TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI BÖLÜMÜ ______________________________________ ORHUN TÜRKÇESİ DERS NOTLARI ___________________________ 2. Sınıf - 1. Dönem ___________________________ İsa SARI www.isa-sari.com GÖKTÜRK DEVLET İ nezaret eden, Köl Tiginle Bilge’nin ye ğeni Yollug Tigindir. Türk edebiyatının sanatkârane üslupla 552 yılında kurulmu ştur. 630 yılında Do ğu Göktürk yazılmı ş ilk eseridir. Ka ğanlı ğı Çin tutsaklı ğına girmi ş ve 682 yılında kurtulmu ştur. 6. İkinci Orhun (Bilge Ka ğan) A. GÖKTÜRK BENGÜ TA ŞLARI 24 Eylül 735 tarihinde, Bilge Ka ğan’ın o ğlu Te ŋri Ka ğan tarafından diktirilmi ştir. Bilge Ka ğan anıtının 1. Çoyr büyük bölümü Köl Tigin anıtındaki metinle aynıdır. Sadece Köl Tigin’in bulunmadı ğı olaylar Bilge Ka ğan Tarihi bilinen ve bugüne ula şan en eski Türk yazıtı anıtında farklıdır; bunlar da çok azdır. Çoyr yazıtıdır. Bir Köktürk erinin İlteri ş’e katıldı ğını anlatan yazıt, 687-692 yılları arasında dikilmi ştir ve Bu bengü ta şında da Bumın ve İstemi Ka ğan altı satırdan olu şmaktadır. zamanlarındaki şevket devri, Çin’e nasıl tutsak olundu ğu, Çin esaretinden nasıl kurtulundu ğu, Bilge 2. Ongin (I şbara Tamgan Tarkan) Ka ğan’ın sava şları ve Türk milleti için yaptıkları anlatılmaktadır. 719-720 tarihlerinde dikilmi ş olan on dokuz satırlık Ongin anıtı, Bilge I şbara Tamgan Tarkan adlı bir KONUYLA İLG İLİ ÇALI ŞMALAR beyin ve babası İl İtmi ş Yabgu’nun, İlteri ş ve Bilge Ka ğan zamanlarında Türk milleti için nasıl Orta Asya Türk tarihi mütehassıslarından olan çalı ştıklarını ve dü şmanla sava ştıklarını anlatır. Fransız Türkolog René Giraud 1961’de Tonyukuk abidesinin mükemmel bir ne şrini hazırlar: Bain- 3. İhe-Hu şotu (Köl İç Çor) Tsokto (Bayn-Tokto). Rus şarkiyatçılarından Sergey G. Klya ştornıy , abideleri tarihi kaynak olarak 723-725 yılları arasında dikilmi ştir; yirmi dokuz de ğerlendiren “Orta Asya tarihinin kayna ğı olarak satırdır ve Tardu şların ba şı olan I şbara Bilge Köl İç eski Türk Runik anıtları” adlı çalı şmasını ortaya Çor’un sava şlardaki yi ğitli ğini anlatmaktadır. koyar. Satırlardaki pek çok eksik yerlere ra ğmen Köl İç Çor’un yo ğ merasiminde şehzadelerin ve birçok Stebleva , 1965’te yayımladı ğı “6-8. Y.Y. Türk Şiiri” kavmin temsilcilerinin bulundu ğu anla şılmaktadır. adlı eserinde abidelerin manzum oldu ğunu ispat etmeye çalı şır. Türkolog, Fransız Louiz Bazin , 4. Bayın Çokto (Tonyukuk) 1974’te yayımladı ğı Türk takvimlerine ait de ğerli eseri, bilhassa yazıtların tarihlerini tespit bakımından Umumi olarak “Orhun Abideleri” olarak anılan önemlidir: “Eski ve orta ça ğ Türk takvimleri”. Son Tonyukuk, Köl Tigin ve Bilge Ka ğan bengü ta şları, olarak ünlü Rus Türkolog Kononov , 1980’de Köktürk edebiyatının en uzun ve mükemmel Leningrad’da yayınladı ğı “Türk Runik yazıtlarının örnekleridir. dilinin grameri” adlı eseriyle bengü ta şların yeni bir gramerini meydana getirmi ştir. 1980’lerde Tonyukuk bengü ta şı 725-726 yılları arasında mükemmel bir korpus meydana getirmi ştir. dikilmi ştir. Çinlilerin gönderdi ği elçilik heyetine verilen ziyafette Tonyukuk da vardı. Tonyukuk Sovyetlerde ya şayan Türkler de son yıllarda bengü ta şının son satırında “Türk Bilge Ka ğan, abideleri büyük bir a şkla incelemeye ba şlamı şlardır. muzaffer Türk milletini, O ğuz milletini besleyerek Kazak Türk bilgini Aydarov’un 1971’de Alma Ata’da tahtta oturmaktadır” denildi ğine göre Tonyukuk yayımladı ğı “Sekizinci Asırdaki Eski Orhun-Türk anıtının, Bilge Ka ğan’ın hükümdarlık dönemi olan Abidelerinin Dili” adlı eserinde, Köl Tigin, Bilge 716-734 tarihleri arasında dikildi ği muhakkaktır. 725 Ka ğan ve Tonyukuk gibi bengü ta şların foto ğrafları, yılında görev ba şında bulundu ğuna göre, anıtını bu Köktürk harfli metinleri, transkripsiyonları ve Rusça tarihle ölüm tarihi arasında dikmi ş olmalıdır. Bu da tercümelerinden ba şka fevkalade sistemli ve tahminen 725-726 yılları olabilir. Talat Tekin, bu teferruatlı bir gramer de yer almaktadır. anıtın 720-725 yılları arasında dikildi ğini tahmin etmektedir. Azerbaycan’daki çalı şmalar ise 1970’lerde ba şlar. Alisa Şükürov ile A. A. Meherremov ’un 1976’da 5. Birinci Orhun (Köl Tigin) Bakü’de bastırdıkları “Gadim Türk Yazık Abidelerinin Dili”, bugün yeryüzünde ya şayan bütün Türk 21 A ğustos 732 tarihinde Bilge Ka ğan tarafından kavimleri hakkında kısa bilgiler verdikten sonra, Köl diktirilmi ştir. Köktürklerin birinci dönemdeki şevket Tigin ve Tonyukuk bengü ta şlarının Köktürk devrini, daha sonra nasıl zayıflayıf Çin’e tutsak harfleriyle metinlerini, transkripsiyonlarını ve olduklarını, Çin esaretinden nasıl kurtulduklarını ve Azerbaycan Türkçesine tercümelerini vermektedir. nihayet Köl Tigin’in kahramanlıklarla dolu hayatını Eserde kısa bir gramer de vardır. anlatır. Köl Tigin, İlteri ş Ka ğan’ın oğlu ve Bilge Ka ğan’ın karde şidir. 1990 yılından itibaren Köktürk anıtları üzerindeki çalı şmalar Türkiye’de de büyük bir ivme kazandı. Yetmi ş bir satırdan olu şan Köl Tigin bengü ta şının Daha önce 1982 yılında İstanbul Üniversitesi yazarı Bilge Ka ğandır. Olaylar Bilge Ka ğan Türkiyat Enstitüsü tarafından düzenlenen Milletler tarafından anlatılmaktadır. Bengü ta ş ve barkın Arası Türkoloji Kongresi’nin bir bölümü, Köl Tigin duvarları üzerine yazıyı bizzat yazan ve yazılmasına bengü ta şlarının dikili şinin 1250. yıl dönümü Hazırlayan: İsa SARI / Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Ders Notları / www.isa-sari.com / Sayfa: 2/10 dolayısıyla Köktürk anıtlarına ayrılmı ş ve kongrede Orhun Türkçesinin Ba şlıca Ses Özellikleri Köktürk yazısının okunu şunun 100. yılına hazırlanması temennisi dile getirilmi ştir. SSCB 1. Kelime içi ve sonundaki d ünsüzü korunmu ştur. tarafından Tofig Melikov’un, Türkiye tarafını Osman F. Sertkaya ’nın e ş ba şkan olarak temsil Örn: ettikleri Türk-Sovyet kolokyumları da 1988’de adak (ayak) Bakü’de ba şlamı ş ve ilk konu olarak Dede korkut ked- (giy-) seçilmi şti. 8-14 Haziran 1990’da Almatı’da yapılan tod- (doy-) “III. Sovyet-Türk Kolokyumu”nun konusu ise “Göktürk Anıtları” idi. Bu toplantıdaki bildiriler TDAY 2. Kelime içi ve kelime sonu b ünsüzü korunmu ştur. – Belleten 1990’da yayımlandı. Örn: 1993’te TDK tarafından Ankara ve İstanbul’da eb (ev) “Okunu şunun 100. Yılı Dolayısıyla Göktürk Anıtları sab (söz) Toplantısı” yapıldı ve milletler arası toplantıdaki seb- (sev-) bildiriler TDAY – Belleten 1993’te yayımlandı. Thomsen’in ilk bildirisinin ve eserinin tercümesi TDK 3. Ön damak (ince) ň (ny) ünsüzü korunmu ştur. tarafından Vedat Köken ’e ısmarlanmı ş ve bu tercüme “Orhon ve Yenisey Yazıtlarının Çözümü, İlk Örn: Bildiri – Çözülmü ş Orhon Yazıtları” adıyla 1993’te kony (koyun) yayımlanmı ştır. çı ġany (fakir) kanyu (hani) Osman F. Sertkaya’nın ara ştırma ve incelemelerini bir araya getiren “Göktürk Tarihinin Meseleleri” adlı 4. ŋ ünsüzünün ġ ve g ile nöbetle şmesi vardır. eseri 1995’te yayımlayan TKAE’de 100. yıl çalı şmalarına katılmı ş olur. 1990’dan sonra Örn: Türkiye’de ba şlıca Kızlasov, Kormu şin, Sıdıkov ve bardı - ŋ - ız ~ bardı ġız, öltü ŋ ~ öltüg Kokobayev’in eserleri yayımlanmı ştır. 5. Müstakil çıkma hali eki yoktur. –DA, hal eki hem Köktürk Alfabesinin Kökeni İle İlgili Olarak: çıkma hem de bulunma halini ifade eder. • Ya Pehlevi, So ğdak gibi İran yazıları aracılı ğıyla Örn: ya da do ğruda Arami kökenli oldu ğunu kabul sab – da edenler (Thomsen, Pedersen, Menges, Rona-Tas) bodun – ta temir – de • Harflerin eski Trük damgalarından çıktı ğını kabul edenler (Aristov, Mallitskiy) 6. Şimdiki zaman sıfat-fiili –ġmA ile kurulur. • Harflerin Türk damgalarından çıktı ğın; fakat Örn: Arami, So ğdak ve Pehlevi yazılarından da bar – ı – ġma (varan, giden) etkilendi ğini ileri sürenler (Polivanov) kör – ü – gme (gören) • Pehlevi kökenli oldu ğunu kabul edenler (Jensen) 7. Gelecek zaman sıfat fiilinin DAçI ile kurulması vardır. • Part-Pehlevi kökenli oldu ğunu kabul edenler (Fevrier) Örn: kel – teçi (künler) “Gelecek günler” • So ğdak-Grek kökenli kabul edenler (Clauson). öl – teçi (bodun) “Ölecek millet” 8. sı ķ – sik gelecek zaman sıfat-fiili için de kullanılır. • Türkler tarafından icat edildi ğini ve ideogramlardan çıktı ğını kabul edenler (H. N. Orkun, A. C. Emre, A. Cafero ğlu) Örn: tut – sı ķ (sab) “Tutulacak söz” bar – sı ķ (ki şi) “Varacak adam” • Taklit yoluyla Türk icadı oldu ğunu kabul edenler (Guzev, Klya ştornıy) 9. –sAr eki zarf-fiil olarak da kullanılmı ştır. Şart cümlesi olarak kullanılır. Sistemli şart kip çekimi Ahmet Cafero ğlu, Savenkov’un dini jest ve yoktur. semnoller teorisiyle Aristov, Polivanov gibi bilginlerin Türk damgaları teorisini birle ştirerek Köktürk Örn: alfabesinin Türk kökenli oldu ğunu savunur. todsar sen (dosyan) barsar sen (gitsen) Ona göre yazının geli şmesinde ilk basamak göz devresi ikinci basamak ise kulak devresidir. Köktürk 10. Kalınlık – incelik uyumu vardır. Düzlük – harfleri de ikinci basama ğa mensup olup yazı yuvarlaklık uyumu sa ğlam de ğildir. sanatının ses devresini temsil etmi ş ve ayrıca kendi ba şına yeniden hece ve alfabetik gibi iki önemli tekamül devresini daha ya şamı ştır. Hazırlayan: İsa SARI / Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Ders Notları / www.isa-sari.com / Sayfa: 3/10 KÜL T İGİN ÂB İDES İ bilge Filozof, derin bilgili anlamındadır. 6 MET İN < bil – ge Güney Yüzü ka ġan Han, hükümdar anlamındadır. Ka ġan > Ka ğan * ķan > han > han 1. Tengri teg tengride bolmı ş Türk Bilge Ka ġan, bu ödke olurtum. Sabımın tüketi bu İş aret sıfatıdır eşidgil. Ulayu ini yigünüm o ġlanım biriki 7 oġuşum bodunum, biriye şadpıt begler, yırıya ödke Zaman anlamındadır 8 tar ķat buyru ķ begler Otuz [Tatar...] < öd – ke 9 Tercüme olurtum Tahta oturmak kastedilir. <* ol – tur - 1. Tanrı gibi gökte olmu ş Türk Bilge Ka ğanı, bu zamanda oturdum. Sözümü tamamiyle i şit. sabımın Söz anlamındadır. Bilhassa küçük karde ş ye ğenim, o ğlum, bütün sab – ı – m – ı - n soyum, milletim, güneydeki şadpıt beyleri, kuzeydeki tarkat, buyruk beyleri, Otuz Tatar... tüketi tüket- ve tüken- 10 < tüket – i tüke - l - > tükel - * 11 tengri Tanrı, yaratan; gök, sema tüm <* tü - m < tü – k – e – t – i <* te ŋ(i)r – i1 2 eşidgil İş it manasındadır. teg Gibi manasında bir edattır. 3 < eşid – gil < teg < deg ulayı Bilhassa, ilaveten tengride -de bulunma hali ekidir.