Proročanstva I Prekognicija – Od Kulturne Konstrukcije Vremena Do Političke Upotrebe
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
UNIVERZITET U BEOGRADU FILOZOFSKI FAKULTET Odeljenje za etnologiju i antropologiju Mladen J. Stajić PROROČANSTVA I PREKOGNICIJA – OD KULTURNE KONSTRUKCIJE VREMENA DO POLITIČKE UPOTREBE doktorska disertacija Beograd, 2015 UNIVERSITY OF BELGRADE FACULTY OF PHILOSOPHY Department of Ethnology and Anthropology Mladen J. Stajić PROPHECIES AND PRECOGNITION - FROM CULTURAL CONSTRUCTION OF TIME TO POLITICAL UTILISATION Doctoral Dissertation Belgrade, 2015 Mentor: dr Ivan Kovačević, redovni profesor, Odeljenje za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu Članovi komisije: dr Danijel Sinani, redovni profesor, Odeljenje za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu dr Ana Banić Grubišić, naučni saradnik, Institut za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu dr Ivan Đorđević, naučni saradnik, Etnografski institut Srpske akademije nauka i umetnosti Datum odbrane: REČI ZAHVALNOSTI Neizmerno hvala mom cenjenom mentoru prof. dr Ivanu Kovačeviću, kao čoveku i kao profesoru, na ogromnoj podršci, razumevanju i svemu što je učinio za mene. Hvala na ukazanom poverenju i pruženoj profesionalnoj slobodi. Godine zajedničke saradnje, u kojima sam mnogo naučio, predstavljale su istinsku privilegiju. Posebnu zahvalnost upućujem i prof. dr Danijelu Sinaniju, koji mi je od prvog dana mog profesionalnog angažmana pružio veliku priliku, poverenje i iskrenu, nesebičnu podršku. Hvala mu na ljudskosti i što je uvek bio spreman da pomogne i kao profesor i kao prijatelj. Želim da se zahvalim i prof. dr Milošu Milenkoviću, zato što je verovao u mene kada niko drugi nije, prof. dr Dragani Antonijević, na izvrsnoj profesionalnoj saradnji i podeljenom znanju i dragim kolegama sa Instituta za etnologiju i antropologiju, kao i sekretarki Mili Bakić, što su bili pravi prijatelji i kada je bilo teško. Konačno, želim da se zahvalim svojoj devojci i roditeljima. Oni su ključni razlog što sam danas čovek koji jesam. Hvala im na neizmernoj ljubavi i bezuslovnoj podršci koja je u teškim trenucima uvek bila spasonosna. Proročanstva i prekognicija – od kulturne konstrukcije vremena do političke upotrebe Apstrakt: Osnovni cilj disertacije jeste da kroz dijahronijsku analizu političke upotrebe proročanstava i primenu dekonstruktivističkog metoda, utvrdi društvenu funkciju ovih narativa i osvetli, problematizuje i preispita uzročno-posledični odnos socijalno- ekonomske krize i profetičkih ideja. Osnovni predmet disertacije je politizacija proročanstava i proroka u tri odvojena kulturno-istorijska konteksta: Južnoafričkoj Republici, Indoneziji i Srbiji. Ove naizgled raznorodne studije slučaja ilustruju veoma sličan mehanizam za suočavanje sa društvenim promenama, pomoću kojeg se “imaginarno“ instrumentalizuje, sa ciljem uzrokovanja opipljivih posledica u “realnom“ svetu. U disertaciji je detaljno obrazložen postupak nastanka političkog proročanstva i uspostavljanja legitimiteta proroka, pri čemu je akcenat stavljen na strukturalno- funkcionalnu analizu, na uštrb verističkog pristupa. Politički proroci i predviđanja su predstavljeni kao produkt reakcije na izvesnu društvenu deprivaciju i opisani su kao akumulatori društvene moći koji su u stanju da kanališu ili neutrališu veliki revolucionarni potencijal. Osnovna hipoteza istraživanja jeste da proročanstva nemaju funkciju predviđanja budućnosti, već da je njihova primarna uloga da legitimišu sadašnjost i reinterpretiraju prošlost. Ključne reči: proročanstvo, prorok, proricanje, predviđanje budućnosti, antropologija vremena, politički mitovi, društvene promene, Kremansko proročanstvo, Južna Afrika, Indonezija. Naučna oblast: etnologija-antropologija Uža naučna oblast: antropologija vremena UDK: 133.3:323(680+594+497.11) 316.733:398(680+594+497.11). Prophecies and Precognition - From Cultural Construction of Time to Political Utilisation Abstract: The main objective of this dissertation is to establish, through a diachronic analysis of the political utilisation of prophecies and the application of the deconstruction method, the social function of this narratives, as well as to shed light on, problematize and interrogate the causal relationship between socio-economic crisis on one hand and prophetic ideas on the other. The main subject of the dissertation is the politicisation of prophecies and prophets in three distinct cultural and historical contexts: South African Republic, Indonesia and Serbia. These seemingly heterogeneous case studies illustrate a very similar mechanism for dealing with social changes, which instrumentalises the “imaginary“with the goal of causing significant repercussions in the "real" world. In the dissertation the process of creating a political prophecy and establishing the legitimacy of the prophet is explained in detail, wherein the emphasis is put on the structural-functional analyses, at the expense of a veristic approach. Political prophets and predictions are represented as products of a reaction caused by a specific social deprivation and they are described as accumulators of social power which are able to channel or neutralise great revolutionary potential. The main hypothesis of the research is that prophecies do not have a function of predicting the future, rather their primary role is to legitimise the present and reinterpret the past. Keywords: prophecy, prophet, divination, predicting the future, anthropology of time, political myths, social changes, Kremna prophecy, South Africa, Indonesia. Field of study: ethnology-anthropology Subfield of study: anthropology of time UDC: 133.3:323(680+594+497.11) 316.733:398(680+594+497.11). SADRŽAJ I UVOD 1 II ULOGA POLITIČKOG PROROČANSTVA BURSKOG “NOSTRADAMUSA” U FORMIRANJU IDEOLOGIJE KONZERVATIVNE DESNICE U JUŽNOJ AFRICI 5 II 1. Bursko nacionalno pitanje i južnoafrički političko-istorijski kontekst 5 II 2. Prorok Nikolas Van Rensburg – Nostradamus Južne Afrike 17 II 3. Davanje glasa proroku i rekonstruisanje afrikanerskog sna 22 II 4. Završna teorijska razmatranja 35 III POLITIČKA UPOTREBA PROROČANSTAVA U INDONEZIJI 43 III 1. Indonežansko nacionalno pitanje i političko-istorijski kontekst 43 III 2. Proročanstvo proroka Đajabaje 58 III 3. Uticaj milenarizma, nativizma i islama na oblikovanje koncepta heroja-spasioca 64 III 4. Upotreba proročanstva u borbi za nezavisnost Indonezije 72 III 5. Upotreba proročanstva u političke svrhe nakon sticanja nezavisnosti Indonezije 76 III 6. Završna teorijska razmatranja 82 IV STVARANJE, OBLIKOVANJE I POLITIČKA INSTRUMENTALIZACIJA KREMANSKOG PROROČANSTVA 91 IV 1. Srpsko nacionalno pitanje i političko-istorijski kontekst 91 IV 2. Dekonstrukcija Kremanskog proročanstva 113 IV 2. a) Prvi period - Pera Todorović i Čedomilj Mijatović 115 IV 2. b) Drugi period – Radovan Kazimirović i Ilija Đukanović 132 IV 2. c) Treći period – Dragoljub Golubović i Dejan Malenković 153 IV 2. d) Četvrti period – Vojislav Koštunica i moderna politička upotreba 162 IV 3. Upotreba kremanskog mita i zaostavštine Tarabića u turizmu 171 IV 4. Završna teorijska razmatranja 179 V ZAKLJUČAK 191 LITERATURA I IZVORI 193 IZVORI 208 BIOGRAFIJA 241 Mojim roditeljima I UVOD “Veoma je teško predviđati, naročito budućnost.“ Nils Bor Gotovo da ne prođe ni jedan dan, a da se u štampi ili na televiziji ne pojavi makar jedan članak ili prilog koji govori o izvesnom upravo ostvarenom predviđanju, najavljenom sa neverovatnom dozom preciznosti još pre više od stotinu godina ili pak izveštaj o proroku koji je nepogrešivo predvideo aktuelna politička dešavanja kao da im je lično prisustvovao. Ovaj fenomen nije svojstven isključivo lokalnoj kulturnoj sredini ili sadašnjem vremenu. Naprotiv, proroci su predstavljali integralni deo gotovo svake etničke i verske zajednice kroz celokupni tok istorije. Evidentni imunitet proročanstava na modernizaciju, sekularizaciju i društvene promene, kao i široka geografska rasprostranjenost ovih narativa, svedoče da ona imaju značajnu socijalnu funkciju koju ćemo u nastavku nastojati da detaljnije ispitamo i interpretiramo. Reč prorok potiče od grčke reči profétés, što znači govornik ili glasnik.1 Kada čujemo sam termin, prve asocijacije koje nam se javljaju su najčešće protagonisti velikih svetskih religija poput Mosija, Isusa i Muhameda.2 U skladu sa tim, prema religijskom shvatanju termina, prorok se može definisati kao vođa ili ključni učesnik u pokretu ili grupi koji započinje religioznu misiju na osnovu ličnog otkrovenja.3 Prorok, dakle, označava pojedinca za koga se tvrdi da je imao kontakt sa onostranim i duhovni uvid u božansko otkrovenje, koje je nedostupno drugim 1 Lockyer, Herbert. 1988. All the Messianic Prophecies of the Bible. Zondervan. str. 11. 2 Overholt, Thomas. 2003. Channels of prophecy : the social dynamics of prophetic activity. Eugene, Or. : Wipf & Stock. str. 1 3 Hamilton. M. 2001. Prophetism. in International Encyclopedia of Social and Behavioral Sciences. Elsevier. str. 12209. 1 ljudima.4 Kao rezultat tog procesa, prorok postaje posrednik između dva sveta, čiji je osnovni cilj da sledbenike ili širu javnost obavesti o informacijama koje je primio tokom svog metafizičkog iskustva.5 Poruka koju prorok javno saopštava naziva se proročanstvo. Proročasntvo, dakle, predstavlja produkt procesa saopštavanja informacija koje je prorok zadobio i spoznao kroz svojevrsnu komunikaciju sa nadrealnim i onostranim.6 Ovaj proces često uključuje božansku inspiraciju, kao i interpretaciju ili otkrovenje Božije volje i svetog znanja. Predviđanje budućnosti ne mora da bude, ali veoma često jeste, neotuđivi atribut proroka, jer se i