Economische Agenda van Links g v o lg ens, BAS JACOBS, FRANK KALSHOVEN 8/ PAUL TANG

& volgens ARJEN VAN WITTELOOSTUIJN, BROER AKKERBOOM, FLIP DE KAM, H UGO KEUZEN KAM P S/ANTON HEMERIJCK r sefD POLITIEK WETENSCHAP ESSAY 10/11 2003

Pro & contra de direct gekozen burgemeester De integratieproblemen van Charlois s e lD SOCIALISME & DEMOCRATIE Maandblad van de Wiardi Beekman Stichting, laetenschappelijk bureau uan de Partij uan de Arbeid JAARGANG 60 NUMMER 10/11 2003

René Cuperus (eindredacteur) Uitgeverij Boom Mieke Groen (medewerker) Prinsengracht 747-751 Maarten Hajer 1017 jx Amsterdam Paul Kalma (secretaris) www.uitgeverijboom.nl Marijke Linthorst Margo Trappenburg ABON N E M ENTEN Bart Tromp I Bel (0522) 237 555 o f mail bdc@) bdc.boom.nl voor een abonnement of kennismakingsnummer. REDACTI ERAAD Thijs Wöltgens (uoorzitter) De abonnementsprijs bedraagt c 66,- Broer Akkerboom per jaar. Instellingen en buitenlandse Greetje van den Bergh abonnementen: € 121,-. Studenten / Jet Bussemaker aio/oio of js-abonnement:€ 38,50. Jacobus Delwaide Losse nummers € 8,25. Hugo Keuzenkamp Een abonnement kan op elk gewenst Frans Leijnse moment ingaan. Opzeggen kan tot één maand Willem Witteveen voor het einde van de jaargang.

RE DACTI EADRES Administratie Wiardi Beekman Stichting Boom Distributiecentrum Postbus 1310 Postbus 400 1000 BH Amsterdam 7940 AK Meppel „ telefoon (020) 551 21 55 telefoon (0522)237555 telefax (020) 551 22 50 telefax (0522) 253 864 e-mail s&d(3)pvda.nl internet www.wbs.nl Vormgeving Jos 8. Koene (lay-out) René van der Vooren (omslag & basisontwerp) De redactie verwelkomt bijdragen ter beoordeling.

Kopij graag toezenden uix'geversverbond per e-mail naars&d(a)pvda.nl Groep uitgevers voor (als bijlage in Word). vak en wetenschap ©2003 Uitgeuerij Boom,Amsterdam ISSN 0037-8135

Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. COLUMN

Is het CDA de kluts kwijt?

Het kabinet Balkenende ii haalt zo ongeveer het democratisch gedachtegoed’ (Balkenende). Sub­ gehele stelsel van de sociale zekerheid overhoop. sidies worden bijna lukraak gekort en afgekne­ Alleen de kinderbijslag blijft nagenoeg onaan­ pen. Criteria als nut voor de versterking van de getast. Hoe kan het ook anders met het gezins­ sociale cohesie, of bevordering van het maat­ vriendelijke CD A in de regering. Toch is het schappelijk middenveld en actief burgerschap meest opvallende aan het beleid dat elke poging worden niet eens genoemd. Daardoor kan ook om deze ingrepen vanuit het cd a ideologisch te geen onderscheid gemaakt worden tussen het duiden ontbreekt. Kernwoord in alle departe­ schrappen van subsidies voor golfsport of kloot- mentale begrotingen is de liberale notie van in­ schiet-verenigingen aan de ene kant, en de speel- dividuele verantwoordelijlcheid. De CDA-begrip- minvereniging en het Rode Kruis aan de andere pen ‘publieke gerechtigheid’, ‘gespreide verant­ kant. woordelijkheid’ of‘de zorgzame samenleving’, De kloof mssen CDA-ideologie en CDA-rege- waarmee cdA-leiders als Lubbers, Van Agt of ringspraktijk laat zien welke enorme omslag het Brinkman hun beleid verantwoordden, zijn nu CDA aan het maken is. Het door het cd a aange­ in geen velden of wegen te bekennen. voerde kabinet valt, het is niet anders, nog het Van de programmatisch-ideologische verdie­ best als liberaal-conservatief te karakteriseren. ping die het CDA in de loop van de jaren negentig Wat de CDA-ldoof ook laat zien, is dat het een onder leiding van het Wetenschappelijk Insti­ hele opgave is om een lange termijn visie te ont- tuut ten deel zou zijn gevallen, zoals CDA-ers zelf wiklcelen die een formatie kan doorstaan. Nu de graag en vaak beweren, lijkt het cda als nieuwe modernisering van de verzorgingsstaat op soci­ regeringspartij dan ook verrassend weinig te ale voorwaarden helaas niet van het cd a is geko­ profiteren. Het cda zou de jaren van oppositie men, ligt er een zware verantwoordelijkheid op benut hebben om het ideeëngoed op orde te krij­ de schouders van de PvdA om te laten zien dat er gen, met een hoofdrol voor het gemeenschaps- mssen het liberale Amerikaanse model en het denken en het benadruMcen van de morele di­ traditioneel-paternalistische verzorgingsstaat- mensie van tal van maatschappelijke vraagstuk­ model wel degelijk een sociaal hoogwaardig al­ ken. Helaas is van al die mooie idealen weinig of ternatief model bestaat. Dat vraagt om een her­ niets terug te vinden in de voornemens van het nieuwde brede visie van de sociaal-democratie. kabinet. Of het moet de levensloopregeling zijn Daarvoor zijn de afgelopen jaren al de nodige waar het cda zelfvol trots naar verwijst. Maar elementen aangedragen. Die dienen verder wie de invulling daarvan analyseert kan niet an­ ontwikkeld te worden. Het einddoel: een ge­ ders dan tot de conclusie komen dat dit weinig revitaliseerde ideologische verdediging van de om het lijf heeft. Het is niet meer dan een margi­ verzorgingsstaat met voldoende realiteitszin. nale verruiming van de onder Paars ingevoerde De PvdA in oppositie: aan de slag! verlofspaarregeling en staat ver af van het c d a- rapport De dmk mn de ketel uit 20 o i. Het kabinetsbeleid waar het gaat om vrijwilli­ gerswerk lijkt sterk op gespannen voet te staan J ET BUSSEMAKER met 'het vitaliseren van het authentiek christen­ Redactieraadlid s&d

S&D lO/ll I 2003 INTERVENTIE

De hoogte van de collegegelden zouden kunnen Nederlands ondenuijs en betekenen dat studenten niet alleen slim maar ook rijk moeten zijn om voorde opleiding in aanmer­ onderzoek: king te komen — kennelijk is ook hierin Amerika een voorbeeld. De University College Utrecht dat kan slimmer (ucu), dat inderdaad het systeem uit de vs als blauwdruk heeft, is hiervan een schrikbarend voor­ Het artikel in maandblad M van nrc Handelsblad beeld: achtduizend euro is de prijs. Weliswaar in­ ‘Wordt Nederland dommer?’ heeft begin septem­ clusief kamerhuur, maar dan nog. Overigens is het ber veel stof doen opwaaien. Lijkt die vraag in het navrant dat ucu-studenten zónder loting in kun­ artikel zelf bevestigend te worden beantwoord, de nen stromen bij opleidingen meteen numerus vele tegenreacties in de krant en daarbuiten heb­ fixus. Door die constructie kunnen gefortuneerden ben die verregaande conclusie reeds genuanceerd. dus een Geneeskunde-plekje kopen. De consensus is: het niveau van het hoger onder­ Wat inmengingvanuit het bedrijfsleven betreft, wijs en wetenschappelijk onderzoek in Nederland Nijs wil hier vrij ver in gaan. In een interview met is nog altijd zeer hoog. Gemiddeld gezien behoren Universiteitskrant Mare zei de staatssecretaris een we, ondanks het jarenlang ‘kaasschaven’, nog jaar geleden al: ‘Eén van de criteria vooreen top­ steeds tot de wereldtop. We staan zelfs door de masten kan zijn: heeft het bedrijfsleven iets aan ie­ bank genomen op een hoger plan dan het in­ mand die de topmasten doorlopen heeft? Als dat middels tot gidsland gebombardeerde Amerika. De niet het geval is, kun je misschien het bedrijfsleven in M geciteerde enkelingen zijn toevallig in aanra­ inhoudelijk bij de masten betrekken.’ Het verpatsen king geweest zijn met de absolute top op universi­ van academische waarden en van onaffiankelijk- tair gebied van dit enorme continent, dat echter heid van onderzoek ligt dus op de loer. grote niveauverschillen kent: de vele belabberde En een glimp van de visie van het bedrijfsleven Amerikaanse universiteiten moeten niet worden op ons onderwijslandschap was al te vernemen uit vergeten. Het onderwijs in Nederland wordt wel één van de reacties die het n r c in deze discussie vergeleken meteen hoogvlakte, maar zónder pie­ publiceerde. Dirk Hondmann, toponderzoeker bij ken. Echt baanbrekend onderzoek is relatief Unilever, ziet de voordelen wel in van een oneven­ schaars, op onderwijsgebied staan opleidingen wichtig wetenschappelijk klimaat zoals dat in Ame­ voorde beste van de besten nog in de kinderschoe­ rika heerst. ‘Wat mij opvalt aan Amerika is dat er nen. In dat opzicht valt erinderdaad nogwattever- een kleine wetenschappelijke top bestaat die erg 4 beteren. veel subsidie krijgt’, zegt hij. ‘Het is hier ook eendi- Het is des te verwonderlijker dat het kabinet mensionaler. [...] Wil je als Nederland toppen creë­ juist op dit punt geen enkele visie vertoont. Staats­ ren, dan zul je ook dalen moeten accepteren.’ Als secretaris Nijs krijgt wat extra middelen om de in­ dit gekoppeld wordt aan Nijs’ criterium dat onder­ stroom in bèta-opleidingen te stimuleren, alsmede wijs en onderzoek interessant moeten zijn voorde de samenwerking tussen universiteiten en bedrijfs­ markt, kan dit niet anders dan tot een kaalslag lei­ leven, maar reserveert vooralsnog weinig geld voor den. Niet-marktgerichte opleidingen waarvan de de topmasters, de opleidingen voor veelbelovende studenten zich toch ai tweederangs kunnen voelen studenten. Nijs ziet er geen been in om deze dure (immers, geen lokkertjes als gratis laptops voorde opleidingte financieren middels extra hoge colle­ Ruslandkundigen), zullen dan waarschijnlijk ge­ gegelden ofgeldstromen vanuit het bedrijfsleven. heel ophouden te bestaan.

S&D lO/ll I 2003 INTERVENTIE

Het doen opleven van bepaalde opleidingen ten daadwerkelijk verdiept in de materie. Die luxe kan koste van anderen is des te oneerlijken nu studen­ men zich eenvoudigweg niet permitteren. Omdat ten ervakervoor kiezen thuis, bij hun ouders, te ook de universiteiten en hoge scholen hebben te blijven wonen, daartoe aangespoord door de lage presteren— zij worden betaald per afgestudeerde studiefinanciering, de woningnood en de hoge student — zijn de eisen aan deze nieuwe student prestatiedruk waardoor gaan studeren steeds meer aangepast. In die zin wordt Nederland misschien een financieel avontuur is geworden. Het is dan inderdaad iets dommer. extra sneu als de lokale universiteit toevallig niet Erosie van de hoogvlakte ligt zodoende in het langertot de gesubsidieerde ‘kleine wetenschap­ verschiet. Premier Balkenende, die leiding geeft pelijke top’ behoort. Enerzijds worden de keuze­ aan een innovatieplatform ter bevordering van de mogelijkheden van de student dus steeds verder kenniseconomie, spreidde in zijn speech in Leiden beperkt, anderzijds wordt hij steeds meer gedwon­ aan het begin van dit academisch jaar een visie ten­ gen te kiezen tussen goede en minder goede oplei­ toon die verdacht veel leek op het toppen-en-dalen dingen. Weer ontstaat hierbij een tweedeling tus­ scenario in Amerika. Het geld dat dit platform gaat sen de gefortuneerden en armlastigen. herverdelen komt slechts enkele wetenschappers De academische vorming van de student staat ten goede, ten koste van de rest — niet in de laat­ sowieso al onder druk door het uitgeholde studief­ ste plaats door de verdere bezuiniging op de stu­ inancieringsstelsel met zijn dwingende prestatie­ diefinanciering. Dit is een miskenningvan de drie­ norm. Een studentenkamer is van de toelage allang voudige kracht dat het Nederlands hoger onderwijs niet meerte betalen en de student, die ook graag van oudsher kent: het algehele hoge niveau, de wat eet en drinkt, is haast gedwongen naast de stu­ goede toegankelijkheid en de ontplooide, ontwik­ die een bijbaantje te zoeken. Tijd voor nevenfunc­ kelde student. Hierin wordt echter niet geïn­ ties op verenigingen of de faculteit is er niet: die vesteerd, blijkens de Miljoenennota. Als Balke­ posities zijn steeds moeilijker op te vullen. De ont­ nende en Nijs écht Amerika willen volgen in het wikkeling van de student is steeds eenzijdiger. Een creëren van toponderwijs, dan moeten ze net als de groot verschil met de student van weleer, die nog Amerikaanse overheid de portemonnee flink dur­ tijd had voor persoonlijke en sociale ontplooiing en ven opentrekken. Als wij eindelijk eens eenzelfde maatschappelijke betrokkenheid, zo betoogden wij aandeel van het bnp in onderwijs zouden steken al in de Volkskrant van 6 augustus 2001. Sindsdien is als Amerika en andere westerse landen, dan hoeft de situatie bepaald niet verbeterd, sterker: de ko­ het opzetten van toponderzoek, in dit land, hele­ mende vier jaar wordt er nog eens450 miljoen be­ maal nietten koste te gaan van de student en het zuinigd op de studiefinanciering. De prestatiedruk goede gemiddelde onderwijsniveau. Dat niveau is wordt verder opgeschroefd. De minder rijke stu­ immers, ondanks alle bezuinigingen van de afge­ dent zal nu nog eerder uitwijken naar een veilige lopen decennia, bewaard gebleven. Ondanks Bal- optie: een studie onderzijn niveau. kenende’s grote woorden, blijven zijn uitgaven Als Nijs zo graag de wil van het bedrijfsleven tot aan onderwijs echter nog steeds verachter op het 5 norm wil verheffen, dient zij te weten dat bedrijven overgrote deel van de westerse wereld. Hij dient te in binnen-en buitenland in het verleden juist graag beseffen dat voor pieken op een hoogvlakte veel kozen voorde ontwikkelde, volwassen Nederlandse euro’s nodig zijn. student, wier ontplooiing van grote meerwaarde werd geacht. Ook ten opzichte van de Amerikaanse G ER TH E IN BOERSMA EN tegenhanger, die na vierjaarcampus en mensa nog RUDM ER DE VRI ES niet eens zelf zou kunnen koken. En nu wordt erin Studenten en actief binnen joop, het jongerenplatform het M-artikel door de expat-hoogleraren steen en binnen de PudA been geklaagd over de Nederlandse student, die genoegen zou nemen met een zesje en zich niet

S&D ]0/lI I 2003 I NTERVENTI E

Daarop aangesproken gaf hij griftoe dat de discus­ Waar blijft de inhoud sie over een Sociaal Europa door de meerderheid van de Conventie inderdaad als een marginaal van de Europese samen- onderwerp werd beschouwd. En dat is dus precies mijn kritiekpunt! Juist binnen onze PES-familie in werking? de Conventie, met als voormannen de Italiaan Giu- liano Amato en de Duitser Klaus Hansch, kreeg dit ASocial Europe isa Must. Onder die titel lanceerden veel te weinig aandacht. Met uitzondering (met mijn vakbondsvrienden en ik eind mei tijdens het stip!) van mijn Vlaamse EP-collega Anne van Lanc- Evv-congres in Praag een ‘email-actie om Giscard ker, en het ‘aangetrouwde’ familielid van vak- d’Estaing en de zijnen op het laatste nippertje nog bondszijde, Emilio Gabaglio van het evv, en enkele te wijzen op het belang van een Sociaal Europa voor anderen, maakte men zich vooral druk over de de Europese Conventie. We riepen hen op belang­ vorm en niet over de inhoud van de Europese rijke sociaal-politieke punten op te nemen in hun samenwerking. Je had toch mogen verwachten dat proeve van de Europese Grondwet. Eerder hadden sociaal-democraten van het Sociaal Europa een we afgedwongen dat er een Werkgroep Sociaal Be­ hoofdpunt zouden maken. Als binnen de christen- leid in de Conventie zou worden opgericht, maar de democratisch/conservatieve familie de door Frans conclusies van deze werkgroep waren te weinig als ‘teutoon’ omschreven leider Elmar Brok niet ge­ terugte vinden in de slottekst van het Presidium. voelig zou zijn geweest voor sociale thema’s, was er Zij moesten in dat laatste stadium alsnog verzilverd bijster weinig van de sociale dimensie terechtgeko­ worden. Dat is tot op zekere hoogte gelukt. men. Tijdens de hele Conventie is de vraag hoe de so­ Intussen ziet het er naar uit dat we een referen­ ciale dimensie van de Europese samenwerking een dum krijgen over de Europese Grondwet. Hoe wil­ plek zou krijgen in het nieuwe grondwettelijke ver­ len we als PvdA kiezers er nu van overtuigen in zo’n drag, aan de orde geweest. Dit hield verband met referendum ‘ja ’ te zeggen als het alleen maarom de kwestie van het opnemen van het Handvest van vorm lijkt te gaan en niet om inhoud? Is het juist Grondrechten, één van de opdrachten aan de Con­ voor ons niet broodnodig ons te richten op dat ventie. De grote verdienste van dat Handvest, dat al Handvest met sociale grondrechten, waaraan al het in 2000 dooreen eerdere Conventie werd opge­ Europese beleid getoetst moet worden, en dat als steld, is dat het de klassieke grondrechten op één correctie kan gelden op de economische samen­ lijn zet met de sociale en economische grondrech­ werking waarmee de EEG begon? Ging immers ach­ ten. Het Handvest biedt voor de eu een toetsings­ ter het ‘nee’ bij het onlangs gehouden Zweedse kader dat veel breder en preciezer is dan de vage Euro-referendum, en bij eerdere referenda in bij­ verv.'ijzing naar grondrechten in het huidige Ver­ voorbeeld Denemarken en Ierland, niet juist angst dragen levert daarmee een basis voor een Euro- van mensen schuil om verworvenheden van de wel­ 6 pese politieke en economische samenwerking die vaartsstaat kwijt te raken? de traditie van de Europese sociale welvaartsstaat Als we als sociaal-democraten de campagne incorporeert en daarop voortbouwt. voor het referendum ingaan, moeten we mensen Voor mij vormt deze inhoudelijke sociale dimen­ duidelijk maken dat juist de huidige wettelijke ba­ sie de belangrijkste invalshoek voor een beoorde­ sis van de Europese samenwerking tekortschiet en ling van de Conventie-resultaten. Het was dan ook eenzijdig het belang van de markt dient. Maar ook teleurstellend om in de overigens erg interessante dat het een illusie is om te denken datje de natio­ nabeschouwing over de Conventie van Frans Tim­ nale welvaartsstaten overeind houdt door‘nee’ te­ mermans in het zomernummer van s&o helemaal gen de Grondwet te zeggen, de rug naar Brussel te niets over deze discussie aan te treffen. Zelfs in zijn keren en Europa geen bevoegdheden te geven op rijtje plussen en minnen geen woord hierover. sociaal terrein. Als de sociale dimensie nietvol-

S&D lO/ll I 2003 INTERVENTIE waardig meetelt in de besluiten die in Brussel wor­ telde me dat het haar niet lukt om rond de ‘telda­ den genomen, dan zullen de besluiten die wél ge­ tum’ van 1 oktober alle aanwezige leerlingen in het nomen worden anti-sociale effecten hebben. administratieve systeem ingevoerd te krijgen. De Als vervolg op de e-mail actie ‘Een sociaal docenten blijken niet bereid en/of in staat com­ Europa is een must’ ben ik nu aan het propageren plete aanmeldingdossiers van hun leerlingen aan dat we tegelijk met de Europese verkiezingen en de te leveren. referenda in de verschillende lidstaten een eerste Het gevolg? Elkjaarweerzitten erongesubsidi- Volkspetitie gaan organiseren, geïnspireerd door eerde leerlingen in de klassen. wat in het nieuwe Verdrag voorgesteld wordt: meer Hoe komt het dat de bewuste opleidingsmana­ dan een miljoen handtekeningen in de verschil­ ger, zoals ze zegt, haar docenten steeds opnieuw lende lidstaten kunnen de Commissie dwingen om moet wijzen op hun administratieve taak? Dat komt met een wetgevingsinitiatiefte komen. Zo’n eerste omdat administratieve taken niet passen in het petitie, die natuurlijk nog niet rechtsgeldig is wan­ zelfbeeld van de docenten. Ze willen graag aan het neer het nieuwe Verdrag nog niet van kracht is, traditionele beeld van de leraar blijven voldoen. maardie wel vele miljoenen handtekeningen zou Een voorbeeld daarvan gaf de Amsterdamse onder­ kunnen opleveren, kan een duidelijk signaal aan de wijswethouder Rob Oudkerk tijdens zijn afscheids­ Europese politiek opleveren om Europa socialer woord voor Ankie Verlaan, collegevoorzittervan het vorm te geven. Als mensen ervan overtuigd kunnen ROC Amsterdam. Hij beschreef haarals iemand worden dat een ‘ja’ voor de nieuwe Grondwet ook met een goed verhaal, een bril en een beslist optre­ een stap in de richting van een Sociaal Europa is, den; het traditionele beeld van de juf. Een juf voor dan zou er wel eens sprake kunnen zijn van veel de klas wel te verstaan, die ziel en zaligheid legt in grotere meerderheden voor die Grondwet dan er nu het lesgeven aan leerlingen. Werkzaamheden als in de polls voorspeld worden. Met hopelijk ook een ‘intake’, leerlingbegeleidingen het aanleggen van gunstig effect op de opkomst voor de (gelijktijdige) pedagogische dossiers passen niet bij dat beeld en verkiezingen van het Europees Parlement, met een ervaren de meeste docenten dan ook niet als be­ sterk en sociaal programma van de sociaal-demo- langrijke activiteiten. c raten. In het onderwijs klinkt de roep om financiële, materiële en administratieve taken door facilitaire lEKE VAN DEN BURG instellingen te laten verrichtten. Het management Lid PES-fraciie Europees Parlement voorde PvdA kan in deze optiekweerterug naarde ‘werkvloer’, dus vóór de klas. Erdtsieck In s& d nummer g is een representant van deze ‘romantiek van de werk- vloer’-benadering. Het traditionele beeld Dit speelt niet alleen in het onderwijs. Over de politie hoor je dezelfde soort verhalen. Agenten van de ju f zouden veel minder administratieve taken moeten 7 verrichten en meer op straat aanwezig moeten zijn. stel we richten het onderwijs in volgens het ‘zui­ De administratie zou door anderen uitgevoerd kun­ vere’ onderwijsideaal van de Van Haperens en Erdt- nen worden. Maar dit is een misverstand: een agent siecks (zie hun pleidooi om ‘het onderwijs uit het die ter plaatse aanwezig was, kent de context van slop te halen’ in het vorige nummervan s& d): weg een misdrijf ofvoorval. Hij kan als enige het ‘ware’ met alle ambtelijke rimram, management-tussen- verhaal opschrijven en laten verifiëren en onderte­ lagen, advies- en onderwijsbureaucratie. Wat zou­ kenen door de betrokken burger. Dat kan een ad­ den erdan voor rampen gebeuren? ministratiekantoor nooit overnemen. Een van de opleidingsmanagers van het Regio­ Voor het onderwijs geldt net iets vergelijkbaars. nale Opleidingscentrum (ROC) van Amsterdam ver­ Om te bepalen of een leerling naar niveau 2 of 3

S& D 10/11 I 2003 INTERVENTIE kan, zijn niet alleen de feiten belangrijk, maar ook zonder toelichting en debat doorgevoerd kan wor­ de omstandigheden: de voorgeschiedenis en per­ den. soonlijkheid van de leerling. Daarvoor zijn docen­ Daar komt nog bij dat het begrip socialisme wat ten een vereiste, maar ook een middenmanage­ mij betreft actueler is dan ooit. Troelstra vatte het ment dat de intakes, administratieve en pedagogi­ belang van het begrip mooi samen: ‘Geen waar­ sche dossiers en lesroosters beheert en organi­ achtige democratie zonder socialisme’. De kern van seert. De leerlingtenslotte heeft goed gedocumen­ die notie is dat loonarbeid economische macht teerde verhalen nodig indien hij ofzij bezwaar wil moet verwerven om werkelijke politieke invloed te maken tegen hoe hij/zij behandeld wordt. kunnen uitoefenen, aangezien de in het kapita­ De nieuwe rol van docenten is steeds meer die lisme groeiende vermogensconcentraties steeds van begeleider van het gehele leerproces. In plaats sterker een ondemocratische politieke invloed uit­ van ‘lesboer’ of iemand die nooit buiten de kleine oefenen dankzij hun grote, toenemende macht wereld van het leslokaal treedt, is de moderne do­ over de grondslag van onze maatschappij, de werk­ cent een bij alle facetten van de school betrokken gelegenheid. De noodzaak om die economische professional. macht beter onder controle te krijgen is nu groter De opleidingsmanagerzal nog lang met onge­ dan ruim 150 jaar geleden toen determ werd ge­ subsidieerde leerlingen in haar klassen blijven zit­ munt. Grote, vooral transnationale concerns zijn ten, zolang het beeld van de leraar louter dat van door de globalisering machtiger geworden en stel­ een goede spreker voorde klas blijft. len de invloed van regeringen steeds meer in de schaduw, om maarte zwijgen die van democratisch EVELIEN POLTER gekozen volksvertegenwoordigingen. Anderzijds Beleidsmedewerker roc van Amsterdam heeft de arbeid een grotere potentiële macht ge­ kregen dan ooit, door: > kwantitatieve groei: explosieve expansie in de Derde Wereld en in het Westen, waardoor min­ Het socialisme per stens 80% van de bevolking, direct of indirect, van loonarbeid afhankelijk is; statuut afgeschaft? > een veel hogere opleiding door sterk toegeno­ men kennisarbeid; In dezelfde congresstukken waarin wordt aange- kondigd dat er een beginseldebat in de partij ge­ Kortom, laten we als PvdA eerst maareens goed voerd gaat worden dat in november 2004 wordt af­ een beginseldebat gaan voeren alvorens we ‘de ver­ gerond met een congres, stelt het partijbestuur wezenlijking van een democratisch-socialistische zonder enige toelichting en zonder enig vooraf­ maatschappij’ bij het oud vuil zetten. gaand debatvoor'deverwezenlijkingvan een democratisch-socialistische maatschappij’ als KLAAS E. M EIJER doel van de partij te schrappen. Dat is vreemd. Indiener van de in iggg aangenomen congresmotie dat Statuten dienen het staande beleid in juridische het nieuwe beginselprogramma gebaseerd moet zijn op vorm te gieten. Het staande beleid is ‘democratisch het ‘democratisch socialisme’, medecoördinator van de socialisme’. Dat is — met verschillende bewoor­ beginselenwerkgroep en congresafgevaardigde voor dingen — vastgelegd in alle beginselprogramma’s Amsterdam Oost-Watergraafsmeer tot en met het nu nog officieel geldende pro­ gramma van 1977 en het concept dat werd bespro­ ken op het partijcongres in Rotterdam van 17 maart 2001. Je zou toch verwachten dat zo’n historische trendbreuk in de doeleinden van de partij niet

S&D 10/11 I 2003 Wiardi Beekman Stichting

HBrengracht 54 1015BN Amsterdam Telefoon (020) 5512155 Postbus 1310 1000 BH Amsterdam

STEUN DE WIARDI BECKMAN STICHTING

Deze maand wordt de jaarlijkse donatiecampagne van de WBS gehouden. Steun de WBS en help ons de vele activiteiten die we op het programma hebben staan, te realiseren. Zie voor een overzicht van het WBS-werk in de afgelopen jaren: www.wbs.nl. De Partij van de Arbeid heeft de komende tijd belangrijke vragen te beantwoorden. Hoe haar politieke missie, haar beginselen opnieuw te formuleren? Hoe voor dringende maatschappelijke problemen rechtvaardige en effectieve oplossingen te vinden? Hoe als sociaal-democratie internationaler te denken en te handelen? Voor dit alles heeft de PvdA een sterk, onafhankelijk en toegewijd wetenschappelijk bureau nodig. De Wiardi Beekman Stichting is dat bureau, al jaren. Ze heeft met Socialisme & Democratie, met uitgaven en bijeenkomsten op tal van terreinen, het debat gezocht en gevoed - vaak tegen de stroom in. Maar ze weet zich ook, met de PvdA, te vernieuwen. Door haar werkwijze en programma kritisch tegen het licht te houden; door nieuwe initiatieven te nemen. De donaties van individuele partijleden vormen een onmisbare aanvulling op onze beperkte middelen (overheidssubsidie, een vaste PvdA-bijdrage). Help de WBS om de vele activiteiten die ze voor volgend jaar op het programma heeft staan, mogelijk te maken. Zoals: een Wiardi Beekman Academie voor jong wetenschappelijk talent; een conferentie (in samenwerking met denktanks elders in Europa) over hervorming van de publieke sector, maatschappelijk ondernemerschap, economisch beleid; een nieuwe serie uitgaven, waarin voor sociaal-democratische dilemma’s (van veiligheid tot cultuurbeleid, van milieu tot integratie) constructieve oplossingen worden gezocht.

Wij hopen dat u de WBS wilt ondersteunen. Uw bijdrage wordt zeer gewaardeerd. Op een zorgvuldige besteding kunt u rekenen.

Namens de Wiardi Beekman Stichting,

C > ^ JoB Cohen Irzitter curatorium

Donaties kunnen worden overgemaakt op postgironummer 30603 van de Wiardi Beekman Stichting, Amsterdam, onder vermelding van: donatie

S&D lO/ll I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links

Onder de titel ‘Noodzakelijk links’ presenteert het economentrio Bas Jacobs, Frank Kalshoven en Paul Tang in s & d niets minder dan het enig waarschijnlijke toekomstscenario voor linkse politiek. De dominante maatschappelijke trends zetten én de collectieve voorzieningen én de sociale ongelijkheid fors onderdruk. Zij dwingen juist Links tot diepingrijpende hervormingen. Op de alarmerende bijdrage van het drietal wordt gereageerd door Arjen van Witteloostuijn en Broer Akkerboom. De eerste is niet overtuigd van de voorgespiegelde ‘deterministische noodzakelijkheid’, de tweede twijfelt aan het linkse gehalte van de 10 voorgestelde ommezwaai. Andere economen spreken zich in dit nummer meer algemeen uit over de actuele economische situatie. Flip de Kam analyseert de begrotingvan Zalm en Balkenende; Hugo Keuzenkamp detegenbegrotingvan de PvdA. En Anton Hemerijck verkent de contouren van een nieuwe sociaal- pragmatische verzorgingsstaat.

S&’D lo / l l [ 2003 FOTO KLAAS FOPMA | HOLLANDSE HOOGTE

De Nieuwe Economische Agenda van Links (i) Noodzakelijk links

BAS JACOBS, FRANK KALSHOVEN EN PAUL TANG

Vier maatschappelijke trends jagen de prijs van consequenties voor verschillende beleidsterrei­ sociale gelijkheid en collectieve voorzieningen nen uit. omhoog en vergroten tegelijkertijd de maat­ De overheid vervult een aantal belangrijke schappelijke behoefte aan herverdelende institu­ functies; het aanbieden van publieke goederen, ties: vergrijzing, technologische ontwiklcelin- het corrigeren van marktfalen, het verzekeren en gen, toenemende internationale mobiliteit en het herverdelen van inkomen. Dit is wat we de grotere heterogeniteit van de samenleving. Elke linkse agenda noemen. Voor veel van de publieke politieke partij die sociale gelijkheid en collec­ voorzieningen en verzekeringen is vaak geen tieve voorzieningen belangrijk vindt, zal de con­ privaat alternatief, omdat markten falen. clusie moeten treklcen dat instituties anders ge­ Aanbod van sommige publieke goederen zo­ organiseerd moeten worden. Hervorming zal ge­ als defensie, politie en justitie vloeit onmiddel­ richt moeten zijn op het bestrijden van ondoel­ lijk voort uit het geweldsmonopolie van de over­ matigheid in de collectieve sector en het verbete­ heid. Daarnaast biedt de overheid semi-publieke ren van de afruil tussen doelmatigheid en recht­ goederen aan om coördinatiefouten en monopo­ vaardigheid. Om dit laatste te bereiken moet de lievorming in de private sector te voorkomen zo­ overheid meer informatie gebruiken en specifie­ als infrastrucmur en nutsbedrijven. De overheid ker beleid voeren. De mogelijkheden voor speci­ biedt ook private goederen aan, zoals onderwijs, fiek beleid moeten worden verruimd door betere om ongewenste selectie- en uitsluitingseffecten benutting van het overheidsinstrumentarium. te vermijden en ook arme mensen in staat te stel­ Waar het verder verbeteren van de afruil tussen len zich te scholen. Verzekeringsmarkten falen doelmatigheid en rechtvaardigheid onmogelijk om uiteenlopende redenen. Mensen kunnen is, dwingen de maatschappelijke trends tot zich niet (makkelijk) op private markten verze­ een keuze voor doelmatigheid. We werken de keren tegen werldoosheid, ziekte of arbeidson­ geschiktheid. Zo is werkloosheid een macro-eco- Over de auteurs Bas Jacobs is post-doc onderzoeker bij nomisch risico, dat verzekeraars niet kunnen en de Uniuersiteit uan Amsterdam en wetenschappelijk niet willen afdeldcen. Daarentegen speelt bij ar­ medewerker bij het Centraal Planbureau (c p b ), beidsongeschiktheid het probleem van ave­ Frank Kaishoven is adjunct hoofdredacteur uan rechtse selectie: mensen met een relatief kleine De Volkskrant en Paul Tang is hoofd uan de afdeling kans op arbeidsongeschiktheid zullen van een Internationale Economische Analyse bij het c p b . verzekering afzien, zodat mensen met relatief Alle auteurs wensen te benadrukken dat dit stuk op hoge kansen overblijven en de premies hoog en strikt persoonlijke titel is geschreven en de meningen vaak onbetaalbaar zijn. Mensen kunnen zich ook niet noodzakelijkerwijze die uan hun affiliaties weer­ niet verzekeren tegen gebrelddge talenten of te­ spiegelen. De auteurs danken Lans Bovenberg en kortschietende capaciteiten, omdat het ongeluk Casper uan Eoiijk uoor commentaar en suggesties van een gebrek aan talent al optreedt bij geboorte Noten Zie pagina 27 of zeer jonge leeftijd nog voordat verzekerings- s&D 10/11 I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Bas Jacobs, Frank Kalshoven en Paul Tang Noodzakelijk links

contracten afgesloten kunnen worden. De Rawl- centreren we ons op het fundamentele dilemma siaanse sluier van onwetendheid is opgetrokken. tussen doelmatigheid en rechtvaardigheid. In Daarom zal er altijd een vraag naar inkomens- paragraaf 4 geven we aan hoe aan het dilemma herverdeling bestaan van meer naar minder ge­ valt te ontsnappen. In paragraaf 5 passen we talenteerde mensen. onze beleidsrichting toe op een aantal beleids­ Wij zullen in dit stuk betogen dat het realise­ dossiers. In paragraaf 6 staan we kort stil bij wat ren van de ‘linkse agenda’ onder druk komt te politiek economische consequenties en in para­ staan door onvermijdelijke trends en ontwildce- graaf 7 treklcen we onze conclusies. lingen: vergrijzing, technologische vooruitgang, individualisering en mondialisering. Deze t r e n d s ' trends veroorzaken enerzijds kostenstijging van publieke goederen en inkomensherverzeke- Vier maatschappelijke trends zetten, onbeïn­ ring/herverdeling, maar veroorzaken tegelijker­ vloedbaar door de overheid, de collectieve sector tijd een toename van de vraag naar publieke goe­ onder druk: vergrijzing, het toenemende belang deren en herverdeling. Het linkse dilemma tus­ van scholing, de internationale economische in­ sen doelmatigheid en rechtvaardigheid verslech­ tegratie en de toenemende heterogeniteit van de tert. Het leidt bovendien tot een aflcalvend poli­ samenleving. Als deze trends onverminderd tiek draagvlak voor de verzorgingsstaat omdat de doorzetten en de overheid inadequaat op de ont- overheid minder waar voor belastinggeld kan wiklcelingen inspeelt, dreigt een doemscenario. bieden. De overheid ziet zich geconfronteerd met een We zullen voorts betogen dat verhoging van steeds stijgende vraag naar herverdeling en col­ de effectiviteit van de overheid — meer waar lectieve goederen, maar de financiering hiervan voor belastinggeld — de enige uitweg uit het di­ wordt steeds moeizamer. In deze paragraaf lemma biedt. Dat betekent dat beleid veelal spe­ schetsen we aard en omvang van de vier domi­ cifieker in plaats van generieker zal moeten wor­ nante maatschappelijke trends. den, dat er meer differentiatie wordt toegelaten en dat er zuiniger met overheidsmiddelen wordt Trend 1 omgesprongen. Alleen dan kunnen de zwaldce- Door vergrijzing dijtde coUectievesecwruit ren blijven rekenen op voldoende inkomens­ ondersteuning en publieke goederen zonder dat Onontkoombaar zal de Nederlandse bevolking de middenldasse haar solidariteit met de zwak­ ontgroenen en vergrijzen. Nu staan tegenover keren te zwaar belast ziet. een 65-plusservijf actieven (tussenzo en 65).Ta­ Meer specifiek beleid vereist echter wel dat bel 1 laat zien dat deze verhouding — de afhanke- linkse partijen een groot aantal politieke taboes lijkheidsratio — zaloplopen van 1/5 in 2000 tot slechten: marktwerking of prestatieprildcels meer dan 2/5 in 2040. Nederland heeft hiervoor voor publieke doelen, meer eigen risico’s in soci­ gedeeltelijk een voorziening getroffen: de pensi­ 13 ale zekerheid en gezondheidszorg, meer diffe­ oenfondsen zijn relatief goed gevuld. rentiatie en eigen bijdragen in het onderwijs, het Om twee redenen zal de vergrijzing de Neder­ toepassen van sociaal-economische experimen­ landse collectieve sector toch raken. Ten eerste ten en maatschappelijke kosten-baten analyses deldcen de pensioenfondsen niet alle toekom­ om beleid te evalueren, minder verstorende be­ stige ouderdomsuitkeringen. De basis van het lastingen (aanpakken subsidies op eigen huis en Nederlandse systeem is de AOW, waarbij wer­ pensioen). kenden door premieafdracht uitkeringen aan 65- De opzet van dit artikel is als volgt. In para­ plussers financieren. Naarmate de verhouding graaf 2 bespreken we een aantal belangrijke tussen werkenden en gepensioneerden schever trends en ontwikkelingen. In paragraaf 3 con­ wordt, loopt de premielast onvermijdelijk op.

S&D 10/11 I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Basjacobs, Frank Kalshoven en Paul Tang Noodzakelijk links

Blijven voorzorgsmaatregelen uit (het afbouwen werkenden ten opzichte van pensioenontvan- van de staatsschuld), dan stijgt de premielast gers versmalt de premiebasis waardoor onvoor­ voor welvaartsvaste AOW-uitkeringen van 4,7 ziene schokken bovendien moeilijker via pre- procent van het nationaal inkomen in 2002 tot mieaanpassingen op te vangen zijn (zie ook Bo­ 9,0 procent in 2040.^ venberg, 2002a). Ten tweede stijgen de zorguitgaven aanzien­ De eerste trend, vergrijzing, leidt per saldo lijk, omdat de zorgbehoefte van ouderen hoger is onvermij delijk tot een hogere vraag naar collec­ dan die van jongeren. Het cpb berekent een uit­ tieve diensten (zorg) en vraagt ook om meer in- gavenstijging van 7 procent van het bruto komensherverdeling (van jong naar oud). Valt binnenlands product inzooo totio,6 procentin het rendement op opgebouwd pensioenvermo- 2040. Deze stijging is een gevolg van de demo­ gen tegen, en stijgen de lonen van jongeren, dan grafische ontwikkelingen maar ook van hogere wordt de vraag om inkomensherverdeling van kosten per patiënt. Zo'n kostentoename is onver­ jong naar oud nog sterker. mijdelijk, mede omdat de productiviteit in de zorg langzamer stijgt dan in de rest van de eco­ Trend 2 nomie terwijl de lonen gelijke tred houden (Bau- Technologievergrootongelijkheidtussenlaag- mol’s ziekte). Baumol’s ziekte slaat overigens niet en hooggeschoolden alleen in de zorg toe, maar in de hele collectieve sector. De arbeidsmarktpositie van laaggeschoolden staat onder druk. In Angelsaksische landen komt Tabel 1 Vergrijzing in Nederland dit tot uitdrukking in toenemende loonongelijk­ 2000 2020 2040 heid tussen hoog- en laaggeschoolden, in conti­ Afhankelijkheidsratio 22 32 43 nentaal Europa in hoge werkloosheid. Mini­ 65-plussers,%van de beroeps­ mumlonen en relatief hoge uitkeringen verhin­ bevolking deren in Europa loondaling; in plaats daarvan uitgaven aan AOW 4,7 6,8 9,0 verdwijnen laaggeschoolden van de arbeids­ % van bruto binnenlands product markt. uitgaven aan zorg 7,0 8,6 10,6 De positie van laaggeschoolden zal de ko­ 7o van bruto binnenlands product mende jaren verslechteren hoewel tegelijkertijd Bron: CPB (2000) de beroepsbevolking beter is geschoold. De groei van het relatieve aanbod van hooggeschoolden (= aantal hooggeschoolden gedeeld door aantal Naast deze twee verontrustende zekerheden, laaggeschoolden) neemt af van 5,5% perjaar in veroorzaakt vergrijzing nog een aantal risico’s. de jaren 70-79, naar 4,0% perjaar in dejaren 80- Ten eerste kan het rendement op pensioenbeleg- 89 tot3,5% in dejaren 90-96, zie ook tabel 2. 14 gingen wel eens tegenvallen. De neergang van de Doordat er zo’n sterke toename is geweest in het beurzen in 2002 illustreert de kwetsbaarheid van opleidingspeil van de beroepsbevolking zijn de pensioenfondsen voor een lager rendement. Ten beloningsverschillen tussen hoger en lager opge­ tweede, arbeid wordt schaarser in een vergrij­ leiden gemiddeld iets afgenomen: hoger opgelei­ zende samenleving. Dit gaat gepaard met loon­ den zijn minder schaars geworden en lager opge­ stijgingen. Dit is de keerzijde van een dalend leiden schaarser. Hierdoor is de loonverhouding rendement op pensioenbesparingen. Het wordt — het bruto (uur)loon van een hooggeschoolde daardoor moeilijker voor pensioenfondsen om ten opzichte van het bruto uurloon van een laag­ de pensioenuitkeringen, die nog steeds veelal geschoolde — de afgelopen decennia gedaald worden opgebouwd via eindloonstelsels, te in­ met 1,1 % perjaar. Deze betrekkelijk geringe af­ dexeren aan de loonontwikkeling. Door minder name van de inkomensongelijldieid wijst op een

S&’D 10/11 I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Bas Jacobs, Frank Kalshoven en Paul Tang Noodzakdijk links zeer sterke verschuiving in de arbeidsvraag naar waardoor een belangrijke tegenkracht wegvalt hooggeschoolden. Zonder de toename in het re­ (zie Jacobs, 2004). Ten tweede omdat door toene­ latieve aanbod van hooggeschoolden zouden in mende internationale integratie de positie van Nederland de loonverschillen ook zeer veel gro­ vakbonden verzwakt; het tegengaan van onge­ ter zijn geworden, met gemiddeld zo’n 2% per lijkheid mssen werkenden wordt steeds moeilij­ jaar. ken Door de toenemende inkomensongelijkheid Tabel 2 jaarlijkse groeivoeten van de relatieve lonen en tussen hoog- en laaggeschoolden neemt de maat­ het relatieve aanbod van hooggeschoolden’ schappelijke behoefte aan inkomensherverde- Loon Aanbod Loon bij con­ ling toe. Om het inkomen van beide groepen stant aanbod^ niet te ver uiteen te laten lopen, moet de herver­ 1970-1979 -0,5 5,5 3,4 deling door premies, belastingen en uitkeringen 1980-1989 -1,5 4,0 1,4 toenemen. 1990-1996 -0,4 3,5 2,1 Trends 1. Hooggeschoolden hebben h b o of wo doorlopen. Meer welvaart maarminder belasting door 2. Loon bij constant aanbod is niet waarneembaar maar is internationale economische integratie afgeleid met de veronderstelling dat substitutie-elasticiteit tussen beide groepen 1,4 bed raagt. Nationale economieën verknopen, handelsrela­ Brotiijacobs (2004) ties worden intensiever. De internationale eco­ nomische integratie wordt krachtig gestimu­ leerd door het stelselmatig dalen van transport­ Voor de verklaring van die vraagverschuiving en communicatiekosten, en door het afbreken, zijn twee kandidaten. Ten eerste de intensive­ via internationale afspraken, van kunstmatige ring van de internationale economische integra­ barrières voor grensoverschrijdende handel. Als tie waardoor laaggeschoolden in rijke landen fei­ gevolg hiervan is de openheid flink toegenomen, telijk concurreren met goedkope arbeid in arme zoals Tabel 3 ooklaat zien. Terwijl in 1980 de ex­ landen. Uit empirisch onderzoek blijkt echter porten 52,5 procent van de binnenlandse pro­ dat de toename in de handel russen Noord en ductie waren, bedroegen zij in 1990 54,1 procent Zuid te beperkt is om de feitelijke vraagverschui­ en in 2000 67,3 procent. In combinatie met ving ten koste van laaggeschoolden te kunnen vrij (gemaakt) kapitaalverkeer verschaft deze verklaren. De tweede kandidaat is de technologi­ openheid bedrijven de mogelijkheid de produc­ sche ontwildceling, die door hooggeschoolden tielocatie te kiezen die de gunstigste omstandig­ makkelijker wordt bijgehouden dan door laagge­ heden biedt. Bedrijven maken hiervan volop ge­ schoolden, en eenvoudige arbeid bovendien bruik. De directe investeringen in het buiten­ overbodig maakt. Deze verklaring is echter ook land groeiden de laatste decennia veel harder 15 niet altijd bevredigend. Zo zijn er tussen landen dan de export. In 1980 besloeg de stand van deze grote verschillen in uitkomsten bij gelijke tech­ investeringen 26,6 procent van de binnenlandse nologische ontwikkeling. productie, maar dat steeg in 19 9 o tot 3 5, o pro­ Kan over de oorzaken dus verschil van opvat­ cent en in 2000 tot 82,4 procent. ting bestaan, de trend van toenemende ongelijk­ heid is even duidelijk als zorgwelckend. De mo­ gelijkheid is reëel dat de trend in Nederland de komende j aren versterkt doorzet. Ten eerste om­ dat de groei van het aandeel van hooggeschool­ den in de Nederlandse beroepsbevolking stokt.

S&D 10/11 I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Basjacobs, Frank Kalshoven en PaulTang Noodzakelijk links

Tabel 3 Nederlandse exporten en (stand van) directe belasting in de groep van rijke landen aan erosie investeringen in het buitenland onderhevig. Nationale overheden lijken te zijn 1980 1990 2000 begonnen aan een ‘race to the bottom’. Voorals­ Exporteren 52,5 54,1 67,3 nog heeft dit een beperkte invloed op de over­ % van bruto binnenlands product heidsfinanciën omdat de lagere tarieven op een Directe investeringen 26,6 35,0 82,4 bredere grondslag van toepassing zijn. Maar als % van bruto binnenlands product de concurrentie tussen overheden verhevigt, zal

Bron; DNB en c pb het staatsinkomen uit de winstbelasting dalen. Binnen de Europese Unie speelt ookhet vrije verkeer van personen een rol bij de dreigende Naar verwachting zet de integratietrend onver­ uitholling van het vermogen tot belastinghef­ minderd door. Verdere toepassing van ICT-tech- fing, in dit geval op arbeidsinkomen. De concur­ nologie zal transport- en communicatiekosten rentie om hooggeschoolden kan het vermogen verder verlagen. Bovendien is de internationale tot inkomensherverdeling (via een stelsel van handel, met name die in landbouwproducten en progressieve belastingen) uithollen. in diensten, nog aan flinke beperkingen onder­ hevig. In de context van de Wereldhandelsorga­ Trend 4 nisatie (wTo) en de Europese Unie (e u ) wordt Een heterogenere samenleving: onderhandeld over het wegnemen hiervan. Het­ individualisering en migratie zelfde geldt voor het wegnemen van de reste­ rende beperkingen voor vrij verkeer van kapi­ De samenleving is in de loop van de j aren min­ taal. der overzichtelijk, heterogener geworden. De va­ De internationale integratie biedt belangrijke riëteit van samenlevingsvormen neemt sterk economische voordelen, zeker aan een kleine toe; mensen hebben meerdere malen langdurige economie als de Nederlandse. Landen specialise­ relaties, wonen wel of niet samen, hebben wel of ren zich, maken optimaal gebruik van schaal­ geen kinderen. Er zijn nu vele levensvormen te voordelen en genieten tegelijkertijd van een toe­ onderscheiden: van klassieke kostwinnershuis- genomen variëteit in het aanbod van producten houdens tot stellen met LAT-relaties, van alleen­ en diensten. Bovendien stroomt kapitaal naar de staanden tot tweeverdieners en van de zelfstan­ plekken waar het verwachte rendement het dige vrouwen met kinderen tot homo-stellen. hoogst is. Zonder internationale integratie zou Bovendien verandert het vaste patroon van le- de gestage welvaartsgroei in geïndustrialiseerde ren-werken-rusten sterk. Het heeft plaatsge­ landen in de naoorlogse periode ondenkbaar zijn maakt voor individuele patronen waarin wer­ geweest. ken, zorg, leren en rusten elkaar afwisselen. Dit Het belangrijkste nadeel van vrij verkeer van heeft te maken met steeds grotere deelname van, 16 goederen en kapitaal is dat het concurrentie tus­ veelal hoogopgeleide, vrouwen aan het arbeids­ sen overheden in de hand werkt. Overheden pro­ proces; mannen werken steeds vaker (tijdelijk) beren bedrijven aan te trekken door hen gun­ in deeltijd. De arbeidsmarkt flexibiliseert door stige omstandigheden te bieden, bijvoorbeeld de opkomst van uitzendarbeid, deeltijd- en flex- door grond (te) goedkoop aan te bieden of door werk. Tabel 4 laat het toegenomen relatieve be­ (te veel) te investeren in infrastructuur. Boven­ lang van deeltijdbanen en flexwerk zien. Dit dien kunnen internationale bedrijven maltkelijk zorgt voor toename van transities in en uit het met papieren winsten schuiven en nationale be­ arbeidsproces. lastingdiensten tegen elkaar uitspelen. Dit zet de belastingopbrengsten onder druk. Niet toevallig zijn de statutaire tarieven van de vennootschaps­

s&’d 10/11 I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Bas Jacobs, Frank Kalshoven en PaulTang Noodzakelijk links

Tabel 4 Nederlandse arbeidsmarktkenmerken een uitkering willen ontvangen. Zij passen niet 1985 1990 1995 2000 bij het beeld van kostwinners dat bij het ontwerp Deeltijdbanen 29,3 33,8 40,1 42,3 van de sociale zekerheid voor ogen stond. Terwijl % van totaal kostwinners de verantwoordelijkheid voor een Flexibele banen 7,4 9,1 10,9 10,8 gezin hebben, kunnen deze mensen een gokj e % van totaal wagen, zeker als het toezicht door de overheid te WAO-ers tussen 34-55 43,9 42,8 48,4 50,0 wensen overlaat. Verder worden de redenen voor % van totaal arbeidsongeschiktheid steeds diverser. Niet on­ Bron; CBS gelukken op de werkplek maar psychische klach­ ten zijn de meest voorkomende reden voor een W A o-uitkering. Zo laat Tabel 4 zien dat het aan­ De overheid probeert zich aan te passen. Hierbij deel van de groep tussen 34 en 55 in de w a o is past bijvoorbeeld het streven om het onder­ toegenomen. Het gaat hierbij vaak om werkende scheid tussen samenwonenden en gehuwden te vrouwen, die duidelijk niet aan het profiel van de laten vervallen. Ook probeert de overheid het kostwinner voldoen. onderscheid tussen vast en tijdelijk dienstver­ Niet alleen individualisering, ook immigratie band te verkleinen. Maar de inrichting van de so­ heeft de samenleving heterogener gemaakt. Im­ ciale zekerheid ademt nog steeds de geest van de migranten doen vaker een beroep op de verzor­ j aren vij ftig. Zo is nog steeds het laatstverdiende gingsstaat. Door concentratie van sociaal-econo- inkomen bepalend voor de uitkering. Voor een mische problemen bij etnische groepen (school­ kostwinner, met de zorg voor vrouw en kinderen uitval, werkloosheid, verpaupering, etc.) neemt en de last van een hypotheek, is dit een prima de druk op de verzorgingsstaat toe. Immigratie vuistregel. Voor een individu daarentegen, dat heeft daarnaast een ander manco van de huidige niet alleen wil werken maar bijvoorbeeld perio­ sociale zekerheid blootgelegd. Het stelsel is pas­ den van zorg en werk wil afwisselen, het spits­ sief en gericht op het verstreldcen van een uitke­ uur van het leven wil ontlasten, een sabbatical ring. Hiermee heeft het huidige stelsel weinig wil opnemen of om-, her- of bijscholen, is deze tot niets bijgedragen aan de nu zo vurig gewen­ regel een financieel obstakel. In en na de ‘werk­ ste integratie van immigranten in de Neder­ loze’ periode is dit individu niet goed verzekerd landse samenleving. (tegen arbeidsongeschiktheid of werkloosheid). De individualisering en de aanwezigheid van Belangrijker nog, is het afleiden van de hoogte migranten zijn niet terug te draaien. Het zijn be­ van het pensioen van het laatstverdiende loon: langrijke kenmerken van onze samenleving ge­ dit leidt tot uitstoot van oudere werknemers uit worden, die zich in de toekomst nog verder ver­ het arbeidsproces. De productiviteit kan op la­ scherpen. De sociale zekerheid lijkt slecht op de tere leeftijd achteraitgaan. Omdat de hoogte van toegenomen heterogeniteit van de samenleving uitkeringen en met name pensioenen van het in te spelen. 17 laatstverdiende loon afhankelijk is, is voor ou­ dere werknemers demotie en een lager loon De vier trends tezamen: een somber scenario moeilijk te accepteren. Werkgevers zoeken dan naar uiteenlopende manieren om die werkne­ Als de vier trends zich onverminderd voortzet­ mers te laten afvloeien. ten, ziet de toekomst er somber uit. In dit scena­ De toegenomen heterogeniteit heeft tot ge­ rio komen de collectieve arrangementen zwaar volg dat de sociale regelingen anders zijn ge­ onder druk te staan. Aan de ene kant neemt het bruikt dan ooit is beoogd en zelfs dat die regelin­ beroep op de overheid aanmerkelijk toe. Door de gen meer worden misbruikt. Zo zijn er mensen vergrijzing zal de vraag naar ouderdomsuitke- die niet willen werken maar tegelijkertijd wel ringen en gezondheidszorg explosief stijgen.

S&D 10/11 I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Basjacobs, Frank Kalshoven en PaulTang Noodzakelijk links

Het gaat hier om vele procenten van het natio­ EEN LINKS d il e m m a ; naal inkomen. Bovendien verslechtert de rela­ STERK IS NIET MEER SOCIAAL tieve positie van laaggeschoolden op de arbeids­ markt. Voor een grote groep die zich niet door In de jaren vijftig en zestig begint Nederland aan onderwij s en scholing voldoende vaardigheden het ophouwen van de welvaartstaat. Er komen eigen heeft weten te maken, zal de beloning voor collectieve verzekeringen en voorzieningen die arbeid schamel zijn, terwijl de kans op werldoos- de armoede bestrijden. Het stelsel behoedt bur­ heid hoog is. Hierdoor zal een tweedeling ont­ gers voor inkomensverlies door uiteenlopende staan. Door beide trends moet de publieke her­ risico’s; werkloosheid, arbeidsongeschiktheid, verdeling via premies, belastingen en uitkerin­ overlijden van een partner of ouder. Bovendien gen flink toenemen. verldeint een stelsel van (progressieve) inkom­ Aan de andere kant ziet de overheid de moge­ stenbelastingen en uitkeringen schokken in be­ lijkheden afnemen om collectieve uitgaven te fi­ steedbaar inkomen. Inkomensbescherming stelt nancieren en effectief te herverdelen. Internatio­ mensen ook in staat meer risico’s te aanvaarden: nale integratie wakkert beleidsconcurrentie tus­ het starten van een eigen bedrijf, het volgen van sen overheden aan en dwingt hen de belastingen een studie, de aankoop van een eigen huis en het te verlagen. Het gaat hierbij in eerste instantie wisselen van baan. Tegenover het grotere risico om de vennootschapsbelasting, maar in de loop staat ook een hoger rendement. Sociale bescher­ van de tijd ook om de inkomstenbelasting. Om ming door een stelsel van collectieve verzekerin­ de overheidsuitgaven op peil te houden zullen gen draagt dus tevens bij aan een sterkere econo­ andere belastingen omhoog moeten. Het econo­ mie (zie Sinn, 1995). mische draagvlak hiervoor is echter beperkt. Ho­ Naast sociale bescherming wordt gewerkt aan gere lasten zullen ontwijkend, ongewenst ge­ verruiming van sociale mogelijldieden. Som­ drag in de hand werken. Verder worden door de mige groepen stuiten op culturele bloldcades om toenemende heterogeniteit in de samenleving hun talenten te ontplooien, bijvoorbeeld vrou­ de sociale regelingen in toenemende mate an- wen. Andere groepen worden tegengehouden in ders dan bedoeld en zelfs oneigenlijk gebruikt. hun ontwikkeling door economische ongelijk­ Het gevolg is dat het sociale stelsel minder effec­ heid. Sociaal-economische achtergrond is in de tief wordt: bij eenzelfde omvang van de herver­ naoorlogse j aren nog vaak bepalend voor oplei- delende uitgaven biedt het minder bescherming dingskeuzen. Het opheffen van blokkades en het tegen onzekerheid en biedt het de sociaal-econo- streven naar emancipatie dragen bij aan een misch zwakkeren minder inkomenssteun. Het sterke economie als individuen hierdoor hun ta­ leidt wel tot grote inkomensoverdrachten maar lenten beter kunnen aanwenden. met name tussen diegenen die de overheids­ Sinds de Tweede Wereldoorlog is de samenle­ steun eigenlijk niet nodig hebben. ving flink veranderd. Feitelijk is de oorspronke­ Het sombere scenario veronderstelt dat de lijke linkse agenda voor een belangrijk deel gere­ samenleving krampachtig probeert de huidige aliseerd. Individuen zijn bij het maken van keu­ arrangementen overeind te houden, totdat er zes onafhankelijker van hun achtergrond gewor­ geen andere uitweg lijkt dan het afslanken van den. Volgens cpb/scp (looo.p.zs) is erbij meer de welvaartstaat. Links conservatisme zal geen dan 80% van de bevolking geen sprake meer van stand houden, maar is een kopie van het Ameri­ welke achterstand dan ook. Inmiddels gaat het kaans kapitalisme de enige uitweg? In elk geval sociaal-economische beleid vooral om het ophef­ is er geen maldcelijke uitweg. Om dat te begrij­ fen van de achterstand van een relatief gering pen schetsen we in de volgende paragraaf het deel van de bevolking ten opzichte van een grote, spanningsveld waarin de politiek moet opere­ relatief welvarende, middenldasse. Tegelijkertijd ren. zijn door de economische depressie en oplo- sSfD 10/11 I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Bas Jacobs, Frank Kalshoven en Paul Tang Noodzakdijk links pende werkloosheid in het begin van de jaren op een tegenstelling mssen doelmatigheid en tachtig de schaduwzijden van een uitgebreide rechtvaardigheid (Atkinson, 1995). welvaartstaat aan het licht gekomen. De vier in paragraaf 1 geschetste trends zullen deze discussies niet eenvoudiger maken: de maatschappelijke mogelijkheden om doelmatig­ heid en rechtvaardigheid te combineren zullen verslechteren. In de figuur is dit zichtbaar; de curve roteert naar links en schuift naar binnen. De oorspronkelijke keuze, weergegeven door punt A, is niet langer te handhaven. Bovendien gaat eenzelfde toename in inkomensgelijkheid gepaard met een groter verlies in productiviteit. De nieuwe keuze wordt dan mogelijk een punt als A', waarbij de samenleving zowel doelmatig­ heid als rechtvaardigheid heeft moeten inleve­ ren. In alle hevigheid komt de uitruil tussen Figuur 1 brengt deze sociaal-economische ont- rechtvaardigheid en doelmatigheid naar voren: wildceling in beeld. De curve laat verschillende moeten we noodgedwongen collectieve regelin­ combinaties van doelmatigheid en rechtvaardig­ gen en voorzieningen opofferen ten gunste van heid zien. In de jaren vijftig en zestig gingen meer productiviteit en een hoger gemiddeld in­ meer rechtvaardigheid en meer doelmatigheid komen? hand in hand. Blokkades tot het ontplooien van talent werden weggenomen. Bovendien zorgden OORSPRONG VAN HET DILEMMA collectieve sociale regelingen dat riskantere in­ vesteringen konden plaatsvinden; loop over de De fundamentele oorzaak van het dilemma tus­ curve van O naar B. Echter, vanaf de jaren zeven­ sen rechtvaardigheid en doelmatigheid is dat de tig is een uitruil tussen sociale rechtvaardigheid overheid gebreklcige informatie heeft over ie­ en economische doelmatigheid ontstaan: loop mands werkelijke sociaal-economische talent over de curve van B naar A. De almaar uitgedij de (zie ook Mirrlees, 19 71). De overheid weet niet collectieve regelingen en voorzieningen ontna­ precies wie de zwaldceren en pechvogels zijn en men de prikkel tot werk en werkten per saldo ne­ baseert zich daarom op benaderingen. De hoogte gatief op de economie uit. van iemands inkomen bijvoorbeeld — ijkpunt Dat collectieve regelingen en voorzieningen voor belastingheffing, uitkeringsrechten en zo de economische productiviteit verminderen, wil verder —, weerspiegelt tot op zekere hoogte de niet zeggen dat ze niet wenselijk zijn. Punt A in talenten waarmee hij werd geboren en het geluk­ de figuur, met een lagere productiviteit maar kige en ongelukldge toeval dat hem sindsdien 19 meer gelijkheid, kan te prefereren zijn boven overkwam. Maar inkomen is een onvolkomen punt B, waarbij de productiviteit maximaal is. benadering; het lage inkomen kan het gevolg Punt A is kenmerkend voor een samenleving die zijn van een gebrek aan talenten of een ongeluk­ kiest voor inkomensherverdeling en het daaruit kig toeval — de overheid schiet terecht te hulp resulterende inkomensverlies accepteert. Gevolg —, maar het is ook denkbaar dat iemand kiest is wel de samenleving deze uitruil niet kan ont­ voor een laag inkomen, bijvoorbeeld door weinig lopen. De discussies over de gebruikelijke be­ uren te werken — de overheid helpt terwijl daar­ leidsinstrumenten — niveau en duur van uitke­ voor geen reden is en schaadt onbedoeld het pro­ ringen, inkomstenbelastingen, de toegankelijk­ ductieve vermogen van de economie. heid van zorg en onderwijs — lopen steevast uit De uitruil tussen rechtvaardigheid en doel-

S&D 10/11 I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Basjacobs, Frank Kalshoven en PaulTang Noodzakelijk links

matigheid doet zich ook voelen bij de productie beperkt de mogelijkheid te differentiëren. Pri- in de collectieve sector. Garandeert de publieke vacy-beschermingkan, tot slot, een argument voorziening van bijvoorbeeld zorg en onderwijs zijn om bepaalde informatie niet te gebruiken bij enerzijds algemene toegankelijldieid (de recht­ de uitvoering van overheidsbeleid. Ondanks deze vaardigheid is gewaarborgd), anderzijds is col­ beperkingen kan de afruil russen doelmatigheid lectieve voortbrenging vaak minder kosteneffec­ en rechtvaardigheid nog worden verbeterd. tief dan private productie (doelmatigheid wordt geweld aangedaan). Ook hier speelt gebreldcige BELEIDSRICHTINGEN informatie de overheid parten: zij mist de voor doelmatige productie benodigde informatie over In reactie op de trendmatige verslechtering in maatschappelijke voorkeuren, de optimale in­ doelmatigheid en rechtvaardigheid zijn er zeker richting van publieke productie, de aansturing vier richtingen denkbaar. De eerste richting is van overheidspersoneel, enzovoort. feitelijk in het sombere scenario aan bod geko­ Om de uitruil tussen doelmatigheid en recht­ men: als de overheid vasthoudt aan de bestaande vaardigheid te verbeteren, zijn innovaties in de regelingen en instituties, zal er — vroeger of la­ publieke sector nodig. De crux is dat de overheid ter — geen andere mogelijkheid resteren dan meer informatie benut om haar geld beter te be­ het afslanken van de verzorgingsstaat. Zowel steden. Dat betekent onder meer dat beleid spe­ rechtvaardigheid als doelmatigheid zal achter­ cifieker moet worden en zich op beter afgeba­ uitgaan, omdat de maatschappelijke mogelijkhe­ kende groepen moet richten. Ook moet de over­ den om beide te combineren verslechteren. Bo­ heid meer informatie bij publieke voortbrenging vendien verslechtert de uitruil tussen doelmatig­ benutten Hiermee wordt voorkomen dat onno­ heid en rechtvaardigheid. In figuur 2a laten we dig geld verdwijnt naar groepen die op eigen zien dat het maatschappelijke evenwicht ver­ kracht hun bestaan kunnen vormgeven en dat de schuift van A naar A’. Er is niet veel fantasie voor voortbrenging van publieke goederen steeds nodig om voor te stellen wat afslanken zou kun­ duurder wordt. Niet alleen de noodzaak maar nen inhouden: ontkoppeling van lonen en uitke­ ook de mogelijkheden voor specifieker beleid ne­ ringen, vergaande privatisering van zorg en men toe. Informatie- en communicatietechnolo­ onderwijs, afschaffen van inkomensafhankelijke gie stelt de overheid in staat rekening te houden regelingen, zoals huursubsidie, enzovoort. met meer individuele of huishoudspecifieke ka­ rakteristieken, zoals leeftijd, opleiding, gezins­ samenstelling en inkomen. Verder kan het de uitvoering verbeteren, zoals bij belastingen (elektronische aangifte), gemeenten (aanvragen van paspoorten via het internet), het verstreldcen van uitkeringen, enzovoort. Bij intensiever gebruik van informatie moe­ ten drie kanttekeningen worden gemaakt. Ten eerste kunnen hierdoor de uitvoeringskosten toenemen, zowel voor de overheid (om de beno­ digde informatie te verzamelen) als voor de bur­ ger (om de benodigde informatie af te staan). Specifiek beleid kent ook beperkingen op grond Er zijn andere richtingen denkbaar. Allereerst van rechtsgelijkheid en privacy (zie ook Boven­ zijn er mogelijlcheden om het bestaande over- berg enTeulings, 1996). Rechtsgelijldieid — ge­ heidsinstrumentarium te verbeteren en X-ineffi- lijke behandeling in gelijke omstandigheden — ciencies bij de overheid te bestrijden. Ten tweede s S/d 10/11 I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Bas Jacobs, Frank Kalshoven en Paul Tang Noodzakelijk links kan de overheid nieuwe instrumenten ontwikke­ GRATIS LUNCH len waardoor zij meer informatie benut en de maatschappelijke mogelijkheden voor doelma­ Ter vereenvoudiging hebben we tot nu toe aan­ tigheid en rechtvaardigheid verbeteren. Ten genomen dat de overheid de mogelijkheden tot derde kan de overheid bewust voor 'empower- het combineren van doelmatigheid en recht­ ment’ kiezen en minder nadruk leggen op inko­ vaardigheid ten volle benut. Met andere woor­ mensgelijkheid maar meer nadruk op gelijlcheid den, beleidsmakers kiezen een punt op de maat­ van kansen. Hieronder bespreken we uitvoeriger schappelijke mogelijldtedencurve (m m c ). Dit deze drie laatste beleidsrichtingen en geven aan veronderstelt feitelijk dat de bestaande beleids­ waar verbeteringen denkbaar zijn. Hierbij slui­ instrumenten optimaal ingezet zijn. Dat hoeft ten de verschillende beleidsrichtingen elkaar niet het geval te zijn. Mogelijkheden voor een niet (geheel) uit. In tabel 5 hebben we al een en grotere doelmatigheid dan wel meer recht­ ander schematisch weergegeven. vaardigheid kunnen onbenut blijven.

Tabel 5

Motto Motief Actie Voorbeelden

Gratis lunch X-inefficiency wegwerken > Achterstanden opheffen > Integratie immigranten > Verbeter fiscaal stelsel > Beperk aftrek pensioen en > Verbeter uitvoering overheid > hypotheekrente > Premieheffingwerknemers- verzekeringen > Bestrijding kartels en marktregulering

Specifiek beleid Informatie gebruiken > Meer differentiatie naar > Differentiatie in wAO, doelgroepen onderwijs en sociale > Benchmarking zekerheid > Experimenten en evaluatie > Prestatiecontracten > Decentraliseren politie, gezondheidszorg > Beleidsevaluatie onderwijs > Discretionaire bevoegdheid lokale UVl’s sociale Zekerheid 21 Mobiliserende overheid Empowerment: > Burgers in staat stellen hun > Differentiatie in onderwijs van gelijke inkomens eigen leven vorm te geven > Kortdurende, hoge naar gelijke kansen uitkeringen > Levensloopregeling

Nachtv/akersstaat Staken van activiteiten > Minder herverdeling > Ontkoppeling > Minderoverheid > Beëindigen huursubsidie e.d. > Privatisering zorg, onderwijs en politie

s &’d 10/11 I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Bas Jacobs, Frank Kalshoven en Paul Tang Noodzakelijk links

slagen treden op door fiscale subsidies op het ei­ gen huis (de hypotheekaftrek scheelt zo'n 9 mrd euro aan belastingopbrengst) en op pensioen­ sparen.3 Hierdoor zijn de belastingen op met name arbeidsinkomen hoger dan nodig is. Dit ontmoedigt mensen te participeren op de ar­ beidsmarkt en hard te werken. Deze fiscale sub­ sidies leiden bovendien tot verstoringen op an­ dere markten. Zo heeft de hypotheekaftrek bijge­ dragen aan de gekte op de huizenmarkt. Verder stelt Bovenberg (2002b) dat het fiscaal subsidië­ ren van het eigen huis en de pensioensparen de In figuur zb laten we zien dat de samenleving in opbouw van menselijk kapitaal schaadt; mense­ dit geval zich in een punt als A’ bevindt dat lijk kapitaal wordt op grote schaal te vroeg afge­ binnen MM c ligt. Het is mogelijk door betere in­ schreven omdat mensen al ver voor hun pensi­ zet van instrumenten en instituties naar de m m c oen van de arbeidsmarkt verdwijnen. Bovendien te springen, tot bijvoorbeeld A”: zowel doelma­ valt moeilijk vol te houden dat de subsidies op ei­ tigheid als rechtvaardigheid kunnen worden ver­ gen huis en pensioensparen rechtvaardig zijn. Ze groot. Dit is een ‘gratis lunch’. Gek genoeg zijn komen vaak onevenredig ten goede aan de ho­ opvallend veel voorbeelden te bedenken waarbij gere inkomens. Dertig procent van de rijkste door beleid de uitruil tussen de doelmatigheid huishoudens ontvangt zo’n 90 procent van de en rechtvaardigheid verbetert. Zo is de werkloos­ subsidies op het eigen huis. heid onder allochtonen nog altijd drie keer zo Daarnaast worden ook andere belastingin- hoog als onder autochtonen. Dit is een situatie strumenten niet volledig benut. Dit is bijvoor­ waarin sociaal beleid en een sterke economie beeld het geval bij weggebruik. Het ‘beprijzen’ nog steeds samengaan. Verder lijkt er nog te win­ van weggebraik met een kilometerheffing helpt nen door belastingen te verschuiven en schaarse niet alleen om de belastingdruk op arbeid te ver­ publieke goederen en diensten van een prijs te minderen maar is ook vaak doelmatig, om de voorzien. vraag naar infrastructuur te reguleren. Een ander voorbeeld is het veilen van radiofrequenties. Met veilingen kunnen op zeer effectieve wijze mono- Belastingen poliewinsten van ondernemers worden afge­ In het algemeen kunnen de belastingen beter roomd. Veilingen zijn dus een zeer efficiënte ma­ niet te zwaar drukken op zogeheten mobiele nier om kapitaalinkomen uit monopoliewinsten grondslagen omdat deze belastingen sterke ge­ te belasten. dragsreacties uitlokken. Zo kunnen belastingen Een denkbare beleidsrichting is dan ook om op winsten de bereidheid om te investeren sterk immobiele grondslagen te belasten: de (directe) doen afnemen. Bovendien wordt een winstbe­ belastingdruk kan verschuiven en schaarse goe­ lasting afgewenteld, bijvoorbeeld in de vorm van deren en diensten kunnen een prijs krijgen. lagere lonen. Beter kunnen belastingen direct Hiertoe moeten er wel een aantal politieke ta­ drukken op zogeheten immobiele factoren. Het boes worden geslecht: het eigen huis, het pensi­ gaat hierbij zeker niet alleen om arbeid maar ook oen, kilometerheffing en het veilen van radiofre­ om grond en huizen. quenties. In het huidige belastingstelsel wordt niet elke

Ogrondslag o voor belastingheffing o o volledig o benut. De grootste versmalling van de belastinggrond­

s &’d 10/11 I 2003 DeNieuwe Economische Agenda van Links Basjacobs, Frank Kalshoven en PaulTang Noodzakelijk links

overheid. Onduidelijk is vaak wie precies de Premieheffing pechvogels en de zwaldceren zijn. Zo hebben sm- Nederland lijkt evenveel inkomensdefinities te denten een laag inkomen maar zijn ze zeker niet kennen als er regelingen zijn. Zo garandeert elke arm. Ook ontbeert de overheid vaak de informa­ uitvoeringsbureaucratie zijn eigen werkgelegen­ tie om publieke sectoren efficiënt aan te sturen. heid. Iets soortgelijk geldt voor het innen van col­ Alleen door haar informatiegebrek te verminde­ lectieve middelen, waar de Belastingdienst en het ren kan de afruil tussen doelmatigheid en recht­ uwv, de inner van premies voor werknemersver­ vaardigheid verbeteren. zekeringen, burgers en bedrijven om beurten met heffingen confronteren. Standaardisatie van het inkomensbegrip dat wordt gebruikt bij het toekennen van subsidies en het centraliseren van de inning van belastingen en premies leidt tot la­ gere uitvoeringskosten bij gelijkblijvende recht­ vaardigheid — een gratis lunch.

Kanelbestiijding en marktregulering

Machtsconcentraties bij bedrijven en gebrekkige regulering van markten zijn schadelijk voor de economische welvaart maar maken ook burgers het leven zuur, met name als ze weinig middelen In figuur 2c laten we zien dat door specifieker be­ beschikken. Linkse partijen hebben vaak last van leid de m m c naar buiten schuift. In plaats van ‘anti-marktsentimenten’ en hebben daardoor punt A’ wordt nu punt A” mogelijk waarbij er weinig oog voor deugdelijk mededingingsbeleid meer doelmatigheid en meer rechtvaardigheid en overheidsregulering van monopolistische mogelijk is. De maatschappelijke mogelijkheden sectoren. De voorbeelden waarin burgers wor­ kunnen verbeteren door nieuwe instrumenten den gehinderd door machtsconcentraties zijn le­ in te zetten. gio: banken en (ziektekosten)verzekeraars, nota­ rissen, kabelexploitanten, elektriciteitsbedrij­ Differentiatie ven, etc. Daarnaast zijn er voorbeelden van slechte overheidsregulering te geven: taxi’s, de Voor publieke regelingen en diensten geldt vaak NS, apothekers, makelaars, etc.. Er moet dus veel ‘one size fits all’. Ze zijn even verfijnd en gediffe­ meer aandacht voor anti-kartelbeleid en regule­ rentieerd als een Mao-pak. Het is mogelijk be­ ring komen, zodat de overheid niet direct aller­ staande regelingen te verfijnen — dat wil zeg­ hande zaken in de publieke sfeer hoeft te trek­ gen: meer differentiatie toe te staan — in bij­ 23 ken. De zwakkeren (maar niet alleen de zwaldce- voorbeeld de WAO en het onderwijs. Door meer ren) zijn dan in staat om meer grip te krijgen op differentiatie kunnen beleidsdoelstellingen ef­ hun eigen bestaan, zonder dat directe overheids­ fectiever gerealiseerd worden en levert elke be- bemoeienis nodig is. Hier gaan doelmatigheid lastingeuro meer op. en rechtvaardigheid hand in hand. > Differentiatie in de wao — Bij elke verzeke­ ring speelt het probleem van ‘moral hazard’, moreel gevaar. Door de verzekering gaat de SPECIFIEK BELEID verzekeringnemer zich anders, onvoorzichti­ De afruil tussen doelmatigheid en rechtvaardig­ ger gedragen. Om moreel gevaar te voorko­ heid komt voort uit informatiegebrek van de men zal de polis een eigen risico kennen of

s&’d 10/11 I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Bas Jacobs, Frank Kalshoven en Paul Tang Noodzakelijk links

aan uitbetaling een bovengrens stellen. De is daar een voorbeeld van. Het gevolg is dat verzekeringnemer zal zich dan voorzichtiger fraude hardnelckig is, en minder tijd en midde­ gaan gedragen. len overblijven om sociale en economische ar­ Moreel gevaar is ook het kernprobleem bij de moede in de hoofdstad te bestrijden. De politie is WAO; het is niet goed vast te stellen of er ook een van die publieke diensten waar er nog sprake is van oneigenlijk gebruik. De ene re­ volop ruimte voor verbetering is. Een vergelij­ den voor arbeidsongeschiktheid (kanker, mg) king tussen Nordrhein-Westfalen en Nederland is beter verifieerbaar dan andere (psychische laat zien dat het ophelderingspercentage in klachten). De gepaste uitruil zou daarom per Nordrhein-Westfalen drie keer zo hoog als in risico, dat wil zeggen per ziektebeeld, kunnen Nederland. verschillen. Een goed verifieerbaar risico kan beter verzekerd worden dan een slecht vastte stellen reden voor arbeidsongeschiktheid. Er Meer specifiek beleid vereist is geen reden om uitkeringen voor mensen met slechte m g te verlagen vanwege een grote dat linkse partijen een groot toestroom van (relatief jonge) mensen met aantal politieke taboes slechten: vage psychische Machten. > Differentiatie in onderwijs — De invoering marktwerking ofprestatie- van de basisvorming (eerste twee jaar van de prikkels voor publieke doelen, middelbare school hetzelfde, alleen niveaus verschillen) en het v m B o (door samenvoe­ meer eigen risico’s in sociale ging vanhetiBO en de m a v o ) ademen een sterke ‘middenschool’- gedachte. De toegeno­ zekerheid en gezondheidszorg en men heterogeniteit van de samenleving zorgt eigen bijdragen in het onderwijs voor een grotere variëteit van problemen (leerachterstanden, moeilijk leren, taalproble­ men, enzovoort) én mogelijkheden van leer­ De uitvoering van publieke taken valt te ver­ lingen. Terwijl de leerlingen gevarieerder beteren door de uitvoerders meer ruimte én ster­ worden, nemen de mogelijldreden van scho­ kere priMcels te geven. Zij moeten de middelen len af om op deze veranderingen in te spelen. krijgen om een publieke taak naar eigen inzicht Deze feitelijke beleidsrichting lijkt contrair: naar behoren uitvoeren én moeten daarover ver­ het is meer generiek beleid, terwijl het juist antwoording voor afleggen. Dat laatste kan op specifieker en meer gericht op doelgroepen grofweg twee manieren. Ten eerste kunnen de zou moeten zijn. gebruikers van overheidsdiensten meer macht krijgen. Denk aan de persoonlijk reïntegratie- budgetten voor arbeidsongeschikten of contrac­ 24 Benchmarking ten tussen ziektekostenverzekeraars en zieken­ De overheid moet meer gebmik maken van huizen. Dit komt meer op het organiseren van onderlinge ‘concurrentie’ tussen overheidsdien­ markten. Ten tweede, als directe concurrentie sten. Juist omdat de overheid wil proberen zwak­ tussen aanbieders niet haalbaar is, kan de over­ keren en pechvogels een hand toe te steken, zou heid de publieke diensten meer op prestaties be­ de uitvoering van publieke taken bijzondere aan­ oordelen. Bijvoorbeeld, diensten kunnen wor­ dacht moeten krijgen. Bovendien draagt een effi­ den uit- en aanbesteed (vuilnisophaal) of kun­ ciënte uitvoering bij aan het politieke draagvlak nen worden vergeleken met soortgelijke dien­ voor collectieve voorzieningen. Helaas gaat dit sten in andere regio’s (politie). Dit komt neer op nogal eens mis. De Sociale Dienst in Amsterdam een meer bedrijfsmatige aanpak bij (voorheen)

S&’D lo/ll 1 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Bas Jacobs, Frank Kalshoven en Paul Tang Noodzakelijk links publieke diensten. Innovaties en experimenten om het beleid te evalueren, maar door een gebrek op dit terrein moeten worden aangemoedigd aan echte interesse van de beleidsmakers (...).” (zie ook Hilhorst, 2001). Beleidsevaluaties naar medische snit zijn niet altijd mogelijk. Zo bestaat voor de Betuwelijn geen controle-groep. In dat geval kan een maat­ Expeiimemen e^evaluatie schappelijke kostenbaten-analyse uitkomst bie­ Beleid zou in beginsel ook daadwerkelijk geëva­ den. lueerd moeten worden voordat het wordt geïm­ Overheidsbeleid moet zo veel mogelijk geëva­ plementeerd. Momenteel zijn er teveel voorbeel­ lueerd worden voordat het op grote (nationale) den op te noemen van beleidsfalen omdat de ef­ schaal ingezet wordt. Hiermee worden drama’s fecten niet bekend waren of omdat dat beleidse­ in de uitvoering en teleurstellingen over effecti­ valuaties niet serieus werden genomen, zoals bij viteit voorkomen. Dit geldt voor alle overheids­ infrastructuur (Betuwelijn), het onderwijs (stu­ sectoren, zoals de sociale zekerheid, de zorg, het diehuis, basisvorming, Massenverkleining), ge­ onderwijs, de politie en justitie. zondheidszorg (medicijnenknaak), sociale ze­ kerheid (Melkert-banen). De resultaten van be­ Decentraliseren leidsevaluaties moeten daarom veel serieuzer worden genomen. Benchmarking en experimenten impliceren een Om vast te stellen of sociaal-economisch be­ minder centralistische aanpak. Uitvoerders van leid daadwerkelijk effectief is, moeten, waar mo­ publieke regelingen en producenten van pu­ gelijk, evaluatie naar medische snit plaatsvin­ blieke diensten hebben meer dan ambtenaren in den. Dat betekent dat door willekeurige (ase­ Den Haag kennis van specifieke omstandighe­ lecte) toewijzing twee groepen mensen worden den en oplossingen. Dit geldt ook voor lokale be­ onderscheiden waarbij de ene groep onderbet stuurders. Door vooraf en centraal de beslis­ voorgestelde nieuwe regime valt (‘treatment’- ruimte voor uitvoerders, producenten en be­ groep) en de ander niet wordt ‘behandeld’ (de stuurders in te perken, blijft deze kennis onbe­ placebo-groep). Vergelijking van beide groepen nut. Als specifieke informatie ongebruikt blijft, leert in hoeverre beleid effectief is.T Helaas wor­ verslechtert de uitruil tussen doelmatigheid en den beleidsexperimenten naar medische snit rechtvaardigheid. Rechtsongelijkheid is overi­ veelal tot taboe verldaard. PvdA-Kamerlid Mar­ gens een veelgenoemde reden om huiverig voor leen Barth merkte bijvoorbeeld eens op: "Kinde­ decentralisatie te zijn; door decentralisatie wor­ ren zijn geen proeflconijnen”. Daarmee worden den mensen in vergelijkbare omstandigheden noties van rechtvaardigheid en rechtsgelijkheid verschillend behandeld. tot mythische proporties opgeblazen. Echter, de overheid kan deelnemers aan een experiment MOBILISERENDE OVERHEID eenvoudig compenseren voor deelname. Dat kan 25 Empowennent niet bij een ‘nationaal experiment'. ‘CUMI-gelden’ zijn een mooi voorbeeld. Op Een belangrijke doelstelling van sociaal-econo- dit moment krijgen scholen voor leerlingen met mische politiek, het emanciperen van indivi­ lageropgeleide ouders 1,25 keer zoveel geld als duen, is voor het overgrote deel gerealiseerd. voor gangbare leerlingen en voor leerlingen met Nederland bestaat voor het overgrote deel uit allochtone ouders 1,9 maal zoveel geld. De Re­ een middenldasse. Voor deze mensen geldt dat kenkamer (2001) concludeerde recentelijk dat zij niet meer worden belemmerd door sociaal- niet is vast te stellen of dit beleid werkt. Ooster- economische obstakels. De massale emancipatie beek (2001, p.n) stelt cynisch vast: “Dit komt niet vermindert tegelijkertijd de noodzaak van groot­ doordat het uit de aard van de zaak onmogelijk is schalige inkomensherverdeling (nu meer en

S&D 10/11 1 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Bas Jacobs, Frank Kalshoven en Paul Tang Noodzakelijk links

meer tussen mensen van middengroepen) en heid. Hier gaat rechtvaardigheid ten koste van het collectief aanbieden van private goederen als emancipatie en doelmatigheid. Vrijwel altijd onderwijs en gezondheidszorg (om selectie en wordt ten onrechte het argument van stal ge­ uitsluiting van middengroepen te voorkomen). haald dat arme mensen niet kunnen smderen Men kan zich afvragen in hoeverre het huidige bij de invoering van topmasiers. Dit is echter aanbod van herverdeling en publieke voorzie­ een kwestie van een slimme inrichting van de ningen nog aansluit bij de veranderingen in de smdiefinanciering met een sociaal leenstelsel samenleving. Iemands positie op de maatschap­ zodat mensen met onvoldoende inkomen wel pelijke ladder is steeds minder het gevolg van so- kunnen studeren (zie Jacobs, 2002). Verho­ ciaal-economische achtergrond, maar steeds ging van de subsidies aan het hoger onderwij s meer van eigen inzet en verdienste. Aangezien om mensen topmasters te laten volgen, pakt, maatschappelijke uitkomsten steeds minder zoals eerder bleek, averechts uit.5 goed ongelijkheid van kansen weerspiegelt, zou Levensloopbenadering — In de levensloop- de nadruk meer op gelijke kansen dan op gelijke benadering van de sociale zekerheid kan meer uitkomsten kunnen komen te liggen. verantwoordelijkheid voor inkomenszeker­ heid van de publieke sfeer naar de private sfeer worden overgeheveld, daar waar het gaat om de planning van smdie en carrière, het krijgen van kinderen, het combineren van zorg en werk, enzovoort. Mensen worden vanaf hun jongste jaren verplicht om zelf te sparen. Indien mensen werlcloos worden of meer tijd nodig hebben voor zorg, studie of verlof, moeten ze eerst hun eigen spaarpot aanspreken. Als mensen aan het eind van hun werkzame leven geld overhouden, kunnen zij dat in de vorm van een pensioenuitkering op­ nemen. Op deze manier kan de overheid her­ In figuur zd hebben we deze situatie geschetst. verdeling met meer eigen verantwoordelijk­ Bij gegeven maatschappelijke mogelijldreden heid combineren. Per saldo wordt het beroep om gelijlcheid en efficiëntie te combineren, op de overheid verminderd, beter ingespeeld krijgt de samenleving een grotere tolerantie op individuele behoeften en steun aan pech­ voor inkomensverschillen. Dit vertaalt zich in vogels en zwalclceren gerichter.® het verschuiven van de maatschappelijke voor­ Hoge maar korte uitkeringen — Langdurende keuren, en het nieuwe optimum verschuift van uitkeringen creëren afhankelijkheid. Nu kun­ 26 A’ naarA". nen mensen bijna een levenslang een bij­ Er zijn een aantal beleidsveranderingen denk­ standsuitkering krijgen. Dit past slecht bij het baar die goed aansluiten bij het uitgangspunt idee van zelfredzaamheid en empowerment. van gelijke kansen. Als een samenleving meer nadruk op dit idee > Differentiatie in hoger onderwij s — Er be­ legt, lijken kortdurende uitkeringen in com­ staat maatschappelijk verzet tegen vormen binatie met scholing en training geschikter. van differentiatie in het hoger onderwij s Bekend is dat kort voor de afloop van een uit­ ('topmastersj. Hier wordt aan het beginsel ge­ kering de meeste tijd en energie in banen- lijlcheid van kansen geweld gedaan: mensen jacht wordt gestoken. Als bovendien de tijd met grotere talenten kunnen hun talenten waarin iemand een uitkering krijgt, wordt ge­ niet ontplooien want dat leidt tot ongelijk­ bruikt om met hulp van de overheid te in-

sS/D 10/11 I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Bas Jacobs, Frank Kalshoven en Paul Tang Noodzakelijk links

vesteren in nieuwe kansen op de arbeids­ twee oplossingen: meer specifiek beleid en eigen markt, dan wordt de sociale zekerheid minder bijdragen (bijvoorbeeld in de zorg of het onder­ een vangnet en meer een trampoline. wijs) of belastingverhogingen om het dure gene­ rieke beleid in stand te houden. Echter, met een steeds grotere overheid wordt regelrecht tegen POLITIEKE ECONOMIE de stroom van de maatschappelijke ontwiklce- Linkse partijen maken zich traditioneel sterk lingen in geroeid. Dit zal naar onze inschatting voor een brede en toegankelijke collectieve sec­ grotere (negatieve) electorale consequenties tor. De redenering is dat het politieke draagvlak hebben dan het voeren van meer specifiekbe- voor collectieve voorzieningen alleen in stand leid. kan worden gehouden door breed toegankelijke voorzieningen waar niet alleen de kansarmen CONCLUSIES van profiteren maar ook de middenklasse. Echter, het onderscheid tussen wie betaalt en Gek genoeg zijn opvallend veel voorbeelden te wie profiteert van de verzorgingsstaat wordt bedenken waarbij door beleid de uitruil mssen steeds scherper door alle genoemde trends van de doelmatigheid en rechtvaardigheid kan ver­ vergrijzing (jong-oud), technologische ontwik­ beteren als er maar taboes op bepaalde beleidsin­ kelingen (hoog-laaggeschoold), individualise­ strumenten worden doorbroken. Daarnaast is ring (tweeverdieners-bijstandsmoeder) en mo­ opmerkelijk te noemen dat links Nederland de biliteit (internationale bedrijfsleven/hoogge- overheid als instrument ziet om een recht­ schoolden — dienstverlening/laaggeschoolden). vaardige samenleving dichterbij te brengen, Bij een te geringe prijs/kwaliteitsverhouding maar dat links zo weinig kritisch is over het van publieke diensten en sociale voorzieningen functioneren van diezelfde overheid. Ideeën om en een groot beroep op de solidariteit van de de effectiviteit van de overheid te verbeteren middenklasse met de onderklasse, zal de worden vaak van een taboe voorzien. Als de over­ middenklasse zich politiek afkeren van het pu­ heidsbeleid niet efficiënter kan, noch specifieker blieke bestel. De gouden standaard om aan deze wordt gericht op de hulpbehoevenden, dan rest electorale val te ontsnappen is om de efficiëntie niet anders dan de verzorgingsstaat uit te Ideden. van de overheid te vergroten. Alleen dan kunnen Bij een toenemend beroep op collectieve voorzie­ linkse partijen afltalving van politiek draagvlak ningen, terwijl de kosten van die voorzieningen voorkomen. stijgen, rest maar een keus: het verminderen van Echter, als dit niet of te beperkt mogelijk het voorzieningenpeil te verminderen. Voor blijkt, dan zullen linkse partijen hoeder worden links dus de taak om het niet zover te laten ko­ van een weliswaar breed toegankelijke maar men. Dus, aan de slag: meer overheidsefficiëntie eveneens sjofele en in toenemende mate tekort­ en meer specifiek beleid! schietende publieke sector. Dan resten er slechts 27

Noten Het voorkomen van premiestij­ fondsen en het verschil mssen ging door het aflossen van de het tarief waartegen pensioen­ De stmcmrele trends in de eco­ staatsschuld vereist de ko­ premies mogen worden afge­ nomie zijn onderwerp in een mende 25 jaar een stin ctureel fi­ trokken en het tarief waartegen c F B -studie naar de toekomst nancieringsoverschot van I a 1,5 het pensioen wordt belast. van Europa. Hierin worden de procent, zie CPB (2000,2003). Overheden kan beter geen expe­ trends uitvoeriger beschreven, In het laatste geval vloeien de rimenten op vrijwillige basis zie R.A. de Mooi] enP.J.G.Tang fiscale subsidies voort uit het doen c.q. toelaten. Verborgen (2003). onbelast laten van pensioen­ karakteristieken van mensen s&D lo/ii ! 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Bas Jacobs, Frank Kalshoven en Paul Tang Noodzakelijk links

zullen dan de beleidsevaluatie len komen voor minder regels, sieve belastingen op de vor­ sterk bemoeilijken. Vrijwilli­ andere scholen zijn dan de scho­ ming van menselijk kapitaal gers voor een ‘treatment’ zullen len die dat niet willen. moeten dan wel gecompen­ over het algemeen anders zijn 5. Om inkomensongelijkheid te seerd worden met onderwijs- dan weigeraars. Er is wel gesug­ bestrijden kan de overheid be­ subsidies, zie Jacobs en Boven­ gereerd dat er geëxperimen­ ter een progressief belasting­ berg (2002). teerd moet worden met regel- stelsel gebruiken dan mensen te 6. Delevensloopbenaderingis arme scholen. Je leert hier belemmeren om te investeren daarom ook op te vatten als een bij ster weinig van omdat de in hun menselijk kapitaal. De vorm van specifiek beleid. scholen die in aanmerking wil­ averechtse effecten van progres­

Literomur Bovenberg, A. L. en C.N.Teulings "Onderwijssubsidies en Herver­ (19 9 S), “Het Dilemma van Doel­ deling", Economisch Statistische Algemene Rekenkamer (2001), Be­ matigheid, Rechtvaardigheid, Berichten, 4379,744-746 strijding van Onderwijsachterstan­ Rechtsgelijkheid en Privacy”, Jacobs, B. (2004), "The Lost Race den, Den Haag: Algemene Re­ Economisch Statistische Berichten, Between Technology and Schoo- kenkamer. 81,4085,1008-12. ling”, De Economist, te verschij­ Atkinson, A. B. (1995), PublicEcon- CPB (2000), Ageing in the nen omics i)i Action. The Basic Netherlands, Den Haag: Sdu Uit­ Mooij, R.A. de, en PJ.G.Tang Income/FIatTaxProposal, Oxford: gevers. (2003), Four Fumres of Europe, Oxford University Press. CPB (2003), Centraal Economisch Den Haag: Centraal Planbureau. Bovenberg, A.L. (2002a), "Houd de Plan, Den Haag: Sdu Uitgevers. Mirrlees, J. A. (1971). "An Explora- Pensioenpolder Droog!”, Econo­ cpb/scp (2000), Trends, Dilemma’s tion in the Theory of Optimum misch Statistische Berichten, 85, en Beleid. Essays over Ontwikkelin­ Income Taxatiori', Review of (4286), 1020-1022. gen op Langere Termijn, Den Economie Studies, 38,175-208. Bovenberg, A.L. (2002b), “Nieuwe Haag: Sdu Uitgevers. Oosterbeek, H. (2001) Voortschrij­ Spelregels voor een Nieuwe Le­ Hilhorst, P. (2001), De Wraakvande dend Inzicht, Oratie: Universiteit vensloop", in: H. van Dalen en F. Publieke Zaak, Amsterdam: Stich­ van Amsterdam. Kalshoven (eds.). Meesters van de ting De Balie. Sinn,H.-W. (i99s),"ATheory ofthe Welvaart, Amsterdam: Balans Jacobs, B. (2002), “Equity Participa- Welfare State", Scandinavian Bovenberg, A.L., en B. Jacobs (2001) tion in het Hoger Onderwijs”, Journal of Economics, 97,495-526. "Rechtvaardigheid of Individua­ Economisch Statistische Berichten, lisering”, Economisch Statistische 4367,484-487. Berichten, 4310,437-439. Jacobs, B. en A. L. Bovenberg (2002),

28

s&D 10/11 I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links (z) Overbodig links?

ARJEN VAN WITTELOOSTUIJN

Bas Jacobs, Frank Kalshoven en Paul Tang houden samen. De vraag is echter of daarmee niet te een pleidooi voor een noodzakelijke koerswijzi­ maklcelijk de verwachte toekomst in alom be­ ging, die wordt afgedwongen door vier onstuit­ kende zwart-wit-tinten wordt geschilderd. Twee bare ontwikkelingen in Nederland en omstre­ voorbeelden kunnen deze mogelijk misplaatste ken: vergrijzing, ‘technologisering’, mondialise­ zekerheid illustreren. ring en individualisering. Deze ontwildcelingen 1. Een standaardargument dat ook Jacobs cum gaan gepaard met fundamentele verstoringen suis kopiëren, is dat ten gevolge van de geza­ van de traditionele afweging tussen doelmatig­ menlijke krachten van mondialisering en heid en rechtvaardigheid. Het gevolg is dat technologisering de vraag naar laagge- ouderwets links zichzelf dreigt te overleven. Red­ schoolde arbeid verder zal inzalcken ten gun­ ding kan alleen worden gevonden door de na­ ste van die naar hooggeschoold werk. Dat is druk te leggen op een mobiliserende overheid natuurlijk denkbaar. Het is echter ook moge­ die vooral specifiek beleid inzet. De titel van hun lijk dat het omgekeerde zich zal voordoen om­ bijdrage — 'Noodzakelijklinks’ — maakt direct dat demografische ontwildcelingen de vraag duidelijk dat in de ogen van Jacobs cnm suis deze naar laaggeschoold werk in de sfeer van bij­ logica dwingend is. In analogie met een bekend voorbeeld zorg stimuleren, terwijl diezelfde adagium van Koninklijke Olie / Shell: TINA — vergrijzing het aanbod van laaggeschoolde ar­ ‘There Is NoAItemative'. In deze korte reactie is beid harder treft dan dat van hooggeschoolde ruimte voor een paar reflecties naar aanleiding krachten. van drie hoofdargumenten: (i) zijn de vier ont­ 2. De vox populi is ervan overmigd dat economi­ wikkelingen inderdaad onafwendbaar?; (2) is de sche integratie in Europa en de wereld een race koerswijziging naar specifiek beleid met recht to the bottom in gang heeft gezet omdat overhe­ het noodzakelijke gevolg daarvan?; en (3) als de den noodgedwongen moeten concurreren om agenda van Jacobs cum suis wordt omarmd, wat de gunsten van het kapitaal. Ook Jacobs cum dan is daarvan de consequentie voor de sociaal- suis voeren als bewijs hiervoor het stan­ democratie? Uiteraard wordt hiermee niet volle­ daardvoorbeeld van dalende winstbelastingen 29 dig recht gedaan aan de rijkdom aan detail in de aan. Binnen de Europese Unie is op basis van analyse van Jacobs cum suis, maar dat is in ieder decennialange ervaringen hiervan echter geval onvermijdelijk. vooralsnog weinig gebleken. Sterker nog: in In de sfeer van de ‘grote’ ontwildcelingen vat­ de E u is eerder sprake van een race to the top, ten Jacobs cum suis bekwaam de communis opinio waarbij achterblijvende landen stap voor stap toewerken naar het niveau van de winstbe­ Over de auteur Arjen uan Witteloostuijn is hoogleraar lastingen in de rijkere koploperlanden. economie aan de Rijksuniversiteit Groningen en hoogleraarstrategie aan de Uniuersity of Durham Deze voorbeelden illustreren dat het te gemakke­ (Verenigd Koninkrijk) lijk is de communis opinio simpelweg voor lief te

S&D 10/11 I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Arjen van Witteloostuijn Overbodig links?

nemen. Het valt te prefereren om uiteenlopende deelbelang dat met behulp van doelgroepspe­ scenario’s naast elkaar te leggen, en vervolgens cifiek beleid moet worden gekoesterd. Het de vinger aan de pols te houden door de feitelijke voorland is een samenleving waarin ‘rent-see- ontwiklcelingen op de voet te volgen. Dat vraagt Idnp’-gedrag nog verder aan betekenis wint. om een flexibele overheid die pro-actieve pogin­ gen doet om de ontwiklcelingen deels te beïn­ KEEP IT SIMPLE, STUPID vloeden. Hierbij kan bijvoorbeeld worden ge­ dacht aan het scheppen van voorwaarden voor Misschien is het tijd om een stokoud links idee het ontstaan van markten waarop de grote la­ af te stoffen: het basisinkomen. Kies in plaats van tente vraag naar laaggeschoolde dienstverlening voor een ondoordringbare en exploderende jun­ kan worden bediend. gle van doelgroepspecifiek beleid voor het KISS- De conclusie die Jacobs cum suis verbinden principe: ‘Keep It Simple, Stupid’. Alle specifieke af­ aan de standaarddiagnose van onvermijdelijke trek-, subsidie- en uitkeringregelingen worden ontwikkelingen, is dat de tijd van gerommel in geschrapt. Een groot deel van het budget dat de marge voorbij is. Het wegwerken van zoge­ daarmee vrijkomt, wordt omgezet in een gene­ naamde ‘X-inefficiënties’ biedt te weinig soelaas. rieke basisinkomenregeling. De denivellerende Natuurlijk: integratie van immigranten en af­ werking daarvan kan worden gecorrigeerd met schaffing van de hypotheekrente-aftrek kunnen behulp van een progressief belastingstelsel. Op geen kwaad, maar om het hoofd te bieden aan de deze manier wordt de beweging in de richting stortvloed van veranderingen is veel meer nodig. van toenemende bureaucratisering gefnuikt, Het onvermijdelijk alternatief is naar hun me­ wordt ‘rent-seeking’-gedrag sterk bemoeilijkt, en ning gebaseerd op specifiek beleid door een mo­ worden geld en energie vrijgemaakt voor de biliserende overheid. Door intelligent te experi­ noodzakelijke investeringen in de kennisecono­ menteren met doelgroepspecifiekbeleid moet mie. Daarnaast bestaat grote behoefte aan de ver­ de overheid via de empowerment van de burger andering van allerlei spelregels die het nationale creatieve en productieve individualisering een en internationale verkeer reguleren: de misluk­ kans geven. Voorbeelden hiervan zijn differenti­ king van de wt o -onderhandelingen in Canfun atie in het onderwijs en de sociale zekerheid, blokkeren de verdere vrijmaking van internatio­ waarbij de overheid gebruik moer maken van de nale handel; de huidige discussie over ‘coiporate beschikbare doelgroepspecifieke informatie. Ja­ govemance’ kent een eenzijdige nadruk op de rol cobs cum suis gaan echter voorbij aan een paar van de aandeelhouder; het mededingingsbeleid mogelijke gevaren die aan deze koerswijziging is veel te vaak tandeloos; de verwerking van ne­ kleven. In deze korte bespreking moet met twee gatieve externaliteiten in kosten en prijzen is voorbeelden worden volstaan. nog altijd schaamteloos imperfect, et cetera. In 1. Met specifiek beleid is de kans groot dat de navolging van het pleidooi van Jacobs cum suis is 30 bureaucratisering van de samenleving een op deze en andere terreinen in de sfeer van ka­ extra stimulans krijgt. Daarmee wordt het derstellende regelgeving volop ruimte voor een paard achter de wagen gespannen. Het gevaar experimenterende en lerende overheid. is enorm dat de huidige complexe regelgeving Het betoog van Jacobs cum suis ademt de geest wordt vervangen door een oerwoud van doel­ van Frands Fukuyama, die kort na de val van de groepspecifieke regelgevinkjes. Op verdere Berlijnse Muur het einde der ideologieën aan- overbureaucratisering zit niemand te wach­ kondigde. In het licht van onstuitbare en onver­ ten. mijdelijke ontwiklcelingen in de grote buitenwe­ 2. Doelgroepspecifieke bureaucratieën zijn een reld rest de nationale overheid weinig anders ideaal doelwit voor belangengroepen. Elke dan flexibele aanpassing. Als het schip niet uit groep in de samenleving vecht voor het eigen zichzelf keert, zorgt straks de wal daar wel voor.

S&D lo/ll 1 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Arjen van Witteloostuijn Overbodig links?

Het resultaat is een mondialisering van de poli­ kere zin is het pleidooi voor ‘noodzakelijk links’ tiek waarbij alle grote partij en vergelijkbare daarmee een argument voor overbodig links. Na­ voorstellen lanceren. Alleen de fijnproever is in tuurlijk: accentverschillen blijven bestaan, maar staat verschillen te ontdelcken in de maatschap­ feitelijkviert uniformiteit hoogtij. Het is denk­ pijvisie van conservatieven, liberalen en sociaal­ baar dat deze ontwikkeling onvermijdelijk is, democraten. In alle gevallen moet de overheid maar zeker is dat niet. Misschien is er juist be­ zich discreet terugtreklcen om meer ruimte te hoefte aan de formulering van een doordacht al­ maken voor de creativiteit en productiviteit van ternatief, aan radicale hervormingen die juist de individualiserende en mondialiserende bur­ haaks staan op de huidige tijdgeest. Dan heeft de ger of dito bedrijf. Individuen moeten worden burger ten minste weer wat om te kiezen, met geprildceld (de vvd), moeten participeren (het alle mogelijldreden van dien voor een pro-actieve CD a ) of moeten kunnen profiteren van empower- rol van een experimenterende overheid. De bij­ menr (de PvdA). Het jargon is verschillend, maar drage van Jacobs cum suis biedt een prachtige het resultaat is hetzelfde: een verdere samenbal­ kapstok voor een diepgaand debat daarover. ling rechts van het traditionele midden. In ze­

31

S&D lo/ll I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links (3) Is er wel een links antwoord?

BROER AKKERBOOM

Het artikel van Jacobs, Kalshoven en Tang is een Wat de auteurs aan beleid bepleiten — het ver­ forse aanval op het vooruitgangsgeloof van de hogen van de arbeidsproductiviteit van de collec­ Nederlandse politiek en zeker van het linkse deel tieve sector; het opruimen van in feite overbo­ daarvan. Weg is het verhaal dat het de komende dige tegemoetkomingen; burgers zelf meer ver­ jaren voor iedereen beter zal worden als je maar antwoordelijkheid laten dragen en her invoeren het goede beleid voert. Volgens het economen­ van meer maatwerk bij diverse collectieve rege­ trio is goed beleid nog steeds essentieel, maar de lingen —, kan net zo goed als ‘rechts’ worden be­ komende decennia zal het hoogst haalbare zijn titeld. Sterker nog, partijen ter rechterzijde wa­ dat de sociale gelijkheid op peil blijft en dat lou­ ren daar al voor, zonder dat zij de door de auteurs ter de minimaal vereiste collectieve voorzienin­ geschetste toekomstproblemen kenden. Het kar­ gen kunnen worden aangeboden. Beleid voeren dinale punt waarom de auteurs dit toch als een wordt: steeds harder tegen een sterker wordende linkse thematiek presenteren, ligt in de notie stroom in roeien. Je mag al blij zijn als je op het­ van sociale gelijkheid die ze erbij betreldten. Het zelfde plekje blijft liggen. ‘rechtse’ beleid wordt noodzakelijk, omdat het de Nu heeft de oud-voorman van de PvdA, Joop collectieve sector anders aan financiële middelen den Uyl, ook geroepen dat de goede tijden van ontbreekt om voldoende sociale gelijkheid te re­ weleer niet zullen terugkeren, maar dat state­ aliseren. In hun bewoordingen: een euro be­ ment uit de jaren zeventig werd door die andere lastinggeld zal meer waar moeten bieden. Waar PvdA-voorman, Wim Kok, vrij hard ontkracht, partijen ter rechterzijde de sociale gelijlcheid als toen onder Paars zowel een forse uitbreiding van het erop aankomt het kind van de rekening kun­ de collectieve sector optrad als een toename van nen laten worden — zij kunnen desnoods met de particuliere inkomens. Maar Paars had wel een minder efficiënte collectieve sector volstaan! het geluk van de goede keeper: de conjuncmrele — , daar is links omwille van de sociale gelijk­ opgang kwam precies op het goede moment. heid genoodzaakt alles uit de kast te treldcen om De drie auteurs onderbouwen hun visie dat elke euro in of door de collectieve sectorbesteed, 32 de economische mogelijlcheden in de komende z’n optimale effect te laten hebben. Het credo van decennia onvoldoende zullen zijn om zowel de de eminente PvdA-minister van Financiën H. J. collectieve als de particuliere welvaart te laten Hofstrauit de sobere jaren vijftig — ‘we vinden toenemen met een viertal ‘onbeïnvloedbare’ collectieve voorzieningen te belangrijk om ons trends. De argumenten daarvoor zijn uiterst te kunnen veroorloven slordig met de collectieve plausibel. Maar hoe scheldeend deze boodschap middelen om te springen’ — wordt in de ko­ ook is, levert deze boodschap eigenlijk wel een mende decennia weer verrassend actueel. Meer noodzakelijk nieuw beleidsthema voor links op? efficiency in het overheidsbeleid zal bij uitstek een links thema moeten worden. Maar hoe krijgt Over de auteur Broer Akkerboom is econoom en links cq de PvdA die noodzakelijke efficiencyver­ lid redactieraad s&o betering gerealiseerd? Niet op de gemakltelijke

S&D 10/11 I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Broer Akkerboom Is er wet een links antwoord?

manier waarop de PvdA in het voetspoor van len laboratoria voor beleidsontwikkeling moeten klein links nu tegen de door het kabinet voorge­ worden. Ministers moeten niet langer in verle­ stane bezuinigingen en hervormingen te hoop genheid worden gebracht als de sp laat uitlekken loopt. Ook een meer constructieve, meer zelfbe­ dat ambtenaren al met de ideeënontwilckeling wuste koers van de PvdA waarbij de partij wèl, voor een nieuwe w a o bezig zijn. Een minister maar dan onder strikt geformuleerde eigen con­ moet zich juist ongemakkelijk gaan voelen als dities, met diverse kabinetsplannen akkoord pers en Kamer signaleren dat zijn of haar depar­ gaat, is niet de aanpak die automatisch het ge­ tement wel heel weinig beleidsalternatieven aan­ wenste effect oplevert. Want ook dan worden de draagt. Politiek bedrijven moet de functie krijgen keuzen van tempo en vormgeving nog steeds ter van het kiezen uit beschikbare alternatieven. rechterzijde gemaakt. Het antwoord dat meer Hoogwaardige beleidsontwilckeling vereist voor de hand ligt, is, zoals de drie auteurs ook een open culmur, de mogelijldieid van een vroeg­ suggereren, het door de PvdA opstellen van een tijdig wetenschappelijk debat over de kwaliteit zelfstandig versoberings- en saneringsplan. Een van de op tafel gelegde beleidsmogelijkheden. En aanpak dus waarbij actief de steun van de samen­ ook bij de uitvoering van het beleid is een cul­ leving voor een ingrijpend hervormingsplan tuuromslag vereist. Niet langer uitgaan van het wordt gezocht. waandenkbeeld dat een minister kan overzien of Maar kan de PvdA zo’n aanpak aan? Ik heb zijn duizenden ambtenaren wel efficiënt en ef­ daarover zeer grote twijfels. Ook eerder kwam de fectief bezig zijn. Nee, een uitvoeringsorganisatie PvdA al heel moeilijk tot consistente verhalen. zal voortaan zelfstandig richting publiek, cliën­ Zelfs mensen als Tinbergen en De Galan, om ten, afnemers en desnoods de Kamer moeten maar een paar cotyfeeën uit het verleden te noe­ aangeven hoe het probeert tenminste dezelfde ef­ men, kregen dat in de partij nauwelijks gedaan. ficiency en effectiviteit te behalen als vergelijk­ Nu lijkt dat nog moeilijken De wetenschappe­ bare instellingen in binnen- en buitenland. lijke traditie van de partij bestaat bijna niet meer. Alleen bij zo’n cultuurverandering is het En de politieke voorlieden van de partij lijken mijns inziens mogelijk dat links, maar ook an­ meer op simpele kenmerken als leeftijd, regio, dere politieke groeperingen, wegkomen uit de geslacht, etniciteit dan op inhoudelijk inzicht, zieke, verlammende sfeer dat nieuwe beleidsin- bestuurlijke kwaliteit en overtuigingskracht ge­ vullingen publicitair bij voorbaat worden uitge­ selecteerd — overigens iets waarin de partij nau­ legd als een erkenning van de ondeugdelijkheid welijks van andere grote partijen verschilt, maar van het oude gedachtegoed. Politieke partijen dat wel funest is als je het maatschappelijk draag­ moeten de boer op met de grote lijnen van hun vlak voor een uiterst moeilijke boodschap moet visie zonder dat zij eerst in uitvoerige interne verwerven. Ik denk daarom dat de PvdA een an­ processen tot de juiste blauwdruk zijn gekomen. dere politiek-strategische aanpak moet overwe­ En burgers moeten overheidsinstellingen weer gen wil zij de noodzakelijke efficiencyverbete­ kunnen zien als organisaties die in hun belang, 33 ring ten behoeve van de sociale gelijkheid gerea­ het algemeen belang, werken en die dus meer liseerd krijgen. dan het exclusieve speeltje van een politieke Het kenmerk van die aanpak is een ander pri­ meerderheid zijn. Uiteraard verschaft zo’n cul­ maat van de politiek en een andere (aan)sturing tuurverandering niet de garantie dat de gereali­ van overheidsorganisaties. We moeten af van het seerde (beleids)efficiency ook daadwerkelijk in simpele beeld dat het primaat van de politiek al­ sociale gelijlcheid wordt omgezet. Het geeft links leen tot zijn recht komt als in de politieke kring cq de PvdA echter wel een goede uitgangspositie van Kamer en kabinet de beleidsideeën worden om het maatschappelijk debat over de wenselijk­ geboren en ambtenaren er louter zijn om die heid van voldoende sociale gelijlcheid op geloof­ ideeën loyaal uit te voeren. Departementen zul­ waardige wijze aan te gaan.

S&D 10/ll|2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links (4) Begroting 2004

FLIP DE KAM

In de tweede helft van de jaren negentig groeide posten kennis, veiligheid en mobiliteit elk met ons bruto binnenlands product met 3 a 4 procent een half miljard extra zijn bedacht. De netto om­ per jaar. Zo kwam jaarlijks het equivalent van 15 buiging voor het volgend jaar komt dus uit op a 19 miljard euro beschikbaar om particuliere in­ (10,9 minus 3,9 =) 7 miljard euro. Daarnaast ver­ komens, ondernemingswinsten en de over­ zwaart het kabinet de druk van belastingen en heidsfinanciën te verbeteren. De minister van Fi­ premies voor de verplichte sociale verzekeringen nanciën wist iniggg enzooo zelfs een overschot met ongeveer 4 miljard euro.' op zijn begroting te boeken. De nieuwe eeuw bracht een dramatische ommekeer. De economie BEPERKEN TEKORT STAAT CENTRAAL groeit nu al driejaar nauwelijks en in 2004 ver­ wacht het Centraal Planbureau (c p b ) slechts een De Miljoenennota 2004 maakt duidelijk dat het voorzichtig herstel. Voorspelbaar gevolg: de begrotingstekort zonder de reeks ingrepen van koopkracht van gezinnen krimpt en de winsten het eerste en het tweede kabinet-Balkenende in zijn aangetast. Het trage groeitempo zet ook de 2004 zou zijn opgelopen tot 3,8 procent van het overheidsfinanciën onder druk: de belastingen bruto binnenlands product (bbp). Dankzij die in­ brengen een smk minder op en het aantal uitke­ grepen komthettekorthetkomendjaar — net ringsontvangers neemt sterk toe. als dit jaar — uit op 2,3 procent van het bbp. Dit In de Miljoenennota 2004 toont het kabinet- feitelijke tekort kan worden geschoond voor tijde­ Balkenende ii de financiële gevolgen van de lijke invloeden die verband houden met de on­ plannen voor de periode 2004-2007 met inbe­ gunstige stand van de conjunctuur. Zodoende grip van de doorwerking van maatregelen van krijgen we het conjuncniur-geschoonde of stmcru- hetkabinet-Balkenende i uit de Miljoenennota rele tekort. Dit verbetert van 2003 op 2004 met 2003. Volgens deze berekeningswijze (‘dubbel ruim een half procentpunt bbp (van 1,3 tot 0,7). begroten’) cumuleren de ombuigingen in het be­ Tabel 1 presenteert het beloop van beide groothe­ grotingsjaar 2004 tot bruto 10,9 miljard euro. den in de periode 2003-2007. 3 4 Het gaat hierbij zowel om posten op de rijksbe­ groting als om ingrepen bij de collectief gefinan­ Het Verdrag van Maastricht staat toe dat het/eite­ cierde sociale zekerheid en gezondheidszorg. lijke tekort van landen uit de eurozone tijdens re­ Daar staan 3,9 miljard euro aan extra uitgaven cessies oploopt tot 3 procent van het bbp. Het ka­ tegenover. Het betreft met name een verhoging binet had dus kunnen kiezen voor een nog wat van de zorguitgaven met 1,3 miljard, terwijl de omvangrijker tekort. Voorzichtigheidshalve wenst de regeringsploeg het tekort echter te hou­ Over de auteur Flip de Kam is werkzaam bij de Rijks- den beneden de ‘signaalwaarde’ van 2,5 procent. unii/ersiteit Groningen als hoogleraar Economie uan Dit vermindert het risico dat plotseling opdui­ de Publieke Sector en lid curatorium IVBS kende nieuwe tegenvallers het tekort door het 3 Noten Zie pagina 39 procent-plafond drukken. In het laatste geval zou

S&D 10/11 I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Flip de Kam Begroting 2004

Tabel 1 Begrotingssaldo (in procenten bbp) 2003 2004 2005 200(5 2007

Feitelijke tekort, zonder beleid 3.0 3,8 3.8 3.0 2.9 Beleidsmaatregelen* 0.7 1.5 2,2 2,1 2.3

Feitelijke tekort, met beleid 2,3 2.3 1,6 0,9 0,6

Conjunctuur-geschoond tekort '.3 0.7 0.5 0,3 0.5

^ Inspanningen van het eerste en het tweede kabinet-Balkenende samen. Bron: Miljoenennota 2004 minister Zalm groot gezichtsverlies lijden, om­ (tekort moet jaarlijks dalen met 0,5 procentpunt) dat il duro zijn Franse en Duitse collega’s nog zeer niet worden geschonden. In de begroting voor recent heeft gekapitteld over hun falende bud­ 2004 zeilt het kabinet scherp aan de wind. De getdiscipline: in beide landen dreigt het tekort economie hoeft maar weinig tegen te zitten, of volgend j aar uit te komen op 4 procent van het de deels aan zichzelf gestelde saldonormen wor­ bbp. den geschonden. Omvangrijke tegenvallers laten Het kabinet noemt tekortreductie urgent, zich nu al voorspellen.3 Op vrijwel elke tegenval­ omdat het uitzicht wil houden op aflossing van ler zal het kabinet moeten reageren met aanvul­ de overheidsschuld, met het oog op de toene­ lende bezuinigingen, of door de lasten verder te mende vergrijzing van Nederland. Het zet verhogen. Zo keert de besmurlijke hectiek daarom alles op alles om het structurele tekort rondom de begroting uit het begin van dejaren stapsgewijs terug te dringen tot ten hoogste een negentig in volle omvang terug, het type opwin­ half procent van het bbp in 2007. Een saldo in ding waarvan werd gehoopt dat deze door de in deze orde van grootte strookt volgens het cpb 1994 geïntroduceerde 'Zalm-norm’ definitief tot met een onderliggend overschot vttn circa 1 pro­ het verleden zou horen. cent.^ Ten eerste, omdat de voorgestelde maatre­ gelen inzake de sociale zekerheid — geen SOEPELER OMGAAN MET TEKORTEN? vervolguitkering voor werklozen, hogere toetre- dingsdrempeltotdewAO — na 2007 extra groei Lang niet alle economen zijn voorstander van kunnen opleveren. Hierdoor brengen de be­ het kabinetsstreven naar een — al dan niet lastingen meer op en is minder geld voor uitke­ ‘onderliggend’ — structureel overschot op de ringen nodig. Het gevolg is een gunstiger onder­ overheidsbegroting. Ik vat de meest gehoorde liggend saldo op de begroting. Ten tweede fleurt tegenargumenten samen. Door te bezuinigen en het onderliggende saldo op, doordat de tijdelijke de lasten te verzwaren, zet de overheid een rem verhoging van de pensioenpremies, die nodig is op de nationale bestedingen. Worden zulke 35 om dekldngstekorten van de pensioenfondsen maatregelen getroffen wanneer de economie weg te werken, na 2007 kan vervallen. Bij lagere toch al in een dip zit, zoals op dit moment, dan pensioenpremies brengen de winst- en loonbe­ verergeren zij de recessie. Het beleid is ‘pro-cy- lasting blijvend meer op, en verbetert het begro­ clisch’, het versterkt de conjunctuurbeweging. tingssaldo dus eveneens. Die uitkomst staat haaks op wat de theorie aan­ De geldende regels voor de budgetdiscipline beveelt, te weten dat de overheid moet proberen bepalen dat tegenvallers bij de overheidsinkom­ een ‘anti-cyclisch’ beleid te voeren: remmen in sten niet hoeven te worden gecompenseerd, zo­ tijden van hoogconjunctuur, gas bijgeven in tij­ lang de normen voor het feitelijke saldo (tekort den van laagconjunctuur. maximaal 2,5 procent) en het structurele saldo Een bijkomend argument, specifiek tegen

s &’d 10/11 I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Flip de Kam Begroting 2004

lastenverzwaring, luidt dat werknemers zullen Nu tijdens het paarse bewind (1994-2002) is ver­ proberen hogere collectieve lasten af te wentelen zuimd voldoende buffers te vormen (in de vorm door aanvullende looneisen te stellen. Oplo­ van meer en steviger overschotten op de over­ pende arbeidskosten zijn op dit moment funest. heidsbegroting) valt aan een inhaalbeweging op Juist loonmatiging is dringend noodzakelijk om een conjunctureel minder gelukldg tijdstip ech­ onze snel verslechterde internationale concur­ ter moeilijk te ontkomen. rentiepositie te herstellen. Door nu de lasten te Vervolgens staat vast dat de recente verslech­ verzwaren, dreigt de overheid haar eigen glazen tering van het begrotingssaldo voor een deel in te gooien. structurele oorzaken heeft. De concurrentieposi­ Een ander argument verwijst naar toonaange­ tie van het Nederlandse bedrijfsleven is ernstig vende deelnemers aan de Europese muntunie, te aangetast. Dit leidt voorlopig tot blijvend lagere weten Duitsland en Frankrijk, die op dit mo­ belastingopbrengsten en hogere uitkerings­ ment met de pet gooien naar de tekortnorm uit lasten. Vroeger of later moet de tering dan naar het Stabiliteits- en Groei Pact. De kans is groot de structureel verminderde nering worden ge­ dat deze landen daarmee wegkomen, zonder dat zet. Die aanpassing kan beter niet op de middel­ de Europese Commissie effectieve sancties in de lange baan worden geschoven. De slechte erva­ vorm van een boete oplegt. Waarom zou Neder­ ringen uit de jaren zeventig van de vorige eeuw land dit voorbeeld niet volgen? leren wat er gebeurt wanneer onvermijdelijke En tot slot: de overheid investeert in gebou­ aanpassingen te lang worden uitgesteld. wen, infrastrucmur en zo meer. Bedrijven en ge­ Verder hoort Nederland zich namurlijk niet te zinnen financieren hun investeringen voor een spiegelen aan het slechte voorbeeld van Duits­ (groot) deel met geleend geld. Waarom zou de land en Frankrijk. Dit zou het vertrouwen van overheid dat niet mogen doen? Dit is de aloude burgers en bedrijven in de overheid verder ‘gulden financieringsregel’: de overheid mag le­ ondermijnen. Oplopende overheidstekorten in nen voor haar Investeringen, echter niet voor lo­ de eurozone en een snel stijgend tekort op de be­ pende uitgaven zoals die voor salarissen, sociale groting van de Verenigde Staten (nu al s procent uitkeringen en de aanschaf van goederen met bbp) zullen de lange rente doen stijgen, met ne­ een korte levensduur. gatieve gevolgen voor bedrij fsinvesteringen, wo­ ningbouw en de overheidsfinanciën (door de ge­ stegen rentelasten). LIEVER HET TEKORT AANPAKKEN! Tevens is de invloed van de overheidsbegro­ Drie van de vier bovenstaande argumenten zijn ting op het niveau van de nationale bestedingen op zichzelf genomen valide. Een reeks andere (veel) geringer dan de Keynesiaanse orthodoxie overwegingen biedt daarentegen steun aan het wil doen geloven. De reductie van het feitelijke kabinetsbeleid op dit punt. Je kunt de critici grif financieringstekort in de jaren tachtig heeft niet 3 6 toegeven dat de timing van de door het kabinet geleid tot de funeste vraaguitval die overmigde voorgestelde budgettaire ingrepen inderdaad Keynesianen destijds voorspelden. Toentertijd hoogst ongelukldg is. In 2003 en 2004 lopen de heeft een in relatieve omvang vergelijkbaar pak­ netto ombuigingen op tot cumulatief 7 miljard ket maatregelen voor de periode 1982-1986 de euro, terwijl de lasten cumulatief met 4 miljard economie niet verder doen ontsporen, maar haar euro worden verzwaard. Dit pro-cyclische be- juist binnen enkele jaren weer op de rails gezet. leidspaldcet beslaat meer dan 2 procent van het Omgekeerd heeft de aanzienlijke lastenverlich­ bbp, het leidt tot vraaguitval en verdiept zo de ting inzooi (bij de herziening van de inkom­ trog van de recessie. Het kabinet erkent met zo­ stenbelasting) de particuliere bestedingen veel veel woorden dat het gevoerde en voorgestelde minder gestimuleerd dan algemeen werd ver­ beleid de bestedingen drukt en de groei afremt. wacht.

s&D lo/n I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links FlipdeKam Begroting 2004

Een heel serieus argument tegen budgettaire Met het oog op de gewenste schuldreductie verruiming luidt dat politici onevenwichtig met zou de overheid mijns inziens moeten proberen de overheidsfinanciën omgaan. In magere jaren het structurele tekort op een termijn van enkele klinken pleidooien voorhogere overheidsbeste­ jaren om te buigen in een structureel overschot dingen en lagere lasten. Maar gedurende de ze­ van 1 a 1,5 procent van het bbp. Dankzij zulke ven vettejaren 1994-2001 is van veel kanten overschotten kan de overheidsschuld in de loop evenzeer aangedrongen op uitgavenverhoging van de komende decennia aanzienlijk worden om ‘publieke armoede’ in tijden van particuliere teruggedrongen en zullen de rentelasten dalen. overvloed te bestrijden. Tevens is de microlasten­ Zo komt binnen de begroting ruimte vrij om de druk met in totaal 10 miljard euro verlaagd. De door de vergrijzing oplopende uitgaven voor focus van politici op hogere uitgaven en lagere zorg en collectief gefinancierde gezondheids­ lasten — zowel in goede als in kwade tijden — zorg (gedeeltelijk) op te vangen. Blijft de over­ wijst op de noodzaak ook in slechte tijden een heidsschuld hangen op 5 o a 5 5 procent van het terughoudend begrotingsbeleid te voeren. bbp, dan zullen in de wat verder weg gelegen toe­ komst jongere generaties worden geconfron­ teerd met sterke lastenstijgingen, en ouderen AFLOSSEN OVERHEIDSSCHULD GEWENST met forse bezuinigingen op hun AOW-uitkering Het/eitelijke tekort op de overheidsbegroting en de collectief gefinancierde zorguitgaven. dient beneden het plafond uit het Verdrag van De tegenbegroting van de PvdA maakt het Maastricht te blijven. Daarover lijken alle poli­ lastiger een structureel overschot op de begro­ tieke partijen het vooralsnog met elkaar eens te ting te bereiken. Niet alleen doordat de rente­ zijn. Ook de tegenbegroting van de PvdA respec­ lasten (4 procent van 3 miljard) na 2004 blijvend teert dit plafond, maar kruipt daar wel heel dicht ruim 100 miljoen euro hoger komen te liggen, tegen aan (2,9 procent). Dit heeft de al genoemde maar ook doordat in dit alternatief veel bezuini­ consequentie: elke tegenvaller die na oktober gingen op de sociale zekerheid worden temgge- 2003 bekend wordt zou de PvdA dwingen direct draaid. Hierdoor verslechtert het onderliggende compensatie te zoeken in de vorm van nieuwe saldo van de overheidsbegroting. Daar staat bezuinigingen of bijkomende lastenverzwarin­ tegenover dat van een deel van de intensiverin­ gen. Dit legt — althans bij regeringsdeelname — gen, met name die in het onderwijs, een positief zware druk op de beleidscircuits onder de effect kan uitgaan op het structurele groeivermo- Haagse kaasstolp. Het lijkt wel zeker dat budget­ gen van de Nederlandse economie.5 taire tegenvallers op komst zijn.T Vooraanstaande CDA-economen als Kolnaar Door de kabinetsplannen stijgt de overheids­ en Van Muiswinkel stellen dat het streven naar schuld van 2002 (233 miljard) totaooq (255 mil­ overschotten op de begroting de mogelijkheden jard) met 22 miljard euro. Ook als aandeel van beperkt om de economie te versterken.® Daarbij het bbp loopt de schuld op, te weten van 52,4 tot doelen zij niet alleen op de conjuncturele effec­ 37 54,5 procent. Bij uitvoering van de PvdA-tegen- ten, maar ook en vooral op de structurele effec­ begroting neemt de overheidsschuld toe met nog ten van zo’n begrotingsbeleid op langere ter­ eens3 miljard euro extra, tot2s8 miljard. Deze mijn. Het gaat er naar hun oordeel om dat de be­ ontwikkeling staat haaks op het ook door de volking in 2030 en 2040 moet kunnen beschik­ PvdA omhelsde uitgangspunt dat de overheids­ ken over goede gezondheidszorg, goede infra­ schuld — niet alleen als aandeel van het bbp, structuur in brede zin, een goed leefmilieu en zo maar ook uitgedrukt in euro’s — met het oog op meer. Dat vereist een actief economisch beleid de vergrijzing van de bevolking in de komende nü. Zodoende zouden we de volgende generatie vijftien a twintig jaar dient te worden terugge­ een krachtige economie met een hoog potentieel bracht tot beter houdbare proporties. bruto binnenlands product kunnen nalaten.

s 8/ d 10/11 I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Flip de Kam Begroting 2004

Tabel 2 Groei collectieve uitgaven, 1982-2007 (gemiddeld in % per jaar) Lubbers Kok Balkenende 1 II III 1 11 i+ii

Totale collectieve uitgaven 1,6 0.5 1.5 0.5 1.9 0,8

w a a rv a n

Zorg 2,2 3.S 4.2 3.3 6,0 2,6 Onderwijs -1,2 -0,4 1.5 2,2 4.2 1,8 Veiligheid n.b. n.b. n.b. 5.8 8.4 3.2

Bron: Miljoenennoto 2004

Dit vormt te zijner tijd voldoende draagvlak om kaalslag in de collectieve sector is mijns inziens de kosten van de gewenste voorzieningen voor geen sprake. Ondanks alle ingrepen van achter­ ouderen op te brengen. Actief beleid zou daarom eenvolgende kabinetten zijn de collectieve uitga­ te prefereren zijn boven het passief aflossen van ven in de laatste twee decennia voortdurend blij­ oude overheidsschuld. ven groeien. Vanzelfsprekend valt het belang van krachtig economisch beleid en van het tot stand brengen Het in brede kring levende onbehagen over door van goede voorzieningen voorkomende genera­ de overheid voortgebrachte of gefinancierde ties niet te ontkennen. Maar het is niet duidelijk voorzieningen — terwijl de reële uitgaven fors waarom de daarvoor noodzakelijke uitgaven (en zijn gestegen — wijst erop dat producenten van het gaat daarbij lang niet altijd om investerin­ zorg, onderwijs en veiligheid in de achter ons lig­ gen) met behulp van leningen moeten worden gende periode minder doelmatig zijn gaan wer­ gefinancierd. In de tegenbegroting had de PvdA ken.^ ook kunnen kiezen voor lastenverzwaringen van pakweg 3 miljard euro, als delddng voor afgewe­ TOT SLO T zen bezuinigingen van het kabinet. De gekozen aanpak — extra schuldfinanciering — beperkt Het kabinet voert — gegeven de begrijpelijke via rente- en aflossingsverplichtingen juist de wens het begrotingstekort terug te brengen — ruimte om in de toekomst de dan gewenste voor­ noodgedwongen een in hoge mate pro-cyclisch zieningen tot stand te brengen. begrotingsbeleid. In de gouden jaren 1994-2000 zijn belastingmeevallers voor een belangrijk deel ingezet voor lastenverlichting. Tijdelijke meeval­ KAALSLAG? lers bij de uitgaven voor sociale zekerheid zijn 38 Voor een beter begrip zet tabel 2 de plannen van gebruikt voor een meer strucmrele verhoging Balkenende-ii in perspectief. De tabel bevat een van het niveau van de zorguitgaven. Doordat on­ vergelijking van de ontwilckelingvan de collec­ voldoende buffers aanwezig waren bij de in 20 o 1 tieve uitgaven in de periode 2003-2007 met de ingezette economische neergang, moet het kabi­ uitgaventrend onder voorafgaande kabinetten.7 net nu wel kiezen voor een rem op de overheids­ Uit tabel 2 valt op te maken dat de collectieve uit­ bestedingen en forse lastenverzwaringen. gaven tijdens de regeerperiode van de kabinet­ De tegenbegroting van de PvdA rekt het be­ ten Lubbers-ii en Kok-I minder zijn gestegen grotingstekort met bijna 3 miljard euro op, om (met 0,5 % per jaar), dan nu voor de lopende kabi­ bezuinigingen van het kabinet te kunnen terug­ netsperiode wordt voorzien (0,8% perjaar). Het draaien. Hierdoor noopt elke nieuwe tegenvaller kabinet zet de tering naar de nering, maar van onmiddellijk tot extra bezuinigingen of lasten-

s S / v 10/11 I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Flip de Kam Begroting 2004 verzwaringen, wat de hectiek rondom de begro­ de lasten in 2004 met 3 miljard euro extra te ver­ ting nodeloos vergroot, loopt de overheidsschuld hogen. Dan hadden de huidige generaties de ge­ (nog) verder op en worden lasten naar de toe­ wenste bij drage geleverd aan het beter houdbaar komst doorgeschoven. Het was beter geweest maken van de overheidsfinanciën. delcking voor de tegenbegroting te vinden door

Noten overheidsvoorzieningen kun­ september 2003, blz. 8. nen meegroeien met de wel­ Zie bijvoorbeeld: L.F. van Muis­ Het Centraal Planbureau komt vaart zonder dat de lasten ver­ winkel, Schuldgevoelens. Af­ uit op netto bezuinigingen van zwaard moeten worden of de scheidsrede 27 november 2002. S miljard euro en lastenverzwa­ overheidsschuld zich uiteinde­ Amsterdam: Vrije Universiteit. ringen ter grootte van 5 miljard lijk explosief ontwikkelt. Het gaat hier om de reële (voor euro. Het verschil van 1 miljard Kortheidshalve verwijs ik naar: inflatie geschoonde) uitgaven, euro (met de cijfers van het mi­ C.A. de Kam, Hoofdlijnenak­ inclusief de uitgaven die wor­ nisterie van Financiën) houdt koord kabinet-Balkenende II, den gedekt uit eigen betalingen verband met een andere behan­ TijdschriftvoorOverheidsfinanciën van gebruikers. deling van de financieringsver­ 35 (3),blz. 135-136. Slechts eenderde van de bevol­ schuiving (van collectief naar Het CPB (Economischegevolgen king is van oordeel dat de over­ privaat) als gevolg van de ver­ van het strategisch akkoordioos- heid goed functioneert. Zie: So­ kleining van het ziekenfonds­ 2006. Den Haag, 2002, blz. 28) ciaal en Culmreel Planbureau, pakket en hogere eigen bijdra­ wijst met name op omvangrijke De sociale staat van Nederland gen van zorgverbruikers. risico's bij de zorguitgaven. 2003. Den Haag, 2003, blz. 303. De overheidsfinanciën zijn CPB, Economische effecten tegenbe­ ‘houdbaar’ als de bestaande groting PV1IA2004. Notitie van 25

39

S&D lo/lJ I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links (5) De tegenbegroting

H UGO KEUZEN KAM P

Ik weet niet wat moeilijker is: oppositie voeren in algemene termen moeilijk te beantwoorden. in tijden van tegenspoed, of in tijden van voor­ Liever kijk ik naar de specifieke maatregelen die spoed. De PvdA heeft met beide ervaring. Tij dens genomen worden, en naar maatregelen die geno­ de hoogconjunctuur van de j aren negentig toog men hadden moeten worden. Of dat bij elkaar regeringspartij PvdA ten strijde tegen het ‘juk optelt tot meer of minder dan i8 miljard euro van financiën’, dat door Gerrit Zalm verpersoon­ vind ik eigenlijk niet interessant. Misken ik lijkt werd. Ad Melkert stelde de kern van het be­ daarmee de macro-economische effecten van de grotingsbeleid, de Zalmnorm, ter discussie. De bezuinigingsoperatie? Nee, want het effect van fractie bleef daarbij niet achter en begon steeds meer of minder overheidsuitgaven op de con­ luider mee te zingen met de riedel van private junctuur is niet zo rechtlijnig als vaak wordt ge­ rijkdom versus publieke armoede. De PvdA bleek dacht. Een internationale vergelijking van grote opmerkelijk effectief De overheidsuitgaven ste­ bezuinigingsoperaties leert dat de effecten op de gen flink. Vooral de gezondheidszorg kreeg er korte termijn groei (de bestedingseffecten) Idein baldcen geld bij. of zelfs omgekeerd zijn. Het hangt er maar van af Oppositie voeren terwijl je zelf in de regering waar wordt gesnoeid. Lagere overdrachtsuitga­ zit kan blijkbaar effectief zijn, althans op korte ven leiden zelfs tot een hogere groei. Lagere con­ termijn. Op langere termijn valt de oogst tegen. sumptieve bestedingen hebben weinig effect. In­ Niet alleen is de PvdA uit de regering (daarvoor vesteringsuitgaven kunnen wel positief bijdra­ zijn meerdere redenen), maar bovendien zijn de gen aan groeiherstel (voor de goede orde: het druiven zuur nu het economisch tij tegenzit. Er gaat hier niet om ‘investeringen in sociale infra­ wordt harder, misschien zelfs paniekeriger, be­ structuur’, waar sommige partijgenoten de bete­ zuinigd dan nodig geweest zou zijn, en de alter­ kenis van het woord investeren voor hebben op­ natieven waarmee de PvdA komt zijn niet erg gerekt). Een bijkomend probleem is dat het af­ overtuigend. De critici die betogen dat over­ stemmen van het uitgavenritme op de conjunc­ heidsbestedingen in een neergaande conjunc­ tuur nogal moeilijk is, zeker bij investeringen 40 tuur op peil moeten blijven om te voorkomen die een lange besluitvormingsperiode vereisen. dat de recessie dieper wordt, zijn dezelfden die Dus de macro-economie schuiven we terzijde tijdens de hoogconjunctuur van een paarjaar ge­ als het op een oordeel over het bezuinigingsbe­ leden riepen dat de overheidsbestedingen opge­ leid aankomt. Veel interessanter is het effect van krikt moesten worden om publieke verpaupe­ individuele maatregelen op de economische ring te voorkomen. structuur. Laat ons naar twee belangrijke thema’s Is het strenge begrotingsbeleid van Zalm en kijken: vergrijzing en zorg. Balkenende buiten proportie? Ik vind die vraag Om de gevolgen van de vergrijzing op te van­ gen heeft het kabinet een aantal verstandige Over de auteur Hugo Keuzenkamp is hoogleraar voornemens in petto. Vervroegd pensioen wordt Economie UuA, lid redactieraad s&D een stuk minder aantreldcelijk gemaakt. Aan het

s&D 10/11 I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Hugo Keuzenkamp De tegenbegroting afwentelen van de kosten van eerder ophouden De PvdA is daar 'natuurlijk’ tegen en draait in de met werken op de gemeenschap komt een einde. tegenbegroting ook de palcketverkleining terug. Paars was op dit punt nog veel te omzichtig, ter­ Het sociaal-democratische alternatief is een ver­ wijl eigenlijk iedereen wist dat hardere maatre­ hoging van de ziekenfondspremie. Ik meen daar­ gelen onvermijdelijk waren. Waar de PvdA kri­ entegen dat de explosieve stijging van de zorg- tiek op kan hebben, is dat de overheid voor zich­ kosten een groot thema voor de PvdA zou moe­ zelf een uitzondering maakt. Immers, vervroegd ten zijn. Ik vrees echter dat de partij de uitgaven­ pensioen voor ambtenaren wordt gestimuleerd groei als onafwendbaar of zelfs wenselijk ziet, en om op die manier de reductie van het overheids­ discussie over een doelmatiger structuur van de apparaat (schijnbaar) goedkoop door te kunnen zorgsector vooral overlaat aan anderen. Behalve voeren. natuurlijk als het over de premie gaat, want wie aan de inkomensafhankelijke premie komt, die komt aan de sociaal-democratie! LINKSE OPLOSSINGEN VAN GISTEREN De PvdA zit in een moeilijke situatie als het Op het gebied van de zorg zien we dat het kabi­ om begrotingsbeleid gaat. Een belangrijk deel net de plannen die onder Paars werden ontwik­ van de problemen van vandaag is direct te wijten keld probeert verder in te vullen. Van het feitelijk aan de linkse oplossingen van gisteren. En bo­ beleid van minister Borst had ik geen hoge pet vendien had heel wat uit het regeerakkoord van op, maar ze liet wel een beleidsagenda na die op Balkenende en Zalm naadloos in een regeerak­ termijn een goede structuur van de zorgsector koord van CDA en PvdA gepast. Voor spannende zou kunnen opleveren. Gereguleerde marktwer­ tegenbegrotingen is het veel belangrijker om king, in plaats van de budgettering zoals we die een visie op de structuur van prildcels en verant­ nu kennen, zou in de zorgsector de prildcels voor woordelijkheden in de economie te ontwiMce- doelmatigheid weer moeten laten werken. Kij­ len, dan miljoentjes hier en daar in begrotings- ken we naar de daden (en niet de woorden) van hoofdstuldcen bijeen te scharrelen. De PvdA zal minister Hoogervorst, dan zien we dat ook hij nog heel wat tijd krijgen om die visie te ontwik­ erg terughoudend is bij het maken van de om­ kelen. Ik hoop dat de tegenbegroting volgend mezwaai naar een marktmodel. Op korte ter­ jaar daarvan al de vruchten draagt. mijn zoekt hij zijn heil vooral in eigen bijdragen.

41

S&D lO/ll I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links (6) Waarom we een nieuwe verzorgingsstaat nodig hebben Een sociaal-pragmatische benadering

ANTON HEMERIJCK

De vette jaren van de paarse coalities zijn voorbij. hervormingen in de verzorgingsstaat door pola- In een tijdbestek van minder dan vijfjaar is risering en maatschappelijke onrust in de kiem Nederland van een van de best presterende econ­ wordt gesmoord. omieën in de wereld teruggevallen naar de Euro­ Hoewel de huidige kabinetsplannen herinne­ pese achterhoede. De neergang die in 2001 begon ringen oproepen aan de bezuinigingsoperaties lijkt zich tot 2004 onverminderd door te zetten. aan het begin van de jaren tachtig en negentig, De bedrijfswinsten en — investeringen hollen lijkt de situatie alleen bij oppervlakkige beschou­ achteruit, de werkgelegenheid daalt, de werk­ wing hetzelfde. Neem de toestand in het ramp­ loosheid loopt fors op, en de pensioenen zitten jaar 1982 (Hemerijck/Visser, 2002). Hetno-non- in zwaar weer. Nu de Nederlandse economie op­ sense kabinet-Lubbers kwam toen aan de macht nieuw in een recessie verkeert en het financie­ na een lange periode van economisch stagnatie. ringstekort snel oploopt, ligt de verzorgings­ Het begrotingstekort van 6,2 destijds zou de staat, net als aan het begin van de j aren tachtig en grens van het Stabiliteits- en Groeipact nu ruim­ negentig, onder vuur. Binnen het ombuigings­ schoots overtreffen. Om de Nederlandse groeicij­ programma van het kabinet-Balkenende ii fers weer uit de Europese achterhoede te halen, wordt het meest gekort op de sociale zekerheid pleiten de meeste gezaghebbende Nederlandse en de zorg. Hierdoor komt de bezuinigingslast economen dan ook voor een voorzichtig anticy­

4 - 2 vrij eenzijdig op de schouders van de meest clisch beleid, waarbij het financieringstekort wat kwetsbare burgers te liggen. Het gevaar van de hen betreft mag oplopen tot 3 procent. Het Stabi­ gekozen noodremweg van forse bezuinigingen liteitspact rechtvaardigt voor Nederland geen is dat economisch herstel op de korte termijn ombuigingsoperatie van ruim zeventien miljard. wordt ondergraven. Belangrijker nog is dat het Niet alleen zijn de economische fundamen­ ontstaan van een maatschappelijk draagvlak dat ten nu veel beter dan aan het begin van de jaren benodigd zal zijn voor weldegelijk noodzakelijke tachtig, ook in de arbeidsverhoudingen kan men bogen op een lange periode van onderlinge Over de auteur Anton Hemerijck is Adjunct-Directeur samenwerking in de jaren tachtig en negentig uan de Wetenschappelijke Raad uoor het Regeringsbe­ (Visser/Hemerijck, 1997). Met het huidige pak­ leid. Dit artikel uierd op persoonlijke titel geschreuen ket aan bezuinigingen is de kans op een meerja-

S & D 10/11 I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Anton Hemerijck Een nieume verzorgingsstaat rig alckoord over loonmatiging tussen kabinet, Zaken en Werkgelegenheid) ligt een weinig vakbeweging en werkgevers, klein. Ook het fe­ eigentijdse opvatting besloten over de verzor­ nomeen van bovenmaatse beloningen aan de top gingsstaat. Deze zou vooral ‘schild voor de zwak­ van het Nederlandse bedrij fsleven is niet be­ ken’ zijn. Deze opvatting spoort niet met recente paald bevorderlijk voor een constructief overleg- inzichten over de verzorgingsstaat als een nut­ klimaat. tige en noodzakelijke aanvulling op, en produc­ tieve factor in, een kennisintensieve samenle­ ving en economie — een inzicht dat sinds het MET DE RUG NAAR DE TOEKOMST Nederlands voorzitterschap van de e u in de eer­ Het is niettemin terecht dat de hervorming van ste helft van 1997 gemeengoed is geworden in de verzorgingsstaat een van de belangrijkste Europa. speerpunten is in het beleidsprogramma van het De belangrijke discussie over de toekomst tweede kabinet Balkenende. Maar de beleidskeu­ van de verzorgingsstaat aan het begin van de zes die in het kader van de ‘cultuuromslag’ in het 2jSte moet niet worden gevoerd aan de openbaar bestuur worden gedaan, worden in ze­ hand van onvruchtbare ideologische metaforen kere zin met de mg naar de toekomst gemaakt. als ‘permanente crisis’, ‘instimtionele inertie’, Beleidsmakers hebben geen scherp omlijnde en ‘onbetaalbaarheid’ o f‘politieke onwil’. Hervor­ mobiliserende voorstellingen van de nieuwe so­ ming is moeilijk, maar het gebeurt. Hervormin­ ciale risico’s die gepaard gaan met economische gen bestaan uit hard bevochten veranderingen. internationalisering en toegenomen maatschap­ Ingrijpen in de sociale zekerheid brengt grote pelijke differentiatie. In een tweetal opzichten. politieke risico’s met zich mee: denk aan de open Gelet op de sterke verwevenheid mssen natio­ zenuw van de w a o . Internationale concurrentie, naal en Europees beleid, heeft de Raad van State de vergrijzing en ontgroening van de bevolking, er in de eerste plaats op gewezen dat het kabinet de instabiliteit van arbeidsmarkten en gezinnen, onvoldoende oog heeft voor de Europese context en de groeiende kosten van de gezondheidszorg, en randvoorwaarden waarbinnen het voorgeno­ maken hervormingen onontkoombaar. De tra­ men beleid moet worden gerealiseerd. Het gaat giek van beleid is wel dat pijnlijke maatregelen hierbij niet alleen om het macro-economische niet worden genomen in ‘goede tijden’ maar pas kader van de e m u en de interne markt, maar ook als de nood aan de man is. Ik pleit voor een flinke om verschillende coördinatieprocessen op de dosis sociaal pragmatisme in dit (te) belangrijke terreinen van werkgelegenheid, sociale inslui­ debat. ting, en pensioenen op het niveau van de Euro­ Deze bijdrage staat in het teken van de ‘her- pese Unie. vormingsontvankelijlcheid’ van de verzorgings­ In de tweede plaats gaat het beleidspro­ staat — en verzorgingsstaat wordt dan breed op­ gramma 2004-2007 van Balkenende ii niet of gevat als al het beleid dat van invloed is op de le­ nauwelijks in op de consequenties van de ingrij­ venskansen van burgers.. Het betoog is als volgt 43 pende veranderingen in gezins- en arbeids- opgebouwd. Ik analyseer om te beginnen een marktpatronen en de daamit voortvloeiende tweetal uitdagingen: 1. de exogene druk van nieuwe sociale risico’s. De nu voorgestelde fis­ internationale concurrentie en Europese econo­ cale levensloopfaciliteit is niet toereikend om de mische eenwording. 2. de endogene uitdaging noodzakelijke kwaliteitsverbeteringen in de kin­ van veranderingen in arbeidsmarktpatronen, ge­ deropvang en de ouderenzorg te bewerkstelligen zinsleven en samenlevingsvormen, en de gewij­ in een economie waarin mannen en vrouwen zigde demografische opbouw in de samenleving. volwaardig participeren in de arbeidsmarkt. Ook Deze beide uitdagingen worden vervolgens be- in de toelichting op de Milj oenennota van pre­ troltken op belangwelckende structuurverande­ mier Balkenende en minister De Geus (Sociale ringen in de moderne arbeidsmarkt en op de Eu-

S&D 10/1 1 ] 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Anton Hemerijck Een nieuwe verzorgingsstaat

ropese bijdrage aan hervormingsprocessen in waarmee de kapitalistische economieën zich aan zeer verschillende nationale systemen van ar- nationale controle hebben ontworsteld. Scharpf beidsmarktregulering en sociale zekerheid. Ten­ benadrukt dat vooral ook het proces van Euro­ slotte komen meer normatieve vraagstuklcen pese integratie de ruimte voor wettelijk toelaat­ rondom de herijking van de verzorgingsstaat bare en economisch haalbare beleidskeuzen op van de eeuw aan de orde. het gebied van nationaal sociaal beleid heeft in­ geperkt (Scharpf, 1999). Met de totstandkoming van de Interne Markt zijn nationale economi­ DE SPAGAAT VAN DE EUROPESE sche grenzen goeddeels verdwenen en de intro­ VERZORGINGSSTAAT ductie van de Europese Monetaire Unie heeft het In de afgelopen kwart eeuw onderging het soci- instrumentarium van nationale wisselkoers- en aal-economisch beleid een metamorfose waarbij renteaanpassing uit handen genomen. Op grond verschillende beleidsonderdelen die invloed heb­ van het Stabiliteits- en Groeipact, tenslotte, ben op de ‘levenskansen’ van burgers ingrijpend wordt nationaal fiscaal beleid aan banden gelegd. zijn veranderd. In de wetenschappelijke litera­ Volgens Scharpf bestaat er een reëel gevaar dat tuur worden inhoudelijke en institutionele ver­ concurrentie tussen bedrijven ontaardt in be­ anderingen in het beleid veelal in verband ge­ leidsconcurrentie, dat wil zeggen oneigenlijke bracht met de verheviging van de internationale belastingconcurrentie en arbeidskostenconcur- concurrentie en de voortschrijdende Europese rentie russen de lidstaten, met negatieve gevol­ economische eenwording in het recente verle­ gen voor met name lidstaten met hoge stan­ den. Ook worden deze in verband gebracht met daarden van arbeidsmarktregulering en sociale differentiatie in arbeidsmarktpatronen, techno­ bescherming. logische innovatie, veranderingen in gezinsleven Ik plaats een drietal kanttekeningen bij deze en samenlevingsvormen. Het is van belang om argumentatie van Scharpf: door de Europeanise­ stil te staan bij deze beide vormen van externe en ring van macro-economisch beleid is er een ne­ interne druk op de Europese verzorgingsstaat, gatieve spillover ofwel zijn er overloopeffecten die ook wel geduid wordt in termen van een pijn­ voor nationaal beleid op het gebied van de ar­ lijke spagaat mssen internationalisering en post- beidsmarkt, arbeidsverhoudingen en de sociale industrialisering (van der Meer et al, 2003). zekerheid. Is het in de eerste plaats niet zo dat de Europeanisering van monetair beleid transactie- kostenverlagende macro-economisch stabiliteit De externe druk van economische in de eenheidmarkt met zich mee brengt? Moe­ internationalisering ten de smalle marges voor nationaal monetair en De Duitse politicoloog-bestuurskundige Fritz W. budgettair beleid niet veel meer gezien worden Scharpf is van mening dat met name het ras als een heneficial constraint (een term van Wolf­ 44 voortschrijdende proces van economische inter­ gang Streeck, 19 97), die stevig verankerde rand­ nationalisering — de toename van grensover- voorwaarden vastleggen die nationale beleids­ stijgende concurrentie op de markten van geld, makers stimuleren zich te concentreren op de goederen en diensten — de beleidsruimte van modernisering van de arbeidsverhoudingen, ar- nationale overheden en sociale partners voor ar­ beidsregulering, en de sociale zekerheid aan de beidsmarktbeleid aanzienlijk heeft beperkt aanbodkant van de arbeidsmarkt. Hoe een con­ (Scharpf, 2000; 2002a). Met de liberalisering van sistent en onafhankelijk monetair beleid juist kapitaalmarkten in de tweede helft van de jaren een bevrijding betekend heeft van macro-econo- tachtig heeft het regime van 'ingebed libera­ mische (inter)nationale politieke dilemma’s lisme’ plaats gemaakt voor de integratie van toont, mijns inziens, de terugkeer van sociale internationale product- en kapitaalmarkten, pacten in Europa in de j aren negentig onder de

S&D 10/11 I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Anton Hemerijck Een nieuwe uerzorgingsstaat schaduw van E M U heel duidelijk aan — bij het In Duitsland, Frankrijk en Italië worden de af­ Aldcoord van Wassenaar in 1982 was dit de kop­ spraken waaraan de lidstaten zich verbonden in peling van de gulden aan de D-mark. het Stabiliteitspact nu dan ook minder stringent In een omgeving van vrij kapitaalverkeer zijn nageleefd dan medio jaren negentig was afge­ harde munten, lage inflatie, en budgettaire disci­ sproken. Het is heel begrijpelijk (en tot op zekere pline gemaltkelijke achtergrondvoorwaarden hoogte zelfs verstandig) dat overheden bij con­ voor een stabiele economie. Daarmee is, in de juncturele tegenwind naar anticyclische fiscale tweede plaats, niet gezegd dat het kader van e m u en budgettaire middelen grijpen. Procyclische en Stabiliteitspact ook een optimaal groeibevor- strucmrele hervormingen van de arbeidsmarkt derend macro-economisch regime is. Er zitten en de sociale zekerheid in een neergaande con­ wel degelijk twee (hopelijk tijdelijke) weeffouten junctuur verstikken de markt en leiden tot maat­ in de architecmur van de e m u die juist onder een schappelijke onrust. Zoals Jules Theeuwes (2002) minder gunstig economisch getij zichtbaar wor­ terecht opmerkt is arbeidsmarktbeleid en sociale den. De Europese Monetaire Unie en het Stabili­ zekerheidsbeleid structuurbeleid en geen con­ teitspact zijn tot stand gekomen in een situatie junctuurbeleid. Met name de sociale zekerheid van sterke economische groei in de Europese lid­ (zoals werkloosheidsuitkeringen) is in niet on­ staten gedurende de jaren ’go. Binnen het kader belangrijke mate bedoeld om als automatische van het Groei- en Stabiliteitspact is toen gekozen anticyclische conjunctuurstabilisatoren te wer­ voor een zeer beperkte bandbreedte voor natio­ ken. Bovendien, is het op moment van het uit­ naal fiscaal beleid van 3 procent voor het over­ breken van een recessie altijd te laat om te gaan heidstekort. Hiernaast richt de Europese Cen­ sleutelen aan de arbeidsmarktregulering en aan trale Bank (ecb) zijn rentebeleid op de Europese zorgarrangementen. gemiddelden in de conjunctuurontwikkeling. Dit brengt wel degelijk ‘spillover’-problemen De interne uitdaging van postindustrialisering met zich mee voor landen die afwijken van Euro­ pese gemiddelden in groei en inflatie. In landen Waar Fritz Scharpf de problematiek van het her- met bovengemiddelde groei en inflatie leidt dit vormingsvermogen van de verzorgingsstaat be­ tot oververhitting. In lage-inflatie/lage-groei lan­ nadert vanuit beperkingen (constraints) die wor­ den kan sprake zijn van een verheviging van de den opgelegd door economische internationali­ recessie. Dit omdat de reële rente in lage-groei sering en de verregaande Europeanisering van landen te laag is om de economie te stimuleren economisch beleid, benadrukt de Deense poli- en in hoge-groei landen te hoog om de inflatie te tiek-econoom en socioloog Gosta Esping-Ander- matigen. Het is tekenend dat de meeste landen sen (19 9 9) juist de mogelijldreden (possibüities). die het goed deden in de jaren negentig, zoals Het gaat dan om mogelijldreden die desalniette­ Ierland, Nederland, Portugal, en Finland met in- min nuttig, noodzakelijk, politiek haalbaar en flatieproblemen te kampen hebben gekregen, normatief te rechtvaardigen zijn in een tijdge­ 4 5 terwijl het lagerente-beleid van de e cb nog wricht van vergrijzing en ontgroening en veran­ steeds te weinig deed en te laat kwam om de derde arbeidsmarkt-, gezins- en samenlevings- Duitse economie — de motor van de Europese patronen. economie — uit het slop te halen. Dergelijke De omschakeling van industrie naar dienst­ spillover-problemen worden niet opgelost door verlening is gepaard gegaan met een grote uit­ de te beperkte tekortregels van het Stabiliteits­ stoot van laagproductieve arbeid met als gevolg pact, die lage groei bestraffen, zonder dat er iets een groeiende Idoof mssen ‘insiders’, die af en gedaan wordt aan de disciplinering van overver­ aan werk hebben en ‘outsiders’ die meer dan hitting zoals in Nederland onder Paars ii voorheen afhankelijk zijn van de voorzieningen (Scharpf, 2002b). van de verzorgingsstaat. Technologische innova-

s &’d 10/11 I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Anton Hemerijck Een nieuwe uerzorgingsstaat

tie en veranderingen in de organisatie van arbeid is dat het gezins- en arbeidsmarktfalen voorna­ hebben bijgedragen aan de flexibilisering van ar­ melijk jongeren en jonge families treft. Met an­ beidspatronen. Vooral de samenstelling van het dere woorden, sociale risico’s hebben zich ver­ arbeidsaanbod is ingrijpend veranderd. Sinds de plaatst van ouderen naar jongeren. Deze proble­ jaren zeventig zijn vrouwen massaal toegetre­ matiek vraagt om een kwalitatieve paradigma- den tot de arbeidsmarkt. Het conventionele huis- verandering in de verzorgingsstaat. Esping-An­ houdtype met een mannelijke kostwinner is een dersen, Gallie, Hemerijck en Myles ontvouwen anachronisme geworden en het anderhalf-ver- een beleidsstrategie gebaseerd op vier prioritei­ dienende huishouden de nieuwe norm. Ten­ ten: slotte, alle verzorgingsstaten worstelen met de gevolgen van vergrijzing en ontgroening. Gezin­ 1. Combineren van zorg en arbeid nen worden Ideiner en mensen worden steeds ouder, houden eerder op met werken, en doen Conventioneel sociaal beleid legt zich meer toe als gevolg hiervan een steeds groter beroep op op inkomensoverdrachten dan op sociale dienst­ pensioenvoorzieningen en de gezondheidszorg. verlening en is meer gericht op ouderen dan op Mensen gaan ook steeds vaker en langer alleen­ jongere huishoudens. De nieuwe sociale risico’s staand (ook met kinderen) door het leven. Deze veronderstellen eerder een groeiende behoefte endogene veranderingen laten de verzorgings­ aan dienstverlening voor gezinnen (kinderop­ staat niet ongemoeid. vang en verzorging voor ouderen) dan aan inko­ Postindustrialisering brengt nieuwe sociale menscompensatie; niet omdat de inkomensposi­ risico’s met zich mee. Esping-Andersen is van tie van ouderen tegenwoordig relatief goed en mening dat de cruciale uitdaging hem zit in het zeker is, maar omdat vergrijzing {longevity) eisen herdefiniëren van de prioriteiten van sociaal stelt aan professionele zorg die gezinnen niet overleg en arbeidsmarktbeleid in het licht van de (langer) kunnen opbrengen. En het beste ant­ nieuwe sociale risico’s en behoeften. De belang­ woord tegen kinderarmoede is dat moeders wer­ rijkste reden waarom vigerende stelsels van soci­ ken; dit gaat samen met een grotere behoefte aan ale zorg overvraagd worden komt voort uit het kinderopvang. En de beste strategie om de houd­ gegeven dat arbeidsmarkten en gezinshuishou­ baarheid op de langere termijn van pensioenen dens, als traditionele sferen van zorg en welzijn, te garanderen is het verhogen van de arbeidspar­ zijn verzwakt. Op de arbeidsmarkt is er sprake ticipatie. Vrouwen vormen in de meeste Euro­ van een toename van ongelijldieid en kwetsbaar­ pese landen nog altijd een arbeidsreservoir. Als heid als gevolg van een dalende vraag naar laag­ leidend uitgangspunt voor beleid moet dienst­ geschoolde arbeid. De toegenomen instabiliteit verlening aan gezinnen dan ook de hoogste prio­ van het traditionele gezin verhoogt het risico van riteit krijgen. Dit betekent immers een win-win- kinderarmoede. De toename van arbeidspartici- strategie: het welzijn van gezinnen wordt ver­ 46 patie van vrouwen betekent minder zorg in ge­ sterkt, de kosten van de vergrijzing worden ge­ zinnen. Het boek Why We Need a New Welfare drukt, en het productieve en financiële (belas­ State, dat Esping-Andersen samen met Duncan ting) draagvlak raakt verstevigd. Gallie, Anton Hemerijck en John Myles schreef in opdracht van het Belgisch voorzitterschap van 2. Ouderen later laten pensioneren de Europese Unie in de tweede helft van 2001, is niet pessimistisch (Esping-Andersen et al, 2002). Flexibele pensionering en het introduceren van De centrale vraag is: hoe ziet de verzorgingsstaat prildcels om uittreden uit te stellen (tot een leef- er uit die beleidsmatig adequaat is toegerust op tij d van 65) aar) zou een enorme ontlasting bete­ de nieuwe uitdagingen van de postindustriële kenen van de pensioendruk. Twee trends recht­ economie? De belangrijkste diagnose in het boek vaardigen een aanpassing in het denken over uit-

S&D lo/ll 1 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links A n to n H e m e rijclc Een nieuwe verzorgingsstaat treding en pensionering: a) de gezondheidstoe­ zou een gecombineerde strategie logischerwijs stand van elk ouderencohort is beter dan de vo­ ook vrije tijd moeten flexibiliseren gedurende de rige; tegenwoordig kan een man van 6 5 nog re­ loopbaan van mensen. Men kan denken aan ac- kenen op 10 gezonde jaren. En, b) de Idoof tussen tuarieel-neutrale ‘verlof rechten, die mensen het ouderdom en onderwijs wordt ras minder zodat recht geven om gebruik te maken van gespaarde ouderen in de komende decennia zich veel beter tijd gedurende hun actieve loopbaan. kunnen aanpassen met behulp van herscholing en ‘lang leren’ dan nu het geval is. Zo gezien is DE ARBEIDSMARKT IN VIEREN een gefaseerd beëindigen van het fiscaal subsi­ diëren van de VUT- en prepensioenregelingen, Internationalisering en postindustrialisering zoals De Geus voorstelt, niet per se een slechte gaan gepaard met belangrijke verschuivingen in gedachte. de structuur van de werkgelegenheid. Om ons hiervan een beeld te vormen is het goed onder­ scheid aan te brengen mssen de ‘open’ of interna­ 3. Investeren in kinderen tionaal concurrerende sectoren van de economie De lage vruchtbaarheid in met name Zuid Europa en de ‘gesloten’ of nationaal beschermde secto­ is het gevolg van jeugdwerkloosheid, uitgestelde ren (Scharpf, 1997, Hemerijck, 2000). De open of gezinsvorming, en moeilijkheden van moeders internationaal concurrerende sectoren behelzen om zorg en werk te combineren. Maar het pro­ van oudsher de landbouw, mijnbouw, chemie, bleem staat ook voor onwil om de volledige metaal, textiel en voeding. De voortschrijdende kosten van kinderen op zich te nemen. Als Eu­ integratie van wereldmarkten heeft echter ook ropa concurrerend wil zijn in de nieuwe econo­ steeds meerbetrekldng op transport, luchtvaart, mie (knowledge based society), is het urgent om te telecommunicatie, de media en financiële en za­ investeren in de cognitieve capaciteiten van jon­ kelijke dienstverlening en verzekeringen. Denk geren. Maar dit is niet genoeg. Armoede, onze­ aan de privatisering van de spoorwegen en de kerheid, gebrek aan kansen in kinderrijke gezin­ telecommunicatie. Ook de bouw en de elektrici­ nen zijn belangrijke struikelblokken voor de teitsvoorziening, en in de toekomst mogelijk het ontwikkeling van kinderen en hun toekomstige water, staan in toenemende mate bloot aan productieve capaciteiten. Beleid moet erop ge­ (internationale) concurrentie, hoewel dit in Eu­ richt zijn dat de bronnen van kinderen goed ge­ ropa minder het gevolg is van de toegenomen noeg zijn voor het maximaliseren van hun leer­ handel met de Verenigde Staten en Zuidoost- vermogen. Azië, maar vooral het resultaat is van de voltooi­ ing van de interne markt. De open sectoren in het hooggeschoolde segment zijn van strategisch 4. Flexibeler overgangen tussen werk, vrije tijd, belang. Ze genereren een hoge toegevoegde en zorg waarde, bepalen de vraag naar hoogwaardige 4 7 Europa heeft een gigantische toename gezien in diensten in onder meer de beschermde sector, en vrije tijd voor burgers, maar het merendeel hier­ leveren een belangrijke bijdrage aan het finan­ van is geconcentreerd in de oude dag. Flexibele ciële draagvlak van de verzorgingsstaat. Echter, pensionering verruimt de individuele keuzevrij­ goeddeels als gevolg van economische internati­ heid met het oog op uittreden, maar uitgestelde onalisering, is in de periode 1970-1985 overal in pensionering veronderstelt minder vrije tij d. In de o E s o -landen werkgelegenheid in de traditio­ het licht van de groeiende vraag naar life long nele industrie en landbouw verloren gegaan. In learning, groeiende spanning bij het harmonise­ landen met relatief hoge (bruto-)loonkosten en ren van werk en gezin, en ook gegeven het gro­ belastingen, is de overgebleven industrie, met tere risico van onderbrekingen in de loopbaan, name de automobielindustrie, steeds meerge-

S&D 10/11 I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Anton Hemerijck Een nieuwe verzorgingsstaat

dwongen om de productiviteit te verhogen door ook omdat met de ondertekening van het Ver­ te kapitaalintensief te produceren en laagpro­ drag van Maastricht de lidstaten van de Europese ductieve arbeid af te stoten. Ook in de zakelijke Unie zich hebben gecommitteerd aan een strin­ dienstverlening worden laaggeschoolde arbeids­ gent budgettair beleid, staat werkgelegenheid in krachten in toenemende mate vervangen door de publieke sector in Europa onder druk. In de automatisering, tele-bankieren, en uitbesteding Verenigde Staten, waar, in tegenstelling tot Eu­ van minder complexe administratieve taken ropa, onderwijs en gezondheidszorg in belang­ naar lage kosten landen. rijke mate privaat worden gefinancierd, heeft de Nu veel sectoren die eerst alleen op nationaal grotere vraag naar hoge-kwaliteit dienstverle­ niveau opereerden in toenemende mate interna­ ning zich juist wel vertaald in een toename van tionaal actief zijn geworden, is de gesloten of be­ werkgelegenheid voor leraren, artsen en verple­ schermde sector defacto gereduceerd tot lokaal gend personeel. De grootste groei in de be­ geconsumeerde diensten van groothandel en de­ schermde sectoren in het hooggeschoolde seg­ tailhandel, restaurants en hotels en de hetero­ ment zit hem in de vraag naar specialistische gene sector van maatschappelijke, sociale en per­ kennisintensieve diensten in de organisatie-ad- soonlijke dienstverlening. Het is belangrijk om viesbranch, het toerisme en de entertainmentin­ hier onderscheid te maken tussen private en pu­ dustrie. blieke segmenten. Bijna alle overheidsdiensten Onder condities van geringe economische — waaronder de arbeidsintensieve onderdelen groei en ontluikende vormen van belastingcon­ van het openbaar bestuur, onderwijs, de gezond­ currentie staan publieke investeringen onder heidzorg, rechtshandhaving en de sociale zeker­ druk. Dit leidt tot de sombere conclusie dat we heid — vallen binnen de grenzen van het do­ voor banengroei in de beschermde sector aange­ mein van de maatschappelijke dienstverlening. wezen zijn op de uitbreiding van het laagge­ Omdat de publieke sector sinds het begin van de schoolde segment. De private economie is domi­ jaren tachtig te kampen heeft met sterk toegeno­ nant in het lager geschoolde segment van de de­ men uitgaven in de sociale zekerheid als gevolg tailhandel, hotels en restaurants, distributie, van oplopende werkloosheid en inactiviteit, en huishoudelijke dienstverlening en de thuiszorg.

Figuur 1 Structuurverandering arbeidsmarkt

OPEN BESCHERMDE Interveniërende SECTOREN SECTOREN beleidsvariabelen

Hooggeschoold Werk a. Beperkte groei a. Stagnatie in de a. Europees macro- industriële banen publieke sector economisch kader; +8 b. Groei mogelijkheden b. Kansen in b. Structuurpublieke

in zakelijke diensten privaat segment sector;

c. Staande publieke

uerplichtingen

d. Kennisintensiuering

Laaggeschoold Werk Werkgelegenheid Opties voor Architectuur

verdwijnt op termijn laaggeschoold werk? nationale verzorgingsstaat

Interveniërende structuurvariabelen Tempo economische Tempo postindustrialisering

internationalisering

s &’b lo/ii I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Anton Hemerijck Een nieuwe ueaorgingsstaat

Maar de kansen voor de expansie van werkgele­ steun voor jonge gezinnen en door schooluitval. genheid in het lage dienstensegment worden in Latere scholing maakt dat niet meer goed. Welis­ sterke mate bepaald door het type arbeidsmarkt waar is in heel Europa het percentage bedrijven en verzorgingsstaat waar we het over hebben. dat scholing aanbiedt en het percentage werkne­ Het gaat hierbij om het niveau van publieke en mers dat scholing krijgt toegenomen, maar de private uitgaven voor sociale bescherming, de meeste scholing gaat naar jongere werknemers wijze van financiering, de hoogte van uitkerin­ die al (veel) scholing hebben genoten (Esping- gen en het minimumloon. Ook speelt het niveau Andersen et al, 2002). Met een flinke investe­ van arbeidsdeelname van mannen en vrouwen, ringsimpuls in human capita} kan in theorie zo­ en de daarmee verbonden gerichtheid op inko­ wel de economische efficiëntie worden verbe­ mensoverdrachten of sociale dienstverlening terd als het gat tussen hoog- en laaggeschoolden een rol, evenals de mate en vorm van arbeids- worden verkleind. Maar de praktijk is weerbar­ marktregulering. Deze institutionele factoren, stig: zij die scholing het meeste nodig hebben die het resultaat zijn van eerder gemaakte keu­ (ouderen; laagopgeleiden) krijgen er het minste zen bij de ontwikkeling van de verzorgingsstaat, van. Hierdoor neemt voor deze groep de kans op kunnen belangrijke barrières opleveren voor de (langdurige) werldoosheid en armoede toe. kansen van laaggeschoolde groepen. Zij bepalen De notie van de 'kennissamenleving’ past bovendien de speelruimte voor beleid in de ver­ fraai bij allerhande politieke denkbeelden van schillende landen. links tot rechts, van d 6 6 tot de 'Derde Weg’ van De matrix in figuur i levert de volgende pro­ Tony Blair. Behalve in Finland en Ierland, valt de bleemdiagnose op (zie figuur i). Onder de druk brede politieke consensus over scholing uiteen van economische internationalisering heeft een­ zodra het aankomt op praktische problemen van voudig werk weinig toekomst in de open secto­ financiering, implementatie en de rolverdeling ren (Dreze en Sneessens 1997; Ehrenberg 1994; tussen overheid en bedrijfsleven. Erbestaat ook Wood, 1994). In de beschermde sectoren, voor­ geen zekerheid dat een groter aanbod van hoog­ zover die publiek worden gefinancierd, is sprake opgeleide werknemers wel zijn eigen vraag cre- van stagnatie. Dat is voor een deel toe te schrij­ eert. Voorzover investeringen in 'Jtuman Capital’ ven aan het stringent macro-economische kader leiden tot hogere productiviteit kan voor de­ van de E M u en het Stabiliteitspact (Iversen, zelfde output met minder arbeidskrachten wor­ 1999). Groeikansen aan de onderkant worden den volstaan. En als veel mensen hogere kwalifi­ mede bepaald door de gegeven structuur van de caties verwerven, kan dat weer tot gevolg hebben verzorgingsstaat (Scharpf en Schmidt, 2000). Dat dat werkgevers simpelweg hun selectiecriteria noemen we de 'interveniërende beleids- aanscherpen. Tenslotte komt de hujnan capita! variabelen’. impuls voor de huidige cohorten laaggeschool­ den altijd te laat. Het duurt jaren, zo niet een ge­ Uit bovenstaande probleemdiagnose kunnen we neratie, voordat investeringen in het onderwijs 4 9 twee beleidsopties afleiden. Van groot belang hun vruchten afwerpen. zijn 1. intensieve scholing voor laagopgeleiden, Hoe belangrijk de kenniseconomie ook is en 2. het bevorderen van de vraag naar eenvou­ voor het behoud van hoogwaardige werkgele­ dige banen. Ieders favoriete oplossing is natuur­ genheid en de concurrentiepositie in de open lijk scholing. In de open postindustriële econo­ sectoren, in termen van werkgelegenheidsgroei mie zijn cognitieve vaardigheden en competen­ moeten van de 'lerende samenleving’ geen won­ ties belangrijker geworden. Hiermee dreigt deren worden verwacht. Als werkgelegenheid als achterstand voor een groeiende groep kinderen top-doelstelling van beleid wordt gehandhaafd, en laagopgeleide werknemers, onder meer door dan moet het scholingsoffensief worden aange­ het gebrek aan kinderdagverblijven, te weinig vuld met beleid gericht op de groei van de vraag

S&D 10/11 I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Anton Hemerijck Een nieuwe uerzorgingsstaat

naar laaggeschoolde arbeid in de sociale sector een aanvullende verdieping van Europees coör­ en de persoonlijke dienstverlening. dinatie- en leervermogen worden ondersteund. Vandaag de dag zijn lidstaten van de EU schat­ plichtig aan een breed scala van Europese regel­ DE BIJDRAGE VAN SOCIAAL EUROPA geving. Dat wordt ingebed in de institutionele Hoe krijgen we nu dit probleem van ingrijpende architectuur van de interne markt en de e m u , veranderingen in de structuur van de arbeids­ maar ook in toenemende mate geschraagd door markt op de Europese agenda? Kunnen de grote de sociale dialoog in de Europese arbeidsverhou­ institutionele verschillen tussen de nationale dingen en het gebmik van 'soft law’ en methoden verzorgingsstaten, evenals de divergerende na­ van open coördinatie op de terreinen van werk­ tionale tradities en internationale belangen, gelegenheid, pensioenen, en sociale cohesie. ondergeschikt gemaakt worden aan nationale en Aanhoudende strucmrele werkloosheid in de Europese beleidscoördinatie om aldus oneven­ slagschaduw van het EMU-toelatingsexamen wichtigheden en externe schokken te kunnen bracht in de j aren negentig een groot aantal soci- voorkomen en tegen te gaan? aal-democratische regeringen tot een heroriën­ Ondanks de toegenomen internationalise­ tatie. Het passieve stelsel van sociale zekerheid ring en Europese economische integratie zal het moest plaatsmaken voor een stimulerend en ac­ sociaal-economisch beleid van de semi-soeve- tiverend arbeidsmarktbeleid. In een Europa met reine verzorgingsstaat in de nabije toekomst ge­ geïntegreerde markten is deugdelijke sociale be­ kenmerkt blijven door een hoge mate van natio­ scherming en een gezonde arbeidsmarkt geen nale institutionele pluriformiteit. Processen van zaak meer van nationale overheden alleen; aanpassing blijven nationaal van karakter, ook grensoverschrijdende belangen vergen onder­ omdat de democratische legitimering van her­ linge beleidscoördinatie. Maar specifieke natio­ vormingen een kwestie van nationale politiek nale politieke gevoeligheden (pensioenhervor- blijft. De nationale staat en zijn burgers zijn nog mingen) en instimtionele verschillen mssen na­ steeds afhankelijk van de binnenlandse produc­ tionale verzorgingsstaten (in ontwerp, financie­ tie en van ‘nationale’ investeringen voor banen, ring en uitvoering) zorgen tegelijkertijd voor inkomen en openbare financiën. En nationale re­ weerstand tegen rechtstreekse e u -bemoeienis geringen blijven politiek en electoraal verant­ langs de traditionele communautaire weg. De re­ woordelijk voor het lot en de prestaties van hun geringsleiders stonden dan ook voor een di­ economieën. De verschillen in de niveaus van so­ lemma: gemeenschappelijke Europese oplossin­ ciale bescherming, in de financieringsvormen, gen waren wenselijk, maar onhaalbaar vanwege in de wijzen van besturen, en in de stelsels van nationale gevoeligheden en de heterogeniteit arbeidsverhoudingen zijn zo groot dat pan-Euro- van sociale stelsels. De uitweg uit dit dilemma pese oplossingen bijna zijn uitgesloten. werd gevonden in nieuwe methoden voor coör­ 50 Hoewel de nieuwe uitdagingen formidabel en dinatie van nationale hervormingstrajecten op de verschillen mssen de uiteenlopende stelsels basis van brede gemeenschappelijke doelstellin­ soms onoverkomelijk schijnen, mag de eigen­ gen: de zogeheten ‘open methode van coördina­ standige bijdrage van de Europese Unie aan het tie’ (o M c ). Vergelijkbare problemen als hoge aanpassingsvermogen van nationale verzor­ structurele werkloosheid, vergrijzing en de pen- gingsstaten niet worden onderschat (Ferrera et sioenproblematiek werden zo aangepakt met tai- al, 2000). Dat wil ik hier nog eens beklemtonen. lor-made nationale oplossingen (w r r , 2003). In De reële afkalving van nationaal interventiever- potentie is o m c een veelbelovende vorm van Eu­ mogen hoeft niet alleen creatief te worden ge­ ropees bestuur. Het stimuleert sociaal pragma­ compenseerd door de activering van binnen­ tisme bij het oplossen van gemeenschappelijke lands aanpassingsvermogen, maar kan ook door problemen met behoud van respect voor natio-

s &'d 10/11 I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Anton Hemerijck Een nieuwe verzorgingsstaat nale diversiteit op terreinen waar de bevoegdhe­ ropa geen vat kunnen krijgen op deze drie hecht den van de EU beperkt zijn. Open coördinatie be­ verankerde normatieve, cognitieve, en bestuur­ tekent dienstbaar zijn aan de convergentie van lijke oriëntaties. Het is zeer vraag of het huidige doelen, prestaties en beleidsoriëntaties, maar neo-conservatisme in Europa slaagt, waar het niet (direct) aan de inhoud van nationale actie­ neo-liberalisme in het verleden heeft gefaald. plannen. In het kader van de Europese werkgele- Recente ontwikkelingen in de internationale genheidsstrategie observeren we sinds 1997 ho­ economie hebben ontegenzeggelijk de soeverei­ gere werkgelegenheidsambities, met veel meer niteit en effectiviteit van nationaal macro-econo- aandacht voor activerende benaderingen, een misch — monetair en fiscaal — beleid in belang­ sterke focus op het verhogen van de arbeidsparti­ rijke mate ondergraven. De Europese verzor­ cipatie, een betere afstemming tussen arbeid en gingsstaat lijkt te worden gemangeld tussen de zorgtaken in jonge gezinnen, met een her­ economische en politieke druk van internatio­ waardering van het belang van maatschappelijke nale beleidsconcurrentie aan de ene kant, en ver­ dienstverlening. Ook processen van institutio­ grijzing en ontgroening aan de andere kant. De nele herijking vallen op, waaronder een betere grootste uitdaging is om gelijkheid en werkgele­ horizontale afstemming mssen voorheen ge­ genheid met elkaar in overeenstemming te krij­ scheiden terreinen van arbeidsmarktbeleid en gen. Hoogontwikkelde verzorgingsstaten zijn sociale bescherming en een betere verticale coör­ meer dan voorheen afhankelijk van een hoge dinatie tussen de verschillende lagen van poli­ graad van werkgelegenheid om het financiële tiek en bestuur. draagvlak optimaal te stutten. Tegelijkertijd be­ hoort het aandeel van burgers dat afhankelijk is van de sociale zekerheid zoveel mogelijk te wor­ DE EUNDERING VAN SOCIAAL PRAGMATISME den geminimaliseerd. Hierbij past geen onge­ Gedurende de afgelopen twee decennia zijn her­ richt bezuinigingsbeleid dat de (re-)integratie vormingen in de verzorgingsstaat een ‘ongoing van kwetsbare groepen structureel ontmoedigt, concern’ geworden. Dat zal niet gauw verande­ groepen die we juist in de toekomst hard nodig ren. Opeenvolgende recessies, processen van hebben om de pensioenen veilig te stellen. vergrijzing en de verdere Europese economische Sociaal pragmatisme kan niet zonder norma­ eenwording hebben belangrijke impulsen gege­ tieve fundering. Hervormingen hebben alleen ven aan aanpassingen in nationaal en Europees dan kans van slagen als zij in overeenstemming sociaal-economisch beleid. In alle landen van de kunnen worden gebracht met breed levende nor­ Europese Unie zijn regelingen in de sociale ze­ men van sociale rechtvaardigheid en gelijkheid kerheid versoberd, heeft het arbeidsmarktbeleid en grotere efficiëntie. Iedere revisie van de status een metamorfose ondergaan in de richting van quo moet als rechtvaardig kunnen worden be­ activering, en zijn er belangrijke institutionele schouwd. Volgens Esping-Andersen, Gallie, He­ veranderingen doorgevoerd. Vooralsnog is hier­ merijck en Myles is een Rawlsiaanse opvatting 51 bij het doemscenario van de afbraak van het zo­ van rechtvaardigheid (naar de politiek filosoof geheten Europese sociale model niet uitgeko­ John Rawls) het meest consistent met de domi­ men. Nog steeds vigeert in de lidstaten van de nante waarden en sociale prioriteiten in de Euro­ Europese Unie een perspectief op de verzor­ pese Unie. De nieuwe sociale orde zal waar­ gingsstaat met een sterke normatieve preferen­ schijnlijk meer onzekerheid en ongelijkheid tie van solidariteit met de meest kwetsbaren; een produceren. Dit is in principe alleen problema­ cognitieve oriëntatie op sociale zorg als een pro­ tisch als die de vorm aannemen van lange ter­ ductieve factor, en een institutionele stijl van mijn uitsluiting. De auteurs van het boek Why onderhandelend bestuur en sociaal overleg. Het We Need a New Welfare State stellen voor om het neoliberalisme van de jaren tachtig heeft in Eu­ gelijkheidsideaal te ‘dynamiseren’ en wel in ter-

s &'d 10/11 I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Anton Hemerijck Een nieuine uerzorgin^sstaat

men van levenskansen. Ongelijldieid nu is in gevangen blijven in condities van onder-privile- sommige opzichten niet per se onverenigbaar giering. Armoedeonderzoeklaat de hardnelckig- met de basisgedachte van lange termijn recht­ heid van het grootst mogelijke Rawlsiaanse on­ vaardigheid. In de huidige context van economi­ recht zien: ernstig benadeelde individuen en sche internationalisering en maatschappelijke groepen die gevangen zijn in hun omstandighe­ postindustrialisering zouden de minima moralia den door perverse regelgeving in zowel de ar­ van de verzorgingsstaat aan het begin van de beidsmarkt als de sociale zekerheid. Een basis­ 21®’-*^ eeuw niet alleen een minimale inkomens­ voorziening is en blijft daarom noodzakelijk. garantie en een 'gezondheids(bevordering)’ ga­ Samengevat: het blijvende nut en noodzaak rantie moeten bieden, maar tevens een 'mense­ van de verzorgingsstaat aan het begin van de lijk kapitaal garantie’. Dit houdt een verschui­ 2iste eeuw is gelegen in de nieuwe dmk van ving in van een statische notie van gelijkheid, internationalisering en postindustrialisering. waarin materiële bronnen (inkomen) en com- De permanent hervormende verzorgingsstaat pensatiemiddelen centraal staan, naar een meer moet praktisch invulling geven aan de nieuwe dynamische notie, gebaseerd op capaciteiten, normatieve conditie van dynamische gelijkheid. kansen en ‘empowerment’. Een tweede implica­ In plaats van met de rug naar de toekomst te tie is dat het beleid zich verder moet ontwiklce- staan, moeten beleidsmakers scherp omlijnde en len in de richting van ‘flexicurity’ (de combinatie mobiliserende voorstellingen van de nieuwe so­ van een flexibele arbeidsmarkt met sociale ze­ ciale risico’s die gepaard gaan met economische kerheid voor flexwerkers, Visser/Hemerijck, internationalisering en toegenomen maatschap­ 1997). De normatieve rechtvaardiging van flexi­ pelijke differentiatie ontwikkelen. Dat betekent biliteit en zekerheid kan als volgt worden bear­ zich richten op activering en (re-)integratie van gumenteerd: moreel gezien is het niet meer dan met name laagopgeleiden, meer oog te hebben rechtvaardig de bescherming van de zoge­ voor het belang van maatschappelijke dienstver­ naamde ‘insiders’ te verminderen en meer flexi­ lening in de kinderopvang en de zorg, open staan biliteit en een grotere spreiding van inkomen voor de stimulerende werking van flexibiliteit, toe te staan als dit leidt tot meer kansen op werk en vooral ook alert blijven op de vele institutio­ voor degenen die het slechtst af zijn, de ‘outsi­ nele barrières in de kansenstructuur van natio­ ders’. Ook de zekerheidsgarantie kan in norma­ naal en Europees sociaal-economisch beleid. tieve termen worden vervat: de Rawlsiaanse be­ Uiteindelijk zal het samenspel mssen natio­ nadering beoogt uiteindelijk elk individu deel te nale verzorgingsstaten en Europees beleidsni­ laten zijn van de samenleving. Voor de grote veau bepalen of er sprake zal kunnen blijven van meerderheid van burgers kan een gegarandeerde een sociaal pragmatisch Europa. ‘tweede kans’ (in bijvoorbeeld het onderwijs) ge­ noeg zijn. Het blijft tenslotte van vitaal belang 52 om sociale uitsluiting tegen te gaan voor hen die

Literatuur vemmem Optionsfor the Labour nomies, Oxford: Oxford Univer­ Marker. Cambridge: Cambridge sity Press. Drèze, J.H. and Sneesseens, H., University Press, blz. 250-282. Esping-Andersen, G./Gallie D./He- 19 9 7, ‘Technological Develop- Ehrenberg, R.G., 1994, Labour Mar­ merijck, A. and J. Myles, 2002, ment, Competition from Low kets and Integrating National Eco­ Why We Need a New Welfare State, Wage Economies and Low-Skil- nomies, Washington D.C.: Broo- Oxford: Oxford University led Unemployment.’ in: Snower, kings. Press. D. J. and Dehesa, G. de la, (red.) Esping-Andersen, G., 1999, Social Ferrera, M./Hemerijck, A. and M. (1997), UnempIoymentPolig/:Go- Foundations ofPostindustrial Eco­ Rhodes, 2000: The Future of Social

s&D 10/11 I 2003 De Nieuwe Economische Agenda van Links Anton Hemerijck Een nieuwe verzorgingsstaat

Europe: Recasting Work and Wel­ Europe : Effective and Democra­ taar’, in C. Hazeu en G. Kronjee fare in the New Economy, Lisbon: tie?, Oxford: Oxford University (red.), De Vitaliteit van de natio­ Celta. Press. nale staat in een internationali­ Hemerijck, A., 2000, Policy Options Scharpf, F. W ., 2000, ‘Economie serende wereld, Groningen: for Sküls, Work and Welfare in the Changes, Vulnerabilities and In- Stenfert Kroese Open Economy, Synthesis Report stimtional Capabilities’ , in Visser, J./Hemerijck,A., 1997: A prepared for the Thyssen Foun­ Scharpf and Schmidt, 2000, vol Dutch Mirade’; Job Groivtb, Wel­ dation, Max Plande Institute for i,blz. 21-124. fare Reform and Corporatism in the the Study of Societies, Cologne. Scharpf, F.W., 2002a, ‘The European Netherlands, Amsterdam, Am­ Hemerijck, A. and J. Visser (2002), Sodal Model: Coping with the sterdam University Press. ‘Het Nederlands mirakel revlsi- Challenges of Diversity', in: Jour­ Wetenschappelijke Raad voor het ted’, in TijdschriftvoorAreheids- nal ofCommon Market Studies, Regeringsbeleid (w r r ), 2003: vraagsmkken. vol. 40, no. 4, blz. 645-670. Slagvaardigheid in de Europabrede Iversen,T. (1999), ContestedEcon­ Scharpf, F.W., 2002b, The Vitality of Unie, Rapporten aan de regering omie Institutions. The Politics of the Nation-State inzist Cenmry no. 66, Den Haag: s d u Uitge­ Macroeconomics and Wage Bargai- Europe, WRR-lecmre 2002, Den vers. ningin Advanced Democracies, Haag, 18 december. Wood, A. (i994),North-SouthTrade, Cambridge: Cambridge Univer- Scharpf, RW./Schmidt, V.A. (eds.), Employment and Inequality: Chan- sity Press. 2000: Welfare and Work in the ging Eortunes in a Skill-Driven Meer, M. van der, J. Visser, T. Wil- Open Economy, 2 Volumes, Ox­ World, Oxford: Clarendon Press. thagen en P. van der Heijden, ford, Oxford University Press. Zeitlin, J., 2003, ‘Introduction: Go­ 2003, Weg van het Overleg ?, Am­ Streeck, W., 1997, ‘Beneficial Con- verning Work and Welfare in a sterdam; Amsterdam University straints: On the Economie Li- New Economy: European and Press. mits of Rational Voluntarism, American Experiments’, in: Jo­ Scharpf, F. W ., 1997, 'Employment in: J. Rogers Hollingsworth en nathan Zeitlin en David M. Tru- and the Welfare State: a Conti­ Robert Boyer (red.), Contempo- bek (red.), Governing Work and nental Dilemma’, MPIfG Wor- rary Capitalism: The embeddedness Welfare in a New Economy: Ox­ king Paper 97/7, Max Plande In- of Institutions, Cambridge: Cam­ ford: Oxford University Press, stimte for the Smdy of Societies bridge University Press, blz. pp. 1-30. (MPIfG), Cologne. 197-219. Scharpf, RW., 1999, Governing in Theeuwes, J. J.M., 2002, ‘Commen­

53

S&D 10/11 I 2003 Het integratievraagstuk van Charlois

Het begon allemaal met Dominic Schrijer. Wat vooral een noodkreet uit de lokale praktijk bedoelde te zijn, over de bovenmaatse concentratie van kansarme migranten in de Rotterdamse deelgemeente Charlois, werd de aanzet tot een publiek debat over een ‘allochtonenstop’ (l p f , de Volkskrant) en gedwongen spreidingvan allochtonen cq nieuwkomers. Dominic Schrijer blikt in dit nummer terug op het debat, formuleert zijn bedoelingen nogeens precies en bespreekt de reacties op zijn noodkreet. Jeroen Dijsselbloem, het PvdA- kamerlid dat de handschoen van Schrijer direct opnam, komt ook hier aan het woord. Hij probeert een consistente lijn voorde PvdA uitte zetten. In aanvulling daarop beschouwt S4 René Cuperus de wending die er in het denken over multiculturaliteiten integratie is opgetreden. Hij betoogt dat het een ‘gotspe van reuzenformaat’ is om te beweren dat het Nederlandse integratiebeleid geslaagd is. Zie voor een uitgebreidere discussie over spreiding de website van de w b s : www.wbs.nl

S&D lO/ll j 2003 ROTTERDAM CHARLOIS ‘ 235 * 1 9 5 . 217' .VEERLAAN «IMS TÜNNEL , * r : i 3O0 mm .5 2100 m m • ^ ■ 5 ’“

v<<> 4 . >150 « x x ^ " ■ ''R ■ E , '^>=., v f , .5 * . : x « ^ i “'" STREVELSW V iR U T T O S '^ ^ D' . r a ^ CC ? ^''' ’ ' \ V -- O o§ : Q ZUID Lut, o. _ ' , PLF.IM O K m ROMM^ANDVVEG AHOV -"^DRec;^Tsr„ ■ W * S T R A 4 f ' -X. , f^CHOON EClGÖ ^ ' £, •' i' '.^^x IC E L L E M A F .E ■-■'■ - • ••■■^■■'■■■■-^

DRECHTERWÊIOE B A l O, O. %2?/> LAGEDIJK

' ...... t ...... ^ o : ■ o r . DRIËMANS 3 m- 'lil' Het integratievraagstuk van Charlois (i) Het gaat onze draaglast te boven! Een noodkreet uit de lokale praktijk

DOM IN IC SCH RIJ ER

Opnieuw brak onlangs een publiek debat uit van de ophef in de media, op dit vlak nu enkele over de concentratie van kansarme migranten in praktische voorstellen uitgewerkt. In dit artikel de grote steden. Mijn uitspraken over een meer wil ik hier nader op in gaan. Ik wil om te begin­ evenwichtige spreiding van kansarmen bleken nen het begrip 'kansarme migranten’ nader om­ een belangrijke impuls voor die discussie te zijn. schrijven. Vervolgens kom ik op cruciale vragen Ik deed die uitspraken in reactie op een onder­ rondom huisvesting, integratie en inburgering. zoek naar de demografische ontwildceling van In hoeverre kan er sprake zijn van gedeelde ver­ Rotterdam. Dat onderzoek van het Centrum voor antwoordelijkheid van buurgemeenten en ho­ Onderzoek en Statistiek gaf aan dar Rotterdam gere overheden? Daarna ga ik in op het landelijke in 2017 aanmerkelijkjonger, kleurrijker en ar­ migratiebeleid (of juist het ontbreken hiervan) mer zal zijn. En voor de deelgemeente Charlois, en de desastreuze uitwerking hiervan op lokaal waarvan ik dagelijks besmurder ben, zou dat in zeer sterke mate het geval zijn. In reactie daarop heb ik aangegeven dat er grenzen zijn aan de toe­ WAAR HEBBEN WE HET OVER? nemende verarming van Charlois. De toestroom van kansarme migranten gaat de draaglast van Iemand is kansarm wanneer hij/zij aantoonbaar deelgemeente en bewoners te boven. Mijn plei­ niet in staat is om voor zichzelf en evenmele ge­ dooi was en blijft simpel: de verdeling van kans­ zinsleden zorg en verantwoordelijldieid te dra­ arme migranten over stad en regio zal veel even­ gen. Essentiële voorwaarden voor het zichzelf wichtiger moeten worden. kunnen handhaven zijn: het op legale manier 56 De discussie kreeg een landelijk karakter na kunnen voorzien in eigen levensonderhoud (in­ de introductie van het begrip ‘allochtonenstop’ komen) en het hebben van rechtmatige huis­ door Leefbaar Rotterdam. Dit bood mij de gele­ vesting. Voor mensen van niet-Nederlandse genheid om mijn eigen positie beter te marke­ komaf is het verder cruciaal om de Nederlandse ren. Niet herkomst of etniciteit, maar de sociaal- taal te spreken en kennis te hebben van de economische positie van bewoners vormt voor Nederlandse gewoonten. Het gaat voor alle dui­ mij de centrale kwestie. Ik heb, onder invloed delijkheid om mensen die legaal in Nederland verblijven (later kom ik op asielzoekers en illega­ Over de auteur Dominic Schnjer is dagelijks bestuurder len), en die uiteindelijk zonder hulp van de over­ voor de PvdA in de Rotterdamse deelgemeente heid niet in staat zijn een zelfstandig bestaan op Charlois te bouwen. Het zijn vooral de oude en ‘slechte’

sS/D 10/11 I 2003 Het integratievraagstuk van Charlois Dominic Schrijer Het gaai onze draaglast te bouenl wijken en in toenemende mate de naoorlogse van dit soort panden). Daarnaast proberen deze Aalwijken in de grote steden waar deze mensen teams er voor te zorgen dat mensen op een nor­ onderdak vinden. Door de weinig perspectief­ male manier gehuisvest worden en dat zij ook rijke omstandigheden waarin deze mensen zich hulp en begeleiding krijgen om hun leven weer bevinden, zijn zij aangewezen op de hulp van lot­ op orde te brengen. Het zo maar op straat zetten genoten, maar ook op mensen die hun situatie van deze mensen zou het probleem alleen maar uitbuiten (huisjesmelkers, illegaal werk zoals verplaatsen en vergroten. Toch blijkt dit in de drugshandel en prostitutie). Voor andere bewo­ praktijk vreselijk moeilijk, want er is bijna geen ners in deze wijken veroorzaken deze mensen huisvesting in deze ‘onderkant’ van de woning­ niet zelden — bewust en onbewust — veel over­ markt (sociale pensions, begeleid wonen etc.). last. Vaak blijkt er tevens sprake van complexe ge­ Deze situatie instandhouden is onacceptabel: zondheids- en inkomensproblemen. De hulp aan zowel voor de hetroldcenen als voor de betrokken dit soort mensen van reguliere instellingen wijken. De betrokkenen hebben geen perspectief schiet vaak zijn doel voorbij. Het blijkt in de op een normale toekomst en anderen zien hun praktijk moeilijk om hulp op dit soort individu­ wijk zienderogen achteruitgaan. Dit is geen ele gevallen toe te snijden. Betrokkenen vallen kwestie van allochtoon versus autochtoon of vaak terug in oude gewoonten. En intergratie en zwart versus wit, maar een kwestie van kansarm inburgering dan? Ervaringen in de praktijk laten versus kansrijk. Het gegeven dat de meeste men­ zien dat kansarme mensen puur aan het overle­ sen in een kansarme positie in Rotterdam alloch­ ven zijn. Ze proberen van dag tot dag het hoofd toon is, wil niet zeggen dat alle allochtonen kans­ boven water te houden. Hun woonduur is vaak arm zijn en problemen hebben. Om een minder niet langer dan een half j aar op een bepaald beladen vergelijking te maken: het is bekend dat adres. Al met al geen ideale situatie om eens een linkshandige mensen vaker dan rechtshandige taalcursus te gaan volgen of je druk te maken hoogintelligent zijn, maar dat is geen reden voor over de relatie met je buren. Pas als de elemen­ universiteiten om linkshandige aankomende taire sociaal-economische omstandigheden op studenten geen vooropleidingdiploma’s te vra­ orde zijn (regulier inkomen, fatsoenlijke huis­ gen. vesting), zal iemand pas toekomen aan ‘echt’ le­ ven en ook meer geïnteresseerd raken in de buurt waarin hij of zij woont, in de school voor KANSARMEN EN INTEGRATIE de kinderen e.d. Al jaren lang is duidelijk dat mi­ De overheid heeft allereerst de plicht op te tre­ granten die zichzelf een stabiele sociaal-econo­ den tegen onrechtmatige bewoning, crimina­ mische positie hebben weten te verwerven en zo liteit en overlast in wijken. Voor alle bewoners stijgen op de sociale ladder, goed geïntegreerd dient de leefbaarheid gegarandeerd te worden, raken, hun talen spreken en actief participeren dat is de norm. Daarnaast dient de overheid zorg in allerlei verenigingen en deelnemen aan soci­ 57 te dragen voor de mensen die zich in dit soort ale activiteiten. uitzichtloze en kansarme situaties bevinden. In / Een stabiel bestaan start met het hebben van die delen van Charlois waar wordt gewerkt met normale woonruimte en een regulier inkomen. zogenoemde interventie-teams (met daarin ver­ Daarna of daarnaast zijn ook inburgering en in­ tegenwoordigd de deelgemeente, de politie, wo­ tegratie van groot belang om als individu een ningtoezicht en de dienst Sociale Zaken en zelfstandig bestaan op te kunnen bouwen. Deze Werkgelegenheid) wordt een eind gemaakt aan taak lijkt tot nu toe geheel toebedeeld te zijn aan de meest weerzinwekkende woon- en leefom­ de overheid (taallessen, cursussen). In andere standigheden waarin mensen zijn gehuisvest westerse landen zijn het particulier initiatief en (door aanschrijving, boetes en eventuele sluiting ‘de markt’ veel actiever en vaak ook effectiever op

S&D lo/ll I 2003 Het integratievraagstuk van Charlois Dominic Schrijer Het gaat onze draaglast te bonen!

dit vlak. In Amerika, waar het spreken van de taal Mede op basis van mijn ervaringen in Charlois, en de kennis van het land vereiste zijn voor het waar, nog altijd op te beperkte schaal, nuttige er­ verkrijgen van het staatsburgerschap, heeft de varingen zijn opgedaan, belicht ik enkele cruci­ overheid nagenoeg geen rol bij het aanbieden ale praktijkervaringen. van taal- en inburgeringscursussen. Allereerst de huisvesting. Dit is voor Rotterdam Dit alles neemt niet weg dat de laatste tij d (ze­ de crux. Grote groepen kansarme migranten ko­ ker na ‘ii september’ en de opkomst van Pim For- men naar Rotterdam omdat het hier — in verge­ tuyn) er wel degelijk te signaleren valt dat groe­ lijking met andere steden — nog steeds zeer een­ pen allochtonen zich terugtrekken in eigen voudig is om aan tijdelijke huisvesting te ko­ kring en opvattingen uitdragen die soms strijdig men. Ieder mens heeft namelijk een plek nodig zijn met Nederlandse regels en vrijheden. Een om te slapen en hier zijn die pleldcen — vraag voorbeeld is de toenemende intimidatie en niet wat voor pleldcen — volop aanwezig. agressie jegens vrouwen en homo’s. Iemand die Hoe komt dat? Door de kwetsbaarheid van de ervoor kiest in dit land zijn bestaan op te bou­ Rotterdamse woningvoorraad (veel kleine, ver­ wen heeft de plicht zich de taal eigen te maken ouderde, gehorige huurappartementen) en de en zich te verdiepen in de Nederlandse normen gestegen welvaart van de voormalige bewoners, en waarden en de hier geldende vrijheden van zijn er de laatste jaren veel van dit soort wonin­ burgers te respecteren. Tot deze burgerplicht gen vrijgekomen. Middeninkomengroepen kon­ hoort ook de bereidheid om kennis te nemen van den immers een betere woning buiten de stad de cultuur en gewoonten van anderen. Helaas betrekken. Was het gemiddelde arbeidersgezin ontwikkelt een groeiende groep autochtone vroeger tevreden met een 4-kamer portiek etage- Nederlanders ook vergaande vooroordelen en woning in de Tarwewijkof Pendrecht, tegen­ stereotype beelden van allochtonen en worden woordig kan men zich een kleinere of grotere opvattingen hierover steeds luider uitgedragen. eengezinswoning veroorloven. De staat van Ook dit is niet bepaald bevorderlijk voor het pro­ onderhoud van de achtergelaten, verouderde wo­ ces van integratie. Als dit de reden is waarom, ningen maakt veelal grote investeringen nood­ door wie dan ook, wordt gepleit voor een maxi­ zakelijk, maar hiervan wordt door veel eigenaren maal aantal allochtonen per wijk of stad, dan is afgezien omdat die investeringen niet meer dat volstrekt verwerpelijk. Integratie is wel dege­ terug te verdienen zijn (door de lage verwachte lijk een proces dat van twee kanten dient te ko­ huuropbrengsten). men. Het gaat hier om een gedeelde zorg voor Veel bezit is afgestoten en in handen van eige­ alle inwoners van deze stad, waarbij het geen naren die minder kunnen of willen investeren in probleem is als groepen mensen langs elkaar onderhoud, waardoor deze woningen ook nog heen leven, zolang ze elkaar maar in hun waarde eens minder aantreldcelijk worden voor mensen laten en geen inbreuk doen op eikaars vrijheden. die zich wel iets kunnen veroorloven. In de jaren 58 Dit vraagt naast tolerantie ook zelfbeperking van negentig komen daarbovenop, juist in de meer mensen. Niet alles kan; de vrijheid van de één kwetsbare wijken van de stad met veel particu­ stopt waar de vrijheid van de ander wordt aange­ liere goedkope woningen, tal van onrechtmatige tast! activiteiten de buurt binnen. Sommige eigena­ ren en beheerders bieden volop aanleiding voor zaken als drughandel, hennepkwekerijen en ille­ HOE DAN WEL? gale kamerverhuur. Met de ‘wet Victoria’ is de De problemen die hierboven zijn beschreven dmghandel vanuit woningen behoorlijk in de worden gelukkig steeds breder onderkend. Te­ grip gekomen. Maar de vraag naar tijdelijke recht is de vraag naar voren gekomen hoe een en woonruimte van mensen die niet op de reguliere ander aan te pakken en in praktijk te brengen. woonmarkt een plek kunnen vinden is in-

s &’d 10/11 I 2003 Het integratievraagstuk van Charlois DominicSchrijer Het gaat onze draaglastte bonen! middels zo groot geworden, dat het zeer lucratief werken, en sommige zelfs in de gehele regio, zo­ is hier gelegenheid voor te bieden. Verder is ie­ dat deze woonvormen niet op een paar plekken, dere grote stad natuurlijk sowieso aantrelckelijk maar over de gehele stad en regio verspreid, zou­ vanwege z’n illegale economie, en dat geldt met den kunnen worden gecreëerd. name nog de Rotterdamse haven waar veel vies en gevaarlijk wordt. SPREIDING VAN ZORG EN HULP Wat te doen? Om te beginnen zouden we zo snel mogelijk een einde moeten maken aan ille­ Een grote zorg van de corporaties, en terecht, be­ gale kamerverhuurbij particuliere verhuurders, treft de vraag wie deze groep bewoners hulp, be­ en aan simaties van onderverhuur, overbewo- geleiding en zorg gaat bieden. Dat is immers niet ning en overlast bij corporaties. De stad dient hun professie. Deze vraag is tevens cruciaal voor veel minder ruimte te bieden aan allerlei vormen het creëren van draagvlak en het vinden van ver­ van onrechtmatige huisvesting. Dat zal de aan­ trouwen van omwonenden bij het opzetten van trekkingskracht van de stad op bepaalde groepen dit soort voorzieningen. Om dat vertrouwen te sterk verminderen. Als huurbeschermingsregels kunnen bieden zal er in de stad enorm anders ge­ hier in de praktijk knellen, dan moet daar serieus werkt moeten worden door allerlei diensten en naar gekeken worden. Corporaties zouden in de instellingen. Sommigen organisaties maken meest kwetsbare complexen en buurten af moe­ deze omslag nu al voorzichtig zoals bv. Delta- ten (kunnen en willen) wijken van de algemeen Bouman (geestelijke gezondheids- en versla­ geldende regels voor woningtoewijzing. Tegelij­ vingszorg) die via mobiele teams hulp wil bieden kertijd moeten stad en regio met de corporaties aan mensen die in de stad leven in vormen van veel meer doen aan het reguleren van de onder­ begeleid wonen. Een ander voorbeeld zijn de ‘Re- kant van de woningmarkt (ook wel ‘het souter­ habteams’ (waarom heeft Rotterdam dergelijke rain’ genoemd). Het ontbreken hiervan is de re­ teams eigenlijk niet?) die actief zijn in andere den dat te veel mensen aangewezen zijn op on­ grote steden. Zij zoeken daklozen met psychiatri­ rechtmatige kamerverhuur. sche stoornissen op en proberen letterlijk ter Het is de kerntaak van corporaties (er zijn cor­ plelcke hulp te verlenen. Instellingen als So- poraties bij die dat vergeten lijken te zijn) om ZaWe, GGD en maatschappelijk werk dienen veel huisvesting te bieden aan kwetsbare mensen en meer uit hun kantoortorens te komen. Zij moe­ mensen die niet willen of kunnen kopen. Te den­ ten hun cliënten 1 op 1 langdurige hulp gaan bie­ ken valt aan sociale pensions, short stoy hotels, den. internaten en Ideinschalige begeleidwonen-pro- Stop met het bedenken van nog meer nieuwe jecten (met begeleiding op dag-tot-dag basis tot programma’s voor allerlei categorieën en groe­ 24-uurs begeleiding). Een actieve corporatie als pen, maar ontwikkel in plaats daarvan prakti­ Maasoevers-Woonbron heeft zichzelf ten doel sche organisatiemethoden die toegesneden zijn gesteld 10% van haar woningbezit aan te bieden op de specifieke vragen van individuele mensen. 59 voor dit ‘souterrain’. Dat is niet alleen bestemd Veel wetenschappers betogen al jarenlang dat voor kansarme migranten, maar ook voor andere het werken vanuit hokjes, categorieën en alge­ kwetsbare groepen die anders overgeleverd zijn mene regels funest is voor het bieden van hulp aan huisjesmelkers of op straat moeten slapen. aan mensen die vaak met complexe problemen Wanneer alle corporaties in de regio deze doel­ kampen en waarvan onduidelijk is bij welke in­ stelling daadwerkelijk zouden overnemen, kan stantie ze moeten aankloppen. Dit vraagt om naar mijn indruk het gros van de kwetsbare minder mensen in de staf, coördinatie en top van mensen in stad en regio onderdak worden gebo­ dit soort instellingen en meer goed opgeleide en den. Het aardige van de corporaties in Rotterdam toegeruste mensen op de werkvloer. Hulpverle­ is dat ze allemaal op de schaal van de gehele stad ners die bovendien een ruimere handelingsbe-

S&D 10/11 I 2003 Het integratievraagstuk van Charlois Dominic Schrijer Het gaat onze draaglast te bouen!

voegdheid krijgen om binnen algemene regels de manier waarop kleine dorpsgemeenschappen van geval tot geval afzonderlijke besluiten te ne­ als Vlieland of Aalten asielzoekers heeft opgevan­ men. Dossiers van cliënten die regelmatig door gen laat zien dat het mogelijk is zonder noe­ de stad verhuizen (bijvoorbeeld om schuldeisers menswaardige problemen als samenleving hulp te ontlopen) dienen ook te worden overgedra­ te bieden aan mensen die in een kwetsbare posi­ gen. Het zal een enorme klus zijn om dit alles te tie zitten. organiseren, maar ik heb nooit gezegd dat we voor een eenvoudige opgave staan. VERDEELD OPVANG EN ZORG BIEDEN Het slechtste wat het stadsbestuur nu kan doen is — in navolging van het kabinet — amb­ Is al deze zorg alleen voorbehouden aan kans­ tenaren te ontslaan en vacaturestops in te stel­ arme migranten? Neen, natuurlijk niet. In de len. Het is nu alle hens aan dek en iedere ambte­ stad wonen veel mensen in een kwetsbare posi­ naar is keihard nodig. Wel zal het nodig zijn om tie waarvoor een dergelijke vorm van opvang en de juiste mensen op de juiste plekken aan het zorg toegankelijk moet zijn. Maar ook zij ontbe­ werk te krijgen. Zo zouden bijvoorbeeld oudere ren deze opvang nu in de praktijk en bevinden werknemers, met een grote bekendheid van de zich vaak in dezelfde problematische situatie (in stad, niet afmoeten vloeien, maar juist de gele­ vaak dezelfde wijken) als die waarin veel kans­ genheid worden geboden om voor een beperkte arme migranten wonen. Het opzetten van een periode als mentor of begeleider op te treden van netwerk van huisvesting en zorg in stad en regio kansarme migranten. Ook voor mensen die tij­ zoals hierboven geschetst, zal dus in principe ten delijk uitgekeken zijn op hun baan kan dit een goede komen aan alle kwetsbare groepen. aardige mssenstap zijn. Mensen die werken voor En krijgt de Rotterdammer zonder problemen de overheid en voor hulpinstanties zijn vaak bij­ ook nog aandacht? Vaak wordt de overheid en zonder gemotiveerd om hun kennis en ervaring politiek verweten dat ze wel veel aandacht voor op een praktische manier in te zetten. de probleemgevallen in de stad heeft, maar wei­ De hulp aan kansarme migranten kan en nig oog voor de mensen die geen problemen moet de overheid niet alleen bieden. De samen­ hebben of veroorzaken. Zeg maar de (achter)blij- werking met tal van particuliere instanties in de vers en de doorzetters die nog iets van hun wijk stad dient geïntensiveerd te worden, om een proberen te maken. Het is daarom van groot be­ (vaak tij delijk) netwerk van zorg en hulp lang dat op allerlei manieren in de stad doorge­ rondom een individu of gezin te vormen. Wat gaan wordt met activiteiten voor jong en oud die dat betreft doen organisaties als Het Leger des de leefbaarheid en de gezelligheid ten goede ko­ Heils, het Centrum voor Dienstverlening, De Pau- men. Zo heeft Rotterdam met het Opzoomeren luskerk, Nora Storm met haar junks, talrijke ker­ een naam hoog te houden in ons land. Met de kelijke instellingen als bijvoorbeeld Youthfor extra aandacht voor de opvang van kwetsbare 6 o Christ en vluchtelingenwerk, ontzaglijk goed groepen snijdthet mes bovendien aan twee kan­ werk. Vele duizenden vrijwilligers in deze stad ten: mensen met grote problemen wordt hulp dragen nu al iedere dag verantwoordelijkheid geboden en aan simaties van overbewoning, ille­ voor hulp aan van kwetsbare groepen in deze gale kamerverhuur, criminele praktijken en stad. Zij dienen hiervoor meer ruimte en onder­ overlast wordt een eind gemaakt. Dat komt de al­ steuning te krijgen. De afstemming tussen over­ gehele leefbaarheid in deze wijken direct ten heid en dit soort instellingen rond individuen en goede. Maar Is dit alles eigenlijk wel uit te voe­ gezinnen kan en moet veel beter. De manier ren? Tja, kan het anders dan? Heeft iemand een waarop in Den Bosch geprobeerd wordt de tijde­ beter voorstel? lijke hulp aan uitgeprocedeerde asielzoekers ‘op Mijn pleidooi is uiteindelijk simpel: de op­ maat te snij den’ kan als voorbeeld dienen. Ook vang en zorg voor kansarme migranten moet

s S/ d lo/ii I 2003 Het integratievraagstuk van Charlois Dominic Sch rijer Het^aat onze draaglast te booen!

eerlijker over stad, regio en land worden ver­ het gaat om de aanpak van de grote-steden-pro- deeld. Dit is in het belang van betroldcenen zelf blematiek. Ook de huidige recessie treft deze en in het belang van de bewoners in de wijken stad en regio weer het sterkst van het land. Het die wel goed voor zichzelf kunnen zorgen. En Rotterdamse bestuur wil niet meer te koop lopen juist die laatste groep willen we voor de stad be­ met het feit dat de stad al jarenlang ‘de verkeerde houden ter voorkoming van een veel te eenzij­ lijstjes’ aanvoert, en toont vooral inzet op de dige bevolkingssamenstelling. Laat ik dit voorop korte termijn. Het cos-onderzoeklaatzien dat stellen. Voor mij is ieder individu die zich aan de ondanks alle goede inzet, de bevolking van de hier geldende regels en wetten houdt, vrij om te stad steeds armer wordt en dat de problemen staan en gaan waar hij /zij wil. Het beeld dat blijven toenemen. Wanneer komt dit elemen­ wordt geschetst alsof kansarme migranten de taire gegeven nu eindelijk eens tot uitdrukking toegang tot de stad of een wijk geweigerd kan in de verdeling van rijksmiddelen via Gemeente­ worden is natuurlijk waanzin. Mijn begrip van fonds en het Investeringsbudget Stedelijke Ver­ spreiding is veel minder spectaculair dan de nieuwing (isv)? Hoe is het toch mogelijk dat bij meeste media graag willen horen. Het is eerder iedere verdeling van middelen de gemeente Am­ een zaak van achterstanden en overlast bestrij­ sterdam veruit het meeste geld krijgt, terwijl den en verdeeld over de stad en de regio opvang burgemeester Job Cohen en wethouder Rob en zorg bieden, dan het weren of verplaatsen van Oudkerk recent nog erkend hebben dat de schaal mensen. Er zal wel sprake zijn van Instroombe­ en omvang van de grootstedelijke problematiek perking wanneer de stad serieus werk maakt van in Rotterdam vele malen groter is dan die in de het bestrijden van onrechtmatige kamerverhuur hoofdstad. en allerlei vormen van overlast en criminaliteit Met de verdeling van de isv-middelen in aan­ die hiermee verband houden. tocht ga ik er vanuit dat hier nu echt verandering Spreiding kan zich voordoen op het moment in komt. Dit vraagt om een andere vorm van soli­ dat de overheid gevraagd wordt of genoodzaakt dariteit tussen lokale PvdA’ers en tussen gemeen­ is hulp, zorg en opvang te bieden. Op dat mo­ tebesturen. I s v-gelden dienen verdeeld te wor­ ment moet bekeken worden waar in de stad of de den op basis van de ernst en omvang van de op­ regio plaats is om iemand op te vangen. Als dat gave, de hardheid van de plannen en de investe- niet kan in de wijk waar iemand op dat moment rings- en opbrengstpotentie in de betreffende woont (omdat de opvangplekken daar vol zijn), gebieden. De ‘ieder krijgt een beetje’-mentaliteit dan moet dat ergens anders. Iemand die zich wil­ dient doorbroken te worden, wil het Rotterdam lens en wetens onttrekt aan dit hulpaanbod en lulcken eindelijk eens tot strucmrele verbeterin­ overlast blijft veroorzaken, zal via het politie en gen te komen. justitie-traject 'opgevangen’ dienen te worden.

migratiebeleid : e e n n i e u w v o o r s t e l 6i GESPREIDE VERANTWOORDELIJKHEID Een ander vraagstuk met strucmrele effecten is Naast de maatregelen die in een stad als Rotter­ het asielbeleid. Landelijk asielbeleid werkt in de dam zelf genomen moeten worden, gaat het ook lokale praktijk asociaal uit. We kennen op dit om een verhaal van ‘gespreide verantwoordelijk­ moment een landelijk asielbeleid dat mime toe­ heid’ met het Rijk en de landelijke politiek. Al gangsmogelijkheden tot procedures biedt, maar was het maar omdat de Rotterdamse opgave bo­ weinig kans op verblijf. De meeste mensen die venmaats is. Het wordt tijd dat de landelijke poli­ uitgeprocedeerd zijn, worden door het gebrek tiek en overheid erkend dat de stad Rotterdam in aan uitzettingscapaciteit niet uitgezet, maar ‘ver­ vergelijking met de andere grote steden van het dwijnen’ in de illegaliteit. Deze mensen verdwij­ land een bovengemiddelde opgave heeft waar nen misschien uit de statistieken, maar niet van

S&D lo/ll I 2003 Het integratievraagstuk van Charlois Dominic Schrijer Hetgaat onze draaglastte bouen!

de aardbodem. Ze vinden huisvesting in die wij­ huisvesting. De normale premies dienen wel te ken waar zich veel lot- en landgenoten en familie worden afgedragen (geen valse concurrentie). bevinden, in illegale pensions of wonen bij el­ Werknemer en werkgever dienen gezamenlijk kaar in. Ze verdienen geld in de zwarte econo­ afspraken te maken over zorgverzekeringen. mie. De druk die deze mensen op deze wijken Als iemand langer in Nederland wil wonen en leggen is enorm. De leef- en woonomstandighe­ werken, en feitelijk aangeeft hier definitief zijn den van die mensen zelf zijn vaak erbarmelijk. Ik bestaan op te willen bouwen, dan dient hij het kan me voorstellen dat collega-bestuurders in Nederlands Staatsburgerschap aan te vragen. steden een tijdelijk opvang willen bieden voor Hiervoor moet hij — zeg — minimaal drie jaar deze mensen, al is het maar om ze te helpen hun gewerkt hebben, rechtmatige huisvesting heb­ toekomst weer te richten op het land van her­ ben, de taal spreken enkennis hebben van komst. In Charlois komt het interventieteam Nederland. Hij/zij moet kortom in staat zijn deze uitgeprocedeerden nogal eens tegen. Aan­ zichzelf goed in ons land te kunnen redden zon­ gezien de inzet van Vreemdelingenpolitie en Im­ der hulp (calamiteiten daargelaten) van de over­ migratiedienst volstrekt onvoldoende is, worden heid. Vanaf dat moment gelden voor deze per­ zij vrijwel nooit uitgezet (illegaal zijn is immers soon alle rechten die ook gelden voor andere niet strafbaar dus de politie kan niets doen). Nederlanders. Is dat oneerlijk of hard? Ik denk Hulp bieden aan deze groep mensen kunnen we het niet. Het is gewoon helder. Als je hier tijdelijk in Charlois overigens niet, daarvoor is de hulp­ geld wilt verdienen moetje een arbeidscontract vraag van legaal in Nederland verblijvende men­ hebben en goede huisvesting en alsje jehier de­ sen simpelweg te groot. Probleemverschuiving finitief wilt vestigen dan worden er volstrekt re­ is wat rest en is dus aan de orde van de dag. ële eisen gesteld. Op deze manier kan ook een En of de Nederlandse overheid nu wel of niet eind worden gemaakt aan het oneigenlijk ge­ immigratieland wil zijn, doet er in de praktijk ei­ bruik van de huidige asielprocedure. genlijk niet toe: er zijn altijd mensen geweest en Wordt deze lijn doorgetrokken, dan ontstaat er zullen altijd mensen blijven die om sociale, gelijk een goed toetsingskader voor het huwelijk humanitaire, politieke of economische reden el­ met een buitenlandse partner. W ilje een partner ders in de wereld een beter bestaan willen op­ van buiten Nederland trouwen dan moet er bouwen. Andere westerse landen gaan daar veel sprake van zijn dat er financieel zorg gedragen minder krampachtig mee om dan Nederland. kan worden voor elkaar en dat het stel in staat is Iedereen die zich in ons land bevindt moet zich zichzelf te redden in de Nederlandse samenle­ vooral zelf kunnen redden, maar als een niet- ving. Daarvoor is dan een baan en inkomen (dus Nederlander dat lukt, dan mag hij zich hier op­ geen uitkering) van minimaal een van de part­ eens niet vestigen. ners, reguliere huisvesting, en beheersing van Een eerste nog niet geheel uitgekristalliseerd Nederlandse taal en gewoonten noodzakelijk. 62 voorstel van mijn kant om deze situatie te ver­ Voor jonge, laagopgeleide kansarme Antilia- helderen is dit: een volwaardig migratiebeleid nen, een groep waarvan inmiddels ook bekend is houdt in dat een buitenlander die kan aantonen dat zij niet goed in staat is voor zichzelf zorg te hier werk te hebben (legaal arbeidscontract in dragen, ligt dit allemaal een slag anders. Zij ver­ welke sector dan ook) en rechtmatige huis­ blijven hier volstrekt legaal, en worden geacht vesting, in aanmerking komt voor een tijdelijke het eerste j aar van hun verblijf onderdak en ver­ werk- en verblijfsvergunning. Deze vergunning zorging te krijgen van familie, maar in de prak­ zou voor de duur van eenjaar (ook korter) ver­ tijk gaat dat heel vaak mis. We kunnen deze jon­ strekt kunnen worden en is maximaal vijf maal geren niet weren, en ik zie eigenlijk ook geen te verlengen. Er worden in die periode geen rech­ noodzaak om dat te doen. Hun kennis van taal en ten opgebouwd rond sociale zekerheid of sociale gewoonten is vaak beter dan van andere nieuw-

sS/d 10/11 t 2003 Het integratievraagstuk van Charlois Dominic Schrijer Het gaat onze draaglast te bouen! komers (iemand op m a v o -niveau spreekt naast kritische doch integere manier verslag gedaan. Nederlands vaak Spaans en Engels) en het wer­ Daarnaast ontwikkelde zich een meer abstract ken in de techniek, haven, schoonmaak en hin­ debat over de (on)wenselijkheid van spreiding der- en ouderenzorg heeft voor hun nog een van (kansarme) allochtonen. Zowel aan de rech­ goede status. Probleem is echter dat ze al snel be­ ter- als de linkerkant van het politieke spectrum horen tot de groep kansarme nieuwkomers en ontstonden heftige reacties. De ene groep stelt terechtkomen in de kwetsbare buurten van een dat het voornamelijk om een allochtonenvraag­ tiental grote steden. Ze treffen daar niemand om stuk gaat. De problematiek wordt door hen ver­ zich aan op te trekken of om zich door te laten engd tot een etnische kwestie. Een grote stad in corrigeren. Nederland die voor meer dan de helft uit buiten­ Er ontwikkelt zich in hoog tempo een vrijwel landers bestaat kan in hun ogen niet goed functi­ onbeheersbaar probleem in deze wijken, en oneren. Een stelling die eerder beginjaren ne­ ondertussen discussieert de landelijk politiek gentig al door Frits Bolkestein geponeerd werd. over het al dan niet wijzigen van een statuut! Hij, en daarna veel anderen, legden de nadruk op Voor deze groep moet met de grootste spoed een vooral culmrele en religieuze factoren die de in­ omvangrijk landelijk programma worden opge­ tegratie en persoonlijke ontwikkeling van mi­ zet voor opvang, begeleiding en opleiding. Doen granten zouden belemmeren. we dat niet dan is een groot deel van hen uitein­ Doordat in het verleden de discussie voorna­ delijk aangewezen op de duurste vorm van bege­ melijk langs deze lijn is gevoerd, was voor som­ leid wonen en hulp die er bestaat: de gevangenis. migen onduidelijk dat mijn benadering een an­ Mijn voorstel zou hier zijn om de AZC’s in het dere is. Niet afkomst of etniciteit, maar vooral de land niet te sluiten maar — aangevuld met goede sociaal-economische positie is bepalend of ie­ personele begeleiding — te gebruiken om deze mand in staat is een volwaardig zelfstandig be­ groep tijdelijk op te vangen en ze de nodige ba­ staan op te bouwen. Het onmiskenbare feit dat gage mee te geven, zodat ze op normale wijze in veel Turkse, Surinaamse en Maroklcaanse gezin­ onze samenleving hun weg weten te vinden. nen zich inmiddels hebben weten op te werken tot een nieuwe middenklasse in de grote steden, is hiervan de bevestiging. Een andere groep po­ HET ‘SPREIDINGSDEBAT’ neert de stelling dat iedereen in dit land vrij is In dit artikelheb ikvoorstellen gepresenteerd om te wonen waar hij/zij wil en dat er daarom om de spreiding van de verantwoordelijkheden geen sprake mag zijn van gedwongen spreiding. voor kansarme migranten in de praktijk te reali­ Discussie gesloten. Allerlei spookbeelden van seren. In de loop van de discussie is op mijn massale verhuizingen van allochtonen werden voorstellen uiteenlopend gereageerd. Allereerst daarbij opgevoerd om de eigen argumenten waren er reacties van mensen — bewoners, lo­ kracht bij te zetten. Ook werden oplossingen in kale politici en verslaggevers — die dicht bij de volkshuisvestingssfeer aangedragen die in­ 63 mijn definitie van kansarme migranten bleven grijpen op de reguliere woonmarkt, maar geen en concreet op mijn voorstellen reageerden. betrekking hebben op de doelgroep die ik juist Voor hen was het een opluchting dat nu eindelijk benoem, de mensen die niet terechtkunnen op op beschaafde wijze en in de juiste termen over de reguliere woonmarkt. dit gevoelige maatschappelijke vraagstuk kan Wat gestart is als een noodkreet uit de lokale worden gesproken. Veel landelijke media heb­ praktijk dreigt te ontaarden in een theoretisch ben de discussie aangegrepen om zich te verdie­ debat over de vrijheid en autonomie van het in­ pen in de dagelijkse praktijk en de leefwereld dividu. Mijn pleidooi is steeds helder geweest: van bewoners in de betreffende wijken. zonder regulier inkomen, fatsoenlijke huis­ Over het algemeen is door de media op een vesting en beheersing van taal en gewoonten

S&’D lo/ll I 2003 Het integratievraagstuk van Charlois Dominic Schrijer Het gaat onze draaglast te bonen!

heb je in Nederland weinig te kiezen, en ben je cruciale voorwaarden voor het kunnen ophou­ aangewezen op allerlei vormen van onrechtma­ wen van een fatsoenlijk bestaan. tig wonen en werken. De veel geroemde vrijhe­ Als we naar het heden kijken hoeven we wei­ den in dit land gelden met name voor mensen nig te verwachten van de regeringspartij en c d a , die wel op de reguliere woon- en arbeidsmarkt VVD en D 6 6 . De grote steden-problematiek is een terecht kunnen. Voor hen die daar niet in slagen blinde vlek voor dit en het vorige kabinet. Het resteert al snel een bestaan in de marge van de kleine beetje extra geld dat beschikbaar is voor samenleving, welke zich in toenemende mate veiligheid, onderwijs en zorg wordt netjes uitge- concentreert in een aantal wijken van de grote smeerd over het gehele land. Op de bijdrage voor steden van ons land. Inderdaad, in een deelge­ het grotestedenbeleid is flink gekort en de grote meente als Charlois. steden met een bovenmaatse opgave hoeven op­ nieuw niet te verwachten dat zij naar verhou­ ding meer geld krijgen dan de steden die minder KENNIS, MACHT EN INKOMEN problemen kennen. De achterban van de rege­ Terwijl links-correct Nederland huiverend zijn ringspartijen zal in zijn algemeenheid best soli­ neus ophaalt voor het begrip spreiding, is ‘onvrij­ dariteit kunnen opbrengen voor kansarme mi­ willige spreiding’ allang harde dagelijkse werke­ granten, maar als het concreet wordt gaat het op­ lijkheid. Het huidige volkshuisvestingsbeleid eens niet meer over het delen van verantwoorde­ dwingt mensen met weinig al vele jaren te wo­ lijkheden, maar gaat het over het willens en we­ nen in de slechtere stadswijken met hoofdzake­ tens verspreiden van overlast en problemen. lijk goedkope huurwoningen, en dwingt mensen Groenlinks voedt met name het theoretische de­ zonder regulier inkomen soms te leven in de bat over de vrijheid en autonomie van mensen. meest weerzinwelckende omstandigheden. Ter­ Een discussie waarmee de bewoners in de betref­ wijl politiek Den Haag vooral reageert op spook­ fende wijken uiteindelijk niet geholpen worden. beelden van gedwongen spreiding, wordt in de Alleen de sp snapt waar het om gaat en is bereid praktijk al dagelijks ingegrepen in de onrecht­ in deze stelling te nemen, maar ontbreekt het matige woonsituaties van mensen — tothuis- vooralsnog aan politieke en bestuurlijke kracht uitzettingen aan toe — en lukt het niet vol­ om zaken concreet in de praktijk te regelen. doende alternatieve woonruimte elders in stad, De conclusie lijkt mij duidelijk: het over de regio of land te vinden. gehele linie en met gespreide verantwoordelijk­ En de PvdA? Mij wordt wel eens gevraagd is heid bestrijden van sociale onrechtvaardigheid, dit nu wel een echt PvdA-thema datje op de overlast, armoede, criminaliteit, uitsluiting, on­ agenda zet. Mijn antwoord daarop is simpel. Als rechtmatige huisvesting en arbeid in de grote we kijken naar het verleden dan is het helder. steden is het meest actuele en brandende thema Voor alle sociaal-democratische bewegingen in voor de PvdA van dit moment. Het gaat hier om 64 Europa was het belangrijkste credo: spreiding het thema waarop de PvdA haar ‘nieuwe’ gezicht van kennis, macht en inkomen. Het ging daarbij kan, neen, moet tonen! juist om het tegengaan van concentraties van kansarmoede. Doel was ‘bestaanszekerheidbij * Een korte versie van deze bijdrage verscheen eerder een behoorlijke levenspeil voor een ieder’. Werk (3 septemberjl) in het ‘Rotterdams Dagblad’. (inkomen) en huisvesting zijn altijd gezien als

s &'d 10/11 I 2003 Het integratievraagstukvan Charïois (2) Herstructurering van wijken is lang niet genoeg!

JEROEN DIjSSELBLOEM

Het korte, maar heftige debat over spreidingsbe- van spreiding af. Hoe die ogenschijnlijk tegen­ leid werd na anderhalve week al weer afgesloten strijdige houding van enerzijds Schrijer steunen tijdens de Algemene Beschouwingen in de en anderzijds de kern van zijn pleidooi afwijzen Tweede Kamer, toen Femke Halsema op scherp- te verklaren? In mijn analyse werd er in de eerste slijperige toon aan Wouter Bos vroeg of de PvdA plaats gereageerd op het begrip ‘allochto­ nu voor of tegen gedwongen spreiding was. nenstop’, de kreet waarmee Leefbaar Rotterdam ‘Daar zijn wij tegen’, aldus Bos en Halsema liep probeerde met de noodkreet van Schrijer ervan­ met tevreden gezicht terug naar haar blauwe ze­ door te gaan. Daarbij leek men te worden ge­ tel. De politiek-correcte orde was hersteld en steund door CDA-wethouder Van der Tak die alles Den Haag ging over tot de orde van de dag. bespreekbaar achtte. In de tweede plaats reageer­ Was dat dan alles? Laten we nog eens de start den velen afwijzend op gedwongen spreiding, in van het debat terughalen. Het was Dominic de betekenis van: wijkbewoners verplichten hun Schrijer, PvdA-bestuurder van de Rotterdamse wijk te verlaten en gedwongen elders te laten deelgemeente Charïois, die de knuppel in het wonen. Dat beeld werd door het spreidingsdebat hoenderhok wierp met zijn pleidooi voor het be­ in veel landelijke media opgeroepen. Maar het grenzen van de instroom van kansarme migran­ afwijzen van die beide opties, zoals Wouter Bos ten in oude volkswijken. De directe aanleiding deed in het kamerdebat, is volledig terecht. Maar vormde een onderzoek van het Rotterdamse die hadden dan ook weinig te maken met het Centrum voor Onderzoek en Statistiek naar de voorstel van Dominic Schrijer. verwachte demografische en sociaal-economi- De kern daarvan is dat de achterstandswijken sche ontwikkeling van de stad. De stadsbevol­ ontlast moeten worden door de instroom van king zou verder verldeuren, verj ongen en verar­ nieuwe kansarme migranten in de stad en de men. En Schrijer stelde dat dit proces de span­ omliggende regio beter te spreiden. Daarmee 65 kracht van veel wijken, in ieder geval zijn deelge­ zou de huidige problematische spiraal — achter­ meente, te boven zou gaan. standen stapelen zich sneller op dan dat ze kun­ In de discussie die volgde toonde vrijwel ie­ nen worden weggewerkt —, worden doorbro­ dereen begrip voor de simatie in Rotterdam- ken. En tegelijkertijd kunnen aan de nieuwe Charlois. Men sprak steun uit voor Schrijer, maar kansarme migranten een betere woning en een tegelijkertijd wees men in grote getale het idee betere begeleiding op weg naar taalbeheersing, werk en inkomen, worden geboden. Over de auteur Jeroen Dijsselbloem is lid uan de Ikheb mijn steun uitgesproken voor deze be­ Tweede Kamer uoor de Partij uan de Arbeid nadering. Omdat de urgentie van de opeengesta­ Noten Zie pagina 6g pelde problemen in wijken als de Rotterdamse

S&D 10/11 I 2003 Het integratievraagstuk van Charlois Jeroen Dijsselbloem Herstructurering van wijken is lang niet genoeg!

Tarwewijk heel groot is en omdat de in alle ste­ nende 11 zullen veel plannen nog verder worden den ingezette grootschalige herstructurering vertraagd. niet alleen veel tijd vraagt maar ook nadelen In de tweede plaats is de herstructurering al­ heeft. Ik heb me ook laten leiden door twee pas­ tijd een wijkaanpak en wordt zelden gekeken sages in het PvdA-verkiezingsmanifest dat eind naar het zogenaamde waterbedeffect. Bij her­ vorig jaar uitkwam: ‘De overheid bevordert het structurering worden bijvoorbeeld duizend wo­ integratieproces, en doet dat zö dat de proble­ ningen gesloopt, honderden nieuwe woningen men die soms met de komst van mensen uit an­ teruggebouwd, met een gedifferentieerde wijk dere culturen gepaard gaan, niet eenzijdig bij de als resultaat. Maar waar zijn de gezinnen geble­ kansarmen in de oorspronkelijke Nederlandse ven die in de duizenden gesloopte woningen bevolking komen te liggen.’ En: ‘lokale afspraken woonden? Het overgrote deel van hen is en was tussen gemeenten en woningbouwcorporaties afhankelijk van het goedkoopste woningaanbod die bijdragen aan een evenwichtiger samenstel­ om financieel rond te komen. In die oude wijk ling van wijken worden ondersteund’. worden nauwelijks meer huurwoningen terug­ De schijnbaar eensgezinde uitkomst van het gebouwd en wat er gebouwd wordt, is veel duur­ korte politieke debat in de Kamer, van Halsema der en valt zelfs buiten de huursubsidiegrenzen. tot Van Aartsen, dat het bouwen van gedifferenti­ Hetzelfde geldt voor het beperkte aandeel sociale eerde wijken door herstructurering dé uitweg is, huurwoningen op de grote nieuwbouwlokaties is naar mijn mening een volstrekt onvoldoende aan de rand van de stad. Blijft de vraag: waar antwoord op de problematiek van de oude w ij­ moeten al deze mensen en gezinnen naartoe? ken in de grote steden. Ik zal dat in dit artikel Vaak zie j e een verschuiving in de stad optreden, proberen te onderhouwen. een zoektocht naar opnieuw de goedkoopste wo­ ningen. De wijk die nu het goedkoopst is gewor­ den, zal de grote groep kansarmen die op drift is DE WERELD VAN DE ILLEGALITEIT geraakt opvangen, plus de nieuwe instroom van De in bijna alle steden lopende herstructurering kansarmen in de stad. En over tien jaar is ook biedt veel voordelen en verdient daarom onze deze wijk dan weer toe aan grootschalig her­ blijvende steun. Wijken worden fors aangepakt, structureren. Waarna het proces zich herhaalt. woningen verbeterd, de omgeving opgeknapt. In de derde plaats richten herstrucmrering en De slechtste woningen worden gesloopt en door nieuwbouw zich vooral op de reguliere woning­ het terugbouwen van koopwoningen en duur­ markt, zeg maar de corporatie- en koopwonin­ dere huurwoningen ontstaat een economisch gen. Maar die woningen liggen vaak buiten het sterkere wijk. De verwachting is dat daardoor bereik van de meest kansarmen en kansarme ook een grotere sociale binding met de wijk zal nieuwkomers. Dan heb je het over nieuwe mi­ optreden en de veiligheid en leefbaarheid zullen granten waaronder Antillianen, dak- en thuislo­ 6 6 verbeteren. En toch schiet herstructurering al­ zen, illegalen, mensen die elders vanwege huur­ leen tekort als antwoord op de toenemende se­ schuld of overlast uit hun corporatiewoning zijn gregatie en cumulatie van achterstanden in de gezet, ex-psychiatrische patiënten, alleenstaande verouderde stadswijken. tienermoeders, verslaafden. Veel van hen bege­ Daarvoor is een aantal redenen aan te voeren. ven zich noodgedwongen buiten de officiële wo­ In de eerste plaats zijn herstructureringsprojec- ningmarkt. Als het Rotterdamse college de oplos­ ten een kwestie van lange adem. Een project- sing voor de concentratie van kansarmen op dit duur, inclusief alle plannenmakerij, van 15 jaar is moment in aanpassingen van de woonmimte- niet ongebruikelijk. Maar laten het er tien zijn, verdeling zoekt, begrijpt men de positie van de het duurt te lang. Deels is dat onvermijdelijk. kansarme nieuwkomers op de woningmarkt Onder invloed van de bezuinigingen van Balke­ niet. De woningen waarin zij nu proberen te

S&D 10/11 I 2003 Het integratievraagstuk van Charlois Jeroen Dijsselbloem Herstructurering uan wijken is lang niet genoeg!

overleven, staan altijd als eerste op de nominatie zich ook voor een groot deel in de steden hebben om te worden gesloopt. Geen misverstand: gege­ gevestigd. Zonder dat er voldoende infrastruc­ ven de kwaliteit van dat soort woningen is sloop tuur bestond om deze mensen goed op te vangen vaak onvermijdelijk en soms zelfs de hoogste en in staat te stellen zichzelf te redden in de voor tijd, maar we bouwen er niets voor terug; er zijn hen nieuwe Nederlandse samenleving. Teke­ veel te weinig stabiele en betaalbare woonplek­ nend daarvoor was dat pas in 19 9 8 de Wet Inbur­ ken voor deze mensen. gering Nieuwkomers van kracht werd. En zelfs Een niet gering deel van de meest kansarmen nu meldt 15 % van de nieuwkomers zich niet voor zijn nieuwe migranten. Schrijer wees daar te­ inburgering, valt circa een kwart vroegtijdig uit recht op. Het is belangrijk dat te onderkennen en en is er voor veel overblijvers geen vervolgtraject dat specifieke probleem te analyseren om tot een richting school of werk. De grote groep ‘oudko- betere aanpakte komen. mers’, die al voor de nieuwe wet een verblijfssta- Er is de afgelopen tien jaar in snel tempo een ms hadden, wordt in het huidige tempo niet half-ondergrondse wereld van illegaliteit in de meer bereikt. Alleen al bij de twee groepen die grote steden ontstaan. De wereld van illegale ar­ prioriteit moeten krijgen, oudkomers met een beidsmigranten, waarbij vaak niet de migrant uitkering en ouders van jonge kinderen, gaat het maar de mensensmolckelaars het reisdoel bepa­ om gezamenlijk circa 45 0.000 mensen. Een len naar Nederland als volstrekt willekeurig en groot deel van deze mensen wordt wat inburge­ onbekend vestigingsland. Maar ook een wereld ring betreft nu feitelijk afgeschreven. van illegale migranten uit Oostbloldanden, soms De vluchtelingenstroom van dejaren negen­ voortijdelijk werk in de minbouw, soms voor tig is ook zeer gedifferentieerd, en kenmerkt criminele activiteiten — uiteenlopend van het zich door een grotere culmrele afstand tot de oplichten van toeristen op het Amsterdamse Nederlandse samenleving dan bijvoorbeeld de Damrak tot autodiefstal en smokkel. Een andere, arbeidsmigranten uit dejaren zestig en zeventig. groeiende groep illegalen wordt gevormd door Groepen zoals Somaliërs, Irakezen, Afghanen uitgeprocedeerde asielzoekers, die sinds de over­ hebben niet zelden ook nog eens oorlogstrau­ heid hen uit de opvangcentra zet, zelf geacht ma’s te overwinnen. De integratie van Turken en worden het land te verlaten. Maar al te vaak bete­ Marokkanen zal later misschien nog als soepel kent voor hen de ambtelijk aanduiding m.o.b. worden beschouwd, in vergelijking tot de inte­ (Met Onbekende Bestemming), een enkele reis gratie van de veel gedifferentieerdere groepen richting één van de grote steden. Met het falende nieuwkomers waar we nog voor staan. temgkeerbeleid — een eufemisme voor uitzet­ Ook is er in de tweede helft van de j aren ne­ beleid — heeft de rijksoverheid tot op heden de gentig een opvallend grote instroom geweest ogen gesloten voor de werkelijldieid van vol­ van rijksgenoten uit de Antillen. Opvallend in strekt berooide, rechteloze en dus uiterst kwets­ verhouding tot de omvang van de bevolking van bare mensen die op straat worden gezet. Onder­ de eilanden. Een migratiestroom die gelijke tred 67 zoekers van de Universiteit van Rotterdam schat­ hield met de toename van de armoede op de ten dat Nederland opjaarbasis mssen 112.000 en Antillen en de groei van de ‘bolita-business’. De 163.000 illegale vreemdelingen telt, waarvan het groep bestaat uit veel kansarme alleenstaande overgrote deel in de goedkoopste wijken van de jonge mannen en een deel alleenstaande jonge vier grote steden woont. De sleutel om daar iets moeders. Voor hen als rijksgenoten geldt op ba­ aan te doen ligt met name bij het Rijk, maar die sis van het Koninkrijksstatuut géén inburge- laat het probleem tot op heden op het bordj e van ringsplicht. Ook worden zij niet opgevangen zo­ de steden liggen. als asielzoekers. Zij komen niet in aanmerking Daar komt bij dat erin dejaren negentig een voor een corporatiewoning via de officiële wo­ grote instroom van asielzoekers is geweest, die ningtoewijzing, omdat ze geen ‘woonduur’ en

S&D 10/11 I 2003 Het integratievraagstuk van Charlois Jeroen Dijsselbloem Herstructurering uan wijken is lang niet genoeg!

vaak ook geen sociale of economische binding kansarmsten veel harder aanpakken. Nederland hebben. Mede daardoor zijn zij gedwongen bij moet af van haar positie als centrum van dmgs- elkaar te wonen, in wat inmiddels bekend staat handel, vrouwenhandel en mensensmokkel. Cri­ als de 'Antillen-steden’. In deze steden worden mineel geld infiltreert de bovenwereld van de veel projecten uitgevoerd om deze jongeren toch grote steden en corrumpeert onze samenleving. op te vangen en niet pas met ze in aanraking te Dat is prioriteit nummer i, wat mij betreft. komen nadat politie en justitie hebben moeten In de tweede plaats, en nauw samenhangend ingrijpen. met het eerste punt: de PvdA moet vooraan staan Niet alleen moeten we aandacht hebben voor bij het bestrijden van illegaliteit. Niet alleen is er specifieke groepen wanneer er specifieke proble­ sprake van ernstige uitbuiting van illegalen door men zijn. Ook moeten we tijdig veranderende werkgevers en huisjesmelkers, maar ook is hier patronen van immigratie erkennen. Zo wijst de sprake van een sluipende ondermijning van WRR op een sterkere concentratietendens van onze sociale welvaartsstaat. Illegaliteit tast het nieuwe immigranten in transnationale gemeen­ weefsel van de steden en van de samenleving als schappen.' Mede door de continuïteit van de im­ geheel aan. De aangroei van het leger illegalen in migratiestroom blijven immigranten zich oriën­ de steden door het simpelweg beëindigen van teren op de eigen groep. Deze nieuwe gemeen­ opvang van uitgeprocedeerde asielzoekers door schappen, deels georiënteerd op de Nederlandse de rijksoverheid is maatschappelijk onaccepta­ samenleving, bestaan vaak uit zowel legale als il­ bel. Dit uitzetbeleid zal moeten worden gewij­ legale immigranten die elkaar opvangen. Derge­ zigd. Intensieve begeleiding gericht op terugkeer lijke patronen dragen niet bij aan de gewenste (dus niet volledig aan de verantwoordelijlcheid versnelling van de integratie. van de asielzoeker overlaten) en tot dat moment Feitelijk is er in de steden een nieuwe geseg­ opvang in uitzetcentra is mijns inziens onver­ regeerde onderldasse ontstaan, waarvan kans­ mijdelijk. arme immigranten een aanzienlijk onderdeel In de derde plaats zullen er in alle steden van vormen. Een diepgravende analyse van de oorza­ Nederland meer opvangvoorzieningen moeten ken zal hopelijkkomen van de tijdelijke Parle­ komen, zodat elke stad zijn eigen dak- en thuis­ mentaire Commissie Onderzoek Integratiebe­ lozen en drugsverslaafden kan opvangen. Een ge­ leid. Mogelijk zal zij wijzen op het niet tijdig coördineerde spreiding van verantwoordelijk­ onderkennen van het feit dat we een immigratie­ heid. De opvangcapaciteit, zowel overdag als ‘s land zijn geworden, het niet tijdig reageren op nachts, is ten ene male onvoldoende voor de om­ de omvang van de immigratiestroom in de j aren vang die deze groepen hebben gekregen. In Ut­ negentig en een langdurige halfslachtigheid tén recht zijn tegelijkertijd met het sluiten van de opzichte van de noodzaak en effectiviteit van in­ beruchte tunnel onder Hoog Catharijne opvang­ tegratie. plekken voor gebruikers geopend en wordt op 68 Om verdere gettovorming in de achterstands­ dit moment gewerkt aan het openen van negen wijken een halt toe te roepen, moet er conse­ hostels voor daklozen verspreid over de stad. quent en systematisch uitgegaan worden van de In de vierde plaats pleit ik voor een forse uit­ specifieke problemen van de huidige bewoners breiding van nieuwe vormen van begeleid wo­ van die wijken, waarvan huisvesting een heel be­ nen. Daarbij kan gedacht worden aan allerlei langrijke is. Herstructurering kan van zo’n aan­ goedkope woonvormen, bijvoorbeeld kamers of pak deel uitmaken. Zonder de pretentie hier vol­ kleine eenheden met gedeelde voorzieningen ledig te kunnen zijn, noem ik de meest urgente waarbij begeleiding geregeld is. Daar zou de problemen en oplossingen. kwetsbare groep die nu van de ene naar de an­ In de eerste plaats moeten we de criminele dere goedkope tijdelijke woning verhuist, een netwerken die drijven op her misbruik van de stabiele leefsimatie kunnen worden geboden.

S&D lO/ll I 2003 Het integratievraagstuk van Charlois Jeroen Dijsselbloem Herstructurering uan wijken is lang niet genoeg! van waaruit hernieuwde integratie in de maat­ In de zesde plaats zal er veel sneller een in­ schappij een kans van slagen krijgt. Denk eens haalslag op het vlak van inburgering van oudko- aan de groep (ex)psychiatrische patiënten, die mers moeten komen. In de plannen van de PvdA tussen wal en schip zijn gevallen door de ‘ver­ is daar ook extra geld voor gereserveerd. En de maatschappelijking’ van de zorg. Of de vele al­ slagingskans na afronding van de inburgering leenstaande jonge moeders of alleenstaande zal ook voor nieuwkomers veel hoger moeten minderjarige asielzoekers die nu vaak min of komen te liggen. Blijven investeren in het weg­ meer aan hun lot worden overgelaten. Een an­ werken van (taal)achterstanden in het onderwijs dere groep zijn ex-delinquenten. De bezuinigin­ hoort daar ook bij. gen van Minister Donner op de reclassering en In de laatste plaats moeten de segregerende hetExodus-project, de in-huis-opvangvan delin­ mechanismen van ons huidige volkshuis­ quenten die de gevangenis verlaten, is regelrecht vestingsbeleid worden blootgelegd en weggeno­ rampzalig. men. Dus wel doorgaan met stadsvernieuwing, En inderdaad, ik vind het essentieel dat deze maar met de nadruk op het eerst bouwen van voorzieningen worden gespreid over de stad en voldoende vervangende betaalbare woningen. de regio en dat daarover harde afspraken worden Het bestrij den van ‘scheefwonen’, hogere inko­ gemaakt. mens in goedkope wijken, zoals het Kabinet wil, In de vijfde plaats vind ik dat we de discussie is zeer contraproductief. Wèl streven naar meer moeten voortzetten over de opvang van nieuw­ differentiatie in de oude wijken, maar evenzeer komers die uit de asielprocedure komen met een in de nieuwe VINEX-wijken betaalbare sociale verblijfsstatus. Alle gemeenten stellen verplicht woningen neer zetten. De huursubsidiewet ont­ woningen voor deze groep beschikbaar, maar de doen van allerlei hindernissen waardoor lagere asielzoeker hoeft een woning niet te accepteren. inkomens heel weinig keuzevrijheid overhou­ De feitelijke situatie is dan ook dat in plaatsen als den. En criteria in de woonruimteverdeling eruit Hoogezand-Sappemeer de aangeboden wonin­ halen die ervoor zorgen dat allochtonen minder gen leeg blijven staan, terwijl de grote steden on­ kans blijven maken op die betere huurwoning. geveer een kwart van de nieuwkomers opvan­ En zo kunnen we nog wel even doorgaan. Over gen. En die opvang vindt dan met name plaats in de uitwerking van veel van dit soort maatregelen de eigen subgemeenschap in de concentratiewij- is meer te vinden in het boekje Buurten voor bewo­ ken. Een sterkere vorm van sturing op de huis­ ners” dat de PvdATweede-Kamerfractie in okto­ vesting en opvang in bijvoorbeeld het eerste — ber zal uitbrengen. inburgeringsjaar van deze groep acht ik zeker Laat niemand meer zeggen dat het bouwen verdedigbaar. Vanuit het belang van de ont­ van gedifferentieerde wijken de enige oplossing lasting van de achterstandswijken, maar bovenal is voor de complexe problemen van de oude wij­ vanuit een oogpunt van snellere integratie in de ken van de grote steden. Nederlandse samenleving. 69

Noten

Nederland als immigratiesa- menleving. Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, 2001, pag28 e.v.

s&D lo/n j 2003 Hetintegratievraagsttikvan Charlois (3) Toedekkers tegenover Paniekzaaiers Het dispuut over 3 ojaar integratiebeleid

RENE CUPERUS

Het was in een fraaie Idoosterzaal van de oude aan Pim. Het is hoe je het ook wendt of keert de Domkerk in Utrecht dat er voor het eerst ge­ verdienste van de Fortuyn Opstand geweest dat vloekt werd in de linkse kerk van de PvdA. Wat zich in Nederland fundamentele verschuivingen wilde het geval? In die zaal was het Politiek Fo­ hebben voorgedaan in het denken over immigra­ rum van de PvdA bijeen in beladen sfeer. Het zal tie, integratie en democratische representatie. eind mei, begin juni zijn geweest, vlak na de Sommigen geven daarvoor rechtstreeks krediet Dreun van 15 mei 2002. Alle paarse bewindslie­ aan de alarmsignalen van Pim Fortuyn ('Tegen de den waren aanwezig, met Kok en de vers afgetre­ islamisering van onze cultuur’), anderen zien het den Melkert op de eerste rij, toen een mevrouw meer indirect in wat de Fortuyn Opstand heeft opeens met schril-overslaande stem beschaafd losgewoeld en aangericht: grote verkiezingsne­ op buitenlanders begon te schelden. Het zal wel derlagen voor de traditionele partijen en angst een PvdA-gedeputeerde zijn geweest of een ge­ voor nieuwe nederlagen. De impact van nine-ele- meenteraadslid. Ik herinner me van haar woor­ ven speelt in elk geval niet de hoofdrol, want nog den zoiets: ‘Soms zie je van die vrouwen in die steeds is het multiculmreel wondenlik-debat in lange soepjurken lopen, en dan denkje heel af en Nederland, gemeten naar onsmimigheid en on­ toe: rot toch op naar je eigen land als je je niet wil bevangen scherpte, uitzonderlijk in Europa. aanpassen’. Ik herinner me het effect van die Hoe dan ook, of het nu uit innerlijke overtui­ woorden op de zaal niet goed meer. Werd het ging of uit berekenende massage van de volkswil pijnlijk stil? Werd er besmuikt of juist bevrij­ gebeurde, met het Kaasstolp-rapport van de dend gelachen? Was er een massaal geruis van Commissie De Boer — dat de scherpst denkbare 70 kromme tenen? Ik weet het niet meer. Wel weet dilemma’s op ‘multicultureel’ terrein aan de par­ ik dat het voor de PvdA een uniek moment was. tij voorlegde — en met een schielijk aangepast De politiek-correcte beknellingen kwamen defi­ Verkiezingsmanifest plaatste de PvdA zich als­ nitief wat losser te zitten. nog realo in de hoek van diegenen die immigra­ Sindsdien is ook de PvdA begonnen zich te tie en integratie ook opvatten als problematische voegen in ‘de nieuwe consensus’ die er rondom zorgenkinderen. De tekst van het post-15 mei het vraagstuk van integratie en de multiculmrele Verkiezingsmanifest liet wat dat aangaat weinig samenleving in Nederland is ontstaan. Met dank aan duidelijkheid te wensen over: ‘In het voor­ jaar van 20 02 is gebleken hoezeer in de Neder­ Over de auteur René Cuperus is medewerker uan de landse samenleving een gevoel van onbehagen is Wiardi Beekman Stichting en eindredacteur uan s& d gegroeid. Wij hebben ons de boodschap van de

S&D 10/11 I 2003 Het integratievraagstuk van Charlois René Cuperus Toedekkers tegenover Paniekzaaiers kiezers van 15 mei aangetrokken en hebben op Denk aan de spreiding over het land van ‘nieuw­ verschillende terreinen onze standpunten aan­ komers’ en het ontmoedigen van ketenmigratie. gescherpt.’ Bijvoorbeeld: ‘Mensen uit andere lan­ (Zie ook de bijdrage van Jeroen Dijsselbloem den die zich blijvend in ons land vestigen moe­ hiervoor in dit nummer). ten integreren ('Nederlands leren’ en ‘zich ver­ trouwd maken met de normen die in onze wet­ DE ‘ h e t -v a l t -a l l e m a a l - w e l - m e e ’- p a r t ij ten zijn vastgelegd’). De overheid bevordert het integratieproces, en doet dat zó dat de proble­ Ondermssen loopt het parlementair onderzoek men die soms met de komst van mensen uit an­ naar 3 o j aar Integratiebeleid. Waarom is hiervan dere culturen gepaard gaan, niet eenzijdig bij de eigenlijk niets op xv te zien? Ik ken saaiere poli­ kansarmen in de oorspronkelijke Nederlandse tiethrillers en voetbaltoppers met minder goals. bevolking komen te liggen’. Wat een schande eigenlijk dat een zo gepolari­ Deze koerswending van de PvdA contrasteert seerd, gepolitiseerd en emotioneel beladen met de zwijgzame sur place binnen wat ooit de vraagstuk, dat zulke enorme gevolgen voor onze meest geprofileerde multiculturalistische poli­ samenleving heeft gehad en nog zal hebben, het tieke partij van Nederland was: Groenlinks. Zel­ zonder camera-openbaarheid moet doen. den een partij gezien die zich stiller liet scheren Er is inmiddels een groot gevecht uitgebroken bij tegenwind. Het is van een angstige lafheid tussen de Optimisten en de Pessimisten, tussen hoe afwezig deze partij — als noodzakelijk de Toedekkers en de Overdrijvers, mssen de Eu- contrapunt ^ in het huidige integratiedebat is. femisten en de Paniekzaaiers, tussen hen, Voor de PvdA was de moedige noodkreet uit kortom, die de integratie van allochtonen in de Charlois van PvdA-bestuurder Dominic Schrijer Nederlandse samenleving als redelijk geslaagd tegen de totaal uit de hand lopende ‘concentratie beschouwen en hen die deze als totaal mislukt van kansarmoede’ in zijn deelgemeente de laat­ zien. Volgens sommigen zou dit gevecht zelfs al ste beweging aan het front. Cynici zullen zeggen een duidelijke winnaar kennen: de Alarmisten dat dit signaal over de excessieve belasting van zouden vernietigend hebben gewonnen. Er zou de sociologie van Rotterdam — en dan hebben daarom sprake zijn van een nieuwe dwingende we het over een snelle, radicale en bovenmaatse politieke correctheid: ‘De rollen zijn omgekeerd. ‘multiculturalisering’ van een traditionele Wat ooit politiek correct was, is nu incorrect. havenarbeidersstad (Überfremdung heet dat met Wat eens niet mocht, is thans de norm’ (Hubert een akelige term uit het rechtspopulistische vo­ Smeets in De Groene AmsterdammervRn 4 okto­ cabulaire van de Oostenrijkse Haider-partij) — ber). Ook NRC-columnist Sjoerd de Jong spreekt twintig j aar te laat komt. Maar zelfs vandaag de van een nieuw politiek correct dogma: ‘alles is dag nog wordt Schrijers noodkreet over sprei­ mislukt: de multiculti-samenleving heeft gefaald ding van opvang en zorg en spreiding van poli­ en de verzorgingsstaat is ziek’ (7 oktober). Dit tieke verantwoordelijldieden gesmoord in een beeld mag enig hout snij den voor wie zich blind- 71 opgewonden publiek debat, waarvan de uit­ staart op het opiniepagina-debat van de grote en komst is dat ‘gedwongen spreiding van kansar- kleine opinionleaders, maar daaronder, in de gele­ men/cq migranten noch wenselijk noch moge­ deren van de PvdA bijvoorbeeld, is de Verplichte lijk is’. Basta. Dat was het dan. Over tot de orde Houding van Anti-Multiculturele Verontrusting van de dag. Laten ze het in Charlois maar uitzoe­ nog helemaal geen gedaald cultuurgoed. ken. Komt u over twintig j aar nog eens terug, Eerder maak ik me zorgen dat de PvdA zich, meneer Schrijer. met name bij het parlementair integratie-onder- Evident is dat gedwongen spreiding niet kan zoek, eenzijdig en als enige in de hoek laat ma­ plaatsvinden op basis van etnische achtergrond, noeuvreren van de sussende ‘het valt allemaal maar daarmee is niet het hele verhaal verteld. wel mee’-partij. Ik proef bij enkelen de neiging

s&'d 10/11 I 2003 Het integratievraagstuk van Charlois René Cuperus Toedekkers tegenouer Paniekzaaiers

om vooral weer positieve dingen te zeggen (weg de pessimisten tegenover de optimisten, die van van het benoemen van de schaduwzij den en de de multiculturalisten tegenover de ‘assimilatio- problemen!) of om, zoals Jacques Wallage laatst nisten’. in N o VA deed, de verzoenende rol te claimen; we Dat het integratiedebat even werd vermengd moeten groepen niet uit elkaar drijven. Daar ben met een poldervariant van het McCanhyism was ik het niet mee oneens natuurlijk. Alles moet natuurlijk droevig. Het Hilda Verwey-Jonker In­ worden ondernomen om een gepolariseerde stituut werd als mantelorganisatie van de Opti­ wij/zij-verhouding tussen autochtonen en all­ misten en Eufemisten in de beklaagdenbank ge­ ochtonen te voorkomen, maar daaraan moet, wat zet, omdat zij de werlchypothese van de Kamer mij betreft, wel het beschamende besef vooraf­ — ‘het integratiebeleid is tot nu toe onvoldoende gaan dat we eigenlijk nu pas — na dertig jaar geslaagd’ in haar Bronnenonderzoek ‘deels cor­ zwalkend, tastend en falend immigratie- en inte­ rect’ achtte. In termen van wetenschappelijke in­ gratiebeleid — enigszins een idee hebben van tegriteit was de debunking van dit instimut non­ wat het betekent om een de Jacto immigratiesa- sens, maar in termen van onafhankelijke afstand menleving te zijn geworden. Dat tragische besef tot de kernvragen van het onderzoek was het dient vooraf te gaan aan de (begrijpelijke) nuan- niet helemaal onzinnig. Het was achteraf beter cerings- en positivo-instincten tegen de huidige geweest om alle schijn te vermijden. De parle­ apocalyptische blikvernauwing (Sjoerd de Jong) mentaire onderzoekscommissie had beter met van opeens alleen nog maar stoer uit de bus bla­ een iets duurder, minder in de ‘schuldige’ be- zende rechtse politici. leidscircuits ingevoerd instimut in zee kunnen Maar pas op. De PvdA loopt in het huidige kli­ gaan, vooral ook met frisse buitenlandse onder­ maat het risico om de zwarte piet van het ‘tot nu zoekers. toe onvoldoende geslaagde integratiebeleid’ Verontrustender dan de kwestie van de nor­ (motie-Marijnissen) te krijgen, wanneer zij zich matieve Ideuring van het onderzoek (nogmaals, als enige opwerpt als politieke representant van geen kwestie van wetenschappelijke integriteit) ‘het is niet allemaal kommer en kwel’. Daarmee vind ik wat ik over het onderzoek zelf las, bij zou zij rechtse partijen en politici een te gemak­ monde nota bene van de betroklcen onderzoe­ kelijke gelegenheid bieden om zich aan de collec­ kers (De Groene Amsterdammer Vin 4/10). Het Ver­ tieve Nederlandse politieke ‘schuld’ (van de tragi­ wey-Jonker Instituut mag zich dan keurig aan de sche, niet geheel verwijtbare soort) ten opzichte opdracht hebben gehouden; het probleem van 3 o jaar integratiebeleid te onttrekken. De schuilt hem in de verstrekte opdracht zelf Nog VVD was destijds de grootste en meest enthousi­ los van de grote beperkingen die toch al aan dit aste voorstander van de instroom van gastarbei­ type beleidsevaluatieonderzoek kleven (deldoof ders en vond op een gegeven moment de tijde­ mssen beleidswerkelijldieid en ‘praktijkwerke- lijke pensions te zwaar dmlcken op de werkge- lijkheid’), moet worden vastgesteld dat er een ta­ 72 verslasten. Het cda heeft iedereen jarenlang op melijk smalle opdracht door de parlementaire een dwaalspoor gezet met zijn ambivalente plei­ onderzoekscommissie aan hen was verstrekt. dooi voor een model van ‘verzuilde integratie’ Het bronnenonderzoek richtte zich op de deelge­ (soevereiniteit in eigen kring). De PvdA op haar bieden arbeid en inkomen, onderwijs en wonen beurt heeft zich in zijn internationalisme, kos­ &■ sport en recreatie. Opvallend afwezig is het mopolitisch cultuurrelativisme en multiculm- thema van de criminaliteit (misschien wel het rele romantiek verslikt. Dat betekent niet mee- terrein waarop de integratie zeer ver gevorderd hypen met de anti-hype; niet de feiten, nuances en is, gemige de kennis die voor crimineel gedrag de ons omringende landen uit het oog verliezen, benodigd is van de Nederlandse samenlevings- maar op zijn minst zou ik in de PvdA wel beide codes) en het thema van culmur en religie, met vleugels vertegenwoordigd willen zien: die van name de radicalisering binnen de moslimwe-

S&D 10/11 I 2003 Het integratievraagstuk van Charlois René Cuperus Toedekkerstegenover Paniekzaaiers reld. Het gaat hier om twee kernthema’s van het ving gekeerd. En 1/3 zit in de middenzone daar­ debat na 15 mei 2002 en zelfs volgens Hans Bou- tussen. Daar kan het nog beide kanten mee uit: tellier, de nieuwe directeur van het Verwey-Jon- of richting geslaagde integratie of in zorgelijker ker Instituut, gaat het hier nu net om de twee richting. De toon en kleur van het debat worden onderwerpen die systematisch door de politiek dus ook in sterke mate bepaald door de gegevens zijn veronachtzaamd en daarom nu zo heftig in die je symptomatisch acht voor het geheel. debat zijn geraakt. In De Groene (4/10) melden de Welke eenderde is pars pro toto voor het verhaal onderzoekers enigszins beschaamd dat er wel van 30 jaar integratie? Op welke eenderde richt meer terreinen niet binnen de smalle focus van je je om Optimist of Pessimist, Toedekker of Pa­ de opdracht van de parlementaire commissie niekzaaier te zijn? vielen: het sociale verkeer buiten de groep van Uiteindelijk gaat het misschien om een merk­ allochtonen, de emancipatie van de vrouw of de waardig zwart/wit-dispuut: is de integratie nu participatie aan algemene instellingen. Dit valt gelukt of mislukt? Toch kan ik, als ik zou moeten, het Verwey-Jonker Instituut niet zelf aan te reke­ moeiteloos kiezen en wel voor de positie dat het nen (al is het aannemen van 'een haastklus van integratiebeleid mislukt is. Ik geef toe dat dat twee maanden’, zoals men het zelf omschrijft, bij ook bij mij deels voortkomt uit het modieuze ge­ het meest cruciale samenlevingsvraagsmk van voel van de verontruste bekeerling, die sinds de dit moment wel vragen om moeilijkheden), algehele monoculturele paradigmawisseling de wer­ maar de beperkte focus van een toch al complex kelijkheid opeens met andere ogen bekijkt, zoals onderzoek (‘pas in 2000 heeft de overheidhet zo velen. Maar ik heb ook wel argumenten. Al­ monitoren van de effectiviteit van beleid inge­ leen al de Grote Misrekening, de Foute Inschat­ voerd’) plaatst hun bevindingen over het gedeel­ ting, de Verkeerde Aanname, het Grove Misver­ telijke integratie-succes wel in een ander licht. stand — de hoofdletters zijn hier op hun plaats — dat de ‘gastarbeiders’ niet met behoud van eigen cultuur en identiteit terugkeerden naar integratiebeleid : hun land van herkomst, maar in plaats daarvan EEN SUCCESVOLLE MISLUKKING hun gezinnen, families en soms hele dorpen Hoe dit ook zij, wetenschap in het algemeen en ‘met behoud van eigen culmur en identiteit’ naar zeker zo’n beleidsevaluatief onderzoek kan nooit het ‘land van aankomst’ (Paul Scheffer) lieten definitief uitsluitsel geven over een ook poli tiek- overkomen, maakt dat het Nederlandse beleid en normatieve kwestie als: is de integratie nu ge­ alle betroklcenen daarbij — dichtbij of verder af slaagd of geflopt? Het gaat hier niet alleen om — een duidelijk onvoldoende rapportcijfer ver­ een ingewikkelde veelheid van beleidsterreinen dienen. Hoe heeft een land zichzelf zo lang, zo to­ (deels is de integratie op het ene terrein wel ge­ taal op het verkeerde been kunnen zetten! slaagd en deels op het andere niet) en om de Dat gegeven alleen al, dat eindeloos boven de kloof tussen beleidswerkelijkheid en dagelijks markt zweven van de opties ‘terugkeer of perma­ 73 ervaren ‘praktijkwerkelijkheid’, maar ook om nent verblijf’ — voortkomend uit de zeer invoel­ complexe menselijke ervaringen. bare existentieel-romantische nostalgie van elke Arie van der Zwan heeft eerder in dit blad wel migrant, overal ter wereld — heeft alhier het ge­ eens de verdeelsleutel van 1/3,1/3,1/3 gebruikt: hele integratie-paradigma volledig ontregeld en van 1/3 van de niet-westerse allochtonen is de in­ een nauwelijks meer in te lopen integratie- tegratie goed geslaagd in termen van taal, inko­ achterstand doen ontstaan, waar onze samenle­ men, werk en zelfredzaamheid; met 1/3 gaat het ving nu nog dagelijks de gevolgen van onder­ helemaal niet goed. Die is niet goed geïntegreerd vindt, in de vorm van armoede, discriminatie, en verkeert in zorgelijke probleemsituaties. Men hoge sociale zekerheidsuitgaven — zoniet een staat met de rug naar de Nederlandse samenle­ uitholling van de verzorgingsstaat, hernieuwde

S&D 10/11 I 2003 Het integratievraagstuk van Charlois René Cuperus Toedekkers tegenover Paniekzaaiers

vrouwenonderdmkldng, hernieuwd antisemi­ Het gaat dan om een verhaal over spankracht, tisme en een zeer forse ‘frictiecriminaliteit’ over concentratie en over aantallen. Een verhaal (Mark Bovens: ‘In de meeste immigratielanden over de noodzaak van assimilatie in termen van zijn de criminaliteitscijfers van eerste, en vaak westerse identiteit. Een verhaal over integratie- ook tweede, generatie-immigranten hoger dan blolckades door culturele factoren en over cultu­ van autochtonen in gelijke posities. Zelfs landen rele spanningen mssen allochtonen en autochto­ met een bewust immigratie- en integratiebeleid nen. Een verhaal ook over onveiligheid, onbeha­ hebben vaak te maken met hoge criminaliteit gen en vervreemding. Dan komen we op een ter­ onder nieuwkomers’, NRC Hatidelsblad, 26-9- rein waarop de PvdA zich doorgaans een stuk on­ 2003). gemakkelijker voelt: onze partij wil het liefst al­ We stuiten hier op de tweede reden waarom les herleiden tot een individueel of collectief so- ik het integratiebeleid een onvoldoende zou wil­ ciaal-economisch verhaal, alsof de mecanodoos len toekennen. Het integratiebeleid en het debat van Marx nog altijd het enige sociaal-democrati- erover versmalt zich veel te veel tot louter de (so- sche gereedschap zou zijn. ciaal-economische) integratie van allochtonen cq Zo wordt de impact van criminaliteit naar migranten in de ontvangende samenleving, mijn mening enorm onderschat in politiek en maar veronachtzaamt systematisch de andere beleidskringen. Misdaad is misschien wel de be­ kernkwestie: wat zijn de korte termijn en lange langrijkste rtiggervzn multicultureel onbehagen termijn effecten van immigratie op de ontvan­ en ‘witte’ gevoelens van angst, onzekerheid en gende samenleving zelf. Dan gaat het om niet ge­ vervreemding. De sensibiliteit voor geweld is ringe vraagstukken. Is de verzorgingsstaat van juist in het ‘feminiene’ Nederland bovenmatig het Europese type wel levensvatbaar onder con­ sterk ontwildceld, zo laat onderzoek naar cultu­ dities van immigratie? Hoe sociale cohesie te be­ rele waardeoriëntaties van de Nederlanders zien. houden bij toenemende diversiteit? Is de islam Die sensibiliteit is in een samenleving die ook verzoenbaar met de westerse moderniteit? Hoe­ nog eens half-bewust onder de slagschaduw leeft ver reikt de spankracht van een permanent van nieuwe terroristische aanslagen niet bepaald transformerende samenleving? Kan een land be­ afgenomen. De instroom van buitenlanders met staan zonder nationale identiteit? Kunnen de la­ een soms fors lagere geweldsdrempel levert een geropgeleiden de voor hen onevenredig onrecht­ ernstig conflict van ‘multiculmreel samenleven’ vaardige gevolgen dragen van zowel de merito­ op. Ik zou niet direct weten hoe, maar het is van cratische postindustrialisering als van de multi- het grootste belang, omwille van de maatschap­ culturalisering en Europeanisering van onze pelijk vrede, dat er een einde komt aan de samenleving? ‘zelfstigmatisering’ door de beruchte Marok­ Over dit type vragen en onzekerheden gaat kaanse en Antilliaanse criminele jongeren. We het debat sinds de Fortuyn Opstand en nine ele- ontkomen er niet aan om tamelijk primitief de 74 ven. Het is dan ook teleurstellend dat bij het par­ bewuste gemeenschappen veel harder op dit pro­ lementair onderzoek soms te technocratisch al­ bleem aan te spreken en zich medeverantwoor­ leen naar de faal- en slaagkansen van individuele delijk te laten voelen voor de bestrijding ervan. migranten gekeken wordt (hoe belangrijk ook), En dat is het omgekeerde van stille tochten tegen maar dat de radicale transformatie van Neder­ ‘racistisch politie-optreden’. Die ‘gemeenschap­ land in een multi-etnische immigratiesamenle- pen’ hebben op zijn minst een beeldvormingsbe- ving minder bevraagd en geproblematiseerd lang bij het tegengaan van chronische misdaad wordt. Dat zou een geheel andere focus opleve­ en overlast in ‘eigen kring’. En was het maar zo ren die indirect van grote betekenis is voor de dat er alleen sprake was van die ellendige jeugd­ context en dus het welslagen van Integratie-in- criminaliteit. De ‘normale’ integratie in de spanningen. Nederlandse samenleving wordt ook in onbe-

sS/d 10/11 I 2003 Het integratievraagstuk van Charlois René Cuperus Toedekkers tegenouer Paniekzaaiers kende, doch vermoedelijk sterke mate, bemoei­ in de kern niet veel meerheeft te behelzen als je lijkt door het feit dat aanzienlijke groepen bui­ aan de wetten, regels en algemene normen hou­ tenlanders (hele delen van allochtone gemeen­ den, geen overlast veroorzaken en de Neder­ schappen en transnationale familienetwerken) landse taal leren. Dat is in de huidige empirische deel uitmaken van de georganiseerde misdaad in werkelijkheid al een utopisch ideaal. En is enig Nederland, in het bijzonder in de drugshandel positief committment aan de Nederlandse en aanverwante terreinen, zoals door Frank Bo­ samenleving nu zo veel gevraagd? venkerkbij de VanTraa-enquete en daarna goed Als het de afgelopen dertig j aar ergens aan gedocumenteerd aannemelijk is gemaakt. Over heeft ontbroken, dan is het wel aan ‘elites’ die de integratie in NarcostaatNederland hoeft niet te zelfbewust en verantwoordelijk de maatschappe­ worden ingezeten. lijke veranderingen en de onbedoelde gevolgen Ik ben niet gerust op dit soort ontwikkelin­ daarvan hebben benoemd, begeleid en gestuurd. gen, des te minder naarmate de politie soms zelf Dat is misschien nog wel het meest veront­ aangeeft er weinig gerust op te zijn (en dat be­ rustende van 3 o j aar mislukt integratiebeleid. treft ook de onbedoelde criminele gevolgen van Dat de elites (wij dus met zijn allen) zich hebben de Europese uitbreiding!). Het is nog te vroeg laten overdonderen door de migratiebewegin­ voor absolute noodmaatregelen als ‘three strikes gen en een stad als Rotterdam onderhevig heb­ and you are out of this country again’ , maar van ben laten zijn aan een, mijns inziens, achteraf mij mag Donner daar wel eens op gaan studeren onverantwoordelijk snelle en massieve ‘multi- voor de samenleving ontwrichtende recidivisten culturalisering’. zonder Nederlands staatsburgerschap. Ik schaam me met terugwerkende kracht de oren van het hoofd dat we nu pas, na 3 o j aar, Na dit zware geschut, lijkt het me raadzaam af te enige notie krijgen van wat het is om een immi- sluiten. Ik zou eerlijk gezegd niet weten waarom gratiesamenleving te zijn geworden. We hebben thema’s van assimilatie, nationale identiteit en 3 o jaar lang met zijn allen de allochtonen, verwestersing het monopolie van rechts zouden autochtonen en zij die de multiculmralisering moeten zijn en linkse intellectuelen zich moeten met vallen en staan moesten opvangen — van vermaken met vragen als; ‘wat is een Nederlan­ politieagent tot verpleegster, van rechter tot der eigenlijk?; bestaat er wel een westerse cul- Wegenwacht — laten aanmodderen met onhel­ mur?’ Zoals DickPels in zijn recente boek De geest der, onzeker, inconsistent en zwalkend integra­ van Pim de kern van de Fortuyn Revolutie tame­ tiebeleid. lijk wereldvreemd afdoet met ‘spruitj esnationa- H etisom die reden dat het een gotspe van reu­ lisme’. Wat is er eigenlijk rechts aan een pleidooi zenformaat is om te beweren dat het Nederlandse voor assimilatie aan de prudent-progressieve integratiebeleid geslaagd is. Nederlandse samenleving, wanneer assimilatie 75

S&D 10/11 I 2003 Pro Contra de direct gekozen burgemeester

Dingen gaan snel in de hedendaagse mediademocratie. Iets wat voor lange tijd ondenkbaar leek in het land van Thorbecke, de rechtstreekse verkiezing van de burgemeester, is, althans voor de tegenstanders van deze vorm van directe democratie opeens angstvallig dichtbij gekomen. D66-ministerThom de Graaf gooide namens het kabinet een rotsblok in de vijver van staatkundige vernieuwing en lokale democratie. De meningen over dit plan zijn zeer verdeeld en lopen dwars door de partijen heen. Zo ook door de PvdA. Wouter Bos brak bij het CLB-festival van het lokaal bestuur in Tilburg een lans voor het idee van de direct 76 gekozen burgemeester, daarmee de eerdere PvdA-consensus — de door de gemeenteraad gekozen burgemeester — openbrekend. Hier in s & d een eerste begin met het debat pro & contra de gekozen burgemeester. Paul Bordewijken Jan-Jaap van den Berg kruisen de degens.

sS/d lo/ii I 2003 FOTO TACOANEMA | HOLLANDSE HOOGTE

Pro Sr' Contra de direct gekozen burgemeester (i) Willen wij een eenhoofdig gemeentebestuur?

PAUL BORDEWIJ l<

Als eerste stap naar een direct verkozen burge­ ders lopen daarmee het risico te worden ontsla­ meester, zoals die bij de kabinetsformatie is gen voor fouten van ambtenaren ten aanzien van overeengekomen om d 6 5 te gerieven, heeft wie ze geen enkele gezagsrelatie hebben. Thom de Graaf de Hoofdlijnennotitie direct gekozen Verspeelt het college als geheel het vertrou­ bur_gemeester uitgebracht. In die notitie noemt wen van de raad, dan blijft de regeringsleider het kabinet de nog maar pas op instigatie van buiten schot, want anders zou de burgemeester D 6 6 geïntroduceerde mogelijldteid van een raad­ afhankelijk van de gemeenteraad worden, stel je plegend burgemeestersreferendum ‘vlees noch voor! Toch wordt hij geacht collegiaal te besturen vis’. Met de rechtstreeks gekozen burgemeester met wethouders die juist wel afhankelijk van de zet het kabinet ons echter opnieuw een vegeta­ raad zijn. Het gaat erop lijken dat de burge­ risch gerecht voor. meester onschendbaar is en de wethouders ver­ Het kabinet kiest voor collegiaal bestuur. antwoordelijk, terwijl de burgemeester wel een Daarom moet de burgemeester zorgdragen voor macht krijgt waarvan Beatrix zou watertanden. eenheid in het functioneren van het college, en Intussen valt vanuit de zittende burge­ voorkomen dat de wethouders functie verzelf­ meesters tegenovergestelde kritiek te beluiste­ standigt. Niettemin wijkt de positie van de bur­ ren. De burgemeester wordt dan wel recht­ gemeester zelf sterk af van die van de wethou­ streeks verkozen, maar krijgt onvoldoende in­ ders. Hij wordt rechtstreeks gekozen, en wordt strumenten om het programma waarop hij daarom regeringsleider, een functie waarvan je wordt gekozen uit te voeren. Bij de benoeming je kunt afvragen of die wel past bij een collegiaal van wethouders blijft hij immers afhankelijk van bestuur. Hij wordt ook het bevoegd gezag voor de de gemeenteraad. Je kunt dan ook op je vingers ambtenaren en stelt de portefeuilleverdeling natellen dat er hierna een grondwetswijziging 78 vast. komt die het mogelijk maakt dat de rechtstreeks De wethouders daarentegen blijven benoemd verkozen burgemeester zelf de wethouders be­ door de raad, zij het op voordracht van de burge­ noemt, met opnieuw als argument dat de con­ meester. Van vlees noch vis gesproken. Het col­ structie vlees noch vis is. Dan zal blijken dat al­ lege als geheel is verantwoordelijk voor zijn be­ leen maar voor verkiezing van de wethouders leid aan de gemeenteraad, maar de raad kan al­ door de gemeenteraad is gekozen om het kroon­ leen de wethouders ontslaan, waarbij de burge­ juweel van D 6 6 zonder verdere grondwetswijzi­ meester ook het initiatief kan nemen. Wethou- ging te kunnen realiseren. ‘Kreunjuwelen’ noe­ men anderen dat. Over de auteur Paul Bordewijk was aan 1980 tot iggi De constructie uit de Hoofdlijnennotitie wethouder uan Finandè'n in Leiden maakt het overigens mogelijk dat een burge-

S&’D lO/lI I 2003 Pro & Contra de direct gekozen burgemeester Paul Bordewijk Willen wi] een eenhoofdig gemeentebestuur? meester wanneer zijn kandidaten voor het wet­ meesters, wier functie in de Bataafse tijd is over­ houderschap door de Raad worden afgewezen, gegaan in die van wethouder. Het verschil was geen nieuwe voordracht doet. Hij kan dan in zijn vooral dat die burgemeesters werden aangewe­ eentje de bevoegdheden van het college uitoefe­ zen door een niet gekozen gemeenteraad. nen, ondersteund door het Gemeentelijk Mana­ Met de rechtstreeks gekozen burgemeester gementteam. Is dat daar niet toe in staat, dan kan gaat men het pad op van eenhoofdig bestuur. De de burgemeester altijd nog politieke adviseurs rechtvaardiging daarvoor is dat de meerderheid benoemen die de wethouderstaak overnemen. van de kiezers dat wil. Volgens een recente en­ Ook wanneer de burgemeester zelf de wet­ quête van Maurice de Hond is 6 3 % van de bevol­ houders benoemt, zal echter blijken dat hij voor king voor een rechtstreeks gekozen burge­ de uitvoering van zijn programma altijd nog af­ meester, en van de PvdA-kiezers zelfs 69%. Daar­ hankelijk is van de gemeenteraad. Zo lang de ge­ bij springt de PvdA eruit als de enige partij waar meenteraad wezenlijke macht heeft, zullen bur­ nog meer kiezers een verkozen premier willen gemeesters klagen over 'twee kapiteins op de dan een verkozen burgemeester (75% tegen 59% brug’. Het liefst zouden ze niet alleen de wethou­ onder het gehele electoraat). Wat dat betekent ders maar ook de gemeenteraadsleden willen be­ voor de macht van de Tweede Kamer schijnt men noemen. Dat zal er niet zo snel van komen, maar zich niet te realiseren. wel dat de raad verder gemarginaliseerd wordt. Is het verstandig om op dit punt tegen de Daarmee is het werkelijke dilemma: willen we meerderheid van het electoraat in te gaan? Na een eenhoofdig of een meerhoofdig gemeente­ Fortuijn is daar moed voor nodig. Maar ik denk bestuur. dat de voorkeur voor een rechtstreeks gekozen De dualisering van het gemeentebestuur burgemeester aanzienlijk minder diep zit dan de heeft al een belangrijke aanzet tot marginalise­ frustraties over het multiculti-beleid. Wanneer ring van de gemeenteraad gegeven. Zo sluit het verkiezingen gecombineerd worden met een college privaatrechtelijke overeenkomsten. burgemeestersreferendum wordt de opkomst Daarin kan het ook boeteclausules opnemen daar niet significant hoger door. Nog nergens is voor het geval de raad bij de hantering van zijn geëxperimenteerd met een burgemeestersrefe­ verordenende bevoegdheid het college niet wil rendum waarvoor mensen afzonderlijk naar het volgen, zoals onlangs in Den Helder gebeurd is. stembureau moesten. Nu kan de raad het college in een dergelijk geval Er zijn ook altijd maar weinig kiezers geweest nog wegsturen, maar dat zal niet meer kunnen die vanwege de kroonjuwelen op n 6 6 hebben ge­ wanneer het hele college zijn legitimatie vindt in stemd. D66-wethouders zijn de eersten om zich de rechtstreekse verkiezing van de burge­ te verzetten tegen een lokaal referendum, d 6 6 meester. De enige sanctie die de gemeenteraad heeft ook niet kunnen profiteren van de ineen­ nog heeft bij begrotingsoverschrijdingen, het storting van de LP F, de enige partij met vergelijk­ wegsturen van het college, vervalt dan ook. bare staatkundige ideeën. De sp, die je er niet 79 Terecht heeft de PvdA tot nu toe gekozen voor van kunt beschuldigen onvoldoende in de gaten een door de gemeenteraad benoemde burge­ te hebben wat er onder de bevolking leeft, heeft meester in een werkelijk collegiaal functione­ nog niet zo lang geleden zijn keuze voor een rend college dat volledig verantwoordelijk is rechtreeks gekozen burgemeester ingeruild voor tegenover de raad, en daarmee voor een meer­ een door de gemeenteraad benoemde burge­ hoofdig besmur. Dat geeft de meeste checks and meester, nadat men zich gerealiseerd had wat de balances, bevordert de integriteit, biedt de beste consequenties voor de gemeenteraad waren. kansen voor openbaarheid van bestuur, en sluit Buiten de kring van een aantal burgemeesters aan bij de tradities uit de tijd van de republiek. in Nederland zie ik niet veel aanhang voor een­ Toen kenden de grote steden meerdere burge­ hoofdig bestuur. Je kunt van niet-ingevoerden in

S&D lO/u I 2003 Pro ScContra de direct gekozen burgemeester Paul Bordewijk Willen wij een eenhoofdig gemeentebestuur?

het openbaar bestuur niet verwachten dat ze zich een hoop te doen valt. Het is dan aan de mede­ alle consequenties van een verkozen burge­ werker van het reisbureau om uit te leggen dat meester voor zijn vertrouwensrelatie met de be­ die twee dingen niet samengaan. Zo moeten par­ volking en voor de positie van de gemeenteraad lementariërs hun kiezers ook kunnen uitleggen realiseren. dat een rechtstreeks gekozen burgemeester uit­ Wie bij een reisbureau werkt, krijgt regelma­ eindelijk een gigantische rotschop voor de lokale tig klanten over de vloer die hun vakantie willen democratie zal betekenen. doorbrengen in een rustig dorpje waar ’s avonds

Advertentie

KennisV entrum

Groots Kennisfestival!

Ouer de 'Kaasstolp’-dilemma’s uan de Commissie De Boer 8o endeoppositiekoersuandePudA

Zaterdag 22 november in de Universiteitvan Leiden

Programma: zie www.pvda.nl/kenniscentrum

Vanaf 27 oktober aanmelding via de website

s &’ d 10/11 I 2003 Pro Contra de direct gekozen burgemeester (2) Leve de fopburgemeester!

JAN-JAAPVAN DEN BERG

Je kunt even los van watje van de gekozen De door Wouter Bos ingezette koerswij ziging burgemeester vindt — bewondering hebben inzake de gekozen burgemeester is echter even voor de voortvarendheid van Thom de Graaf en onvermijdelijk als logisch. Alles bij het oude la­ zijn D 6 6. Eind september bracht De Graaf een ten is geen optie, en ook de door de raad gekozen uitgebreide ‘hoofdlijnennotitie’ naar buiten en burgemeester is inmssen een gepasseerd sta­ hij wist dit stuk warempel nog snel door het ka­ tion. De grote dynamiek rond dit thema heeft er­ binet te loodsen ook. Vervolgens maakte d 6 6 -lei­ voor gezorgd dat de PvdA simpelweg door het ka­ der Dittrich aan de mopperaars binnen de coali­ binet en door grote delen van cda en vvd is ge­ tiegenoten CDA en VVD duidelijk dat het d 66 passeerd. En dan ligt een dodelijke beeldvorming echt menens is: de gekozen burgemeester zal er op de loer: de hippe PvdA van Wouter Bos die deze kabinetsperiode moeten komen. met de mannenbroeders van de SGP en andere Het debat over de gekozen burgemeester is behoudende krachten de vernieuwing van de lo­ met dit alles in een stroomversnelling geraakt. kale democratie afwijst. De PvdA is er merkbaar door overdonderd. Overdreven en oppervlalddg? Vast. Maar Welke positie nu te kiezen? Partijleider Wouter beeldvorming speelt ook in de argumentatie van Bos heeft tijdens het CLB-festival in Tilburg ver­ Thom de Graaf zelf een cruciale rol. Hetis een kondigd dat ook hij inmiddels voorstander is van pijler onder zijn pleidooi voor een gekozen bur­ een rechtstreeks door de bevolking gekozen bur­ gemeester. Want waarom is het eigenlijk nodig gemeester, al liet hij bewust nog open wat voor de burgemeester te gaan kiezen? Omdat, zo rede­ soort burgemeester dat dan moest zijn, en hoe neert De Graaf, veel mensen nu al denken dat de die precies gekozen moet gaan worden. Met deze burgermeester de baas van de stad is, wat natuur­ ommezwaai (het verkiezingsmanifest sprak nog lijk aantoonbaar niet zo is. Daarom moet de wer- van een door de raad gekozen burgemeester) zal kelijldieid aan de onjuiste beeldvorming worden binnen de PvdA bepaald niet iedereen in zijn aangepast: maak de burgemeester zo sterk dat hij nopjes zijn. Onze partij is gepokt en gemazeld inderdaad die baas van de stad wordt die de men­ met een sterke besmurlijke traditie en telt alleen sen reeds voor ogen hebben. 8i daarom al de nodige verdedigers van het be­ Het is een wat merkwaardige redenering. staande representatieve stelsel. Daarnaast heerst Moeten we dan soms ook de Koningin meer in sociaal-democratische kring een zekere in­ macht gaan geven, omdat veel mensen denken tuïtieve angst voor zowel sterk leiderschap als dat Beatrix veel bedisselt? voor de blote volkswil. ‘We zijn een land van Het ‘upgraden’ van de burgemeester lijkt bo­ voorzitters, niet van leiders’, zo hoorde ik PvdA- vendien op het vervangen van net het verkeerde prominent Van Kemenade onlangs opmerken. onderdeel uit een haperende computer. Inder­ daad wordt breed erkend dat de slagvaardigheid Over de auteur Jan-Jaap uan den Berg is secretaris uan van de lokale politiek nog te wensen overlaat. het Centrum uoor Lokaal Bestuur van de PvdA Maar dan is het toch allereerst het matig functio-

s S / t) lo/ii I 2003 Pro & Contra de direct gekozen burgemeester Jan-Jaap van den Berg Leue de fopburgemeester!

neren van de gemeenteraad waarop vervolgens len zou hebben dan de benoemde burgemeester het eerst wordt gewezen. Vandaar ook de invoe­ van vandaag. Die is weliswaar belast met de ring van het dualisme, al heeft dat tot op heden handhaving van de openbare orde en veiligheid, alleen maar gezorgd voor nog meerlokaal-be- maar heeft daarnaast niet meer speelruimte dan stuurlijke onduidelijkheid. Met de huidige posi­ de wethouders hem willen gunnen en hij door tie van wethouders lijkt weinig mis, maar zij zul­ zijn eigen persoonlijke gezag weet af te dwingen. len bevoegdheden moeten overdragen aan de ‘lo­ De Graaf voegt daar wel degelijk het nodige kale regeringsleider’ van De Graaf. Aan de aan toe. Zo zal de nieuwe gekozen burgemeester zwakke positie van de raad besteedt diens hoofd­ als formateur de coalitievorming gaan leiden, lijnennotitie teleurstellend weinig woorden, al zelfwethouderskandidaten aanzoeken onbe­ kunnen we nog wel de platitude lezen dat ‘een voegdheden ten aanzien van het lokale ambtena­ sterke burgemeester een sterke raad vraagt’. renapparaat overgeheveld krijgen van de ge­ Dit gezegd zijnde, vind ik De Graafs notitie meentesecretaris. Ook kan hij in het college zelf verder eigenlijk zo slecht nog niet. Grappig ge­ voorstellen agenderen en concrete plannen op noeg is her stuk door twee groepen PvdA-ers aan­ tafel leggen. Een intrigerende passage staat er gevallen, een curieus monsterverbond: allereerst vervolgens nog over de portefeuilleverdeling vanzelfsprekend door degenen die aan de be­ binnen het college, waarvoor de burgemeester staande benoemde burgemeester willen vast­ ‘primair verantwoordelijk’ wordt, en waarin hij houden, maar vervolgens ook door potentiële mssentijds wijzigingen kan aanbrengen. Dit voorstanders, die echter vinden dat De Graaf niet lijkt erop te wijzen dat een dergelijke burge­ ver genoeg gaat. Zij gaan uit van de redenering: meester tevens het nodige naar zichzelf zal kun­ ‘als we toch een gekozen burgemeester krijgen, nen schuiven. dan moet ie ook echt veel te vertellen hebben.’ Tellen we dit alles bij elkaar op, dan is op zijn Ook Wouter Bos valt onder deze groep te scha­ minst sprake van een fopburgemeester met ren. Hij noemde de nieuwe burgemeester van De flinke spierballen. Reden dus om De Graafs Graaf zelfs een ‘fopburgemeester’. Verschillende hoofdlijnennotitie positief te ontvangen, te be­ manco’s worden aangestipt die een slagvaardig zien als een ‘groeimodel’ en daarom constructief functioneren van een dergelijke gekozen burge­ mee te denken over de verdere uitwerking ervan. meester zouden belemmeren. Zo kan hij zijn Waarbij we vanzelfsprekend mogen eisen dat wethouders niet zelf ontslaan, maar slechts voor het uiteindelijke wetsvoorstel transparant wordt ontslag bij de raad voordragen. Ook wordt de en logisch in elkaar zal zitten. En het spreekt van­ Grondwet niet gewijzigd, zodat onduidelijk blij ft zelf dat het alleen een fiat verdient, als voldoende wie nu aan het hoofd van de gemeente staat — aannemelijk is dat het de lokale bestuurskracht de burgemeester of de raad. Het blijft wazig wie en de betrokkenheid van burgers versterkt. nu eigenlijk wie kan wegsturen wanneer er een 82 patstelling tussen beide is ontstaan.Tenslotte EEN VLIEGVELD IN ZEE? lijkt de invoering van deze gekozen burge­ meester gepaard te gaan met het wegsluizen van Staatsrechtelijke scherpslijperij boeit mij min­ (een deel van) de zeggenschap over de politie, die der, hoewel ik me best realiseer dat het zonder traditioneel altijd bij de burgermeester ligt. nieuwe Grondwetswijziging op papier onduide­ Nu bevat De Graafs stuk zeker de nodige losse lijk blijft wie nu hoofd van de gemeente is, hoe eindjes — daarom is het ook een hoofdlijnenno­ conflicten mssen raad en burgemeester moeten titie, die uitgangspunten schetst en discussie los worden opgelost, en hoe het nu formeel zit met wil maken. Maar het gaat te ver om de gekozen het ontslaan van wethouders. Maar ik probeer burgemeester van De Graaf te typeren als een me te verplaatsen in de toekomstige bestuurlijke ‘fopburgemeester’ die zelfs nog minder te vertel­ praktijk. Dan lijkt het me toch moeilijk voorstel-

sSt’d 10/11 1 2003 Pro & Contra de direct gekozen burgemeester Jan-Jaapvan den Berg Leue de fopburgemeester! baar dat door de burgemeester voor ontslag voor­ len — zich als pleitbezorgers van een tot uitstel gedragen wethouders door de raad te handhaven leidende Grondwetswijziging, in de heimelijke zijn, en dat — als het echt misloopt — geen en­ hoop dat van uitstel ook afstel komt. En inder­ kele interventiemogelijldieid voor provincie of daad heeft de door burgemeester Deetman ge­ Rijk aanwezig is. leide CDA-commissie zich al voor een Grond­ Meer zorgen heb ik over het ‘vliegveld-in-zee- wetswijziging uitgesproken. scenario’. Daarbij camoufleren tegenstanders Misschien moet de PvdA er eens het verkiezings­ van de gekozen burgemeester — analoog aan de programma op naslaan. Maar dan wel dat van fe­ directie van Schiphol die zogenaamd enthousiast bruari 1971: ‘De burgers kiezen rechtstreeks hun voorstander van het ‘helaas’ onhaalbare plan eigen burgemeester.’ voor een nieuw vliegveld in zee, uiteindelijk toch groei van de bestaande locatie wist binnen te ha­

83

s &’d 10/11 I 2003 BOEKESSAY Het ene populisme is het andere niet

‘Wees vrijmoedig!’, zo houdt Hendrikjan Schoo de lezer voor aan het eind van zijn bespreking van Arie van der Zwans De uitdaging van het populisme. Ondertussen is dan een eregalerij van ‘grote’ populisten de revue gepasseerd, te weten: het Oranjehuis, Joop den Uyl, Hans Wiegel en Tony Blair. Het ene populisme is inderdaad het andere niet.

H.J. SCHOO

Het probleem met een boek, elk boek, over ‘het Weerzinwekkender kan kennelijk niet. Het populisme’ is uiteraard dat ‘het’ populisme niet treurigst is wel dat politici zelf de monarchie bestaat. Ieder 'populisme’ is specifiek, plaats- en verdedigen met dit van zelfhaat vervulde antipo- tijdgebonden, kent uiteenlopende inhoudelijke litieke vertoog. en stilistische ingrediënten en reageert op ver­ schillende condities. POPULISME NA VERZUILING Zo bestaat er sinds jaar en dag, geheel los van types als Hadjememaar en Boer Koekoek, een Het politiek uiterst stabiele tijdperk van de ver­ zelden als zodanig aangemerkt Nederlands po­ zuiling was een slechte voedingsbodem voor an­ pulisme: het orangisme. Dit stelt de ‘goede ko- dere vormen van populisme dan het orangisme. ning’, een Oranje dus, in zijn eeuwen omspan­ Maar toen de zuilen het eindjaren zestig, begin nend verbond met het oprechte, ‘goede volk’, zeventig begaven, braken meteen ook uitingen tegenover de politieke Idasse, de regenten, hun van populisme door. Boer Koekoek voornoemd, hokjesgeest en vriendjespolitiek. Dit orangisme maar niet minder de radicale antibestelpartij 84 is gestolde argwaan tegen ‘de’ politiek, een per­ D’6 6 — nog met apostrof Ook de laatste ‘grote’ manent plebisciet tegen de idee van het zelfbe­ populisten tot de komst van Pim Fortuyn waren stuur van vrije burgers, een immer dreigende verbonden met deze overgangsjaren en de toen schaduwmacht. Het ultieme argument tegen de geopende jacht op de ontketende confessionele republiek is wonderlijk genoeg ook telkens weer kiezer; Joop den Uyl en Hans Wiegel. In heftige, dat dan een politicus, jaklces, staatshoofd wordt. polariserende stijl beriepen zij zich tijdens dit Een Vondeling, een Luns, Den Uyl, Van Agt... populistisch intermezzo op ‘de mensen in het land’ en gebruikten het nog nieuwe medium Over de auteur Hendrik Jan Schoo is directeur uan televisie om zich rechtstreeks tot dat ‘eigen volk’ WeekbladpersTijdschriften. In dejaren negentig was te richten. Den Uyls brave, wat schlemielige ‘ge­ hij hoofdredacteur uan Elseuier wone’ mannen en vrouwen, de ‘onderkant’ voor

S&D 10/11 1 2003 B O E K E S S A Y H.J. Schoo over populisme wie hij het solidariteitsgebod verkondigde. Wie- uit het begin van de twintigste eeuw. Populisti­ gels misschien wat minder schuldeloze, maar sche impulsen komen in de vs ook voort uit het onbetwist hardwerkende nationale ruggengraat, krachtig beleden leerstuk van de volkssoeverei­ die juist behoed moest worden voor die opdrin­ niteit — exclusieve bron van politieke legiti­ gerige solidariteit. Volgens het boekje demon­ miteit — en de noodzaak om in een land van streerden beide leiders-nieuwe-stijl ook dat cha­ nieuwkomers telkens de eenheid van de natie te risma geen persoonlijke eigenschap is, maar iets bevestigen. In de Amerikaanse politieke retoriek dat in de relatie tussen een missionaire leider en wordt gedurig een beroep op land en volk ge­ zijn ontvankelijke volgelingen bestaat. daan. Amerikaanse presidenten, en niet de min­ Zoveel is duidelijk, er zijn ‘linkse’ en ‘rechtse’ sten, zijn bijna per definitie 'populistisch’. De populisten. Hoewel populisme doorgaans wordt aristocratische Franldin D. Roosevelt zowel als opgevat als een bijwerking van de moderne de­ de volkse Harry S. Truman, allebei grote presi­ mocratie, bracht ook de Nederlandse Republiek denten. Maar Roosevelts New Deal hing op po­ ‘het’ al voort. Menig populist is een ‘kleine krab­ pulistische Zuidelijke Democraten en Trumans belaar’, maar daar staan grote politici — Roose­ politieke leven begon in een niet minder popu­ velt — met populistische trekken tegenover. listische grootstedelijke ‘machine’. Recenter po­ Natuurlijk betekent dit alles niet dat we moe­ sitioneerden Carter, Reagan, Clinton en Bush jr., ten concluderen dat er in algemene zin weinig dus Democraten en Republikeinen, zich in hun tot niets over populisme valt te zeggen. Maar de campagnes alle vier als buitenstaanders die na­ vraag moet wel steeds zijn wat we er eigenlijk mens de gewone Amerikanen de Washingtonse mee bedoelen. Gebruiken we het begrip analy­ augiasstal kwamen uitmesten. Kennelijk kan tisch, descriptief, etiketterend, mobiliserend? het niet zonder dat anti-establishment appel, Als een vaag, maar nadrukkelijk pejoratief be­ zonder de heroïek van David tegen Goliath, van doeld containerbegrip waarmee het goed jagen de ‘perifere’ loner die de strij d met de duistere is op politieke tegenstanders? Motto: popu­ krachten van het centrum, de Leviathan, aan­ listen, dat zijn de anderen. bindt. Was vroeger big business een wezenlijk po­ pulistisch mikpunt, de laatste decennia is dat big POPULISTISCHE GOLVEN govemment. Het presidentiële systeem doet ook een be­ Wat verstaat Arie van der Zwan onder popu­ roep op het — in Nederland gevreesde, voor po­ lisme? Begin dit jaar verscheen zijn De uitdaging pulistisch gehouden — leidersbeginsel. Maar van het populisme. Het boek inspireert, maar het complement ervan, chronisch wantrouwen maakt de lezer begripsinhoudelijk weinig wij­ j egens de leider, maakt eveneens deel uit van de zer. De uitdaging bundelt nieuw materiaal en eer­ republikeinse democratie. Het verdrijven van de der gepubliceerde artikelen; het oudste, uit 19 9 6, ‘slechte koning’, Amerika’s funderende mythe, verscheen oorspronkelijk, net als andere hoofd- 8 5 decreteert dar ‘het volk’ er altijd op bedacht moet stuldcen, in Socialisme eeDemocratie. De aanlei­ zijn door de leider te worden bedot. Periodiek ding voor boek en titel is duidelijk: opkomst en produceert de Amerikaanse democratie dan ook ondergang van, dixit Van der Zwan, de populist een zuiverend vuur, een democratisch autodafé Pim Fortuyn. Voor dat etiket is veel te zeggen, waarmee het volk een slechte leider verjaagt: maar Van der Zwans argumentatie blijft opmer­ Sweep City Hall clean! Throw the rascals out! De kelijk impliciet. In het (nieuwe) titelhoofdsruk amerikanist A. N. J. den Hollander werkte die inventariseert hij ‘de’ kenmerken van ‘het’ popu­ thematiek fraai uit in Het demasqué inde samenle­ lisme aan de hand van Populism. lts Meaning and ving (1976), waarin hij de opkomst verklaarde National Chamcteristics, de gezaghebbende studie van de populistische muckraking journalistiek van Ghita lonescu en Ernest G ellner uit 1 9 6 9.

sS/d 10/11 I 2003 B o E K E S S AY H.J. Schoo over populisme

Naderhand vat hij ze nogmaals kort samen: deert hij, ‘(-) blijkt New Labour aan de toets te ‘anti-establishment, afkeer van ideologie, op een voldoen.’ voetstuk plaatsen van het volk, appèl aan een­ Ook de continentaal-Europese sociaal-demo­ heid en vaderlandsliefde, charismatisch leider­ cratie adopteerde in de jaren negentig, zij het in schap’. Met Fortuyn in het achterhoofd, is het verschillende mate, het radicaal rechtse beleids­ dan makkelijk conclusies trekken. programma uit de jaren tachtig. In steno: lasten­ Van der Zwan bekommert zich nauwelijks verlichting, flexibilisering van de arbeidsmarkt, om historische populismen. Waarbij het over vergroting van inkomensverschillen, uitkerin­ wil hebben begon met Thatcher en Reagan, door gen op afstand, beperking sociale zekerheid, be­ hem aangemerkt als aanstichters van ‘de eerste grotingsdiscipline, aflossing staatsschuld. ‘Be- populistische golf: de radicaal rechtse aanval op biggovemmentenmtdiiende verzorgingsstaat, die rechts ervoer als een samenzwering, op Als de nationale staat uitgehold kosten van de hardwerkende middenklasse, tus­ raakt en als elites het sen de nieuwe, ‘liberal’ elite en de laagste klas­ sen. Met hun programma van deregulering en laten afweten, dan floreert het terugdringing van de overheid ontdeden That­ cher en Reagan het kapitalisme van een orde­ populisme nend tegenwicht, betoogt Van der Zwan, en zet­ ten zij het vliegwiel van de globalisering in be­ weging. De nieuwe, grenzenloze wereld joeg de teugeling van het kapitalisme’ werd een achter­ middenklasse op, marginaliseerde lagere klas­ haalde doelstelling. De derde weg accepteerde sen en bracht nieuwe migratiebewegingen op daarbij het ‘activistische en vitalistische mens­ gang. Een reactie kon niet uitblijven en diende beeld’ van de managers, dat de ‘autonome’ flex- zich aan in de gedaante van de derde weg, beli­ mens niet als schrikbeeld van ontworteling ziet, chaamd door Blair: ‘het populistisch antwoord maar als toonbeeld van adaptatievermogen. van de sociaal-democratie op radicaal rechts’, te­ Door de nieuwe vrijbrief voor het kapita­ vens de tweede populistische golf. lisme, analyseert Van der Zwan, werd de be­ Argumenten voor deze stelling put Van der staanszekerheid van de brede middenklasse zo­ Zwan uit The Unfinished Revolution (1998) van danig aangetast, dat haar leden 'binding en ver­ Philip Gould, een van de ontwerpers van New dieping’ zoeken, ‘gemeenschap en sociale cohe­ Labour. Blairs opmars naar de macht, zoals be­ sie’. Hier ligt het jachtterrein voor politieke en­ schreven door Gould, heeft een ‘onvervalst’ po­ trepreneurs die ‘saamhorigheid’ en een beter pulistische signatuur. New Labour attaqueerde functionerende overheid in het vooruitzicht ‘de puinhopen’ van deToiy’s, afficheerde zich als stellen, een eind aan machtsmisbruik, orde op 8 6 partij van het volk, schudde zijn ideologische ve­ zaken. ‘De nieuwe leiders beloven plechtig dat ren af, omhelsde populaire — letterlijk — issues zij de door het volk gewenste revolutionaire ver­ als ‘veiligheid, misbruik van sociale voorzienin­ anderingen in een verbond met het volk zullen gen, immigratie, belastingheffing en discipline’, doorvoeren.’ Voila, de door Fortuyn gemarkeerde beloofde het verdeelde land te herenigen en de derde populistische golf die naar Van der Zwan patriottische waarden van het volk in ere te her­ verwacht het eerste decennium van het nieuwe stellen. ‘Blair,’ schrijft Van der Zwan, ‘stond in millennium zal beheersen. een relatie tot het volk die elke rationele verkla­ Met Thatcher en Reagan begon een haasje- ring te boven gaat’ en de partij werd ‘vervangen over van populismen, het ene haalde het andere door een gecentraliseerde commandostmcmur.’ uit, met Blair als vergrotende en Fortuyn als ‘Op alle kenmerken van het populisme’, conclu­ overtreffende trap. Een interessante trits, maar

s &’d 10/11 I 2003 B o E K E S S AY H.J. Schoo over populisme hebben we hier werkelijk steeds met ‘populis­ uitgangspunt had genomen. Op de wijze van Jac- me’ te maken? Het kan, Thatchers en Reagans ques de Kadt in Het fascisme en de nieuwe vrijheid, neoconservatisme annex neoliberalisme — een flirt met het fascisme bijkans, die juist ook ‘radicaal rechts’ — als populistisch bestempelen. de aantreklcelijkheid van die verderfelijke leer Maar van Thatcher en Reagan kan niet gezegd scherp tekende. Waarschijnlijkhad Van der worden dat zij wars waren van ideologie, zij he- Zwan ‘het populisme’ dan ook minder als een rideologiseerden juist hun partij. En derdeweg- apart ‘isme’ bejegend, een afzonderlijke ideolo­ ger Blair, een populist? Hier is Van der Zwan in gie welhaast, en meer als een ‘onvermijdelijk’ elk geval in het goede gezelschap van Ralf Dah- bijverschijnsel van de democratie, zeker onze rendorf, de vroegere Duitse eurocommissaris, ‘populaire’, ‘gedemocratiseerde’ democratie. Die nu liberaal Brits Hogerhuislid, die Blair-de-po- is verre van ideaal, moet het stellen zonder de pulist in één adem noemt met Berlusconi. ijkpunten van ideologie, massapartijen, sociaal- Steeds demonstreert Van der Zwan een voor­ culturele hiërarchie en een zelfbewuste elite, en beeldige aflceer van ‘het’ populisme. Dat van kampt bovendien met serieuze problemen van Thatcher en Reagan, dat van Blair en andere soci- — gebrekldge — representativiteit en participa­ aal-democraten, uiteraard dat van Fortuyn. Niet­ tie, van oligarchisering en, bijgevolg, legiti­ temin toont hij zich telkens eveneens ambiva­ miteit. Het nationale ‘bezield verband’ gaat te­ lent. Ook hij is bijvoorbeeld van mening dat de loor in een vooral bureaucratisch proces van Eu­ ‘welvaartsstaat’ rond 1980 aan zijn eigen gulzig­ ropese integratie. heid ten onder aan het gaan was. Treffend be­ Maar vooralsnog moeten we het met deze on­ noemt hij drie fatale ontwikkelingen waartegen volmaakte democratie stellen. ‘Populistische’ op­ rechts zich keerde: ‘uitdrijving’ (van het bedrijfs­ rispingen zijn daar, bij gebrek aan een beter re­ leven), ‘uitstoot’ (van arbeid) en ‘ontmoediging’ gelsysteem, een nuttige aanvulling op. ‘Het’ po­ (van werkenden). Deze ambivalentie tegenover pulisme vervult democratische functies die poli­ zijn onderwerp tekent het boek en geeft het een tieke partijen steeds minder — kunnen — ver­ onderhuidse spanning. Hij wraakt het popu­ vullen: het signaleert problemen, agendeert is­ lisme, maar valt het inhoudelijk niet zelden bij. sues, repareert representativiteit, houdt een Bestrijding en absorptie gaan, heel dubbel­ ‘ontwortelde' elite bij de les, corrigeert een — in zinnig, bij Van der Zwan hand in hand. Teke­ veel opzichten noodgedwongen — ‘autistisch’ nend is een passage waarin hij benadrukt dat ‘de politiek-bestuurlijk systeem, herstelt periodiek niet beheerste instroom van immigranten, asiel­ democratische legitimiteit. Dit verklaart ook de zoekers en illegalen’ onvermijdelijk leidt tot on­ alomtegenwoordigheid van ‘her populisme’. gunstige levensomstandigheden die ‘geweld en Niet, zoals bij Van der Zwan, als min of meer criminaliteit’ versterken en oproepen. Van een hecht doortimmerde leer, maar als teken aan de socialist, PvdA-lid, in mei 2002 sp-stemmer, die wand, veelal ‘one issue’, soms rechts dan weer dar jaar bij gelegenheid Fortuyn niet alleen maar links, soms etatistisch, dan anti-bijjgovemment, 87 afwees, verwondert die tweeslachtigheid ook van Poujade tot Marijnissen, van Koekoek tot weer niet. Blair, Wiegel tot Clinton, Peron tot Berlusconi. Populisme is dan ook geen tomeloos verlangen naar meer democratie, maar naar vertegenwoor­ ALS DE IDEOLOGIE KWIJNT, FLOREERT HET diging, gehoord worden, en goed besmur (‘de POPULISME goede koning’) — en daarvoor is democratie Van der Zwans boek was pertinenter, persoonlij­ weer wel een voorwaarde. Maar waar democra­ ker ook, geworden als hij de Januskop van ‘het’ tie, met haar gebruikelijke en onuitroeibare fei­ populisme, het verfoeilijke en het attractieve, len, daar populisme. c.q. zijn eigen dubbelzinnigheid, duidelijker tot Het belangrijkste punt dat Van der Zwan s&D lo/n I 2003 B o E K E S S A Y H.J. Schoo over populisme

maakt is dat dit alles onder sommige condities sche golven uit de voorbij decennia). Maar de verhevigd optreedt. Als de ideologie kwijnt en de richting die hij aangeeft is ook wat heet ‘begging nationale staat uitgehold raakt en essentiële ta­ the question’. Hoe krijgje immers een zelfbe­ ken verzaakt, als elites het laten afweten en de wuste elite terug en een trefzekere overheid, hoe maakbaarheidsgedachte, de moderniteit en het redresseer je overheidsfalen, geef je de (natio­ emancipatiestreven worden opgegeven ^ dan nale) staat weer een rol in de economie, herstel floreert populisme. De uitdaging van het popu­ je moderniteit en verheffingsgedachte? Het lisme is een schotschrift tegen het postmoder­ heeft veel weg van wat psychologen de ‘wees nisme en een pleidooi voor het vooruitgangs­ spontaan paradox’ noemen: wie niet spontaan is, denken, een royale verzorgingsstaat voor de wordt dat niet alsnog door hem daartoe aan te middenklasse, een zelfbewuste elite en dito sporen! Maar boeken als De uitdaging helpen staat. In zekere zin onderschrijft het een ‘popu­ vast. Het populisme van Fortuyn heeft boven­ lisme’ dat de staat schraagt als tegenwicht voor dien ‘een nieuwe vrijheid’ gecreëerd die de de verwoestende werking van het gemondiali- Nederlandse politieke gemeenschap in staat seerde kapitaal. Dan spreekt de s p -stemmer die heeft gesteld vrijmoediger over beladen ‘popu­ verontrust is over de populistische derde weg listische’ thema’s te discussiëren. Van der Zwans van de PvdA. Alweer blijkt het ene populisme het boek is daar deels zelf een vrucht van. Het helpt andere niet. vast en zeker ook als we dat vrijere intellectuele Mimaat in stand weten te houden. Dus: wees vrijmoedig! VRIJER INTELLECTUEEL KLIMAAT

Het valt niet moeilijk Van der Zwan — op enkele Boekessay over Arie van der Zwan, De uitdaging van deze punten in elk geval — bij te vallen (hoe­ van het populisme, Amsterdam, Meulenhoff, wel zijn stelling dubieus is dat ‘de’ middenklasse 2003. ernstig heeft geleden onder de drie populisti­

88

S&D 10/11 1 2003 BOEKEN

Wijze lessen voorpolitiek actieven

Niet spreken met de bestuurder Gerard van Westerloo, Amsterdam, De Bezige Bij, 2003

JOB VAN AM ERONGEN

In het politiek-journalistieke genre zijn er in deelraad Amsterdam Zuid-Oost door Hannah Nederland weinig boeken gepubliceerd, die je Belliot of Arnhem vlak voor en vlak na de raads­ vanaf het begin tot het einde 'bij de strot’ pak­ verkiezingen van 1990, steeds terugkerende ken. ‘Niet spreken met de bestuurder’ van Vrij thema’s zijn irrelevantie, nodeloze belangente­ Nederland en NRC-Handdsbkd journalist Gerard genstellingen, het negeren van de dagelijkse no­ van Westerloo, vormt een van de uitzonderin­ den van ‘gewone mensen’ en ongewenste con­ gen. Het boek is fantastisch geschreven, de ver­ centratie van macht in de handen van weinigen. schillende reportages passen perfect in een ge­ Een paar in het oogspringende voorbeelden. Een meenschappelijke context en de analyses zijn crisis in het lokale besmur van Arnhem over de meedogenloos, zonder cynisch en onzuiver te apartheidspolitiek in Zuid-Afrika. Het verlam­ worden. Bovendien speelt voor iemand die al mende effect van de tegenstelling tussen ‘blank lang (in de vertegenwoordigende) politiek actief en zwart’ op de deelraadspolitiek in Amsterdam is, ‘het feest der herkenning’. Van Westerloo Zuid-Oost. geeft je een gevoel van nederigheid, over het- Het opgeheven vingertje tegen de besmurder geenje politiek hebt bereikt. Hij wordt daarbij van lijn 16, die als enige reactie op zijn dagelijkse nimmer krenkend, maar stimuleert tot naden­ bevindingen over de schaduwzijden van de mul- ken over hoe ‘het’ anders kan. Eigenlijk zou ‘Niet ticulmrele samenleving, van het gemeentever­ Spreken met de bestuurder’ deel uit moeten ma­ voerbedrijf een smdiedag over kolonialisme ken van een — nog samen te stellen — basispak­ krijgt aangeboden. De sociaal-democratische 89 ket voor (aankomende) volksvertegenwoordi­ ‘wethoudersdenktank’ in Arnhem, die er gedu­ gers in Nederland. rende vier j aar in slaagt om een belangrijk deel Het gemeenschappelijke element in de ver­ van de politieke besluitvorming aan de demo­ schillende reportages van het boek, zou ik willen cratische controle van de gemeenteraad te ont­ vervatten onder de noemer ‘democratisch te­ trekken. Het zijn ontluisterende voorbeelden kort’. Of het nu gaat over de tramchauffeurs op van verkeerd omgaan met macht, zo niet van lijn 16 in Amsterdam, het voorzitterschap van de machtsmisbruik. Het is overigens opmerkelijk, dat (bijna) alle betroldcenen bereid zijn geweest Over de auteur Job van Amerongen is politicoloog en om hun feilen door Van Westerloo te laten lid van de stadsdeelraad Amsterdam Oud-Zuid onderzoeken en becommentariëren, een journa-

S&D 10/11 1 2003 BOEKEN Job van Amerongen bespreekt Niet spreken met de bestuurder

list toch met een zekere reputatie. Zou er sprake duidelijlcheid voor de kiezer neemt toe, waar het zijn geweest van een gevoel dat er niets te ver­ de reductie van het aantal politieke partijen be­ bergen viel? Wie de reportages leest, kan zich treft. Echter, waar een aantal partijen een samen­ nauwelijks voorstellen dat het geloof in trans­ werkingsverband aangaan of zelfs fuseren, be­ parantie de voornaamste drijfveer is geweest. staat het serieuze gevaar dat het ‘gemeenschap­ pelijk eindproduct’ sterk verwaterd zal zijn. En daarmee zou het ‘een-pot-nat gevoel’ bij de kie­ ‘Jonge geuzen' zer niet worden weggenomen, maar eerder be­ Aan de hand van interviews met wetenschap­ stendigd. pers en politici, neemt Van Westerloo ook het Vallen er helemaal geen kritische kantteke­ functioneren van politieke partijen onder de ningen te maken bij ‘Niet spreken met de be­ loep. De diagnose is onbarmhartig. Politieke par­ stuurder’. Geluldcig wel. Zo gaat Van Westerloo tijen zijn nog slechts in naam vertegenwoordi­ wat kort door de bocht wanneer hij schrijft, dat ger van een geestesrichting. Ze vormen, geza­ het publieke debat over de multiculturele menlijk en in vereniging, een gesloten kartel. samenleving in Nederland met ‘meel in de Geen ‘volksvertegenwoordiger’ kan spreken na­ mond’ — wat een verschrilckelijke term is dat mens de kiezers, want niemand wordt als per­ toch! — is gevoerd, vanuit een collectief schuld­ soon door kiezers gekozen. Politieke partijen gevoel over wat de joden in Nederland gedu­ proberen — tegen de stroom in — burgers in rende de Tweede Wereldoorlog is aangedaan. het keurslijf van een alomvattend partijpro­ Dat is wel erg gemakkelijk zo maar in een zin gramma te persen. De interessante baantjes neergeschreven en vraagt zeker om nadere ana­ worden onderling verdeeld tussen de vertegen­ lyse. Verder zijn in het wonderschone hoofdsmk woordigers van de vooraanstaande partijen. En over het Amsterdam Zuid-Oost van Hannah Bel- ga nog maar even zo door. Ook in deze analyse liot, een aantal persoonsnamen verkeerd ge­ komt het democratisch tekort duidelijk naar vo­ speld. Alleen een ingewijde in de Amsterdamse ren. Het valt Van Westerloo hierbij niet te ver­ politiek valt het op. Toch is het slordig. Tenslotte wijten, dat hij de alternatieven hoe het ‘anders heb ik de behoefte om in ieder geval de redactie en beter’ kan, niet aandraagt. Hij geeft zelfs rui­ van Socialisme Democratie in bescherming te terlijk toe de remedie niet te hebben. Als politiek nemen, tegen Van Westerloo’s verwijt van ‘lab- journalist is zijn eerste taak om de vinger op de bekaldterigheid’. Hij uit dit verwijt aan het adres zere plek te leggen. Politicologen moeten en zul­ van PvdA-autocriticasters die na de Forruyn-re- len zich in de komende tijd gaan bezinnen op de volutie opeens wel in Socialisme ee Democratie rol van de politieke partij in ons staatsbestel. neerschreven, wat voordien niet had gemogen. Van Westerloo verwacht veel heil van de Wie het blad al wat langere tij d leest, weet dat er ‘jonge geuzen’, die na de verkiezingen van mei niet alleen sprake is geweest van ‘groepsthera­ 90 2002 en januari 2003 in de Tweede Kamer zijn pie’ na de verkiezingen van mei 2002. Ver voor verkozen. Hij ervaart bij de nieuwe volksver­ mei 2002 werd er in Socialisme Democratie al tegenwoordigers de wil om tot daadwerkelijke ruimschoots gedebatteerd over ‘gevoelige onder­ verandering te komen. Die wil komt het meest werpen’, zeker ook over integratie en immigra­ prominent tot uiting, in de wens de moederpar- tie. Bovengenoemde kritiekpunten zijn voor mij tijen op te blazen en te komen tot een twee- of echter niet meer dan (bijna) onzichtbare onef­ driepartijenstelsel. Of deze, ook door partijleider fenheden in een meesterwerk. Het is nu aan de Bos en partijprominent Oudkerkbepleitte, radi­ ‘politiek actieven’ om wijze lessen te trekken uit cale verandering voldoende is om het volksver­ Van Westerloo’s analyse. tegenwoordigende aspect van onze democratie nieuw leven in te blazen, valt nog te bezien. De

S&’D 10/11 I 2003 BOEKEN

De kem van de sociaal- democratie

Grenzen aan de markt, privatisering en de hervorming van de publieke sector Amsterdam, Wiardi Beekman Stichting, 2002

DORETTE CORBEY

De golven van liberalisering en privatisering cratie. De Wiardi Beekman Stichting heeft overspoelen in heel Europa de bastions van de daarom in 19 9 9 de commissie Publieke Taken in nutsbedrijven. Overheden trekken zich terug uit de Markt' ingesteld die na een vijftal expertmee­ de publieke dienstverlening en laten de markt tings en een tussenrapportage in seen (oktober het werk doen. Er zijn goede redenen denkbaar 2001) in 2002 het eindrapport 'Grenzen aan de voor privatisering en liberalisering: lagere prij­ markt, Privatisering en de hervorming van de zen, betere dienstverlening of meer keuzevrij­ publieke sector’ publiceerde. heid voor de consument. Ze gaan er vanuit dat de ‘Grenzen aan de markt’ richt zich op de be­ nutsbedrijven klungelig en weinig Idantgericht schrijving van de publieke belangen die in het opereren en dat private bedrijven alles beter geding zijn bij het vermarkten van nutsvoorzie­ doen. Maar de ervaringen zijn niet onverdeeld ningen. Op welke wijze en onder welke voor­ positief. In heel Europa mopperen reizigers over waarden kunnen publieke belangen gewaar­ de afnemende kwaliteit van de spoorwegen en borgd worden? Het rapport begint met een in Engeland is privatisering synoniem gewor­ historische schets van de publieke diensten die den met slecht onderhoud, belabberde dienst­ ontstaan zijn uit eerdere private initiatieven. verlening en afnemende veiligheid. De laatste Het Nederlandse model was minder statelijk en jaren is het binnen de sociaal-democratische be­ meer dan in andere landen gericht op maat­ weging in Europa dan ook gangbaar om te bewe­ schappelijk initiatief. Op lokaal niveau was de ren dat we te hard van stapel zijn gelopen. En inbreng van sociaal-democratische bestuurders 91 daarbij wordt soms weer vergeten dat er ook vaak doorslaggevend. Vervolgens brengt het rap­ goede redenen waren voor privatisering. port het krachtenveld rondom privatisering in Inmssen zetten privatisering en liberalisering beeld aan de hand van een drietal sectoren, de zich wel door. Het debat over privatisering en li­ spoorwegen, de elektriciteitsvoorziening en de beralisering raakt de kern van de sociaal-demo- arbo-diensten. In het afsluitende hoofdstuk schetsen de auteurs een nieuw perspectief. Overde auteur Dorette Corbey is lid uan het Euro­ Het rapport is kritisch over de wij ze waarop pees Parlement en maakt deel u it uan de PudA- marktwerking is ingevoerd: het ging te snel, te Eurodelegatie rommelig en te weinig doordacht op gevolgen Noten Zie pagina g j voor algemene beleidsdoelen zoals milieu.

S&D 10/11 I 2003 BOEKEN Dorette Corbey bespreekt Grenzen aan de markt

Er was te weinig differentiatie naar de verschil­ neren commercialiteit en slagkracht met een lende sectoren en privatisering was te eenzijdig scherp oog voor publieke belangen. Ten slotte gericht op het creëren van de voorwaarden voor willen de auteurs dat het al te liberale Europa rendabele exploitatie. Het naïeve optimisme meer aandacht krijgt voor de publieke belangen. over het functioneren van de markt verhinderde Deze laatste wens maakt grote kans in vervul­ het formuleren van duidelijke politieke doelstel­ ling te gaan omdat inmiddels steeds meer stem­ lingen. Liberalisering werd bovendien door de men opgaan om een kaderrichtlijn publieke Europese Unie min of meer opgelegd waardoor diensten op te stellen waarin publieke belangen een grondige reflectie op de grenzen van de pu­ gewaarborgd worden. blieke en private dienstverlening niet heeft plaatsgevonden. Het rapport presenteert in ze­ ven stappen een nieuw perspectief waarin Overheids-N.V.'s waarden als democratie, sociale rechtvaardig­ ‘Grenzen aan de markt’biedt een boeiend over­ heid, culturele ontplooiing en kwaliteit van het zicht van de ervaringen tot nu en presenteert bestaan centraal staan. Vanuit die waarden trek­ een aantal interessante aanknopingspunten ken de auteurs allereerst een aantal grenzen: de voor de discussie. De vraag is bijvoorbeeld of de instituties van de rechtsstaat (politie, justitie, le­ stuurmanskunst van de overheid voldoende zal ger enz) mogen niet geprivatiseerd worden. De zijn om op afstand de publieke belangen te ver­ sectoren met een sociale dimensie (zorg, sociale dedigen. Keer op keer is gebleken dat de over­ zekerheid, wonen) mogen alleen onder streng heid als opdrachtgever onvoldoende greep had maatschappelijk toezicht blootgesteld worden op de uitvoering van bijvoorbeeld grote bouw­ aan de markt. In de cultuursector (media, onder­ projecten. 'Grenzen aan de markt’ blijft echter wijs) is marktwerking niet verkeerd maar de wat academisch. Lokale politici kunnen er veel overheid moet oppassen voor dominantie van interessante informatie vinden maar het rap­ de markt. De auteurs pleiten voor een her­ port is geen praktische handleiding voor de keu­ waardering van het Nederlandse model: onder­ zes die gemaakt moeten worden. Het afwegings­ nemerschap dat een mengvorm van publiek en kader blijft tamelijk abstract en aspecten als mi­ privaat is. Een afwegingskader voor privatise­ lieu en de positie van consumenten komen ring en marktwerking moet van dienst zijn bij hierin weinig tot hun recht. Het rapport is ten­ besluitvorming. In haar nieuwe rol als opdracht­ slotte nauwelijks toekomstgericht. Af en toe ont­ gever moet de overheid zorgen voor het formu­ staat de indruk dat de auteurs vooral de proble­ leren van een publiek program van eisen en voor men uit de begintijd van de industrialisatie te adequaat toezicht op de uitvoering van publieke lijf willen gaan. Gewapend met de ervaringen en diensten. Vraagsturing (bijvoorbeeld met be­ de teleurstellingen van de 20^’^'^ eeuwbewandelt hulp van ‘rugzakjes’) kan nuttig zijn maar heeft het rapport het smalle pad mssen de valkuil van 92 geen zin als het aanbod faalt. Individuele rug­ de middelmatige dienstverlening en de afgrond zakjes kunnen bovendien de solidariteit aan­ van de allesoverheersende markt. Nieuwe tijden tasten die het fundament van de publieke vragen echter niet alleen andere oplossingen dienstverlening in de sociale sector vormt. Pri­ maar kennen ook nieuwe problemen waar ‘de vatisering is eigenlijk geen optie meer in secto­ markt’ geen antwoord op heeft. Zo vereist de kli­ ren waar concurrentie niet of nauwelijks van de maatproblematiek grote investeringen — te grond kan komen, zoals bij de bouw en het be­ groot voor particuliere investeerders. Een over- heer van grootschalige infrastructuur. Nieuwe heids-NV zou hier een nuttige rol kunnen ver­ publieke ondernemingen (overheids-Nv) kun­ vullen. De snelle ontwikkelingen in de sector nen hier een alternatief zijn voor privatisering. biotechnologie maken de vraag urgent of we Overheids-Nv’s — hopen de auteurs — combi­ niet veel meer moeten investeren in publieke

sS/D 10/u I 2003 BOEKEN Dorette Corbey bespreekt Grenzen aan de markt kennis om de monopoliepositie van een viertal de energie of transportsector. Wellicht moet de wereldwijde multinationals te doorbreken. Pu­ sociaal-democratie daarom een aantal prioritei­ blieke kennis en patenten kunnen ertoe bijdra­ ten verleggen. gen dat nieuwe technieken ingezet worden voor publieke doeleinden. Dat geldt ook voor proble­ Noten men buiten Nederland. De gezondheidscrisis in Afrika vereist een investeringsprogramma in de De Commissie stond onder leiding van Ed van Thijn en had als leden Paul Raima, Willem Salet, ziekten die voor de farmaceutische industrie Hans Simons, Margot Trappenburg en Lenny Vul- niet rendabel zijn. De sociaal-democratie zou perhorst. Frans Becker was ambtelijk secretaris en zich juist op deze problemen moeten concentre­ verzorgde de eindrapportage. Pieter van Dijk en ren. Waar de markt faalt is publiek leiderschap Pieter Hoekstra waren als stagiair actief voor de nodig en wellicht is het falen de markt in deze Commissie. ‘nieuwe’sectoren op termijn ingrijpender dan in

93

S&D 10/ll|2003 BOEKEN

Filosofen over globalisering

Werelden van tijd Hans Achterhuis, Stichting Maand van de Filosofie, 2003 Hoeveel globalisering verdraagt de mens? Rüdiger Safranski, Atlas, 2003 The West and the Rest; Globalization and the terrorist threat RogerScruton, Continuüm, 2002

OLAF MERK

Filosofie is in. Filosofen zwieren door de straten, heid bemoeilijken. Hoogste tijd dus dat filoso­ vol lente-kriebels over lezingen die zomaar fen, vrienden van de wijsheid tenslotte, zich er­ plaatsvinden en curieuze boeken die opeens mee gaan bemoeien. Misschien brengen zij wat overal in de schappen opduiken. Het mag dan orde in de chaos. ook geen toeval heten dat de afgelopen maanden De schrijvers van de boeken die hier worden drie filosofische boekjes zijn verschenen over besproken zijn alledrie filosofen die hun sporen een thema dat eveneens hoogst in is, globalise­ mimschoots hebben verdiend. Safranski als bio­ ring. 2003 moet wel hetjaar van de globalisering graaf van Duitse grootheden als Nietzsche, zijn, zoveel wordt erover geschreven. Niet dat de Schopenhauer en Heidegger; Hans Achterhuis discussie er daarmee veel duidelijker op wordt. als auteur van belangwekkende studies over Afgaand e op het rumoer van het debat is globali­ ondermeer arbeidsethos en utopieën; en Roger 94 sering iets waar je voor of tegen kunt zijn, waar­ Scruton als ideoloog van het conservatisme die over je elkaar met veel heftigheid of feitenken­ niet terugdeinst voor de meest uiteenlopende nis probeert te overtuigen, maar waar je het uit­ onderwerpen, van Engeland tot moderne kunst. eindelijk niet over eens wordt. Niet in de laatste Niet de minsten dus. Maar eens kijken wat ze plaats door de verschillende talen die worden ge­ over globalisering te melden hebben. sproken (die van de econoom en de activist bij­ Te beginnen met Safranski. Het lijkt erop dat voorbeeld) en die de onderlinge verstaanbaar- hij eigenlijk een ideeënbiografie van de globali­ sering heeft willen schrijven. Misschien niet de Over de auteur O la f Merk is werkzaam bij het definitieve biografie, maar wel een schets van Ministerie van Financiën het ontstaan van grote ideologische theorieën Noten Zie pagina 96 over het globale. Een kritische schets: het is dui-

sSfD 10/11 I 2003 BOEKEN Olaf Merkt bespreekt drie boeken over de globalisering

delijk dat hij persoonlijk niet veel globalisering tiek op Naomi Klein en Benjamin Barber be­ meer kan verdragen. Door globalisering wordt trekt, lijkt hij ook van toepassing op Safranski, alles nabijheid, hoe ver het ook is. Het probleem die eveneens sterk de neiging heeft de utopie daarvan is — in zijn woorden — dat het kunst­ van de moderniteit als gerealiseerde nachtmer­ matig opgerekte zintuiglijke bereik zich volledig rie te omschrijven. Alleen is erbij Safranski nog van het handelingsbereik heeft losgemaakt. Dit een uitweg. werkt hysterie en paniektoestanden in de hand. Achterhuis gelooft dat er geen uniforme­ Bovendien zou die nabijheid van het verre lei­ rende werking uitgaat van globalisering. Zijn re­ den tot uniformering van het diverse. Vroeger denering is niet dat globalisering de keuzevrij­ toen reizen een ervaring was, kwam je als ander heid vergroot en daarmee de mogelijlcheden om mens aan. Tegenwoordig geldt: wie altij d als de­ naar eigen smaak en goeddunken te verschillen zelfde aankomt, zal ook de plaatsen waar hij aan­ of te conformeren doet toenemen — een rede­ komt aan elkaar gelijk willen maken, aldus Sa- nering die vaak te beluisteren valt en op allerlei franski. manieren wordt verwoord'. Hij stelt echter dat Er is echter een uitweg: datgene wat hij wei­ globalisering duidelijk maakt dat er onoverbrug­ nig verhelderend omschrijft als ‘een lichting bare inherente verschillen zijn. Verschillen in de kappen’. Hiermee bedoelt hij: 'in het gewemel manier waarop we naar tijd kijken. Hij il­ van verhalen je eigen verhaal ontdekken, daar lustreert dit aan de hand van de Miss World-ver- energiek aan vasthouden en erop voortbordu­ kiezing die vorig jaar in Nigeria plaatsvond, al­ ren, in het besef datje eigen verhaal zich toch in thans voordat de plaatselijke onrust daarover uit de warboel van de vele verhalen zal verstriklcen de hand liep en de verkiezing naar Londen werd en zich daar tenslotte in zal verliezen.’ Boven­ verplaatst. dien betekent het gedragswijzen en denkwijzen Kern van de controverse was volgens Achter­ koesteren die ingaan tegen de globale hysterie: huis een botsing van opvattingen over tijd, aan onthaasting, eigenzinnigheid, plaatsgebonden­ de ene kant de zogenaamde lineaire tij d, aan de heid en onbereikbaar zijn. Kortom, de kracht om andere kant de cyclische tijd. De moderniteit je eigen leven vorm te geven, in andere woorden kent tijd als leeg begrip waarin naarbelieven ook wel het Duitse Bildungsideaal of Schillers evenementen kunnen worden geprogram­ esthetische educatie. meerd. Daartegenover staat de idee van gevulde tijd, waarin tijd deel uitmaakt van een bepaalde levenscyclus. Vanuit een dergelijke opvatting is Tijdoorlog het onaanvaardbaar een Miss World-verkiezing Achterhuis verschilt van mening met Safranski te organiseren tijdens de ramadan, de tijd van (en veel andere schrijvers over globalisering) vasten. Volgens Achterhuis kan het geweld rond over de uniformerende werking van globalise­ de Miss World-verkiezing dan ook als een tij­ ring. Volgens Achterhuis wordt de huidige doorlog worden omschreven. 95 wereld te vaak voorgesteld als een soort gereali­ seerde utopie van de moderniteit, die is verwor­ En dat brengt ons bij Scruton. Van de drie hier den tot schrikbeeld, een dystopie. Hij stelt dat bij besproken boeken lijkt zijn boek op het eerste veel maatschappijkritische denkers de neiging gezicht het minst over globalisering te gaan. Des bestaat om een utopisch proj eet (in dit geval dat te meer over onoverbrugbare tegenstellingen, van de globalisering) als volledig gerealiseerd af niet zozeer tussen het Westen en de rest, zoals te schilderen, waardoor het lijkt alsof we in een de titel van zijn boek zou doen vermoeden, als nachtmerrie zonder uitweg zij n beland. Alleen wel russen het Westen en de islam. Bij hem geen machteloos verzet of een totale weigering lijkt tegenstellingen over tijd, zoals bij Achterhuis, dan nog mogelijk. Alhoewel Achterhuis deze kri­ maar over de inrichting van een maatschappij.

S&D lO/ll I 2003 BOEKEN Olaf Merkt bespreekt drie boeken over de globalisering

Uitvoerig wordt ingegaan op de scheiding van gratie en het aan banden leggen van multinatio­ kerk en staat, het sociale contract, de verlichting nals, vrijhandel en internationale organisaties. die religie nog verder terugdringt naar het pri­ Tijd ook om u van een illusie te verlossen; de vate domein en de loyaliteit aan de natie intro­ illusie namelijk dat de filosofie veel orde zou duceert. Scruton plaatst daar tegenover het isla­ kunnen scheppen in het globaliseringdebat. mitische gedachtegoed, waarin de gelovige Meer nog dan voor andere beroepsgroepen lijkt rechtstreeks in verband staat met God, waar het globalisering voor de filosofen een wetsteen religieuze synoniem is aan het politieke en waarop de eigen preoccupaties geslepen kunnen waarin het publieke domein, burgerschap en lo­ worden. De Duitse ideeënbiograaf ziet het som­ yaliteit aan een natie ontbreken. Een religie ber in, maar ontdekt een uitweg in een groot waarin het leven een zuiver privaat karakter Duits idee, dat van de Bildung. De grondige heeft en een stad geen publieke ruimte kent, onderzoeker van utopieën ziet mensen in een maar uitsluitend bestaat uit een verzameling beeld van een gerealiseerde negatieve utopie ge­ private ruimten, geclusterd rond een moskee die loven, zet zich daar tegen af en pleit ervoor om centrum en hoogste punt vormt. meer tijd vrij te maken voor sommige activitei­ ten ^ wat hij trouwens toch al een goed idee vond. De ideoloog van het conservatisme ziet in Explosieve mix de nieuwigheid van globalisering weinig goeds Globalisering speelt een cruciale rol in de rede­ en hunkert naar de oude wereld. Alledrie bieden nering van Scruton. Het heeft er toe geleid dat de ze aangename verpozing, maar het laatste woord beschreven tegenstellingen tussen het westen bieden ze niet. Als men al mocht menen dat filo­ en de islam zijn verhevigd tot een reële botsing sofie de spiegel kan zijn waarin globalisering van beschavingen. Globalisering heeft volgens zich laat bekijken, dan vormt globalisering even­ Scruton geleid tot grote economische, sociale en zeer een spiegel; een spiegel namelijk waarop esthetische disruptie, grotere beschikbaarheid het licht van de filosofie valt dat dan naar alle van terroristische kennis en overdracht van soe­ kanten weerkaatst wordt. Een conclusie die wel­ vereiniteit aan internationale organisaties. Ge­ licht een les voor ons allen kan vormen: wie naar voegd bij de immigratie van moslims naar het globalisering kijkt, ziet daarin uiteindelijk al­ westen leidt dit tot een explosieve mix. Scruton leen nog zichzelf. probeert ons te doen inleven in de moslim die naar het westen is geïmmigreerd en zich be­ dreigd voelt door decadentie, trivialiteit en mo­ Noten derne gebouwen — eigenlijk alle dingen waar 1. Een wat ongebmikelijker voorbeeld dat betrekking Scruton zelf ook een hekel aan heeft. En omge­ heeft op orkesten: ‘Veiy oftenyou hear, “Well, it’s a keerd wijst hij op de kaalslag in de islamitische pity that French orchestras have lost the nasal sound 9 6 landen door de export van westerse, moderne ar­ of the French bassooons. This is because they now chitectuur. play German bassoons. And the American orchestras Vooral Le Corbusier moet het, als een soort sometimes play with German trumpets or trombo­ nes. And the Gzech Philharmonic sounds veiy simi- McDonalds van de architectuur, ontgelden. In lar to the Syney Symphony in sound, etc. What a ter­ een dergelijke, door globalisering aangewak- rible thing globalization is,” As ifyou have to be kerde sfeer van ressentiment kan terrorisme we­ French to produce a nasal sound or German to pro- lig tieren. Het inperken van globalisering ziet duce the German sound’. Daniël Barenboim ee Ed- Scruton als de sleutel tot de bestrij ding van het ward W. Said, 2003, Parallels andParadoxes; Explom- terrorisme. Hij pleit daarom voor een heroriën­ tions in Music and Socieg/; p.12, Bloomsbury. tatie op het multiculmralisme, een veel sterkere nadmk op de noodzaak tot integratie bij immi­

s&D 10/11 1 2003 BOEKEN

Alice in Wonderland

Hoezo burgemeester Loekie van Maaren-van Balen, Bzztóh, 2003

PETER DE HAAN

Het gedwongen afscheid van Loekie van Maaren Het boekbevat daarentegen een chaotische ais burgemeester van Leeuwarden ging eind beschrijving van losse gebeurtenissen met ran­ 2001 gepaard met een landelijke mediahype. cune als centrale drijfveer. Er wordt een Kaflta- Deze was terug te voeren op de afspraak tussen achtig beeld geschetst van een gemeentelijke or­ gemeente en burgemeester om elkaar publieke­ ganisatie waarin niets en niemand deugt en lijk niet onnodig te beschadigen op overtreding waarin iedereen, zowel politici als ambtenaren, waarvan een boete van ruim € 22.000 zou staan. vanaf het begin uit is op haar val. In die zin is er Het boetebeding ging alsnog van tafel. In de een treffende overeenkomst met haar eerdere openbare raadsvergadering werd aan de hand boek (‘Te veel vrouw') over haar Haarlemse wet- van tientallen voorbeelden duidelijk waarom ge­ houdersjaren. Alle leed van de wereld overkomt meenteraad en college niet meer met deze bur­ ook daar de hoofdpersoon. Deze gaat vrijuit door gemeester verder wilden. Het kwam neer op ge­ de slachtofferrol te kiezen. Als de PvdA in Haar­ brek aan leiderschap, professionaliteit en gezag. lem bijvoorbeeld als grootste partij voor het De oud-burgemeester sloeg vlak voor de zomer eerst in 52 j aar buiten het college wordt gehou­ terug met haar boek ‘Hoezo burgemeester’. Op den, analyseert ze niet de mogelijke eigen fou­ de achterflap van het boek staat dat het conflict ten als lijsttrelcker: andere partijen zijn simpel­ zou gaan over de modernisering van bestuur. Zij weg verantwoordelijk. L'histoire se repète. Vanuit werd daarbij tegengewerkt door 'de ondoor­ een zelfde complottheorie gaat ook Leeuwarden, dringbaarheid en onbeweeglijlcheid van het ondanks het warme welkom, direct over tot col­ 97 sinds mensenheugenis door de PvdA gedomi­ lectieve samenspanning tegen de hoofdpersoon. neerde stadsbesmur’. Ook in dit boek creëert Van Maaren dus een ge­ De daarmee gewekte verwachting dat Van heel eigen werkelijkheid. Een burgemeester als Maaren haar visie op de modernisering van het Alice in Wonderland, verzeild geraakt in een bestuur ontvouwt en de PvdA-rol in de besmurs- mysterieuze leeuwenkuil. In Nova verklaarde ze culmur analyseert wordt helaas niet waarge­ dat vrouwen met bruine ogen onder de blauw­ maakt. ogige Friezen niet kunnen aarden... Uiteraard greep Jeroen Pauw toen hoofdschuddend in. Over de auteur Petertje Haan was uan 1973 tot 1986 Van Maaren put zich bijna 400 bladzijden secretaris uan de PudA Leeuwarden lang uit in dit type beschrijvingen van mensen

S&D 10/11 I 2003 BOEKEN Peter de Haan bespreekt Hoezo burgemeester

en situaties. Ondanks omvang en (soms) raffine­ unaniem in met Van Maaren’s voordracht als ment overtuigt het boek zelden omdat elke zelf­ burgemeester. Als de PvdA achteraf iets te ver­ reflectie ontbreekt. Zelflcritiek en zelfbeklag zijn wijten valt is het dat de landelijke partij (inclu­ twee uiterste polen, het boek beweegt zich vrij­ sief de toenmalige fractiespecialist De Cloe) niet wel permanent op de laatste pool. Te veel situa­ een kandidaat van een zwaar kaliber voor deze ties worden aantoonbaar vertekend weergege­ provinciehoofdstad wist te vinden. ven. Voorbeeld van die eenzijdigheid is dat wel In een interview met Trouw merkt Van Maa­ haar eigen afscheidsrede en niet het betoog van ren op dat de PvdA in Leeuwarden haar als bur­ het college in de gemeenteraad is opgenomen. gemeester ‘begon te claimen; ik was hun bezit’. De sterk aangezette vertekening van de werke­ Alweer een hoogst onbegrijpelijk verwijt. Er lijkheid viel naast de regionale media ook haar werden namelijk geen bijzondere contacten ms- opvolgster, Margreeth de Boer, op. Deze ver- sen fractie/afdeling en haar onderhouden. Ze be­ Idaarde dat ze al direct na haar aantreden heeft zocht geen ledenvergaderingen. Margreeth de ervaren dat 'Leeuwarden een volstrekt normale Boer in de lokale pers: ‘Ik herken niet dat de besmurlijke organisatie heeft met normale pro­ PvdA mij claimt of dingen van mij verwacht om­ blemen’ en dat er op bestuurlijk niveau ‘een dat ik bij hun partij behoor. Dat is nooit ge­ grote wil tot samenwerking en veel loyaliteit beurd.’ over en weer [is]’. Van Maaren’s voorganger, Tenslotte Mopt evenmin het verwijt aan het Hayo Apotheker, liet zich eerder in Binnenlands adres van ex-minister Klaas de Vries, door wie Bestuur in soortgelijke bewoordingen uit. Van Maaren zich in de steek gelaten voelde. Als Resteert Van Maaren’s verwijt inzake de door een burgemeester het vertrouwen heeft verloren de PvdA gedomineerde bestuursculmur. De PvdA van college én gemeenteraad én de gehele amb­ is in Leeuwarden inderdaad al sinds jaar en dag telijke organisatie, kan een minister van de grootste partij. Als oud-secretaris (en partner Binnenlandse Zaken hoog of laag springen. Hij van een PvdA-raadslid) weet ik dat de PvdA in de moet zich daar, partijgenoot of niet, bij neerleg­ jaren ’8o met i8 van de 37 raadszetels vanwege gen. Diezelfde Klaas de Vries schreef naar aanlei­ omvang en kwaliteit inderdaad inhoudelijk sterk ding van Van Maaren’s verwijt op zijn website domineerde. Toch is ook in die periode overigens overigens dat zij tegen hem had gezegd: ‘Ik heb nooit voor een smal meerderheidscollege geko­ een hekel aan die Friezen, ik kan niets met die zen. De PvdA heeft nu nog 10 zetels. In de laatste mensen”. Dat leek Klaas de Vries ‘geen goede ba­ raadsperiodes kent Leeuwarden een regenboog- sis voor haar burgemeesterschap van de Friese coalitie, waarin ook cda. Groenlinks en vvd zijn hoofdstad.’ Een droog maar messcherp vertegenwoordigd. Toen was Van Maaren burge­ [under] statement. meester. Alleen al getalsmatig kan niet meer Minister Thom de Graaf introduceert deze ka­ worden gesproken van dominantie. Maar ook binetsperiode de rechtstreeks gekozen burge­ 98 feitelijk wordt in het boek het verwijt niet hard meester. Dat systeem garandeert evenmin als het gemaakt. Of het moet zijn dat PvdA-wethouder huidige stelsel kwaliteit. Ook dan kunnen (geko­ Den Oudsten de burgemeester waar mogelijk zen) burgemeesters het vertrouwen van de (even­ ‘uit de wind heeft gehouden’. Dat gebeurde uit eens gekozen) gemeenteraad verliezen. De zaak- nood en is de facto eerder een compliment dan Van Maaren maakt duidelijk dat een heldere wet­ een verwijt. Van Maaren verwijt de PvdA-fractie telijke regeling voor die simatie geboden is én dat impliciet zich niet tegen haar gedwongen ver­ er dan niet meer onderhandeld moet behoeven te trek te hebben verzet. Maar had de PvdA niet be­ worden over een vertrekregeling. Er moet een lang bij een normaal functionerende burge­ standaardregeling komen, zoals nu voor wethou­ meester als elke andere partij? ders geldt. Dat scheelt veel ellende voor gemeen­ De vertrouwenscommissie stemde destijds ten én voor de persoon in kwestie.

s &’d 10/11 I 2003 ADVERTENTIE

THE CHALLENGE OF DIVERSITY

European Social Democracy Facing Migration, Integration and Multiculturalism

Forum Scholars for European Social Democracy

Een Duitser van Griekse origine over de vraag: Kandel) bevat bijdragen van: Paul Scheffer, heeft het Duitse integratiebeleid gefaald? Stephen Howe, Hartmut Esser, Sigrid Een Spaanse oud-minister over de razendsnelle Baringhorst, Georgios Tsapanos, Sarah Spencer, metamorfose van Spanje van emigratieland Dietrich Tranhardt, Narcis Serra, Paul Statham, in immigratieland. Een Italiaan over het Frans Becker/Paul Kalma, Ruud Koopmans, multicultureel debat in het land van Berlusconi Eckhardt Barthel, Christian Krell/Michael Neu, en een Hongaarse hoogleraar over een geheel Stephen Day, AttilaAgh, Paolo Borioni, Roby ander multicultureel concept in de landen van Nathanson, Ranan Kuperman, Richard Stöss, Oost-en Centraal Europa. Verder twee Engelse Caspar Einem, René Cuperus & Thomas Meyer. wetenschappers over ‘the Muslim Challenge to Race Relations’ en Duitse wetenschappers René Cuperus, Karl A. Duffek, Johannes Kandel over het begrip Leitkultur. Plus overzichten van (Eds.), The Challenge of Dioersity. European Social immigratie- en integratiebeleid in Noorwegen, Democracy Facing Migration, Integration and Griekenland, Oostenrijk, Duitsland en Multiculturalism. Forum Scholars for European Israël. Ook de ‘casus Nederland’ is zwaar in Social Democracy. StudienVerlag, Innsbruck dit boek vertegenwoordigd: Paul Scheffer, /Wien/München, 2003, 330 biz. Ruud Koopmans, Frans Becker/Paul Kalma en Verkrijgbaar rechtstreeks bij de Wiardi Beekman René Cuperus portretteren het land voor en Stichting door overmaking van € 15 (incl. na de Fortuyn Opstand. verzendkosten) op girorekening 3479700 ten Dit alles en meer biedt het zojuist verschenen name van PvdA Brochures, Amsterdam, onder nieuwe boek van het Europese denktank- vermelding van bestelnummer 778. netwerk van de Wiardi Beekman Stichting, het ‘Forum Scholars for European Social Democracy’. Het gaat hierom een uniek Europees vergelijkend overzicht van het sociaal­ democratisch worstelen met het complexe vraagstuk van immigratie en multiculturele integratie: ‘social democratie policies between “romantic multiculturalism” and “civicassimilationism”’.

The Challenge o f Diuersity (onder redactie van René Cuperus, Karl. A. Duffek en Johannes 3 COLUMN JET BUSSEMAKER

4 INTERVENTIE

GERTHEiM BOERSMA &RUDMER DE VRIES NederlandsondeTwijs en onderzoek: dat kan slimmer lEKEVAN DEN BURG Waar blijft de Inhoud van de Europese Samenwerking? EVELIEN POLTER Het traditionele beeld van de ju f K LAAS E. M EI j E R Het soclallsme per statuut afgeschaft?

1 o De nieuwe economische agenda van links

12 BAS JACOBS, FRAN K KALSHOVEN & PAUL TANG Noodzakelljkllnks 29 ARJEN VAN wiTTELOosTuijN Overbodlgllnks? 32 BROER AKKERBOOM Iserweleenllnks autwoord? 34 FLIP DE KAM Begroting2004 40 HUGO KEUZENKAMP Detegenbegrotlng 42 ANTON HEMERijcK WaaromweeennleuweVerzorgingsstaatnodlghebben

54 Het integratievraagstuk van Charlois

56 DO M iN ic SCHRIJER Het gaat onze draaglast te boven! 65 JEROEN DijssELBLOEM Herstructurering van wlJken Is lang niet gcnoeg! 70 RENÉcuPERUs Toedekkers tegenover Paniekzaaiers

76 Pro contra de direct gekozen burgemeester

78 PAUL BORDEWijK Willen w ij een eenhoofdig gemeentebestuur? 81 JAN-JAAP VAN DEN BERG Levedefopburgemeester!

84 BOEKESSAY H EN DRi K JAN SC Hoo Het ene popullsme Is het andere niet

89 BOEKEN

JOB VAN AM ERO NGEN Gerard van Westerloo, Niet spreken met de bestuurder DORETTE CORBEY Wlardi Beekman Stichting, Grenzen aan de markt OLAF MERK Hans Achterhuis, Werelden van rijd; Rüdiger Safranski, Hoeveel globalisering verdraagt de mens! : Roger Scruton, The West and the Rest — Globalizarion and the terrorist threat PETER DE HAAN LoekievanMaaren-vanBalen,Hoezoburgemeester

s e ^ D JAARGANG 6 0 NUMMER 1 0 /l 1 2 0 0 3

MAANDBLAD VAN DEWIARDI BECKMAN STICHTING WETENSCHAPPELIJK BUREAU VAN DE PARTIJ VAN DE ARBEID

BOOM TIJDSCHRIFTEN