TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI BÖLÜMÜ

______

ORHUN TÜRKÇESİ DERS NOTLARI

______

2. Sınıf - 1. Dönem

______

İsa SARI www.isa-sari.com

GÖKTÜRK DEVLET İ nezaret eden, Köl Tiginle Bilge’nin ye ğeni Yollug Tigindir. Türk edebiyatının sanatkârane üslupla 552 yılında kurulmu ştur. 630 yılında Do ğu Göktürk yazılmı ş ilk eseridir. Ka ğanlı ğı Çin tutsaklı ğına girmi ş ve 682 yılında kurtulmu ştur. 6. İkinci Orhun (Bilge Ka ğan)

A. GÖKTÜRK BENGÜ TA ŞLARI 24 Eylül 735 tarihinde, Bilge Ka ğan’ın o ğlu Te ŋri Ka ğan tarafından diktirilmi ştir. Bilge Ka ğan anıtının 1. Çoyr büyük bölümü Köl Tigin anıtındaki metinle aynıdır. Sadece Köl Tigin’in bulunmadı ğı olaylar Bilge Ka ğan Tarihi bilinen ve bugüne ula şan en eski Türk yazıtı anıtında farklıdır; bunlar da çok azdır. Çoyr yazıtıdır. Bir Köktürk erinin İlteri ş’e katıldı ğını anlatan yazıt, 687-692 yılları arasında dikilmi ştir ve Bu bengü ta şında da Bumın ve İstemi Ka ğan altı satırdan olu şmaktadır. zamanlarındaki şevket devri, Çin’e nasıl tutsak olundu ğu, Çin esaretinden nasıl kurtulundu ğu, Bilge 2. Ongin (I şbara Tarkan) Ka ğan’ın sava şları ve Türk milleti için yaptıkları anlatılmaktadır. 719-720 tarihlerinde dikilmi ş olan on dokuz satırlık Ongin anıtı, Bilge I şbara Tamgan Tarkan adlı bir KONUYLA İLG İLİ ÇALI ŞMALAR beyin ve babası İl İtmi ş Yabgu’nun, İlteri ş ve Bilge Ka ğan zamanlarında Türk milleti için nasıl Orta Asya Türk tarihi mütehassıslarından olan çalı ştıklarını ve dü şmanla sava ştıklarını anlatır. Fransız Türkolog René Giraud 1961’de abidesinin mükemmel bir ne şrini hazırlar: Bain- 3. İhe-Hu şotu (Köl İç Çor) Tsokto (Bayn-Tokto). Rus şarkiyatçılarından Sergey G. Klya ştornıy , abideleri tarihi kaynak olarak 723-725 yılları arasında dikilmi ştir; yirmi dokuz de ğerlendiren “Orta Asya tarihinin kayna ğı olarak satırdır ve şların ba şı olan I şbara Bilge Köl İç eski Türk Runik anıtları” adlı çalı şmasını ortaya Çor’un sava şlardaki yi ğitli ğini anlatmaktadır. koyar. Satırlardaki pek çok eksik yerlere ra ğmen Köl İç Çor’un yo ğ merasiminde şehzadelerin ve birçok Stebleva , 1965’te yayımladı ğı “6-8. Y.Y. Türk Şiiri” kavmin temsilcilerinin bulundu ğu anla şılmaktadır. adlı eserinde abidelerin manzum oldu ğunu ispat etmeye çalı şır. Türkolog, Fransız Louiz Bazin , 4. Bayın Çokto (Tonyukuk) 1974’te yayımladı ğı Türk takvimlerine ait de ğerli eseri, bilhassa yazıtların tarihlerini tespit bakımından Umumi olarak “Orhun Abideleri” olarak anılan önemlidir: “Eski ve orta ça ğ Türk takvimleri”. Son Tonyukuk, Köl Tigin ve Bilge Ka ğan bengü ta şları, olarak ünlü Rus Türkolog Kononov , 1980’de Köktürk edebiyatının en uzun ve mükemmel Leningrad’da yayınladı ğı “Türk Runik yazıtlarının örnekleridir. dilinin grameri” adlı eseriyle bengü ta şların yeni bir gramerini meydana getirmi ştir. 1980’lerde Tonyukuk bengü ta şı 725-726 yılları arasında mükemmel bir korpus meydana getirmi ştir. dikilmi ştir. Çinlilerin gönderdi ği elçilik heyetine verilen ziyafette Tonyukuk da vardı. Tonyukuk Sovyetlerde ya şayan Türkler de son yıllarda bengü ta şının son satırında “Türk Bilge Ka ğan, abideleri büyük bir a şkla incelemeye ba şlamı şlardır. muzaffer Türk milletini, O ğuz milletini besleyerek Kazak Türk bilgini Aydarov’un 1971’de Alma Ata’da tahtta oturmaktadır” denildi ğine göre Tonyukuk yayımladı ğı “Sekizinci Asırdaki Eski Orhun-Türk anıtının, Bilge Ka ğan’ın hükümdarlık dönemi olan Abidelerinin Dili” adlı eserinde, Köl Tigin, Bilge 716-734 tarihleri arasında dikildi ği muhakkaktır. 725 Ka ğan ve Tonyukuk gibi bengü ta şların foto ğrafları, yılında görev ba şında bulundu ğuna göre, anıtını bu Köktürk harfli metinleri, transkripsiyonları ve Rusça tarihle ölüm tarihi arasında dikmi ş olmalıdır. Bu da tercümelerinden ba şka fevkalade sistemli ve tahminen 725-726 yılları olabilir. Talat Tekin, bu teferruatlı bir gramer de yer almaktadır. anıtın 720-725 yılları arasında dikildi ğini tahmin etmektedir. Azerbaycan’daki çalı şmalar ise 1970’lerde ba şlar. Alisa Şükürov ile A. A. Meherremov ’un 1976’da 5. Birinci Orhun (Köl Tigin) Bakü’de bastırdıkları “Gadim Türk Yazık Abidelerinin Dili”, bugün yeryüzünde ya şayan bütün Türk 21 A ğustos 732 tarihinde Bilge Ka ğan tarafından kavimleri hakkında kısa bilgiler verdikten sonra, Köl diktirilmi ştir. Köktürklerin birinci dönemdeki şevket Tigin ve Tonyukuk bengü ta şlarının Köktürk devrini, daha sonra nasıl zayıflayıf Çin’e tutsak harfleriyle metinlerini, transkripsiyonlarını ve olduklarını, Çin esaretinden nasıl kurtulduklarını ve Azerbaycan Türkçesine tercümelerini vermektedir. nihayet Köl Tigin’in kahramanlıklarla dolu hayatını Eserde kısa bir gramer de vardır. anlatır. Köl Tigin, İlteri ş Ka ğan’ın oğlu ve Bilge Ka ğan’ın karde şidir. 1990 yılından itibaren Köktürk anıtları üzerindeki çalı şmalar Türkiye’de de büyük bir ivme kazandı. Yetmi ş bir satırdan olu şan Köl Tigin bengü ta şının Daha önce 1982 yılında İstanbul Üniversitesi yazarı Bilge Ka ğandır. Olaylar Bilge Ka ğan Türkiyat Enstitüsü tarafından düzenlenen Milletler tarafından anlatılmaktadır. Bengü ta ş ve barkın Arası Türkoloji Kongresi’nin bir bölümü, Köl Tigin duvarları üzerine yazıyı bizzat yazan ve yazılmasına bengü ta şlarının dikili şinin 1250. yıl dönümü

Hazırlayan: İsa SARI / Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Ders Notları / www.isa-sari.com / Sayfa: 2/10 dolayısıyla Köktürk anıtlarına ayrılmı ş ve kongrede Orhun Türkçesinin Ba şlıca Ses Özellikleri Köktürk yazısının okunu şunun 100. yılına hazırlanması temennisi dile getirilmi ştir. SSCB 1. Kelime içi ve sonundaki d ünsüzü korunmu ştur. tarafından Tofig Melikov’un, Türkiye tarafını Osman F. Sertkaya ’nın e ş ba şkan olarak temsil Örn: ettikleri Türk-Sovyet kolokyumları da 1988’de adak (ayak) Bakü’de ba şlamı ş ve ilk konu olarak Dede korkut ked- (giy-) seçilmi şti. 8-14 Haziran 1990’da Almatı’da yapılan tod- (doy-) “III. Sovyet-Türk Kolokyumu”nun konusu ise “Göktürk Anıtları” idi. Bu toplantıdaki bildiriler TDAY 2. Kelime içi ve kelime sonu b ünsüzü korunmu ştur. – Belleten 1990’da yayımlandı. Örn: 1993’te TDK tarafından Ankara ve İstanbul’da eb (ev) “Okunu şunun 100. Yılı Dolayısıyla Göktürk Anıtları sab (söz) Toplantısı” yapıldı ve milletler arası toplantıdaki seb- (sev-) bildiriler TDAY – Belleten 1993’te yayımlandı. Thomsen’in ilk bildirisinin ve eserinin tercümesi TDK 3. Ön damak (ince) ň (ny) ünsüzü korunmu ştur. tarafından Vedat Köken ’e ısmarlanmı ş ve bu tercüme “Orhon ve Yenisey Yazıtlarının Çözümü, İlk Örn: Bildiri – Çözülmü ş Orhon Yazıtları” adıyla 1993’te kony (koyun) yayımlanmı ştır. çı ġany (fakir) kanyu (hani) Osman F. Sertkaya’nın ara ştırma ve incelemelerini bir araya getiren “Göktürk Tarihinin Meseleleri” adlı 4. ŋ ünsüzünün ġ ve g ile nöbetle şmesi vardır. eseri 1995’te yayımlayan TKAE’de 100. yıl çalı şmalarına katılmı ş olur. 1990’dan sonra Örn: Türkiye’de ba şlıca Kızlasov, Kormu şin, Sıdıkov ve bardı - ŋ - ız ~ bardı ġız, öltü ŋ ~ öltüg Kokobayev’in eserleri yayımlanmı ştır. 5. Müstakil çıkma hali eki yoktur. –DA, hal eki hem Köktürk Alfabesinin Kökeni İle İlgili Olarak: çıkma hem de bulunma halini ifade eder.

• Ya Pehlevi, So ğdak gibi İran yazıları aracılı ğıyla Örn: ya da do ğruda Arami kökenli oldu ğunu kabul sab – da edenler (Thomsen, Pedersen, Menges, Rona-Tas) bodun – ta temir – de • Harflerin eski Trük damgalarından çıktı ğını kabul edenler (Aristov, Mallitskiy) 6. Şimdiki zaman sıfat-fiili –ġmA ile kurulur.

• Harflerin Türk damgalarından çıktı ğın; fakat Örn: Arami, So ğdak ve Pehlevi yazılarından da bar – ı – ġma (varan, giden) etkilendi ğini ileri sürenler (Polivanov) kör – ü – gme (gören)

• Pehlevi kökenli oldu ğunu kabul edenler (Jensen) 7. Gelecek zaman sıfat fiilinin DAçI ile kurulması vardır. • Part-Pehlevi kökenli oldu ğunu kabul edenler (Fevrier) Örn: kel – teçi (künler) “Gelecek günler” • So ğdak-Grek kökenli kabul edenler (Clauson). öl – teçi (bodun) “Ölecek millet”

8. sı ķ – sik gelecek zaman sıfat-fiili için de kullanılır. • Türkler tarafından icat edildi ğini ve ideogramlardan çıktı ğını kabul edenler (H. N. Orkun, A. C. Emre, A. Cafero ğlu) Örn: tut – sı ķ (sab) “Tutulacak söz” bar – sı ķ (ki şi) “Varacak adam” • Taklit yoluyla Türk icadı oldu ğunu kabul edenler

(Guzev, Klya ştornıy) 9. –sAr eki zarf-fiil olarak da kullanılmı ştır. Şart

cümlesi olarak kullanılır. Sistemli şart kip çekimi Ahmet Cafero ğlu, Savenkov’un dini jest ve yoktur. semnoller teorisiyle Aristov, Polivanov gibi bilginlerin

Türk damgaları teorisini birle ştirerek Köktürk Örn: alfabesinin Türk kökenli oldu ğunu savunur. todsar sen (dosyan)

barsar sen (gitsen) Ona göre yazının geli şmesinde ilk basamak göz devresi ikinci basamak ise kulak devresidir. Köktürk 10. Kalınlık – incelik uyumu vardır. Düzlük – harfleri de ikinci basama ğa mensup olup yazı yuvarlaklık uyumu sa ğlam de ğildir. sanatının ses devresini temsil etmi ş ve ayrıca kendi ba şına yeniden hece ve alfabetik gibi iki önemli tekamül devresini daha ya şamı ştır.

Hazırlayan: İsa SARI / Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Ders Notları / www.isa-sari.com / Sayfa: 3/10 KÜL T İGİN ÂB İDES İ bilge Filozof, derin bilgili anlamındadır. 6 MET İN < bil – ge

Güney Yüzü ka ġan Han, hükümdar anlamındadır. Ka ġan > Ka ğan * ķan > han > han 1. Tengri teg tengride bolmı ş Türk Bilge Ka ġan, bu ödke olurtum. Sabımın tüketi bu İş aret sıfatıdır eşidgil. Ulayu ini yigünüm o ġlanım biriki 7 oġuşum bodunum, biriye şadpıt begler, yırıya ödke Zaman anlamındadır 8 tar ķat buyru ķ begler Otuz [Tatar...] < öd – ke

9 Tercüme olurtum Tahta oturmak kastedilir. <* ol – tur - 1. Tanrı gibi gökte olmu ş Türk Bilge Ka ğanı, bu zamanda oturdum. Sözümü tamamiyle i şit. sabımın Söz anlamındadır. Bilhassa küçük karde ş ye ğenim, o ğlum, bütün sab – ı – m – ı - n soyum, milletim, güneydeki şadpıt beyleri, kuzeydeki tarkat, buyruk beyleri, Otuz Tatar... tüketi tüket- ve tüken- 10 < tüket – i tüke - l - > tükel - * 11 tengri Tanrı, yaratan; gök, sema tüm <* tü - m < tü – k – e – t – i <* te ŋ(i)r – i1 2 eşidgil İş it manasındadır. teg Gibi manasında bir edattır. 3 < eşid – gil < teg < deg ulayı Bilhassa, ilaveten tengride -de bulunma hali ekidir. 4 < ul – a – y – u (ula-, ekle-)

12 bolmı ş ol- fiili ile aynı anlamdadır. 5 ini Küçük erkek karde ş < bol – mı ş biriki toplanmı ş, bir araya gelmi ş, birikmi ş Türk Millet, kavim adı; güç, kuvvet; < bir – i – k - i güzel < törü – k oġuşum oġul ile aynı kökten gelmi ştir. < oġ – u – ş

bodunum Boyların bir araya gelmesiyle 1 Türkçede kelimeler çe şitli sebeplerle sıra olu şan kurum, topluluk de ğiştirirler. Sıra de ğişmesi demek ise ünlü < bod – u – n – u – m yapısının de ğişmesi demektir. Kelimeler, kalınken ince inceyken kalın sıraya geçebilirler. Sıra de ğiştirme şu sebeplerle olur: 6 Hem Eski Türkçe döneminde hem de günümüzde a. Sıra de ğiştiren kelimeyle birlikte kullanılan ki şi adı olarak kullanılmaktadır. kelimenin sırası tesir ederek onu sıra de ğişikli ğine 7 Bu kelimenin kökü bugün Türkiye Türkçesinde uğratır. Te ŋri ile birlikte kullanılan ta’âla kalın öğle ve ö ğün kelimelerinde ya şamaktadır. sıradan bir kelimedir. 8 -d- ve –d’ler: önce d’ye sonra d, y ve z’ye b. Türkçede ç ş y sesleri inceltici seslerdir. İçinde dönü şmü şlerdir. Örn: adak > adak > ayak bu seslerden bulunan bazı kelimeler bu sıraya Çuva şça’da d > t olur. Örn: adak > atak geçmi ştir. Örn: bıç > biç Bu kökten türeyen iki 9 Eski Türkçede olur- <* ol – ur – ve kelime ya şamaktadır. bıçkı ve bıçak oltur- <* ol – tur fiilleri vardı. Bunun gibi kelür- ve 2 * i şareti olan tahliller izafîdir, varsayımdır. keltür- fiilleri de yer almaktadır. Bugünkü Türkçede -i vurgusuz orta hece ünlüsü dü şmü ştür. t sesli şekilleri kalmı ştır: 3 Azerbaycan’da “kimi” şeklinde kullanılmı ştır. keltür > ketür > getür > getir Ça ğatay Türkçesinde ise “dik” şeklindedir. 10 Anlamları aynı oldu ğu için aynı kökten türedikleri 4 Çıkma hali eki için de kullanılmı ştır. Uygur dü şünülebilir. Şeklî ortaklıklar da vardır. Türkçesinde çıkma hali için yeni bir ek 11 Bu kökün varlı ğı kabul edilmektedir; fakat eski türetilmi ştir . eserlerde bulunanlarla desteklenmemi ştir, farazidir. 5 Türkiye, Güney Azerbaycan, Irak, Suriye, Kıbrıs, 12 yigun: Yegen – oglan: og(u)l – an > oglan – ı – m Batı Trakya, Bulgaristan, Yugoslavya, Gagavuz, Di ğer akrabalık isimleri şöyledir: Romanya Türkçelerinde ol- şeklindedir. bol- daha si ŋi: küçük kız karde ş – aka: Büyük erkek karde ş eski ve bol > wol > ol şeklinden dönü şmü ş olabilir. aba: Büyük kız karde ş

Hazırlayan: İsa SARI / Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Ders Notları / www.isa-sari.com / Sayfa: 4/10 tıngla dinlemek, tekil 2. şahıs emir biriye Biri (güney). Bugün beri kipi şeklinde. < t- > d- ve ŋ > n ve a > e

şadpıt (şadapıt) Büyük ihtimalle ilgerü ileriye, do ğuya So ğdça, Sanskritçe veya < il - gerü 14 Çinceden geçmi ştir. Ünvandır (kral gibi). Bu ünvana sahip kün Güne ş; gündüz; 24 saatlik beyler protokolde güneye zaman dilimi 15 otururlar. to ġsık[ ķ]a Do ğusuna begler (beyler) beg > bey < toġ – sık 16 – ka yırıya Yırı (kuzey). birigerü Güneyde < yırı – y – a < biri – ge – rü tarkat Ünvandır. Protokoldeki yerleri ortasıngaru ortasına (do ğru) kuzeydir. Tarkatlar, han < ortu 17 – sı – n – garu sülalesinden gelmeyen ordu komutanlarıdır. ķurıġaru batı, batıya do ğru -n > -t (Tarkan (tekil) > tarkat < kurı – garu (ço ğul)) Örn: tigin > tigit batsı ķınga batısına buyruk Vezir, nazır, yüksek memur < bat – sık – ı – n – ga < buyur – uk yırı ġaru kuzeye, kuzeyde otuz Sayı ismi < yırı – garu tatar Kavim ismi tün gece

anda kadar 2. ... Tokuz O ġuz begleri bodunı bu sabımın <* a – n – da edgüti e şid ķatıġdı tıngla: İlgerü kün togsı ķ[ķ]a birigerü kün ortusıngaru ķurıġaru kün içreki içindeki batsı ķınga yırı ġaru tün ortusıngaru anda içreki < iç – re – ki budun [kop] m[ang]a k[örür]. [Bunç]a budun... kop çok, hep 18 Tercüme m[ang]a bana 2. ... Dokuz O ğuz beyleri, milleti! Bu sözümü < men – ge > menge 19 > iyice i şit, adamakıllı dinle: Do ğuda gün maga 20 do ğusuna, güneyde gün ortasına, batıda gün batısına, kuzeyde gece ortasına kadar, onun körür görmek, itaat etmek içindeki millet hep bana tabidir. Bunca milleti... <* kö – r – ür tokuz Sayı ismi (tokuz > dokuz) bunça bunca, bu kadar < bu – n – ça Oguz Boy ismi bodunı < bodun – ı 14 Eski Anadolu Türkçesinde bu ek –aru, -erü şeklindeydi. edgüti (edgü 13 : iyi) iyice 15 kün > gün haline dönü şmü ştür 16 -dık, -dik sıfat fiil eki ile kar şılanabilir. ķatıġdı adamakıllı 17 Vurgudan dolayı ortu > orta olmu ştur. 18 < ķat – ı – ġ – dı Bugün, köp şeklinde Kazaklarda, Kırgızlarda vs. ya şamaktadır. kop > köp > hep 19 n ile g yan yana geldi ğinden dolayı ŋ ortaya çıkmı ştır. 13 edgu > edgü > eygü > eyyü > eyü > eyi > iyi 20 ŋ’nin kalınla ştırıcı etkisi ile edgüti kelimesi bugün i ğreti kelimesinde ya şar.

Hazırlayan: İsa SARI / Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Ders Notları / www.isa-sari.com / Sayfa: 5/10

3. ... kop itdim. Ol amtı anyıg yok. Türk ķaġan kiçig küçük 25 Ötüken yı ş olursar ilte bung yok. İlgerü Şantung yazı ķa tegi süledim, taluyka kiçig tegmedim < teg – me – di – m tegmedim. Birigerü Tokuz Ersinke tegi süledim, Tüpütke kiçig [teg]medim. Kurıgaru Yinçü Tokuz Ersinke özel yer adı ög[üz].... Töpütke Tibete Tercüme < töpüt – ke

3. ... hep düzene soktum. O şimdi kötü de ğildir. Yinçü inci; yer adı; “ İnci Nehri” Türk ka ğanı Ötüken ormanında oturursa ilde Yinçü > inçü > incü > inci sıkıntı yoktur. Do ğuda Şantung ovasına kadar ordu sevk ettim, denize ula şmama az kaldı. ögüz nehir Güneyde dokuz Ersine kadar ordu sevk ettim, Tibete ula şmama az kaldı. Batıda İnci nehrini 4. ... keçe Temir ķapıġķa tegi süledim. Yırı ġaru geçerek... Yir Bayır ķu yiringe tegi süledim. Bunça yirke tegi yorıtdıM. Ötüken yı şda yig idi yo ķ ermi ş. İl itdim düzene sokmak tutsı ķ yir Ötüken yı ş ermi ş. Bu yerde olurup < it – di – m Tap ġaç budun birle ... amtı şimdi keçe gece amtı > emti > emdi > imdi < keç – e anyıg kötü Temir demin; özel isim < añı ġ temir > demür > demir

Ötüken yer adı ķapıġķa kapıya < * ka – p – ı – ġ – ka 26 yı ş bozkır, orman Yir Bayır ķu kavim adı (yer adı olarak) olursar oturmak, oturursa <* ol – ur - sar 21 yiringe yerine < yir – i – ŋ - e27 ilte ülke, millet, devlet < il – te yirke yere < yir – ke bung sıkıntı (anlam kayması) yortıdım yorıt-: yürüt- Şantung yer adı < yorı 28 – t – dı – m yazıka ova yig iyi <* yaz – z – ı – ka idi hep / hiç ( olumlu ve olumsuz tegi kadar edatı cümlelerde < teg – i22 yok ermi ş yokmu ş süledim asker, ordu sevk etmek 23 < yok er – mi ş < sü – le – di – m taluyka deniz, okyanus 24 24 Uygur Türkçesinde “dalay” şeklindedir. Karahanlı Türkçesinde taluy > talu (seçkin, bilgili) 21 Bu ek Karahanlı döneminde dü şmeye ba şlamı ştır. halini almı ştır. -sar, zarf-fiil eki olarak kullanımında –dıkça –dikçe 25 < kiçig – kiçi) zıttı olan büyük kelimesinden anlamı ile kar şılanabilir. kaynaklanmı ştır. Sebebi de büyük ve küçük 22 n sesi ile yazılırsa “” olur. De ğin, bugüne kelimelerinin sürekli bir arada kullanılmasıdır. kadar anlamlarına gelir. 26 kapı ġ > kapu(u) > kapı (u): Telafi uzunlu ğu 23 sü: asker, bugün subay ve suba şı kelimelerinde 27 Aslı yir – i – n – ge şeklindedir. yer almaktadır. 28 yorı- > yoru- > yörü- > yürü-

Hazırlayan: İsa SARI / Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Ders Notları / www.isa-sari.com / Sayfa: 6/10 olurup oturup bodunug milleti < ol – ur – u - p bodun – u –g

5. ... tüzültüm. Altun kümü ş i şgiti ķutay ya ġutur yakla ştırıp (ya ġut-) bungsuz ança birür. Tab ġaç budun sabı süçig <* ya – ġ – u – t – u – r aġısı yımşaķ ermi ş. Süçig sabın yım şaķ aġın arıp ıra ķ budunu ġ ança ya ġutır ermi ş. Ya ġuru ya ġuru yakın ķondu ķda kisre anyıg bilig anda öyür ermi ş. <* ya – ġ – u – r – u

Tercüme ķondu ķda kon- < ko – n – duk – da 5. ... anla ştım. Altını, gümü şü, ipe ği ipekliyi sıkıntısız öylece veriyor. Çin milletinin sözü kisre sonra tatlı, ipek kuma şı yumu şak imi ş. Tatlı sözle, < kis – re yumu şak ipek kuma şla aldatıp uzak milleti öylece yakla ştırırmı ş. Yakla ştırıp, konduktan bilig şey anlamında sonra, kötü şeyleri o zaman dü şünürmü ş. bilig > biliw > bilüw > bilü tüzültüm anla ştım < tüz – ü – l – tü - m öyür ermi ş öyür-: dü şün- < ö – y – ür er - mi ş altun altın 6. Edgü bilge ki şig edgü alp ki şig yorıtmaz kümü ş gümü ş ermi ş. Bir ki şi yangılsar o ġuşı bodunı bi şükinge tegi ķıdmaz ermi ş. Süçig sabınga yım şak işgiti ipek(i) aġısınga arturup ökü ş Türk budun öltüg. Türk budun ölsiking. Biriye Çogay yı ş Tögültün ... kutay ipekli Tercüme bungsuz sıkıntı(sız) < bung – suz 6. İyi bilgili insanı, iyi cesur insanı yürütmezmi ş. Bir insan yanılsa, kabilesi, milleti, ança bedava, öylece akrabasına kadar barındırmazmı ş. Tatlı sözüne, yumu şak ipek kuma şına aldanıp çok Tab ġac bodun sabı Çin milletinin sözü çok, Türk milleti öldün; Türk milleti, öleceksin! Güneyde Çogay ormanına, Tögültün süçig tatlı; şarap (E.A.T.) < sü – si -g29 ki şig insanı, adamı < ki şi – g aġısı ipek kuma ş(ı) < agı – s - ı alp cesur, kahraman yım şak yumu şak yorıtmaz ermi ş yürütmezmi ş < yım 30 – (ı) – ş – a – k < yorı – t – maz er – mi ş sabın sözle yangılsar yanılsa < sab – ı - n < yang – ı – l – sar aġın kuma şla bi şükinge akrabasına (soy, sop) < aġı – n < bi şük – i - nge arıp kandırıp (ar-) ķıdmaz ermi ş barındırmazmı ş < ar – ı - p < kıd – maz er – mi ş

ırak uzak arturup aldanıp (ar-: kan-) < ıra – k < ar – tur – up

ökü ş çok (ökü-: ço ğal-) < ökü – ş 29 > süçi > süci > süçig 30 Günümüzde yummak (yımmak) ve yumruk.

Hazırlayan: İsa SARI / Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Ders Notları / www.isa-sari.com / Sayfa: 7/10 ölsiking öleceksin < öl – sik – i ölteçi sen öleceksin < öl – teçi sen Ço ġay Yış Çogay ormanı ar ķıs tirkis kervan, kafile anlam. ikileme Tögültün Yazı Tögültün ovası ısar gönderirsen (ı-: gönder-) < ı - sar 7. ... yazı ķonayın tiser Türk budun ölsikig. Anda anyı ġ ki şi ança bo şġurur ermi ş. Ira ķ neng asla, hiç; nesne erser yabla ķ a ġı birür, ya ġuk erser edgü a ġı birür tip ança bo şġurur ermi ş. Bilig bilmez ki şi bungu ġ sıktınt(n) ol sabı ġ alıp ya ġuru barıp ökü ş ki şi öltüg. < bung – u - ġ31

Tercüme benggü sonsuz, ebedi, daimi < beng – gü 7. ... ovasına konayım dersen, Türk milleti, öleceksin! Orada kötü ki şi şöyle ö ğretiyormu ş; tuta tut(arak) Uzak ise kötü mal verir, yakın ise iyi mal var < tut – a verir diyip öyle ö ğretiyormu ş. Bilgi bilmez ki şi o sözü alıp, yakına gidip, çok insan, öldün! olurtaçı oturacak(sın) < olur – taçı sen konayın konayım < ko –n – ayın to ķur ķaķ tokluk < (to – d) < to – k – u – rka –k tiser ti-: de- < ti – ser açsık açlık < aç – sık ba şġurur ermi ş öğretiyormu ş < ba ş – ġur – ur er – mi ş tosık tokluk < to – sık erser ise < er – ser ömez sen dü şünmezsin < ö – mez sen yabla ķ kötü < yab – la – k todsar dosya(n) < to – d – sar ya ġuk yakın <* ya – ġ - u – k er – ser anta ġıngın öyle oldu ğun (anta: öyle) <* a – n(ı) + teg 32 tip deyip < ti – p <* a – n – t – antag – ı – ng – ı - n

8. Ol yirgerü barsar Türk budun ölteçi sen. 9. ... üçün igidmi ş ka ġanıngın sabın almatın yir Ötüken yir olurup ar ķış tirki ş ısar neng bungu ğ sayu bardı ġ. Kop anda alkıntı ġ, arıltı ġ. Anda yok. Ötüken yı ş olursar benggü il tuta olurtaçı ķalmışı yir sayu ķop toru ölü yorıyur ertig. sen. Türk budun to ķur ķaķ sen. Açsı ķ tosı ķ Tengri yarlı ķadu ķın üçün [ö]züm ķutum bar ömez sen. Bir todsar açsı ķ ömez sen. üçün Kaġan olurtum. Ka ķan olurup ... Antagıngın ... Tercüme Tercüme 9. için, beslemi ş olan ka ğanının sözünü 8. O yere do ğru gidersen, Türk milleti, almadan her tarafa gittin. Hep oralarda öleceksin! Ötüken yerinde oturup kervan, kafile mahvoldun, yok edildin. Orda, geri kalanınla gönderirsen hiçbir sıkıntın yoktur. Ötüken ormanında oturursan ebediyen il tutarak oturacaksın. Türk milleti, toklu ğun kıymetini 31 Teklik ve çokluk ikinci şahıs iyelik eklerinde ŋ ve bilmezsin. Açlık, tokluk dü şünmezsin. Bir ġ, g nöbetle şmesi olmaktadır. doysan açlı ğı dü şünmezsin. Öyle oldu ğun ... 32 anıteg = anta ġ (sıra de ğiştirme)

Hazırlayan: İsa SARI / Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Ders Notları / www.isa-sari.com / Sayfa: 8/10 her yere hep zayıflayarak, ölerek yürüyordun. 10. ... yok çıgany budunug kop kubratdım. Tanrı buyurdu ğu için, kendim devletli oldu ğum Çıgany budunung bay kıldım. Az budunung için, ka ğan oturdum. Ka ğan oturup ökü ş kıldım. Azu bu sabmıda igid bar gu? Türk begler budun bunı e şiding. Türk [budunti]rip il üçün için (uç: sebep) tutsıkıngın bunda urtum. Yangılıp ölsikingin < uç – u - n33 yime ... igidmi ş beslemi ş(igid- > egid* > e ğit-) Tercüme < ig – i – d – mi ş 10. ... aç, yoksul milleti hep toplattım. Yoksul ķaġanıngın ka ğanının milleti zengin kıldım. Az milleti çok kıldım. < ķaġan – ı – ng – ı – n Yoksa, bu sözümde yalan var mı? Türk beyleri, milleti, bunu i şitin ! Türk milletini toplayıp il almatın almadan tutaca ğını burda vurdum. Yanılıp ölece ğini < al – ma – tın yine... sayu sayı; her 34 çı ġany fakir < say – u bodunu ġ millet(i) bardı ġ git(tin) < bodun – u – ġ < bar – dı – ġ kubratdım toplat(tım) al ķıntı ġ mahvol(dun) < kubra - t – dı – m < alk – ı – n – tı – ġ bay zengin arıltı ġ yok edil(din) < arı – l – tı – ġ azu yoksa, acaba (cümle ba ş. edt.) kalmı şı kalan(ın) igid yalan < kal – mı ş – ı ġu soru eki toru ölü zayıflayarak, ölerek < tor – u öl – ü bunı bunu < bu – nı yorıyur ertig yürüyor idin < yorı – y – ur er –ti – g eşiding işitin < eşid – i – ng yarlı ķadu ķın buyur(du ğu) < yar – (ı) – l – ı – k – a – duk – ı – n tirip toplayıp < tir – i – p özüm kendim (öz: dön ş. zamiri) < öz – ü – m tutsıkıngın tutaca ğını < tut – sık – ı – ng – ı – n kutum kut: talih; saadet; devlet < kut – u – m ölsikingin ölece ğini < öl – sik – i – ng – i –n

yime yine < yi – me 33 ç’nin inceltici tesiri ile sıra de ğiştirmi ştir: uçun > üçün. Daha sonrasında düzle şme görülmü ştür: üçün > için. Takip edilebilen dönemde “ü”lü kullanım 11. ... bunda urtum. Neng neng sabım erser yoktur. benggü ta şka urtum. Angar körü biling. Türk Türkçede edatlar isimlere ço ğunlukla hal ekleriyle amtı budun begler bödke körügme begler gü ve Türkiye Türkçesinde zamirler, edatlara ilgi hali yangıltaçı siz? Men b[enggü ta ş tokıtdım ... ekiyle ba ğlanır. Tabg]aç ka ğanda bedizçi kelürtüm, Örn: senin için > sen – in için bedizet[t]im. Mening sabımın sımadı. senin kadar > sen – in kadar Eski Türkçede için edatı yönelme hali ekiyle Tercüme ba ğlanırdı. 34 yir sayu: her yer; ay sayu: her ay

Hazırlayan: İsa SARI / Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Ders Notları / www.isa-sari.com / Sayfa: 9/10 11. ... burda vurdum. Her ne sözüm varsa 12. Çin ka ğanının maiyetindeki resimciyi ebedi ta şa vurdum. Ona bakarak bilin. Şimdiki gönderdi. Ona bamba şka türbe yaptırdım. İçine Türk milleti, beyleri, bu zamanda itaat eden dı şına bamba şka resim vurdurdum: Ta ş beyler olarak mı yanılacaksınız? Ben ebedi ta ş yontturdum. Gönüldeki sözümü vurdurdum ... yontturdum ... Çin ka ğanından resimci On ok o ğluna, yabancına kadar bunu görüp getirdim, resimlettim. Benim sözümü kırmadı. bilin. Ebedi ta ş neng neng ne, nesne, şey içreki maiyetindeki < ne – ng (peki ştirme) < iç – re – ki benggü ebedi, ölümsüz ıtı gönderdi < ı – tı ta şka ta şa < ta ş – ka angar <* a – n – gar erser er-: ula ş- olarak kullanılmı ştır adınçı ġ fevkalade, bamba şka < ad – ı – n – çı ġ angar ona <* a – n – gar yaraturdum yaptırdım < yatar – ur – du – m körü görerek, bakarak < kö – r – ü ta şın dı şına < ta ş – ı - n biling bilin köngülteki könüldeki amtı şimdi(ki) < köngül – te – ki bödke 35 bu zaman(d)a 13. ... to ķıtdım. b[u ... il] erser, ança ta ķı erig < bu + öd – ke yirte irser, ança erig yirte benggü ta ş to ķıtdım, bitid[d]im. Anı körüp ança biling. Ol ta ş [ ... tokıtdım tokıt-: yonttur-, dokut- ]dım. Bu bitig bitigme atısı Yol[l]u ġ T[igin]. < tok – ı – t – dı – m Tercüme bedizçi resimci, ressam < bediz – çi 13. yontturdum ... İl ise, şöyle daha eri şilir yerde ise, i şte öyle eri şilir yerde ebedi ta ş kelürtüm getirttim yontturdum, yazdırdım. Onu görüp öyle bilin. < kel – ür – t – ü – m Şu ta ş ... dım. Bu yazıyı yazan ye ğeni Yollug Tigin. bedizettim 36 resimlettim < bedize – t – ti – m ança şöyle < a – n – ça mening benim < men – ing erig eri şilir < er – i - g sımadı kırmadı < sı – ma – dı bitiddim yazdırdım < bit – i – d – di – m 12. Tab ġaç ka ġanıng içreki bedizçig ıtı. Angar adınçı ġ bark yaraturtum. İçin ta şın adınçı ğ bitig < bit – i - g bediz urturtum. Ta ş tokıtdım. Köngülteki sabımın u[rturtum ... On Ok o ġlıng]a tatınga bitig bitigme bu yazıyı yazan tegi bunı körü biling. Benggü ta ş atısı ye ğeni Tercüme < atı - sı

35 Ses dü şmesi olmu ştur. Örn: anı + teg > anteg gibi 36 bedize- > beyize- > beyze- > beze-

Hazırlayan: İsa SARI / Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Ders Notları / www.isa-sari.com / Sayfa: 10/10