Tom Jan Meeus - 28.01.2019
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
FORUM DEMOCRATIE, EIGENDUNK EN ZELFBEDROG (WILLEM WITTEVEENLEZING 2018) TOM JAN MEEUS - 28.01.2019 Dit is de tekst van de Willem Witteveenlezing, die op 18 december 2018 aan Tilburg University werd gehouden. Met die lezing wil Tilburg Law School Willem Witteveen, die als hoogleraar aan Tilburg Law School was verbonden, herinneren. 1. Veranderend democratiebesef Dit is een tijd van grote vragen. Grote vragen, die we jaren niet hoefden te stellen. Vragen over het liberalisme, het kapitalisme, de globalisering, de vrijhandel, de EU, en de migratie. Maar ook over de orde zoals we hem al decennia kennen: over de democratie. Ons democratiebesef lijkt te zijn verschoven. Veel in onze cultuur wijst erop dat ons vermogen om voorbij het eigen gelijk te kijken afneemt: ons eigendunk is te groot geworden. De politiek ondervindt dit aan den lijve. Zodra politici anderen hun gelijk gunnen – wat onvermijdelijk is als je regeert – worden zij afgestraft: regeringspartijen verliezen bijna altijd bij de volgende verkiezingen. In 2014 schreven Willem Witteveen en Maurice Adams in het Nederlands Juristenblad nog dat de politiek de publieke mening in een democratie natuurlijk ernstig moet nemen, maar dat dit niet hoort te leiden tot de “opportunistische overname van standpunten die in de samenleving leven”. Toch lijkt men dit in het openbare debat wel van politici te verlangen: dikwijls worden zij geconfronteerd met de klacht dat ‘de meerderheid’ of ‘het volk’ zou worden genegeerd. Blijkbaar verwachten wij, burgers, dus iets anders van de democratie dan we van de democratie krijgen. 2. De stand van de democratie Laat ik vooropstellen dat ik niet denk dat de Nederlandse democratie in gevaar is. Het debat over de stand van de democratie wordt doorgaans nogal streng en humorloos gevoerd, maar dat is helemaal niet nodig: zij die zeggen dat ons staatsbestel op instorten staat zijn allemaal kletsmajoors. De opkomst bij verkiezingen ligt in ons land hoog en regelmatig onderzoek naar het vertrouwen in parlement en regering toont – zeker naar internationale maatstaven – mooie resultaten. PAGINA 1 VAN 9 WWW.NEDERLANDRECHTSSTAAT.NL BLOG - DEMOCRATIE, EIGENDUNK EN ZELFBEDROG (WILLEM WITTEVEENLEZING 2018) TOM JAN MEEUS - 28.01.2019 Toch sluimert er kritiek. Recentelijk hield Tom van der Meer (hoogleraar politicologie aan de UvA en tevens lid van de Staatscommissie-Remkes) de Thorbeckelezing. Van der Meer was kritisch op de middenpartijen. Volgens hem depolitiseren de middenpartijen te veel: hun houding is te bestuurlijk en te weinig politiek, waardoor het de politiek ontbreekt aan een waardenstrijd en deze partijen terecht aanhang verliezen aan nieuwkomers die zich op de flanken nestelen. Bovendien sluiten de middenpartijen te vaak gedetailleerde, dichtgetimmerde regeerakkoorden waardoor het parlement buitenspel komt te staan. Het zou volgens Van der Meer dan ook beter zijn wanneer zij andere vormen van regeren zouden toelaten, zoals het vaststellen van regeerakkoorden op hoofdlijnen, en het vormen van minderheidskabinetten. Daar zit zeker iets in. Maar voor mij staat niet vast dat het probleem van onze democratie wordt veroorzaakt door de middenpartijen. Zij vertonen weliswaar inwisselbaar gedrag, en miskennen het belang van herkenbare waardenstrijd, maar toch denk ik dat we in Nederland juist blij moeten zijn dat we middenpartijen hebben. Niet omdat deze middenpartijen gelijk zouden hebben, of inhoudelijk superieur zouden zijn, maar omdat zij door hun gedrag voorkomen dat wij hier afglijden tot de gepolariseerde nachtmerrie die de Amerikaanse democratie is geworden. Als correspondent in de Verenigde Staten heb ik gezien hoe de hyperpolarisatie in de Verenigde Staten heeft geleid tot verlamming van het bestuur. Het tweepartijenstelsel daar, maar ook in het Verenigd Koninkrijk, beloont het uitvergroten van tegenstellingen: omdat er maar twee partijen zijn die strijden om de macht, staan die partijen ook lijnrecht tegenover elkaar. In de Verenigde Staten overwoekert deze polarisatie het democratisch besef, en komt de winnende partij niet aan besturen toe omdat zij daarin gedwarsboomd wordt door de andere partij. In tegenstelling tot tweepartijenstelsels, zoals we die in de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk zien, of stelsels waarbij een regeringsleider wordt gekozen uit twee kandidaten, zoals in Frankrijk en Brazilië, is het stelsel van evenredige vertegenwoordiging een wonder van fijnzinnigheid. Het probleem van onze democratie is dan ook van een geheel andere aard dan de problemen in de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Brazilië en Frankrijk, waar recente verkiezingen en referenda neerkwamen op dobbelen met de democratie. 3. Netflix, stemwijzer Wat ik me juist afvraag is of we ons in Nederland nog genoeg bewust zijn van het democratisch bestel dat we hier hebben. Of kijken we misschien te veel Netflix? Ons idee van democratie wordt, vrees ik, eerder bepaald door House of Cards dan door debatten in de Tweede Kamer. In de populaire cultuur neemt de belangstelling – soms denk ik: de impliciete PAGINA 2 VAN 9 WWW.NEDERLANDRECHTSSTAAT.NL BLOG - DEMOCRATIE, EIGENDUNK EN ZELFBEDROG (WILLEM WITTEVEENLEZING 2018) TOM JAN MEEUS - 28.01.2019 waardering – voor de Amerikaanse democratie enorm toe, terwijl iedereen kan zien hoe slecht de Amerikaanse democratie functioneert. Zo imiteert de Nederlandse politiek het Amerikaanse presidentiële stelsel ook in zijn campagnes: alsof het in ons stelsel draait om de vraag welke partij of politicus de grootste wordt. Het Nederlandse stelsel van evenredige vertegenwoordiging is echter precies het tegenovergestelde van het Amerikaanse tweepartijenstelsel. Niet ‘the winner takes it all’, maar alle zetels in de Tweede Kamer worden naar evenredigheid verdeeld over meerdere partijen. Een partij waarop 10 procent van de kiezers heeft gestemd, zal 15 van de 150 Kamerzetels bemachtigen, en een partij waarop 22 procent van de kiezers heeft gestemd, zal 33 zetels mogen vullen. Op deze manier wordt in de politiek aan zoveel mogelijk afzonderlijke geluiden een stem gegeven, niet alléén het meest gewaardeerde geluid – maar álle geluiden. Het mooiste aspect van dit stelsel is dat het politici, als mechanisme, altijd dwingt rekening te houden met anderen. In plaats van alleen naar één meerderheid te luisteren, moet er in de Nederlandse politiek worden geluisterd naar alle – grotere en kleinere – minderheden. Omdat het in ons stelsel onwaarschijnlijk is dat één partij de absolute meerderheid kan krijgen, kan een partij alleen iets bereiken als zij zaken doet met andere partijen – oftewel: bereid is verbindingen te zoeken met andersdenkenden. Helaas krijgen we niet alleen op Netflix een andere werkelijkheid voorgeschoteld. Allerlei verschijnselen doorkruisen dat. Een van de horreurs van deze tijd is de Stemwijzer. Elke burger kan op basis van zijn individuele opvattingen de partij van zijn keuze bepalen. Op het eerste gezicht lijkt dit vooral een handige ‘tool’ voor de zwevende kiezer. Maar wat doet het? Het creëert dat mensen op basis van hun individuele voorkeuren een relatie aangaan met één partij, veel minder met het stelsel waarin die partij opereert. Men stemt daardoor niet als democraat maar als belanghebbende, als consument. Alléén de individuele mening telt, ongeacht de mening van anderen, die sowieso minder waard is. Dit staat haaks op wat ons stelsel is. 4. Veranderend democratiebesef: gevolgen Intussen vrees ik dat ons veranderende democratiebesef ook een andere invloed heeft: we zien dat antidemocratisch sentiment relatief gemakkelijk tot ons bestel wordt toegelaten. Zo hoef je geen democratische organisatie te hebben om aan verkiezingen mee te doen. De PVV wil bijvoorbeeld meer zeggenschap voor de burger, maar biedt diezelfde burger geen zeggenschap binnen de partij om mee te praten. Ons stelsel laat daarmee ook partijen toe die voortdurend pretenderen te willen regeren, terwijl iedereen die wel eens in de organisatie van zo’n partij gekeken heeft weet dat zo’n partij dat helemaal niet kan. Zo’n politieke partij is een farce. Dit bleek ook toen de partijleider van de PVV vorig jaar enige tientallen afdelingen PAGINA 3 VAN 9 WWW.NEDERLANDRECHTSSTAAT.NL BLOG - DEMOCRATIE, EIGENDUNK EN ZELFBEDROG (WILLEM WITTEVEENLEZING 2018) TOM JAN MEEUS - 28.01.2019 de kans gaf mee te doen aan de gemeenteraadsverkiezingen. De kandidaten die boven kwamen drijven waren allemaal imbecielen, zeiden ze in de PVV zelf. Dan vraag ik me af of onze democratie geen baat zou hebben bij een paar minimumvoorwaarden waaraan politieke partijen moeten voldoen, willen zij aan de politiek deelnemen. Zo kan een partij in Duitsland niet aan democratische verkiezingen deelnemen, als die partij zelf niet aan minimale democratische standaarden voldoet. Nu staat de PVV niet op zichzelf. Bijna alle nieuwe partijen, die de middenpartijen uitdagen, en het papieren vertrouwen in het stelsel hoog houden, hebben een dubbelhartige houding tegenover het bestel. Dat zij hun plek in de democratie opeisen is natuurlijk prima. Maar hun houding laat zich nog het best samenvatten als ‘my way or the highway’. Zo beschreef The Post Online laatst dat het partijbestuur van het Forum voor Democratie besluiten neemt die door leden amper geamendeerd kunnen worden, en intussen de eigen bestuurders hoog op de kandidatenlijsten zet. Anders dan de naam van het Forum voor Democratie doet vermoeden kwalificeert de partij voor de eigen leden dus als forum voor minder democratie. Bij 50Plus verzandt dan weer vrijwel elk democratisch debat in ruzie, omdat mensen anderen hun inzichten