magazine #55

Onze kijk op Afrika is te negatief

Kunst kan dokters beter maken

INGRID VAN ENGELSHOVEN, MINISTER VAN ­ONDERWIJS, ­CULTUUR EN WETENSCHAP Bijblijven op je vakgebied, je kennis verbreden en interes­sante evenementen en cursussen MINISTERSCHAP ­ontdekken. Dat is de belofte van Radboud ­Recharge, een nieuwe service van de Radboud Universiteit. Met in dit nummer een overzicht ALS KROON OP van activiteiten in dit lustrumjaar en een ­cursus voor nieuwe gemeenteraadsleden HET WERK > zie katern Radboud Recharge colofon Radboud Magazine is het kwartaalblad voor alumni en relaties van de Radboud Universiteit

Alumnirelaties Postbus 9102 | 6500 HC Nijmegen Tel: 024-361 29 79 e-mail: [email protected]

Redactieadres Afdeling Communicatie Postbus 9102 | 6500 HC Nijmegen Tel: 024-361 27 75 Fax: 024-361 287 4 [email protected]

Redactie Paul van den Broek (bladcoördinator)

Medewerkers aan dit nummer René ten Bos, Jan Brabers, Susanne Geuze, Annemarie Haverkamp, Jos Joosten, Bea Ros, Machiel van Zanten (eindredactie)

Fotografie Dick van Aalst, Bert Beelen, Marjolein van Diejen, Duncan de Fey, Erik van ’t Hullenaar, Rob Johannesma

Illustraties Esther Aarts, Miesjel van Gerwen

Vormgeving en opmaak gloedcommunicatie, Nijmegen www.gloedcommunicatie.nl magazine #55

Drukwerk Groen Media, Rotterdam

Redactieraad REDACTIONEEL Studenten vonden dat op initiatief van cultuurkoepel CHECK weer prof. dr. Otto Boerman, het niet kon, een universiteit zonder cultuur­ schot in de zaak kwam. Er verschenen gelikte dr. mr. Maarten Hageman, centrum. Jarenlang knokten ze voor een schetsen van een cultuurcentrum met theater­ prof. dr. Margot van Mulken (voorzitter), plek met een volwaardig podium en een zaal, repetitieruimtes, vergaderzalen, een drs. Koen Overeem, ­goede akoestiek in het hart van de campus. expositieruimte en een atelier, die net zo prof. dr. Floris Rutjes, Al in 1995 publiceerde universiteitskrant hard weer in de prullenbak verdwenen. Maar drs. Mascha van Vark KUnieuws, de voorloper van Vox, een artikel toen de managementfaculteit ging verhuizen

Adreswijzigingen met de kop ‘Frustraties. Cultureel centrum van de Thomas van Aquinostraat naar het Alumnirelaties terug bij af.’ Het zou tot 2013 duren tot er Gymnasion aan de Heijendaalseweg, werd de Postbus 9102 | 6500 HC Nijmegen Tel: 024-361 29 79 Fax: 024-361 60 22 [email protected] foto: duncan de fey coverfoto: coverfoto: remko de waal, anp de waal, remko Zie pagina 35 pagina Zie

Bewogen Bewogen escape room escape room ontmoet ­ontmoet herdacht met herdacht ­oorlogsjaar 1943 Vriendenrubriek: het klikte het klikte Vriendenrubriek: college het eerste ­vanaf onthutsend weinig weten ‘We armoedebestrijding’ over Boekenrubriek: wiskundige Landsman dook niet Klaas ­toevallig in het toeval met houtskool Artsen werken doorgronden om het lichaam te Leeuwen: van Evert Exit ­‘Universiteit wordt ­productiemachine’

12 14 19 26 30 Minister Van Van Minister ­Engelshoven oud-­studiegenoot 6 pagina vanaf Interview Inhoud droom van vele generaties cultuurminnende cultuurminnende generaties vele van droom – zij het dan toch werkelijkheid studenten in ‘C’ was Cultuurzaal vorm. in afgeslankte Op de begane dit jaar een feit. van februari gezongen, wordt het Gymnasion van grond heeft Eindelijk gedanst en toneelgespeeld. cultuur. hart weer voor de universiteit beeldreportage een voor 20 ook pagina Zie en de faculteit. cultuurzaal de nieuwe van 4 radboud magazine 55

nieuws tekst: paul van den broek & marlieke van schalkwijk

RADBOUD UNIVERSITEIT 10.000ste promotie aan de Radboud Universiteit

voorbestemd om een van onze VN-organisaties te leiden”, aldus hoogleraar Politicologie Marcel foto: marjolein van diejen Wissenburg. Een stage bij de Wereldbank, een onderzoeks­ project bij de Johns Hopkins ­University, gepromoveerd aan de universiteit van Harvard, mede­ werker bij de Clinton Foundation: ze wist het in korte tijd ver te schoppen. Wissenburg: “We hopen dat ze een inspiratiebron De 10.000ste promotie aan de Radboud Universiteit is een feit. Op 23 zal zijn voor nieuwe studenten.” februari promoveerde psychologe Sterre Simons op haar onderzoek De officiële opening van de naar stresssystemen bij kinderen. Rector Han van Krieken verraste haar lounge, in bijzijn van onder met een aantal cadeaus en een speciale oorkonde. De eerste promotie meer Elifs moeder, is in mei. ‘WE PROBEREN DE vond plaats in 1924, toen Rein van der Velde promoveerde op zijn ALLEDAAGSHEID onderzoek naar Thessalische dialektgeographie, aan de toenmalige RADBOUD UNIVERSITEIT TE VERDRINGEN Katholieke Universiteit Nijmegen. Dat was opvallend want Van der ­Velde was protestants. De eerste vrouwelijke promovendus aan de Carolien Roelants DOOR TE DOEN wint Leon ­ALSOF WE ­universiteit, Katrien van Munster, promoveerde in 1929 met haar ­AVONTUREN ­proefschrift Die junge Ida Gräfin Hahn-Hahn. Weckeprijs Journalist en Midden-Oosten­ ­BELEVEN.’ expert Carolien Roelants heeft de ONDERZOEK FILOSOOF SIMON GUSMAN genoeg was F.C. Donders van eerste Leon Weckeprijs gewon­ SCHREEF – SAMEN MET COLLEGA ARJEN KLEINHERENBRINK – EEN BOEK Herseninstituut huis uit geen hersenwetenschap­ nen. Die werd op 16 maart uit­ OVER HET AVONTUURLIJK LEVEN. TROUW, 21 FEBRUARI viert geboortedag per, maar oogarts. Hij werd gereikt door het Centrum voor beroemd binnen de neuroweten­ Internationaal Conflict – Analyse Donders schappen omdat hij de eerste & Management (CICAM). De prijs Precies tweehonderd jaar gele­ was die psychische processen is in het leven geroepen als ­eer­- den werd Franciscus Cornelis probeerde vast te leggen met betoon aan Leon Wecke (1932- Donders, de man naar wie het behulp van experimenten. 2015) en zijn werk voor het CICAM Donders Instituut is genoemd, en de Nederlandse samenleving. geboren. Het herseninstituut STUDENTEN Elke twee jaar wordt de prijs viert dat met een wetenschaps­ ­toegekend aan iemand die in symposium, publiekslezingen en Eerbetoon Nederland werkt en een kritisch een festival. Rond de geboorte­ voor Elif en/of dwars geluid laat horen in dag van F.C. Donders, 27 mei, Oud-student politicologie Elif de publieke discussie rondom vindt een wetenschappelijk con­ Yavuz kwam vijf jaar geleden oorlog, vrede en internationale gres plaats. Daarnaast verzorgt om bij een aanslag in Nairobi. politiek. Roelants was dertig jaar het instituut vier publiekslezin­ Nu wordt de studentenlounge Midden-Oostenredacteur voor gen over de hersenwetenschap in het nieuwe gebouw van de NRC ­Handelsblad en schreef en is er op 18 september een fes­ managementfaculteit naar haar diverse boeken over de regio, tival over ethische vraagstukken vernoemd. Yavuz was niet zomaar waaronder Saoedi-Arabië, de van hersenonderzoek. Opvallend een student. “Je voelde, ze is ­revolutie die nog moet komen. kort nieuws maart 2018 5

sahar noor, religiewetenschapper Moslimvrouwen in de media

Sahar Noor promoveerde in februari op haar onderzoek moeder, zetten zich in voor de samenleving. Het was RADBOUD UNIVERSITEIT naar de manier waarop Nederlandse en Vlaamse vrouwen­ wel eens lastig om dat duidelijk te maken in de inter­ Zeven vrouwen omgaan met vroomheid, kennis en autoriteit binnen de views. Dan vroeg een journalist mij ‘Welke kant gaat hoogleraar met Islam. In eerste instantie bleef het stil, maar de week het op: meer of minder hoofddoeken?’, terwijl het voor haar promotie doken de media op haar promotie. daar helemaal niet om gaat. Zo’n hoofddoek is nieuwe subsidie Onder andere Trouw, het Algemeen Dagblad en gewoon een lapje stof. Zolang vrouwen zelf kiezen Universiteiten krijgen dankzij De Morgen­ benaderden Noor voor een verhaal. wat ze willen, zegt dat niets over hoe zelfstandig en een nieuwe subsidie van de geëmancipeerd ze zijn. ­overheid de kans om honderd “Voor mijn promotie deed ik onderzoek naar de rol Interessant is dat journalisten altijd anderen de vrouwelijke hoofddocenten te van Nederlandse en Vlaamse vrouwen binnen de maat nemen, maar soms onvoldoende slagen zelf promoveren tot hoogleraar. ­Deze Islam. Dat onderzoek was heel breed. Journalisten te reflecteren­ op de wijze waarop ze zogeheten ‘Westerdijk Talenten­ wisten niet goed hoe ze het konden verwerken ­minderheden in beeld brengen. Daar impuls’ is voor de Radboud Uni­ in een verhaal. Maar toen ik zelf een aantal is nog veel werk in te doen, wat mij versiteit goed voor zeven nieuwe ­statements uit mijn onderzoek had gedestil­ betreft. Gelukkig is mijn promotie hoogleraren. De benoemingen leerd die relevant zijn voor de islamdiscussie uiteindelijk goedbezocht, en heb binnen dit nieuwe programma, in Nederland, liep het ineens storm. ik veel verzoeken voor lezingen genoemd naar de eerste vrouwe­ In Europa is het heersende beeld nog steeds en gastcolleges gekregen. lijke hoogleraar in Nijmegen, dat moslimvrouwen passief en minder Ik kijk tevreden terug.” ­gelden voor vijf jaar. ­ontwikkeld zijn. Dat beeld klopt niet. Veel De Radboud Universiteit staat Nederlandse moslimvrouwen zijn vrije, er met haar aandeel vrouwelijke moderne mensen. Ze werken, zijn hoogleraren (26,8 procent) al goed op in Nederland: het lande­ lijk gemiddelde ligt iets beneden de 20. Alleen de Open Univer­ siteit doet het nog beter, met ruim 29 procent vrouwelijke hoogleraren. De zeven nieuwe hoogleraren bestrijken het hele pallet van de universiteit, met onder meer twee nieuwe hoog­ eerste week, begin februari, pre­ is dynastie. Want, zoals de ver­ leraren aan de bèta-faculteit. senteerde de vereniging onder eniging op de lustrumwebsite andere een expositie over de schrijft: Carolus Magnus bestaat STUDENTEN ­universiteit in de oorlogsjaren. al negentig jaar uit ‘een opeen­ De tweede week staat gepland volging van heersers die tot Carolus bestaat in mei. Dan zullen verschillende dezelfde familie behoren’. negentig jaar feesten, waaronder een ‘geschei­ Met twee lustrumweken viert den dag’, ‘geheime dag’ en een RADBOUD UNIVERSITEIT Carolus Magnus dit voorjaar reünistenfeest plaatsvinden. Het zijn negentigjarig bestaan. In de thema van het achttiende lustrum Minder ­studentikoos Studentensteden worden minder foto: bert beelen studentikoos, zo blijkt uit CBS- cijfers van begin dit jaar: bedroeg in 2014 het aandeel universitaire studenten op kamers nog 61 pro­ cent, een jaar later – na invoering foto: marjolein van diejen van het leenstelsel – liep dit veel studenten hoor ik dat ze terug naar 45 procent. De afname even willen afwachten voordat spoort met de cijfers van de ze op kamers gaan. Ze willen gemeente Nijmegen, waar sinds door het leenstelsel toch sneller 2015 een kwart minder 17-tot afstuderen.” Quint spreekt van 21-jarigen staan ingeschreven. een jammerlijke lijn, omdat “op Carmen Quint, voorzitter van kamers gaan echt een onderdeel studentenvakbond AKKU: “Van is van je ontwikkeling”. 6 radboud magazine 55

Ingrid van Engelshoven interview maart 2018 7 ‘Het minister- schap is de kroon op alles wat ik gedaan heb’ foto: robin van lonkhuijsen, anp 8 radboud magazine 55

Ze kwamen elkaar tegen tekst: peter van der heiden dat politicologie een serieuze fotografie: erik van ’t hullenaar studie met een heus beroeps­ in 1984 als eerstejaars perspectief was. “Een beetje ch ja, Stella Maris, daar kletsen en boekjes lezen, dat ­politicologie in Nijmegen: begonnen we met de doe je voor je hobby”, vond Peter van der Heiden, opleiding”, herinnert haar vader. Het duurde een Ingrid van Engelshoven tijdje voor hij om was. “Hij had ­tegenwoordig columnist, zich. De alumnus later, maar toen was ik echt “beleidswetenschappenA begon haar studie al een heel eind verder, toch politicoloog en Amerika- in 1984, toen nog onder de vlag van politi­ wel het gevoel dat ik echt iets deskundige aan de cologie. Een jaar later vertrok het instituut geleerd had. Mijn minister­ uit het statige pand aan de Van Schaeck schap heeft hij helaas niet ­Radboud Universiteit, Mathonsingel naar de campus, naar de meer meegemaakt, maar wel Thomas van Aquinostraat. Weer later mijn partijvoorzitterschap en en onderwijsminister scheidde bestuurskunde zich af van poli­ wethouderschap. Toen was ook ­Ingrid van Engelshoven. ticologie om een eigen opleiding en later voor hem duidelijk dat je echt zelfs een eigen faculteit te worden. Een iets kunt met zo’n opleiding.” Een ­ont­moeting in Den tamelijk brute scheiding indertijd, waar de studenten ook wel wat van meekregen: Ondanks de bedenkingen Haag na vijf maanden “Die beginperiode van bestuur en beleid van haar vader zette Van ­ministerschap. “Achteraf was wat rommelig. Het leverde wél een Engelshoven door. Daarmee ­pioniersgevoel op.” kwam ze bij de volgende horde: ben ik erg blij met mijn Van Engelshoven is de voorlopig laatste de locatie. Het gezin Van in een indrukwekkende rij van onderwijs­ Engelshoven woonde al jaren studiekeuze.” ministers met Nijmeegse roots. In 1948 in België – wie het weet, hoort was Theo Rutten de eerste, opgevolgd het nog vaag als ze praat – en door misschien wel de bekendste: Jo Cals haar blik ging daarom eerst (1951-1963). Maar ook Jos van Kemenade richting Leuven. Ook daar kon (1973-1977), Gerard Veringa (1967-1971) je politieke en sociale weten­ en Loek Hermans (1998-2002) hadden schappen studeren, maar die banden met de Nijmeegse universiteit. opleiding richtte zich vooral op De Radboud Universiteit als hofleverancier de overheid als carrièreperspec­ voor het ministerie van OCW dus. En staat tief. Daar zou Van Engelshoven de universiteit er een beetje goed op? “Met met haar Nederlandse natio­ mij als minister hoeft de Radboud Univer­ naliteit direct op achterstand siteit zich absoluut geen zorgen te maken.” staan en die nationaliteit inwisselen voor de Belgische, De keuze om politicologie in Nijmegen dat was “wel een ding”. te gaan studeren, lag niet voor de hand. Daarom ging de blik over de Allereerst omdat de familie Van grens, naar Nederland – maar Engelshoven een echte bèta-familie was, niet te ver. De grote rivieren die voornamelijk bestond uit ingenieurs. waren toch wel de noordgrens “Ik was zelf ook een enorme bèta en heb en dus werd het Nijmegen. heel lang gedacht: zo doen wij dat thuis. Daar woonde en studeerde al Pas in mijn eindexamenjaar heb ik een een zus, dus dat kwam mooi andere keuze gemaakt. Dat leidde tot uit. Zo toog Van Engelshoven teleurstelling bij vader Van Engelshoven, in 1984, vers van de Belgische die er maar moeilijk van te overtuigen was middelbare school – waar ze interview maart 2018 9

'Met mij als minister hoeft de Radboud Universiteit zich geen zorgen te maken'

nog een uniform droeg – naar Nijmegen, om aan de toenmalige Katholieke Universiteit Nijmegen te starten met politicologie; de meest alternatieve oplei­ ding, gevuld met anarchis­ ten, communisten en zelfs nog een verdwaalde student met hanenkam.

Beviel het een beetje? “Ik vond het prachtig. Kijk, ik zag het eigenlijk als opleiding om te gaan werken in de diplomatieke dienst of de interna­ weleens opensla. Achteraf ben ik erg blij tionale samenwerking, maar die ambitie raakte steeds met mijn studiekeuze. Het is een opleiding meer op de achtergrond. Al snel werd ik veel meer waarin je heel goed processen en situaties gegrepen door de Nederlandse politiek en het Nederlands leert analyseren. Dat doet mij denken aan bestuur, dáár gingen de grote discussies over tijdens de een ander boek dat ik heb bewaard: Essence opleiding. Over verzuiling, politieke stromingen. Toen of Decision. Een prachtig boek waarin de ik in mijn tweede jaar actief werd bij D66, al snel als Cubaanse rakettencrisis van drie compleet afdelingsvoorzitter in Nijmegen, was de keuze voor de verschillende kanten wordt benaderd. Het Nederlandse politiek snel gemaakt. heeft me geleerd dat er aan elk probleem en Van de opleiding herinner ik me vooral de colleges van elke situatie meerdere kanten zitten. Die Leon Wecke erg goed, ik kan ze nog bijna horen. Maar genuanceerde manier van kijken past ook de grote inspirator vond ik toch wel Grahame Lock. politiek bij me. Wat voor mijn huidige werk De manier waarop hij logica en argumentatieleer gaf, erg handig is, is dat je tijdens de opleiding vond ik geweldig. Hij bracht heel veel praktijk in zijn bestuurskunde ook leert hoe je beleidspro­ colleges, door hem ging je de krant anders lezen. Hij cessen beïnvloedt. (Lachend) Nu is dat op leerde studenten kritisch te zijn op wat ze lazen, maar een departement als minister niet zo heel ook op wat ze zelf schreven, in ieder geval werkte dat bij moeilijk, maar je hebt ook met een buiten­ mij zo. Het boek dat hij gebruikte, Logic, is een van de wereld te maken, waar je af en toe moet weinige uit die tijd dat ik nog altijd heb, en ook nog kunnen sturen. Ook prettig: ik heb door 10 radboud magazine 55

mijn opleiding heel goed in de gaten Ik ben bewust nooit lid geworden van een studentenvereniging. ­wanneer anderen mij proberen te Ik vond het belangrijk om met allerlei mensen te kunnen omgaan ­beïn­vloeden.” en als je je ergens bij aansloot, sloot je vooral ook anderen uit. Er waren ontzettend veel hokjes. Je hoorde bij een bepaalde kring Hoe was het om als student in de jaren of niet en je werd niet geacht daartussen te bewegen. Daar had ik ­tachtig in Nijmegen te wonen? “Ik vond moeite mee. Door nergens lid van te worden, had ik heel uiteen­ Nijmegen als studentenstad echt geweldig. lopende vrienden: van Carolusleden tot mensen uit de kraak­ Ik kom er nog vaak en graag. Tijdens mijn beweging. Er liep heel veel interessant volk rond in Nijmegen in studie woonde ik op een fantastische de jaren tachtig. Het kritische van de studentenpopulatie vond ik ­centrale plek: Oranjesingel 7, op zolder. heel ­prettig. Al die avonden dat ik in de kroeg gezeten heb, het Ook handig dicht bij het stadhuis, waar ik gíng altijd ergens over.” veel kwam als afdelingsvoorzitter van D66. De meeste contacten, naast die met studie­ Wat is het hoogtepunt van uw carrière tot nu toe? “Dat is toch wel genoten, had ik dan ook met lokale politici. de uitslag van de gemeenteraadsverkiezingen van 2014. Tijdens de Gelukkig werden in die tijd politieke discus­ aanloop ernaartoe was er in Den Haag een nek-aan-nek race tussen sies ook veel in de kroeg gevoerd, dus daar de PVV en D66, waarvan ik lijsttrekker was. Het zag er zelfs op de kwam ik ook weleens … Voor echt uitgaan uitslagenavond nog een tijdje naar uit dat de PVV zou winnen en had ik niet veel tijd, maar zo nu en dan de grootste partij in Den Haag zou worden. Het moment waarop ging ik wel naar Doornroosje. ik, om een uur of één die nacht, hoorde dat D66 de grootste was geworden en de PVV ruim had verslagen, ja, dat zijn momenten in je leven die je nooit vergeet. Vergeleken met het ministerschap … het is natuurlijk fantastisch om minister te worden, alle dagen groot plezier, maar die verkiezings­ avond in 2014 zal me altijd bijblijven. Dat geldt ook voor de verkiezingsuitslag van vorig jaar maart, toen D66 met negentien zetels in de Kamer kwam. Ik werd partijvoorzitter toen de partij meer dood dan levend was. Dat je dan als

'Jammer dat de discussie over Engels in het ­onderwijs met zo weinig nuance wordt gevoerd' interview maart 2018 11

Levensloop Geboren: Delfzijl, 1966. Studie: beleids- en bestuurswetenschappen, Radboud Universiteit (1984-1989); Nederlands recht, differentiatie staats­ recht, Universiteit Leiden (1990-1995). Loopbaan: beleidsmedewerker bij de Tweede Kamerfractie van D66 (1989). 1994-1996: secretaris van de Tweede Kamerfractie. Daarna adviseur bij de kandidaat op de Kamerlijst meemaakt dat maar toen ik uiteindelijk de vraag kreeg Nederlandse Orde van Advocaten en je partij het op een-na-beste resultaat ooit van Pechtold was het niet de grootste bij Pauw & Van Spaendonck. 2000- haalt, ja, dat zijn wel hoogtepunten. Maar ­verrassing aller tijden.” 2004: hoofd Strategie, ministerie van het ministerschap is echt de kroon op alles Verkeer en Waterstaat. 2004-2008: wat ik tot nu toe gedaan heb.” Waar liggen uw prioriteiten wat betreft de directeur Stichting Verantwoord universiteiten? “Gelukkig hebben we 450 Alcoholgebruik.­ Daarna: partner Is het leuk om minister te zijn? “Het is heel miljoen euro extra om uit te geven aan Public Affairs en Corporate Communi­ erg leuk om minister te zijn, het is geweldig! onderzoek en wetenschap. We zijn nog cation bij Dröge en Van Drimmelen. Ik hou van besturen – dat moet je wel echt bezig met de invulling daarvan, maar ik Politiek: 2007-2013: partijvoorzitter leuk vinden. Ik ben ook een dossiertijger, vind het heel belangrijk dat het funda­ van D66. 2010: wethouder Onderwijs weet van veel dingen graag veel. Sommige menteel onderzoek versterkt wordt. Het is en dienstverlening voor D66, Den bewindslieden klagen over zware tassen, ­verontrustend om te zien hoe de private Haag. 2014-2017: wethouder Kennis­ maar ik kan me met groot enthousiasme ­investeringen in fundamenteel onderzoek economie, Internationaal, Onderwijs op de stukken storten en ze tot me nemen, teruglopen. Nederland zit inmiddels en Jeugd, Den Haag. Maart 2017: lid analyseren en er iets van vinden. Ik heb behoorlijk onder het OESO-gemiddelde. van de Tweede Kamer voor D66. 26 ook echt iets met onderwijs. Als sociaal­ Ik hoop dat de extra investeringen van het oktober 2017: benoeming tot minister liberaal is dat hetgeen waarin je mensen kabinet de private sector uitdagen om ook van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap heel veel kunt meegeven, zorgen dat men­ een steentje bij te dragen. Een volgende in het kabinet Rutte III. sen kansen krijgen. Als je daar iedere dag Ben Feringa, een volgende Nobelprijs, komt aan mag werken, is dat heel mooi. Het is er niet als we niet juist in fundamenteel een fantastische plek om te zitten. onderzoek investeren. Bèta-onderzoek in Het ministerschap is echt anders dan het de breedte verdient daarnaast meer aan­ wethouderschap van onderwijs, dat ik dacht. En we hebben natuurlijk de natio­ hiervoor vervulde in Den Haag. Het nale wetenschapsagenda. Die hebben we mechanisme van besluiten is wel redelijk niet voor niks. Ik merk in de discussie in hetzelfde, maar er zijn ook grote verschil­ Europa dat Nederland als voorbeeld wordt len. Het publieke vergrootglas, bijvoorbeeld. gezien hoe je met breed draagvlak zo’n Alles wat je doet, krijgt wel ergens aandacht ­discussie kunt voeren. Een deel van die 450 en je moet continu opletten wat je zegt en miljoen zal besteed moeten worden om die doet. Je publieke profiel is veel groter, dat nationale wetenschapsagenda uit te voeren. is echt aanpassen. Ook de impact van je Iets heel anders: ik vind het jammer dat de besluiten is veel groter. Je kunt als wet­ discussie over Engels in het onderwijs met houder van onderwijs heel veel, maar als zo weinig nuance wordt gevoerd. Je bent minister ga je ook over de wettelijke kaders voor of je bent tegen. Veel opleidingen zijn en de grote geldstromen. Dat is een grote gericht op een carrière in een internatio­ verantwoordelijkheid, maar dat maakt het naal veld. Voor die studies is het natuurlijk ook zo boeiend. Het gáát echt ergens over. verstandig om het onderwijs in het Engels Dit departement heeft een begroting van te geven. Dan moet dat Engels wel van 36 miljard!” ­topkwaliteit zijn. “Tegelijkertijd moet inter­ nationalisering ten dienste staan van de Had u verwacht dat u minister zou worden? kwaliteit van het onderwijs. Bij sommige “Ik denk niet dat het veel mensen verbaas­ opleidingen is sprake van krimp. Om vol­ de dat ik op het lijstje van Pechtold stond. doende geld uit de ruif te krijgen, moeten Zelf wist ik natuurlijk ook dat de kans erin universiteiten de studentenaantallen op zat, maar je weet het nooit zeker, het moet peil houden, maar als je alléén om die allemaal maar net passen in de formatie. reden buitenlandse studenten gaat aan­ Je moet in de politiek nooit op iets rekenen, trekken, ben je niet goed bezig.” 12 radboud magazine 55

Dedie Akkerman (51) was erbij toen Mascha van Vark (50) haar man leerde kennen in de UB. Mascha was er toen Dedie’s moeder overleed. De twee docenten Nederlands zijn niet alleen vriendinnen, maar ook collega’s.

tekst: annemarie haverkamp | foto: bert beelen Vrienden voor het leven

Leuven, half vijf ’s ochtends, ergens in 1991. op tijd af, altijd voorbereid. Dedie is een In hun minirokken staan Dedie Akkerman en ­fladderaar – soms in paniek als ze weer eens Mascha van Vark op de stoep bij de paters. een nacht moet doorstuderen. Mascha is dan De studenten komen uit de stad en zijn hun ook eerder afgestudeerd. Als Dedie bijna sleutels vergeten. Oeps, moeten ze aanbellen. zover is, slaat het noodlot toe. Haar moeder Dedie vertelt: “Die man deed open in zijn pij en overlijdt. “Mascha was er meteen”, vertelt ze. zei boos: dit kan dus echt niet!” Mascha giert “Andere vriendinnen wisten er geen raad mee, het uit van het lachen. Ja, dat was wat zeg. “En maar Mascha kwam gewoon naar het huis van het mooiste was”, gaat Dedie door, “we waren mijn ouders in Overasselt.” niet alleen. We hadden de politie bij ons.” Het emotioneert haar en ze zwijgt even. De twee studenten Nederlands wonen op Mascha neemt het over: “Ja, dat was pittig.” dat moment vijf maanden in Leuven voor een Twee jaar later overlijdt ook de vader van literaire stage. Boven de parochie huren ze Dedie. Ze heeft op dat moment geen vriend een appartement. Politieagenten hadden hun en Mascha houdt haar stevig vast. Vraagt de gevraagd om een ID-bewijs, dat thuis lag. begrafenisondernemer aan Dedie: “Moet de Mascha: “Ze hadden niks te doen en vonden naam van uw vriendin ook op de rouwkaart?” ons wel leuk. In hun busje reden ze achter ons De meiden lachen alweer. Die man had het aan terwijl wij naar huis liepen.” ­verkeerd begrepen. Maar het zegt iets over Later verhuisden de studenten naar een hoe hecht de vriendschap is. obscuur huis in de stad. Niks deed het. Mascha: Naast vriendinnen, zijn Dedie en Mascha ook al “Als ik koffiezette, ging volgens mij bij jou het een jaar of tien collega’s. Allebei geven ze het licht uit.” vak Nederlands bij rechten aan de HAN. Dat Als Mascha en Dedie samen naar Leuven gaan, was wel even spannend. Mascha: “Op het werk zijn ze al een paar jaar bevriend. Het klikt kunnen we heel anders reageren.” Maar het ­meteen als ze tijdens het eerste college naast drijft ze niet uit elkaar. “We voelen elkaar aan.” elkaar zitten. Ze gaan samen in het bestuur Als de hond van Dedie op sterven ligt, is Mascha van de studievereniging en gaan samen uit. er meteen. En als Mascha op controle moet Dedie is er zelfs bij als Mascha de man leert voor de borstkanker die haar leven een paar kennen met wie ze dertig jaar later nog altijd jaar geleden ontregelde, zit Dedie naast haar. samen is. Dedie: “Het was in de UB. Mascha zei ‘kom, we moeten bij de trap gaan staan, Ze volgen samen zelfs nascholingscursussen want hij komt zo naar beneden’.” ‘Hij’ was een Nederlandse literatuur aan de Radboud Uni­ knappe geschiedenisstudent in een zwart leren versiteit; in de collegebanken treffen ze weer jack, op wie Mascha een oogje had. Ze kende andere vrienden van vroeger. Dedie: “Meestal zijn schema en wist precies wanneer ze waar heeft Mascha de boeken al gelezen en leen ik moest zijn om hem ‘toevallig’ tegen te komen. ze van haar. Maar dit jaar ben ik braaf op tijd.” Mascha is een gestructureerde student. Alles Mascha: “Ja, wat is er met je gebeurd?” vrienden maart 2018 13

Uw Radboud-vriendschap ook in deze rubriek? Mail naar de redactie: ­[email protected]

‘Andere vriendinnen wisten er geen raad mee, maar Mascha kwam gewoon’

MASCHA VAN VARK (LINKS) STUDEERDE EERST TWEE JAAR SPAANS, DAARNA NEDERLANDS (1988 - 1992). WERKZAAM ALS DOCENT NEDERLANDS OP DE HAN. DEDIE AKKERMAN DEED EERST TWEE JAAR SOCIALE ACADEMIE, DAARNA NEDERLANDS (1988 - 1993). WERKZAAM ALS DOCENT NEDERLANDS OP DE HAN (NET ALS MASCHA).

mascha en dedie bij café eten en drinken in nijmegen 14 radboud magazine 55 In Afrika gaat het niet zo slecht als u denkt wetenschap maart 2018 15

Tijdens haar bezoeken aan Afrikaanse landen zag ­journalist Mirjam Vossen hoe de armoede daalt, onder meer dankzij ontwikkelingshulp. Tegelijkertijd hoorde ze steeds meer Nederlanders zeggen dat Afrika steunen geen zin heeft. Haar verontwaardiging daarover leidde tot een promotieonderzoek naar armoedeberichtgeving in de media. tekst: susanne geuze | illustratie: esther aarts 16 radboud magazine 55

erontwaardigd is ze. Misschien zelfs een met de vraag: wat krijgt de gewone, beetje boos. Met lede ogen ziet Mirjam ­door­snee Europeaan mee van armoede in Vossen toe hoe de Nederlandse politiek ontwikkelingslanden? “Ik had steeds mijn steeds minder heil ziet in ontwikkelings­ moeder voor ogen. Wat krijgt zij mee, zon­ samenwerking. Hoe steeds meer burgers der dat ze daar speciaal moeite voor doet?” Vvinden dat de geldkraan dicht moet. Hoe hulppro­ Vossen bekeek berichten van zowel nieuws­ gramma’s voor Afrikaanse landen worden stopgezet. media als ontwikkelingsorganisaties. “Al dat cynisme komt voort uit de basisgedachte dat er Samen met een groep (oud-)studenten geen vooruitgang is. Dat beeld – je gooit geld in een onderzocht ze welke ‘frames’ terugkomen bodemloze put – klopt gewoon niet. Die vooruitgang in de berichtgeving. “Een frame is een is er wél.” meta-boodschap over een bepaald onder­ Het gaat veel beter met ontwikkelingslanden dan werp”, legt ze uit. “Een manier waarop of we denken, wil ze maar zeggen, júíst dankzij hulp­ perspectief van waaruit je een onderwerp programma’s. Vossen (1965) schrijft als freelance­ kunt belichten.” journalist al jaren over ontwikkelingssamenwerking Over armoede zijn er negen frames, zoals en mondiale armoede. Als expert mengt ze zich in de ‘het slachtoffer’, waarbij mensen als ‘zielig’ publieke discussie over die onderwerpen. In januari worden afgebeeld. “Maar ook vooruitgang, promoveerde ze aan de Radboud Universiteit, op een sociale rechtvaardigheid en bad governance: studie naar beeldvorming van armoede in ontwik­ het idee dat armoede te maken heeft met kelingslanden en de invloed van de media daarop. leiders in ontwikkelingslanden die corrupt Haar verontwaardiging ontstaat als ze vanaf 2005 drie en dictatoriaal zijn.” keer een periode in Malawi woont. “Ik zag hoe daar Naast haar framingonderzoek stelt Vossen heel goede dingen gebeurden met ontwikkelingsgeld. drie vragen. Ten eerste: hoe vaak zien we Een vriendin van mij verloor twintig jaar geleden eigenlijk dat expliciete beeld van het kindje haar man aan aids; zelf heeft ze dankzij hulpfondsen met een hongerbuikje? Ten tweede: wat is nu al vijftien jaar medicijnen, het gaat goed met haar. de tone of voice in de berichten: legt die Tegelijkertijd zag ik hoe de discussie over ontwikke­ nadruk op problemen of juist op wat al lingssamenwerking in Nederland almaar zuurder en is gebeurd of bereikt? En tot slot: is het cynischer werd. Er ontstaat een steeds grotere spagaat Westen verantwoordelijk voor betere tussen de vooruitgang daar en berichtgeving of ligt die taak bij de lokale hoe wij in het Westen over mensen en landen zelf? ontwikkelingslanden denken. Wat betreft dat hongerbuikje ontdekte ze Dat fascineerde me. Ik dacht: iets opvallends. Ze keek naar berichtgeving wat hebben de media daarmee in Nederland, Vlaanderen en het Verenigd te maken? Want daar haalt Koninkrijk. “Die zielige slachtofferbeelden het doorsnee publiek in zijn er in Engeland nog veel, maar in Europa zijn informatie Nederland en Vlaanderen zie je zulke vandaan.” ­expliciete foto’s niet of nauwelijks meer. De meeste hulporganisaties en kranten hongerbuikje gebruiken wél het slachtofferframe, maar De cijfers liegen er niet ze ondersteunen hun verhaal met neutrale om: slechts 14 procent beelden. Het idee bestaat soms dat we van de Nederlanders ­overspoeld worden met schrijnende weet dat de extreme ­beelden uit Afrika. Maar dat is niet zo.” armoede in de wereld de afgelopen jaren afhankelijk sterk is gedaald. Schokkender vindt Vossen haar bevinding “Onthutsend weinig”, hoezeer berichtgeving de afhankelijkheid vindt Vossen. Ze begint van mensen in ontwikkelingslanden bena­ haar onderzoek daarom drukt. “Ja, daar schrok ik echt van. Ik zag wetenschap maart 2018 17

het vooral bij ontwikkelingsorganisaties: hun spotjes leggen keer op keer de nadruk ‘Bijna nooit krijgen op hoe nodig de hulp uit het Westen is. wij als burgers te Ze brengen nauwelijks in beeld wat men­ sen in ontwikkelingslanden zélf doen om horen wat er van het daar beter te maken.” Hulporganisaties berichten bovendien alle inspanningen vooral over wat nog moet gebeuren, wat terechtkomt’ ze nog gaan doen en welke doelen ze willen behalen, signaleert Vossen. Kortom: ze laten de problemen zien. “Bijna nooit lokale groep boeren die in actie komt, of 20 procent positieve berichten. ­krijgen wij als burgers te horen wat er een verhaal over een gewone Afrikaan die Dus er wordt heus wel positief van alle inspanningen terechtkomt.” initiatief toont. Ngo’s hebben allemaal de geschreven, maar die berichten Dat is natuurlijk ook lastig, geeft ze toe. mond vol van hoe belangrijk lokaal eige­ sneeuwen onder in het totaal.” “Die campagnes zijn bedoeld om geld op naarschap is, maar in hun spotjes laten De negatieve berichtgeving te halen. De communicatiebudgetten zijn ze het nauwelijks zien.” leidt tot de vraag: weten jour­ beperkt, dus als je kunt kiezen tussen En journalistieke berichten dan? Die zijn nalisten die schrijven over ont­ terugkoppelen wat je hebt bereikt of een drie keer zo vaak negatief als positief, blijkt wikkelingslanden wel hoe het campagne optuigen voor nieuwe fondsen­ uit de studie van Vossen. “Op zich niet ver­ daar in werkelijkheid is? Klopt werving, ga je voor het laatste. En toch: rassend”, zegt ze, “maar wel een punt van hun beeld wel? Vossen: “Dat in hooguit een op de acht spotjes zie je aandacht. In 60 procent van de berichten blijkt wel degelijk het geval. 72 ­bijvoorbeeld naast westerse helpers een ligt de nadruk op het negatieve, tegenover procent van de journalisten in

NICKY BOR (1990) studeerde in landse factoren zullen het uiteindelijk moeten van het kind staat altijd voorop. Die kinderen 2015 af in Ontwikkelingsstudies aan de doen. Dat kan het lastig maken om de behaal­ kunnen namelijk zóveel. Het zijn vechters, ze ­Radboud Universiteit. Ze werkt als pro- de resultaten aan jouw organisatie toe te hebben alleen een steuntje in de rug nodig. grammamanager bij het Liliane Fonds, een schrijven. Het werkelijke plaatje van armoede­ Dat is anders dan wanneer je zegt: kijk, dit organisatie die zich inzet voor kinderen bestrijding en ontwikkeling is vaak een stuk kindje is zielig, zonder jou is het machteloos. met een handicap in ontwikkelingslanden. complexer. Mirjams onderzoek is een goed begin om Ook herken ik haar zorgen over het draagvlak iedereen in de sector nog bewuster te maken “Ik herken veel van Mirjams conclusies. voor armoedebestrijding en internationale van het beeld dat wordt neergezet. Niet dat Het klopt dat de behaalde resultaten bij de samenwerking. Ik merk het bijvoorbeeld als ontwikkelingsorganisaties daar totaal niet meeste organisaties niet vooropstaan in de ik anderen vertel over mijn werk; dan hoor mee bezig zijn – er wordt echt wel nagedacht berichtgeving en ik geloof daarnaast dat ik veel twijfel over het nut van ontwikkelings­ over de juiste communicatiestrategie – maar ­lokale betrokkenen te weinig aan het woord samenwerking. Volgens Mirjam wordt dat het blijft zoeken. Natuurlijk wil je bij werving komen. Ook al zijn het vaak prachtige initia­ onder andere veroorzaakt door het slacht­ van donaties ook de urgentie laten zien die er tieven en zijn het de lokale contactpersonen offer-frame: de gedachte dat mensen slacht­ ondanks de vooruitgang vaak is. Het onder­ die het verschil maken, ontwikkelingsorgani­ offer zijn van tragische omstandigheden zoek heeft mij in elk geval aan het denken saties spreken toch vaak óver de lokale orga­ ­buiten hun schuld en dat je die toch niet gezet. Ik hoop dat we als sector nisatie, de contactpersoon of het kind. Zo lijkt kunt veranderen. gezamenlijk een bijdrage het of ontwikkelingslanden zelf niks doen om Ik geloof dat het anders kan. Bij het ­kunnen leveren aan een het daar beter te maken. Liliane Fonds praten we bijvoor­ ­positievere beeldvorming Qua resultaten is een probleem dat hulp van beeld nooit over ‘gehandicapte over ontwikkeling.” buitenaf geen dominante factor is. Het kan kinderen’, maar over ‘kinderen functioneren als katalysator, maar binnen­ met een handicap’. De kracht 18 radboud magazine 55 wetenschap

mijn onderzoek weet best dat nieuwswaarde van hun onderwerpen en optelsom van die journalistieke verhalen de armoede daalt. Tegenover door wat bronnen hun vertellen. “Dat zit én de campagnes van organisaties, dan dus 14 procent van alle ingebakken in de journalistieke werkwijze. ontstaat een beeld van ontwikkelings­ Nederlanders. Tegelijkertijd Nieuws is nu eenmaal datgene wat plotse­ landen met een sterke hang naar het ontdekte ik dat het eigen beeld ling en onverwacht is. Je antenne is als ­negatieve. En dat vertaalt zich in de van journalisten over ont­ journalist gericht op drama en conflict. ­beleving van het publiek.” wikkelingslanden nauwelijks Dan kun je als buitenlandcorrespondent Hoe kan het anders? Zowel journalisten wordt weerspiegeld in de wel weten dat de werkelijkheid divers is, als ontwikkelingsorganisaties moeten hun ­stukken die ze schrijven.” maar als je moet kiezen waar je je aandacht verantwoordelijkheid pakken, stelt Vossen. Naar eigen zeggen laten jour­ op vestigt, ga je toch weer voor die losge­ “Eigenlijk is het onbegrijpelijk hoe weinig nalisten zich leiden door de barsten machtsstrijd tussen twee leiders.” aandacht organisaties schenken aan de resultaten van hun eigen werk. Op lange onbegrijpelijk termijn ondermijnen ze hun eigen draag­ Die journalistieke routines zijn een vlak. Mensen denken: ik doneer niet meer, ­probleem, concludeert Vossen. “Het is dat heeft toch geen zin. En ik denk dat we absoluut niet zo dat journalisten als journalisten opnieuw moeten naden­ dingen schrijven die niet waar ken over wat we nieuwswaardig vinden. zijn of dat ze ons bewust een Natuurlijk kunnen we discussiëren over negatief beeld aanpraten. het nut van ontwikkelingshulp. Maar die Elk verhaal op zich klopt. discussie moeten we wel voeren op basis Maar als je kijkt naar de van feiten.”

HANS ARIËNS (1960) studeerde niet alleen maar signaleert maar ook mee­ naar het medische vlak is er veel bereikt en van 1979 tot 1988 aan de Radboud Universi- werkt aan oplossingen. Beide doet ze erg als het gaat om noodhulp kun je inderdaad teit. Hij is medeoprichter en redacteur van betrokken, met deskundigheid en liefde. laten zien hoeveel mensen je hebt gevoed of OneWorld, een journalistiek tijdschrift over Toch denk ik dat sommige factoren in haar onderdak hebt gegeven. Maar het blijft lastig duurzaamheid, migratie en mensenrechten. onderzoek te weinig worden belicht. Volgens om te zeggen wat een hulp-euro precies mij heeft het afgenomen draagvlak voor ont­ oplevert. “De uitkomsten van dit onderzoek zijn voor wikkelingshulp niet zozeer te maken met de Ik zie wel dat er nu anders over Afrika wordt mij niet erg schokkend of verrassend. Sterker rol van media of ngo’s, maar met het maat­ geschreven dan een aantal jaren terug. Toen nog, ik denk dat het belang van ontwikkelings­ schappelijk klimaat van toenemend populis­ was het the lost continent, nu is het Africa samenwerking – in de zin van: wij geven geld me. We trekken ons terug achter de dijken rising. Soms zelfs op het overdrevene af. Aan en helpen met de ontwikkeling van arme en zijn meer gericht op ons eigen belang. de andere kant is er ook gewoon nog veel ­landen – überhaupt is afgenomen. Daar kun Ik denk ook dat Mirjam de vooruitgang die er ellende en zijn er vergeten conflicten. Denk je verdrietig over zijn, maar ik vind het een is, te makkelijk toeschrijft aan ontwikkelings­ aan Darfur en Congo. Deels heeft die ellende goede zaak. We gaan steeds meer de kant samenwerking. Afnemende armoede heeft te maken met ons consumptiepatroon: de op van economische samenwerking. Dat is veel meer te maken met de economische gewapende strijd wordt gefinancierd uit de veel gelijkwaardiger. Hulp brengt al gauw opkomst van China, India en Brazilië, en opbrengst van metalen die nodig zijn om afhankelijkheid met zich mee. met stijgende grondstoffenprijzen in Afrika. onze mobieltjes te maken. Daar mag best Vanuit mijn vakgebied ken ik Investeringen uit het Westen in zulke landen veel meer aandacht voor komen.” ­Mirjam al lang en ik heb veel zijn vele malen groter dan wat we overmaken waardering voor wat ze aan ontwikkelingssamenwerking. doet. Ze bedrijft construc­ Dat wil niet zeggen dat we moeten tieve journalistiek, die ophouden met alle hulp. Zeker als je kijkt maart 2018 19

Boek, zweet en tranen

Hij was in 2016 actief bij de Week van het Toe­ val aan de Radboud Universiteit, nu verschijnt zijn boek Naar alle onwaarschijnlijkheid. Hoog­ leraar Mathematische fysica Klaas Landsman: “Het schrijven is een aangename verslaving.” “Toeval is een onderdeel van dit grote mysterie, Toeval heeft u niet meer losgelaten? “Het is na die Week van het Toeval steeds blijven borrelen, maar pas na een paar temeer daar het ondanks publiekslezingen, een halfjaar later, besloot ik er een boek alle pogingen om het te over te schrijven. Mai Spijkers van Prometheus had me al beschrijven uiteindelijk jaren eerder om een boek gevraagd en dat inspireerde me om het thema verder uit te werken. ongrijpbaar blijft.” (p. 230). Heeft u door het schrijven een vinger kunnen leggen op wat toeval is? “Integendeel. Gaandeweg het schrijven werd mijn idee versterkt dat er juist geen definitie van toeval bestaat. Veel mensen noemen het voorbeeld dat ze op vakantie bij toeval die en die zijn tegengekomen, maar dat is coïnci­ dentie – iets dat me niet zo interesseert en waarmee ik in het eerste hoofdstuk afreken. Ik heb daarnaast gekozen voor vijf invalshoeken: toeval in de kosmos, in de kwantumme­ chanica, in de biologie, in de vrije wil en ten slotte in de his­ torische figuur van Jezus. Waar ik nu een beetje tegenop zie, is dat een recensent in het boek geen samenhang ontdekt.”

Die samenhang is er wel? “Zeker, vooral dankzij het hoofd­ stuk over toeval en biologie. Dat verbindt de mens met de kosmos. Tijdens het schrijven overleed mijn vader aan een bijzonder carcinoom in de twaalfvingerige darm, terwijl in zijn familie tot dan toe geen enkele vorm van kanker voor­ kwam. De medische wetenschap is er steeds meer van door­ drongen dat de meeste vormen van kanker puur toeval zijn, alleen bij huid- en longkanker speelt gezond of ongezond leven een grote rol. Ik vind dat wel troostend: mijn vader was al 91 en kon er echt niks aan doen. Als je maar lang genoeg leeft, ga je ooit dood aan kanker. Pure biologie.”

Heeft u een bijzondere schrijfplek? “Midden in de woon­ kamer aan tafel, met polyfone koormuziek uit de renaissance om me heen. Ik probeer elke dag om vier uur thuis te zijn en dan begint mijn geluk: kop thee, chocolade, schrijven. En dat duurt dan tot een uur of tien.”

En de katten zijn deel van dit geluk? “Ja, die zijn er bijna altijd bij: een aan mijn voeten, een op het bureau. Ze leiden me op een aangename manier af. Doordat ze me af en toe storen, verbreken ze het monotone proces. Ik lees dan even terug en herschrijf wat, dan wordt het beter. Zonder katten en kinderen is schrijven maar een eenzaam proces.” Klaas Landsman. Naar alle onwaarschijnlijkheid. tekst: paul van den broek | foto: duncan de fey Uitgeverij­ Prometheus. 20 radboud magazine 55

Nieuw leven faculteit ma 21

Nieuw leven faculteit ma

De Faculteit der Managementwetenschappen onderging aan het begin van dit jaar een ware metamorfose. De door velen als wat bedompt ervaren huisvesting aan de Thomas van Aquinostraat werd ingeruild voor een gebouw van moderne, transparante snit. De open en levendige sfeer is nog kracht bijgezet met het ook al nieuw geopende cultuurcentrum van de universiteit. Deze zaal C (als het Engelse see) heeft als entree dezelfde hal als de faculteit, een ruim bemeten dorpsplein met bar dat ook toegang biedt tot het sportcentrum. fotografie: marjolein van diejen 22 radboud magazine 55

managementwet enschappen in uitnodigend gebouw maart 2018 23

managementwet enschappen 24 radboud magazine 55

column mensbeeld

René ten Bos is hoogleraar Filosofie van de ­Managementwetenschappen en Denker des Vaderlands.

Niet lang geleden kreeg ik een brief van een lezeres. interessant omdat hij ondanks zijn mensbeeld zelf de Ze bekende dat ze mijn boeken uitermate deprimerend ­belichaming van goedheid leek te zijn. vond. Al dat klimaatgedoe, al dat uitsterven, al die Ik dacht aan nog heel wat meer mensen, maar mijn ­complexiteit. Ze vroeg zich af of ik met dergelijke sombere ­mensbeeld werd er niet duidelijker op. Ik begon dus na vergezichten nog wel verder kon en wilde leven. Ik heb te denken over mensbeelden zelf. Mensen, las ik laatst, een negatief mensbeeld, zei ze. Ik vatte het op als een zijn proteïnecomputers, vleesmachines, niets anders dan opdracht en moest over mijn mensbeeld nadenken. instrumentalistische systemen van prikkels en reacties. Ik dacht eerst aan Donald Trump. Hij is een interessant Ik vond dit geen bevredigend mensbeeld. Ik zag Trump, mens, waarschijnlijk omdat hij vergeten is dat hij een Bouwman, Maher en Hobbes niet op deze manier. mens is. Maar hoe ik ze precies zag, wist ik ook niet. Ik dacht aan Ik dacht aan Mies Bouwman. Mies was een interessant bekenden en aan geliefden. Ik dacht aan hoe zij zouden mens, waarschijnlijk omdat ze nooit vergeten is dat ze een nadenken over hun mensbeelden. Kon ik hun mens­ mens was. Mijn moeder keek altijd naar haar programma’s. beelden begrijpen? Daarom had ik een hekel aan Mies. Maar eigenlijk had ik Ik begon langzamerhand naar een conclusie te neigen. geen hekel aan Mies, maar aan haar programma’s. Mies De filosoof Wittgenstein schrijft ergens dat we het denken zelf was in een enkel woord fantastisch. Wijsheid komt van anderen misschien wel kennen, maar niet het denken met de jaren. van onszelf. Ik voelde de troost bij deze gedachte door Ik dacht aan Adam Maher, ooit een groot voetbaltalent, mijn proteïnemachine vloeien. Het is alsof ieder mens­ maar nu bij een degradatiekandidaat uit Enschede beland. beeld verdraaid wordt omdat je geen zelfbeeld hebt. Hij is ook een interessant mens. Hij heeft een beschaafd Onwetendheid heeft altijd iets troostrijks. Maar toen soort droefheid, waarbij empathie en professionalisme dacht ik weer aan die lezeres. Hoe kan ik haar enigszins om voorrang strijden. Jazeker, een teamgenoot lag in de opvrolijken, vroeg ik me af. Zeggen dat ik het ook niet weet kleedkamer met een gebroken been te creperen van de met die mensbeelden, gaat waarschijnlijk niet werken. pijn, maar dat mag onder geen enkele voorwaarde een En toen zag ik het ineens voor me: ik zag een vrouw die ­verklaring bieden voor wederom een ontluisterende een brief schreef. Hoe lang is het geleden dat ik een echte nederlaag. brief kreeg in plaats van een aanmaning? Mijn mensbeeld Ik dacht aan Thomas Hobbes, de grote staatsfilosoof uit de is vanaf nu onmiskenbaar epistolair. We zijn niets anders twintigste eeuw, die dacht dat de mens een door passies dan brieven naar elkaar. beheerst wezen was en daarom niet te vertrouwen. Hij is column maart 2018 25

tekst: annemarie haverkamp | foto’s: rob johannesma 26 radboud magazine 55

Hoe de kunstenaar de dokter foto: bert beelen beter maakt gerben lassche bij de expositie van ‘de kunst van kijken en zien voor de medische professie’ in het radboudumc. maart 2018 27

Word je een betere arts als je samenwerkt met kunstenaars? De Radboud Universiteit en het ziekenhuis denken van wel. Geneeskundestudenten kunnen sinds twee jaar het keuzevak ‘De kunst van kijken en zien voor de medische professie’ volgen. Ze gebruiken niet alleen hun ogen, maar ook bijvoor­ beeld houtskool om zelf een naaktmodel te tekenen.

tekst: annemarie haverkamp

et klinkt zo logisch: patiënt komt spreek­ achter elkaar, een vrijwillige module die geen studie­ kamer binnen, dokter observeert patiënt punten oplevert. Zo’n zestig artsen in spe hebben de tot in detail. Toch gaat het niet altijd zo. afgelopen twee jaar meegedaan en deze winter is het Gerben Lassche is sinds deze maand vak geëvalueerd. De conclusie: doorgaan (zie kader basisarts. Het zal heus voorgekomen zijn, op pagina 28). Eind mei start een derde cyclus voor Hbekent hij, dat hij patiënten met bijvoorbeeld buik­ geneeskunde­studenten. klachten op zijn onderzoekstafel heeft gehad, zonder Het concept van kijken naar kunst komt uit Amerika. dat hij op hun huid lette. En dat terwijl je aan de huid Op Amerikaanse universiteiten is het al niet meer bij­ zoveel kunt aflezen. Blauwe plekken kunnen duiden zonder dat geneeskundestudenten met een historicus op een auto-immuunziekte, om maar iets te noemen. naar het museum gaan om kunst te kijken. In de Het zal de jonge arts nu niet meer gebeuren. In het Verenigde Staten volgen zelfs politieagenten zulke laatste jaar van zijn opleiding geneeskunde volgde hij museumlessen. Het idee: door op de details in de het vak ‘De kunst van kijken en zien voor de medische kunst te letten, kun je ook op een plaats delict beter professie’. Een van de dingen die hij leerde: kijken. En observeren. dan écht kijken. Lassche: “Als een kunstenaar naar een Lassche deed in 2017 mee aan de tweede editie van schilderij kijkt, kan hij niet veel meer doen dan obser­ het vak. Hij meldde zich aan omdat hij zijn horizon veren. Zijn de anatomische verhoudingen juist? De wilde verbreden, vertelt hij bij een foto-expositie van schaduwen? Klopt het perspectief? Wij medici hebben de cursus in het Radboudumc. “Ik kom normaal een heel scala aan technieken dat we kunnen inzet­ gesproken totaal niet met kunst in aanraking. Het was ten.” Een dokter kan, behalve observeren, luisteren helemaal nieuw en ik dacht: hier kan ik iets aan heb­ naar de patiënt en overgaan tot inwendig onderzoek. ben. De namen van de kunstenaars die ons les zouden De vraag is: past de arts al die mogelijkheden ook toe? geven, kende ik niet eens.” Een van de eerste opdrachten die aanstaand internist geen studiepunten Lassche van de kunstenaars Hans Aarsman en Roy Het Radboudumc is het eerste academische ziekenhuis Villevoye kreeg, was: in een museum tien minuten in Nederland dat het keuzevak – in samenwerking met naar een schilderij kijken en dan ‘blind’ opsommen kunstenaars – heeft geïntroduceerd. Zeven zaterdagen wat je hebt gezien. Opmerkelijke uitkomst: iedereen 28 radboud magazine 55

Patiënten krijgen een rol in derde editie kunstvak Let Geerling is hoofd van het beeldende-kunstprogram­ ma van ziekenhuis en universiteit. Zij las een aantal jaren geleden een artikel in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde over positieve ervaringen met kunstobservatie in medische curricula. Aan Amerikaanse ziet iets anders. Niet alle dokters hebben universiteiten deden ze dat al. “Dat inspireerde mij om oog voor dezelfde details. in Nijmegen iets soortgelijks op te zetten”, vertelt ze. Bij een opdracht op een volgende zaterdag Geerling trok samen op met oogarts Jan Keunen en onder­ moesten de studenten een bekende ruimte wijs­onderzoeker­ Jur Koksma. Ze kwamen met een plan. in gedachten nemen – hun studenten­ Geerling vertelt dat Nijmegen een stap verder gaat. kamer of de kinderkamer thuis – en die uit “Hier kijken we niet alleen naar kunst, maar werken we het hoofd op papier zetten. “Wat we niet ook samen met kunstenaars. Zij ontdekken op hun konden tekenen, mochten we beschrijven”, beurt nieuwe dingen door het werken met studenten. vertelt hij. Bij deze opdracht was kunste­ Een voorbeeld is de expositie die Rob Johannesma sinds naar Jan Rothuizen de ingehuurde docent. januari heeft in het Radboudumc. De masterclass heeft Hij is bekend van zijn pentekeningen van geleid tot nieuw werk.” steden en ruimtes. Zijn illustraties gaan Afgelopen winter is ‘De kunst van kijken en zien voor altijd gepaard met uitlegtekstjes. de medische professie’ intern geëvalueerd. Een van de Wat wilde hij de studenten bijbrengen aan belangrijkste conclusies is volgens Geerling dat het vak de hand van deze opdracht? “Belemmer positief beoordeeld wordt omdat er geen studiepunten jezelf niet”, zegt Rothuizen aan de telefoon mee te verdienen vallen. “Bij anders leren kijken gaat vanuit Amsterdam. “Dat is het inzicht dat het niet om goed of fout, je kunt daarom niet beoorde­ ik ze wilde geven. We zijn geneigd te denken len of een student het goed of slecht heeft gedaan.” in categorieën. Als je naar een schilderij Bovendien is het belangrijk dat de motivatie om kijkt, doe je dat op een bepaalde manier. ­vrijwillig zeven zaterdagen lang met een kunstenaar Je bent gepreoccupeerd met hoe je je aan­ op pad te gaan vanuit de studenten zelf komt. dacht verdeelt. Nu vroeg ik de studenten De kunstenaars die tot nu toe participeerden, zijn niet juist: voeg aan de feitelijkheden ook de minsten: behalve Jan Rothuizen schoven onder ­subjectieve dingen toe.” anderen Ruth van Beek, Roy Villevoye en Hans Aarsman aan. ­Geerling: “De studenten en het academisch onder­ wijs zijn in Nijmegen van hoog niveau, daar horen ‘Het was helemaal vooraanstaande, vernieuwende kunstenaars bij.” De ‘docenten’ worden daarnaast geselecteerd op hun nieuw en ik dacht: hier didactische vaardigheden. “Ze moeten het leuk vinden om kennis over te brengen en te delen met een heel kan ik iets aan hebben’ andere beroepsgroep.” Let Geerling vindt het belangrijk dat het vak elk jaar anders wordt ingericht. De deelnemende kunstenaars ­wisselen, net als de opdrachten. Er mag niets voorspel­ baars in zitten. ‘De kunst van kijken en zien voor de Teken wat je niet kunt beschrijven, beschrijf medische professie’ leidde de afgelopen twee jaar tot wat je niet kunt tekenen. Met die opdracht behoorlijk wat media-aandacht. Medisch Contact en aan geneeskundestudenten hoopte NRC Handelsblad wijdden er lijvige artikelen aan. Voor Rothuizen een automatisme te doorbreken. Geerling is de meest bijzondere publicatie die in het “Het automatisme is dat je al iets invult. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, waaraan ze zelf Meestal als je dit en dit ziet, is de uitkomst meeschreef. “Wetenschap­pelijk bewijs dat je door het dat en dat. Artsen hebben maar weinig tijd kijken naar kunst een betere dokter wordt, hebben we en moeten presteren. Ik begrijp dat het dan nog niet, maar toch mochten we dit stuk publiceren. zo gaat.” Dat is nogal wat.” Overigens wordt aan dat weten­ schappelijk bewijs gewerkt: een onderzoeker­ heeft tijdgebrek zich erop gestort. Gerben Lassche vond het een leerzame Eind mei wordt het vak voor de derde keer gegeven. opdracht. Sommige aandoeningen laten Nieuw is dat er dit jaar ook patiënten en verpleeg­ zich moeilijk beschrijven, zoals huid­ kundigen aan meewerken. maart 2018 29

afwijkingen. Dan is het zinvol gebruik opdracht die hem een nieuw inzicht verschafte: de stu­ te maken van foto’s. Maar het kan ook denten moesten naaktmodellen tekenen. Op de eerste ‘Ik let ook andersom zijn. Foto’s van een bepaald verdieping van het ziekenhuis wijst hij naar de hout­ ­ziektebeeld werken niet, probeer het dan skoolschetsen die de studenten hebben gemaakt en die op de ogen, zo goed mogelijk in woorden te vatten. nu zijn geëxposeerd. Waar de een van bovenaf meteen De com­binatie is het geheim. gedetailleerd begon te priegelen, zette de ander eerst daar kun je Natuurlijk herkent hij het tijdgebrek bij de grote lijnen op papier. “Halverwege moesten we veel in zien’ artsen. Voor een consult staan vaak maar onze tekeningen overdragen aan een andere student. een paar minuten. “Maar terwijl je met Die moest het afmaken. Dat stuitte op veel weerstand. een patiënt aan het praten bent, kun je ook Gek, want we vinden het bij een patiënt heel normaal kijken. Ik ben dat meer gaan doen. Ik let dat we hem op een bepaald moment overdragen aan ook op de ogen, daar kun je veel in zien. een andere arts. Ik had daar nooit zo bij stilgestaan.” Het heeft bovendien de functie van contact Ook voor de kunstenaars was de uitwisseling leerzaam, maken. Dat kost geen extra tijd. Als je in de zegt Jan Rothuizen. “Ik denk dat we dit veel vaker zou­ spreekkamer achter je computer gedoken den moeten doen, met allerlei beroepsgroepen. Elkaar zit, zie je de emoties bij je patiënten niet.” anders laten kijken. Ik zou ook kunnen leren van een Sinds de cursus is hij zich bewuster van journalist. Die inzichten heb ik weer nodig voor mijn hoe hij als dokter werkt. Nog een aparte eigen werk.” foto: rob johannesma

kunstenaar jan rothuizen geeft les aan geneeskundestudenten 30 radboud magazine 55

exit evert van leeuwen ‘Zorg is bedrijf dat zich economisch moet handhaven’ tekst: bea ros | foto: bert beelen exit maart 2018 31

aarom volgen we patronen?­ Die vraag hield Evert van Leeuwen Het goede handelen. als student filosofie, met bijvak wiskunde, Dat was de rode draad Wal bezig. Omdat ze houvast bieden, ja, dat ervoer hij zelf ook als hij stoeide met wis­ in het werk van Evert kunde of orgel speelde. En omdat een mens van Leeuwen als hoog­ nou eenmaal bepaald en gestuurd wordt door culturele regels en biologische proces­ leraar Medische ethiek. sen. Zijn hamvraag: “Hoe kom je dan ten Het ­leverde meer vragen slotte toch tot de vrijheid om te zeggen: ik wil nu dit doen, omdat ik denk dat daar dan antwoorden op. het goede of het geluk is te vinden?” Hoe kiezen arts, Als hoogleraar Medische ethiek, eerst aan de VU en sinds 2006 aan de Radboud verpleeg­kundige én Universiteit, spitste hij die vraag toe op ­patiënt het goede? medisch handelen, protocollen en keuzes van patiënten. “Ethiek gaat over keuzes ­Hoever gaat de auto­ en hoe je kunt vaststellen wat het goede nomie van de patiënt? handelen is.” Absolute antwoorden kan hij niet oplepelen. “De antwoorden schuiven ­En wat is kwaliteit van we, denk ik, voor ons uit en misschien zijn ze wel niet te vinden. Daarom is het filo­ leven? sofisch blijven onderzoeken van de vraag het belangrijkst.”

Welke ontwikkelingen op dit punt ziet u ­binnen uw vakgebied? “Vanaf 1976 staat de autonomie van de patiënt op de voorgrond: wat goed voor jou is, moet jij uiteindelijk zelf kunnen uitmaken. Bij abortus was de slogan ‘baas in eigen buik’ en bij euthana­ sie: als de patiënt dood wil, moeten we dat serieus nemen. Vanaf de jaren negentig kwam er meer aandacht voor de vraag of burgers wel altijd in staat zijn keuzes te maken. Weet een patiënt altijd wat goed voor hem is of mag een arts daar vragen bij stellen? Toen kwam de nadruk op het belang van goede zorgzaamheid en geza­ menlijke besluitvorming. Autonomie bete­ kent niet dat iemand maar kan zeggen ‘ik wil nu dit en dus gebeurt het’ of dat de arts louter doet wat de patiënt vraagt. Ik denk dat dat een verbetering is, maar we zien de laatste tien jaar, zeker met het huidige zorg­ stelsel, dat de economisering van de zorg toch verder toeneemt. Daar ben ik niet mee akkoord.”

Vanwege de te grote nadruk op de eigen ­verantwoordelijkheid? “Ja. En ook omdat het beperken van medische hulp tot een vraag-aanbod-systeem niet overeenkomt 32 radboud magazine 55

Het laatste woord “Blijf jezelf. Verlies nooit de kriti­ sche zin en zeg wat je denkt. In wetenschappelijk opzicht, maar ook in de kliniek. Kom uit voor met de sociale betekenis van zorg. Neem wat je bevindingen zijn. Durf de Wat ziet u als hoogtepunten in uw carrière? “Toen ik in dat nieuwe geneesmiddel Orkambi, voor patiënt gewoon te zien als part­ 1994 hoogleraar aan de VU werd, zei ik: we gaan onder­ mensen met taaislijmziekte. Dat vinden ner en medemens tegen wie je zoeken hoe mensen medische keuzes maken. Op een we te duur voor zo’n kleine groep van 750 wat mag en kunt zeggen. En leer empirische manier ethiek bedrijven was destijds nieuw. patiënten. Maar is dat de afweging die we te luisteren naar wat hij terug­ Mijn collega-ethici vonden dat dat sociologie was. moeten maken? Of moeten we zeggen: zegt. Laat de universiteit vooral Maar ik zei: nee, het gaat om normen en normatieve gelukkig maar dat zo weinig mensen die de broedplaats blijven van maat­ rechtvaardigingen, dat is wel degelijk ethiek, alleen niet ziekte hebben en wat fijn dat we voor hen schappelijk ongewenst gedrag.” cerebraal. Ik ben geen ethicus die achter zijn bureau zit kunnen zorgen?” en denkt: de wereld moet er morgen zo uit zien. Ik vroeg mensen naar hun keuzes en welke overwegingen daarbij Dat zou uw antwoord zijn? “Ja, en als een rol spelen, eerst bij mensen met hiv, later bij men­ samenleving dan zegt dat de geneesmidde­ sen met kanker, dementie, psychiatrische patiënten, len als totaal te duur worden in het pakket, Hoe komen die waarden beslissingen bij vruchtbaarheid en zwangerschap. dan moeten we daar ook reëel over praten. ­bijvoorbeeld tot uiting in de Inmiddels is mijn benadering mainstream geworden in Maar dat doen we niet. Dit gaat verder dan regeling voor euthanasie van het de medische ethiek. Het leidt tot verdieping. Bij abortus een politiek principe van solidariteit, het Radboudumc? “Toen ik hier in kun je wel zeggen ‘de vrouw beslist’, maar als je het gaat over hoe mensen met elkaar omgaan 2006 kwam werken, heerste er vrouwen vraagt, zeggen ze dat ze helemaal niet in hun en betrokken zijn op elkaar: het besef dat over euthanasie veel onduide­ eentje beslissen. Ze praten met vriendinnen, familie, als mij iets overkomt, jij bereid bent mij te lijkheid. Er waren afdelingen partner en nemen dan een weloverwogen beslissing. helpen, ook al krijg je die ziekte zelf niet. die zeiden: bij ons mag dat Dat is dus een heel ander patroon.” En dat als je geboren wordt met aandoe­ niet. Bij andere kon het wel. ningen als taaislijmziekte, je daar zelf niets Die onduidelijkheid hebben Hoe is dat bij mensen met een levensbedreigende ziekte, aan kunt doen. Het huidige stelsel heeft we opgeheven: bij ons kun je, zoals kanker? “Een van de casussen die ik me nog goed daar weinig aandacht voor en probeert net als bij andere academische kan herinneren, is die van een weduwe met een hond­ juist groepen mensen tegen elkaar uit te ziekenhuizen, terecht voor je. Ze had al chemotherapie gehad en het hondje had spelen. Binnen het geneesmiddelenbudget, euthanasie bij ondraaglijk toen in een asiel gezeten. Nu was er nog levensverlen­ dat maar 5 procent uitmaakt van alle zorg­ ­lijden. De katholieke achter­ ging van drie maanden mogelijk, maar wel met een kosten, gaat trouwens het meeste geld naar grond zit wel in de regeling, opname voor een paar weken. Dus het hondje moest goedkope middelen als diclofenac en anti­ niet meer als een beperking weer naar het asiel. Ze zei: ik lever mijn drie maanden biotica. Een miljoen mensen slikt antide­ of dogma, maar als punt van in, want dan kan ik bij mijn hondje blijven. Haar arts pressiva, misschien slikt de helft het wel overweging: wat is iemands vond dat volstrekt irrationeel en nergens op slaan. zonder dat het nodig is. Hetzelfde geldt zingeving in het leven? Moet je Die vond: als u doodgaat, moet dat hondje hoe dan voor bètablokkers. Dat mag niet bespreek­ niet iets verder kijken dan ‘ik ook naar het asiel. Dat vond de vrouw beledigend.” baar zijn, in plaats daarvan focussen we op wil’? We trekken de grens bij de die 750 mensen die iets hebben wat we niet voltooid-leven-problematiek. Kon u dat navoelen? “Nou, dat doet er in een onderzoek kennen. Zo’n verandering in het morele Dat is niet iets wat in ons niet toe, ik wilde alleen haar morele afwegingen in patroon vind ik gevaarlijk voor de samenle­ ­ziekenhuis moet gebeuren.” kaart brengen. Die vrouw maakte een weloverwogen ving en voor de moraal in die samenleving. Het is zorgelijk dat kosten van de zorg het enige criterium is voor goed handelen.”

U bent van gereformeerde huize en werkte de laatste jaren aan een katholieke universiteit. Kleurt uw geloof uw werk? “Ja, in de zin dat je staat voor bepaalde waarden, bijvoor­ beeld in de omgang met anderen. Daarmee kan het Radboudumc ook kleur geven aan het eigen bedrijf. Dat heb ik destijds aan de VU ook bepleit met de transgenderkliniek: als er niemand voor deze mensen opkomt, doen wij het.” exit maart 2018 33

beslissing. Maar wat heeft ze nu precies dan om? En hoe kom je dan tot een antwoord? Door er meer over wetenschap, maar overwogen en wat niet? Wat maakt het met mensen over te praten en erover na te denken.” over geld verdienen. Ik vind rationeel of irra­tioneel? Ik heb deze casus dat er te weinig fundamentele met de arts helemaal uitgeplozen en hij Hebben artsen daar te weinig aandacht voor? “Nee, iedere onderzoeks­ vragen­ over dit bleef bij zijn standpunt. Hij zei: ‘Ik kan me arts en verpleegkundige voelt dat probleem in het werk. ­thema worden gesteld. Harde niet voorstellen dat je voor je hond leeft. Het maakt ze ook af en toe somber en verdrietig, omdat rotsen waar je op moet timme­ Dat betekent dat mensen geen wil hebben er weinig tijd en ruimte is om daarover te praten. Je kunt ren voordat er water uit komt. om te overleven.’ Ja, zei ik, dat zou het wel­ niet even een kwartier met iemand gaan zitten en Morele beslissingen zijn heel eens kunnen betekenen. Dan komt er een doorvragen. Open vragen stellen is al lastig, en daar­ complex, die kun je niet vangen gesprek op gang, alleen binnen een ander naar luisteren en er samen op reflecteren, ishelemaal ­ in een hersenscan. Een van de compartiment dan het advies over de beste moeilijk. Want de zorg is een bedrijf dat zich econo­ beperkingen van MRI is dat het behandeling op dat moment. Dat zijn zaken misch moet handhaven. We moeten beter inzichtelijk beeld ontstaat door zuurstofrijk voor het moreel beraad in de zorg. Als wij maken dat heel dure zorg armzalig maakt en dat je, bloed. In onze oude hersenen, vinden dat in leven blijven het eerste biolo­ als je het iets anders regelt, een veel rijkere zorg krijgt waar ons gevoel en onze driften gische doel is voor elke mens, wat betekent voor misschien wel minder geld. Ik kan het nog niet zitten, zit heel veel bloed. Dus het dan als iemand zegt: ik hoef niet per se bewijzen, maar ga dat eens onderzoeken!” zeggen dat alles wordt bepaald te overleven?” door onze emoties, ja, lange Wat zijn de frustraties in uw loopbaan geweest? “Ik had neus.” graag een groot filosofisch programma op willen zetten, ‘Je kunt niet even met een paar jonge mensen. Dat is niet van de grond Wat is uw hypothese? “Dat gekomen, omdat er voor puur beschouwend weten­ morele beslissingen een samen­ een kwartier met schappelijk onderzoek nauwelijks geld te krijgen is. Ik spel zijn tussen emoties, ratio vind het frustrerend dat de universiteit geen ­vrijplaats en hormonen. Dick Swaab zegt: iemand praten’ meer is van vreemde ideeën en dat alles op elkaar gaat het brein beslist. Maar dat brein lijken. De universiteit dreigt een productiemachine van staat in interactie met de hele Dan hebben we het over kwaliteit van leven, gewenste kennis te worden.” wereld. Dat is voor mij destijds dunkt me. “Ja, maar wat we daarmee de grondthese geweest om naar ­bedoelen, weten we eigenlijk niet.” Waar zou dat filosofische programma over zijn gegaan? de geneeskunde te gaan. Er is “Over de vrije wil en hoe morele beslissingen in ons geen ikje, geest of klein man­ Ik kan me er wel iets bij voorstellen. “Juist! brein tot stand komen. Ooit heeft Sint Augustinus de netje dat in die grijze stof loopt Het is een belangrijk begrip, omdat we vrije wil ingebracht: dat mensen zelf kunnen kiezen te spitten en te harken en zegt: ­kennelijk geen ander woord hebben om te ­tussen goed en kwaad. Nu staat die vrije wil ter discussie. nou, dit is klaar, de gevoelens zeggen waar het wel over gaat. En omdat we Victor Lamme van de UvA zegt bijvoorbeeld op basis zijn in orde. Het is een voort­ tegelijkertijd weten: het gaat dus niet om die van MRI-onderzoek dat we een willoos instrument van durende interactie met je kwantificeerbare zaken alleen, maar om iets allerlei prikkels zijn. Maar diezelfde Lamme richt ook omgeving en je omgang met anders in het leven dan alleen maar adem­ een marketingbedrijfje op om mensen te helpen bij het andere mensen. Juist daar halen en kunnen traplopen. Waar gaat het maken van gewenste keuzes. Dat gaat helemaal niet begint ethiek.”

Foto’s van links naar rechts Met kleinkinderen | Uit familiealbum, met zonen en schoonzoon | 2013 met inmiddels overleden echt­ genote | 2014 Diploma-­ uitreiking | 2017 Voor een lezing in Chili 34 radboud magazine 55

p last van de bezetter en met een knoop in de maag meld­ de Hans Bornewasser zich op 6 mei 1943 in kamp Erica te Ommen. Hij was een Oschriele jongen van achttien jaar, eerste­ jaars student geschiedenis. Vermoedelijk op dezelfde dag dook de 22-jarige Joop Kaulingfreks, vierdejaars rechtsgeleerd­ heid, onder bij kennissen in Den Haag. Alle studenten van de Katholieke Univer­ siteit Nijmegen werden voor de zware ­keuze gesteld: onderduiken of gaan werken voor de Duitsers. Andere opties waren er niet. Rector magni­ ficus Bernard Hermesdorf had de universi­ teit op 11 april voor onbepaalde tijd op slot gegooid, omdat hij niet wilde meewerken aan het bevel van de Duitsers om alle stu­ denten een loyaliteitsverklaring te laten tekenen. Die verklaring hield in dat stu­ In de weken na 11 april 1943 kwamen Nijmeegse denten zich loyaal toonden aan de bezetter. Deden ze dat niet, dan moesten ze als ­studenten voor een moeilijke keuze te staan: dwangarbeider aan de slag in Duitsland. ­onderduiken of tewerkgesteld worden in Duitsland. De weigering van Hermesdorf had tot Dit jaar is het 75 jaar geleden dat de universiteit haar woede geleid bij de bezetter: op 5 mei 1943 eisten de Duitsers dat alle mannelijke niet- deuren sloot uit protest tegen maatregelen van de tekenaars van de loyaliteitsverklaring zich nazi’s. Om dit te gedenken, opent de universiteit binnen 24 uur in Ommen zouden melden dit voorjaar een educatieve escape room in museum om tewerkgesteld te worden in Duitsland. Kwamen ze niet opdagen, dan werden de Het Valkhof. Universiteitshistoricus Jan Brabers ouders verantwoordelijk gehouden. Alle beschrijft alvast hoe het studentenleven er Nijmeegse studenten kwamen op een tijdens de oorlogsjaren uitzag. kruispunt in hun jonge leven te staan. De consequenties van hun moeilijke

tekst: jan brabers | fotografie: katholiek documentatie centrum keuze konden ze amper overzien.

scharniermaand In de geschiedenis van de Nijmeegse studentengemeenschap­ tijdens de Tweede geschiedenis maart 2018 35

rector-magnificus bernard hermesdorf in ­studeerkamer, 1947. foto: kdc / j. trum, (fotopersbureau ­gelderland / ­gemeentearchief nijmegen)

Wereldoorlog vormde de aprilmaand van 1943 het de voet liepen en bij de gevechten op de Grebbeberg ‘Alle overige scharnier. Daarvoor leek de oorlog op sommige twee Nijmeegse studenten en drie alumni sneuvelden, momenten ver weg. In april 1943 echter werd iedereen drong de ernst des te harder door. Dat gevoel werd mannelijke persoonlijk getroffen. Daarna verkeerden de studenten ­versterkt toen in dezelfde maand de hoogleraren Jean studenten in verstrooiing, onder zeer uiteenlopende omstandig­ Dagens en Walter Doyle Davidson werden opgepakt en heden, een situatie waaraan pas na de bevrijding een geïnterneerd op grond van hun Franse respectievelijk doken­ onder, einde kwam. Engelse nationaliteit. Kort daarna werden nog eens verspreid over De Radboud Universiteit (toen Rooms Katholieke vier hoogleraren opgepakt, ditmaal op verdenking van Universiteit geheten) was bij het uitbreken van de Deutschfeindlichkeit: Gerard Brom, Johannes Hoogveld, Nederland. ­oorlog jong, klein en kwetsbaar. Ze gold als de ‘kroon Alphons Mulders en Robert Regout. Vanaf toen had op de katholieke emancipatie’ en was in 1923 opgericht Vooral de arrestatie van Regout deed pijn. Behalve en sindsdien in stand gehouden zonder rijkssubsidie, hoogleraar was deze fijnzinnige priester studenten­ iedere student maar dankzij de opbrengst van jaarlijkse collectes moderator; in die hoedanigheid werd hij op handen zijn eigen onder katholieken. gedragen. Zijn collega’s werden na verloop van tijd In het academisch jaar 1939-1940 telde de universiteit op vrije voeten gesteld, maar Regout niet: hij zou in verhaal’­ ruim vijfhonderd studenten (van wie een vijfde vrou­ december 1942 in Dachau overlijden. Al met al stonden welijk was) en veertig hoogleraren en lectoren, verdeeld de eerste oorlogsmaanden bol van nervositeit. De col­ over drie ‘goedkope’ faculteiten: god­geleerdheid, letteren leges werden gestaakt en veel studenten probeerden & wijsbegeerte en rechtsgeleerdheid. Zij huisde in vier snel hun studie af te ronden voordat de situatie wel­ ­gebouwen in en rond het stadscentrum, waar ook de licht zou verslechteren: de hoeveelheid afgelegde meeste studenten en hoog­leraren woonden. Iedereen ­doctoraalexamens steeg tot ongekende hoogte. kende iedereen. De meeste studenten waren van goede komaf en de jonge-heertjescultuur van het Nijmeegs studentenleven hervat Studentencorps Carolus Magnus overheerste het gezel­ Na de zomer trad een zekere normalisatie in. Net als ligheidsleven. De studenten, in veel opzichten bevoor­ zovelen raakten de universiteit en haar studenten recht, leefden in een eigen, tamelijk zorgeloos­ wereldje, gewend aan de gewijzigde omstandigheden en pasten afgezonderd van ­maatschappij en politiek. zij zich aan. Zo goed en zo kwaad als dat ging, werd het traditionele studentenleven hervat. Dat Jo Cals, mobilisatie de praeses van Carolus Magnus, in september werd Die zorgeloosheid bleek bijvoorbeeld in september gearresteerd en vier weken vastgezet na een vechtpartij 1939 aan het begin van de oorlog in Europa, toen op de sociëteit (die was ontstaan na de weigering van het Nederlandse leger werd gemobiliseerd en ook 72 een Duitse student om het Wilhelmus mee te zingen) Nijmeegse studenten (naast twee docenten en vijf bracht daarin nauwelijks verandering. ­personeelsleden) onder de wapenen werden geroepen. Wel organiseerde Carolus Magnus in november een Op het station van Nijmegen zwaaiden corpsstudenten herdenkingsfietstocht naar de Grebbeberg, wat kan hun gemobiliseerde broeders uit, onder het zingen van worden beschouwd als een voorzichtige uiting van allerlei liederen, waaronder – Nederland was neutraal groepsprotest tegen de bezetting. Een maand later ver­ en de studenten studentikoos – ook Duitse soldatenlie­ ordonneerde de bezetter dat voor een samenkomst van deren, zoals ‘Denn wir fahren gegen England’. Tijdens meer dan twintig studenten voortaan toestemming de meidagen van 1940, toen de nazi’s Nederland onder nodig was van de procureur-generaal in Arnhem. hans bornewasser na het afleggen van zijn kandidaatsexamen in 1948, te midden van leden van zijn dispuut. foto: archief familie bornewasser

blad, dat prompt door de bezetter werd verboden. De weigering om een bordje ‘verboden voor Joden’ op de voorgevel van de sociëteit aan de Oranjesingel te plaatsen betekende in mei 1942 het einde voor Carolus Magnus. Met het ophangen van zo’n bordje werd een grens overschreden, vonden de studenten, zich gesteund wetend door aartsbisschop Jan de Jong. De sociëteit werd gesloten en het gebouw ging dienen als Wehrmachtsheim. Sindsdien zette het corpsleven zich illegaal voort in kroegen, De Vereeniging en op studen­ tenkamers. Zelfs de ontgroening in september 1942 ging door. Het inauguratiebal werd gehouden in Arnhem; daar liep het minder in de gaten. In dezelfde tijd viel het besluit om Carolus Magnus in de toekomst voor alle studenten toegankelijk te maken. Deze door­ braak van corps naar algemene studentencorporatie was een rechtstreeks gevolg van een saamhorigheid die De universiteit werd in die maanden ern­ onder de bezettingsdruk was gegroeid. stiger in haar vrijheden beknot dan de stu­ denten. Zo verwijderde de Sicherheitsdienst raad van negen zogenaamde ‘anti-Duitse werken’ uit de In het najaar van 1942 maakte de Raad van Negen, Universiteitsbibliotheek. Bovendien kon­ het landelijke studentenverzet waarin Nijmegen werd den hoogleraren alleen worden benoemd vertegenwoordigd door Jozef baron van Hövell van na goedkeuring van het departement Wezeveld en Westerflier, de praeses van het illegale van Opvoeding, Wetenschap en Cultuur­ Carolus Magnus, gewag van plannen van de bezetter ‘Niet gaan, bij bescherming (dat werd bestierd door om studenten in te schakelen in de Arbeitseinsatz. ­handlangers van de bezetter) en was De raad adviseerde studenten zich voor te bereiden moeilijkheden­ het verboden geldinzamelingen voor de op de onderduik. thuis je zelf ­ universiteit te organiseren. In januari en februari 1943 hadden in diverse univer­ Zulke oekazes hadden als doel de confes­ siteitssteden razzia’s en arrestaties plaats. Studenten gereed houden sionele instellingen van hoger onderwijs reageerden met stakingen. Dat initiatief werd in en desnoods­ laten op termijn te elimineren. In een genazifi­ Nijmegen door de hoogleraren (met uitzondering ceerd Nederland zou voor een katholieke van de germanist Theodoor Baader, een aanhanger van oppakken,­ doch universiteit geen plaats zijn. het nazisme) gesteund: zij schortten de colleges op. ­nooit zelf gaan!’ Aan de universiteit streden in die dagen verdriet en anti-joodse maatregelen walging om voorrang. Begin januari kwam het nieuws Enkele anti-Joodse maatregelen waren in dat de geliefde moderator Regout in Dachau was over­ 1941 aanleiding voor hernieuwde onrust leden. Een halfjaar daarvoor had zijn collega-hoog­ onder studenten. Eerst werd een studen­ leraar Titus Brandsma, die was gearresteerd wegens tenstop voor Joden afgekondigd, later verzetsactiviteiten, in hetzelfde concentratiekamp het mochten Joden geen lid meer zijn van leven gelaten. Beide professoren werden in januari ­studentenverenigingen. Uit protest hieven 1943 tijdens een indrukwekkende plechtigheid door corpora in andere academiesteden zich op. de Nijmeegse universitaire gemeenschap herdacht. Carolus Magnus, dat geen Joodse leden had, bleef het nog even aanzien. Wel ver­ conflict naar kookpunt scheen een protest tegen de maatregelen in In maart en april bereikte het conflict met de bezetter de Vox Carolina, het Nijmeegse studenten­ het kookpunt. De bezetter eiste van alle studenten in geschiedenis maart 2018 37

installatie bestuur carolus magnus, met jo cals (achterste rij, derde van rechts) en links robert regout sj, 21 juni 1940. dit is wellicht de laatste foto van regout, anderhalve week voor zijn ­arrestatie. foto: kdc

Nederland de ondertekening van een loyaliteits­ Deze tekst schreef Jan Brabers andere Nijmeegse studenten durfde Hans verklaring. Weigeraars mochten niet verder studeren voor een speciale uitgave van Bornewasser echter de verordening niet te en zouden moeten aantreden voor tewerkstelling in universiteitsblad Vox die zal weerstaan. Duitsland. De Nederlandse regering in ballingschap verschijnen rond de opening drong er vanuit Londen, hartgrondig gesteund door van de educatieve escape clandestien studeren de Raad van Negen, op aan niet te tekenen. room begin mei. Brabers Alle overige mannelijke studenten doken In het hele land, ook in Nijmegen, vormden studenten baseert zich onder meer op onder, verspreid over Nederland. Vanaf ‘omkletsploegen’ om twijfelaars voor het zetten van zijn eerdere werk Proeven toen had iedere student zijn eigen verhaal. een handtekening te behoeden. Maar in Nijmegen zou van eigen cultuur, in 1998 Joop Kaulingfreks wist een valse verklaring het zover niet komen. Voor Hermesdorf en zijn Senaat ­verschenen bij het 75-jarig van arbeidsongeschiktheid te bemachtigen (wederom op één na) was de maat vol. Van katholieke bestaan van de universiteit, en kreeg daarmee vrijstelling voor de studenten kon geen loyaliteit jegens de bezetter worden en op Johannes Antonius Arbeitseinsatz. Net als veel anderen zette verlangd. Hij weigerde als enige Nederlandse rector, om Bornewasser­ (Leiden,­ 2017), hij zijn studie clandestien en vrijwel alleen ‘principiële redenen’, de voorbedrukte loyaliteitsverkla­ gepubliceerd in het Jaarboek voort, daarbij gesteund door de Universiteits­ ringen onder de studenten te verspreiden. Sindsdien van de Maatschappij der Neder- bibliotheek en enkele voor de rechtenstudie hield hij een koffertje met kleding gereed, voor het landse ­Letterkunde. Andere belangrijke repetitoren die hem van boeken geval de bezetter hem zou komen oppakken, hetgeen bronnen voor dit verhaal zijn en dictaten voorzagen. De afgelegde ‘zwarte tot zijn verbazing nooit zou gebeuren. De omstandig­ Tot hier en niet verder! De RK tentamens’ kregen later erkenning. heden lieten Hermesdorf geen andere keus dan de Universiteit in oorlogstijd (Jac. De grote contactfiguur en spin in het web, ­deuren van de universiteit per 11 april te sluiten, in Bosmans e.a., Nijmegen 1993) zelfs voor studenten in Duitsland, was afwachting van betere tijden. en Studeren in Nijmegen voor, moderator Van Ogtrop, die stad en land In de dagen ervoor legden tal van gevorderde studenten in en na de oorlog van Claartje afreisde naar ondergedoken en andere nog gauw examen af. Maar op zondag 11 april brak een Bulten e.a., verschenen in ­studenten, circulaires schreef, een wijd­ tijd aan van stilte, van afwachten en van spanning. De Meesterlijk Nijmegen, de in vertakte correspondentie verzorgde, een mogelijkheid om de loyaliteitsverklaring alsnog op het 2013 verschenen lustrum­ pakketdienst dreef en daarmee voor menig­ departement of aan een andere universiteit te tekenen, bundel bij het 90-jarig een de moed erin wist te houden. De uni­ bleef nog een tijdje bestaan. Uiteindelijk tekenden drie bestaan van de Faculteit der versiteit was gesloten, maar dankzij hem Nijmeegse studenten, met afstand het laagste aantal Rechtsgeleerdheid. Als laatste bleef zij tegelijkertijd voortbestaan, al was van alle universiteiten. Op 5 mei kwam de gewraakte steunt Brabers’ tekst op een het maar in de gedachten van de verspreid verordening, die mannelijke niet-tekenaars verplichtte verhaal van ­Herman van levende studenten. Naar verluidt raakte zich binnen 24 uur in Ommen te melden. Wat te Run in Kuzien (voorloper veertig studenten, ook meisjes, verzeild in doen? Het devies van moderator Bernard van Ogtrop, van Radboud Magazine): het zware verzet. Sommigen moesten dat de opvolger van Regout, was helder: ‘Niet gaan, bij ­Evenveel verhalen als er met de dood bekopen. moeilijkheden thuis je zelf gereed houden en desnoods studenten­ waren, uit 1993. Van de 83 ‘Omme(n)gangers’, zoals ze laten oppakken, doch nooit zelf gaan!’ Samen met 82 na de oorlog met venijnige spot werden 38 radboud magazine 55 geschiedenis

genoemd, werden er zes op medische gronden afgekeurd ­studenten keerden toch druppelsgewijs en wisten er twee meteen te vluchten. Dat vluchten terug naar hun alma mater. Weldra werden ontpopte zich tot een gewoonte. Van de 75 gedeporteer­ de eerste doctoraalexamens afgenomen en de studenten waren er met de kerst van 1943 ongeveer in maart werden de colleges provisorisch veertig uit Duitsland gevlucht; in september 1944, hervat, meestal in de voormalige sociëteit bij de bevrijding van Nijmegen, was dat aantal tot aan de Oranjesingel. In het najaar startte 53 gestegen. een – toen al controversieel – proces van Ook Hans Bornewasser ondernam een – mislukte – ‘zuiveringen’ onder hoogleraren en vluchtpoging. Hij was terechtgekomen in Berlijn, ­studenten. waar hij in een kabelfabriek werd aangesteld om Welke criteria moesten worden gehanteerd draad te trekken. Ruim twee jaar verbleef hij daar als om studenten te berispen of ze voor kortere dwang­arbeider. De omstandigheden, zo weten we uit of langere tijd uit te sluiten van inschrijving brieven van andere studenten aan rector magnificus aan de universiteit? Van de 76 studenten die Hermesdorf, waren verschrikkelijk. Voor Bornewasser moesten verschijnen voor de zuiverings­ was het een indringende tijd van ontberingen en span­ commissie, waarvan ook twee studenten lid ningen en vol van luchtalarmen, bombardementen, waren, werden er 25 onschuldig bevonden. brand, vernietiging en andere oorlogskrankzinnigheid. De meeste anderen kwamen er met een Hij was getuige van de verovering van Berlijn door de berisping vanaf; enkelen werden voor Russen: ‘Alles lag in puin en het stonk er naar gas en ­langere tijd uitgesloten omdat zij de loyali­ lijken’. Na de bevrijding werd hij zo ziek dat hij zijn teitsverklaring alsnog hadden getekend ­studie pas in januari 1946 kon hervatten. of lid waren geweest van de NSB of het Nationaal Front. opkrabbelen Hoewel niet bestraft, werd de handelwijze Tegen die tijd was de zwaar geschonden universiteit van de ‘Omme(n)gangers’ algemeen alweer enigszins opgekrabbeld. De universitaire gelaakt. Dit achteraf onheuse oordeel kan ­infrastructuur was grotendeels vernietigd, maar de alleen worden verklaard uit de overspannen, ongenuanceerde scheiding tussen ‘goed’ en ‘fout’ die in die warrige naoorlogse tijd gold en menigeen verblindde voor redelijk­ heid en empathie. Aan de juistheid van zijn beslissing om zich in april 1943 bij de bezettingsautoriteiten te melden, heeft ook Bornewasser nadien soms getwijfeld. Het dreigement van represailles tegen de ouders was voor de achttienjarige student doorslaggevend. Bornewasser senior was schoolhoofd in Voorst en daarmee een lokaal bekende figuur. Zijn naam prijkte al op een lijst van gijzelaars. Kon zijn zoon, de Nijmeegse geschiedenisstudent, ook maar overwegen tot een ander besluit te komen?

pater bernhart van ogtrop sj in 1949, op zijn door ­studenten en reünisten geschonken­ motor als blijk van waardering voor zijn niet aflatende inzet in de oorlog. foto kdc / jan funneman plekken het uur u

n het midden van de jaren huizen in puin. Het is levens­ gingen nog steeds worden geuit.’ zeventig sleepte ik me als gevaarlijk, soldaten in schutters­ De Duitsers besluiten de Gestapo tienjarige wekelijks naar putten; tanks, granaten, mitrail­ te halen. Ze zeggen snel terug buitengewoon perspectief- leurs. Lijken op straat, talloze te keren. Eén bewaker blijft. en succesloze judolessen bij gewonden. Dan is toeval doorslaggevend. Ide Nijmeegse Judo Vereniging, LBD-commandant Bitters had nog altijd gevestigd in hetzelf- In deze chaos bedreigt de per telefoon in bedekte termen

de merkwaardige vrijstaande ­Nijmeegse politieman J. van de situatie aan enkele mensen foto: duncan de fey gebouw op de puntige hoek Dijk met zijn pistool een Duitse kunnen melden. Het bericht van de Fagelstraat en de Fort soldaat, precies voor het gebouw bereikte toevallig de Nijmeegse Kijk in de Potstraat. van de Luchtbescherming. De brandweercommandant, die Duitser ontsnapt, keert snel meteen op weg ging en, al even Wat ik in die totaal vergeten uren erna met een groep militairen toevallig, op de Groesbeekse­ van interesseloses Unbefinden – ik terug en gijzelt alle aanwezigen: dwarsweg vier Engelse tanks zag. vond het niet leuk, ik vond het een dertigtal luchtbeschermers, Hij vertelde de Britse officier dat niet erg, ik vond het niks – niet brandweermannen en ambu­ Duitsers vlakbij een belangrijke wist, was dat enkele tientallen lancepersoneel. De militairen commandopost bezet hielden. Nijmegenaren op diezelfde plek zijn halfdronken en zeer geagi­ De Brit besloot meteen tot actie dertig jaar eerder onvergetelijke teerd. Ze willen Van Dijk. A.F. en de tanks ratelden naar het doodsangsten hadden doorstaan. Uijen schreef (in Met de dood in gebouw. Het gebouwtje van de judo­­ver­ de schoen uit 1984) zijn verslag: De achtergebleven Duitse eniging werd eind jaren dertig ‘De spanning is onhoudbaar. ­bewaker vluchtte ijlings. neergezet als kleedruimte voor Wij staan in drie rijen, met de ‘Het tijdsverloop tussen het de – nog steeds bestaande – handen omhoog, mogen geen opbellen en de komst van de sportvelden ernaast. Maar al snel, woord meer spreken en kijken tanks heeft hooguit vier á vijf in 1940, werd het de centrale tegen de opgewonden heren minuten belopen, zodat door post van de LBD, de Luchtbe­ aan, die ons met hun auto­ dit doortastend optreden schermingsdienst. Gedurende matische wapens in bedwang ­ongetwijfeld een groot onheil de bezetting werd van hieruit houden. (...) Eén militair is iets is voorkomen.’ alles gecoördineerd wat te hoger in rang en rustiger dan Dit is toch net iets anders dan maken had met luchtaanvallen zijn ­metgezellen. Met hem de totaal vergeten uurtjes saaie en bombardementen. wordt de kwestie onderling judo die ik jaren later in het­ nogeens fluisterend besproken. zelfde gebouw doormaakte. Op dinsdag 19 september 1944 Zelf schijnen zij de verantwoor­ zijn in Nijmegen-Oost de gevech­ ding niet te durven nemen jos joosten ten tussen geallieerden en Duit­ om ons zonder meer neer te alumnus en voorzitter sers in volle gang: overal brand, schieten, ofschoon de bedrei­ ­historische vereniging numaga EEN HERSENSCANNER GEBRUIKEN OM IEMANDS GEDACHTEN­ TE LEZEN, MAG DAT? lees het op www.radboudrecharge.nl

RADBOUD RECHARGE IS ONZE NIEUWE SERVICE VOOR EEN ­LEVEN LANG LEREN. ONTDEK ONZE BESTE ­WETENSCHAPPELIJKE VERHALEN EN ACTIVITEITEN, ­OVERZICHTELIJK OP ÉÉN PLEK EN AFGESTEMD OP JOUW ­INTERESSES. VAN ROBOTICA EN CYBER SECURITY TOT ­FILOSOFIE EN RECHT: ER IS VOOR IEDER WAT WILS.

MELD JE GRATIS AAN OP WWW.RADBOUDRECHARGE.NL EN START MET HET VERBREDEN VAN JE HORIZON.