Proceedings Book “Turkish in Europe” October 30 - November 1 Tirana-Albania 2014 Volume II

3rd International Conference on Language and Literature “Turkish in Europe”

3rd International Conference on Language and Literature

Dil-Kültür ve Edebiyat Dergisi “Turkish in Europe” “Turkish rd 3 on Language and Literature Conference International

II Address: Volume Proceedings Book “Jordan Misja” St. Tirana - Albania Contact: Tel: +355 4 24 19 200, + 355 4 24 19 222; Fax: +355 4 24 19 333 web: udek.beder.edu.al / [email protected] October 30 - November 1 Tirana-Albania 2014 Volume II

2014

Dil-Kültür ve Edebiyat Dergisi 3rd INTERNATIONAL CONFERENCE ON LANGUAGE AND LITERATURE ULUSLARARAS) DİL VE EDEBİYAT KONFERANSI )

Proceedings Book Bildiri Kitabı

"Turkish in Europa" Avrupada T“rkçe

Editörler Dr. Adem BALABAN

Dr. B“nyamin ÇAĞLAYAN Msc. Ümit GÜLSEVEN

S Tirana/Albania hkolla e Lartë (ëna2014 e Plotë Bedër

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

3rd INTERNATIONAL CONFERENCE ON LANGUAGE AND LITERATURE

Proceedings Book

Topic: "Turkish in Europa"

Editors:

Dr. Adem Balaban, Dr. B“nyaminPublisher: Çağlayan, Msc. Ümit G“lseven Shkoll

a e LartëPublication (ëna e Year: Plotë 2014 Bedër Press

Printed in: Tirana

Printing Date: 10.12.2014

Edition: Second Edition

Volume: II Number of Pages: 538 Theme: Turkish in Balkans, Turkish Publication Languages : Turkish, Albanian, English

ISBN: 978 9928 194 00 5

3rd Shkolla e Lartë (ëna e Plotë Bedër 2 )nternational Conference On Language And Literature Turkish in Europa Proceedings Book, v. i

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

ABOUT CONFERENCE Turkish, as one of the most spoken languages in the world, is being used, thus enriched in many countries as a literary language. Together with technological improvements and globalization, Turkish is extensively being taught in many countries as a second language. Turkish culture and literature can be traced and followed everywhere in the world via press and broadcasting devices provided by communication technologies.

Scope Turkish is either spoken as a native language or extensively being taught as a foreign language. It is actively being used by around 5 million people in Western Europe due to migrations since 1960s, thus it has found the chance to build a new literary area of improvement. This new situation together with Europe`s long standing interest in Eastern studies came to be a subject area for academic studies and also raised the interest in technological improvements. Beder University, embodying Turkish Language and Literature department, is one of the institutions in Balkans that gives importance to education of Turkish as well as technological improvements. Situated in a place where many poets and writers were emerged since Ottoman times and intercepting with historically renowned `Silk Road` that connected Europe with Asia added a great advantage to Albania and Balkans.

The number of researchers and the varieties of their presentations as participants from different countries to the International Language and Literature Conference in 2012 and 2013 indicated great interest to the above mentioned issues. The feedback we received from participants played a great role in organizing another conference.

Targets and Objectives Studying the works formed in Turkish and enhancing the usage of Turkish in Europe, investigating and transferring collected data to the world of science as in contribution of other nations and ethnic minorities to Turkish language and literature, and conducting research to study the relation between Turkish and European languages in their historical developments as well as introducing studies in education of Turkish that can help establish the status of Turkish in today`s Europe.

Among many objectives of the conference, some are; to help academicians come together and exchange knowledge, who are already ii

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. studying on Turcology in different countries; encouraging more studies in the field and help them to be shared among the scholars; Introducing new works of institutions and academicians of this field; creating the circumstances in where academic meetings and speeches can be held as to promote new projects and collaborations and make sure that Turcologs from different part of the world would have the chance to know more about the region`s masterpieces.

The conference was held in 17 sessions. In the program, topics like; an and Balkan originated poets and writers who write in Turkish, Turkish magazinesLiterature being of Balkan published Turks, in LiteratureEuropa and of Balkans, European education Turks, of Europe Turkish as a native language in Europa and Balkans, Turkish language studies, teaching of Turkish as a native language, teaching of Turkish as a foreign language, folklore, relation between Turkish and Europaian Languages,

Albanian and English. customs and traditions, cultural values were presented in Turkish,

Dr. Adem Balaban International Conference On Language And Literature Conference Chairman

iii

ORGANIZING COMMITTEE Dr. Ferdinand Gjana - -Rector

(ëna e PlotëDr. BedërAhmet University Ecirli - - Faculty of Philology and Education - Dean (ëna e Plotë Bedër University Dr. Adem Balaban - -Head of Department of Turkish Language and Literature (ëna e Plotë Bedër University

- -Department of Turkish Language and Dr. B“nyaminLiterature Çağlayan (ëna e Plotë Bedër University

- - General Secretary MA. Fatih Ufuk Bağcı (ëna e Plotë Bedër University - -Department of Turkish Language and PhD Cand.Literature G“lay Yurt (ëna e Plotë Bedër University

- - Faculty of Philology and Education - PhD Cand.Secretary Arti Ömeri (ëna e Plotë Bedër University

- - Department of Turkish Language and MA.Literature (akan Kaçar (ëna e Plotë Bedër University

- - Department of Turkish Language and MA. ÜmitLiterature G“lseven (ëna e Plotë Bedër University MA. Elona Emiri - - Department of Turkish Language and Literature Secretary (ëna e Plotë Bedër University –

SCIENTIFIC COMMITTEE

Dr. Ferdinand GJANA - Beder University, Rector / Albania

(ëna e Plotë - Beder University/ Albania Prof. Dr. Ayhan TEKİNEŞ (ëna e PlotëProf. Dr. Ali AKSU Cumhuriyet University/ Turkey

Prof. Dr. Ceyhun Vedat UYGUR Pamukkale University/ Turkey

Prof. Dr. Cihan OKUYUCU

S“leymanProf. ŞahDr. Erman University/ ARTUN Turkey

Prof.Çukurova Dr. Giampiero University/ BELLINGERI Turkey

Ca' Foscari University of Venice / İtaly Tunceli University/ Turkey Prof. Dr. (. İbrahim DELİCE Prof. Dr. Klara KODRA Albanian Language Research Centre / Albania

Saints Cyril and Methodius University / Macedonia Prof. Dr.Nazim İBRA(İM

Prof. Dr. Nuri YÜCE Prof.İstanbul Dr. Vugar University/ SULTANZADE Turkey Eastern Mediterranean University/ North Cyprus Turkish Republic

RAL Marmara University/ Turkey Prof. Dr. Zuhal KÜLTÜ

Prishtina University / Kosovo Prof. Dr. İrfan MORİNA Prof. Dr. Muhammet YELTEN Arel University/ Turkey

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Marmara University/ Turkey Prof. Dr. Mesut ŞEN

Hena e Plote Beder University / Albania Assoc. Prof. Dr.Rahim OMBAS(İ Prof. Asoc. Dr. Fadil HOCA Aziz Kiril ve Metodi University/ Macedonia

Gazi University/ Turkey Prof. Dr. Fatma AÇ)K Prof. Asoc. Dr. Genciana Abazi EGRO Albania Albanology Institution / Albania

Erciyes Univeristy / Turkey Prof. Asoc. Dr. Adnan KARADÜZ Pr

of. Asoc. Dr. (alil Altay GÖDE S“leyman Demirel University/ Turkey Baku Academy of Sciences / Azerbaijan Prof. Asoc. Dr. K“bra KULİYEVA Prof. Asoc. Dr. Lindita Latifi XHANARI Tiran University / Albania

Prof. Asoc. Dr. Mustafa ÇETİN Uluslararası Burch University/ Bosnia and (erzegovina Prishtina University/ Kosovo Prof. Asoc. Dr. Salih OKUMUŞ Prof. Asoc. Dr. Selami TURAN

S“leymanProf. DemirelAsoc. Dr. University/ Mustafa SARI Turkey Mevlana University/ Turkey

Prof. Asoc. Dr. Sezayi COŞKUN S“leyman Şah University/ Turkey Marmara University/ Turkey Prof. Ast. Dr. Cemal SARAÇ Prof. As

t. Dr. Fatih İYİYOL S“leyman Şah University/ Turkey vi

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Prof. Ast. Dr. Janag“l TURUMBETOVA S“leymanProf. Ast. Demirel Dr. Kadriye University YILMAZ / Kazakhistan ORAK

S“leyman Demirel University / Turkey Mevlana University / Turkey Ass.Prof.Dr. Ramazan ÇAK)R

Ipek University / Turkey Ass.Prof.Dr. Mustafa ÇETİN

Hena e Plote Beder University / Albania Dr. Ahmet ECİRLİ Dr. Adem BALABAN Hena e Plote Beder University / Albania

Hena e Plote Beder University / Albania Dr. B“nyamin ÇAĞLAYAN Dr. Julian RENTZSCH Johannes Gutenberg University Mainz / Germany

vii

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

CONTENTS

ABOUT CONFERENCE ...... ii ORGANIZING COMMITTEE ...... iv SCIENTIFIC COMMITTEE ...... v CONTENTS ...... viii DİL ÖĞRETİMİNDE HAZIR SÖZ KALIPLARINDAN YARARLANMA ...... 10 Prof. Dr. Hamza ZÜLFİKAR ...... 10

...... 1 RUSYrd.Doç.Dr. DİLLİ ÖĞRENCİLERİN Bağdagül MUSA TÜRKÇE ...... ÖĞRENİMİ S)RAS)NDA YAPT)KLAR) SÖZ DİZİMSEL 1 YANL)ŞL)KLARBALKAN SAVAŞI AREFESİNDE ARNAVUTLUK’UN SİYASî VE SOSYAL DURUMUNA DAİR BAZI TESPİTLER ...... 15 Prof. Dr. Nuri KÖSTÜKLÜ ...... 15

-BOSNA- ...... 25 YABANC)Arş. Gör.Ayşegül DİL ÖĞRETİMİ SEFER...... AÇ)S)NDAN TÜRKÇE VE İNGİLİZCENİN YAP)SAL 25 ÖZELLİKLERİNİNArş. Gör Sümeyye KARŞ)LAŞT)R)LMAS) KONUK ...... (ERSEK ÖRNEĞİ 25

KULLANIMI ...... 40 YABANC)LARAPhD. Ahmet GÖKÇEGÖZOĞLUTÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE ...... ÇOK DUYULU MULTİSENSORY METODUNUN 40 ...... 48 Arş. Gör. Bünyamin TETIK ...... 48 MESÎ(ÎArş. Gör.DİVAN)NDA Gökçe Zeynep VE ŞE(RENGİZİNDE ÖZATALAY ...... MA(ALLİ UNSURLAR 48 “ELVEDA RUMELİ” DİZİSİNDE ANLATI YAPISI ...... 76 Yrd.Doç.Dr.Serdar KARAKAYA ...... 76 ...... 89 Doç. Dr. Saadet KARAKÖSE ...... 89 KLÂSİK KÜLTÜRÜMÜZDE KOKU VE KLÂSİK EDEBİYAT)M)ZDA KOKU UNSURU N ...... 130 POSTMODERNArş. Gör. Servet ÖYKÜLERE ŞENGÜL ...... YAP)SAL YAKLAŞ)M BAĞLAM)NDA METİN KAÇA 130 (İKÂYELERİ ...... 145 ARNAVUTÇADADr. Adriatik Derjaj YERLEŞEN ...... TÜRKÇE UNSURLAR)NA TOPLUMDİLBİLİMSEL BİR145 YAKLAŞ)M .. 151 Dr.Vugar G.Karimli ...... 151 17KAFKASYADA- VE BALKANDA YAŞAYAN TÜRK (ALKLAR)N)N KÜLTÜREL İLİŞKİSİ .. 157 Dr. Mehmet ÜNAL ...... 157 Dr.. NurettinYÜZY)L BALKANLARDAÇALIŞKAN ...... DİVAN SA(İBİ ŞAİRLERİN TARİKAT BAĞLANT)LAR) 157 AVRUPA VE BALKANLARDA TÜRKÇE YAYIN YAPAN İNTERNET RADYOLARI204 Yrd.Doç.Dr.Ersoy SOYDAN ...... 204 TÜRKOLOG EDİT TASNADİ ...... 217 Seher KEÇE TÜRKER ...... 217

...... 225 ARNAVUTLUKTADr. Adem BALABAN YAŞAYAN ...... TÜRK ÇOCUKLAR)N)N TÜRKÇE DİL GELİŞİMİNE ETKİ 225 EDEN FAKTÖRLER VE BAZ) ÖNERİLER ...... 239 İNGİLTEREDr. Celalettin VE ÇELEBİ TÜRKİYEDE ...... UYGULANAN ANADİLİ ÖĞRETİM PROGRAMLAR)NA 239 İLİŞKİN ÖĞRETMEN GÖRÜŞLERİNİN KARŞ)LAŞT)R)LMAS) ...... 259 MUSTAFAYrd. Doç. KUTLUNUN Dr. Fethi DEMİR VE ...... FATMA KARAB)Y)K BARBAROSOĞLUNUN ÖYKÜLERİ 259 BAĞLAM)NDA DARBESİNİN MU(AFAZAKÂR DÜNYAYA YANS)MALAR) viii

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

FAYDALANMA ...... 278 FİİLİMSİLERİNMsc. Hüseyin YILMAZ YABANC)LARA ...... ÖĞRETİMİNDE (ALK EDEBİYAT) ÜRÜNLERİNDEN 278 ...... 307 Arş. Gör. Murat PARLAKPINAR ...... 307 0-YUNUS7 YAŞ EMRE ARASINDA ENSTİTÜSÜNÜN BABASI TÜRKOLOJİ TÜRK ANNESİ ALAN)NDAKİ ARNAVUT FAALİYETLERİ OLAN ÇOCUKLARA TÜRKÇE ÖĞRETİMİ KONUSUNDA AİLENİN TUTUMU ...... 320 Oğuz AKYÜZ ...... 320 ...... 328 Asoc.prof.Dr. Salih OKUMUŞ ...... 328 MAKEDONYAYrd.Doç.Dr. VE Esat KOSOVADA CAN ...... TÜRKÇE YAY)NLANAN ÇOCUK DERGİLERİ 328 H.Hüseyin DEMİR ...... 328 ...... 343 Asoc.prof.Dr. Salih OKUMUŞ ...... 343 MAKEDONYADAMA. Ayhan ALATAŞ TÜRKÇE ...... YAY)MLANAN BİR EDEBİYAT DERGİSİ: SESLER 343

...... 394 TÜRBEYrd. Doç. ve YAT)RLAR Dr. Oğuz ERDOĞAN ETRAF)NDA ...... OLUŞAN (ALK ANLAT)LAR)NDA RÜYA MOTİFİNİN 394 TÜRKİŞLEVLERİ- GÜRCÜ EDEBİ İLİŞKİLERİ ÜZERİNE BAZI MESELELER ...... 417 Gül Mükerrem SEZGİN ÖZTÜRK ...... 417 SAMSUN SİGARAS), TÜTÜN BALYALAR), TAMARON KORKUYU BEKLERKEN MURAT(AN MUNGAN)N ...... İLE OĞUZ 427 ATAY)NOkt. Aslı SOYSAL EŞİTTİ ...... ADL) (İKÂYELERİNİN KARAKTER YARATMADA 427 MEKÂN KULLAN)M) BAK)M)NDAN KARŞ)LAŞT)R)LMAS) ...... 437 Ümit GÜLSEVEN ...... 437 YABANC)LARA TÜRKÇE- ÖĞRETİMİNDE ...... FİLMLERİN ÖNEMİ VE KULLAN)M) 446 MA.Hakan KAÇAR ...... 446 UŞŞAKİLİKTEMA. Elif KAÇAR E(L İ BEYT...... SEVGİSİ 446 ...... 456 Dr. Bünyamin ÇAĞLAYAN ...... 456 ANTİRANL) EXISTENTIAL DİVAN ŞAİRİ: APPROACH VEFAÎ THE CELEBRATION OF SUMMER DAY ...... 473 Prof. Assoc. Dr. Rahim OMBASHI ...... 473 NJË QASJE EKZISTENCIALE FESTËS SË DITËS SË VERËS ...... 474 MODERNITETI DHE IDEOLOGJIA NË TEKSTET SHKOLLORE TË PERANDORISË OSMANE ...... 489 Dr.Hasan BELLO ...... 489 ARNAVUTLUK’TA YENI BĺR DÖNEMİN BAŞLAMASI VE ARNAVUTLUK - TÜRKĺYE ĺLĺŞKĺLERĺ ...... 498 Ph.D Ilirjana KACELI (DEMIRLIKA) ...... 498

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

DİL ÖĞRETİMİNDE HAZIR SÖZ KALIPLARINDAN YARARLANMA

Prof. Dr. (amza ZÜLFİKAR UDEK 2014 Çağrılı Konuşmacı

Türkçenin yabancılara öğretiminde geliştirilmiş bir yöntem bulunmamaktadır. Bu

konuda bir tartışma, görüş alışverişi de yapılmamıştır. Kullanılan yöntemler daha çok Batı dilleri için geliştirilmiştir. Cümle kuruluşları ses ve yapı özellikleri Batı dillerine uymayan Türkçenin söz konusu yöntemlerle öğretilmesi kolay değildir. Bununla birlikte Türkçenin yabancılara öğretilmesinde belli bir düzeye gelindiğini inkâr edemeyiz. Ortaya konan ders kitaplarının, araç ve gereçlerin istenilen ölçüde olması için öncelikle Türkçenin yapısının ve dil özelliklerinin hakkıyla bilinmesi gerekir. Bu bakımdan yabancılara dil öğretimi bir yandan bilgi, bir yandan kelimeleri aslına uygun telaffuz etme, öte yandan tecrübe ve rol yapabilme yeteneği ile bağlantılı bir durumdur.

Dilin yabancılara öğretilmesinde kullanılacak dil malzemesi ve bunun tasnifi, sıralanması ayrı bir iştir. Burada söz konusu edeceğim kalıp sözler bu dil malzemesinin bir parçasıdır.

Bir bölümü sözlüklere girmiş, bir bölümü de sözlüklere alınmayı bekleyen kalıp sözler, yargı bildiren, bir olay, bir durum karşısında ilk anda akla gelen ve “şaşkınlık, kuşku, hayret, güvensizlik, umursamazlık, uyarma, dikkat çekme, karşılama, ağırlama, uğurlama, hatır sorma,” gibi çeşitli duyguları, söze dönüştüren kısa anlatımlardır. Vereceğim örnek kalıp sözler aracılığıyla yukarıda sıraladığım kavramlar dolaylı olarak zihinlerde yer eder. Hoş geldiniz. Hoş bulduk. Nasılsın? İyiyim. Allaha ısmarladık. Güle güle. Gene bekleriz. Çok yaşa. Affedersiniz. Zararı yok. Bu tür sözler, belirli geçmiş, geniş zaman ile bildirme eklerini içerdiği için ileride işlenecek konuların ilk örnekleridir.

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Kalıp söz bütün olarak bir anlam ifade eder ve tekrarında öğrenilmesi kolaydır. Yukarıda sıraladıklarım yapı olarak kalıplaşmış yargı bildiren sözlere şunları da ekleyelim:

Hayırdır! Amma yaptın. Bana ne. Dur bakalım. Kes sesini. Canın sağ olsun. Allah kahretsin! Bunlar yaşanan bir olay veya durum karşısında ilk akla gelen cümlelerdir.

“Varlığınız bize güç katar, çok yaşayın.” anlamında Eksik olmayın. Üzerinde durulması gereken bir başka örnektir. Bu türde olanlar deyimleşmiş, mecaz anlamlar kazanmış örneklerdir. Türkçe bilmeyenler, bu tür deyimleşmiş sözlerde geçen kelimelerin anlamlarını bilseler bile kalıp sözden bir anlam çıkaramazlar. Bu bakımdan mecaz içeren hazır söz kalıpları açıklama gerektirir.

Herkesin dilinin ucunda olan, gerektiğinde hiç düşünmeden sarf edilen bu sözlerin örnekleri aşağıda işlenmiştir. Bu dil malzemesine bakıp denebilir ki Türkçe çeşitli duyguları anlatmak bakımından zengin bir dildir. Bu durum onu konuşan insanın yaradılışıyla da ilgili olsa gerek.

Her biri Türk insanın ilgi çekici buluşları olan bu cümleler arasında Batı dillerden çevrilmiş kalıp sözler de az değildir. Senin (sizin) için ne yapabilirim. Aman Tanrı’ım. Sana döneceğim. Yorum yok. Kendine iyi bak! gibi kalıp sözler son yıllarda ortaya çıkan örneklerdendir.

Hazır söz kalıplarının bir bölümü içerdikleri bazı eskimiş kelimelerden dolayı kullanım alanları daralmıştır. Türkçeye geçmiş endişe köküne dayanan Endişelenmeyin! sözü daha sonra Kaygılanmayın. kelimesine yerini bırakmaya başladı. “Biz varız, ona bir zarar gelmez, bize emanettir, gözümüz üzerindedir.” gibi duyguları anlatan Müsterih olun veya Müsterih olunuz örneği de bugün için eskimiş görünüyor. Taşıdıkları mecaz anlamlara bakıldığında İçiniz rahat etsin. aynı anlama geliyor. Bunlara Teessüf ederim. yerini Üzgünüm örneğini ekleyelim. Üzgünüm, kullanım sıklığı bakımından bugün öne çıkmıştır. Üzgünümü aslında I am sory sözünü hatırlatıyor.

Bunlardan biri de bir hizmet karşılığı ödenen paradan arta kalan kısmının bahşiş olarak verilmesi sırasında kullanılan Üstü kalsın! Kalıp sözüdür. Dikkat edilirse bütün bu sözlerde bir yargı vardır. Cümle niteliğindeki bu kalıp sözlere bazı özel durumlar dışında Aman Tanrı’ım, Aman tanrı’mız örneğinde olduğu gibi genellikle ek değişikliği yapmak mümkün olmuyor. 11

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Terbiye ve nezaketten uzak biçiminde bir zamanlar sık kullanılan bu kalıp söz de içerdiği kelimelerden dolayı eskidi. Bunlar, bir arada yaşamanın, karşılıklı saygı ve sevginin gereklerini yerine getiren sözlerdi. Çok naziksiniz. kalıp sözünün karşılığı olarak kullanılan Çok incesin. son yıllarda dile mal edilmiş.

Kalıp sözlerin sözlüklere alınıp alınmaması meselesi ayrı bir konudur. Sözlükler daha çok mastar şeklindeki kalıp sözleri sayfaları arasına alıyor. Sözlüklerde yer almayan kalıp sözlere şu örnekleri verebiliriz. Bir şey değil. Ne haber. Ne hakla. Gene bekleriz. Amma yaptın! vb. Kalıp sözlerin bazıları eksik olmak, ziyade olmak, İn cin top oynamak. şaka etmek. zahmet etmek gibi birer yardımcı fiille kullanılmış, daha doğrusu yardımcı fiillerden yararlanılarak kalıp cümleler türetilmiş. Ancak bu durum öteki kalıp sözlerde geçerli olmayabilir. Sözlükler, Eksik olmayın. Ziyade olsun. Zahmet etmeyiniz. Şaka etme gibi mastar ekleriyle (-mak, - mek) kullanılabilenlere yer verir.

Söz kalıpları üzerinde durulması gereken bir noktayı daha belirtmeden geçmeyelim. Hazır sözler diye adlandırdığımız yargı bildiren bu biçimler, mecaz anlam taşırlar. Bu sebeple mecaz kavramı, öğrenciye eğitim ortamında örneklenerek verilmelidir. Ne yazar. Sürüsüne bereket. Üstü kalsın. Yenir yutulur şey değil. Vay canına! Neme lazım. eksik olma! gibi bu tür sözlerde mantık dışı ifadeler, çeşitli mecazlar bulunduğundan bunlar açıklanmaya muhtaçtadır. Kalıp sözler içinde dualar ve beddualar ayrı özellikler taşır. Boyun batsın. Zıkkım yesin. Ağzın dilin kurusun. Gözün kör olsun. Sabaha çıkmasın. Gözünü toprak doyursun. Boyun posun devrilsin. biçimindeki bedduaları ve Aklınla bin yaşa. Allah esirgesin. Allah ömürler versin. Allah utandırmasın. Allah razı olsun. Allah bağışlasın. Ağzına sağlık. Eline sağlık. Ayağına sağlık, El öpenlerin çok olsun. Afiyet olsun. Aklınla bin yaşa. Nur içinde yatsın. Başın sağ olsun. Geçmiş olsun. Gözün aydın. Ruhu şad olsun. Ellerin dert görmesin. biçimindeki duaları yüklemlerinin çekimli bulunması, bir kipe bağlı olma özelliğinden dolayı hazır söz kalıplarına benzemektedir. Bu durumda söz konusu kelime sınıfı incelenirken hayır dualar, beddualar da kendine has özellikleri olmakla birlikte birer kalıp söz sayılır. Hayır dualar, beddualar bir yandan kalıplaşmış olmaları, bir yandan ilk anda akla gelişleri, kısıtlı kelimelerden oluşu bakımından hazır söz kalıbı özelliği kazanmıştır.

Kaynaklar, ek kalıplaşmalarından bahseder ama cümlelerin kalıplaşmasına bu anlamda yer vermez. Dil bilgisi yazarları, cümleleri 12

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. yapıları bakımından birtakım gruplara ayırırken yapıca kalıplaşmış, hazır sözleri bir sınıf olarak değerlendirmez. Birtakım duyguları, düşünceleri, hayreti, soruyu, takdiri dile getiren ve insan aklına bir anda gelen kısa, özlü, kalıplaşmış cümleler ayrı bir sınıflandırmaya tabi tutulmaz.

Kalıp hâlindeki bu hazır sözler dil bilgisi kitaplarında özel olarak örneklenip işlenmemiştir. Kalıplaşma olayı Türk dil bilgisi kitaplarında daha çok ek kalıplaşmaları olarak ele alınır. Dil bilgisi çalışmaları gözden geçirildiğinde kalıp sözlerin burada işaret edilen özelliklerine değinilmez.

Dil bilgisi kitaplarında Sözü mü olur? Ne dersin? Üstüme iyilik sağlık! Afiyet olsun. örneklerinin birer kalıp cümle olduğu ayrıca değerlendirilip işlenmelidir.

Derlenen malzeme arasında birçok da iyi dilek sözü var. Bunlar bir tür hayır duadır. Gözün aydın. İyi günlerde kullanın. Güle güle. Hayırlı sabahlar. Çok yaşa. Bu durumda hazır söz kalıpları diye bir konu işlenirken bir de “iyi dilek sözleri” diye bir terimden, bir grup sözden bahsedebiliriz. Güle güle örneğinde olduğu gibi bu ikilemeden sonra …gidin, …kirlenin,…oturun gibi emir kipinde başka fiiller getirilir. Güle güle örneğinde olduğu gibi bunların bazıları cümle başında yer alan bir tür başlangıç sözleridir. Ancak bu, hepsinde geçerli değil.

İlgi çeken bir yapı da şartlı cümlelerde görülür. Kalıplaşmış şartlı birleşik cümle yapısında olan örneklerde birinci bölüm sabit kalırken şartın cezası diye adlandırdığımız bölüm değişik kelimelerle ifade edilmektedir. Örneklerden birkaçı şunlardır Nasıl istersen …, Zahmet olmazsa…, Doğru söylemem gerekirse…, Doğrusunu sorarsan…, Canın nasıl isterse….

İstersen bizimle gelebilirsin. Zahmet olmazsa bir çay da bana verin. Doğrusunu sorarsan bunu ben de anlamadım. Doğru söylemem gerekirse ben de şüpheyle karşıladım. Canın nasıl isterse öyle yap. Mevcut malzeme içinde bu örneklerin şart kipinde olmayan örnekleri de var. İkinci bölümü de içeren Koyduysan bul. örneği de ilgi çekicidir.

Ne yüzle..., Şeytan diyor ki,…, Ne hakla… , Allah aşkına… , Hayrola … gibi başlangıç bölümü sabit kalan ikinci bölümü değişebilen kalıp sözler bu dil malzemesi içinde ayrı bir grup oluşturur. Cümlenin devamı kişinin ifadesine, maksadına göre değişebiliyor. Ne yüzle karşıma çıkıp konuşuyorsun. Ne yüzle bana bakıyorsun. Ne yüzle soruyorsun. Şeytan diyor ki al ayağın altına bir güzel patakla. Ne hakla konuşuyorsun. Ne hakla 13

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. istiyorsun. Ne hakla öyle bir istekte bulunuyorsun. Allah aşkına ne dersin, yanlış mı düşünüyorum. Allah aşkın, sen olsan ne yaparsın. Hayrola, bu ziyaret neden? Biraz kinayeli olarak bu kalıp söz Hayrola bu ziyaretin sebebihikmetini öğrenebilir miyiz. biçiminde de kullanılırdı.

Yukarıda verilen kalıp sözlerin pek çoğunun sonunda veya gerisinde saklı olan, dinleyenin veya muhatap alınan kimsenin düşüncesine bırakılmış, cevapları, sonuçları olan başka sözler bulunmaktadır. Herife bak…. Adama bak…, Laf aramızda…, Uzun lafın kısası…,. Bakın!…vb.

Vay canına. Gözün aydın. Amma yaptın. Olur şey değil. Ne zahmet ettin. Hayırdır! Lafı mı olur. Bırak şu gevezeliği. Ne var ne yok. Zahmet etme. Allah bilir. Hayırlı olsun. gibi örneklerde görüldüğü gibi kısa anlatımlar hâlinde tipik bir cümle kuruluşu var. Kelimeler ve ekler değiştirilemeyecek bir biçimde kalıplaşmıştır. Başın sağ olsun. sözü Kafan sağ olsun biçiminde kullanılmaz. Bununla birlikte Lafı mı olur! yerine giderek daha sık kullanılan Sözü mü olur! cümlesi gibi nadir örnekler de var.

Gene az sayıda örnekte ise şahıs ekinin değiştiğini görürüz. Zahmet etmeyin. Zahmet etmeyiniz. Bu değişme, saygı veya samimiyet kaygısıyla teklik ve çokluk şahıslar üzerinde görülmektedir. Gene beklerim. Gene bekleriz. Ağzını hayra aç. Ağzınızı hayra açınız. Ne güne duruyor. Ne güne duruyorlar. Ne günlere kaldık. Ne günlere kaldım. Nasılsın. Nasılsınız. Kendimi bildim bileli. Kendimizi bildik bileli. Ne zahmet ettin. Amma yaptın. Amma yaptınız. Derlediğim bu tür sözlerin tamamı olmamakla birlikte bazıları, sözlüklerde isabetli olarak teklik bildiren şahıs ekleriyle alınmıştır.

Allah kelimesiyle başlayan pek çok cümle kalıbının ancak birkaçında Allah yerine Tanrı geçebilmiştir: Allah aşkına. Tanrı aşkına. Allah korusun. Tanrı korusun. Allaha şükür. Tanrıya şükür. Bugün her iki şekil de yaygın olarak kullanılmaktadır. Allah ömürler versin örneğinde Allah yerine Tanrı geçememiş, kalıplaşma aşılamamıştır.

Saydığım bu özellikler, cümlede gerektiğinde kelimelerin, kelime gruplarının yer değiştirmesi hazır söz kalıplarında geçerli değildir. Ne derse beğenirsin. Bu ne hâl! Laf aramızda. örneklerinde olduğu gibi cümlenin ekleri, içerdiği kelimeler sabittir. Üstelik cümleyi kuran kelimelerin sayısı kısıtlı olup uzun bir cümle yapısı görülmez. Nasılsınız? sorusuna kısaca İyiyim. biçiminde verilen cevabın ardından Siz nasılsınız? veya bir eksiltimle yalnızca Ya siz... sözü kullanılır. Yapılan bir yoruma karşılık düşüncesi sorulan kişinin verdiği Belki. cevabı da kalıp bir söz, bir cümle sayılır. 14

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Cümlelerin bazıları Amma yaptın! Eksik olmayın. Ziyade olsun. Zahmet etmeyiniz. Kusura kalma. Allah bilir. Üstü kalsın. Sen bilirsin. Otur oturduğun yerde. Hay Allah müstahakkını versin. Kes sesini. Kapa çeneni. Bekle. Öp babanın elini. örneklerinde olduğu gibi emir kipinde söylenmiş birer fiil cümlesidir. “Sonucu göreceksin” anlamında bazen de tehdit yollu Gör bak. emir durumundaki iki fiilden kalıp bir söz yapılmıştır.

İyi günlerde kullanın. Yolun açık olsun. Üstü kalsın. Ne derse beğenirsin. örneklerinde olduğu gibi emir kipiyle kurulmuş olan hazır sözler az değildir.

Ne önemi var. Adam sen de. Sahi mi. Yağma yok. Afiyet olsun. Hoşça kal. Bir şey değil. gibi bazı hazır sözlerde şahıs ve birleşik zaman ekleriyle ilgili bir durum söz konusu değildir.

Bazıları da Boş gezenin boş kalfası. Yenir yutulur şey değil. Nasılsınız. Günaydın. Önemli değil! Yağma yok! Üstüme iyilik sağlık! Tövbeler tövbesi. Ne haber? Vay canına. Uzun lafın kısası. Yok canım. Ne var ne yok. Öyle böyle değil. örneklerinde olduğu gibi isim cümleleridir.

Bir seslenme sözü olan Bana bak. bazen de “beni dinle, bana kulak ver” anlamında uyarı olarak kullanılmaktadır. Bu söz Bana bakın. veya Bana bakınız. biçiminde değişik şahıs ekleriyle kullanıldığında “Yüzünüz bana dönsün. “Beni dinleyin. Bana kulak verin. Söyleyeceklerime dikkat edin” anlamlarındadır.

Kalıp sözler eğer Türkçenin farklı kollarını kullanan kimselere öğretiliyorsa unutmamak gerekir ki onlarda da söz konusu ettiğimiz kalıp sözlerin benzerleri bulunmaktadır. Örnek olarak Azerbaycan Türkçesinde nicesin? Ne haldesen? Yahşı, Allah rast sala. Farkı yohtu. Ba. (bakınız) dilini kes. kullanılan örneklerden birkaçıdır.

Bu yazı çerçevesinde derlediğim örnekleri taşıdıkları ortak anlamlara göre aşağıda sınıflandırmaya çalışayım:

Şaşkınlık: Yapma!, Deme! Fesubhanallah. Hafazanallah.

Güvensizlik: Acaba. Hadi canım sen de.

Umursamama: Adam sen de. Ne hâli varsa görsün. Ne önemi var. Ne olacaksa olsun. Ne olursa olsun. Sen bilirsin. Bana ne. Neşen bilir.

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Uyarma, dikkat çekme: Ağzını hayra aç. Allah’tan kork. Bırak şu gevezeliği. Bana bak. Yavaş gel.

Emin olmama, kuşku: Allah bilir. Bakalım. Dur bakalım.

İlgi kuramama: Ne münasebet. Sahi, Sahi mi.

Karşılama, ağırlama, uğurlama: Hoş geldin. Hoş bulduk. Hoşça kal. Gene bekleriz. Güle güle. Allaha ısmarladık. Yolun açık olsun.

Bir işe karışmama, dışında kalma: Ben yokum. Benden paso.

İyi dileklerde bulunma: Gözün aydın. İyi akşamlar. İyi geceler. Başın sağ olsun. İyi günler. Sabahlar hayrolsun. Kendine iyi bak. Güle güle kirlenin. Afiyet olsun. Allah bağışlasın. Allah esirgesin. Allah ömürler versin. Allah razı olsun. Afiyet olsun. Nur içinde yatsın. Ayağına sağlık. Başın sağ olsun. Eksik olmayın. El öpenlerin çok olsun. Elin dert görmesin. Eline sağlık. Geçmiş olsun. Gözün aydın. Ruhu şad olsun. Uğurlu kademli olsun. Toprağı bol olsun.

Borçlu hissetme, teşekkürde bulunma: Teşekkür etme. Sağ ol. Çok iyisin. Ömrüne bereket.

Nefret, kin duyma: Gözüm görmesin. Defol. Çekil karşımdan.

Beğenme, takdir: Ağzına sağlık. Aklınla bin yaşa. Çok naziksiniz.

Lanetleme: Canı cehenneme. Allah kahretsin. Yere batsın. Gün yüzü görmesin. Zıkkımın pekini yesin. Lanet olsun. Yüzünü şeytan görsün.

Azarlama: Kapa çeneni. Tut çeneni. Kes sesini. Hadi oradan.

Anlamsızlık ifade etme: Laf ola beri gele. Laf olsun âdet yerini bulsun. Laf.

Ret etme: Hadi oradan. O kim oluyor. Affetmişsin.

Keyfilik: Canı nasıl isterse. Ne bileyim.

Hayret: Adama bak. Herife bak. Ne var ki. Bu ne cüret. Bu ne hâl. Hayırdır. Hayrola. Ne derse beğenirsin. Ne günlere kaldık. Ne haddine. Ne hikmetse. Vay anasına. Oh ne âla. Bak hele. Hadi hayırlısı. Ne demek. Amma yaptın. Olur şey değil. Bana bak. Yok artık. vb. 16

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Hâl hatır sorma: Nasılsın. Nasılsınız. İyiyim. Ya siz. Siz nasılsınız. İyilik sağlık. Mutlu musun. Ne haber. Ne var ne yok.

Gizlilik: Laf aramızda.

Kabullenme: Lafı mı olur. Baş üstüne. Sözü mü olur!

Yanlışlık, usulsüzlük: Yediği naneye (halta) bak.

Saygı, edep bildirme: Zahmet etmeyin. Ne zahmeti. Zahmet olmazsa. Lütfedersiniz.

Örnekleri yapılarına ve anlamlarına göre sınıflandırdıktan sonra genel bir değerlendirme yapabiliriz. Anlatıma zenginlik, farklılık, çekicilik veren hazır söz kalıpları, kişilerin zihinlerinde kalıp olarak yer etmiştir. Bunlar konuşmada ilk anda akla gelen, herkesin dilinin ucunda olan, fazla düşünmeyi gerektirmeyen sözlerdir. Birleşik fiillerden yararlanılarak türetilmiş olanlar dışında yargı bildirdikleri ve cümle değerinde oldukları için bu sözlerin mastar ekli şekilleri pek yapılamaz. Kaynaklarda adlandırılmamış, sınıflandırmamış olan bu tür cümleler Türkçede önemli bir sayı oluşturmakta ve değişik özellikler göstermektedir. Kullanıcılar, her fırsatta aynı yapıyı koruyarak duygularını bu ortak cümlelerle ifade eder.

Yabancı dil öğretiminde söz konusu kalıp cümlelerden yararlanmak ve eğitimi kolaylaştırmak mümkündür. Yabancılara verdiğim Türkçe derslerinde bu tür kelimelere özel bir ilgi gösterildiğini hatırlıyorum. İlgi çekici bulunan söz konusu hazır söz kalıplarının yeri geldikçe ve dersler ilerledikçe verilmesinin yararlı olduğunu deneyerek görmüşüm.

Okul çağındaki çocukların dil becerilerini geliştirmede de kalıp cümlelerden yararlanılabilir. Bütün bunlar, anlamı en kısa biçimde yansıtan, az sayıda kelimeyle ifade edilebilen cümle yapıları olarak ortaya çıkmış, herkesin zihninde aynı kalıplar içinde yer etmiştir.

Burada üzerinde durduğumuz ve aşağıda bir dizin olarak sunduğumuz kalıp sözler gerektiğinde Arnavutçaya, Almancaya, İngilizceye, Fransızcaya çevrilebilir, denk düşen örnekler yabancı dil öğretiminde kullanılabilir. Yaptığımız bu değerlendirmelerden sonra derlediğimiz kalıp cümle örneklerinin alfabetik sıraya göre aşağıda toplu olarak verelim.

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Allah aşkına Amma da yaptın ha Allah bağışlasın Ayağına Adam sen de sağlık Allah bilir Adama bak Bak Allah’tan Af buyurun kork Bak bak

Affetmişsin Allah Bak hele esirgesin Afiyet olsun Bakalım Allah Ağzın, dilin Bakınız kurusun kahretsin Allah korusun Bana bak Ağzına sağlık Bana ne Ağzından yel Allah ömürler versin alsın Baş üstüne

Ağzını hayra Allah rahatlık Başın sağ versin aç olsun

Ağzı olan Allah razı Bekle olsun konuşuyor Ben yokum Allah selamet Aklına versin şaşayım Ben bu işte yokum Allah Aklınla bin Benden paso yaşa utandırmasın

Allah’a Allah yıldız barışıklığı ısmarladık versin Allah’a şükür Bırak Aman Allah Aman Tanrı’m Bırak şu Aman gevezeliği Amma yaptın Allah’ım Bir bu eksikti Amma yaptın 18

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Bir şey değil Çok yaşa Gözüm görmesin Bir tat bin Daha neler feryat Gözün aydın Defol Boş gezenin Gözün kör Deme boş kalfası olsun

Boyu Doğrusunu Gözünü devrilsin sorarsan toprak doyursun

Boyun posun Doğrusunu Güle güle devrilsin söylemem Güle güle gerekirse Bu ne cüret gidin(kirlenin

Bu ne hâl Dur bakalım oturun) Dur hele Buna ne Gün yüzü buyrulur Eksik görmesin

Burada ne olmayın Günaydın arıyorsun El öpenlerin Hadi hayırlısı

Canı çok olsun cehenneme Eline sağlık

Canı nasıl Ellerin dert isterse görmesin Hadi oradan Canı sağ Endişelenmey Hafazanallah olsun in Hay Allah Çekil(yıkıl) Fesuphanalla müstahakkını karşımdan h versin n Çok incesi Geçmiş olsun Hayırdır

Çok iyisin Gene beklerim Hayırlı Çok sabahlar naziksiniz Gerisi laf u Hayrola Çok şükür güzaf 19

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Herife bak Keyfin bilir Ne arar

Hızır gibi Kim olursa Ne bileyim yetiştin Koyduysan Ne buyrulur Hoşça kal bul Ne demek Hoş geldin Kusura kalma Ne demeye Hop Laf Ne derse İçin rahat Laf aramızda beğenirsin etsin Laf ola beri Ne dersin İnşallah gele Ne gezer İstersen Laf olsun âdet yerini Ne güne İyi akşamlar duruyor bulsun İyi geceler Ne günlere Lafı mı olur kaldık İyi günler Lahavle Ne haber İyi günlerde kullanın Lanet olsun Ne haddine

İyilik sağlık Lütfen kimse Ne hakla üzerine İyiyim Ne hâli varsa alınmasın görsün Kaçtır Memnuniyetl Ne hikmetse Kapa çeneni e Neme lazım Kaygılanmayı Mutlu musun n Ne mümkün Mutluyum Kendimi Ne bildim bileli Müsterih olun münasebet

Kendine iyi Nasıl istersen Ne olacaksa bak olsun Nasılsınız Kes sesini 20

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Ne olursa Oh ne âla Senin için ne olsun yapabilirim Olmazsa Ne önemi var olmaz Sen sağ ben selamet Ne sandın Olur şey değil Sizi tenzih Neme lazım Ortalık sus ederim pus Nerelerdesin Sizin için ne Otur yapabilirim Ne sandındı oturduğun yerde Söz aramızda Neşen bilir Ömrüne Ne var ki bereket Sözü mü olur

Ne var ne yok Önemli değil Sözüm meclisten dışarı Öyle böyle Nevi şahsına değil Sürüsüne münhasır bereket Ne yazar Ruhu şad olsun Şaka etme Neyin nesi Sabaha Şaka şaka Ne yüzle çıkmasın Şeytan diyor Ne zahmet Sabahlar ki ettin hayrolsun Şifa niyetine Ne zahmeti Sağ olun Şükran Ne zannettin Sahi borçluyum

Ne zannetindi Sahi mi Tabirimi maruz görün Neşen bilir Sana döneceğim Tanrı aşkına Neyin nesi Sana mübarek Tanrı korusun Nur içinde olsun yatsın Tanrı’ya Sen bilirsin şükür O kim oluyor

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Teessüf Yenir yutulur ederim şey değil

Teşekkür Yere batsın borçluyum Yok artık Teşekkür ederim Yok canım

Toprağı bol Yolun açık olsun olsun

Tövbeler Yorum yok tövbesi Yüzünü

Tut çeneni şeytan görsün Zahmet Uğurlu kademli olsun etmeyin Zahmet Uzun lafın olmazsa kısası

Üstü kalsın Zararı yok

Üstüme iyilik Zıkkım yesin sağlık Zıkkımın pekini yesin Üzgünüm Ziyade olsun Vay anasına

Vay canına

Velinimetimi zsiniz

Yağma yok

Ya siz

Yavaş gel

Yediği naneye(halta) bak 22

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

RUS DİLLİ ÖĞRENCİLERİN TÜRKÇE ÖĞRENİMİ S)RAS)NDA YAPT)KLAR) SÖZ DİZİMSEL YANL)ŞL)KLAR

Yrd.Doç.Dr. Bağdag“l MUSA

[email protected]Ürd“n Üniversitesi Amman/ÜRDÜN

ÖZET Bilindiği “zere söz dizimi, dil bilgisinin önemli alanlarından biridir. Söz diziminin önemi özellikle yabancı dilin öğrenimi sırasında daha da artar. Zira yabancı bir dili konuşabilmek için sadece o dildeki kelimeleri bilmek yeterli değildir. Ne kadar çok kelime bilirsek bilelim bu kelimeleri c“mle içinde d“zg“n kullanamazsak o dili d“zg“n konuştuğumuz yazdığımız söylenemez. Ç“nk“ c“mle, kelimelerin rastgele dizilişi değil belirli bir mantık silsilesine, kurallara ve dilin söz dizimi özelliklerine göre sıralanışıdır. Rusçanın köken bakımından (int-Avrupa ailesinin Slav Dilleri koluna; yapı itibarıyla çekimli dillere mensup olduğu; T“rkçenin ise menşe itibarıyla Ural-Altay Dil ailesinin Altay koluna; yapısına göre eklemeli dillere mensup olduğu herkesin malûmudur. Dolayısıyla bu iki dilin söz diziminin farklı olması tabiîdir. Rusça öğrenen bir T“rk veya T“rkçe öğrenen bir Rus, dil öğreniminin ilk aşamasında anadilinin söz dizimi özelliklerine uygun c“mleler kurarken tabiî olarak sık sık hataya d“şebilmektedir. Söz konusu bildiride, T“rkiye T“rkçesini öğrenen Rus dilli öğrencilerin yaptıkları söz

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. dizimsel yanlışlıklar “zerinde durulacaktır. Bildiriye, Hoca Ahmet Yesevi Kazak-T“rk Üniversitesinin Fizik-Matematik, Filoloji ve Tarih Fak“ltelerinde Rusça eğitim alan Rus, Koreli, Kazak, Tatar ve Özbek öğrencilerin yazılı anlatımda ortaya koydukları yanlış örnekler esas alınmıştır. Bildirinin, T“rkçenin öğrenimini ve öğretimini kolaylaştırmada; karşılaşılabilecek hataların en aza indirilmesinde yararlı bir çaba olacağı “mit edilmektedir. Anahtar kelimeler: söz dizimi, c“mle, Rusça, T“rkiye T“rkçesi, T“rkçe öğrenimi ve öğretimi

SYNTACTIC MISTAKES MADE BY RUSSIAN-SPEAKING STUDENTS DURING THEIR LEARNING TURKISH

ABSTRACT It is well known that syntax is one of the essential components of grammar. The importance of language structures is further increased especially in learning of a foreign language. Yet to speak a foreign language it is not enough to know only the words in that language. If we cannot use these words correctly in sentences we cannot speak the language properly. Sentence is not randomstrings of words but an order in which words occuraccording to certain logic and syntactic properties of the language. It is known that Russian language genetically belongs to the East Slavic languages of the Indo-European family and typologically belongs to the fusional (inflectional) languages; whereas Turkish language genetically belongs to the Altaic group of the Ural-Altaic family and typologically belongs to the agglutinative languages. For this reason it is normal that they have the different syntactic structure. Russian people who learn Turkish and Turks who learn Russian language in the first phase of their learning often make mistakes using sentences according to the structure of their mother tongue. Based on wrong examples in oral and written expression, this paper will focus on inaccuracies, associated with the syntactic structures, of Russian-speaking students who have studied at the faculties of History, Philology and Physico-Mathematics in the International Kazakh-Turkish University named after Ahmet Yasawi. By identifying structural errors, it is hoped that the study will be a useful effort both in facilitating teaching/learning Turkish and in minimizing of possible mistakes.

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Key words: Turkish language, Russian language, learning and teaching Turkish, syntactic structures, word order

Giriş

Dilin b“t“n birimleri önemlidir ve elbette ki ehemmiyet açısından birbirleriyle kıyaslanamaz. Üstelik söz konusu bir dilin öğrenimi veya öğretimi iken bu önem daha da artar. Yeni bir dilin öğreniminde ve öğretiminde seslerin doğru telaffuz edilmesi kadar kelime hazinesi de şarttır. Wang Bununla YUAN- beraber her dilde olduğu kadar yabancı bir dilin öğreniminde veya öğretiminde en önemli birim, sözdizimidir. Nitekim XİN, s., sentaksın hem dil yapısının incelenmesinde hem de dilin öğretiminde b“y“k önem arz ettiğine dikkat çekmektedir. Akimova , s.ve arkadaşlarına göre ise sözdizimi, daha geniş anlamda dilin sesbilgisi, şekil bilgisi ve kelime bilgisi gibi b“t“n birimlerini iletişim sağlamak için bir araya getiren dilinen “st seviyesi; dahadizimbilgisi dar anlamda ise dilin yapısal özelliklerini 1992,inceleyen s.22) dilbilgisi ve koludur. sentaks T“rkçede (Ergin, sözdizimi 1994, s.69) için nadiren terimleri de olsa de dizim bilgisi Aksan , , s., c“mle bilgisi Ertem, kullanılmaktadır.Dil bilimciler, sentaksın aslının d“zenleme, birleştirme ve dizme anlamına gelen Yunanca bir kelimeden geldiği konusundavedizimle ilgili hemfikir ilk çalışmalarınM.S. olmakla beraber ))y“zyıldaİskenderiye1 okulunun önde gelen dilbilgisi yazarlarından Apollonios Dyskolos'a ait olduğu , sözdiziminin tarifi, araştırma alanı ve birimleriyle ilgili hususta farklı gör“şlere sözdiziminin,sahiptirler.Sözdizimiyle dilbilgisinin ilgili kelimelerin farklı tariflerin veya kelime ve gör“şlerin gruplarının “zerinde konuşmada tek veyatek c“mlede durmak birbirleriyle m“mk“n olan değildir. m“nasebetlerini, Bu farklı kelimelerin tarifleri c“mle özetleyerek içinde dizilişini, c“mle unsurlarını, c“mle ve c“mle yapısını inceleyen kolu 2

şeklinde tanımlamak m“mk“nd“r . Aslında sözdiziminin tarifi 1Bk.: D. Aksan, Her Yönüyle Dil, Ankara, 1989, 2. cilt, s.123; Kazak Dilinin Grameri, 2. cilt (sentaks), Almatı, 1967, s.5; T. Kordabayev, Kazak Dilinin Birleşik Cümleler Sentaksı, Almatı, 1995, s. 3; T. Kordabayaev, Tarihi Sentaks Meseleleri (XV-XVIII y.y. malzemelerine göre), Almatı, 1964/65, s. 19; G. N. Akimova, S. V. Vyatkina, V. P. Kazakov, D. V. Rudnev, Sintaksis Sovremennogo Russkogo Yazıka, Sankt- Petersburg, Sankt-Petersburg Üniversitesi yayınları, 2008, s. 5; E. A. Starodumova, Sintaksis Sovremennogo Russkogo Yazıka, Vladivostok, 2005, Dalnevostochnıy Universitesi yayınları, s. 9; N.M.Pipçenko, Sovremennıy Russkıy Yazık: Sintaksis Slovosoçetaniya i Prostogo Predlojeniya, Minsk, Belorusskiy Devlet Üniversitesi yayınları, 2008, s.8)

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

eri hususundaki ihtilaflar sözdizimi konusunun belirlenmesindeki farklılıklardan ileri gelmektedir. Sözdiziminin konusuyla ilgili gör“şl 1) de şöyle özetlemek m“mk“nd“r. Sözdiziminin konusu:

2) Kelime veya kelime gruplarının c“mle içindeki 3) m“nasebetleridir; 4) C“mle ve c“mle unsurlarıdır; 5) C“mlenin de dâhil olduğu kelime3; gruplarıdır; Sadece c“mledir; Kelime grupları ve c“mledir 4 Bunların yanı sıraSyntactic sözdizimi Structures konusunun paragraf, metin gibi c“mle “st“ birimleri de içerdiğini savunan gör“şler ve özellikle 'de yayımlanan adlı kitabıyla dön“ş“m dekuramını mevcuttur. ortaya koyarak b“t“n d“nyada dil çalışmalarına yön veren Chomskyden sonra dilin yapısal özelliklerini ön plana çıkaran gör“şler

3Sözdiziminin konusuyla ilgili bk.: K. Bilgegil, Türkçe Dilbilgisi, İstanbul, 1984, 3. Baskı, s. 12; Kazak Dilinin Grameri, 2. cilt (sentaks), Almatı, 1967, s.5; T. Kordabayev, Kazak Dilinin Birleşik Cümle Sentaksı, Almatı, 1995, s.4-5; M. Balakayev, Çağdaş Kazak Dili, Almatı, 1992, s.4;Tahir Nejat Gencan , Dilbilgisi, İstanbul, 1975, s.72; Dil Bilgisi, Lise, I, II, III, s. 51; R. Şimşek, Örneklerle Türkçe Sözdizimi, Trabzon, 1987, s.5, 7, 9-10; H. Ediskun, B. Dürder, Örnek Dilbilgisi, Lise, I, II, III, İstanbul, 1985, s.156; İ. Z. Burdurlu, Uygulamalı Cümle Çözümlemeleri, İzmir, 1967, s.17; S. Bayrav, Yapısal Dilbilimi, İstanbul, 1969, s. 117, 119; N. Atabay, S. Özel, A. Çam, Türkiye Türkçesinin Sözdizimi, Ankara, 1981, s.17;A. Oğuzkan, Örneklerle Türkçe Ve Kompozisyon Bilgileri, İstanbul, 2001; G. N. Akimova, S. V. Vyatkina, V. P. Kazakov, D. V. Rudnev, Sintaksis Sovremennogo Russkogo Yazıka, Sankt-Petersburg, Sankt- Petersburg Üniversitesi yayınları, 2008, s.11; E. A. Starodumova, Sintaksis Sovremennogo Russkogo Yazıka, Vladivostok, 2005, Dalnevostochnıy Universitesi yayınları, s. 10; N.M.Pipçenko, Sovremennıy Russkıy Yazık: Sintaksis Slovosoçetaniya i Prostogo Predlojeniya, Minsk, Belorusskiy Devlet Üniversitesi yayınları, 2008, s. 4-5; 4K. Üstünova, Dede Korkut Destanları Ve Cümleden Büyük Birimler, İstanbul, 1998, s.1; G. N. Akimova, S. V. Vyatkina, V. P. Kazakov, D. V. Rudnev, Sintaksis Sovremennogo Russkogo Yazıka, Sankt-Petersburg, Sankt-Petersburg Üniversitesi yayınları, 2008, s.11-12; N.M.Pipçenko, Sovremennıy Russkıy Yazık: Sintaksis Slovosoçetaniya i Prostogo Predlojeniya, Minsk, Belorusskiy Devlet Üniversitesi yayınları, 2008, s. 9; E. A. Starodumova, Sintaksis Sovremennogo Russkogo Yazıka, Vladivostok, 2005, Dalnevostochnıy Universitesi yayınları, s. 10-11; E.N. Vavilova, Sintaksis Sovremennogo Russkogo Yazıka (Lektsii dilya inostrannıh studentov gumanitarnogo profilya), TPU (Tomskiy Politehniçeskiy Universitet, Tomsk, 2009, s.3-4; 4

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

İnceleme

Yabancı dil öğrenen birisi eğer öğrendiği dilin yapısı anadilinin yapısına benzemiyorsa başlangıçta öğrenmekte olduğu dilin yapısına uygun c“mle kurmakta zorlanır. Bunun tam tersine yabancı dil, yapı mensuptur.itibarıyla anadilinin yapısına benziyorsa insan-Avrupa o dili dahadilleri çabuk ailesinin öğrenir. Slav DilleriMeselâ, kolunaait Rusça, Arapça, o İngilizce ve T“rkçe farklı dil- ailelerine 1990, s.10-11).Rusçanın menşe itibarıyla (int lduğu malumdur Yanoviç, ,-Avrupa s. dillerindendir, İvanov, (Ergin, 1984, s.6-Bir Rus, İngilizceyi ve Arapçayı T“rkçeye nispeten dahanin çabuk öğrenir. Zira İngilizce Rusça gibi, (int .Sami dillerine mensup Arapçayı çabuk öğrenmesi sebebi, Rusçanın ve Arapçanın yapı bakımından çekimli dillerden olmasıdır. Başka bir ifadeyle İngilizcenin ve Arapçanın sözdiziminin, Rusçanın sentaktik yapısına benzediğini söylemek m“mk“nd“r. T“rkçenin sözdizimi ise Rusçanın sözdiziminden b“sb“t“n farklıdır. Söz konusu bildiride Rus öğrencilerin ve Rus dilli öğrencilerin T“rkçe öğrenirken yaptıkları yanlışlıklarr gelmektedir. “zerinde Bildiriye durulacaktır. sadece Rus Bu yanlışlıkların başında sesbilgisi ve şekil bilgisiyle ilgili yanlışlıklardan ziyade sözdizimiyle ilgili yanlışlıkla öğrencilerin değil, Rusça eğitim alan Kazak, Özbek, Tatar ve Koreli veöğrencilerin Tatar dilbilgisi dersinde, sözl“ ve yazılı anlatımda yaptıkları yanlış örnekler esas alınmıştır. B“t“n Özbek öğrencilerin ve bazı Kazak öğrencilerin anadillerini bildikleri hâlde genellikle Rusçanın yapısına uygun c“mleler kurarak hataya d“şmeleri, dilin sözdizimi a yapısının ne kadar derin olduğunu bir daha ispat etmektedir. Öğrencilerin yaptıkları sözdizimi yanlışlıklar, kelime gruplarıyl ilgili yanlışlıklar ve c“mleyle ilgili yanlışlıklar olmak “zere iki grup altında incelenebilir. I. Kelime gruplarıyla ilgili yanlışlıklar

1) Ben de birkaç yabancı dilleri biliyorum. Yabancı Dil Öğrenmenin Faydaları Ben de birkaç yabancı dil biliyorum. – Ya toje znayu neskolko inostrannıyh yazıykov) Benim ana dilim bu dört dillerdir: T“rkçe, Kazakça, Özbekçe ve Rusça.Yabancı Dil Öğrenmenin Faydaları Benim anadilim bu dört dildir Benim dört anadilim vardır: T“rkçe, Kazakça, Özbekçe ve Rusça. – Etichetıyre yazıyka yavlyayutsya moimi rodnıymi yazıykami: turetskiy, kazahskiy, uzbekskiy i russkiy.) İngilizce 300 milyon insanların ana dilidir. Yabancı Dil Öğrenmenin Faydaları İngilizce, 300 milyon insanın anadilidir. –

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Angliiskiy yavlyayetsya rodnıym yazıykom (dlya)300 milyonov chelovek.) bir

T“rkçede sayısı hariç, asıl sayı sıfatlarıyla yapılan sıfat tamlamalarında isim unsuru çokluk eki almaz Ergin, , s.. Buna karşın Rusçada sayı sıfatları-Lebedeva, da dâhil olmak 1988, “zere s.182- sıfat185) tamlamalarında5 sıfat ve isim unsurları sayı, cins ve hâl ekleri bakımından uyum sağlamaktadırbirkaç diller,Pehlivanova dört diller ve 300 milyon insanlar . taAynı şey sayı bildiren belirsizlikbirkaç dil, dörtsıfatları dil ve için 300 de milyon geçerlidir. insan Bu sebeple de örneklerde geçen mlamaların 2)doğrusu Eğer biz başka “lkeye gidersek bize o şeklinde “lkenin olmalıdır. dilinde söylemek kolay olur.Yabancı Dil Öğrenmenin FaydalarıEğer biz başka “lkeye gidersek o “lkenin dilinde konuşmak bizim için kolay olur. – Esli vıy poyedete v druguyu stranu, vam budet legko govorit na yazıyke etoy stranıy. Bunu sana aldım için T“rkçede sıfatımsı c“mleler c“mlesinde adyektivnıye olduğu predlojeniya gibi, yönelme(2010, hâlinins.83-84) veyaedatının öznesiz yerine veya kullanıldığı şahıssız c“mleler durumlar (2010, da söz s.128) konusudur. diye Ancak Koprovun 6 için nitelendirdiğiRusçadaki yönelme hâlindeki bir isimle sıfatın birleşmesindenmeydana gelen yapıların T“rkçedeki karşılıkları edatıyla3) Bende yapılırsa anne,T“rkçenin baba, bir sözdizimine kardeş var .daha (Ailem)( uygundur.Benim annem, babam ve bir kardeşimvar. – U menya est mat, otets i brat.) Aslında sporu çok seviyorum. Ama bende ona zamanyok. Aslında sporu çok seviyorum ama spor yapmaya benim zamanım yok.Na samom dele, ya oçen lyublyu sport, no u menya net dlya etogo vremeni.) Bende her şey iyi. (Mektup) (Ben iyiyim. – U menya vse horoşo.) Sınıfta tahta var. Evde kimse yok var/yok

T“rkçede gibi isimleriyle kurulan isim c“mlelerinde Senin mekân bildiren paran var isimler mı? bulunma Benim arabamhâlinde kullanılır yok Karahan,yok , s.. (âlbuki şahıs zamirleriyle kurulan ve sahiplik anlamı taşıyan gibi var/ isimleriyle kurulan c“mlelerde zamirler bulunma hâli5Ayrıca eki bk.: değil T.V.Şustikova iyelik eki vb., alır. Russkiy Oysa Yazıyk Rusçada Dlya Vas, bu t“r sahiplik Moskova, Rusya Halklar Dostluğu Üniversitesi yayınları, 2009, s. 233; S.A.Havronina, L.A.Harlamova, Russkiy Yazıyk-Leksiko-Grammatiçeskiy Kurs Dlya Naçinayuşşih, Moskova, “Ruuskiy Yazıyk Media”, 8.baskı, 2009, s. 263- 265; 6Rusçada bu tür yapılar için ayrıca yüklemsel zarflar (predikativnıye nareçiya) da denmektedir (Pehlivanova- Lebedeva, 1988: 61, 336-337).

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. U önedatı + ilgi hâli ekini alan zamir + yest (var)(Havronina-Harlamova, 2009, s.88- 7. Rus dilli anlamı taşıyan yapılar var şeklinde yapılır öğrenciler, T“rkçedeki kelimesininSende para anlamca var mı? birbirlerinden farklı olan iki t“rl“ yapıda kullanılışı olduğunu bilemediklerinden söz konusu hataya d“şmektedirler. genel T“rkçede olarak para, mal-m“lkşeklinde sahibi zamirin misin iyelik eki değilParan bulunma m“lk“n hâli ekinivar mı? aldığı durumlar da mevcuttur.şu Ancak anda cebinde,bu t“r yanındac“mlelerde para var mı ? anlamındaki bende anne,c“mlesinden baba var, farklı bende olarak zaman yok ? anlamı söz konusudur. Bu (benim) sebeple annem,yukarıdaki babam ilk iki var; örnekte benim zamanım yok. var/yokc“mlelerinin T“rkçe karşılıklarıiyi iyelik ekleriyle yapılmalıdır:U menya bende Üç“nc“ örneğin y“klemi kelimesi değil ismi olmasına rağmen yapısının T“rkçe karşılığının olduğu d“ş“ncesinden hareketle aynı hataya 4)d“ş“lmektedir. En en değerli şey d“nyada, bu – vatandır. VatanD“nyada en değerli şey, vatandır. – Samoye dorogoye na svete, eto-Rodina.) Spor, bu sağlık için en faydalı şeydir. SporSağlık için en faydalı şey, spordur. – Sport - eto samaya poleznaya veş dlya zdorovya.

yavlyatsya, predstavlyat soboy eto bu Rusçada öznesi de y“klemi de isim - olan isim c“mlelerinde eto kelimelerinin yanı sıra buişaretnun zamiri kullanılır T.V.Şustikova vb., , s. . Rusçada açıklayıcı unsur olarak kullanılan işaret zamirinin karşılığı olan yukarıdaki örneklerde kullanılması yanlıştır. T“rkçede bu t“r isim c“mlelerinde özne y“klemiyle, açıklayıcı bir unsura ihtiyaç duymadan 5)doğrudan Biz doğruya bizim bileşir.vatanımızı sevmeliyiz ve korumalıyız. Vatan Biz vatanımızı sevmeli ve korumalıyız. – Mıy doljnıy lyubit i zaşşişat naşu rodinu.)

-Lebedeva, 1988, s.114- 121)8 Rusçada isimlere gelen iyelik ekleri olmadığı için iyelik eklerinin görevini iyelik zamirleri “stlenir Pehlivanova . T“rkçede ise çok vurgulanması gerektiği–ımız durumlar iyelik eki hariç zaten iyelik bu zamirleri kullanılmaz. Yukarıdaki örneğin Rusçasında iyelik zamirin kullanılması7 Bk.: şart T.V.Şustikova iken T“rkçe vb., Russkiy karşılığında Yazıyk Dlya Vas, Moskova, Rusya Halklar Dostluğu Üniversitesi yayınları, 2009, s. 228; K.İ.Pehlivanova, M.N.Lebedeva, Grammatika Russkogo Yazıyka v İllyustratsiyah, Moskova, “Russkiy Yazıyk”, 1988, s. 108-109, 320;

8 Bk.: S.A.Havronina, L.A.Harlamova, Russkiy Yazıyk- Leksiko-Grammatiçeskiy Kurs Dlya Naçinayuşşih, Moskova, “Ruuskiy Yazıyk Media”, 8.baskı, 2009, s. 73-76;

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. bizim görevi “stlendiği için ayrıca iyelik zamirinin kullanılması 6)fazlalıktır. Ben gibi annem olmak istiyorum. (Anne)(Ben annem gibi olmak istiyorum. – Ya hoçu bıyt kak moya mama.) Sonra imtihanlar tatil başladı. Kış Tatiliİmtihanlardan sonra tatil başladı. – Posle ekzamenov naçalis kanikulıy. -Avrupa dil (Pehlivanova-Lebedeva, 1988, s.292- Rusçanın da dâhil olduğu (int lerinde edatların isimlerden önce geldiği bellidir. T“rkçede ise sadece son çekim edatları vardır. Başka bir ifadeyle T“rkçede edatlar isimden sonra gelir.Yukarıdaki örneklerde gör“ld“ğ“ gibi, öğrenciler Rusçanın bu özelliğinden dolayı başlangıçta sık7) sık hataBu kelime yapabilmektedirler. T“rkçede nasıl olur? Öğrencilerin sorularındanBu kelimenin T“rkçesi nasıl? – Kak eto (slovo) budet na turetskom yazıyke? –ca4 T“rkçede sekiz “nl“ vardır –ca T“rkçede dil isimleri ekiyle yapılır. gibi örneklerde yapım ekinden sonra bulunma hâlina kullanılabilirken yukarıdaki örnekte bulunma hâli ekinin kullanılmasıeye devam etmesindenfazlalık arz ileri etmektedir. gelmektedir. Öğrencinin bulunma hâlini Rusçadaki edatının karşılığı olarak kullanması, onun Rusça d“ş“nm 8) Ben o zaman k“ç“k oldum. Sözl“ anlatımBen o zaman k“ç“kt“m k“ç“k idim). – Togda ya bıyl malenkiy.) bıyt ol-) ol- fiili iken bazen de i- zaman i- fiilinin ve ne zaman ol- Rusçadaki fiilinin T“rkçe karşılığı bazen fiilidir. Ancak öğrenciler ne fiilinin kullanıldığını bilemedikleri için sık sık örnekteki gibi yanılgıya 9)d“şebilmektedirler. Ben çalışkan öğrenci. Sözl“ anlatım Ben çalışkan bir öğrenciyim. – Ya – trudolyubivıy student.) unutabilmektedirler.Malum olduğu “zere, Rusçada şahıs ekleri yoktur. Dolayısıyla Rus dilli öğrenciler, T“rkçe c“mle kurarken sık sık şahıs eklerini 10) Kim benim sandalye kırdı? Masal Terc“mesiBenim sandalyemi kim kırdı? – Kto razbil moy stul?)

Rusçada iyelik ekleri de yoktur. Dolayısıyla öğrencilerin, iyelik zamirlerini kullanıp iyelik eklerini kullanmayı unuttukları durumlara sık 11sık) rastlanmaktadır.Banaon sekiz yaşında. (Ailem) (Ben on sekiz yaşındayım. – Mne vosemnadtsat let.)

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Yönelme hâlindeki şahıs zamiri veya isim + yaş 9 (Havronina-Harlamova, 2009, s.348-351) Rusçada yaş, yapısıyla ifade edilirken 12T“rkçe) Hepsikarşılığında akrabalar zamir bizim veya eveisim geldiler. yalın hâlindedir. Kış Tatili Akrabalarımızın hepsi bizim eve geldiler. (B“t“n akrabalarımız bizim eve geldiler. – Vse rodstvenniki prişli k nam domoy. hepsi ve b“t“n

T“rkçedeki belirsizlik zamirlerinin Rusça karşılığı aynıhepsi olduğu için öğrenciler bu iki zamirin kullanıldıklarıb“t“n yerleri sık sık karıştırmaktadırlar. T“rkçede de aynı anlama gelen bu iki zamirin farkı, zamirinin isim tamlamalarında; zamirinin ise sıfat 13tamlamalarında) Bana m“zik kullanılmasıdır. hoşuma gidiyor. AilemM“zik benim hoşuma gidiyor. – Mne nravitsya muzıyka. hoşuna git- nravitsya T“rkçedeki -Harlamova,birleşik 2009, fiilinin s.351-357; Rusça karşılığı Pehlivanova- olan fiiliyle kurulan c“mlelerde zamir yönelme hâliyle kullanılırken (avronina iyelik ekini Lebedeva, , s. T“rkçe karşılığında zamir genellikle kullanılmamakta; kullanıldığı takdirde de hâl eki değil 14almaktadır.) Teyzem ve onun çocukları evde vardı. Kış TatiliEvde teyzem ve çocukları vardı. Teyzem ve çocukları evdeydi) – Tetya i eye deti bıyli doma.)

Bilindiği “zere T“rkçede iyelik ekleri kullandıktan sonra vurgulanması gerektiği durumlar hariç,teyzem iyelik ve onunzamirlerinin çocukları kullanılması grubundakişart değildir. onun Rusçada ise iyelik ekleri olmadığı için iyelik zamirlerinin kullanılması şarttır. Yukarıdaki bağlama zamirinin T“rkçe karşılığında kullanılmasına ihtiyaç duyulmamaktadır.

II. C“mleyle ilgili yanlışlıklar

9K.İ.Pehlivanova, M.N.Lebedeva, Grammatika Russkogo Yazıyka v İllyustratsiyah, Moskova, “Russkiy Yazıyk”, 1988, s. 63; V.Y. Koprov, Semantiko-Funktsionalnıy Sintaksis Russkogo Yazıka v Sopostovlenii s Vengerskim i Angliiskim, Voronej, 2010, s. 84 (“numerativnıye predlojeniya” (sayısal cümleler));

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 15) İnsanlar vardır ki, onlar kendi ana dillerini bilmiyorlar. Yabancı Dil Öğrenmenin FaydalarıKendi anadillerini bilmeyeninsanlar vardır. – Yest lyudi, kotorıye ne znayut svoy rodnoy yazıyk. ki -Avrupa dillerinin

T“rkçedeki li c“mlelerin-Lebedeva, yapı itibarıyla 1988, (int s.138- yapısına benzemesindenki m“tevellit Rusçadaki ilgi zamirleriyle kurulan c“mlelerin Pehlivanova Anladım ki yaşamak g“zelmiş gibi T“rkçe duygu karşılığındaki li c“mlelerin sık sık kullanılması, öğrencilerin yaptıkları sözdizimi hatalarındandır. ki y“kl“ li c“mleler T“rkçe için de söz konusudur.İnsanlar vardır Ancak ki, anadillerini Rusçadaki bilmezlerb“t“n ilgi zamirleriyle kurulan c“mlelerin Anadillerinihepsini li bilmeyenyapılarla insanlarvermek vardıryanlış olur. Dolayısıyla yukarıdaki örneği şeklinde verebilmemize rağmen 16) şeklindeHocam, T“rkçenin ben - çalışkan yapısına?Sözl“ uygun anlatım(ocam, c“mle kurmak daha ben iyidir. çalışkan mıyım? – Uçitel, ya – trudolyubivıy?) evet/hayırla cevap verilen

Rusçada soru ekleri olmadığı için verilmektedir.soru c“mleleri, Benaynı çalışkanımhaber c“mlelerinde olduğuYa gibi– tru kelimelerindolyubivıy c“mlehaber içindeki sırasının korunupYa sadece– trudolyubıvıy? c“mle vurgusunun değişmesiyle anlamındaki c“mlesi, sadece vurguyla şeklinde soru c“mlesine dön“şt“r“lmektedir. Yukarıdaki örnekte öğrenci, aynı şeyi c“mlenin 17T“rkçe) Benkarşılığına spor yap uygulayarakmakçok seviyorum yanılgıya d“şmektedir.. (Spor)(Ben spor yapmayıçok seviyorum. – Ya oçen lyublyu zanimatsya sportom.) sevmek lyubit -Lebedeva, 1988, s.196), T“rkçede sev- anlamına gelen fiili Rusçada hiçbir ek almayan mastarlarla birleşirken Pehlivanova T“rkçe karşılığındayapmak fiilinin çok seviyorum y“kleme hâlini istemesindenyapmayı dolayı çok seviyorummastar ekinden sonra y“kleme hâli eki gelmektedir. Bu sebeple yukarıdaki örnek şeklinde değil 18) Hocam,şeklinde bana olmalıydı. çıkmak olur mu? Sözl“ anlatım(ocam, çıkabilir miyim? – Mojno (li) mne vıyti?) Bizeneyapmak gerek? Sözl“ anlatımBiz ne yapmalıyız? (Ne yapmamız gerek?) – Çto nam delat?-Çto mıy doljnıy delat?)

modal c“mleler (Koprov, 2010, s.94), YönelmeRusçadaki, (âlindeki T“rkçeşahıs zamiri karşılıkları veya isim gereklilik + mojno/doljenna/nıy kipi ve muktedir + mastarfiilleriyle kurulan yapılar olan

yapısını taşımaktadır. (âlbuki yukarıdaki örnekler, Rusçadan doğrudan doğruya çeviri yapı olup T“rkçenin yapısına aykırıdır.

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 19) K“t“phaneye nasıl gidebilir miyiz? (Dilbilgisi dersinden) K“t“phaneye nasıl gidebiliriz ? – Kak nam mojno proyti v bibliyoteku?) soru kelimelerinin soru ekleri

T“rkçede yanı sıranasıl de vardır. Ancak içinde diğer soru kelimelerini ihtiva eden soru c“mlelerinde soru ekleri kullanılamaz. Dolayısıyla yukarıdaki sorusunu içeren soru c“mlesinde20) O anlattı ayrıca sorutatilde ekinin ne yaptı.kullanılması Kış TatiliO yanlıştır. tatilde ne yaptığını anlattı. – On(a) rasskazal(a) o tom, çto delala na kanikulah. Mişutka dedi: Kim benim lapayı yedi? Masal Terc“mesiMişutka: Benim lapamı kim yedi? dedi.- Mişutka sprosil: Kto syel moyu kaşu? Ne zaman eve gittim, hepsi beni bekledi. Kış TatiliEve gittiğim zaman herkes beni bekliyordu. – Kogda ya prişla domoy, uje vse jdali menya.) - Özne-Y“klem-Tamlayıcı Unsurlar Rusçanın daÖzne dâhil-Tamlayıcı olduğu (int UnsurlarAvrupa-Y“klem dillerinin c“mle yapısının herkesin malumudur. şeklinde olmasına karşılık, T“rkçenin c“mle yapısının şeklinde olduğu Tahsin Banguoğlu, s., , T“rkçede tam yapılışlı basit fiil c“mlesinde beş “ye olduğunuve bunların sırasının: Kimse + Zarflama + İsimleme + Nesne + Y“klem; tam yapılışlı bir isimr. c“mlesinde dört “ye olduğunu ve bunların da doğrudan sırasının:Kimse + Zarflama + İsimleme + Y“klem şeklinde olduğunu göstermektedi Karahan , s., y“klemin, özel durumlar hariç, c“mlenin sonunda yer aldığını, diğer unsurların yerinin ise sabit olmadığına dikkat çekerken,Ergin , s., T“rkçe c“mlede kelime sırasını tayin eden temel kanunun yardımcı unsurların asıl unsurlardan önce geldiğini, bunun kelime gruplarıÖzne gibi – Y“klem c“mleler – Nesne-Zarf için de söz konusu olduğunu belirtmektedir. Rusçada devrik c“mleler hariç, c“mle unsurlarının c“mle içindeki sırası şeklindedir Koprov, gelmektedir, s..Ayrıca (Vavilova, T“rkçede 2009, s.11- yardımcı unsurun asıl unsurdan önce gelmesi kuralına karşın, Rusçada asıl unsur yardımcı unsurdan önce . Rodionova , s. Rusçada c“mledeki kelimelerin dizilişinin gör“n“şte çok serbest- gör“nmesine rağmen aslında böyle olmadığına dikkat çekerek kelime dizilişine göre c“mle tiplerini vermektedir. (imik , s. ise, İngilizceye nispeten serbest kelime dizilişine sahip olan Rusçada kelime sırasının aslında belirli bir kurala tabi olduğunu, bu kurala göre de önemli olanın özne ve y“klemin c“mledeki yerleri değil, tema konu/theme ve rema yorum/rheme ilişkisi olduğunu belirtmektedir. O anlattı, Mişutka dedi ve Yukarıdaki “ç c“mle ise T“rkçenin c“mle yapısına göre değil Rusçanın sözdizimine göre kurulmaktadır. Zira 11

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Ne zaman eve gittim gelmektedir. asıl unsurlardır ve yardımcı unsurlardan önce

Sonuç

Ne kadar sesleri doğru telaffuz edersek edelim ve ne kadar çok kelime bilirsek bilelim, eğer bu birikimleri d“zg“n bir c“mle içinde kullanamaz ve manalı bir c“mle kuramazsak d“ş“nce ve duygularımızı muhatabımıza iletemeyebiliriz. Bu sebeple yeni bir dil öğrenirken veya anadilininöğretirken evvelâ o dilin yapı özelliğini göz ön“nde bulundurmak gerekir. Ancak her yeni bir dil öğrenmekte olan insanın ilk başlangıçta yapısına ve sözdizimine uygun c“mleler kurması kadar daha tabiî bir şey yoktur. Anadillerinin köken itibarıyla T“rkçe olması sebebiyle T“rkçeye uygun c“mleler kurmaları beklenirken, Rus dilli Özbek, Kazak ve Tatar öğrencilerin de Rus öğrenciler gibi, Rusçanın yapısına uygun c“mleler kurması, belirli bir derecede anadillerinde konuşsa bile Rusça d“ş“nd“klerinin ve Rusça eğitim almalarındandilinin etkilerine m“tevellit nispeten böyle daha d“ş“nmeye devam edeceklerinin göstergesidir. Zira malum olduğu “zere eğitim dilinin etkileri, konuşma kalıcı ve derindir. Kaynakça (1967). Kazak Dilinin Grameri, 2. c Akimova, G. N., S. V. Vyatkina, V. P. Kazakov, D. V. Rudnev. ilt sentaks, Almatı. -Petersburg, Sankt-P . Sintaksis Sovremennogo Russkogo Yazıka, Sankt

etersburg Üniversitesi yayınları. Aksan, D. . (er Yön“yle Dil, Ankara, TDK yayınları, . Cilt

Atabay, N. S., Özel, A. Çam, . T“rkiye T“rkçesinin

Sözdizimi, Ankara, TDK yayınları.

Balakayev, M. . Çağdaş Kazak Dili, Almatı.

Banguoğlu, T. . T“rkçenin Grameri, Ankara, TDK yayınları.

Bayrav, S. . Yapısal Dilbilimi, İstanbul.

Burdurlu, İ. Z. . Uygulamalı C“mle Çöz“mlemeleri, İzmir. Ediskun, (. . T“rkçe dilbilgisi. İstanbul, Remzi kitabevi.

Ediskun, (., B. D“rder, . Örnek Dilbilgisi, Lise, ), )), ))),

İstanbul.

Emre, A. C. . T“rk Dilbilgisi, İstanbul 12

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Ergin, M. . Üniversiteler İçin T“rk Dili, İstanbul, Boğaziçi yayınları. Gencan , T. N. (1975). Dilbilgisi, Ertem, R. . T“rk dili, , İstanbul -Leksiko- İstanbul. (avronina, S.A., L.A.(arlamova. . Russkiy Yazıyk Grammatiçeskiy Kurs Dlya Naçinayuşşih, Moskova, Russkiy Yazıyk Media, .baskı. Sankt- (imik, V.V. . Praktiçeskiy Sintaksis Russkogo Yazıka, Petersburg, Zlatoust.

İvanov, V.V. . İstoriçeskaya Grammatika Russkogo Yazıka, Moskova, Prosveşşeniye. Karaörs, M. . T“rkiye T“rkçesi İle Azerbaycanaziran. T“rkçesinin Kelime grupları, C“mle çeşitleri Sentaks Bakımından Koprov, V.Y. (2010). Semantiko- Karşılaştırılması", T“rk Lehçeleri ve Edibiyatı, Sayı , (

Funktsionalnıy Sintaksis Kordabayaev, T. (1964/65). Tarihi Sintaksis Meseleleri (XV-XVIII Russkogo Yazıka v Sopostovlenii s Vengerskim i Angliiskim, Voronej.

Kordabayev,T. (1995). y.y. malzemelerine göre, Almatı.

Qazaq Tilining Qurmalas Söylemder Sintaksisi Kazak Dilinin Birleşik C“mleler Sentaksı, Almatı.

Oğuzkan, A. . Örneklerle T“rkçe Ve Kompozisyon Bilgileri, İstanbul.

Pehlivanova, K.İ. M.N.Lebedeva. . Grammatika Russkogo Yazıyka v İllyustratsiyah, Moskova, Russkiy Yazıyk. Pipçenko, N.M. . Sovremennıy Russkıy Yazık: Sintaksis Slovosoçetaniya i Prostogo Predlojeniya, Minsk, Belorusskiy Devlet Rodionova, E. V. (2001). Üniversitesi yayınları. Forks, North Dakota. Word Order And )nformatıon Structure )n Starodumova, E. A. (2005). Sintaksis Sovremennogo Russkogo Russıan Syntax, Y“ksek Lisans tezi, Grand

Yazıka, Vladivostok, Dalnevostochnıy Üniversitesi yayınları. Şimşek, R. . Örneklerle T“rkçe Sözdizimi, Trabzon. V.V.Nikitina,Şustikova, L.V.Ostrenko, T.V. İ.V.Gordiyenko, V.N.Povarova, A.A.Atabekova, S.P.Rozanova, N.G.Bolşakova, V.Y.Semar, A.A.Davletkeldiyeva, N.P.Yova, L.A.Karpus, V.A.Kulakova, N.S.Novikova, Rusya L.V.Smirnova, Y.N.Şorkina. . Russkiy Yazıyk Dlya Vas, Moskova, (alklar Dostluğu Üniversitesi yayınları 13

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Vavilova, E.N. . Sintaksis Sovremennogo Russkogo Yazıka Lektsii dilya inostrannıh studentov gumanitarnogo profilya, TPU Tomskiy Politehniçeskiy Universitet, Tomsk.

Yanoviç, E.İ. , İstoriçeskaya Grammatika Russkogo Yazıka, Yuan- Minsk, Belorus Devlet Üniversitesi yayınları. Tarihi, Ankara. Xin, Wang. . Çin'deki T“rk Diyalektleri Araştırma

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

BALKAN SAVAŞI AREFESİNDE ARNAVUTLUK’UN SİYASî VE SOSYAL DURUMUNA DAİR BAZI TESPİTLER

Prof. Dr. Nuri KÖSTÜKLÜ Necmettin Erbakan Üniversitesi A. Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Tarih Eğitimi Anabilim Dalı Konya- Türkiye [email protected]

ÖZET

Bilindiği üzere, İttihat Terakki’nin iktidarda olduğu Balkan Savaşı’na tekaddüm eden yıllar, Osmanlı’nın Balkan coğrafyasında köklü siyasî ve sosyal çalkantıların yaşandığı dönemlerdir. Söz konusu süreçte, büyük devletlerin el altından desteklediği Sırp, Bulgar ve Yunan milliyetçilik hareketleri ve diğer Hristiyan unsurlara verilen destekler, bölgedeki Müslümanlar ve farklı milliyette olanlar üzerinde ciddi bir baskı unsuru olmaya başladı. Bu baskılardan Balkanlar’daki Müslümanlar özellikle, Arnavutluk, İşkodra ve Kosova vilayetleri ve Makedonya çok etkilendi. Bu coğrafyada Osmanlı hakimiyeti bulunmakla birlikte Osmanlı’nın eski gücünü kaybetmeye başlaması ve dış tahrikler yüzünden karışıklıkların önü bir türlü alınamıyordu. Bu olumsuzluklara ilave olarak iktidarda bulunan İttihat Terakkicilerin yanlış siyasî, sosyal ve kültürel politikaları da Osmanlı yanlısı unsurları küstürmekte veya Osmanlı yönetimine karşı tavra yönelmeye itiyordu. Halbu ki, başta Arnavutlar olmak üzere bu coğrafyadaki halk ile 1389’dan itibaren başlayan ve 5 asırdan fazla süren köklü tarihi ve kültürel bağlar bulunuyordu. Sadrazam Hakkı Paşa’nın ifadesi ile “Arnavutlar V. Mehmed’in tacının en kıymetli mücevheri” idi. Vakıa bu iken, bir taraftan Fransız ihtilalinin doğurduğu “milliyetçilik” kavramı ve bu kavramın arkasında küresel emperyalizmin hız kazanması, öte yandan dönemin Osmanlı yönetiminin zaafiyeti ve hataları neticesinde Balkan coğrafyası gittikçe istikrarsızlığa ve Osmanlı’dan kopuşa doğru itildi.

Bu bildiride, bahse konu olan süreçte yani Balkan Savaşı’na tekaddüm eden son iki-üç yıl içinde Arnavutluk coğrafyasındaki siyasî ve sosyal çalkantılar ve bunların dil ve edebiyat gibi kültürel alana etkileri, 15

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. bölgede görev yapan askerî ve siyasî şahsiyetlerin rapor ve görüşleri doğrultusunda analiz edilecektir. Araştırmamızın kaynaklarını, tarafımızdan ilk kez literatüre tanıtılacak olan Başbakanlık Osmanlı Arşivi belgeleri oluşturmakla birlikte konu ile ilgili diğer temel kaynaklardan da faydalanılacaktır.

Anahtar Kelime: Arnavutluk, Balkanlar, Osmanlı Devleti, İttihat Terakki, Türk Tarihi, Türk kültürü

ABSTRACT

SOME EVALUATIONS ON POLITICAL AND SOCIAL SITUATION OF ALBANIA ON THE EVE OF BALKAN WAR

As it is konwn, the years when the Union and Progress Committee (Ittihat and Terakki) was in power just before the Balkan War was the period in which the Ottomans were in radically political and social turmoil in the Balkan Geography. Then, The Serbian, Bulgarian, and Greek nationalistic movements supported by the great states and other supports given to other Christian elements became a serious constraint on the Muslims and different nationalities. The Muslims in the Balkans, especailly the provinces of Albania, Shkoder, Kosovar, and Macedonia were badly affected from those constraints. Although the Ottomans were in power in those regions, the turmoil caused by foreign porvocations could not be prevented by any means because the Ottomans were losing their strength. In addition, the erronously social, and cultural policies of the members of Union and Progress Committee (Ittihat and Terakki) offended those elements supporting the Ottomans and made them take a stand against the Ottomans. However, there had been strong historical and cultural relations that had started in 1389 and been going on for more than 5 centuries with the people in that geography, especially the Albainans. As Sadrazam Hakkı Pasha reiterated, “the Albanians were the most precious gem of V. Mehmet’s crown.” At this cunjunction, the Balkan Geopraphy was pushed into instability and towards secession from the Ottomans because of the impotance and mistakes of Ottaman government and the acceleration of global emperialism appeared as a result of the “nationalism” concept the French revolution brought about.

In this paper, the political and social turmoils and their effects on cultural areas such as language and literature in the last two-three years just before the aforementioned period when the Balkan War broke will be 16

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. analysed in the direction of the reports and views of military and political personalities who worked in the region. The sources comprise of the documents from the Prime Ministry Ottman Archieves, and we are about to introduce them first, but other basic soruces related with the subject will also be used.

I-GİRİŞ

Problemlerin sebeplerine inmek için biraz gerilere gidecek olursak, Balkanlardaki istikrarın en önemli kırılma noktalarından birisi 93 Harbi olarak bilinen 1877- 1878 Osmanlı -Rus savaşı ve akabinde yapılan Ayastefanos ve Berlin Antlaşmaları olduğunu görüyoruz. 3 Mart 1878 tarihinde imzalanan Ayastefanos Antlaşmasına göre Arnavut nüfusunun yoğun olduğu toprakların büyük bölümü yeni kurulan Yunanistan, Bulgaristan, Sırbistan ve Karadağ’a verilmekteydi. Bu durum şüphesiz, başta aydınlar olmak üzere Arnavut halkını çok rahatsız etti. Ayastefanos’un Osmanlı lehine tashihi ümitleri taşıyan Berlin Konferansı’ndan üç gün önce 10 Haziran 1878’de Arnavut ileri gelenleri Prizren’de bir kongre düzenlediler. Ancak Berlin Kongresi’nde de Arnavutların kaygılarını 17

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. giderecek kararlar maalesef çıkmadı. Büyük devletler nezdinde Osmanlı Devleti de bölgedeki haklarını koruyamayınca Arnavutlar ister istemez bir nefs-i müdâfaaya girmek durumunda kaldılar. Bölgede baş gösteren kaos ve kargaşa Osmanlı’nın gönderdiği Derviş Paşa komutasındaki kuvvetlerle bastırıldı. Ancak, bu harekat Karadağ’ın menfaati yönünde geliştiğinden Arnavutluk’ta kalıcı bir istikrarı sağlayamadı1.

Nitekim 1893’te patlak veren “Makedonya Sorunu” Arnavutları ciddi bir şekilde tehdit etmeye başlamıştı. Çünkü, arkalarına Rus desteğini alan Bulgarlar, büyük bölümü Arnavutlarla meskun Makedonya’yı ilhaka yönelmişlerdi. Öte yandan Berlin Antlaşması sonucu olarak Makedonya’da reform yapılmasının, söz konusu coğrafyada Slav tehlikesini artıracağı ve Makedonya’daki Arnavut topraklarının parçalanacağı endişesi, Arnavut halkını sarmış bulunuyordu. Bu yüzden, teşkilatlanan Arnavutlar, Sultan Abdülhamid’e müracaat ederek, Makedonya sınırlarındaki Arnavut bölgelerinin reformdan muaf tutulmasını, Arnavut nüfusunun yoğun olduğu vilayetlerin bir eyalette toplanarak bir Arnavut vali idaresine verilmesini, Arnavut dil ve kültürünün geliştirilmesine yönelik tedbirler alınmasını talep ettiler2.

1902’de yeniden alevlenen Makedonya Meselesi3 bölgede baş gösteren çete faaliyetleri, Arnavut coğrafyasındaki tedirginliği tekrar artırmaya başladı. 1907’de İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Makedonya’da teşkilatlanması ve faaliyetleri Arnavut coğrafyasındaki gelişmelere farklı bir ivme ve karakter kazandırdı. İttihatçılar, Sultan Abdülhamid’i devirmek yönünde Arnavut desteğini alabilmek için onlara çeşitli vaatlerde bulundular. Netice itibarıyla, 1908 Meşrutiyet ilanında Arnavutların önemli katkısı oldu. II. Meşrutiyet, Arnavutluk’ta coşku ile karşılandı. Ancak İttihat Terakki’nin, verdiği vaatleri karşılayamaması, Arnavutlar’da hayal kırıklığı yarattı. Hatta, Meşrutiyetle birlikte gelen zorunlu askerlik uygulaması, eğitim ve kültür alanındaki bazı uygulamalar, Arnavutların mevcut Osmanlı yönetimine karşı hoşnutsuzluğunu gittikçe artırdı. Öte yandan, Avusturya, İtalya, Rusya ve Almanya’nın bölge üzerindeki emperyal beklentileri ve

1 Arnavut aydınlarının Prizren toplantısı ve akabinde oluşan Prizren Birliği ve faaliyetleri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz., Necip P. Alpan, Prizren Birliği ve Arnavutlar (1878-1978), Çağdaş basımevi, Ankara 1978 2 Süleyman Kani İrtem, Osmanlı Devleti’nin Makedonya Meselesi Balkanların Kördüğümü, haz., Osman Selim Kocahanoğlu, İstanbul 1999, s.123 3 Makedonya meselesi ve Arnavutlarla ilişkisi hakkında ayrıntılı değerlendirme için bkz., Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılabı Tarihi, Cilt:2, Kısım:1, TTK yay., Ankara 1991, s. 183- 197 18

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. tahrikleri, Arnavutluk coğrafyasındaki isyanın zeminini hazırladı. Daha Meşrutiyet’in birinci yılı dolmadan 1909’da İpek’te ilk isyan başgösterdi. Çeşitli tedbirlerle bu isyan bastırılmış ise de Balkan Savaşı arefesine gelindiği 1910, 1911 ve 1912 yıllarında isyanların ve istikrarsızlığın önü kesilemedi. 1910 ayaklanması sırasında, Harbiye Nazırı Mahmut Şevket Paşa bölgeye giderek, aldığı tedbirlerle asayişi sağlanmaya çalıştı.

1911 isyanında ise bizzat Sultan Reşad, Arnavutluk’u ziyaret etti. Kanuni Sultan Süleyman’dan sonra ilk kez bir padişah bu coğrafyayı ziyaret ediyordu. 16 Haziran 1911’de Kosova’ya giden Sultan Reşad, yaklaşık 100.000 Arnavut ile Cuma namazını kıldı. Daha önce asayişi sağlamak üzere görevlendirilen Mahmud Şevket Paşa’nın 82 taburla getiremediği barışı, Sultan Reşad temin etmişti4. Tabii ki bu tedbirler, aslında geçici olmaktan öteye gidemiyordu. Çünkü, artık Balkan savaşına yaklaşan günlerde Osmanlı Devleti’nin Balkanlar’da birliğini koruyacak gücü ve iradesi kalmamış idi. Dolayısıyla, Arnavutlar da tabir yerinde ise “kendi başlarının çarelerine bakmak” durumuyla başbaşa bırakılmış bulunuyorlardı.

Balkan savaşı arefesinde, Arnavutluk coğrafyasının genel görünümü böyle olmakla birlikte, sözkonusu coğrafyada yaşanan problemlerle ilgili olarak bölgeyi yakından tanıyan bazı diplomatlar, askeri ve siyasi şahsiyetler de meselenin tespiti ve çözümü noktalarında, gerek yazdığı raporlarla gerekse verdikleri demeçlerle, görüşlerini bildirmişlerdir. Bu çerçevede, İtalyan “il Piccola Della Sera” gazetesinin 12 Mayıs 1910 tarihli nüshasında yayınlanan bir Arnavut Paşa’nın görüşleri ile Osmanlı Devleti’nin Çetine (Karadağ) sefiri Alfred Rüstem Bey’in 7 Kanun-i sani (Ocak) 1911 tarihli raporlarının, Balkan savaşı arefesinde Arnavutluk’un siyasi ve sosyal durumunu anlamada önemli ayrıntılar taşıdığı kanaatindeyiz. Şimdi bu röportaj ve raporu mercek altına almak istiyoruz;

II- BALKAN SAVAŞI ÖNCESİ ARNAVUTLUKTAKİ GELİŞMELER İLE İLGİLİ BAZI RAPOR ve DEĞERLENDİRMELER

Bilindiği üzere, Almanya gibi birliğini geç kuran İtalya, diğer Batılı ülkelere nazaran sömürgecilik faaliyetlerinde gecikmiş bulunuyordu. Bu yüzden, doğan her fırsatı değerlendirme gayreti içinde olan İtalya’nın yayılmacı politikalarından, tabii olarak Osmanlı coğrafyası da etkileniyor

4 Fahri Maden, “Arnavutluk’un Bağımsızlık Süreci (1877-1913)”, Avrasya Etüdler, sayı:39 (2011/1), TİKA yay., s.167 19

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. idi. Özellikle çizme’nin doğu sahillerine yakın Arnavutluk’taki gelişmeler her zaman İtalyan siyasetinin ve kamuoyunun da ilgisi içinde olagelmiştir. Trieste şehrinde İtalyanca olarak yayınlanan “il Piccola Della Sera” gazetesinin İstanbul’daki muhabirinin, ismini vermekten çekindiği ama “bir zamanlar çok önemli devlet makamlarında bulunmuş bir Arnavut Paşa” diyerek önemli bir şahsiyet olduğunu vurguladığı devlet adamı ile yaptığı röportaj “İsyan Bütün Arnavutluk’u Tutuşturur mu?” başlığı ile adı geçen gazetenin 12 Mayıs 1910 tarihli nüshasında yayınlanmıştır. Şimdi bu röportajı aynen veriyoruz;

“İsyan Bütün Arnavutluk’u Tutuşturur mu?

Şevket Paşa Takviye İstiyor.

Bir Arnavut Paşaya Göre İsyanın Sebepleri.

İstanbul (7) Bir zamanlar önemli devlet makamlarını işgal etmiş fakat sonra siyasi hayata yeniden dönmek için pek çok acıklı deneyimde bulunmuş bir Arnavut şahsiyeti tarafından kabul edilme şansını elde ettim. Ona, Arnavutluk’taki isyan hakkındaki intibalarını ve isyancıları kışkırtan “gerçek sebep” hakkındaki izlenimlerini sordum. - Sebepler?, dedi, Arnavut Paşa, benim “sebep” sözümün yerine. Bir tane sebep yok ki! Yeni Vergiler Hükümet veya onun temsilcisi olan Kosova Umum Valisi Mazhar Bey, Arnavutlara, ödemeleri mümkün olmayan ağır vergiler koydular. Merkezi hükümetin düşüncesiz hak iddialarında bulunduğu isyanın patlak verdiği bölgede; fakir, derme çatma kulübelerde yaşayan, temel ihtiyaçlarını gidermek için kırk elli kilometre yürümek zorunda olan insanlar yaşamaktadır. Ve yeni yüksek vergiler derhal ödenmeye zorlandı, anlaşılamaz ve izah edilemez haksızlıklar, maaşlardan yapılan kesintiler ve zulümler yapıldı. Hükümet, Arnavutluk’a; Arnavutların örflerini, âdetlerini ve zihniyetlerini tanımayan memurlar gönderdi. Yüzlerce yıl devlete karşı yarı- bağımsız yaşamış bir halk, yaşam biçimini bir günde zorla değiştirebilir mi? Arnavut halkı, kendisi için faydalı ve mantıklı olsa bile, örf, âdet ve geleneklerine aykırı olan değişikliklere ve bilhassa zorla konan mükellefiyetlere karşı isyan ediyor. Abdülhamit’in Siyaseti Arnavutların karakter ve zihniyetini bilen Abdülhamit, Arnavutluk’ta tarım alanlarının ekilip biçilmesini teşvik ederek kıtlığın önüne geçmeyi ve eğitim ve diğer alanlarda bazı reformlar yapmayı başardı. Abdülhamit’in uğursuz siyasetinin neticesi olarak şimdi bunlar meydana geliyor. Fakat çok acıklı olarak görüldüğü gibi şimdiki idareciler de, Arnavutların yeni vatan ve 20

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. anayasa fikrine karşı sadece âsi ve muhalif olmayıp fakat yabancı kışkırtıcıların planlarını bozduklarına inanıyorlar. İşbaşındaki Hükümetin Hataları Şimdiki hareketlerin, eski rejimin entrikalarının bir dönüşü değil, eskinin bir kalıntısı olması mümkündür. Fakat hükümet veya görevlileri ölümcül yabancı tahriklerin önünü almak için hiçbir şey yapmadılar, hattâ kötülük hamurunu mayaladılar. Sadece, gayr-i siyasi bir konu olan Arnavut alfabesine karşı muamelesini zikretmek, hükümetin kabiliyetsizliğine bir örnek olay olarak yeterlidir. Devlet görevlileri, Arnavut aydınlarının, Arnavut dilini Arap yerine Latin karakterine dönüştürme hedeflerini ve yasamanın daha sivil ve yurtsever hale getirilme çabalarının büyük bir tehlike olduğuna inandılar. Hükümet –yeni rejimin ilk günlerinde söz vermiş olmasına rağmen- bize karşı hareket ederek, bizi Arap alfabesini kullanmaya zorladı; Arnavutça eğitim yapılan okulları bile kapattı. Bu çok büyük bir hata idi. Geçen sene, bütün Arnavutları kızdırmaktan başka bir sonuç doğurmayan bir provakasyon olan Cavit Paşa’nın askeri seferini hatırlatmak lüzumsuzdur. Geçmişi unutturmak, Arnavutların sempatilerini kazanmak ve iyi şeyler talep etmeye cesaretlendirmenin aksine yeni yönetim Arnavutlara karşı sadece şüpheli davranışlarda bulunmadı aynı zamanda şiddetli haksızlıklar yaptı ve tamahkar davrandı; neredeyse Arnavutlar, anayasayla elde ettikleri kıymetli kazanımları unuttular. Bu muamelenin sonucu olan uğursuzluğu maalesef şimdi görüyoruz. Şimdi çare aranıyor. Ama ne suretle, cebirle mi, kuvvetle mi? Arnavut halkı şimdi ve hep asi bir halk ve eşkıya bir halk olarak şikayet edildi. Düzenli birlikler er veya geç isyanı bastırıp hakimiyet kuracak ve hükümet gücüyle zafer kazanarak prestijini geri alacaktır. Ne Yapılmalı? Yıllarımın deneyimi, vatandaşlığımın bilinen derin karakteri ve bunun gibi diğer sezgilerimle kendimi aldatıyorum ama eğer Jön Türk Hükümeti bir an önce bütün samimiyeti ve gerçek vatanseverliğiyle Arnavutların yaralı kalbini kazanmak için bütün ikna edici duygu vasıtalarını aramazsa, iş işten geçmiş olacak. Bu topraklarda yaşayan halk, Sadrazam Hakkı Paşa’nın nutkunda ifade ettiği gibi “V. Mehmet’in tacının en kıymetli mücevheridir.” Bu halkı öfkelendirmek yerine, ona yardımcı olmak için dost elini uzatmalı ve ona daha iyi bir hayatın yolunu göstermelidir. Arnavutluk’un yeniden örgütlenmeye köklü reformlara ihtiyacı var. Arnavutluk’un silahı bırakıp sabana ve bele sarılmasından başka bir yol yok” 5. Yukarıdaki sözlerinden önemli bir Osmanlı Devlet adamı olduğu anlaşılan Arnavut kökenli Paşa’nın, gayet samimi olarak Arnavutluk’taki problemi tespit ederek bazı çözüm yolları önerdiğini görüyoruz. Bu ifadelerden anlaşılacağı üzere; vergi rejiminden kaynaklanan ekonomik

5 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, HR SYS, 135/40; bkz. EK:1. 21

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. problemler, mevcut yönetimin hataları, eğitim ve kültür alanında görülen aksaklıklar ve yanlışlıklar, Arnavutluk coğrafyasında baş gösteren huzursuzlukların ve istikrarsızlığın öndegelen sebepleri arasında gösterilmektedir. Ancak bu tespitler, doğru olmakla birlikte, galiba buzdağının suyun üstünde görünen kısmı niteliğindedir. Çünkü, 1815’den itibaren Balkan coğrafyasının yeniden şekillenmesi, “şark meselesi” çerçevesinde Osmanlı’nın Balkanlardan uzaklaştırılması, Panslavizmin hedefleri, vs. emperyal küresel projeler aysbergin esas kütlesini oluşturuyor idi. Balkan Savaşı öncesi Arnavutluğun siyasi ve sosyal durumu ve yaşanan problemler üzerinde ciddi mesaileri bulunanlardan birisi de Osmanlı’nın Çetine sefiri Alfred Rüstem Bey’dir. Babası Leh asıllı olan Rüstem Bey, siyaset ve diplomasi alanında yakın Türk tarihinde iz bırakan önemli bir şahsiyettir. Genç yaşta Osmanlı hariciyesinde görev almaya başlamış, Osmanlı-Türk menfaatlerini kararlı bir şekilde savunmasıyla dikkat çekmiş, başarılı dürüst bir diplomattır. Vaşington’da büyükelçi olarak bulunduğu sırada 1915’de asılsız Ermeni iddialarına karşı kararlı ve cesur bir şekilde Türk tezini savunduğu için Amerikan yönetimince “istenmeyen adam” ilan edilmişti. Dış politikada ve siyasette güçlü analizlere sahip bir diplomat olarak dikkat çekmektedir. Dolayısıyla, Arnavutluk meselesini anlamada Alfred Rüstem Bey’in görüş ve yorumlarının önemli olduğunu düşünüyoruz. Kendisi 7 Ocak 1911 tarihinde Sadaret’e sunduğu bir raporda6, Balkan Savaşı öncesinde Arnavutluk’un durumuna dair ayrıntılı analizlere girmiştir. Özellikle, Çetine’deki Alman ve Rus sefirleriyle bizzat görüşmeler yaparak, Arnavutlukta yaşanan problemlere daha geniş perspektiften bakmaya çalışmıştır. Alfred Rüstem Bey’in, Balkan Savaşı öncesinde Arnavutluk’un durumuna dair tespitlerini dış ve iç sebepler olmak üzere iki temel noktada toplamak mümkün görünmektedir; 1-Herşeyden önce Almanya, Rusya, Avusturya ve İtalya; Arnavutluk, İşkodra ve Kosova coğrafyasıyla yakından ilgilenmektedir. Bu ilgi aynı zamanda onların sözkonusu coğrafyada bir nüfuz mücadelesi rekabetine dönmüş durumdadır. Hatta, Rusya ve Almanya tarafından, Hristiyan Arnavud olan Mirtidalilere silah dağıtılması teşvik edilmektedir. 2- Mevcut hükümet ve İttihat Terakkicilerin Arnavutluk, Kosova ve İşkodra vilayetlerine yönelik askerî tedbir veya idarî ıslahat ağırlıklı politikaları yanlıştır. Sultan Abdülhamid’in hallinden sonra, Arnavutluk vilayetleriyle bağlantı zayıflamıştır. Zaman geçirilmeden ilişkilerin kuvvetlendirilmesi çareleri aranmalı, “Osmanlılık” kavramı etrafında Arnavutlarla iyi ilişkilerin geliştirilmesinin Osmanlı toprak birliği açısından bir hayat-memat meselesi kadar önemli olduğu bilinmelidir. Bunun da

6 Başbakanlık Osmanlı Arşivi; HR-SYS, 150/33; bu rapor tarafımızdan ayrıntılı bir şekilde değerlendirilmiş ve yayınlanmıştır. Bkz., Nuri Köstüklü, “Balkan Savaşı Öncesinde İşkodra ve Kosova Vilayetlerinin Durumuna Dair Çetine Sefiri Alfred Rüstem Bey’in Bir raporu”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Kasım 2012, sayı:84. 22

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. yolunun cebr ve şiddetden değil, hüsn-i idare ile refah ve saadete yönelik uygulamalarla sağlanabileceği ifade ediliyor. Bu cümleden olmak üzere, bölgenin istikrarı için zamanında Sultan Abdülhamid’in uyguladığı gibi huzur ve refahı artırıcı ekonomik, sosyal ve kültürel tedbirlerin alınması ve özellikle Arnavut kabile reisleriyle iyi diyalog kurularak, vatana ihanet suçunun dışındaki suçluların affının isabetli olacağına işaret ediliyor.

SONUÇ Balkan Savaşı öncesinde Arnavutluk’un siyasi, sosyal ve kültürel durumuna ait yukarıda ifade edilen genel değerlendirmelerle birlikte, Arnavut kökenli bir Osmanlı Paşası’nın konu hakkındaki mülâkatı ve başarılı bir diplomat ve devlet adamı ve bölgede görev yapan Alfred Rüstem Bey’in bölge ile ilgili tespitleri, bize 20.yy. başlarında Arnavutluk’un durumu hakkında çok önemli ipuçları vermektedir. Aslında Arnavutluk üzerinden yapılan bu tespitler, bütün Balkan coğrafyası için geçerli olabilecek ortak bir tablo olarak karşımıza çıkmaktadır. Her ne kadar, Arnavutluk coğrafyasında ortaya çıkan istikrarsızlık ve problemlerin sebepleri olarak, haklı da diyebileceğimiz, yukarıda dile getirilen dönemin Osmanlı yönetim hataları ve diğer iç sebepler ayrıntılı ve çoğaltılarak sıralansa da, yine de; “bu hatalar, yanlışlar olmasaydı Arnavutlukta istikrar bozulmazdı” diyemezdik. Çünkü, istikrarsızlıktan ve huzursuzluktan beslenen bir küresel emperyalizm artık Balkan coğrafyasında etkili olmaya başlamıştır. Eğer istikrarsızlıktan beslenen güçlerin amaçları ve hesapları engellenecek ise, bunun da tek yolunun güçlü, kuvvetli kısacası başkalarınca belirlenen politika peşinde koşan değil, politika belirleyici bir konumda olmaktan geçiyor. İşte Balkan Savaşı’na tekaddüm eden yıllarda, hatta kendisi hakkında “hasta adam” teşhisi konulduğu 19.yy. ilk çeyreğinden itibaren Osmanlı Devleti artık bölgesinde siyaset belirleyici olmaktan çoktan çıkmış bulunmakta idi. Meseleye böyle bakılabilirse, zannediyoruz günümüz dünya barışını tehdit eden gelişmelerin sebeplerini de doğru anlayabileceğimiz kanaatindeyim.

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. EK:1

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. YABANC) DİL ÖĞRETİMİ AÇ)S)NDAN TÜRKÇE VE İNGİLİZCENİN YAP)SAL ÖZELLİKLERİNİN KARŞ)LAŞT)R)LMAS)-BOSNA-HERSEK ÖRNEĞİ

Arş. Gör.Ayşeg“l SEFER Arş. Gör S“meyye KONUK rsitesi - [email protected];Marmara Ünive [email protected]“rkçe Eğitimi İstanbul T“rkiye

ÖZET Bu çalışmanın amacı yabancı dil öğretimi açısından T“rkçe ve İngilizcenin yapısal özelliklerini karşılaştırmak ve T“rkçenin yabancı dil olarak öğretiminin kolay olup olmadığını belirlemektir. Yabancı bir dili kolay öğrenmek öğrenenlerin anadiline benzerliğinden etkilenmesine rağmen dilin bazı özellikleri öğrenmeyi kolaylaştırabilir. Bu çalışmada T“rkçe ve İngilizceyi yapısal özellikleri açısından karşılaştıran bir anket hazırlanmış ve veriler toplanmıştır. Anket ölçeğini hazırlarken kaynaklar taranmış, uzman gör“ş“ alınmış ve pilot uygulaması yapılmıştır. Anket lise . ve . sınıfta okuyan, T“rkçe ve İngilizceyi yabancı dil olarak öğrenen öğrencilere uygulanmıştır. Anket soruları gör“şme yöntemiyle öğrencilere sorulmuş ve alınan cevaplar grafik analizi yöntemiyle incelenmiştir. Anahtar Kelimeler: yabancı dil olarak T“rkçe, İngilizce,yapısal özellikler, dil öğretimi

COMPARISON OF CHARACTERISTICSOF TURKISH AND ENGLISH, TEACHING AS A FORIGN LANGUAGE-BOSNIA AND HERZEGOVINA SAMPLE ABSTRACT Theaim of thisstudy is to compare the characteristics of Turkishand English as a foreign languageand determine whether Turkish is an easy language to learn. Although, learning a foreign language easily is affected by the learners' mother tongue except from that, some characteristics of the language can facilitate learning itself. Inthisstudy a survey is prepared which compares Turkishand English language depending on the faetures of these languages and data is collected. While preparing the survey literaturere view is done and expertopinion is taken and also pilot study is made. The survey is applied to students at the 3rd and 4th grades of high- school whole arns English and Turkish as a foreign language. Questions is 25

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. asked to students with interview and the answers taken from students are examined graphical analysis. Keywords: Turkish as a foreignlanguage. English, characteristics, language teaching.

Giriş

(Onursal,2006:86) Yabancı dil öğretiminin yaklaşık beş bin yıllık tarihi vardır ve k“reselleşen d“nyada yabancı dil öğrenme ve öğretmeye daha çok ihtiyaç duyulmaktadır. Eğitimde önemli bir yeri olan yabancı dil öğretimi alanında yapılan çalışmalar her geçen g“n artmaktadır. İngilizcenin yabancı dil olarak öğretimi alanında birçok çalışma mevcuttur,T“rkçenin de yabancılara öğretiminde hedeflere ulaşmak için daha fazla çalışmaya ihtiyaç duyulmaktadır. D“nya dili olma yön“nde hızla ilerleyen T“rkçe birçok “lkede seçmeli ders olarak verilmekte birçok “lkede de böl“m“ açılmış olarak öğretilmektedir.

Dillerin bilimsel çevrelerce benimsenen geleneksel iki t“r sınıflamasının ilki biçim ve yapısaldır. Sözc“k ve sözc“k t“rlerinin yapım ve biçimsel gör“n“mlerine göre sınıflandırılmaları dilbilim, yabancı dil öğretmen ve öğrencilerine söz konusu dili tanıma, yaklaşım, yöntem ve öteki ve kendi ana dilleriyle karşılaştırma benzer ve benzemezlikleri saptayarak bilinçli öğrenim ve öğretimi gerçekleştirme açısından yarar sağlar Tosun,:.

Dil öğretiminde dilin yapısal özelliklerinden faydalanarak öğretim daha alabilir.verimli bir hale getirilebilir. Dilin yapısal özelliklerinin farkında olan birey bu özellikleri dikkate alarak öğrenim s“recinde daha bilinçli yer

D“nya “zerinde en çok konuşulan inci dil olan T“rkçenin kullanımı ve etkinliği g“n geçtikçe artıyor. D“nyanın dört bir yanında T“rkçeye ilgi b“y“rken; özel okul ve kurslar haricinde, ortaöğretim d“zeyinde in “zerinde, y“kseköğrenim d“zeyinde ise ın “zerinde “lkede T“rkçe dersleri veriliyor. Son yıllarda d“nyanın dört bir yanında açılan T“rkçe kursları da b“y“k ilgi gör“yor. Yunus Emre Enstit“s“ b“nyesinde, çeşitli “lkelerde açılmış dil ve k“lt“r merkezi mevcut. Ayrıca dan fazla “lkede açılan özel okullarda, T“rkçe m“fredatla eğitim veriliyor. Başbakanlık Kamu Diplomasisi,a

T“rkçe eğitiminin verilme şekli:

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

ve Kurslar

İlk Ortaöğretim ders Y“kseköğretim ders Kurslar

Seçmeli Seçmeli Özel

Yunus Emre Merkezleri

Anadil dili Zorunlu ders kurslar b“nyesinde açılan /Göçmen

dil

Yabancı T“rkoloji k“rs“s“

Başbakanlık Kamu Diplomasisi, b

Birçok “lkede eğitimi verilmekte ve çok fazla kişi tarafından konuşulmakta olan bir dil olmasından dolayı T“rkçenin yabancı dil olarak öğrenilme ihtiyacının da y“ksek olduğu söylenebilir. Karababa da T“rkçenin yabancı dil olarak öğretimiyle ilgili şunları söylemektedir:

Bir dilin gelişmiş olması, zengin olması; sadece anadili olarak etkin bir biçimde öğretiliyor olmasına veya o dildeki sözc“k sayısına, o dille “retilmiş yapıtlara, o dilin d“zg“n ve kurallarına uygun biçimde toplumda kullanılıyor olmasına bağlı değildir. Bir dilin yabancı dil olarak öğretilmesi; o dilin sadece kendi sınırları içinde kalmayıp diğer uluslar ve k“lt“rlerle iletişime girmesi, tanınması ve sağlıklı biçimde öğretilebilmesi için o dilin; daha çok gelişmesi, o dil “zerine ve öğretimine ilişkin daha çok çalışma yapılması anlamına da gelir.

Candlin ve Mercer,G“nl“k 2001:21). gözlemlerimiz bize ikinci dil edinimindeki performansın daha önce bilinen dil veya dillerden etkilendiğini göstermektedir Yabancı dil öğrenen birey ister istemez öğrendiği dili ana diliyle veya bildiği başka bir dille karşılaştırmakta ve öğrenmekte olduğu dile karşı bir öğrenme tavrı almaktadır.

Bir dili yalnızca kendi özellikleri açısından değerlendirmek zordur. Dili kullananlar bu dilin, başka bir dille karşılaştırıldığında ortaya çıkacak olan avantajları ve dezavantajlarını normalde fark edemezler. Başka bir27

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. dilile tanışmış olanlar k“ç“k bir azınlıkta olduğu için, konuşanların çoğu, (Pei,1967:337).d“nya dilleri içinde kendi dillerinin nerede yer aldığı konusunda fikir sahibi değillerdir, mutlu bir cehalet içinde hayatlarını s“rd“r“rler. -Avrupa dil ailesinin Germen dilleri kolun

İngilizce (int a aittir. T“rkçe ise Ural Altay dillerinin Altay kolunda yer almaktadırErgin,a:. Farklı dil ailelerine ait olan bu iki dil yapısal özellikleri yön“yle birbirinden farklıdır.

İngilizcenin başlıca özellikleri:

Çekimli bir dildir, yeni kelime yaparken ve çekimlerken kökte -54).değişme olur, cinsiyet kategorisi vardır, yazılışı ve okunuşu farklıdır, kelime sırası özne+y“klem+nesne şeklindedir Baugh ve Cable,:

T“rkçeninSondan eklemeli başlıca birözellikleri: dildir, kelimelere ek getirilirken k

ökler değişmez, vokal uyumu vardır, kelime sırası özne+nesne+y“klem şeklindedir, biry“klem dildir c“mlenin (Aksan, 2008)sonunda (Ergin,2009b:9). yer alır, cinsiyet kategorisi yoktur, kelimeler c“mle içinde farklı yerlerde kullanılabilir, T“rkçe olduğu gibi yazılabilen

T“rkçenin en b“y“k özellikleri arasında, yazıldığı gibi okunması, çıkarılması zor seslerin olmaması ve en modern bir alfabe yapısına sahip olması vardır. Sondan eklemeli bir dil olmasından da kelime t“retimi oldukça kolaydır. Örneğin, Göz kelimesini bilen bir kişinin, Gözl“k, Gözl“kç“, Gözl“kç“l“k gibi kelimeleri öğrenmesi çok kolaydır, ç“nk“ sadece eklerin ne anlam kattıklarını bilmesi yeterlidir. Çelebi,: bul

D“nyada en çok konuşulan ikinci dil ve aynı zamanda bilim dili ka edilen dil İngilizcedir. yılından bug“ne kadar yabancı dil olarak öğretilmektedir Yalden,. İngilizcenin yabancı dil olarak öğretimiyle ilgili birçok çalışma bulunmaktadır. T“rkçenin yabancı dil olarak öğretimiyle ilgili çalışmalar da arttırılmalıdır.

T“rkçe yapılan bir araştırmaya göre voxy, öğrenilmesi en zor diller listesinde orta zorlukta dörd“nc“ sırada yer almaktadır. Bu araştırmada öğrenilen dilin anadile veya bilinen dillere yakınlığı, dilin karmaşıklığı, dil öğrenmeye harcanan zaman, ulaşılan dil öğrenim kaynakları ve motivasyonun da önemli değişkenler olduğu belirtilmiştir. 28

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Bu çalışmada Çince, İngilizce, İspanyolca ve (intçeden sonra milyon kişi sayısıyla d“nyada en çok konuşulan beşinci dil olan T“rkçenin yapısal özellikleri ile İngilizcenin yapısal özellikleri yabancı dil olarak öğretimi bağlamında karşılaştırılacaktır. T“rkçenin hangi yapısal özellikleri bakımından kolay öğrenildiği tespit edilmeye çalışılacaktır. Bu konuyla ilgili literat“r taraması yapıldığında iki dili yapısıyla karşılaştıran bir çalışmaya ulaşılamamıştır. Sadece birkaç tane iki farklı dildeki bir veya iki dilbilgisi yapısının karşılaştırıldığı gör“lm“şt“r. Metot

Çalışmada nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Bu çalışmada T“rkçe ve İngilizceyi yapısal özellikleri açısından karşılaştıran bir anket hazırlanmış ve veriler toplanmıştır. Anket ölçeğini hazırlarken kaynaklar taranmış, uzman gör“ş“ alınmış ve pilot uygulaması yapılmıştır. Anket lise . ve . Sınıfta okuyan, T“rkçe ve İngilizceyi yabancı dil olarak öğrenen öğrencilere uygulanmıştır. Anket soruları gör“şme yöntemiyle öğrencilere sorulmuş ve alınan cevaplar grafikti analizi yöntemiyle incelenmiştir. Çalışmada kullanılmak “zere geliştirilen anket, gör“şme yöntemiyle öğrencilere sorulmuştur. Anke dağıtmak yerine gör“şme yöntemi ile sormanın nedeni daha g“venli veri toplamaktır. Anket soruları yabancı dil olarak hem T“rkçe hem de İngilizce öğrenmiş olan öğrenci grubuna yöneltilmiştir. Evren

Bosna Hersekli

Yabancı dil olarak hem T“rkçe hem de İngilizce öğrenen lise öğrencileri.

ÖrneklemSaraybosna Kolejinde okuyan lise 3-

. sınıflarından rastgele seçilen öğrenci.

Araştırmanın Önemi lmektedir. Araştırmanın bulgularının yabancı dil olarak T“rkçe öğretimi alanına farklı bir bakış açısı getireceği d“ş“n“ 29

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Bulgular ve Yorum

Çalışmamızda T“rkçeyi ve İngilizceyi ikinci dil olarak öğrenen Saraybosnalı lise öğrencelerine, ölçek çalışması uygulanmıştır. Ölçek, T“rkçe ve İngilizcenin yapısal özelliklerini karşılaştıran bir yapıya sahiptir. Böylelikle T“rkçe ve İngilizcenin yapısal özelliklerinin, ikinci dil öğrenicileri tarafından nasıl algılandığı gör“lm“şt“r. Pilot uygulaması yapılarak geçerliliği g“venilirliği tespit edilen ölçek maddelerine öğrencilerin verdiği yanıtlar tek tek ele alınmıştır.

İlk madde şu şekildedir:

. T“rkçede cinsiyet kategorisinin olmaması bu dili öğrenmeyi kolaylaştırır.

. İngilizcede cinsiyet kategorisinin olması bu dili öğrenmeyi kolaylaştırır.

25 Grafik: Katılımcıların20 . maddedeki cevap dağılımı 20 14 14 15 12 11 8 10 7 6 4 4 5 Türkçe 0 İgilizce

Grafik 2: 1. Maddenin

y“zde grafiği

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 90% 80% 70% 14% 28% 60% 50% 22% Kesilikle Katılıyoru 40% 28% 30% Katılıyoru 20% 40% 24% 16% 8% 10% 12% Kıse Katılıyoru 0% 8% Katılıyoru Kesilikle Katılıyoru

T“rkçede dilin cinsiyet özelliğinin olmayışı öğrenciler için bu dili öğrenmeyi kolaylaştırıcı bulunmuştur. Öğrencilerin %sı bunu kolaylaştırıcı olarak değerlendirmiştir.

İlginç bir şekilde İngilizcenin cinsiyet özelliğinin bulunması, öğrenciler tarafından dilin öğreniminde kolaylaştırıcı olarak değerlendirilmiştir. Öğrencilerin %i cinsiyet özelliğinicinsiyet dil öğrenmede kategorileri kolaylaştırıcı anadillerinde olarak de değerlendirmiştir. Burada öğrencilerin anadillerinin İngilizce ile aynı gruptan olması nedeniyle, bulunduğu için, kolay olarak algıladıkları söylenebilir.

Ölçeğin ikinci maddesi şu şekildedir:

. T“rkçede kelimeleri çoğul yapmak kolaydır.

. İngilizcede kelimeleri çoğul yapmak kolaydır.

Grafik : Katılımcıların . maddedeki cevap dağılımı

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 40 34 35 30 25 18 20 16 15 8 10 10 3 5 3 5 2 1 Türkçe 0 İgilizce

Grafik100% : . Maddenin y“zde grafiği 4% 80% 16% 20% 60% 32% Kesilikle Katılıyoru 40% 68%

20% 36% Katılıyoru 10% 6% 0% 2% 6% Kıse Katılıyoru Katılıyoru Kesilikle Katılıyoru

Katılımcı öğrenciler T“rkçede ve İngilizcede kelimeleri çoğul yapmayı kolay bulmaktadırlar. Ancak öğrenciler, katılma böl“m“nde %lik oranın %inde kesinlikle katılıyorum diyerek T“rkçede çoğul yapmanın daha kolay olduğu yön“nde bir tavır sergilemişlerdir. İngilizce çoğul yapmanın katılma böl“m“nde ki %lik oran % kesinlikle katılıyorum derken, % kısmen katılıyorum demiştir.

. madde şu şekildedir:

. Alfabenin Latin kökenli olması bu dildeki harflerin sembollerini32 kolayca yazmayı sağlar. 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

. Alfabenin Latin kökenli olması bu dildeki harflerin sembollerini kolayca yazmayı sağlar.

Grafik30 : Katılımcıların24 . maddedeki cevap dağılımı 25 22 20 16 17 15 10 6 7 2 4 2 5 0 Türkçe 0 İgilizce

Grafik100% : . Maddenin y“zde grafiği 80% 12% 14% 60% 48% 34% Kesilikle Katılıyoru 40% Katılıyoru 20% 32% 44% 4% 0% 0%8% 4% Kıse Katılıyoru, Katılıyoru Kesilikle katılıyoru

Öğrencilerin her iki dil için de %lik oranı Latin alfabesinin kullanımının öğrenmeyi kolaylaştırıcı etkisi olduğu yön“ndeencilerin olmuştur. her iki Kendi dillerinde kullandıkları alfabenin de Latin alfabesi oluşu öğrencilerin bu fikrini desteklediği d“ş“n“lebilir. Öğr dilde ve anadilde de Latin harfinin kullanılıyor olması benzer sonuçları vermiştir. Bu dillerden biri farklı bir alfabeyle yazılıyor olsaydı sonuçların farklı olabileceği öngör“lebilir. 33

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Ölçekteki . madde şu şekildedir:

. T“rkçenin yazıldığı gibi okunuyor olması bu dili öğrenirken okuma becerisinin kolayca gelişmesini sağlar.

. İngilizcenin yazıldığı gibi okunmaması, okuma becerisini gelişimini yavaşlatır.

Grafik25 : Katılımcıların21 . maddedeki cevap dağılımı 20 16 17 15 13 9 9 10 8 4 3 5 1 Türkçe 0 İgilizce

Grafik8: 4. Maddenin

100% y“zde grafiği 80% 18% Kesilikle Katılıyoru 60% 42% 34% 40% Katılıyoru 16% 20% 32% 26% Kıse Katılıyoru 0% 8% 2%6% 18% Katılıyoru Kesilikle Katılıyoru

Öğrencilerin %lik böl“m“ T“rkçenin yazıldığı gibi okunmasının okuma becerisini geliştirdiğini d“ş“nmektedir. Bu da T“rkçenin yazıldığı gibi okunmasının T“rkçeyi ikinci dil olarak öğrenenlere avantaj sağladığını göstermektedir. Katılımcıların %i İngilizcenin yazıldığı34

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

gibi okunmasının okuma becerisini g“çleştirdiğini d“ş“nmektedir. %“ ise bu gör“şe katılmamaktadır.

Ölçeğin . maddesi şu şekildedir:

. T“rkçenin c“mle yapısı zordur.

. İngilizcenin c“mle yapısı zordur. Grafik 9:

20 Katılımcıların17 . maddedeki cevap dağılımı 16 15 15 12 11 10 10 6 4 4 5 5 Türkçe 0 İgilizce

Grafik80% : . Madenin Y“zde Grafiği 60% 24%

40% 30% Kesilikle Katılıyoru 34% 22% 20% 10% Katılıyoru 8% 32% 12% 8% 20% 0% Kıse Katılıyoru Katılıyoru Kesilile Katılıyoru

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Katılımcıların % T“rkçenin c“mle yapısını zor bulmaktadır. %luk gelmektedir.böl“m ise T“rkçenin c“mle yapısının zor olmadığını d“ş“nmektedir. Gör“lmektedir ki ikinci dil öğrenicilerine T“rkçenin c“mle yapısı zor

Katılımcıların %si İngilizcenin c“mle yapısını kolay ve anlaşılır bulmaktadır. % lik böl“m“ ise İngilizcenin c“mle yapısını zor bulmaktadır. Bu sonuçlardan yola çıkarak ikinci dil öğrenicilerine İngilizcenin c“mle yapısı daha kolay gelmektedir. Ancak öğrencilerin anadillerinin İngilizce ile aynı gruptan olması, öğrencilerin İngilizcenin c“mle yapısını kolay olarak değerlendirmelerine yol açmış olabilir.

Ölçeğin . Maddesi su şekildedir:

. T“rkçe yapısından dolayı yabancı dil olarak İngilizceye göre daha kolaydır.

. İngilizce yapısından dolayı yabancı dil olarak T“rkçeye göre daha kolaydır.

Grafik25 : Katılımcıların20 . maddedeki cevap dağılımı 20 12 13 15 9 9 10 11 10 6 5 5 5 Türkçe 0 İgilizce

Grafik80% : . Madenin y“zde grafiği

60% 18% Kesilikle Katılıyoru 40% 24% 10% 26% Katılıyoru 20% 18% 40% 10% 20% 22% Kıse Katılıyoru 0% 12% Katılıyoru Kesilikle Katılıyoru

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Katılımcıların oransal olarak çoğunluğunun kanaati, İngilizcenin yapı özelliği olarak T“rkçeye göre öğrenilmesinin daha kolay olduğu yön“ndedir. Öğrencilerin %i İngilizcenin yabancı dil olarak T“rkçeye göre daha kolay öğrenildiğini d“ş“nmektedir. %lik böl“m ise bu gör“şe katılmamaktadır. Öğrencilerin %“ T“rkçenin yapı özelliği olarak İngilizceden daha kolay öğrenildiğini d“ş“nmektedir. %lık böl“m“ ise bu gör“şe katılmamaktadır. dair de bi Ayrıca öğrencilere- her iki yabancı dili ne kadar s“redir öğrendiklerine- r soru yöneltilmiştir. Bu soruya öğrencilerin tamamına yakını İngilizceyi yıl ve daha fazla s“redir, T“rkçeyi ise tkili yıldır bir öğrendikleri şeklinde cevap vermişlerdir. Burada öğrencilerin bu dillerin kolay olup olmadıklarını belirtmelerinde zamanın da e unsur olduğu söylenebilir.

Sonuçlar

Yabancı dil öğretiminde dillerin bazı yapısal özellikleri kolaylaştırıcı bazıları da zorlaştırıcı rol oynayabilir. Ancak göz ön“nde bulundurulması gereken önemli bir nokta da yabancı dil öğrenicilerinin öğrendikleri ikinci dilin kendi anadillerine benzerliğidir. Aynı dil ailesinden olan bir dili öğrenmek olumlu transfer dolayısıyla hızlı ve kolay öğrenme sağlayabilirken farklı bir dil yapısını öğrenmek zorlayıcı ve uzun bir s“reç gerektirebilir.

Bu çalışmanın devamında anadili T“rkçe ile aynı gruptan olan bir gruba aynı sorular yöneltildiğinde alınacak cevaplar farklı olabilir.

Ana dili dışında yabancı bir dil öğrenirken insanların dile yaklaşımını etkileyen etmenlerin başında o dilin yapısal özelliklerinden kaynaklı öğrenim kolaylığı veya öğrenim zorluğuna neden olan bir takım unsurlar bulunmaktadır. Bosnalı öğrencilerin uygulanan ölçek çalışması sonucunda onların T“rkçe ve İngilizceyi öğrenirken karşılaştıkları durumlar şöyledir:

T“rkçede cinsiyet özelliğinin bulunmaması dilin öğrenimini öğrenciler için kolaylaştırmaktadır. Ancak İngilizcede cinsiyet kategorisinin bulunması öğrenciler için zorluk teşkil etmediği gör“lmektedir. Bunu İngilizcenin d“nya “zerinde çok yaygın olarak kullanılmasına ve öğrencilerin bir şekilde İngilizce ile yaşamlarında daha çok karşılaşmalarına bağlanabilir. 37

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

T“rkçede kelimeleri çoğul yapmak öğrenciler için oldukça kolay bulunmuştur. Ç“nk“ T“rkçede çoğul yapan tek bir ek bulunmakta ve tek bir şekilde kelimeye eklenmektedir. İngilizcede-s, -es, - ise kelimeleri çoğul yapmak zor bulunmamasına karşın çok kolay olarak değerlendirilmemiştir. Bunun nedeni ies şeklindeki eklerin, kelime telaffuzuna göre kelimeye eklenmesi ayrıca birçok farklı şekilde d“zensiz çoğul yapısının bulunması nedeniyle olabileceği d“ş“n“lebilir.

Latin alfabesi oldukça yaygın kullanılan bir alfabedir. Bosnada da Latin dealfabesi kullanılmaktadır. Bu y“zden T“rkçe ve İngilizcede Latin alfabesi kullanımı öğrenciler tarafından dil öğrenimini kolaylaştırdığı şeklinde ğerlendirilmiştir.

T“rkçenin yazıldığı gibi okunuyor olmasını öğrencilerin %lik böl“m“ okuma becerisini kolaylaştırdığı yön“nde değerlendirmiştir. İngilizcenin ise yazıldığı gibi okunmayışını katılımcıların % okuma becerisini g“çleştirdiğini d“ş“nmektedir. Öğrenciler, okuma becerisinde dillerin telaffuz özelliğinden dolayı T“rkçeyi daha kolay bulmaktadır.

Bosnalı öğrenciler, T“rkçe c“mle yapısını, İngilizcenin c“mle yapısına kıyasla daha zor bulmaktadır. T“rkçenin c“mle yapısını % oranında öğrenci zor bulurken İngilizcenin c“mle yapısını yalnızca % oranında öğrenci zor bulmaktadır.

Bosnalı öğrenciler İngilizcenin dil olarak yapısını T“rkçeye göre daha kolay bulmaktadırlar. Öğrencilerin %i İngilizcenin yapısının T“rkçeye göre öğrenmede daha kolay olduğunu d“ş“nmektedir. Buna karşın öğrencilerin %“ de T“rkçenin dil yapısının öğrenmede İngilizceye göre daha kolay olduğunu d“ş“nmektedir. Bu azımsanmaması gereken bir orandır. Ç“nk“- İngilizce d“nya çapında bu daha yaygın bir dildir. Bunun yanı sıra öğrencilerin İngilizceyi yıl ve “st“ bir s“redir öğrenirken, T“rkçeyi yıldır öğreniyor olmaları sonuçların çıkmasında etkili olduğu d“ş“n“lebilir. Bu sebeple öğrenciler hem akademik yaşamında hem de sosyal yaşamında İngilizce ile daha çok haşır neşir olmaktadır. Buna rağmen oldukça iyi bir oranda öğrenci T“rkçenin dil yapısının yabancı dil öğreniminde İngilizceden olaydaha olarak kolay olduğunu d“ş“nmektedir. Bunların yanı sıra öğrencilerin İngilizcenin yapısından dolayı yabancı dil olarak T“rkçeye göre daha k değerlendirmesinde İngilizce ve Boşnakçanın aynı dil ailesine mensup olmasının etkisi b“y“kt“r.

T“rkçe yapısal özellikleri bakımından kolay öğrenilen bir dildir. Fakat Boşnakçaya yakınlığı sebebiyle İngilizce de kolay bir dil olarak değerlendirebilir. T“rkçenin yazıldığı gibi okunuyor olması, cinsiyet kategorisinin olmayışı, sistemli ve d“zenli bir c“mle yapısının olması38

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. gibi özelliklerinden dolayı T“rkçenin yabancı dil olarak öğrenilmesi kolay bir dil olduğunu söylenebilir. Yapılan bazı araştırmalarda T“rkçe zor bir dil, d“nyanın en zor dillerinden birisi gibi sonuçlar ortaya çıkmıştır. Bu durum T“rkçe öğrenmek isteyen birçok kişinin öğrenmekten vazgeçmesine sebep olmaktadır. Bu araştırma T“rkçe öğrenmekKAYNAKÇA isteyen birçok kişiye teşvik olacaktır. Aksan, D. (2008).

Akyol, H. (2012).T“rkçenin G“c“. Ankara: Bilgi Yayınevi.Ankara: Pegema

T“rkçe Öğretim Yöntemleri. Yayıncılık. http://kdk. gov. tr/sayilarla/dunyada-turkce-egitimi/30Başbakanlık Kamu Diplomasisi Koordinatörl“ğ“,. T“rkçe, d“nya dili olma yolunda,Erişim tarihi:. . , Baugh, A. C. , & Cable, T. (2002). A History of the English Language. New York: Routledge.

i Tarihi.

Ergin,Caferoğlu, M. (2009). A. . T“rk Dil İstanbul: EnderunKitabevi.

T“rk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak yayınları.

Kıran, Z. , & Kıran, A. E. . Dilbilime Giriş. Ankara: Seçkin Yayıncılık.

Onursal, İ. . Dil , Bilimlerinin85-95. Yabancı Dil Öğretimindeki Yeri ve Öğretmen Adaylarına Yönelik Dilbilim Dersleri. (acettepe Üniversitesi EğitimPei, M. Fak“ltesi(1967). The Dergisi Story of English Language. New York: J. B. Lippincott Company.

Journal of Language and Linguistic Studies , 22. Tosun, C. . T“rkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretilmesi.

11. 2013, http://voxy. com/blog/index. php/wide-infographics/what- Voxy,are-the-hardest-languages- . Whatarethehardestlanguagestolearn?.to-learn-infographic/?post=3322 Erişim tarihi: .

. . . . ,(2013). Thefactorsthatinfluencetheacquisition of a secondlanguage, http://esl. fis. edu/teachers/support/factors. htm Erişim tarihi:. . , Yalden, J. (1987). Principles of course design for language teaching.

İngiltere: Cambridge university press. 39

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

YABANC)LARA TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE ÇOK DUYULU MULTİSENSORY) METODUNUN KULLANIMI

PhD. Ahmet GÖKÇEGÖZOĞLU Rusya Federasyonu-

-RusyaDağıstan Federasyonu Devlet Üniversitesi [email protected]ğu Dilleri Böl“m“ Dağıstan

ÖZET İnsanlar d“ş“nd“klerini, duyduklarını ve hissettiklerini bildirmek için kelimelerle veya işaretlerle yaptıkları uzlaşıdır dil. İnsanlar yaşayış biçimlerini, inançlarını, k“lt“rlerini nesilden-nesile dil ile aktarırlar. G“n“m“z teknoloji d“nyasında devletlerarasında siyasi,ticari,ekonomik, k“lt“rel ve diğer alanlarda ilişkiler kurulmaktadır. Bu ilişkilerin daha sağlam zemine oturması ve artması adına, “lkeler arasında bir birlerinin dillerini öğrenmeleri kaçınılmaz olur. T“rkiyenin Avrupa, Amerika, Afrika, Asyave özellikle T“rk cumhuriyetleriyle yaptığı ticari, ekonomik ve diğer bağlantılarının devamında, T“rkçenin önemi de artar. Yabancı “lkelerde T“rkçe öğrenme gereksinimi ortaya çıkar. T“rkiyeden d“nyaya T“rkçe öğretimi faaliyetleri başlar nacak bu konuda yapılan açılımda yetersizlikler gör“l“r. Materyal ve Metot yön“nden eksiklikler baş gösterir Yabancılara T“rkçe öğretimiiçin sağlıklı, etkili, kalıcı ve kolaylaştırıcı uygulamaların değerlendirilipicraata geçirilmesi gerekir. Bu sebeple yabancılara T“rkçe öğretimde, çok duyulu multisensoryöğretim metoduve kullanımının önemi “zerinde durulur. Bu metotla yabancıların T“rkçeyi daha kolay öğrenmeleri ön gör“lmektedir. Anahtar Kelime:Yabancılara T“rkçe Öğretimde çok duyulu multisensory yöntemi. ABSTRACT People they think, that they heard and to report that they feel they have done with words or sign language is a consensus. People, lifestyles, beliefs, culture, language and pass on from generation-to generation. In today's world of technology in interstate political, commercial, economic, cultural and other fields, relations are established. More solid ground of these relationships on behalf of the living and the increase between countries, one of the other language learning is inevitable.

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Turkey's Europe, America, Africa, Asia, and especially his commercial with Turkish republic, in the continuation of economic and other links, increases the importance of Turkish. Revealed the need to learn Turkish in foreign countries. From Turkey to the Turkish world begins teaching activities hatchet failure in this regard is seen in the stands. Deficiencies arise in terms of materials and methods. For teaching Turkish to foreigners healthy, effective, permanent, and facilitating applications must be evaluated and put into execution. For this reason, teaching Turkish to foreigners, very sensibly (multisensory) teaching methods and focuses on the importance of using. This method is easier for foreigners to learn Turkish is foreseen. Key words: Teaching Turkish to Foreigners in the multisensory method.

GİRİŞ

1. Çok Duyulu Multisensory ÖğretimMetodu ve Önemi.

İnsanlar birbirleriyle iletişimlerini dil vasıtasıyla sağlarlar. kİnsanların kendi dillerindenYabancı başka dil öğretimini yabancı dil önemli öğrenme kılan gereksinimini şeyler ticari, duyarlar.dinî, askerî, Özellikle k“lt“rel g“n“m“z ve bilimsel d“nyasında faaliyetler adeta ve zaruri bunlara bir ihtiyaç dön“k gereksinimlerdironumuna gelmiştir. -

Şeng“l, : . Bu sebeple her “lkenin yabancılara dillerini öğretme ve kendilerinin de yabancı bir dili öğrenmeleri kaçınılmazdır. T“rkiye Cumhuriyeti devleti ve özel teşebb“sler tarafından yurtdışı açılımları ticaret, eğitim, sanat, k“lt“r ve diğer alanlarda girişimler yapılır. Bundan dolayı T“rk dili yabancıların ilgisini çeker. T“rk cumhuriyetleri başta olmak “zere diğer yabancı devletlerdeki elçilik b“nyesinde açılan T“rkçe kursları, T“rkiye merkezli özel okul veya kurslardayabancılara yönelik, “niversite okumak için T“rkiyeyi tercih eden yabancı öğrencilere, kayıt yaptırdıkları “niversiteler tarafından TÖMER merkezlerinde T“rkçe öğretilir. Dil eğitiminde materyal ve yöntem önemli bir yer teşkil eder. Kaliteli ve sağlıklı bir dil eğitimi, her yönden ihtiyaçları giderilmiş az sorunlaBu yapılanöğretimlerdir. g“n yabancı dil olarak T“rkçe, geleneksel yöntemler bir kenara bırakılarak çağdaş yaklaşım, yöntem ve tekniklerin kullanımına dayalı, uygun materyallerle zenginleştirilmiş ve k“lt“rel unsurlarla desteklenmiş çok uyaranlı öğretim ortamlarında gerçekleştirilmesi sağlanmalıdır

Göçer, Moğul, : . Yabancılara T“rkçe öğretimde, teknolojik imkânların yanı sıra geliştirilmiş dil öğretim metotlarının kullanımı da önemlidir. Çok duyulu öğrenme metodu, beş41

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

duyuya hitap edengenel bir öğrenmeyi sağlayan, öğrenci merkezli ve farklılıklara duyarlı öğrenme kuramlarıdır.

AmerikadaTexas Üniversitesinde yapılan bir araştırmaya göre insanlar okuduklarının % unu,işittiklerinin %sini, görd“klerinin %unu, gör“p işittiklerinin % sini,söylediklerinin % ini, yapıp söylediklerinin %ını hatırlamaktadırlar. Arslan,Adem, : . Bu analize göre insanlar öğrenme işinebir den çok duyularıyla katılırlarsa, kısa s“rede ve kalıcı bilgi edinme gör“l“r.

İnsanlar öğrenim yoluyla edindikleri bilgileri tam olarak algılayamadıkları için kısa s“re içerisinde unutabiliyorlar. (afızada bilgi kalıcılığı için çok duyulu öğrenim metodunun kullanımı önem arz etmektedir. Bu metot diğer dil öğrenimleri içinde uyarlanıp kullanılabilir. Duyularımıza hitap eden bu öğrenme yöntemini kullanarak yabancılara T“rkçe öğretimini, görerek, duyarak, koklayarak, dokunarak ve tat alarak öğretilir.

İnsanlar öğrenim yoluyla edindikleri bilgileri tam olarak algılayamadıkları için kısa s“re içerisinde unutabiliyorlar. (afızada bilgi kalıcılığı için çok duyulu öğrenim metodunun kullanımı önem arz etmektedir. Bu metot diğer dil öğrenimleri içinde uyarlanıp kullanılabilir. Duyularımıza hitap eden bu öğrenme yöntemini kullanarak yabancılara T“rk diligörsel, işitsel, dokunsal, tatsal ve kokusal duyularına hitap eden çok duyulu öğretim metodu kullanılarak sağlıklı ve2. kalıcıÇok Duyuluolacak şekilde Öğretim öğretilir. Materyalleri

2.1. 2.2. Dokunsal Materyaller. 2.3. GörselTatsal Materyaller.ve İşitsel Materyaller. 2.4. Kokusal Materyaller.

.. Görsel ve İşitsel Materyaller.

Yabancılara T“rkçe öğretiminde kullanılacak görsel ve işitsel materyalleri; kitap,dergi, gazete, resim, tablo, fotoğraflar,bilgisayar, kart,posmultimedya sistemi, slâyt, cd, video, kasetçalar, radyo, dvd, televizyon fiiller,mevsimler,programları ve reklâmları,bulmaca, meslekler, renkler, hayvanlar, yapboz, boyama yiyecekler kâğıtları, ve bitkiler flaş terler; sebzeler, meyveler,taşıtlar,sayılar, alfabe,giysiler, tablosu. Bunlardan hariç, internet tabanlı sanal ortamlar g“n“m“zde önemli bir yer tutar. 42

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Dil öğretiminde video dersinin görsel ve işitsel araçlardan biri olduğunu ifade eden Ercan TAŞDEMİR, dil öğreniminde-92). öğrencilerin görme ve işitme duyularına hitap ettiğini belirtir. Ayrıca video dersi işlenme yöntemlerinede değinmiştir Taşdemir, :

Yabancıdil olarak T“rkçe öğretiminde görsel ve işitsel araçlar ile yapılacak etkinlikleröğretilen kelimeler ile kavramların daha kolay öğretilmesi ve öğrenilmesineyardımcıir. olur Demirel, :. Yabancılara T“rkçe öğretimde göze ve kulağa hitap eden araçların önemine dikkat- çekil Filmler, dil ve k“lt“r öğretimindeGörsel pop“lerişitsel olsa materyallerden da, uzunlukları filmler her zaman ve sınıf TV içi reklamları kullanıma elverişlikonusunda değildir. Mac GregorTV reklâmları şunları ise, dile tekrar getirmektedir: tekrar seyredilmeye uygun kısa, g“ncel ve b“t“n mesajlar olmaları ve temsil ettikleri k“lt“r hakkında g“çl“ mesajlar içermelerinden dolayı, daha iyi çöz“mler sunabilir(Mac

2014). 1999. http://asianbridges.com Gregor, Using TV CommercialstoTeach Language andCulture.Eyl“l .YabancılaraTV reklamlarının T“rkçe öğretimde öğrenme ortamlarındatelevizyon reklamlarının kullanılması kullanılmasına genellikle videoya dikkat kaydedilme çekilir. Televizyon şeklinde gerçekleşirreklamlarının seyredilmesini şöyle- izah eder:

Akpınar, : .Bu konuyla ilgili olarak arşiv olması önemlidir. Şayet mevcut değilse, ders konularına göre öğrenciye uygun reklamların seçimi ve kaydının yapılması öğreticinin sorumluluğu altındadır.Bu materyallerin kullanımında, bu materyallerin periyodik bir sıralama yapılarak değiştirilir. Nedeni ise, öğrencinin öğretimde yapılan yeniliklere açık olması ve bununla da daha iyi motive olmasıdır.2.2. Dokunsal materyaller.

Yabancılara T“rkçe öğretimde, T“rk k“lt“r“n“n öğretilmemesi d“ş“n“lemez. T“rkçe öğrenen bir yabancı şahıs gerçek nesne, model, yapboz, heykel gibi numunelerden faydalanabilir. Öğrenim yapılan ortam sınıfta veya dil laboratuvarında öğretici tarafından dokunsal nesnelerin yer aldığı bir köşe yapabilir. Öğrenci bu köşede nesnelerisoru- yanıtgerçek yöntemiyle haliyle görmeninbilgilenme yanında, elle tutarak dokunsal yön“nden belirtmektedir.tanıma imkânını bulur. Madi, öğretmenin bu nesneler hakkında Madi, . yapmasının yararlı olduğunu 2.3. Tatsal materyaller.

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Öğretimi yapılan konuların içeriklerine göre kelime ve kavramlarla ilgili çeşitli tatları içeren nesneler bu guruba dahil edilebilir.Örnek: Meyve, sebze, yemekler, tatlılar, içecekler gibi yiyecek ve içecekler başta olmak “zer diğer tatsal gıda ve nesneleri tatsal olarak tanınır. Öğretiminde kalıcı olması için öğretici anlatacağı konunun içeriğine göre ders öncesinden hazırlık yapar. Konuda yer alan nesneler hazırlanır.2.4. Kokusal Öğretici materyaller. temizlik konusuna dikkat etmelidir. koku kutusu, koku sepeti, kokulu kitap, koku etiketleri ve kokulu Sınıf ve T“rkçe laboratuvarda, aromatik parf“mler, kolonya, konuşma ve okuma eğitimindekırtasiye malzemeleri yarar sağladığı sayılabilir.(Sprinkle,1999: Kokusal uyarıcıların 93- öğrenim gören işitsel ve görsel bakımından öz“rl“ olanlara Kokusal uyarıcıların görsel-işitsel .İfadesini mesajları duygularla kullanır. b“t“nleştirerek,Kokuların öğretimdeki bu mesajların önemine etkinliğini dikkat çeken ve kalıcılığını M.Moss d“ş“ncesiniy“kseltmede şöyleetkili dile getirir: -38). olduğu belirtilmiştir Moss, vd., :

Beş duyuya hitap eden çok duyulu öğretim metodu kalıcı ve uzun s“reli bir öğretim kuramıdır. Görsel, işitsel, dokunsal, tatsal ve kokusal olmak “zere ayrılan ve birbirlerine bağlı olarak gerçekleştirilen bir yöntemdir. Öğretmen tarafından öğrenciye öğretilecek kelime veya kavramlar, beş duyunun algılayabileceği bir sunumla verilir. Öğrenci yeni algıladığı3. ÇokDuyulu kelime ve kavramı Öğretim kalıcı MetodundaÖğretmenin olarak öğrenir. Materyal Sunumu

Öğretmen, yabancılara T“rk dili öğretiminde çok duyulu öğretim metodunu uygulayacağı sınıf ve laboratuvar gibi ortamlarda kullanılacak materyalleri temin eder. Bu metodu uygulayacaköğretmenin yabancılara T“rkçe öğretimde tecr“beli olması önem arz etmektedir.Öğretmene,öğrencileri Öğretmen, öğrencilerin için öğrenme en uygun konusundaki öğrenme stratejileribecerilerini geliştirmeve zekâ alanlarını ve materyal belirler. sağlamada Öğretmenin yardımcı bu çalışmasını olur Saban 2004).şöyle değerlendirir: Saban,

- Çok duyulu öğretim ortamlarının hazırlanmasındadikkat- edilmesi gereken bazı hususlar öneri mahiyetinde verilir. Ortamın- fiziki, sosyal ve psikolojik d“zenlemesi öğrenciye göre hazırlanır. Öğrencinin yaşı, gelişimi ve psikolojik özellikleri göz ön“nde tutulur. 44

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. - - Ders konularına göreöğretim materyalleri temin edilir. Ders öncesi hazırlık yapılır. Ders içerisinde öğrencinin kullanımına verilir.

Öğretmen,T“rkçe dil öğrenimini gören yabancı öğrencileri imkgörsel, işitsel, dokunsal, kokusal ve tatsal yönlerine hitap eden çoklu materyalleri elde etmede sıkıntılar yaşayabilir, bu nedenle mevcut Sonuçânlarından yararlanmaya çalışmalıdır.

Çok duyulu öğretim metodunun önemi ve yabancıların T“rk dilini öğrenmeeğilimleri hakkında bilgi verildi. Çok duyulu öğretim metodu materyalleri sınıflandırma yapılarak değerlendirildi. Bu materyallerinnekleriyle birlikte kullanımı verildi. ele alınıp Bu izah metotla edildi. ilgili (er materyalbir duyu organına toplama yönelik görsel, işitsel, dokunsal, kokusal ve tatsal başlıkları altında ör problemiyle karşı karşıya kalınabilir. Bundan dolayı önemle “zerinde durulması gereken husus, çok duyulu öğretim metodunda, öğretmenin kullanacağı materyalleri ders öncesinden konularına göre hazırlaması ve öğrenciye verebilmesidir.

Yabancılara T“rkçe öğretimde, yeni öğretilecek nesneleri, kelimeleri ve olguları çok itap duyulu eden uygulama öğretim her metoduylaanlatılmasıöğrencidekalıcı ve sağlıklı bir öğrenimini sağlar. Dil öğretiminde görsel ve işitsel duyulara h zaman ön planda tutulmuştur. Oysaki çok duyulu öğretim metodundagörsel, işitsel, dokunsal, kokusal ve tatsal duyuların hepsini kapsayan bir yöntemdir. Bu nedenle dil öğretiminde görsel ve işitsel duyuların ön planda olduğu,diğer duyuların isearka plana atılması d“ş“n“lemez.

Çok duyulu öğretim metodu uygulama aşamasında materyal temini açısından zorlukların yaşanabileceği ancak bununda öğretmen ders öncesi hazırlıklarını yaparak çöz“m olabileceği öngör“l“r.Yabancılara T“rkçe öğretimde öğretmenin bu metodu d“zenli bir şekilde s“rekli olarak uygulaması ve materyalleri öğrencinin duyularıyla algılamasına verilir. Yabancılara T“rkçe öğretimde, çok duyulu öğretim metodunun kullanımı, T“rkçenin daha kolay ve daha anlaşır bir biçimde öğretilmesi ve öğrenilmesini kolaylaştıracağı d“ş“n“lmektedir.

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. KAYNAKÇA 1.

AKP)NAR, B., , Konuşulan Otantik Bir Dil Kaynağı Olarak Televizyon Reklamlarının Yabancı Dil Öğretiminde Kullanılası. 2. Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi. Ankara. Pegem A Yayıncılık. Dil, Sayı: s.65ARSLAN, Mustafa, ADEM, Ergin, , Yabancılara T“rkçe Öğretiminde Görsel ve İşitsel Araçların Etkin Kullanımı, 3.

DEMİREL, Özcan, , Yabancı Dil Öğretimi İlkeler Yöntemler 4. Teknikler. Ankara.Usem Yayınları.

InternationalGÖÇER, Ali, MOĞUL, PeriodicalForTheLanguages, Selçuk, , T“rkçenin LiteratureandHistory Yabancı Dil Olarak of TurkishorTurkicÖğretimi İle İlgili Volume Çalışmalara 6/3 s. 797-810. Genel Bir Bakış. TurkishStudies –

5. MAC GREGOR, L.aura, (1999), Using TV CommercialstoTeach Language andCulture. http://asianbridges.com.( -09- 2014) Erişim Tarihi: 6.

MADİ, B., , Öğrenme Beyinde Nasıl Oluşur. İstanbul: Morpa 7. MOSS,M.,COOK,J.,Yayınları. K. WESNEY, K.,and P. DUCKETT,P.,(2002), Aromas of RosemaryandLavenderEssentialOilsDifferentiallyAffectCognitionan dMood in HealthyAdults. Intern J Neuroscience.

8. -

SABAN, A., , Öğrenme Öğretme S“reci Yeni Teori ve 9. Yaklaşımlar, Ankara: Nobel Yayınları. , (1997), Using TV CommercialstoTeachListeningand Critical Thinking. Imagination in LanguageSMİT(, A.,and Learning L. andTeaching. A. Rawley,L.,A. http://www.njcu.edu Tarihi:10-09-2014) . Erişim 10. SPRINKLE, R., (1999), ThePower of Aroma andOlfactoryExperience in theClassroom. Jaounal of Teaching English in theTwo-YearCollage.

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 11. Uluslararası T“rkçe Edebiyat K“lt“r EğitimŞENGÜL, Sayı: K“bra, / s. ,-339. T“rkçenin Yabancılara Dil Olarak Öğretiminde Alfabe Sorunu 12.

TAŞDEMİR, Ercan, BİLKAN, Nesrin, CAN, (“dai, , T“rkçe Öğretim Teknikleri. Dilset Yayınları, İzmir.

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

MESÎ(Î DİVAN)NDA VE ŞE(RENGİZİNDE MA(ALLİ UNSURLAR

Arş. Gör. B“nyamin TETIK Arş. Gör. Gökçe Zeynep ÖZATALAY - [email protected], Ardahan Üniversitesi, Ardahan- T“rkiye [email protected], Ege Üniversitesi,İzmir T“rkiye

ÖZET

Klasik T“rk Edebiyatı döneminde balkan coğrafyası hem nicelik, hem de nitelik yön“nden T“rk edebiyatına katkıda bulunmuştur. Sadece Arnavutluk coğrafyası bile Taşlıcalı Yahya, L“tfi ve Fasih Dede gibi otuza yakın divan şairi yetiştirmiştir. )). Bayezid devri şairlerinden Priştineli Mesîhîde bu balkan şairlerinden birisidir. Döneminin gözde şairlerinden olan Mesîhî, şiirlerinde duru T“rkçenin lezzetini vermeye çalışmış ve ilk şehrengiz metinlerinden birini kaleme alarak, kendi coğrafyasını ve bu coğrafyanın yaşam tarzını ebedîleştirmeye çalışmıştır.

Derbeder yaratılışı y“z“nden kendi devrinde gerekli ilgiyi göremeyen fakat T“rkl“ğ“n ve İslamın Batıdaki ilk göz ağrısı olan balkan topraklarındaki zengin k“lt“r“n ve yaşam biçiminin g“n“m“ze ulaşmasında aracılık eden şairin Şehrengizi ve Divanındaki mahalli k“lt“r“ yansıtan öğeler bu çalışmada tespit edilip, değerlendirilmeye çalışılacaktır.

SUMMARY

In the Classic Turkish Literature period, balkan peninsula was contributing to Turkish literature from the point of both qualification and quantity. Even only region of Albania raised approximately thirty poet such as Taşlıcalı Yahya, L“tfi and Fasih Dede. Mesîhî of Pristine, poet of )). Beyazıd period, is one of this balkanic poets. Mesîhî, one of the favorite poets of his time made an effort to pleasure of pure Turkish and by writing one of the early sherengizs, endeavored to eternalise his region and life- style of this region.

Because of his vagabond character, he couldnt attract waiting attention. However, the poet mediating to reach substantial culture and life-style in the balkan area, first achievement of Islam in West, 48

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Söz, başlangıçta bir b“y“, sihirsel bir eylemdi, hala da bu g“c“n“ geniş ölç“de koruyor. Sigmund FREUD

Giriş

(er şair bir toplumun “r“n“d“r ve bir toplum içinde yaşar. Bu y“zden ister tamamen gerçek dışı bir fantazya yazarı olsun, isterse klasisizmdeki gibi konusu, şekli hatta kelimelerine varıncaya kadar belirlenmiş bir ekolde yazsın, kendi toplumunun ufak ya da b“y“k çapta bir aynası olmaktadır. Bu halde toplumsal hayat, yazarın psikolojisi ve diğer edebi eserler ile birlikte, edebiyat için zorunlu bir kaynaktır diyebiliriz. Bu nokta, klasik T“rk edebiyatı için toplumdan uzaklık ve y“ksek z“mrelik tartışmasını geçersiz kılarken, aynı zamanda, bu edebiyatı anlamak için sosyolojik bir analizi de zorunlu kılmaktadır. Bu analiz için ilk basamak ise, yapısal bir incelenme sonucu, metnin içindeki mahalli unsurları diğer unsurlardan ayırmak ve bu unsurları tespit etmektir. Divan edebiyatı da, her ne kadar tarihi ve sosyal şartların etkisiyle Arap ve Acem dili ve edebiyatlarının etkisi (Levend, altında kalmış olsa da, yine de Agâh Sırrı Levendin deyimiyle Bu edebiyat, parça parça canlı levhalarıyle, “mmet çağının bir aynasıdır. Ümmet Çağı Edebiyatı, , s. Bu çalışmadaki amaç ise, Mesîhînin şahsında klasik T“rk edebiyatındaki yerel hayatı yansıtan bu ifadelerin saptanması ve yorumlanmasıyla . y“zyıldaki sosyal hayatı bir ölç“de tespit etmek ve değerlendirmek olacaktır.

. y“zyılın önemi Osmanlı Devletinin Çelebi Mehmet vasıtası ile yeniden kurulduğu ve beylikten devlete geçişin gerçekleştiği bir dönem olmasında yatar. Ayrıca bu dönem Balkan coğrafyası için ayrıca önemlidir ç“nk“ Timur istilası, Şii tehlikesi, Karamanoğlu etkisi gibi Bayezidsebeplerle devri Batı bölgelerinin özellikle daha ön plana çıktığı bir devredir. Özel olarak Mesihinin eserlerini meydana getirdiği dönem olan )). evresidir. hızlı fetih devrinin ve özellikle-195) Fatihin fethinin sindirildiği bir barış devresi olması açısından tam bir sistemleşme ve klasikleşme Şent“rk & Kartal, , s.

)). Bayezid dönemi şairlerinden olan Mesihi, Priştine doğumlu olup, doğum tarihi ve ailesi hakkında bilgi bulunmamaktadır. Sehî, Latîfî, Âşık Çelebi, Kınalızâde, Riyâzî ve Beyânî tezkirelerinde hakkında bilgi verilse de bu kaynaklardan edilen bilgi oldukça sınırlıdır. Gençliğinin geçtiği Balkanlardan eğitim için İstanbula gelen şair, İstanbulda (adım Ali Paşanın himayesine girmiştir. Rindane yaratılışının etkisiyle zamanda49

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

- Paşanın göz“nden d“şen Mesîhî, fakir bir hayat s“rd“rm“şt“r. Bu yoksulluğu şiirlerine kimi zaman doğrudan yansımışörneğin recâ yı esb gibi, kimi zamansakasidelerin çokluğu ve özensizliği gibi dolaylı yollardan yansımıştır. Bu fakirliğik tutarak ve rindane halka ve hayatı mahalli Mesîhîyi unsurlara dönemin daha b“y“k şiir meclislerinden ve y“ksek b“rokrasinin zengin yaşamından yani y“ksek z“mreden uza yaklaştırmış, söyleyiş ve ifadede milli unsurlara yöneltmiş ve belki de veŞehrengiz metindeki böyle bir hayatın sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Şehrengizdeki kişilerin neredeyse tamamen esnaf kesiminden olması eğlence vurgusu buna bir delil olarak gösterilebilir. Mesihi- tezkire yazarları tarafından klasik T“rk şiirinin temel taşları arasında gösterilmiş, Necati, Zati gibi şairlere denk 1 sayılmıştır. Mecmaun nezâirde şiirinin bulunması ve kendisine nazire söylenmiş olması onun etkisini göstermesi bakımından yeterlidir.

Mahalli unsurlar, kısaca bir edebi metindeki t“m yerel/folklorik malzeme olarak tanımlanabilir. Klasik T“rk edebiyatı özelinde ise; konu bazında klişeleşmiş mazmunlar, Fars ve Arap mitolojisine ya da İslama ait unsurlar dışındaki toplum hayatını yansıtan ifadeleri, şekilde ise halk edebiyatı şekillerini ya da bu şekillere benzeyen kullanımları içine alır. Bu noktada dikkat edilmesi gereken en önemli hususlardan birisi ayırt etme işleminin iyi yapılmasıdır. Örneğin beyaz saçlı bir bebeğin uğursuzluk olduğu inancının geçtiği Zâl ve Simurg hikâyesine yapılan bir atfın yanlış yorumlanmasıyla Anadoluda da bu inancın olduğu zannedilebilir. Dinin- toplum yaşamından ayrılmaz yapısı nedeniyle özellikle dini inanç ve uygulamalara dikkat edilmelidir. Yine bir örnek olarak Ey ol ki ş“kr i nimet“ňe itiraf iç“n/Olmış durura/77 zemînde ayetine her bir çemen lisanK/ beytindeki cansız varlıkların da dua ettikleri şeklindeki inancın bir halk inancı mı yoksa İsr göndermemi olduğu tespiti zor bir konudur. Bu çalışmada yöntem olarak, dini referansAyet ve hadis ile açıklanabilen inançlar, çalışmanın kapsamını makul d“zeyde tutmak ve mahalli unsurların g“venirliğine zarar vermemek amacıyla, çalışmaya dâhil edilmemiştir.

Mahallileşme genel olarak, klasik T“rk şiirindeki yoğun Arap ve Acem unsurlara bir tepki olarak dilde(Batislam, sadeleşmeyle 1993) başlayan ve şekil ve muhtevada da T“rk toplumuna ve yaşamına yönelen bir millileşme hareketi olarak tanımlanabilir. Bu tarzdaki şairler sade dile ve yerli konu arayışına dikkat ettikleri için oluşturduklarıa metinlerdeki mahalli unsurlar doğal olarak artmaktadır. Mahallileşmenin mahalli unsurlardan ayrı d“ş“n“lmesi imkânsız ols 1 Mesihi hakkındaki bilgiler için bakınız; (Şentürk & Kartal, 2007, s. 238-239), (Mengi, Eski Türk Edebiyatı Tarihi, 2012, s. 135-137) ve (Mengi, Mesîhî Dîvânı, 1995, s. 1-12) 50

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. da, bilim d“nyasındaki bu iki unsurun birlikte incelenmesi temay“l“, mahalli unsurların yalnızca bu ekol şairlerine has olduğu izlenimini uyandırmaktadır. Fakat yukarıda da belirtildiği gibi toplumsal hayat t“m edebiyat d“nyasının içinde bulunmaktadır. (atta bu husus y“z“nden mahallileşmenin bir akım mı, yoksa bir tarz/“slup mu olduğu ve belli başlı temsilcileri2 haricindeki bazı şairlerin bu akım içinde d“ş“n“l“p d“ş“n“lemeyeceğine dair tartışmalar halen tam açıklığa kavuşmuş değildir.Mesihi eserlerinde

deyim, atasöz“ ve mahalli söyleyişleri çokça 3 kullanmasına ve T“rk edebiyatındaki ilk Şehrengizlerden birisini yazmış 4 olmasına rağmen , özellikle gazellerindeki konu seçimi, tamamen FarsçaK,G,G,G,Kıta,Kıta,Kıta,Kıta şiirleri ve

Mesîhî gökden inseň saňa yer yok Y“r“ gel var Arabdan yâ AcemdenG/ mısrası gibi hususlar şairin mahallileşme içinde değerlendirilmesini g“çleştirmektedir. Özellikle bu konuda Latifinin yapmış olduğu halkın onun şiirlerini anlayamadığı yön“ndeki yorum bu gör“ş“ tamamen destekler niteliktedir. Mesihinin eserlerinin sosyolojik analizi Osmanlının kendine has yapısına kavuşmaya başladığı . Y“zyıla ait olması ve T“rkl“ğ“n köklerinin yeni yayıldığı Balkan coğrafyası ve T“rkl“ğ“nden izler taşıması sebebiyle ayrıca önemlidir.

Mesîhînin Divan ve Şehrengiz eserlerindeki mahalli unsurlar şu alt başlıklar 1.altında incelenecektir. 1.1. Deyimler 1.2.İfade ve dil unsurlarındaki ve Vecizeler mahalli unsurlar 1.3. Atasözleri

Mahalli Söyleyişler 1. İfade Ve Dil Unsurlarındaki Mahalli Unsurlar

2 Mahallileşme konusundaki tartışmalar hakkında detaylı bilgi edinmek için bkz; (Erdoğan, 2009) 3 Mesihi’nin Şehrengiz’inin Türk hatta İslam edebiyatında ilk örnek olduğunu iddia edenler olmuştur.(Örneğin (Levend, Ümmet Çağı Edebiyatı, 1962, s. 83-84) Bu konudaki daha kapsamlı bilgi için bkz. (Canım, 2011, s. 292-306) 4 Çalışmada geçen bütün şiirlerin numaralandırılmasında Mine Mengi’nin çalışması esas alınmıştır; (Mengi, Mesîhî Dîvânı, 1995) 51

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Dil insanın sosyal hayatının en temel unsuru konumundadır ve bu hayat içinde çeşitli işlevleri vardır. Dilin en a inceldiği rol oynar. ve (Aksan,karmaşıklaştığı 2011, s. yer4-8) olan şiir dilinde kelimelerin yalnız manaları değil, zihinlerde meydana gelen çağrışım ve duygulanımlard Böylece hassas bir hissetme ve sezme kabiliyetine sahip şair, içinden geçenleri aktarır ve okur anlamlandıramadığı, farkına varamadığı ya da ifade edemediği karmaşalarını çöz“mleme fırsatı bulur. Yalnız bunun için okur ve yazarın aynı kodlara sahip olmalıdır. Arapça ve Farsçanın l“gatine hâkim olsalar da çağrışım ve hissiyatına hâkim olmakta zorlanan, bunu başardığında bile okurlarının b“y“k bir kısmı bu kelimeleri zar zor kavrayan insanlardan oluşan şairler için konuşma diline yönelmek çoğu zaman kaçınılmadır. Mahallileşmenin dilde sadeleşme ve konuşma dilini şiire yansıtma eğilimi de tam olarak olanbu noktada kelimed başlar. Yerel unsurlar tespiti aslında dilin en k“ç“k anlamlı yapı taşı e başlar. Bir dönemde “retilen, unutulan ya da kullanılmaya devam eden kelimeler o dili kullananları da yansıtır aynı zamanda. Fakat başlı başına bir çalışma konusu olacak genişlikte olacağından, bu çalışma kapsamında ele alınmayacaktır. Bu çalışma dil yön“nden kelime öbeği ya da c“mle durumundaki deyim, atasöz“ gibi bazı1.1. ifadeleri inceleyecektirDeyimler

Deyimler bir dildeki ifadeyi en kısa ve etkili yoldan anlatmayı amaçlayan çoğu zaman mecaz ve diğer söz sanatları da kullanan kısa ve kalıplaşmış sözlerdir. Deyimlerin belki de en önemli özelliklerinden birisi milli deyimle(Kabakkarakterleridir. gibi Bu kel=yapılardan bald as dolayı an egg(Yumurta deyimler başka gibi dillerekel) gibi. ya) kuanlamlarıyla (Tetik, ya da 2013, o dilde s. 5-11) aynı işlevi karşılayan bir başka bir

llanılırlar.

Kısa ve öz ifadeler oldukları için deyimler, çok az sözle çok şey anlattıkları için, sınırları bir beyit içerisinde olan divan şairine b“y“k kolaylık sağlarlar. Ayrıca kalıplaşmış yapıları, söz sanatları kullanmalar ve toplum içinde anonimleşmiş, kullanıla kullanıla çağrışım ve his d“nyaları kazanmış ifadeler olduklarından, yukarıda bahsettiğimiz şiirsel işlev için de uygundurlar. Bu kullanışlı yapıları sebebiyle, deyimler Mesihide olduğu gibi, Necati, Şeyh“lislam Yahya, Nedim gibi mahallileşmeye ya da halka-54) söyleyişine yakın şairler tarafından da sıklıkla kullanılmışlardır. Kurnaz, (alk Şiiri ve Divan Şiirinin M“şterekleri, , s.

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Mesihi d gibidir.5 ivanında kullanılan deyimlerin alfabetik listesi aşağıdaki -

Acı dil vurmakK/, Acı sövmekG/, Acı yaşK/ mek(G19/4),G/, Ağız AheğmekK/, etmek(G184/1 Ağzı-G200/5- dualıG/, Ağzı var dili yokŞ/, Ağzına bakmakG/, Ağzına kilit vurmakG/, Ağzına söv - G/, Akçe dökmekK/, Aklını almakG/, Aktan karayı seçmek, Alçaklık eylemekG/,), Ayağına d“şmekG/ G/, Ayağına kara sular inmekG/, Ayak göt“rmekK/, Aybını çekmekG/, Az görmekG/ Bağrını delmekG/, Bahtın göz“ uyanmakK/, Baş- kaldırmakK/, Baş koşmakG/,- Baş koymakG/, Baş t“zre durmakK/, Baş “zre yeri olmakG/, Baş vermekG/ G/, Başa kakmakK/))) , Başdan ayağa göz olmakK/, Başı erk etmekK/, Başına g“n doğmakG/, Başında yer etmekK/, Baştan- çıkarmakG/, Baştan çıkmakG/, Baştan savmakG/, Begs“zvar(K17/18), çeriye Can dönmekK/, atmak(G105/6), Can Bel bağlamakG/ K/, Belini -G153/1 b“kmekK/,- Boynunu gelmek(G55/4vurmakG/,- Bunun da canı çekişmekM/, Can vermekG/ G/, Canı ağzına K/, Canına can katmakG/, Canına rahmetG/, Canlar çekiştirmekG/, Cennete dönmekK/, Defterini d“rmekK/, Dil uzatmakK/, Diş bilemekK/, Dokuz dolanmakŞ/, D“ğme eylemekŞ/,- D“nyayı başına dar etmekG/, D“nyayı göz“ne kara etmekK/, El açmakG/, El uzatmakG/ Ş/,- El vurmakK/, Elinde tutmakG/, Gam yemekG/, Göğe çıkarmakG/, Göğe ermekG/, Göğ“s geçirmekG/ K/, Gökte aradığını yerde bulmakG/, Gönl“ akmakK/, Gönl“ d“şmekG/,2- G216/5Gönl“n -K17/10), yıkığın yapmakK/,(G52/3), Gön“l almakG/, Gön“l eğlemekŞ/, Gön“lden geçirmekŞ/, Göz dikmekG/ Göz terazisi Göz yummakŞ/, Gözden çıkmakG/, Göze gelmekK/, Göz“ ağarmakŞ/, Göz“ olmamdoymakK/, Göz“ gibi tutmakK/, Göz“ gönl“ karanlık HaliolmakG/, it hali olmak(G67/4), Göz“ ısırmakG/, Göz“m “zreŞ/, Göz“nde nur akG/, Göz“n“ açamamakK/, Göz“n“ açmakG/, (avaya uymakK/, (içe saymakG/, (uzuruna çekmekK/,GI/3), İki b“k“lmekK/,(K21/4), İki göz“yle Kan bakmakG/, İlik-K2/1), gibi emmekŞ/, Kana boyanmak(K23/IV- İmanı gevremekŞ/, İş başa d“şmek İşittiğini söyleyici olmak ağlamakG/5 Deyimlerin tespitinde kullanılan kaynaklar şunlardır;, Kanına (Aksoy, 1970), (Yurtbaşı, Sınıflandırılmış Deyimler Sözlüğü, 2013) ve (Türk Dil Kurumu, 2014). 53

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. girmek(G263/7), Kara baht(G22/5- ),( - K2/9- - yerden yere vurmak(G252/4), K Ş/ G/, Kara g“nl“G)/ girmek(K5/25),Ş/ G/, Kara yazılıG/,(GII/8), Koluna Kara kuvvet(G19/6 y“zl“G/, - KendiniG38/6), ılı kırk yarmakG/, Kıran olmak(G222/1), Kim Kuru öle sevda(G17/2), kim kala Ne zahmet(G19/3), koymak(G219/3Kulağını çekmekG/,- Kulp takmakG/,Parmak Kurban ile - Ocağına su G/, Oda yakmakŞ/, göstermekK/, Silip s“p“rmekG/ K/, Söz“n“n eri olmakG/, Uyku almakK/, Üste vermekK/, Yağmurdan kaçıp doluya tutulmakG/, Yakıp yandırmakK/, Yalın ayak başı kabakK/,- Yanıp yakılmakG/, Yap yap y“r“mekK/,- Yaşı göz“nden çıkmakŞ/, - Yer eylemekK/, Yere çalmakG/ G/, Yerine ısınmakK/, Yol kesmekG/ K/, Y“reği taş- olmakK/)) , Y“z ağartmakK/, Y“z aklığıK/, Y“z) bulmakG/, Y“z çevirmekG/,),(K1/7), Y“z dönd“rmekK/ G/, Y“z s“rmekK/, Y“z“ akG/, Y“z“ ak alnı açıkG/ , Y“z“ g“lmekK/, Y“z“ karaK/ etmek(G156/3).Y“z“ suyuK/,6 Y“z“m “zreŞ/, Y“z“ne bakmaya utanmakM/, Y“z“ne g“lmekK/, Y“z“n“ kara

Mesihinin çalışmaya konu olan eserlerinde toplamda adet farklı deyim geçmektedir. Deyimler normal şartlarda, çekim ekleri hariç, kalıplaşmış ifadeler olmalarına rağmen, şiir dilinin etkisiyle bazı değişimler geçirebilirler; e kim İndi s“râhin“ñ kara sular ayagına(G200/3) Sâkî şu deñl“ turdı gice hidmet“ñd

Ya da deyimler bug“nk“ kullanımlarından farklı şekillerde ve kullaanlamlarda kullanımları gör“lebilir. Örneğin aşağıdaki beyitlerde cennet yerine T“rkçe karşılığı uçmak, diğer beyitte ise d“nya yerine cihan nılmıştır. Göze gelmek deyiminin ise bug“n nazar inancı için kullanılsa da, o g“nlerde sarhoş olmak, başına vurmak anlamında kullanıldığı gör“lmektedir. Fakat bu şekildeki kullanımlar oldukça azdır. Bu durum bize bu t“r kalıplaşmış ifadelerin tarihi seyir içinde ne kadar dirençli olduklarını6 Deyimler yapılara göstermektedir. gereği çekim eki Özellikle alabilir ve kara, cümle göz,için el gibi temel çekimlenebilirler ve metnin yazıldığı döneme göre bazı imla farklılıkları bulunmaktadır. Ayrıca şiirin yapısı gereği kimi zaman normal şartlarda kalıplaşmış olan deyimlerin yapısı bozularak metin içine. Bütün bu karışıklığın önüne geçmek için deyimler sözlüklerdeki madde başı kullanımlarıyla yazılmıştır. 54

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. birkelimelerde durumdur. şiir metinleri için siyeh, çeşm ve dest karşılıkları çok sık gör“lmesine rağmen, deyimlerde hiç bir değişme olmayışı dikkate şayan uçmaga döndi - Gördi kim d“rl“ zînetle zemîn Yire uçmak kasdına açdı o dem şeh per hilâlK/ cihânı başına dar eyleyemG166/4) Dostlar bil“n ki dilberden asılacak rakîb Gin y“rimezseGeldi gözine nergis- - - - /5) i mest“ň şarâb ı nâz/ G“l bergden aňa döşedi bâd câme hâbK

Şair bu deyimleri kullanarak, yukarıda bahsedildiği gibi kısa ve öz bir anlatımı ve etkileme g“c“n“ yakalamak ister; Utanuram dimege ki bunuň da cânı var(K17/18) Yanında gayrı atlara otlak viricegiz Meclis- göňli akar(K15/4) i meyde sen“ňle kadeh öp“şd“giç“n İkide birde s“râhîn“ň aňa kulp dakarlar(G57/3) Meclisde seb” ile katı baş koşar ancak Vallâhî s“râhîye de dönd“rmezembir y“z“m veli Korkum oldur dönd“re y“zini Ben kılıcuňdan şehâ anuň “st“hânK/

Deyimlerin tamamen yerli unsurlar olduğunu söylemiştik. Bu y“zden deyimler aynı zaman kullanıldıkları dilin değer d“nyasını ve bu deyimleri kullanan insanların Deyimlerin yaşantısını toplamda da yansıtır. 73 tanesi Örneğin; olumsuz divan edebiyatının klasik yapısındaki sevgilinin cevr etmesi durumu, deyimlere yansımıştır. anlamdaki deyimlerdir. Diğer örneklerden bazıları şu şekildedir beğsiz çeriye dönmek; lidere gösterilen saygının, gökte aradığını yerde bulmak; Gök Tanrı inancına bağlanabilecek Allahın gökte yaşadığını inancının, söz“n“n eri olmak; ahlak anlayışının göstergeleri olabilir. Akçe dökmek, beğsiz çeriye dönmek, boynunu vurmak, ocağına su koymak, parmak ile göstermek gibi bazı deyimlerde g“nl“k hayattan bazı sahneleri bize aktarmaktadır.

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 1.2. Atasözleri ve Vecizeler7

Atasözleri de bir toplum için deyimler kadar, hatta bir derecede deyimlerden daha b“y“k bir öneme haizdir.- Deyimlerle- özellikleri hemen hemen aynı olan- atasözleri, farklı olarak- bir öğ“t verme ya da bir kaideyi açıklama işlevindedir. Şinasi Durûb ı Emsâl i Osmaniyesinde atasöz“ için Durûb ı emsal ki hikmet“l avamdır, lisanından sadır olduğu bir milletin mahiyyeti efkârına delâlet eder. demektedir. Gerçekten de toplumlar, bireylerine verdikleri öğ“tlerle, kendi değer Kendiyargılarını ve d“ş“n“ş biçimlerini ortaya koyarlar.

karakterinin etkisiyle daha çok rindane “slubu kullanan Mesihide, bir beyitinde öğ“t alma karşı olumsuz tavrını şöyle ifade etmiştir; -i mugan

Deldi kulaklarumı oglan iken pîr Ki birinden giricek defi birinden çıka pendG/ Ki dîvâne olan olmaz m“kellefG121/3) Bana nushı tekell“f itme vâ'ız

-i Başka örneklerini de divanda görebildiğimiz- bu tarz beyitler Mesihinin rindane “slubunun gereğidir ve bu “slubun daha çok eğlenceye ve ibn vakt olmaya meyli y“z“nden8 darb ı mesel kullanımını çok görmemekteyiz. Bununla beraber atasözleri ve atasöz“ tanımına uyan vecizeleri şu şekilde sıralayabiliriz. - Ki su akdugı yirden gir“ akar(G/53/4) D“kendi sanma gözden gevher i eşk

ak bedenleri bu kara yer koçar(G74/3) ?Ben toprag olmış umar isem n ola vasluňı Ahir çogharâmi olanun kanı helâl olmak d“şer

7 ?Ç“nGüncel kaynaklarda atasözü olarak geçen ibarelerin sonradan anonimleşerek atasözü haline gelmiş olmaları ihtimali yanında, kaynaklarda bulunmayan sözlerin de zamanla unutulması ihtimalini göz önüne alarak ve 15. yüzyıla ait tam bir sözlük olmadığından, atasözü tanımına uyan vecizeler ve atasözlerini aynı başlıkta ele aldık. Bu tercihe bir dayanak olarak bugünkü kaynaklarda bulunmayan fakat Mesihi’de geçen “ateşle su yan yana olmaz” ibaresiyle aynı anlamdaki “kurtla kuzu dost olmaz” atasözündeki benzerlik gibi örnekler gösterilebilir. 8Atasözlerinin tespitinde kullanılan kaynaklara deyimler bölümündekilerdir be ayrıca; (Yurtbaşı, Sınıflandırılmış Atasözleri Sözlüğü, 2013) 56

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. -

Bilmez“z?Bir hûn dil-ı surâhiyi neden olmış harâmG/ âteş ile âb kılmaz ihtilât(G112/6) i sûzânıma bir tig ur did“m didi Ey Mesîhî - Vîrân olur öñ soñ su yolında yapılan ev(G201/2) ?Eşk“mle harâb olsa n'ola hâne i çeşm“m - Zamân ne kimseye lutf itdi k itmedi makh”r(K19/6) ?Cihân ne kişiye el virdi k itmedi pâ mâl

Gör“ld“ğ“ “zere su aktığı yerden geri akar, harami olanın kanı helaldir, ateş ve su bir arada bulunmaz gibi aslında bir öğ“t niteliği taşıyan sözler bile Mesihi tarafından çeşitli söz sanatlarına malzeme olarak ve rindane yaratılışına uygun olarak kullanılmıştır.

Atasözleri de deyimler gibi kalıplaşmış olmalarına rağmen, deyimler böl“m“ndeD“nya de bahsedilen kimseye şartlarkalmaz y“z“nden: bu durum değişebilir; Saňa da kalmaz âlem(K23/IV-8) Sakın ol gitd“gine şâd olma Pamuk içinde ateş gizlenmezefendi Od ile penben“ň ne oyunu var : İgende ahumuz almasun ol yar 1.3. Mahalli söyleyişler Ş/

Hatta bu Klasikdurum T“rk zamanla şiiri, dildeki sınırları rakamlar, çok net olarak organ çizilmişve hayvan bir isimleriedebiyattır. gibi Sanatçının kullanacağı şekil, konu ve hatta kelimeler bir az çok bellidir. temel kelimelerin yerine bile yabancı dillerdeki karşılıklarının girmesine neden olmuştur. T“m bunlara rağmen şair, konuşma dilinin bazı unsurlarını şiire yansıtmaktan da geri kalmaz. Bunlardan en önemlisi unutma ha redifli gazeldir. Bu gazel dışında şu kullanımlarda mahalli söyleyişe örnek olarak gösterilebilir.s Beş on g“n eylesem ger savma - nîyet Bozar ol nîyet“mi îd i vuslatŞ/ Tolaşı tolaşı Kâmet“ňe sehv ile benzetd“giç“n kend“yi serv“ň ayagını aldı âbG/ dög“ni dög“ni Yatdukça öldi diy“ köpekler yimemege Çevre yanın ider hisârK/ 57

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

göň“lden neler geçer(G56/2) HerBir dem b“sen ki buy- alınca gel“r cânum- agzuma Bir tîrin irişince kaçar geçer(G56/1) ı z“lf“ňe bâd ı seher geçer (a merhâba dimeklige k“ymez Ben dahi karşu karşu oluram (alkuň gör“p semend ile seyrân itd“gin aňasuvarK/- Ortaya ko İrişmedin bug“n yarın ey şab peyk i şeyb yapragbil“ňi agızludur dehânum kılma gaybG/

G“l aňarâzuňı açma Bir goncaya di eylemes“n sırruňı ifşaK/ Begenmezsen y“ri var -5) Mesîhî medhi bu deňl“ becerdi y“ri yoksen hesâbına de eyleİ/ say kim - Dehânı ile miyânı Adem diyârına ilt“r seni ol emr i muhâlK/ 2.1. Giyim/Kuşam -

Kılık kıyafet divan şiirinde sosyal hayatın bir unsuru olarak oldukça fazla yer almaktadır. Kumaş ve kıyafetin renk, desen ve-104); diğer hususiyetlerinin yanında anlam, değer vb. gibi maddi ve manevi(K6/41), t“m özellikleri şiirin konusu olmuşturÖztoprak, , Örneğin;cariyelerin yakasına g“m“ş d“ğme dikildiği- -GI/5) ve siyah(K9/gömleklerin34 -K13/19-K23/IV-7-yakalarının y“ksek ve yuvarlak çeşitlerinin olduğuG)/ ve Ş/ ve kıyafetlerin asumaniG/, şemsiK/ Ş/ Ş/ renklerde olabildiği şiirlerden anlaşılır.Âsumâni Özellikle siyah matemincâme rengi olarak- sıklıkla\ kullanılmıştır. -i sefid(G38/4) bir k“hen giyer çarh ı geda Penbesid“r işbu yer yer görinen ebr - - -i kelimatum kara şal(K9/34) Bu dem ki mâtem i cûd u vakâr ı ragbet iç“n/arais giy“p dururŞemsi d“lbend dil- - i ki başı “zre itmişd“r karar/Döne döne sarılup dâra eyler iftihar/Şol m“devver şemsesiyle g“yiya destar ı yarG)/azmun Bazen sosyal hayatın bir unsuru olarak kullanılan bazense bir m olarak sevgilinin bir eşyası olarak gör“len kıyafetlerin bir kısmı, bir ziynet ve s“slenme amacı taşımaktadır. Bunun yanı sıra doğrudan ziynet58

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. eşyalarının ya da aksesuarların da metinde geçtiği gör“l“r. Bu durum tarihin her evresinde olduğu- gibi g“zel gör“nme ihtiyacına yönelik eylemlerin devam ettiğini gösterir. Metinde geçen aksesuarları şöyle- K13/19-sıralabiliriz; KemerG/-GI/5), nikap(K7/51-, altın zincirK/, g“m“ş halkaK/,. g“m“ş d“ğmeK/, k“lahG/, şal/t“lbentK/K/ Ş/ K11/3) G/G/, c“zdanK/ Ayrıca savaş giysileri ve ekipmanları da bir s“s eşyası olarak yansıtılmaktadır. zerrîn selâsil - - Boynına baglar iseň yaraşır Pişe i medh“ňde oldur ç“n bug“n pîr-i goncali beyânK/ Yakalarına g“m“ş t“gmeler Kenîzek itmeg iç“n saňa bikr arı - g“m“şdendizer jâleK/ halka - G“ş ı mâhîye takar san ki Nâzil oldukçaDavudi su zırıhlar “zre katarât ı emtârK/- Geh g“m“şden harbeler - Gâh örtin“p ab ı revân peyda ider çarh ı dîlirK/

Ayrıca şu beyit de, sarığın/başlığın “zerine s“s eşyası takma âdetini göstermektedir; tir-i perranun

Başına takınsa n ola (aşmuna leşkerden öndin ol olur ç“n kim revanK/

Ayrıca bug“nde devam eden bir uygulama olan bazı meslek gruplarına özel giyim şekillerininAltun “sk“fl“ yansımaları silah- dâruňda gör“lmektedir. -i zer- durur hurşîd kim Kanda gitseň göt“r“r yanuňca tîg nişânK/ ak abaya G“neş âşık olup her subh ol aya Girer derviş gibi raiyetŞ/ câmesin Jeng- ege yiter nemed(G41/5) Saf ol Mesîhî gayret it giyme i havâdisden seni hıfz itm peşmînesine(G215/ 5) Saçuña beñzed“giç“n tolaşur Mesîhî zâhid“ñ -G70/5, K7/16-51-

Metinlerde en çok geçen eşya nikaptırG/ 59 , . Dönemin tesett“r anlayışını da yansıtması bakımından önemli olan

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. nikap âşık için olumsuz-GI/5- bir durum olan naz sonucu ortaya çıksa da, olumlu ifadelerle anlatılır. Şiirlerde karşımıza çıkan bir diğer tesett“r unsuru ise t“lbentŞ/ - K/ ve burkadır G/. nikâb(K7/52) Ömr“ň g“line bâd ı fenâ virmeye zarar/Gonca gibi belaya ola her yanuň - goncalar nikâb(K7/51) Turdukça g“lşen içre seher âfitâb ı g“l/Çekd“kçe y“ze anı gör“p -i burka -eman ola/Bu dud-

Ç“n yar ref ide bî ı ah bakmaga komaz hicâb olur G/

Metinde dikkati çeken bir diğer giyim unsuru k“rkt“r. Ç“nk“ k“rk geçen iki k“rkdenbeyitte Mesihinin ihsan olarak istemesi şeklindedir;

Merhamet kıl yarı vir aňa bir hisâr/K içine gir“p halas olsun bulardan olk“rk“ne fakîrK/

N ola bir girsem kim cihândur bu beg“m/ Begler“ň k“rkine geh mahbûb girer geh fakîrK/ Şiirlerde ayrıca giysi ham maddesi olarak atlasŞ/, pamukG/ ve keçeŞ/ geçmektedir. Atlasın Frengî olması KeçeciAvrupadan kumaş ithalatının var olduğunu d“ş“nd“r“rken, keçe-8- ise su geçirmemesiyle öv“lmektedir. Şiirlerde ayrıca KazzazŞ/, Ş/, SarraçŞ/, Takyacı Ş/, TerziŞ/ Ş/ Valacı Ş/ gibi kıyafetle ilgili mesleklerden -de bahsedilmektedir.

Son olarak metinlerde geçen t“m giyim kuşam eşyaları alfabetik olarak şöyledir;Aba(ak- - n- -G38/4-raiyet-G41/5), Ş/, “sk“faltın- K/, altın zincir K/,-K6/41), kaftanaltı Ş/, burka G/,- cameâsumâni -K9/34-K13/19), kemer(G74/4-c“zdanK/, zırhdavûdî K/, d“ğmeg“m“ş-3), nikab(K7/16-51- 2-G12/1-gecelikG/, gömlekvala Ş/, şalkara -G259/4), futa (siyah- G/ k“lahG/,-K8/11- k“rkK/-GI/5). G/, peşmîne G/ pirahenG/ Ş/, t“lbentşemsi Ş/ 2.2. Pratikler

(alk arasında inanılan fikirler ve gelenek haline gelmiş uygulamalar toplum hayatında önemli yer tutar. Bazıları nesilden nesle aktarılarak atasöz“ haline gelmiş uygulamaların çoğu g“n“m“zde de uygulanmaktadır. Bu pratiklerden birisi kına yakmaktır; 60

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Parmakları ucunı ki hınnâlamış nigâr Unâbe benzemiş ki asılur budak budakG/- (ınnâ diy“ yakınur imiş tuyduk âlini(G252/2) (er dem nigâr perçemine hûn ı 'âşıkı

Diğer bir uygulama ise muska takılmasıdır. Muskalar boyna takıldığı gibi kolahamâil da bağlanabilmektedir; - Kolın itmiş idi boynuña rakîb Gayretden ol hamâili sî pâre eyled“mG/ Saña yavuz gözden altunlu ham'a'il bagladı(G269/10) Şol sararmış kolların saldı Mesîhî boynuña 2.2.1. Öl“m Adetleri

Öl“m insan hayatındaki en b“y“k gerçekliklerden birisidir. İnsan yaşamı ancak zıddı olan öl“m aracılığıyla anlayabilir. Toplum hayatında bu kadar b“y“k rol“ olan(K4/25) öl“m“n klasik T“rk şiirine(K2/35), yansımaması mezar d“ş“n“lemez. Mesihinin eserlerinde de öl“m bazen ölen için-M etrafa 34/2- haberci gönderilmesi , öl“n“n kefenlenmesi taşının yazılmasıG/ ve ardından dua edilmesiG/ G/ gibi vefat sonrası uygulamalar olarak gör“lmektedir. Bunun dışında öl“n“n lahde konması ya da mezarında mum yakılması gibi Osmanlı toplumunda muhtemelen gayrim“slim toplumlarda gör“len uygulamalar da vardır; - - Açılır cennet i lutfuňda aňa revzenler Zulemât ı laĥid- içre koma anı tenhâK/- - (âk olursa şevk i ruhsâruňla cism i s“htem Kabr“m “zre şem i kaf”rî ola her “st“hânK/

Öl“mle bağdaştırılan renklerden birisi de karadır. Uğursuzluk, köt“l“k, hastalık vb. çağrışımları olan kara, matem rengi olarak da karşımıza çıkar. Ölen kişiye saygısızlık etmemek ve onun yasını tutmak için kara giysiler giymek en eski devirlerden beri uygulanan bir cenaze geleneğidir; Bikr- kara giyd“rdi kalem(K23/IV-7) i fikr“mi der”ndan çıkarup Mâtem iç“n kara giymes“n /7) Ölse Mesîhî kimse kanuň 61 İki cihânda y“zi kefen gibi ak dururG

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

2.2.2. Oyunlar

Osmanlı şiirinin beslendiği kaynaklardan birisi olan toplum hayatı, şairler tarafından her yön“yle (Kaplan, ele alınmıştır. Yunus, & Toplum Poyraz, hayatının 2010, s. ana152) dinamiklerinden eğlence k“lt“r“ de beyitlerde gerçek ve mecaz anlamları kastedilerek kullanılmıştır . Osmanlı toplumunda halk arasında sıkça oynanan ve meşhur olan - bazı oyunlar Mesîhî divanında kendisine yer bulmuştur;

Bâd ı sabâ el oyrunu oynar çenâr ile Ben gam Yaşınıile gussadan salup aňa salıncaga ider servler itâbK/ (er bogazı ipl“ ile salınaldan sen beg“m dönd“m hemânK/

Osmanlı toplumunda oynanan en sevilen oyunlardan birisi de divan şiirinde de sıkça rastladığımız y“z“k oyunu ya da kâse oyunudur. On iki tane kâse veya fincanın altına saklanan y“z“k ya da ona benzer bir nesne oynanan bu oyunda amaç sondan bir önceki hamlede y“z“ğ“ bulmaktır. Kurnaz,Sahn- Divan D“nyası, kase-bâz Berg- ı g“lzâr içre nergis oldugı ç“n i nesrin- “ semenden saçdı sîm “ zer nesîmK/ - kase-bâz- Dâne i eşk“mden artuk görmed“m dirhem y“zin D”d ı âhum kim olupdur ı âsumânK/ i Satranç sadece Osmanlı toplumunda değil t“m d“nyada severek oynanan zihni melekeleri9 çalıştıran bir oyundur. Osmanlı sarayında da tibar gören bu oyun, şairler tarafından teşbih ve mecazlara bağlı olarak şiirlerde kullanılmıştır. şâh - piyâdeG235/2) Ferzâna id“m evvel sen öñinde rûhum NerrâdŞâhı dehr- felek âhir s“rdi baña Şatranc-ı devlet aya(G246/5) piyâde kodı uş Mesîhîyi içre anı koymazpiyâde ar eyledi beni mâtM4/ 1) Âsafâ ben kuluñ kılup Ta'n ile d“şmenşatranc -ı lutf

Ç“nki oyuncısısın 9 Osmanlı'da satranç oyunuyla ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. (Arslan, 2000) 62

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. piyâdeye bir atM4/2)

N'ola virseñ 2.3. Meslekler

G“n“m“zde insanların çoğu y“kseköğrenim görerek istedikleri mesleklere sahip olmak için çaba göstermektedirler. Osmanlı toplumunda ise meslekler genellikle babadan oğula aktarılmak suretiyle veya bir usta yanında çalışmaya başlayarak elde edilirdi. Yaptığı mesleği k“ç“k yaşta benimseyen ve zamanla o işte ustalaşan bu insanlar yaptıkları işlere göre lakap alırlardı. (atta öyle ki bazı meslekler kişilerin karakter yapısını da etkilemektedir. Tarımla uğraşan insanlarınlumda ise toprak gibi sakin, dalgalı denizlerde balıkçılık yapanların hırçın tabiatlı olması buna örnek verilebilir. Askerlerin çok olduğu bir top disiplinli bireyler olacaktır. Ticaretle uğraşan kişiler daha uyanık ve pratik zekâlı olacaktır. Buna bağlı olarak meslek gruplarına göre o toplumun yaşam ve inanç biçimlerini anlamak m“mk“nd“r. Osmanlı toplumuna ayna tutan klasik T“rk şiirinde de çeşitli meslekler beyitlerde sık sık ele alınmıştır. Mesihi Divanı'nda da otuzdan fazla meslek grubu şiirlerde yer almıştır. 54), Bunlara çarşı esnafı olarak; AttarŞ/, İğneciŞ/, KasapK/, NalbantŞ/, ReyhancıG/, SarrafŞ/, ŞerbetçiŞ/ TuzcuŞ/, ZergerG/, kıyafet vb.- yapımında çalışan; AbacıŞ/, KazzazŞ/, KeçeciŞ/, SarraçŞ/,/91), SemerciŞ/, TakyacıŞ/, TerziŞ/ Ş/,- ValacıŞ/, ser-askerliğe bağlı meslekler; atıcıG/, sipahiK/, yeniçeriŞ devlet görevlileri; çâşnîgîrG/, iç oğlanıK/)) , kapıcıK/,-G90/ 2- G207/2-mahfilŞ/, silahdarK/, şatırŞ/, (izmet sektör“nde çalışan; dellalG/, hamamcıŞ/, nakkaşG/ G/, sazendeŞ/, din görevlileri; hafızŞ/, verilebilir.imamŞ/, ferraşŞ/, ve diğer meslekler; canbazG/, cerrahG/, dilenciK/, talebeŞ/, yarıcıŞ/ örnek 2.4. Dualar

Bir toplumun yapısı, ihtiyaç önceliklerinden belirlenebilir. Örneğin bir “lkenin kitabı ihtiyaç listesinde “st aşamalarda tutması entellekt“el gelişmişliğine delalet eder. İhtiyaç sıralaması için Osmanlı toplumuna artık anket çalışması uygulayamayız fakat onların istek ve arzularını Allahtan istedikleri duaları bize bu konu bir ipucu verebilir. Bu duaların bir kısmı İslami mahiyetteki bağışlanma, cennet temennisi vb. konulardaki dualardır; 63

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

- Ç“n ki cennetd“r g“zellikde sarâyuň dilerem Vire (akk ol cennet içre-dem- saňa ömr i câvidânK/ - 23/V-1) (akk anı hem i gufrân its“n Rahmeti hanına hem nân its“nK

(ata did“m ne var oldumsa âsî Umaram yarın olam Taňrı hâsıŞ/

Yazup yaňılup itd“mse yavuz iş Sen anı yazma yazılmaz ç“ yaňlışŞ/

Duaların bir kısmı da kasidelerde memduha edilen dualardır. Çok b“y“k değere sahip olmayan bu dualardan bir kaçını vermekle yetineceğiz. - G“nd“z“ň Sîd “ giceň kadr “ berât ola şehâ Âsumân saňaMesnedi gulâm uitdise bende terk-i kemter hilâlK/ -10) i d“nyâ (aşre dek var ola Yunus PaşaK/V tamaml Bazen de Mesihi, kendisine hayr dua ya da Allahtan eserini aması için yardım ister. Bazen de sevgilileri için ya da onlarla birlikte olmak için dua eder. (M 34/2) Dîvânuñı her bir okuyandan da Mesîhî Maksûdı hemân kâtibin“ñ hayr du'âdur - İlâhi buldurup söz“me ragbet Bu Şehr engîze vir şehr içre şöhretŞ/ -3) Cihân sultanlıgı baňa gerekmez Beni buňlara tek sen bende eyleİ/

Kelimullâhı hıfz itmiş zekâdan (“dâ hıfz eyles“n anı beladanŞ/

Yâra bir tuhfe kanı medh u senâdan gayrı Aña lâ'ık nem ola hayr du'âdan gayrıG/ 2.5. İsimler/Lakaplar

genellikle, o ki inin Toplum hafızasında muhafaza edilen ve nesilden nesile aktarılarak64 devamı sağlanan lakap ve sıfatlar kaynağını ş 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. mesle inden, e u n ğ (Mustak,ğitim d“zeyinden, 2006)(Mustak, gelmişolduğu 2006, s.885) yöreden, işlemişolduğ bir suçtan veya onu diğer insanlardan ayırt edecek fiziki özelliklerinde almaktadır Mesîhî divanında lakaprastladığımız ve meslek isim son ve lakaplar çoğunlukla şehrengiz ve gazeller kısmında olabilir.bulunmaktadır. İsimler bazen sadece kişi ismi tane, bazen “nvan, rası isim adet ya da sadece lakap şeklinde

Metinde geçen isimler şu şekildedir; Âlemşāh, Alî, İsa, Abdį,Ahmed, Bahşi, Bayezid,10 Bostan, , Cafer, Cevvar, (alîl, (asan, (asan Balı, (ayder, (ızır Balı, (ızr, (ocande, (“rm“z, (“seyn, İbrahim, Kâsım , Kaya Balî11 Lutfį, Mahmud, Memî, Mirzā, Muhammed, Mustafa , Nimet, Saîd, Safer, Selim, Seydį, Üveys, Yak”b, Yunus, Yûsuf, Yûsuf Balı. e

Bu isimlerin tamamının M“sl“man ismi olması şairin b“y“k ihtimall şairlerin sosyal çevrelerini göstermesi açısından önemlidir. Ayrıca kasidelerdeki memduhlar çıkarıldığı zaman, kişilerin tamamı halktan kişiler olmaktadır. Bu durum da yine Mesihinin sosyal çevresini açık bir şekilde göstermekte ve klasik T“rk edebiyatının y“ksek z“mre edebiyatı olduğu iddiasına açık bir cevap niteliğindedir.

Ayrıca metinde yer alan lakaplar şu şekildedir; Benli AlîŞ/, Ebri Ş/, Kız AlîŞ/,- Kuyruklu YılduzŞ/,- NeslįŞ/, Nişancı- BegK/, Nişancı- PaşaK/, Pîr AlîŞ/, Pîri Ş/, Yeşil MelekŞ/, Dils“z oglı Ş/, Sarrāf zâdeŞ/, Semerci oglıŞ/,2.6. Şerbetçi Yer AdlarıoglıŞ/.

Osmanlı şiirinde mahallileşmenin en belirgin özelliklerinden biri olan yaşanılan coğrafayayı anlatma . y“zyıldan itibaren birçok Osmanlı şairi tarafından uygulanmıştır. Şiirlerinde halkın yaşantısına dair örnekler veren Mesîhî de yaşadığı coğrafyayı da şiirlerine yansıtmıştır. Osmanlı'da Şehrengiz t“r“nde ilk eser veren kişi olarak kabul edilen Mesîhî, Edirne şehrini t“m realistik- özellikleriyle yansıtmaya çalışmıştır; Edrine Devâm ı devlet ile bir iki yıl İdindi şehrini menzilŞ/

Aceb şehr ol ki anuň bâg u râgı 10 Kazım Beg ve Memi redifli gazellerdeki isimler bir sayılmıştır. 11 İsimlere döneme ait olmayan kişilerin isimleri (peygamber, efsane kahramanı vb.) katılmamıştır. 65

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Vir“r kişiye cennetten feragıŞ/ - İçinde suları mevz”n u reftâr BulutlarTe başı ucunda havâ dârŞ/ - mâşâ eylesen her bir minâre Dön“pd“r serv kâmet bir nigâra Ş/ - İçinde var anuň bir kaç melekler Ki mislin Edrinegörmemiş devr i feleklerŞ/- -

Derel“m n“ñ Edrinegonca ı hôş bûlarını Jâle v“ g“l gibi çak şol y“zi-bedellerle(G232/1) sulularını Şu resme zeyn olupdur şehri g“zellerle Ki çok 'âkilleri abdâl id“pd“r bî

Edirne Şehrengizi'nde Rumeli ve Balkanlarda yer alan başka bölgelere de değinen şair, bazı gazellerinde de Anadolu coğrafyasından çeşitli şehir ve bölge isimlerine yer vermiştir.

Cân u dil m“rgin niç“n sayd eyled“n did“m didi Bosnadur bunda kim anadanMeriç togan olsa nazardaşâhbâz olurG/ Arda Göz“ň yaşı Ne m“mkinMeriç biri “ kol Tunca boynuna Ş/ Arda İki göz“m gibi her yaña akma Koluñnı boynumaSo Tuncayayeter salınduñ ellerleG/

yınup girer g“zeller Açılur ak gögusler ince bellerŞ/ Rûmili S“nb“l“ň (ind vilâyetlerin“ň anberid“r Ruhdaki hâl “ hâtun Rûmilidilberlerid“rG/ Mest- - Nûş id“p bunlar ile tolularını i lâ yakıl olalum yakalar çâk idel“mG/))) Bazen de

çeşitli sebeplerle Erdebil, FıratG/ G/, KayseriŞ/, KaramanG/ gibi uzak çoğrafyadan da bahsedilir. Erdebil Ki cihân emrine ram olmış iken aldı Alî PaşayıK/ 66

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

-mesel Birisi milh- zb- Acı yaşum ile agzuň yarı câna fi) i “câc u birisi a i FıratG/ 2.7. Önemli G“nler

Osmanlı toplumunda dini bayramların ve halk inançlarına bağlı taltifkutlamaların edilirlerdi önemli bir yeri vardır. Öyle ki, Osmanlı şairleri ıydıyye, nevrûziyye, sûrnâme gibi şiirleri bol bol yazarak saraya takdim ederek . Kutlama ve bayramların bu kadar önemsendiği bir ortamda Mesîhîde bayram ve diğer önemli g“nlere ait tabloları şiirlerine aksettirmiştir. Nev-rûz - Derd “ gamum hikâyetin ol yâra eyled“m kıssasın g“l i Ferhâda eyled“mG/ Bu s“nnet d“g“n“ İşitd“m didi ta'rîhini (âtif ola m“barekT/- legence - G“l ar”suňuň öňince y“riy“p c“y ı habâb Başı “stinde göt“r“r cariye vârK/ 2.7.1. Bayram

Osmanlı'da dini bayramlar çoşkuyla beklenen ve kısa s“rmesinden dolayı “z“nt“ duyulan önemli g“nlerdir. Bayramların olumlu havası birçok atasöz“ ve deyimde de kullanılmıştır. Bayramda yerine getirilen adetler de özellikle “ç“nc“ kasidenin 'ıydiyye böl“m“nde yer almaktadır. - İd iç“n ıtr u abîrini m“heyyâ kıldı şeb Oldı zencîr i şihâbıyle aňa micmer hilâl

Çarh tâs içre şafak hınnâsını hâzırlamış Virmeg- iç“n giceden- parmagına zîver hilâl - -4-5) îd gâhı lal leb b“tlerle zeyn itdi yine Oldı buHalk- deyr i muallada meger âzertâkı hilâlK/

ı âlem işigi “stindeki gör“p Bildiler kim eylemiş d“nyânevrûz göginde ile bayrama yer hilâlK/ degin

Ömr“m“z ger ire 67

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Mest- Muttasıl- nûş idel“m yine eyyâma degin Giceler subha degin subh iç“p ahşâma degin 2.7.2. iRamazan lâ yakıl olalum Ayı yakalar çâk idel“mG/)))

Ramazan ayı t“m m“sl“manlar için en önemli aylardan biridir. Oruç ve ramazanla ilgili teşbih ve mecazlar Mesihinin dizelerinde de geleneğe uygun olarak yer almıştır. - -

Ç“n bir aylık yoldan istikbâl i şâh ı îd iç“n/(alkuň öň“ne d“ş“p itdi kılavuzlukSavm- imâmK/ -reve dahl idemez ramazân ı hecr“ñde kosun göñl“mi z“lf“ñde göz“ñ /Şeb ç“n'İd g“ninde içre asesG/ Oruc ayından

nice diñleyel“m vâ'izi kim/ anuñ kıssası uzun oldıG/ bellidir.Ramazanın en önemli ibadetlerinden biri de ş“phesiz oruçtur Şiirlerde çoşku ile bahsedilse de, şairin bu ibadetten biraz rahatsız olduğu -

Şâhid i îdi m“sahhar itmege kend“ye halk/İttifaki çekdiler perhîzi otuz g“n tamamK/ oruç tutar

Cânâ ne revâdur ki iken halk/ Ben gussañı yiyem ikide birde nihânîG/- -i dil- ramazânıG287/5) Câm ı leb dâr ile bir lahza Mesîhî/ Gel 'ayş idel“m geçdi tutalum 2.8. İnançlar

2.8.1. Astrolojiyle İlgili İnanışlar ilmine ilm- Yıldızlara ve göğe bakarak onların hareketlerinden mana çıkarmak i tencim denmektedir. Bu ilim Osmanlı sarayında da kendisine- önemli yer edinmiştir. M“neccim adı verilen kişiler h“k“mdarların1984, s. 197) talihlerine bakarak önemli olayları haber ederler ve savaş barış zamanlarına dair bilgi verirlerdi Levend, Divan Edebiyatı, . (er bir gezegenin ayrı anlamlarının olduğu Osmanlı-i n“cum ilminde gökle ilgili hadiseler felek, yıldız, ay, g“neş bol bol şiirlerde geçmektedir. Mesîhînin şiirlerinde de gök hadiseleri ve ilm tencim unsurlarına dair kullanımlar mevcuttur. 68

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. ilgilidir; Örneğin şu beyitler yıldızların talih ya da uğursuzluk getirmesi ile

Meger sirişk“mi y“zden Nişâncı Beg ide mahv K anuň sehâsı g“ninde erir geçer jâleK/

Zamîri lemasıdur kim göge çıkar hurşîd âdusı yılduzıdur- kim yire d“şer jâleK/ - Nihâl i rifati “zre bel“rs“z ola kamu Eger habâb ı felekçe olursa her jâleK/

Arz eyledi kaddin göz“m“z yaşını dökdi Yılduzumuzı yire d“ş“rdi o kıyâmetG/

(er meh“ň vaslı metaına vir“r cân nakdin Şöyle benzer ki biz“m yılduzumuz m“şterid“rG/

İşig“ňde şu kim akıtmadı yaş Anuň gökde dahi yılduzı yokdurG/

Zamiri lemasıdur kim göge çıkar hurşid Adusı yılduzıdur kim yire d“şer jaleK/ 2.8.2. Tıbbi İnanışlar ve Pratikler

Divan şiirinde tıp ve tıbbi inanışlara dair birçok mazmun görmek m“mk“nd“r. Osmanlı dönem tabipleri kendi ilim sahaları dışında musiki, şiir, hat gibi sanatlarla uğraşarak birçok alanda mahirliklerini kanıtlama çabası göstermişlerdir. Dr. Kemiklinin ifade ettiğine göre, tıp uzve tıbbi inanışlar hakkında eser yazan şairler ikiye ayrılmaktadır.-hekimlerin Bunlar; tabiblik mesleğini yerine getirenler veya tababet konusunda manlaşmamış fakat okudukları kitaplardan (Kemikli, ve2007, şair s. 22). Bu eserlerinden faydalanarak tıbba- ilişkinrme-ayak değerlendirmeler tozu mazmunudur(G89/5- yapan ve bunu G111/5-mazmun olarak kullanan şairlerdir mazmunlardan birisi de, göz s“ - G/. Divan şairleri içinde tıp tıbbi inanışlara ve hastalıklara bağlı mazmunlar genellikle sevgili âşık mazmununa bağlı olarak kullanılmaktadır. Sevgiliyi tabip olarak gören hasta âşık devanın da ondan geleceğini beyitlerinde dile getirir. Mesîhînin de hastalık ve tıbba dair mazmunların geçtiği beyitlerinde sevgili, rakip, âşık “çl“s“n“n rol aldığını görmekteyiz;Telh- 69 i d“şnâmun durur zahmun 'ilacı ey sânem 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

AcılıgıdurGel eyle belî ya darûyı tiryâk eyleyenG/

şlu göz“me iz“ň tozın ata Dirler ki hış gel“r yaşaran göze tutiyaG/

Dag urup cism“me perhîz itme kanum içmeden (oş deg“ld“r ç“nki g“l devrinde meyden ictinâbG/ Nabzuma el urıcak agladı feryâd itdi(G248/2) Geldi ç“n baña 'ilac itmege hecr“ñde tabîb

Şiirlerde geçen diğer tıbbi pratikler ise; ak biberden buhur yapılmasıK/, delilerin zincirlenmesiK/, yaraya pamuk basılmasıK/, neşter ile kan alınmasıG))/ G/, sarhoşluk için başa hacamat yapılmasıdırG/. Bunlar haricinde şiirlerde ağız yarasıG/, göz hastalığı G/ve c“zzamıG/ da görmekteyiz.2.8.3. Sihir/B“y“

Divan şiirinin en çok kullanılan mazmunlarından birisi de ş“phesiz sihir/b“y“d“r. Genellikle sihri yapıp aşığı efsunlayan sevgilidir. Mesîhînin şiirlerinde geçen sihir, b“y“ unsurlarının bir kısmı sevgilinin teshir eden yön“n“ vurgularken, bir kısmı da sihirle meydana(G206/5), gelen olayları anlatmaktadır. B“y“ ile akçe getirmekG/, kilit açmakG/, esma okumakG/, tılsım yazmak cadıların suya batmaması gibi bazı inanışlar Mesîhînin beyitlerinde Varkendine ise akçe yer bulmuştur. get“r“r f“s“n u sihr ile

kim/G“neş ırakda turup kend“ye çeker jâleK/ Meseld“r bu ki batmaz suya câdu(G199/4)(G200 /5) Ruhun “stinde z“lf“n tursa tân mı/ Göz“ñ âgâz idelden sihr “ rîve

/ Bıraktı bu cihân halkın girîveG/ 2.9. G“nl“k (ayât Sahneleri

Divan edebiyatının eskiden d“ş“n“ld“ğ“ gibi gerçek hayattan kopuk, tamamen saray çevresinin anlayabileceği, uçuk hayallerle dolu bir sanat anlayışına sahip olmadığı g“n“m“z edebiyat çevrelerince kabul70

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. edilmektedir. Sefercioğluna göre; Dîvan şairi g“nl“k hayatla ilgili birçok unsuru şiirine taşımış ve değişik hayallere konu etmiştir. Bunu yaparken- de hem gözlemlerinden, hem halkın gelenek görenek ve 2014)inançlarından, hem de g“zel T“rkçemize kazandırdığı deyim, atasöz“ ve kelâm ı kibar gibi g“zelliklerden bol bol yararlanmıştır Sefercioğlu,

ayakseyrân Sakıyâ z“lf“ňe karşu ç“n kadeh devr eyleye Sanuram kim ahşama karşu ıdurG/

(ayatın gerçeklerinden biri olan savaş ve askerlik sahneleri da Mesîhînin şiirlerinde az da olsa yer almıştır.

Ne denl“ g“l gibi lalin siper tutarsa ad“ Hayme-(avai top ile anun başın yarar jaleK/

i ışkı kurup çalduk muhabbet tablını Şimdilik nevbet biz“md“r- biz de başka mehter“zG/ (G209/2) Sultân ı g“l de karşu şemâl ile salınur 2.9.1. 'OsmânoglıTarıma Baglı niteki Sahneler y“r“r solag ile

Tarım ve tarıma bağlı sahneler Mesîhînin şiirlerinde felek ve astronomi olaylarıyla bağdaştırılarak verilmiştir. Ayrıca şiirlerde geçen ekincilik, değirmencilikK/, g“neşte kurutma, tohum savurma K/

K/, “z“m sıkmave ayvayı pamuğa sararak muhafaza12 etmegibi uygulamalar mecaz anlam barındırdıkları gibi gerçek hayattaki özellikleriyle de benzetme unsuruçarh ekincisiolarak kullanılmıştır. - Yorgun d“ş“p uyumış idi /Dökmişdi gökde sevr öňine kâh ı kehkeşânK/serse g“neşe

Ş“k“fe aceb mi varakların /Dökil“p anları ıslar ç“ her seher jâleK/ bulutda - Mihr ayvasını kat kat penbeye sardı sehâb/Postın urındı eginine - n çarh ı pîrK/- - - mihr(G79/4) Bâg ı felekte hûşe i engûr ı enc“mi/ (er subh yine kend“ sıkar bâgban ı 12 Detaylı bilgi için bkz. http://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20%20EDEBIYA TI/yavuz_bayram_divan_siirinde_tarimsal_urunler.pdf 71

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 2.10. Yiyecek- içeçecek -

KlOsmanlı'da çok zengin bir yeme içme k“lt“r“ vardır. Mesîhînin şiirlerinde yemek ve yemeyle ilgili adetlere sık rastalanmamaktadır. asik bir mazmun olan aşktan kebaba dönmek G/ G/ şiirlerde kendisine en çok yer bulan kullanımdır. Onun dışında ekmekK/, helva, kebapG/, b“ryanG/, “z“m, şeker, tuz K/, mısır gibi yiyecek ve g“l suyu, şarapG/ K/ gibi içeçekler mecaz anlamlarıyla beyitlerde kullanılmıştır. Bezm- kurs-ı nân(K5/29) i ihsânuň simâtına sipihr öyk“nmes“n/Sofrasında ç“n otuz g“nde yin“r bir nân u penîr(K11/24) Ne revâdur kim yiye c“hhâl d“rl“ atime/Baňa her kış âfitâb u berf ola g“l-be-şekker piyâza

Midhat“ňde yir iken lâik mi kim/Ben olam aç u degmeyenlerhelvâya sîrK/ c“llâbı

Sinek “ş“rdi2.11 . Şiir Meclisisebânuñ/ Fukâa koydı dehânuñG/

e kendine yer bulur; Klasik T“rk edebiyatının karakterinin oluşumunda b“y“k rol oynayan şiirMeclis- meclisleri de şiirlerd - - i hâs içre bir şeb bir nice ehl i kemâl/Ayş iderdi v“ yanardı karşuňda şem i cemâlK/- - -

Kimi iderdi kıyâmet r”laruň z“lfin hesâb/Kimisi vasl ı cenân ı yârı eylerdi hayâlK/- - Gah okınurken leb ı yar “stine şîrîn gazel/Gah şirâne nazar eylerken ol çeşm i gazâlK/ -

(er birine bir gazel emr itdi ol sultân ı h“sn/Ben dahi ol emre bu şir ile itd“m imtisâlK/ 2.12. At ve (ayvancılık

At, Orta Asya'dan beri T“rklerin en çok değer verdiği hayvanların başında gelir. Göçebe hayatın sona erip yerleşik hayata geçilmesi de atın T“rkler arasından önemini kaybetmesine izin vermemiştir. Padişahların72 sefere çıktığı, savaşlarda ve ulaşımda en b“y“k yardımcı olan at, gerek 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. o saray ricalinin gerekse halk tabakasının y“zyıllardır gözde hayvanı lmuştur. Buna bağlı olarak yazılan veya söylenen şiirlerde hayvanlar içinde atın da yeri en fazladır. Öyle ki divan şiirinde at ile ilgili yazılan kaside veya mersiyeler rahşiyye adı verilmektedirPala, , s. Diğer hayvanlar da- g“nl“k hayatta yer alışlarına veya mazmun olarak benzetme değerleri ölç“s“nde divan şiirinde yer almıştır. Özellikle Kaside der Recâ yı Esb adlı şiir metni atları anlatması bakımından önemlidir.

Suvarmag isted“kçe adımını atmayup Göz“m yaşını suya vannca ider pınar

Öňine yem vir“r iseň azdur iki çuval Üstine y“k urur iseň agırdur iki nâr

Yanında gayrı atlara otlak viricegiz Utanuram dimege ki bunuň da cânı- var - Otlak y“zini görmemiş emmâ giyâh ı derd Ömrinde arpa yimemiş illa yimemiş illa ki zehr i mâr - Ya Rab ecel bukagusını vur ayagına D“zd i hayât eylemes“n ta anı şikar -8-18-23-25-32) Esb“ň kamış kulaklarını arz eylese D“şmen2.13. çerisinDedim-Dedili inlede ney Beyitler gibi zar zarK/

-dedi (alk şiirinde koşma ve semai gibi t“rlerde yaygın olarak kullanılan ve aşık ile sevgilinin karşılıklı konuşmalarına dayanan Dedim şeklindeki söyleyişler, divan şairleri tarafından da şiirlerinde 15kullanılmıştır.0). Soru- Divan şiirinde gazel ve rubailerde rastladığımız bu söyleyişe m“râcaa veya muhavereli şiir denmektedirBatislam, , s. cevap veya karşılıklı konuşma- usûl“n“ esas olan bu tarzın şairler içinde bir kolaylık olduğunu söylemek m“mk“nd“r. Mesîhî'nin gazellerine baktığımızda Did“m didi şeklinde söylenmiş beyitlerin-A), (G46/4),olduğunu (53/4-A), görmekteyiz. (G71/3), Mesihi (G75/3), Divanında (G282/4), geçen dedim/dedili (G264/5), (G233/9), beyitler (G227/4),şunlardır; G/, (G192/4), G/, (G175/4), G/, (G173/5), /, (G173/1), G/, G/ (G151/3), verebiliriz. G/, G/. Bu kullanımlara bir kaç örnek olarak şunları

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. -

Did“m kapuñda yaşumuñ ş“mârı var mı ey meh rû Didi kim gökdeki yılduzlara hergiz hesâb olmazG/

Did“m y“z“ñe karşu bakayın mı ne dersin / G“ldi didi nâz eyley“rek öyle mi bak bakG/

Did“m ki seni câme kocar tâseden öld“m/ Nâz ile g“l“p didi ki havf itme BaşvurularkabâdurM Mersin Üniversitesi Dil ve Edebiyat Dergisi, 4- 13. Aksan, D. . Şiir Dili. Atasözleri ve Deyimler El Kitabı.

Aksoy, Ö. A. . Ankara: T“rk Dil Arslan, M.Kurumu (2000). Yayınları. Divan Şiirinde Satranç ve Satranç )stılahatları.

Batislam,İstanbul: H. D. (1993). Kitabevi Nedim Yayınları. Divanı'nda Mahalileşme Yayımlanmamış Y“ksek Lisans Tezi.

Divan EdebiyatındaAdana: Çukurova T“rler. Ankara: Üniversitesi.

Canım, R. . Grafiker Yayınları. Turkish Studies, 115-165. Erdoğan, M. . Divan Şiirinde Mahalileşme Kavramı ve Bâkî Divanı'nda Bazı Mahalli Unsurlar. Folklor/Edebiyat, 3(15), 151-175. Kaplan, Yunus, & Poyraz, Y. . Divan Şiirine Kaynaklık Etmesi Bakımından Oyunlar. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fak“ltesi Dergisi, (1), 19-36. Kemikli, B. . Divan Şiirinde (astalık ve Tedavi. Kurnaz, C. (2005). Divan D“nyası. Ankara: Gazi Kitabevi.

Kurnaz, C. (2005). (alk Şiiri ve Divan Şiirinin M“şterekleri. Ankara: Gazi Kitabevi.

Levend, A. S. (1962). Ümmet Çağı Edebiyatı.

Ankara: T“rk Tarih Kurumu Levend,Basımevi. A. S. (1984). Divan Edebiyatı.

Mengi, M. (1995). Mesîhî Dîvânı. İstanbul: Enderun Yayınevi.

Mengi, M. (2012). Eski T“rk EdebiyatıAnkara: Tarihi. Atat“rk K“lt“r Merkezi.

Ankara: Akçağ Yayınları. 74

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Buldan Sempozyumu Bildirileri (s. 880-885). Denizli: Pamukkale Mustak, C. . Geçmişten G“n“m“ze Buldan'da Kullanılan Lakaplar.

Üniversitesi. Çukurova T“rkoloji. http://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20%20EDEBIYATI/n Sefercioğlu, N. , .

ejat_sefercioglu_divan_siiri_gercek_hayat.pdfEski T“rk Edebiyatı adresinden Tarihi. alındı

Şent“rk, A. A., & Kartal, A. . İstanbul: Tetik, B.Dergâh (2013). Yayınları. Açıklamalı Deyimler Sözl“ğ“.

T“rk Dil Kurumu. (2014, Temmuz 10- İstanbul: Nesil Yayınları.

http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_atasozleri&view. Atasözleri ve Deyimler Sözl“ğ“:

=atasozleri adresindenSınıflandırılmış alındı Atasözleri Sözl“ğ“. Excelence Publishing. Yurtbaşı, M. . İstanbul: Sınıflandırılmış Deyimler Sözl“ğ“. Excellence Publishing. Yurtbaşı, M. . İstanbul:

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

“ELVEDA RUMELİ” DİZİSİNDE ANLATI YAPISI

Yrd.Doç.Dr.Serdar KARAKAYA Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Radyo-TV Teknolojisi Programı [email protected] Muğla/Türkiye

ÖZET

Televizyon dizilerinin en zayıf halkası ‘öykü içerikleri ve anlatı yapısı’dır. Popülerin kültürün en çok talep gören tüketim nesnesi olarak televizyon dizileri yapımcıları ve yayıncıları için son tahlilde birer ticari ürün ve yatırımdır. Bu nedenle dizilerin izlenme oranı denilen büyük bir sorunu vardır. Ülkemizde, acımasız piyasa koşulları içinde, bir sezon içinde yüze yakın rakip dizinin ayakta kalma ve bir sonraki sezonda devamı, izlenme oranıyla doğrudan bağlantılıdır. Tamamı yurtdışında çekilen az sayıdaki diziden biri olan “Elveda Rumeli” dizisi öyküleme ve anlatı yapısıyla ayakta kalmayı başarmış ve üç sezon yüksek izlenme oranıyla var olmuş bir dönem dizisidir. Öykünün geçtiği dönem, mekânların ve karakterlerin Balkanlardaki çok kültürlülükle sıkı ilişkileri, anlatı yapısı ve olay örgüsünün tutarlılığı bu diziyi başarıya götüren temel unsurlardır. Bu çalışmada “Elveda Rumeli” dizisinin anlatı yapısı Vladimir Propp’un yapısalcı masal çözümleme yöntemiyle ele alınacaktır. Propp’un yapısalcı çözümleme modelinin en önemli yanı; masallara olduğu gibi sinematografik anlatılara ve televizyon dizilerinin anlatı yapılarına da uygulanabilirliğidir. Propp’un belirlemiş olduğu; masal anlatılarındaki 31 temel işlev ve 7 ana karakterin tamamı veya bir kısmı görsel anlatılarda yer alabilir. Bu temel işlev ve karakterler çerçevesinde toplam 83 bölüm öyküsü bir bütün olarak çözümlenecek, bu işlev ve karakterlerin anlatı yapısının oluşumuna etkisi ortaya konacaktır. Keywords: Balkanlar, anlatı, dizi, karakter, çözümleme

Giriş Televizyon dizileri diğer anlatı türlerinden farklı özelliklere sahiptir. Görsel anlatı biçimleri içinde sinema filmleri, televizyon filmleri ve sit-com yapımlarla karşılaştırıldığında ardışık bağlantılı bir izleğe sahip olmasıdır. Bir bölümün sonu bir sonraki bölümün başlangıcıdır. Sinema ve televizyon filmleri birden fazla bölümlemeye sahip olabilmekle birlikte kendi içinde tamamlanmış bir olay örgüsüne sahiptir. 76

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Balkanlar ve Kültürel İlişkiler Karadeniz’le Adriyatik Denizi arasında kalan coğrafi bölgenin genel adıdır. Sözcük anlamı “dağlık yer”dir. Avrupa’nın güneydoğusunda yer alan bu topraklar gerçekten de çok dağlık ve engebeli bir yapıdadır. Toplam yüzölçümü 550.000 kilometre kare, nüfusu toplamda 53 milyonun üzerindedir. Balkan coğrafyası sınırları çok net olamamakla birlikte, Yunanistan, Bulgaristan, Arnavutluk, Sırbistan, Makedonya, Kosova, Karabağ, Bosna-Hersek ülkelerini kapsar. Türkiye kısmi olarak toprak ortaklığından (Trakya Bölgesi) Romanya, Hırvatistan, Slovenya, Macaristan ise tarihsel bağlarından dolayı kısmen Balkan ülkesi olarak anılırlar. Ancak, günümüzde kısmi olarak toprak bağı olan Türkiye’nin Balkan coğrafyasıyla, kültürüyle, toplumsal yapısı ve tarihi dokusuyla, mimarisiyle yüzyıllara varn ortak bir geçmişi, zengin bağları vardır. Balkan Coğrafyası, Helen Uygarlığı daha sonra Roma ve Bizans İmparatorlukları ve 550 yıla yakın bir süre hükümranlığı altında kalacağı Osmanlı İmparatorluğu yönetimleri altında var ola gelmiştir. Osmanlı Hükümranlığı süresince, Türkler ‘in hoşgörü, adalet ve istikrarlı yönetim gibi üstün yönetimsel ve idari özellikleri sebebiyle, Balkanlar, tarihinin en istikrarlı ve baskıdan yoksun dönemini yaşamılardır. (İnalcık,1993,p.24)

Anlatı ve Anlatı Formu Olarak Masallar

Anlatı her yerdedir ve her şeyle yapılabilir. Gündelik hayata ilişkin basit bir olgu veya olayın bir başkasına sözlü aktarımından tutun, görülen bir rüyanın aktarımına kadar anlatı pek çok edimi kapsar. Mehmet Rıfat’a göre anlatı; gerçek ya da düşsel olayların değişik gösterge dizgeleri aracılığıyla anlatılması sonucu ortaya çıkan bütündür. (Rıfat: 1999, p.15) Sözlü iletişimin (konuşma becerisinin kazanımı) başlamasıyla sözel anlatı formları olan hitabet, destan, halk hikâyeleri, masallar var olmaya başlamıştır. Sözlü anlatıdan önce var olan imgenin tarihi insanlık tarihi kadar eskidir. Mağara resimlerinden günümüzdeki son formu sinemaya kadar uzanan çok köklü bir geçmişe sahip olan imgelem sözlü anlatı ile birleşince gücünü sonsuz arttırır. Bu birlikteliğin en güçlü ve kitlesel etkiye sahip olan formu sinemasal anlatıdır. Modern toplumda görsel anlatı sözel ve yazınsal anlatı formlarının önüne geçmiş, sinemanın yanı sıra televizyon dizileri, animasyonlar, belgeseller, haber filmleri, bilgisayar oyunları baskın tüketim nesnelerine dönüşmüştür. Sözen’e göre; “Romanda belirgin biçimde gösterme (mimetik) ve anlatma (diegetik) ayrımı görülebilir. Sözgelimi, diyaloglar, gösterme anlatım tarzına yakındır. Sinemada ise görüntüler öyküyü doğrudan taklit ettiği için mimetik tarza daha yakındır ve bundan dolayı da filmde anlatanla anlatılanlar arasındaki mesafe romana göre daha azdır. Sinematografik anlatı 77

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. ontolojik olarak daha çok mimetik tarza yakındır; çünkü kamera, olay ve eylemleri hem gösterir hem de onları ‘ şimdiki zaman’ üzerine kurarak yansıtmakta; izleyici de olaylar ve konuşmaları sanki o anda oluyormuşçasına izlemektedir. Fakat sinemaya, modern (karşıt) anlatı formlarının girmeye başlamasıyla, filmlerde estetik öz-bilinçlilik ya da öz- düşünümsellik daha yoğun biçimde yaşanır olmuştur. Modern anlatılarda, anlatı konumu, biçimlenişi, anlatıcı tipolojileri, bakış açıları, anlatı düzeyleri yepyeni çehrelere bürünmekte, bu da anlatı kipini oluşturan mesafe ve perspektif kavramlarına yeni yüklemler getirmektedir.” (Sözen, 2008, p.144) En eski anlatı formlarından olan masal formu, çocukluk çağına ait bir anlatı olarak bilinse de diğer sözel anlatı formlarına göre her yaş grubunun ilgisini çekme özelliği vardır. Çeşitli özellikleriyle büyük küçük herkesin ilgisini çeken masalların, in- sanın ve toplumun anlaşılmasını sağlamada önemli bir rolü vardır. Şöyle ki masal anlatıcısı, günümüz hikâye ve romanında olduğu gibi, masalın kişilerini bir düşünce ve duygu kalıbı olmaktan çıkararak, belirli bir zamana ve yere bağlı olmasa da, az çok kültür birliği oluşturmuş bir ülke üzerinde yaşayan, bir "dünya görüşüne sahip insan tiplerini yansıtır. Bu bakımdan masalcı sadece kişileri canlandırıp konuşturmakla kalmaz, kendi toplumunun dilini konuşturur, bu toplumun sevinç ve dertlerini. Şakalarını çeşitli şekillerde dile getirir. (Boratav 1998,p.14) Adanır, sinemasal anlatımla masalsı anlatım arasındaki benzerliğe şu şekilde işaret eder; “Masalda bir anda geceyle gündüz yer değiştirebilmektedir. Bütün bu kolaylığa sinema da sahiptir. Ancak masalda zaman içinde yaşanılan zaman sürecine oranla zaman ötesi olarak adlandırılabilecek bir niteliğe sahipken sinemda zaman, ani değişikliklere uğradığında bile dramatik yapıyla bir uyum içinde bulunmak zorundadır.” (Adanır, 1987, p.140)

“Elveda Rumeli “ Dizisi Çekimlerinin tamamına yakını Makedonya’da Manastır’da gerçekleştirilen dizi ATV Kanalında 20 Eylül 2007-19 Ekim 2009 tarihleri arasında, üç sezon boyunca izleyiciyle buluşmuş ve toplam 83 bölüm olarak yayınlanmıştır. Yönetmenliğini Serdar Akar’ın gerçekleştirdiği dizinin senaristi Ali Can Yaraş, yapım şirketi Adam Film’dir. Başlıca rolleri Erdal Özyağcılar (Ramiz), Tolgahan Sayışman (Tıbbiyeli Mustafa), Şebnem Dönmez (Fatma), Gülçin Santırcıoğlu (Hatice), Berrak Tüzünataç (Vahide), Filiz Ahmet (Zarife), Tuna Orhan (Terzi Hasan/II:Abdülhamid), Ertan Saban (Alexander Makedonski), Erman Saban (Kaymakam Dilaver), Gökhan Mete (Kasap Cabbar), Mahir İpek (Yüzbaşı Ahmet Ekrem) paylaşmış, yanısıra yerel halktan pek çok kişi yan rollerde görev almıştır. (http://tr.wikipedia.org/wiki/Elveda_Rumeli) Dizi tür olarak güldürü türüne daha yakın özellikler taşımakla birlikte, olay örgüsü içinde toplumsal ve bireysel trajedilere de sıkça yer verilmektedir. Bu bakımdan traji-komik olarak sınıflandırmak daha doğru 78

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. olacaktır. Özön’e göre güldürü; izleyicileri güldürmekle birlikte düşündmeye de yönelten, sonunda az veya çok trajik bir izlenim bırakan yapıttır. (Özön, 1985, p.152) Ana Hikaye Hikaye; 19OO’lerde, Osmanlı’nın yönetiminde olan Makedonya’da geçen; fakir bir baba ve kızlarının hikayesidir. Sütçü Ramiz ve ailesi; Manastır’ın Pürşıçan köyünde yaşarlar. Osmanlı’nın son demleridir. Balkan topraklarında iç karışıklar başlamış; Makedonya’da ayrılıkçıların çıkardığı huzursuzluk yavaş yavaş artmakta ve yakın gelecekte patlak verecek büyük olayların sinyallerini vermektedir. Bir yandan İttihatçiler Abdülhamit’e karşı örgütlenmekte ve Osmanlı yönetimine muhalefet etmektedir. Dünya ve dolayısıyla Makedonya büyük bir hızla değişmektedir. Ramiz, doğup büyüdüğü Rumeli topraklarını, bu topraklarda yıllarca kardeşçe yaşayan insanları sever. Sütçü Ramiz henüz dünya meselelerinden uzaktadır. 5 kızı ve karısının karnını güçlükle doyurmaya yetecek kazancını ineğinin lütfettiği bir kaç kova sütten çıkaran Ramiz’in en büyük derdi birbirinden çok sevdiği kızlarının hayırlı birer izdivaç yapıp bu sefillikten bir an önce kurtulmasıdır. (http://www.elvedarumeli.com/dizihakkinda.html) Dizinin hikâyesi bütünüyle orijinal değildir. Türkçeye Damdaki Kemancı olarak çevrilen “Fiddler on the Roof” müziklerini Jerry Bock'un bestelediği, şarkı sözlerini Sheldon Harnick'in yazdığı, konusu 1905 yılında Çarlık Rusyası'nda geçen ve ilk kez 1964 yılındaBroadway'de sergilenen müzikal sahne eseridir. Sholom Aleichem (1859-1916) takma adını kullanan Yahudi asıllı Rus yazar "Solomon Naumovich Rabinovich"'in Yidiş dilinde yazdığı "Sütçü Tevye" öykülerinden ABD'li oyun yazarıJoseph Stein tarafından senaryosu yazılıp sahneye uyarlanan müzikal, 10 yılı geçkin bir sürede 3000'den fazla kez perdelerini açarak bir rekor kırmıştır. Müzikal 1971 yılında aynı adla sinemaya uyarlanmıştır. Film 1905 yılında Rus Çarlığı topraklarında yer alan Yahudi köyü Anatevka'da yaşayan Tevye ve ailesi etrafında gelişen olaylar merkezinde geçmektedir. Anatevka, iki ana grubun yerleştiği bir köydür; köyün büyük toplumunda Ortodoks Hristiyanlar yer alırken, Tevye'nin de aralarında bulunduğu Ortodoks Yahudiler de köyün küçük toplumunu oluşturmaktadır. Filmde Tevye biz onları rahatsız etmeyiz, şimdiye kadar onlar da bizi. diyerek iki toplumun birbiriyle ilişkisini ifade etmiştir. Tevye Anatevka'yı izleyiciye anlatırken yalnızca fakirliğin zorluklarından, köy yaşamının yoksunluğundan şikayet etmez, aynı zamanda Yahudi olmayan toplumdan gelebilecek tacizlerden sürekli bir korkuyu da ifade etmektedir. Sütçülük yapan Tevye, Anatevka'da yaşayan diğer Yahudiler gibi çok fakir, geleneklerine bağlı ve çalışkandır. Karısı Golde (Norma Crane) ve beş kızından oluşan ailesi vardır. Karısı Golde kızlarına çeyiz dahi yapamayacak durumda olmaları nedeniyle kızlarını zengin kişilerle evlendirmek istemektedir, Tevye ise bilgili bir damadı tercih etmektedir. Fakat 79

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. kasabadaki geleneklere göre kızların evliliği ancak çöpçatanın yani Çöpçatan Yente'nin (Molly Picon) uygun bir eşleşmeyi sağlayacak çifti seçmesiyle yapılmaktadır. Tevye karakteri izleyiciye dönerek doğrudan onlara seslenip konuşarak, gökyüzüne bakıp Tanrı'yla konuşur gibi yaparak filmin bazı sahnelerinde dördüncü duvarı aşmaktadır. Hikâyenin çoğunluğu müzikal formda anlatılmaktadır. Film 2 ana bölümden oluşmaktadır ve 181 dakika sürmektedir. Bu filmin Cüneyt Gökçer, Cihan Ünal, Ayten Gökçer, Engin Çağlar ve Esin Püsküllü'nün aralarında bulunduğu oyuncu kadrosu tarafından 1972 yılında Hulki Saner tarafından Türkiye'de çekilmiş bir uyarlaması da mevcuttur. (http://tr.wikipedia.org/wiki/Damdaki_Kemanc%C4%B1_film,1971) Elveda Rumeli dizisinin hikayesiyle Müzikalin ve filmin tematik yapı, olay örgüsü, karakterler, karakterlerin birbirleriyle ilişkileri bağlamında büyük benzerlik göstermektedir. Akova ve Demirkıran dizinin tematik yapısının tarihsel gerçeklerle ve Balkanlardaki Osmanlı izleriyle ilişkisini vurgular: “Balkan topraklarında, farklı etnik kökenlere mensup toplulukların, farklılıklarının betimlendiği, farklı kültürel öğeler ile farklı inanışlara sahip bireylerin, ortak kültürel bağlamda birleşerek, birlikte yaşam şartlarını sağladıkları, kültürel farkındalığı ihmal etmeyen, kültürlerarası iletişimin en seçkin örneğinin sergilendiği Elveda Rumeli dizisinin, Osmanlı İmparatorluğu’ndan günümüze, Balkanlar’da yüzyıllardır yaamlarını sürdüren Evladı Fatihan’ın da varlığı itibariyle, anlam aktarımlarının en başarılı çalışmalarından biri olduğunu ifade etmek yanlış olmayacaktır.” (Akova-Demirkıran, 2014, p.20)

V.Proop’a Göre Masallardaki İşlevler, Özellikler, Kişiler

Vladimir Yakovlieviç Propp göstergebilim, budunbilim, halkbilim gibi alanlarda çalışmalar yapmış, bu alanlarda önde gelen bilim adamlarından biridir. En önemli yapıtı sayılan “Masalın Biçimbilimi” (Morfologiya Skazki, 1. Baskı 1928, 2. Baskı 1969) folklor sahasında kaynakçalardan biri olarak kabul edilir. Propp bu önemli eserinde, olağanüstü masalların yapısını belirlemeye çalışır. (Bars, 2014,p.259)

Propp'a göre masalın değişmez değerleri "işlevler", değişen değerleri ise kişi adları, kişilerin nitelikleridir. Buradan masalın çoğunlukla aynı eylemleri farklı kişilere yaptırdığı sonucu çıkarılabilir. Bu da, masalların işlevlerden yola çıkılarak incelenmesini gerektirir. "İşlev", bir kişinin masal örgüsünün akışı içinde taşıdığı anlam açısından betimlenmiş eylemidir. Kişilerin işlevleri masalın temel bölümlerini gösterir, onun için önce işlevlerin belirlenmesi gereklidir. Propp, masallarda 31 tane işlev belirlemiştir. (Propp, 1985)

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Propp’un masallar için uyguladığı bu çözümleme yöntemleri diğer anlatı formlarına da uygulanabilir. Roman, öykü, televizyon dizileri, sinema filmleri bu çözümleme modeline en uygun anlatı formlarıdır.

V. Proop bu işlevlere dayanarak bazı sonuçlara ulaşır. Ona göre işlevlerin sayısı gerçekten de çok sınırlıdır. Yalnızca otuz bir işlev saptanabilir. Birçok masaldaki olay örgüsü bu işlevlerin sınırları içinde gelişmektedir. Bütün işlevler art arda sıralandığında her işlevin kendisinden önceki işlevle mantıksal ve estetik gereklilikte olduğu görülür. Hiçbir işlev diğerini dışlamaz. Bu işlevlerin tümü, birçok değil bir tek eksene bağlıdır. Çok sayıda işlev ikilikler biçiminde bir araya gelir: Yasaklama-yasağı çiğneme, soruşturma-bilgi toplama, çatışma-zafer, izleme-yardım. Propp yukarıda önermiş olduğu şemayı her masal için bir ölçü birimi olarak görür. Bir kumaşın uzunluğunun ölçülmesinde metre kullanıldığı gibi masalları tanımlamak için de bu şema kullanılabilir. Propp’a göre bu şema çeşitli metinlere uygulandığında masallar arasındaki bağıntıları tanımlamak mümkündür. Böylece masallar arasındaki benzerlik sorunuyla birlikte konular ve değişiklikler sorunu da yeni bir çözüme kavuşabilir. (Bars, 2014, p.260)

Propp’un 31 işlevi Elveda Rumeli dizisinin tüm bölümleriyle karşılaştırılarak örtüştürülmüştür;

1.Uzaklaşma: Aileden biri evden uzaklaşır. Bu işlevin alışılagelmiş biçimleri; çalışmaya, ormana, alışverişe, savaşa, işleriyle ilgilenmeye, gezmeye, balık tutmaya, birini görmeye, tarlaya vb. gitmedir. Dizideki örtüşme: Tıbbiyeli Mustafa saklanmak üzere Makedonya’ya doğru yola çıkar. (1.bölüm)

2.Yasaklama: Kahraman bir yasakla karşılaşır, bu yasak bazen bir rica, bazen de bir buyruk veya bir öneri olabilir, örneğin, "ormanda sakın oyalanma, bilmediğin kişiye kapıyı açma, kardeşlerine göz kulak ol, bu odanın kapısını sakın açma ya da sabaha kadar uyumamalısın gibi. Dizideki örtüşme: Sütçü Ramiz, büyük kızı Hatice’yi; zengin ama yaşlı olan Kasap Cabbar’a vermek konusunda tereddütlüdür. Fatma ise, Ramiz’i bir an önce Cabbar’a ‘evet’ demesi için sıkıştırmaktadır. Sütçü Ramiz, Hatice’yi Cabbar’a vermiştir ancak Hatice; Terzi Hasan’ı sevdiğini söyleyerek, Cabbar’la evlendirmemesi için babasına yalvarır. Fatma Ramiz’in bir akrabaları olarak tanıtıp eve getirdiği Mustafa’nın aslında her yerde aranan bir kaçak olduğunu öğrenince kıyameti koparır. Evde kalmasını yasaklar, ancak Ramiz ona engel olur. (2.ve 3. Bölümler)

3. Yasağı çiğneme: Yasak çiğnenir, bu aynı zamanda felaketin başlangıcıdır. Bu aşamada yeni bir kişi ortaya çıkar, saldırgan ya da kötü

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. kişi. Saldırganın rolü, mutlu ailenin huzurunu bozmak, kötülük yapmak, zarar vermek, mutsuzluk yaratmaktır. Dizideki örtüşme: İstanbul’dan Pürsıçan Kaymakamlığına, aranan kaçak Tıbbıyeli Mustafa’nın eşkal bilgileri gelir. Komutan Cezmi , Namık’tan iyice şüphelenmektedir. Baytar Efendi hastalanınca Mustafa onu kurtarır.Ancak bu hem onun, hem de Ramiz ve ailesinin başını fena halde derde sokacaktır. Ramiz ve Fatma, Zarife’yi Aleks’le ilişkisi konusunda sorguya çekerler. Zarife zor durumdadır. Ancak Ramiz, Baytar Efendi’yle konuşmaya gittiğinde Aleks’in bir nişanlısı olduğunu öğrenir. Bu haberi duyan Zarife yıkılır. Mustafa Dimitri ve çetesi tarafından kaçırılmıştır. Ramiz ve ailesi her yerde Mustafa’yı ararlar ancak bulamazlar. Mustafa son anda çetenin elinden kurtulup yapacakları bir baskını önler. Hatice’yi Hasan’a veren Ramiz , Fatma’yı hala bu konuda ikna edememiştir. Diğer taraftan Komutan Cezmi Namık’ın Tıbbıyeli Mustafa olduğunu kanıtlaması için İstanbul’dan birini çağırmıştır. Ramiz’in başı bir kez daha derde girecektir.(4.ve 7.bölümler, 5.ve 6. Bölümler eklemlidir)

4. Soruşturma: Saldırgan bilgi edinmeye çalışır. (Bu işlev dizide atlanmıştır)

5. Bilgi toplama: Saldırgan kurbanıyla ilgili bilgi toplar. (Bu işlev dizide atlanmıştır)

6. Aldatma: Saldırgan, kurbanını ya da servetini ele geçirmek için onu aldatmayı dener. Dizideki örtüşme: Ramiz altınları bozdurup borçlarını ödemesi için Hasan’ı görevlendirir. Ancak Hasan, Ramiz’in güvenini tekrar kazanması için eline geçen bu fırsatı yüzüne gözüne bulaştırır. (15.bölüm)

7. Suça katılma: Kurban aldanır ve böylece istemeyerek düşmanına yardım etmiş olur. Kahraman saldırgana inanır. Dizideki Örtüşme: Zarife Sofi’yi gelinlikle karşısında görünce oldukça sarsılır. Ramiz, Fatma ve bütün aile; Hasan ve Hatice gelinliği aslında Sofi için dikmiş olduklarını fark etmenin şokunu yaşarlar. Kilisede Aleks ve Sofi’nin düğün töreni başlar. Aleks’in Papaz’ın yönelttiği soruya vereceği cevap, Aleks ve Zarife’nin kaderini belirleyecektir. Bu arada Hatice ve Hasan’ın vereceği güzel bir haber Ramiz’i çok mutlu eder. Diğer taraftan Padişah Abdülhamit Makedonya’ya bir ziyaret planı yapmaktadır. Vali Yardımcısı Cristoviç Dimitri’ye bu haberi vererek padişahı öldürmesini söyler. (17.bölüm)

8. Kötülük: Saldırgan aileden birine zarar verir. Dizideki örtüşme: Aleks ve Zarife Hristiyan gençler tarafından saldırıya uğramıştır. Zarife de Aleks de ağır yaralıdır. Diğer taraftan Girit’teki isyan hazırlıklarını haber alan padişah, Makedonya ziyareti için hazırlıklara başlar. 82

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Dimitri ise Sultan Abdülhamit’e suikast planı yapmaktadır. (18, 19, ve 20.bölümler)

9. Aracılık, geçiş anı: Kötülüğün ya da eksikliğin haberi yayılır. Dizideki örtüşme: Kasabada Yunan savaşı çıktığı söylentileri yayılır. Herkes gönüllü askere yazılmak için seferber olur. Köyde savaş haberleri yüzünden Müslüman ve Hristiyan halk arasındaki gerginlik artınca Ramiz bu çatışmayı yatıştırmanın yollarını arayacaktır. (22.bölüm)

10. Karşıt eylemin başlangıcı: Kahraman eyleme geçmeyi kabul eder ya da eyleme geçmeye karar verir. Dizideki örtüşme: Osmanlı İmparatorluğu Yunanistan’a savaş açmak üzeredir. Rumeli de artık geri dönülmez bir sonun başlangıç zilleri çalmaktadır. Diğer yandan Teselya bölgesinde yaşanan gelişmeler yaklaşan bir Türk-Yunan savaşının habercisidir. Teselya sınırındaki Yunan tecavüzlerine daha fazla göz yummayan Osmanlı Devleti Yunanistan’a savaş açmıştır. Osmanlı Yunan harbinin çıkması, kasabada hayatı zorlaştırmıştır. (24, 25, 26.bölümler)

11. Gidiş: Kahraman evinden ayrılır. Bu ayrılışta kahramanı uzun bir serüven beklemektedir. Maceralı yolculukta kahraman değişik olaylarla ve kişilerle karşılaşır. Dizideki örtüşme: Kasaba halkının Sütçü Ramiz’den alışverişi kesmesi üzerine çaresiz kalan Ramiz, ailesinin rızkını çıkarmak için başka köylere süt satmaya karar verir ve köyden ayrılır. (28.bölüm)

12. Bağışçının ilk işlevi: Kahraman büyülü bir nesneyi ya da yardımcıyı edinmesini sağlayan bir sınama, sorgulama veya bir saldırı ile karşılaşır. Yani bağışçı, kahramanı bir sınamadan geçirir, örneğin kendisine yardım etmesini veya bir parça ekmek vermesini ister, kendisini esaretten kurtarmasını diler, düşmanından kurtarmasını ister vb. Dizideki örtüşme: Bu işlev dizide atlanmıştır.

13. Kahramanın tepkisi: Kahraman ilerde kendisine bağışta bulunacak kişinin eylemlerine genelde olumlu olarak tepki gösterir yani ona yardımda bulunur. Dizideki örtüşme: Bu işlev dizide atlanmıştır.

14. Büyülü nesnenin alınması: Büyülü nesne kahramana verilir, bu nesneler, at, kartal, ot, yaprak, yüzük veya sihir gücü vb. olabilir. Dizideki örtüşme: Bu işlev dizide atlanmıştır.

15. İki krallık arasında yolculuk, Bir kılavuz eşliğinde yolculuk: Kahraman, aradığı nesnenin bulunduğu yere ulaştırılır, kendisine kılavuzluk

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. edilir ya da götürülür. Aranılan nesne uzak bir yerdedir, çok yükseklerdedir ya da çok derinlerdedir. Dizideki örtüşme: Bu işlev dizide atlanmıştır.

16. Çatışma: Kahraman ve saldırgan bir çatışmada karşı karşıya gelir. Genellikle kahraman bu çatışmadan zaferle ayrılır. Dizideki örtüşme: Sütçü Ramiz, Kara Kalpaklı kılığında Dimitri ve çetesinin karşısına çıkarak köy halkını kurtarmak için kendini feda eder. Ramiz’in arkasından köye giren Kumandan Cezmi ve askerleri Dimitri çetesinin peşine düşerken Ramiz yediği kurşunlar yüzünden yığılır kalır. (37.bölüm)

17. Özel işaret: Kahraman özel bir işaret edinir. Örneğin kahraman çatışma sırasında bir yara alır, bir yüzük ya da başka bir nesne kazanır vb. Dizideki örtüşme: Bu işlev dizide atlanmıştır.

18. Zafer: Saldırgan yenik düşer. Dizideki örtüşme: Ramiz ve Mustafa, Mazhar Paşa’nın da onayıyla Dimitri’yi Vahide ve Feride ile takas etmek üzere harekete geçerler. Ramiz, Fatma’ya verdiği sözü tutup Vahide’yi geri getirmek için elinden geleni yapacaktır. (54.bölüm)

19. Giderme: Başlangıçtaki kötülük giderilir ya da eksiklik karşılanır. Masal bu noktada en üst aşamasındadır. Dizideki örtüşme: Ramiz ve ailesinde mutlu günler sürmektedir. Ramiz; Zarife ve Aleks’i affetmiştir. Mustafa ile Vahide evlenmiştir. Mustafa kasaba çarşısında muayenehane açar. Aleks, Kaymakam Dilaver’in desteğiyle açılan okulda öğretmenliğe başlar. (55.bölüm)

20. Geri dönüş: Kahraman geri döner. Geri dönüş genellikle varışla aynı biçimde gerçekleşir. Gelirken yaşanılan olaylar tekrar yaşanır. Dizideki örtüşme: Bu işlev dizide atlanmıştır.

21. İzleme: Kahraman izlenir. Kahramanın geri dönüşünü engellemek için peşine düşülür ve türlü zorluklar yaşatılır. Dizideki örtüşme: Bu işlev dizide atlanmıştır.

22. Yardım: Kahramanın yardımına koşulur. Kahraman, varış yolunda elde ettiği büyülü nesneler veya kişiler yardımıyla zorluklardan kolayca kurtulur. Dizideki örtüşme: Bu işlev dizide atlanmıştır.

23. Kimliğini gizleyerek gelme: Kahraman kimliğini gizleyerek, kendi ülkesine ya da başka bir ülkeye varır. Dizideki örtüşme: Bu işlev dizide atlanmıştır.

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 24. Asılsız savlar: Düzmece bir kahraman asılsız savlar ileri sürer. Dizideki örtüşme: Bu işlev dizide atlanmıştır.

25. Güç iş: Kahramana güç bir iş önerilir. Kahramanın kendini kanıtlaması için ona güç bir görev, ya da iş verilir. Bu işlev masalın en önemli ögelerinden biridir. Dizideki örtüşme: Kasaba çarşısına konan bombanın ardından kasabada büyük bir karmaşa başlar. Ramiz ve ailesi Hristiyan ve Müslüman halkın birbirine düşmesiyle çıkan olayları yatıştırmaya çalışırlar. Diğer yandan Girit'teki Rum çetelerin zulmünden kaçan ailelerin bir kısmı Pürsıçan kasabasına gelirler. Ramiz’in ön ayak olmasıyla Pürsıçanlı ahalinin evinde misafir edilmeye başlanır. Ramiz ve ailesi Cenova’dan gelen ziyaretçilerini ağırlarken Mustafa, Vahide’ye gönüllü olarak Girit’e gideceğini söyler. Diğer yandan, Cenap’ın ön ayak olmasıyla, kasabada bir piyango çekilişi tertip edilir. Ramiz biletleri satma işini üstlenir. (56, 57, 58.bölümler)

26. Güç işi yerine getirme: Güç iş yerine getirilir. Kahraman verilen görevi yerine getirerek kendisini kanıtlar. Dizideki örtüşme: Pürsıçan’da yaşanan hırsız telaşından Hasan da payını alır. Çok sevdiği dikiş makinesi çalınınca; hırsızın peşine düşmeye karar veren Hasan’ı, Ramiz ve Cabbar yalnız bırakmazlar. Ramiz, Hasan ve Cabbar, hırsızın peşinden gittikleri Elbasan’da nihayet onun izini bulurlar. Ramizler hırsızı bulmak için gittikleri Elbasan’dan elleri boş ayrılırken, dönüş yolunda hırsızı yakalarlar. (61, 62, 63.bölümler)

27. Tanıma: Kahraman tanınır. Kahramana verilen özel işaret, yüzük, mendil vb. nesneler aracılığıyla kahraman tanınır ve gerçek kimliği ortaya çıkar. Dizideki örtüşme:

28. Ortaya çıkarma: Düzmece kahramanın, saldırganın ya da kötünün gerçek kimliği ortaya çıkar. Bu işlev genellikle bir anlatı biçiminde sunulur yani, "bunun üzerine prenses, olup biten herşeyi anlattı ve gerçek ortaya çıktı" gibi. Dizideki örtüşme: Bu işlev dizide atlanmıştır.

29. Biçim değiştirme: Kahraman yeni bir görünüm kazanır. Dizideki örtüşme: Mustafa’dan intikam almak için Ramiz ve bütün ailesini esir alan Dimitri, silahını Emine’ye çevirdiği anda onu korumak için atılan Vahide‘yi vurur. Vahide’nin ölümünün ardından bütün aile yastadır. Mustafa ise dağlarda Dimitri’nin izini sürmektedir. Henüz acıları tazeyken çıkan Bulgar isyanının Pürsıçan’a sıçramasıyla bütün aile zor günler geçirmeye

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. başlar. Ramiz ve ailesi başta olmak üzere tüm Pürsıçan halkı topraklarını korumak için mücadele edeceklerdir. (73 ve 74.bölümler)

30. Cezalandırma: Düzmece kahraman ya da saldırgan cezalandırılır. Bu işlevde bazen düzmece kahraman ya da saldırgan öldürülür, ya da farklı bir şekilde cezalandırılır. Dizideki örtüşme: Pürsıçan Kasabası ve Makedonya’nın pek çok bölgesi, isyancı Bulgar’ların zulmü altındadır. Ramiz ailesini, köyünü ve evini koruyabilmek için silah kuşanıp isyancılarla çarpışırken, kadınlar ve çocuklar kasabanın nispeten daha güvenli yerlerinde kalmaktadır. Diğer yandan Mustafa Dimitri’yi öldürüp Pürsıçan’a döner. Vahide’nin mezarının bulunduğu toprağı ve Feveran köyünü isyancılardan geri alabilmek için Ramiz’le omuz omuza mücadele ederler. Ancak isyanın bastırılması bile yaşanan acıların ilacı olmayacaktır. Makedonya’da artık geri dönüşün mümkün olmadığı süreç başlamıştır.

31. Evlenme: Kahraman evlenir ve tahta çıkar. Bu bir çeşit ödüllendirmedir. Dizideki örtüşme: Dizide bu işlev atlanmıştır.

Propp'a göre" işlevler masalın oluşturucu bölümleridir ve sayısı sınırlıdır, dizilişleri hep aynıdır. Ama her masalda 31 işlevin hepsine tıpa tıp rastlamak mümkün değildir. Bazı masallarda işlevlerden bazıları atlanmış olabilir, yani masalın birinde26 işlev vardır, diğerinde 30, bir başkasında 15, ama belirlenen ve masalın değişmez temel taşları olan işlevler hep vardır Ve aynı diziliş sırasına göre ortaya çıkar. (Propp, 1985) Propp masallardaki gözlemlerini dört maddede sıralar; (Propp, 1985) 1-Masalın değişmez, sürekli öğeleri kişilerin işlevleridir. İşlevler masalın temel oluşturucu bölümleridir. 2-Olağanüstü masalların içerdiği işlev sayısı sınırlıdır 3-İşlevlerin dizilişi her zaman aynıdır. 4-Bütün masallar yapıları açısından aynı türe bağlanırlar. Propp aynı şekilde, masal kişilerini de işlevlerine göre dizer ve yedi temel rol saptar; (Propp, 1985) 1-Saldırgan 2-Gönderen ya da görevi veren kişi 3-Yardımcı 4-Prenses ve babası 5-Kahraman 6-Haberci 7-Sahte kahraman Bu rollerin her birinin ayrı ayrı eylem alanları vardır. Her masalda, tüm roller ve eylemler yerine getirilmek zorunda değildir, bazılarının atlandığı, bazılarının da yinelendiği olur. Sonuç

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. “Elveda Rumeli” dizisi yurtiçi ve yurtdışında, özellikle çekildiği coğrafya olan Balkanlarda, gerek yayın periyodunda gerekse tekrarlarında izleyiciden büyük ilgi görmüş bir dönem dizisidir. Bu başarıda, yüksek kalitedeki yapım koşulları, isabetli cast çalışmasının önemli ölçüde payı vardır. Ancak, dizinin benimsenmesinde bunlar kadar önemli olan diğer etken, tematik yapıyı oluşturan ana hikâyenin Osmanlı İmparatorluğunun Balkanlarda oluşturduğu ve yerleştirdiği Türklüğe ilişkin değerler üzerine kurulmasıdır. Günümüz Balkan Ülkelerinin birçoğunda hala izlerini görebildiğimiz bu değerler; Türkçenin yaygın dil olarak yerleşmiş olması, Anadolu gelenek ve görenekleri, inanç temelli değerler ve mimari dokudur. Yüzyıl başında, 1897 yılında geçen hikâyede çok kültürlü bir yapıya sahip Makedonya topraklarında yaşayan çeşitli etnik ve inanç grupları arasında yaşanan olaylar temel anlatıyı oluşturur. Dizinin anlatı yapısını V.Propp’un masal çözümleme tekniği ile çözümlediğim bu çalışmada tematik yapı ve olay örgüsünün, ana ve yan karakterlerin Proop’un belirlediği masalın özellikleri ve işlevleriyle büyük oranda örtüştüğü görülmektedir. Dizide 31 işilevin 14’ü atlanmıştır. Karakterlerin yedi temel özelliğinden altısı şu şekilde mevcuttur; Saldırgan/ Gönderen ya da görevi veren kişi /Yardımcı Prenses ve babası /Kahraman /Haberci . Sonuç olarak; “Elveda Rumeli” dizisi dönem dizisi olmanın gereklerini yerine getiren, anlatı yapısıyla ve yapım özellikleriyle izleyici ilgisini hak eden türünün iyi bir örneğidir.

Kaynakça

Kitaplar Adanır, O. (1987). Sinemada Anlam ve Anlatım, Ankara: Kite Yayınları Boratav, P.N. (1998), Zaman Zaman İçinde: İstanbul: Adam Yayınları. İnalcık, H. (1993). Türkler ve Balkanlar: Balkanlar, Ortadoğu ve Balkan İncelemeleri Vakfı Yayınları, İstanbul Özön, N. (1985), Sinema-Uygulayımı, Sanatı, Tarihi, İstanbul: Hil Yayınları Propp, V.(1985). Masalın Biçimbilimi: Çev., Mehmet Rifat ve Sema Rifat. İstanbul: BFS Yayınları. Rıfat, M. (2002), Gösterge Eleştirisi: Tavanarası Yayınları, İstanbul

Dergiler Sözen, M. (2008). Anlatı Mesafesi-Anlatı Perspektifi Kavramları, Sinematografik Anlatı ve Örnek Çözümlemeler, ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 4, Sayı 8, 2008, ss. 123–145

Elektronik Kaynaklar http://tr.wikipedia.org/wiki/Elveda_Rumeli http://www.yaprak-forum.com/forum/archive/index.php?t-51236.html 87

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. http://www.elvedarumeli.com/dizihakkinda.html http://www.turkishstudies.net/Makaleler/2005225936_15BarsMehmetEmin- edb-257-269.pdf http://www.academia.edu/3617834/Bati_Balkanlarda_Etnik_Cesitlilik_ve_B irlikte_Yasam_Kulturu_Uzerine..._Elveda_Rumeli_Dizisi_Ornegi.. Sibel Akova-Cenk Demirkıran, “Batı Balkanlar’da Etnik Çeşitlilik ve Birlikte Yaşam Kültürü Üzerine... Elveda Rumeli Dizisi Örneği”

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

KLÂSİK KÜLTÜRÜMÜZDE KOKU VE KLÂSİK EDEBİYAT)M)ZDA KOKU UNSURU

Doç. Dr. Saadet KARAKÖSE iversitesi Fen-Edebiyat Fak. [email protected] Ün

ÖZET

Klâsik toplumun tabiata bağlı yaşantısı, her safhada doğrudan tabiattan yararlanma k“lt“r“ geliştirmiştir. Farklı anlamlar verilen ve farklı amaçlarla kullanılan koku k“lt“r“ de bunlardan biridir.

Koku unsurları çiçekler, ağaçlar ve hayvanlardan elde edilen koku maddelerinden oluşmaktadır. Mekanların görsel manzarasını koku unsuru tamamlar. Koku, buhur olarak, hekimlikte, yiyecek ve içeceklere aroma olarak kullanılan bir unsurdur. Tasavvufta pozitif enerjiye bağlı olarak birçok anlamı vardır kokunun.

Klâsik Edebiyatta tabiat tasvirlerine mutlaka koku unsuru eklenir. Doğal koku unsurları g“zelliği tanımlamak için birer benzetme aracıdır. Etkileyici g“c“ ve yayılmacı özelliğinden dolayı birçok kavram, duygu ve durum koku ile ifade edilir.

Anahtar Kelimeler: K“lt“r, edebiyat, tabiat, koku, buhur, duygu.

SMELL IN TURKISH CLASSICAL CULTAIRE AND SMELL ITEMS IN TURKISH CLASSIC LITERATURE

ABSTRACT

Depending on natural life Turkısh Classical cultaire had some of natural tradition on the lifes every areas. One of them was manner of using smell which interpretted a lot of sense and used to very areas. Smell had obtained flovers, trees and animals. Smell had completed places spectacle.

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. )t used to medicine, being fumigation and spices. )n sufism ıt meant positive energy. )n Classical Turkısh Literature smell items had stated beauty of beloved via of comparison and lovers senses. Smell was expression a lot of concept because of its spread out caracteristic and effectual feature.

Key Words: Cultaire, literature, nature, smell, fumigation, sense.

A.K“lt“rel Olarak Koku

K“lt“rel alanda g“nl“k yaşantı, gelenekler ve k“lt“rel yaşantının her alanına sinmiş bir d“ş“nme, yaşama tarzı kokusu bulmak m“mk“nd“r. Atasözlerinden deyimlere, şarkılardan t“rk“lere uzanan- söyleminden başka; bahçesinden evine, camiinden meyhanesine kadar nerdeyse g“l kokacak bir koku k“lt“r“ hakimdir. Divânu L“gatit T“rk te yıdh: koku; yıdhı: k“t“ kokmak, bozulmak, yıdhığ : k“t“ kokan şey, yıdhıh ot: “zerlik, yıdhlamak: koklamak , yıpar: misk; yıparlıg: misk kokan, buhurdan anlamlarına gelmektedir. Yıparlıg kes“rgidin yipar kitse yidhi kalır Kabından misk gitse, kokusu kalır atasöz“ Atalay, ))), , )V, eserin yazıldığı devirde misk gibi koku maddelerinin ve bunların konulduğu buhurdanlıkların kullanıldığını göstermektedir. Dilimizdeki deyim ve atasözleri de kokuyu birçok halle özdeş kılmıştır:

Ağzı s“t kokmak: Çocuksu davranmak, Bir şeyin kokusunu almak: (issetmek; Bir işin kokusu çıkmak:Bir işin gizli kalmaması, âşikar olması;Koklayanın burnu d“şer, deyimi de gör“nt“n“n yanıltıcı olabileceğini- ifade eder.

Bâg ı cihânda -ikoklayanın hulk ile derdest-burnı d“şmesin 1975,313) G“l gibi h“sn i ragbet ol / İzzet Molla Ey“boğlu,

D“nya bahçesinde g“l gibi g“zel ahlak ile el “st“nde tutulan ol da, koklayanın burnu d“şmesin. Şair, g“l“ kokusuyla g“zel ahlaka benzetmiş. Gör“n“ş“ g“zel ama huyu çirkin olanı da koklayanın burnu d“şer deyimiyle yermiş.

Burnu koku almak: Sezgileri g“çl“ olmak; Burnuna helva kokmak:Öl“m haberi beklemek; Burnuna kan kokmak:Bela aranmak;90

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Burnuna kokmak, burnunda göz“ndet“tmek:Aşırı derecede özlemek; Burnunun direği sızlamak: Aşırı etkilenmekten ağlamaklı olmak Ey“boğlu, , belirten deyimlerdir. Dilimizde atasöz“ haline gelmiş beyitler de mevcuttur: Ârif iseñ bir g“l yeter kokmaga, (oyrat iseñ gir bâgçeye yıkmaga Ey“boğlu, , . Sarımsak, k“lt“r“m“zde köt“ kokuyla özdeşleşmiş bir yiyecektir. Sarımsağı gelin etmişler, kırk g“n kokusu çıkmamış Aksoy, , atasöz“ de köt“ bir huyun kırk g“n gizlense bile ön“nde sonunda ortaya çıkacağını ifade etmektedir.manidar (Pehlivan, Veyselin 1984,10) cahil insan g“l ise de koklama vecizesi de g“l örneğiyle, kokunun mizaçla ilgisini açıklamak bakımından oldukça

kokuyu Dilimizdeniteletecek koku terkipler kelimesi, ön“ne bir sıfat getirilmediği zaman, genelde negatif anlam içerir. Bu y“zden, m“spet anlam ifadesinde kullanılır. Elvan elvan, burcu burcu, buram buram gibi tekrarlarla kokunun etkisi ve ahenk unsuru oluşturarak kokunun s“rekliliği vurgulanır. Önsezi veya bir neticeyi tahmin etme de birşeylerin kokusunu alma şeklinde ifade edilir. Bu işte menfaat kokusu var, gibi bir c“mle dilimizde hiç yadırganmaz.

Göñ“lde z“lfi aşkuñ bildi âlem -6

Çıhar kohusı oda d“şse anber / Kadı Burhaneddin, S., G.

(erkes, gönl“mde saçlarının aşkı olduğunu anladı. Anber ateşe d“şse elbette kokusu çıkar. Şair, gönl“n“ micmere, saçları anbere, aşkı da ateşe benzetmiş. Kokusu çıkar deyimini de kinayeli kullanmıştır.

Koku unsurları ile ilgili k“lt“r“m“zde oldukça fazla norm, dilimizde de oldukça zengin bir koku terminolojisi mevcuttur. Kokunun algılandığı yer dimâg, magz beyindir; kokunun birimi şemme bir lahzada hissedilen koku; koku alma organı meşâm burundır. Koku anlamındaki kelimeler şem, ıtr, rayiha, bûy, gâliye, n“khet, nefha, fâyiha, tîb..vb. Kullanılan koku unsurları: - - a. Bitkisel kokular: Çiçekler, g“l, yâsemen, reyhân, s“nb“l, karanfil, şeb bûy, zaferân safran, sipend “zerliktir. Ağaçlar: kâfûr, buhûr ı meryem hanımeli, ûd, 91

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. b. Hayvansal kokular: Misk, anber.

c. Karışımlar. ( Ayrıca attâr koku satan, muattâr kokulanmış, fâyih kokan, buhûr t“ts“, micmer buhurdan, koku ile ilgili kelimelerdir. Kokulardan özellikle çiçekler, doğal haliyle baharda tabiatta veya tabiattan koparılarak kapalı mekanlarda kullanılır. Kurutularak buhur veya baharat olarak kullanılır. End“stride ilaç veya parf“m yapımında kullanılır.

B“t“n duyular beyinde dimâg algılandığı için, koku duyusu diğer duyularla da barışıktır; dilimizde diğer duyularla terkipler oluşturmak suretiyle paylaşım arz eder: Koku, elvan elvan tekrarında olduğu gibi renkle ifade edilerek, görme uzvuyla; duymak fiiliyle işitme uzvuyla; lezzet ifadesinde aldığı nefis, enfes, berbat gibi sıfatlarla tat uzvuyla; koklanan maddenin burna dokundurulmasıyla dokunma duyusuyla paylaşım içindedir. Elvan elvan kokun gelir

Yar oturmuş yele karşı Karacoğlan, S.

Karacoğlan bu t“rk“de, uzaklardaki sevgilinin kokusunu almakta. Koku duyusunu anlatırken de yele karşı oturmuş sevgilinin elvan elvan tekrarıyla renk unsuru da vurgulayıp resmini çizerek görme duyusunu da harekete geçirmektedir: Saçların r“zgarda savruluşu, giysilerin r“zgarla hafif hareketi veya v“cuda yapışması gibi görsel manzarayı da çağrıştırmaktadır. de olabiliyor. Bir Akpınar t“rk“s“nde koku, insanı uykudan uyandıracak kadar etkili

Eminem çiçek yollamış rnaz, 1997, 8)

Uyandım kokusuna, Ku vurguluyor.Şeklindeki bir ifade, çiçek kokusuyla uyanmanın ne g“zel bir duygu olduğunu anlatmanın yanında, kokunun uykudan bile uyandırıcı etkisini

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

(Yinewww.inleyennagmeler g“ftesi Aşık Veysele ait Seyfettin Yılmazın muhayyerk“rdî bestesindeki T“t“yor burnuma sıla g“lleri .com gurbetteki bir garibin özlemimi anlatmanın bundan g“zel ifadesi olabilir mi?

-i tabii Sevgiliden gelen bir yadigârı mektup, mendil alır almaz koklamak, sılanın veya sergilinin kokusunu alma umudunu taşıyan bir hiss değil midir?

Kokuyor burnuma Sivralan köy“

Serindir dağları, soğuktur suyu

Yar mendil göndermiş yâdigar diy“

Göz“n“n yaşını sil dey“ yazmış Âşık Veysel, S.

Özlem, telepatik olarak özlenenin kokusunu duymayı sağlayabiliyor. Duygu yoğunluğuna bağlı olarak alınan kokunun burnu yakmasıyla burun direklerinin sızlaması gözden yaş akmaya başlıyor. Gözyaşı, fizyolojik olarak yanma ile ilgilidir: Göz“n beslenme ve temizlenme görevi gözyaşı sıvısı tarafından yapılır. Gözyaşı, göz“n atıklarını mediyan burun boşluğuna boşaltır. Şiddetli ışık ve duygusal niteliktedirnedenlerle aktive ve klorit, edilen sod gözyaşı bezinin fazladan sıvı bırakması kornea ve burun boşluğunun uyarılmasını sağlar. Gözyaşı sıvısı bazik yum bikarbonat, mukin, aliminyum içerir. Birçok mikroorganizmayı öld“r“c“ etkisi vardır. Demirsoy, ,

Eve gelenAçık, misafire kapalı b“t“n ikram mekanları edilen bir koku kolonya ile algılayan bile, birpozitif toplumda, enerji ıtriyat kullanma insanlara veya kendine duyulan saygının göstergesidir.- paylaşımından başka bir şey değildir. Eskiden misk, ıtr ı şâhî0,221) gibi kokular, özel k“ç“k kutularda, pamuk içinde muhafaza edilir. Yatağa g“l yaprağı döşemek de koku geleneğinden biridir. Onay, , Sadettin Kaynakın Yollarına g“l dökt“m, gelir de geçer diye www inleyennagmeler.com şarkısı da sevgi ifade eden usuylabu geleneğin koklamaktan devamı olsa gerek. Sevgi ifadesinin bir parçasıdır, bir çiçeği, bir bebeği, sevdiğimiz her şeyi. Bazen de incitme kork kaçınabiliriz; Zeki M“renin dediği gibi bir incelik: Koklamaya kıyamam 93

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

benim g“zel manolyam www. inleyennagmeler. com. Ama, rakip gibi bir hoyrat aynı hassasiyeti göstermeyebilir: -

Nikâb ile göremezkenn- biz -anı vâ hayfâ -4

Rakîb o gerde i sîmîni bî nikâb kokar / Nedîm S., G.

Yazıklar olsun! Biz o sevgiliyi- y“z“ndeki peçeyle göremezken, rakip o g“m“ş gerdanını ört“s“z olarak koklar. Beyitte kıskançlık teması işlenmekte ve bildik bir âşık rakip çatışması sergilenmektedir. Şair, göremediği için, sevgilinin rakiple sabahladığı hissine kapılmakta ve kıskançlığını hayal g“c“yle besleyerek kendince senaryolar ortaya koymaktadır.

K“lt“r“m“zde özel g“nlerde halâ yaşatılan buhur ve t“ts“ geleneği aslında ilkel çağlardan beri b“t“n milletlerin rit“ellerinden biridir: Buhur k“lt“r“ ilk çağlarda, çok tanrılı dinlerde köt“ ruhları uzaklaştırdığına ve şifa verici olduğuna inanılırmış. (ıristiyanlık ve Musevîlikte de kutsal kitaplarda kokudan bahis vardır. İslamiyette ve Osmanlılarda ibadetle ilgili t“ts“ yakma geleneği olmamasına rağmen, g“zel kokuyu çok seven (z.Muhammed ibadet amacıyla değil de kalabalık mescitlerde fena kokuları gidermek için t“ts“ yakılmasını istemiş. Sonraları g“zel kokunun ruh “zerindeki mistik etkisi d“ş“n“lerek cami, t“rbe ve tekkelerde yakılması gelenek haline gelmiştir. T“ts“ olarak kullanılan bitkiler sarısandal, ödağacı, balbağı, tavşankulağı, sandal ağacı, ladin, g“nl“k, şekerkamışı, “zerlik, tarçın, reçine, balzam, kurutulmuş limon kabuğu, çöven tohumu, susam kök“, milliyet.kırmız gibi com. kimi tr.) böcekler, kokulu topraklar yakıldığı gibi, kimi belli oranlarda bir araya getirilerek özel karışım halinde yakılır. www. blog.

RuhlaruñBezm- odına z“lf“ñ ûd imiş anber hatuñ 142, G.177-1 i h“sn“ñde anuñç“n gezd“r“r micmer hatuñ / Cem Sultan, S.

Yanaklarının ateşine saçların öd, ayva t“ylerin anber olmuş. Ayva t“ylerin onun için g“zelliğinin bezminde buhurdanlık gezdiren olmuş. Yanaklar ateşe, saç öd ağacına, t“yler anbere, g“zellik meclise 94

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

benzetilmiş. Meclislerde mistik bir hava oluşturmak için t“ts“ yakma geleneğine telmih yapılmıştır.

(ekimlikte buhur, tedavide ilaç kadar kullanılan bir unsurdur. İlaç yapımında kullanılan- maddeler buhur olarak da kullanılmakta, koku unsuru tedavinin bir böl“m“n“ oluşturmaktadır. Örneğin baş ağrısına karşı M“ntehâb ı Şifâda önerilen birçok ilacın yanında buhur da tavsiye edilir: ... g“l suyı sög“t yapragı ve benefşe ve nîl“fer yıyladalar... m“şk anber ve ûd ve turunc yapragı ve karanful yıyladalar. Önler, , (alk hekimliğinde de tedavi amaçlı t“ts“ kullanımı yaygındır. Örneğin burun kanaması gibi fizyolojik bir rahatsızlığa bile tedavi olarak t“ts“ önerilmektedir: Bir dirhem serendus dög“p enfiye gibi çekmek dahi böyledir. Diger: Kâfûrı ak buhur eylemek burun kanını def ider. Tokmakoğlu, , En basitinden bir çiçek kokusu bile hekimlikte bir tedavi şeklidir. - - - -

Bûy -iı g“l derd-i hatt ser-iı rutûbet ehl- birle mânend i g“l âb

Dâfi i humâr olmakdadur / Râşit Onay,,

Terlemiş t“yler g“l kokusuyla g“lsuyu gibi, mahmur olanların başındaki ağrıyı yok etmektedir. Şair, sevgili y“z“ndeki teri su, yanakların rengini de g“le benzettiği için y“ze g“lsuyu özelliği vermiştir. -

Behûr ı Meryem, (z. Meryemin doğum sırasında tutunduğu için beş parmak şeklinde olan İslamiyette ve (ıristiyanlıkta kutsal sayılan bir bitkidir. Bug“n hanımeli dediğimiz asma şeklindeki ağaç, k“lt“r“m“zde g“zel kokusuyla (z. İsanın nefesi olarak tanımlanmasının yanında hekimlikte de kullanılır. (atta b“y“c“l“kte bile t“ts“ olarak yakılırmış. Bakırdan kesilmiş olan mangırparaa benzeyen, (icaz zamkı ile öd ağacı, anber gibi maddelerden m“rekkep buhur mangır buhuru adıyla satılır, Ramazanlarda, kandil ve mevlitlerde yakılırdı. Koku maddesi bulunmasa bile en azından g“zel koku yaymak için elma kabuğu yakılırmış Onay, , ,,. Kâfûr da klâsik k“lt“r“m“zde buhur olarak, aydınlatmadar. Beyaz ve rengiyle hekimlikte de kullanımlarının yanında böcekleri uzaklaştıracağı inancıyla öl“lerin kâfûrla yıkanması gibi kullanım alanlarına sahipti öl“m“ çağrıştırmaktadır. Pala, , 95

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Reng- -

Micmer-i hâl“ñ virdi germiyyet dil i sûzânuma -6

i endîşeme kâfûr döksem ûd olur / Nâbî S., G.

Beninin rengi yanan gönl“me hararet verdi; bu hararetle d“ş“ncemin buhurdanına kafur döksem öd olur, yanar. Siyah ben ve kızıl ateş buhurdanda yanan öd ağacına benzetilmiş.

bahsi, birKoku nimet k“lt“r“, olarak toplumumuzda ge başta Kurân, (adis ilimleri olmak “zere İslâmî tevat“r ve inançlarla şekillenmiştir.- Kokunun Kurânda çer. Kuranda reyhan, genel olarak kokulu ot anlamındadır.Vel -Sekizhabb“ cennetten z“l-asfi ver biri-reyhân“ olan Cennet (Rahman,i naîmde 12) (akka (Verre yakın olanlara verilen bir nimettir. Bu itibarla g“zelFeemmâ ve cennette in kânebulunan minel bir- mukarrebînenebattır. ferevhun ve reyhân“n ve cennât“ naîmin yhân: Samanlı dâne, hoş kokulu nebatlar vardır cenneti onundur.) (Tarlan, 1998, 142) Vâkıa, Şimdi eğer o mukarreblerden ise artık rahatlık, g“zel rızk ve naim

Hz. Muhammed ile sembolize edilmesi ve kokusunun

G“l adının Onun terinden oluştuğu inancı, toplumumuzda g“zellik ifade ederken banakullanılan bir g“l k“lt“r“ oluşturmuştur. www. muhammetkuzubas. com. makaleler D“nyada sevilmiş “ç şeyden birisidir koku. D“nyadan “ç şey sevdirildi; kadın, hoş koku ve namaz hadisi Ayvazoğlu, , de g“zel kokunun bir ruh estetiğinin göstergesi sayılmasınaan sebep olmuştur.- Yine (z.Muhammedin Yemendeki Veysel Karanînin kokusunu alması ve Rahmet kokusu dimağıma Yemenden yañad iriş“retmektedir. hadis (Yavuz,i şerifi 1988,55,56) uzaduyumda koku unsurunu; aynı şekilde Veysel Karanînin de (z. Muhammedi kalp göz“yle görmesi göz unsurunu ifade

Kuran menşeli Yusuf kıssasında (z. Yakubun Yusufun kokusunu getirmektedir.alması, Onun öl“m“ne hiçbir şekilde inanmamasının sebeplerinden biridir. Gözleri âmâ olan (z.Yakubun özlemle birleşen umudunu dile -

Andan alurdı bûy ı Yûsuf- dil

Andan gör“rdi bûy ı Yûsuf dil / (amdullah (amdi, S.. 96

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. ediliyor.Gön“l ondan Yusufun kokusunu alırdı. Gön“l ondan Yusufun kokusunu gör“rd“. Kokunun gönle hitabı, görme duyusuyla ifade

kokularaTasavvufta benzetilirken, t“m bedeni idare eden ruh kokulu r“zgara benzetilir ve insanın kokusunu ruh yapısının belirlediğine inanılır. Ârifler g“zel bu kokuyu da herkesin hissedemeyeceği inanılır. Çok hafif ve kokulu bir r“zgar mahiyetinde olan ruh, insan v“cudunuyalara istediği şekilde idare eder. Altuntaş, ,, Velilerin kendilerin has misk gibi hoş kokuları olduğuna, bu kokuların kullandıkları eş sindiğine; velilerin naaşlarının göm“l“ oldukları yerin bile buram buram olarakkoktuğuna ifade inanılır.ederken; Uludağ, Yahya Kemal , de bu Bu kokuyu Sinan Paşa da Göñl“m odına ne yakduñ ise ol kokar. Tulum, , şeklinde aşk kokunun s“rekliliğine dikkat çeker:

Öl“m âsûde bahâr “lkesidir bir rinde

Gönl“ her yerde buhurdân gibi yıllarca t“ter / Yahya Kemal, S..

Bir âşık için öl“m sakin bir bahar “lkesidir. Gönl“ her yerde buhurdan gibi yıllarca t“ter. Kokunun gizemi, duyu

ları uyarıp kendisine çekmesindedir. Bergsona göre tasavvurî duyumların teess“rî- karakteri olduğundan, şiddetleri duyulan bir tepki uyandırırlar. Tat, koku, sıcaklık duyumları gibi bazı ruhî duyumların daima hoş veya na hoş karakterleri vardır. Duyularımıza hakim olan uyarıcılardan kaçtığımız halde, uzaklardan gelen sesi, hafif bir kokuyu veya zayıf bir ışığı fark etmek için b“t“nder. (Bergson,faaliyet zembereklerimizi 1997, 41- gerer, dikkat kesiliriz. Ç“nk“ bize zayıf gör“nen koku ve ışığın cehdimizle kuvvetlendirilmesi icap e Tasavvuf k“lt“r“m“zde arayışa iten cehd, belirsiz birtakım sezgileri hissettirmenin yolu olarak gör“lm“şt“r, koku. Mevlâna, Mesnevîde birçok kokudan bahseder:

Bînî ân bâşed -ki o bûyî bered

Bûy ârâ cânib i kûyî bered

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Herki b -

ûyeş nîst bî bînî b“ved

Bûy ân bûyest kân dînî b“ved

Burun koku alan bir uzuvdur ki aldığı koku onu bir mahalle burnugöt“r“r. y Onun için abdest esnasında burna su verilirken Yâ Rabbi, bana cennetin kokusunu - duyur diye dua edilir. Koku almayan kimsenin ok demektir. Koku da d“nyaya değil, dine ve ahirete m“teallik rayihadır. Tahir“l Mevlevî, ),

- R“yada g“zel koku maddesi-i görmek ve koku almak her hal“karda hayra yorumlanır. Ravzat“l Envârı kaleme alan (ayâlî, bir gece r“yasında kendini Mescid Aksâda gör“r. Yanına gökten bir melek gelir, ağzına “fler eline bir g“l verir ve koklatır. R“yayı yoran muabbir bahtının y“celeliğini, gönl“n“n saflığını ve meşhur- olacağını söyler. Çelebioğlu, , Tasavvufî bir- yorum da şöyledir: Nebâtât gör“lse, nâfi olanlarından yiyenler, gıdâ yı ruh şerhidir. Yinmiyenlerin“n meşmûmâtı maârif i İlâhiyye kokusını cân dimâgı kulagı istimâ itd“kce muattar oldugı şerhidir.Y“ksel,,

Fizyolojik olarak, koku alma son beynin ön“nde meydana gelir. Koku h“crelerinin uzantıları fila olfactoria, beyindeki koku merkezi bulbus olfactorius içerisinde kaynaşmıştır. Koku almaçlarının her biri birer sinir h“cresidir ve mukos salgı içine göm“l“ bulunan kirpikler bu h“crelerin dendtritleridir. Koku partik“lleri h“cre içerisinde eriyerek koku alınmasını sağlar. Burun yoluyla alınan hava kısmen ısıtıldığı gibi, gözyaşı ile nemlendirilir. (er koku parçacığı kendine özg“ şekil ve b“y“kl“ktedir. Koku alma kılcıkları “zerinde bulunan girintilerden her partik“l kendine özg“ oyuğu bulduğunda o koku duyusunu ortaya çıkarır. Misk kokusunu veren parçacıkların maddeleri yassı ve A uyaçapında, kafur kokusunun parçacıkları koni-261) biçiminde ve A çapındadır. G“zel kokular pozitif, köt“ kokular negatif elektrik y“kl“d“r. Kokunun rıcı etkisi vardır. Demirsoy, ,

Yiyecek ve içeceklerde tat ile bir araya gelen koku lezzeti kokuoluşturmaktadır. ve Bug“n yiyecek ve içeceklere katıp aroma dediğimiz kokulandırma, klâsik k“lt“rde baharatlarla yapılıyordu. Baharatların rme işlevinden başka insan bedeni “zerinde iştah açma, sinir ve sindirim sistemini d“zenleme gibi tıbben kanıtlanmış birçok etkisi 98 vardır. (atta, alışkanlık ibtilâ derecesinde koku kullanımı mevcuttu:

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Zaferân safran adlı sarı renkli bir bitki, g“zel kokusu ve ferahlık verici, g“ld“r“c“ etkisinden dolayı yemeklerde baharat olarak, tabiplikte ilaç olarak kullanılırmış. Özellikle d“ğ“n yemeklerinde zaferanla pişirilen zerde ve pilav ikram edilir; medreselerde öğrencilerin stresini azaltmak içinO gonca-leb haftada ikiruh- defa zerde verilirmiş.

ı zerd“m gör“p tebess“m eder

Belî meseld“r olur hande zaferân “zre / Nâzim Onay, , benzini zaferana O gonca dudaklı sevgili, sararmış benzimi- gör“nce g“l“mser. Bildik olay: Zaferan “zerine g“lmek gider. Şair, kendi benzettiği için, sevgilinin g“l“msemesini h“sn i talil sanatıyla zaferanın etkisi olarak yorumlamaktadır. k İçeceklerde, bug“n kokteyl adı verdiğimiz kokulandırma genelde meyve ağırlıklı yapılıyor. Klâsik k“lt“rde şarabın tadı, rengi ve okusuyla b“t“nd“r. Göze, burna ve damağa hitap edebilmesi için t“m içkilerin kokulandırılması içmeden önce kadehi koklama alışkanlığınanulur. dayanır. Kadeh içine kokulandırmak için vişne, kiraz gibi renkli meyveler veya turunç, portakal gibi mezelerin kabuğu ko Diyarbakırda g“l kokan g“l rakısı meşhurmuş. Onay, , -

Sâgar- ı hulkuñ nesîminden musaffâdur dimâg -26

Bâde i lutfuñ şemîminden muattardur meşâm / Fuzûlî, S., K.

Yaradılışının şarabının esintisinden beynim arınmıştır; l“tfunun şarabının kokusu burnumu doldurmuştur. Nice kahve o siyeh- -

fâm ı Yemen- mevlidi kim -3

Get“r“r bûyı öl“yi dile mânend i S“rûş / Said Giray S., G.

Yemen doğumlu o siyah renkli kahve, ne kahve! Kokusu Cebrail gibi öl“y“ dile getirir. Kahve de kokuyla birlikte alışkanlık yapan bir m“keyyeftir.

Tabiattaki koku maddesini oluşturan polenler, bahar nezlesi,99 saman nezlesi veya alerjik nezle adı verilen “st solunum yolu alerjisine 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. de sebep olurlar. Bu sadece hapşuruk, burun akıntısı ve gözlerde yanma gibi şikayetlerle sınırlı değildir. Göz nezlesi rinokonjoktivit ve alerjik astıma da neden olabilir. Baharda ot ve çiçek polenleri, m asıl ) görevi Bahar havayı s“zmek, ısıtmak ve nemlendirmek olan burnun duvarlarına yapışır ve iltihaba sebep olur. www. populermedical. co nezlesinin sebep olduğu duyulardaki duyarsızlık, edebiyatımızda sarhoşlukla ifade edilir. Bu sarhoşluğun içinde g“zelliklerden etkilenme de olduğu için bahar g“l “ m“l terkibiyle anılır. (angi kokunun ne çeşit alerjiye yol açtığı bile dile getirilir. Umutsuzluk, duyuların işlevini yitirmesi açısından z“kamla ifade edilir.

Misk-(âl“ñle rûyuña nice teşbîh ider- nesîm -4

i (oten z“âf vir“r bûy ı g“l z“kâm / Atayi S., G. Hota R“zgar, senin benini (otan miskine, y“z“n“ g“le nasıl benzetir. n miski adamı derhal öld“r“r; g“l kokusu da nezle yapar. Şair, sevgilinin beninin miskten, y“z“n“n g“lden daha g“zel olduğunu ifade etmek için kokuların yan etkilerinden bahsediyor. - - - -

Nâ “mîd olmam- g“l i hoşefha-bûy ı vasluñdan- şehâ G.112-2 Tâ z“kâm ı yes alınca n pîrâ yı dimâg / Şeyh“lislâm Esâd S.,

Ey şah, dimağımı s“sleyen kokuyu umutsuzluk nezlesi yok edinceye kadar, sana kavuşmanın hoş kokulu g“l“nden umudumu ediliyor.kesmem. M“spet anlamdaki vuslat g“l kokusuyla, menfî anlamdaki z“kam nezle, duyuları köreltmesi bakımından umutsuzlukla ifade

Köt“ koku da kişilerin yanlış tercihleri, olumsuz karakter ve sefih yaşayışlarını anlatmak için kullanılır. Mevlananın Mesnevisindeki g“zel koku çarşısında bayılan tabağın hikayesi, bug“n halk arasında anlatılan kıssalardan biridir. Tabak,- ıtriyat d“kkanının ön“nde bayılınca imdadına yetişen kardeşi, burnuna köpek pisliğini s“r“p ayıltır.Gölpınarlı, , )V, Mevlâna, pis kokuya alışık olanın, nasihatin misk kokusunu kaldıramayacağını söyler. Şeyh Galip, (“sn “ Aşkta cadı tasvirini pis kokularla yapar: - -be- 100 Sarkmış leb i zîri tâ zânû 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. - - -i bed-

Mânende i nâv ı fîl bû

Agzından akar kerîh sular

Kârîz gibi köt“ kokular -Ayan, 1975,244) Alt dudağı pis kokulu fil hortumu gibi dizine kadar sarkmış. Ağzından iğrenç sular ve lağım kokuları geliyordu. Okay

Köt“ koku içerdiği için- soğan ve sarımsak gibi sebzelerinsana çiğ yenmemesi, yenildiği taktirde evde kalınması,- cemiyet içine çıkılmaması s“nnetine Canan, , uygun olarak, k“lt“r“m“zde in saygının bir göstergesi haline gelmiş; âdâb ı muaşeret kuralı olarak benimsenmiştir. B. Klâsik Edebiyatımızda Koku

Koku haKlâsik Edebiyat, bahçe tasvirlerinde çiçekleri koku ve renk bakımından nizama koyar; kokuyu yaymak için r“zgarı görevlendirir. vayla teneff“s edilir, havayla zikredilir. Sevilenin g“zelliğini çiçekler ve kokularıyla tanımlar. Reng “ bû terkibi çok yaygın kullanılır. Birçok duyguyu, soyut kavramları tanımlamak için koku yetişir imdâda. Tasavvufta tanımını tam olarak yapamadığımız kavramlar, kokuyla genişletilerek hissettirilir. Koku bir olayın, bir olgunun varlığının tanımıdır; kendisi gör“nmese bile, koku o olgunun varlığını haber verir. Kendisi gör“nmese bile kokunun bir h“viyeti vardır, karakteri, rengi, duruşu, c“nb“ş“ vardır. Aklın yoluyla edebiyatta kişilik sergiler, kulağa fısıldar, gönle dokunur, gözden akar, seyre çıkarır, ateşte yakar...

Bir şemme z“lf“ñ“ñ kohusından bulam diy“ -10

Kân oldı bagrı dahı tolanur cihânı m“şg / Cem Sultan, S., G. - Misk, senin saçının kokusundan bir şemme bulmak için, bağrı101 kan dolu olarak t“m d“nyayı dolaşır. (“sn i talil sanatıyla, misk 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

kokusunun yayılma özelliği bir arayışa bağlanmış. Saçın kokusu, misk kokusundan “st“n tutulmuş. .Görsel bir manzarayı tamamlamak için,

Hazan ki d -be-

urmadan evrâkı sû sû dök“l“r

(azînesinden eteklerle reng “ bû dök“l“r / Yahyâ Kemal b,

Yaprakları yer yer durmadan dök“len sonbaharın hazinesinden eteklerle renk ve koku dök“l“r. Sonbaharın sarı yaprakları hazineye benzetilmiş. Cömert sonbaharın ağaç diplerine dökt“ğ“ yaprakların değeri, renk ve kokularıdır. a.Tabiat Unsurlarında:

Renk ve ışık unsurlarıyla görsel bir tablo çizen şair, daha sonra bu tabloya koku unsurları yerleştirerek zeminin havasını teneff“s ettirmeyi amaçlamaktadır. Koku, telepatik bir unsur olduğu için okuyucuyla çok kolay empati kurma ve kendi hislerini hissettirme konuyolunu edilir. seçmektedir. Renk olarak başta g“l olmak “zere çiçekler, koku yayan ve hareketi sağlayan bir unsur olarak r“zgar çeşitli benzetmelerle

- -

Çâr sûy ı bâg seyrânı bug“n mergûbdur -6

Kim ş“kûfe anda sarrâf oldı v“ attâr g“l / Fuzûlî, S., K.

Bug“n bağ çarşısını gezmek pek revaçta. Orada çiçekler sarraf, g“l attar oldu. Burada bağ çarşıya benzetilmiş. Şair, çarşıda önemli görd“ğ“ iki d“kkana dikkat çekmektedir. Görsel olarak çiçekler cevhere benzetilirken, g“l“n kokusu da ıtriyata benzetilmiş. - -

M“şgîn nesîm oldı hevâ anber şemîm oldı sabâ -4 102 G“lzâra gelse gâlibâ urmaz (otenden nâfe dem / Bakî, S. , G.

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. (Hava misk kokularla dol

du; sabah r“zgarı anber kokusu getirdi. Nâfe, g“l bahçesine gelse galiba, (otenden bahis açmaz. Tabiatta r“zgarın getirdiği iç açıcı çiçek kokuları, birinci mısrada hayvanî kokulara benzetilirken, ikinci mısrada onlardan daha “st“n oldukları vurgulanıyor. Dem vurmak bahsetmek anlamında bir deyim olup, şair kinaye sanatıyla dem kelimesinin nefes anlamıyla, her nefeste solunan havanın letafetine; ayrıca kan anlamıyla da renk unsuruna dikkat çekmektedir.

Çemen g“ller kokusından muattar itdi âfâkı G.575-4 Bu gamdan nâfe miskin“ñ olupdur bagrı kân şimdi / Necâtî S.,

- Bahçe g“l kokusuyla ufukları doldurdu. Şimdi göbek miskinin bu kıskançlıktan bağrı kan oldu. Şair teşhis yoluyla h“sn i talil sanatıyla misk kokusunun g“l kokusunu kıskandığını ve bu kıskançlıktan ceylanın y“reğine kan indiğini belirtirken, misk kokusunun kıskançlık duygusuyla oluştuğunu da ifade etmektedir. Pala, , b.G“zellik Unsurlarında

Sevgilinin g“zelliği, mukayese veya benzetme yoluyla tabiat unsurlarıyla renk, şekil ve koku yön“nden m“nasebet kurularak ifade edilir. Çoğunlukla siyah uzuvlar, saç, ben, ayva t“yleri koyu renklik ve çiçekler ve onların kokusuyla özdeşleştirilir. Yanak g“le benzetildiğinde kokusu g“l kokusudur. Sine, gerdan gibi beyaz renkli uzuvlar, ren koku olarak yasemen veya kafura benzetilir. Koku unsurlarını bir arada bulundurmak açısından baş, çiçek bahçesine veya micmere benzetilir. Sevgili hen“z çocuk olduğunda ağzı s“t kokar.

Ben kara toprag- id“m cân virdi- bûyuñdan sabâ G. 191-2 (ey ne cân perver kıyâmet dil r“bâsın bilmed“m / Ahmed Paşa S.,

Ben ölm“ş, kara toprak olmuştum. Sabah r“zgarı senin geckokundan bana can verdi. (ey, sen ne biçim bir can besleyen, ayağa kaldıran gön“l çelensin!. Sevgilinin kokusunu sabah r“zgarı getirir ve heyecane hasret unsuru acısıyla vermektedir. ölm“ş olan âşığa can verir. Kıyâmet kelimesi, iham sanatıyla ayağa kaldıran ve dehşet anlamlarında kullanılarak, beyte 103

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Yanak

- - -

Sen“ñ bûy ı ruhuñ zînet fezâ yı- g“lşen olmışdur G.113-2 Anuñç“n dâimâ feryâd ile bî hûş olur b“lb“l / Şeref (anım S.,

Senin y“z“n“n kokusu, g“l bahçesini s“sleyen olmuştur. Onun için b“lb“l daima feryat ederek kendinden geçer. Burada hitap edilen g“l, istiare yoluyla sevgilidir.

KimLâle dhadd“ñden meger kim reng “ bû ugurladı

ırahta saluben gezd“r“rler bâzârda / Adlî Onay, , - Ey sevgili, lale senin yanağından renk ve koku çalmış olmalı. Bir ağaca sararak pazarda gezdiriyorlar. Şair, h“sn i talil sanatıyla lalenin hırsızlık yaptığı için, teşhir edilerek cezalandırıldığını ifade ediyor. Sine, Gerdan

Ne yaraşmış kara beñler nigârâ boynuñ agında- G.326-2 San olmış dâne m“şgiyle m“zeyyen şem i kâfûrı / Ahmed Paşa S., miske benzetilenEy tablo gibi benler, g“zel, kafur boynunun mumuna ağındaki (kokulu kara mum) benler benzetilen ne g“zel yakışmış! Sanki, kafur mumu misk taneleriyle s“slenmiş gibi. Tane boynu s“slerken, her iki benzetme de koku unsurları ön plâna çıkarılmıştır. -

Sabâ ki dest ura- ol z“lfe m“şg- i nâb kokar -1

Açarsa ukde i pîrâhenin g“l âb kokar / Nedîm S. , G.

O saçlara sabah r“zgarı el vursa keskin misk kokusu yayılır. Gömleğinin d“ğmesini açsa, sinesi g“l suyu kokar. Şairin uzuvlarda kullandığı koku unsurları uzuvların rengiyle de m“tenâsiptir. Siyah saçların kokusu, siyah renkli misktir. G“le benzetilen göğs“n kokusu ise g“l suyunun kokusudur. Son derece dikkatli bir şekilde g“l “zerine,104 sabah r“zgarının oluşturduğu şebnem tanelerini de g“lsuyu terkibiyle 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

ter olarak yerleştirmiştir. Kokuyu taşıyacak, yayacak olan r“zgar olduğu için, şair r“zgarı teşhis etmiştir. Sîb-i gabgab - -

Seni meger- ki g“l efsûn ı nâz- terletmiş- -3

Ki sîb i gabgabuñ ey gonce leb g“l âb kokar / Nedîm S.,

Ey gonca ağızlı sevgili, seni nazın g“l etkisi terletmiş olmalı. Ç“nk“, çene çukurun g“lsuyu kokmaktadır. Şair, sevgilinin nazını ifade ederken onu doğrudan itham etmek yerine, delil göstermek suretiyle tahmin etme “slubunu seçerek , dolaylı yolla ve nazlı bir eda ile söylemeyi tercih ederken kendisinin de naz modunda olduğunu göstermektedir. Delil, çene çukurunun terlemesi ve terin g“lsuyu kokmasıdır. Sevgilinin ağzı goncaya benzetildiği için, nazın konuşmamakta ısrar ettiği şeklinde d“ş“n“lmesi m“mk“nd“r. Z“lf, (âl

Muattar z“lf “ hâl“ñ seyr idenler ey gözi âhû - 2 Dimişlerd“r hakîkat misk odur âlemde anber bu / Bakî, S. , G.

Ey ahu gözl“, senin hoş kokulu saçını ve benini görenler âlemde gerçek misk saçların, gerçek anber de bu bendir, derler. Sevgilinin saç ve benlerinin kokusu, misk ve anber kokusuyla mukayese edilerek, onlardan “st“n olduğu ifade ediliyor. - -

Eyleseñ bâga gel“p mûy- ı semen bûyuñı arz -23.

Kızara şerm ile ç“n lâle i hamrâ s“nb“l / Nevî S., K.

Bağa gelip yasemen kokulu saçlarını göstersen, s“mb“l kıskançlıktan kırmızı lale gibi kızarır. Birçok renk ve koku iç içe kullanılmış. Siyah saçların, beyaz yasemin kokusuyla tezat oluşturuyor. Mor s“mb“l, teşhis sanatıyla kıskançlıktan kırmızı lale rengini alıyor. Dört renkle dört koku birbirine karışıyor.

105

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Hat

(attuña egerçi y“z“ñ“ñ-i s“lsinir dutdı G.75-6 G“lşende beg“m deste eyhân niçe beñzer / Kadı Burhaneddin S.,

Efendim, y“z“n“n “çte birini kaplamış olan ayva t“ylerine, bahçedeki reyhan öbeği nasıl benzetilebilir? Yine mukayese ile ayva t“ylerinin reyhandan daha etkili kokuya sahip olduğu ifade ediliyor. 2. Duyguların İfadesinde

Şair, duyguların ifadesinde genellikle teşbih, istiare gibi metafor soyutkullanırken olan koku soyut unsuruyla unsurların ifade anlaşılması etm için somut unsurlardan yararlanmayı tercih ederken, bazı durumlarda soyut unsurları yine eyi, o duyguları hissettirmek, okuyucuya yaşatmak amacıyla tercih eder. Kendisiyle empati kurulmasını, okuyucunun daha önce yaşamış olduğu bir duyguyu, kendi duygularıyla özdeşleştirmesini, böylece, dolaylı da olsa yaşadıklarını yaşatır. Şiirdeki rayihayı hissetmek, şairi anlamakta daha etkili olacaktır. a. Özlem, (asret

Sevilen biri veya kutsal gör“len bir değerden ayrı kalmanınonucu acısıdır, hasret. Ayrılığı bitirip sevileni görme arzusu da özlem. Bir duygu yoğunluğu içinde, muhayyilede sevileni canlandırma s telepatik olarak sevilen şeyin hayali oluşturulabilir veya kokusu duyulabilir. (alk arasında altıncı his olarak adlandırılan duyugör“ veya telepati, sempati yani pozitif enerji ve konsantrasyona bağlı hissetme yetisinden başka bir şey değildir. J.Lhomme telepatiyi kendisinde bir içg“d“, bir imaj, bir koku ve bazen sesler halinde olan bir fikir alma kabiliyeti, şeklinde tanımlar. Bug“n parapsikoloji biliminin konusu olan telepatide fizik- kurallarıyla açıklanamayan, ruh veya yaşama g“c“ diye adlandırılan, evrensel bilgi iletişim aracı olarak kullanılan bir çeşit psi enerji olduğu bilinmektedir. www.wikipedia.org, Özlem, duygunun yoğunluğuna bağlı olarak gör“nenin ötesindeki gör“nmeyeni keşfetmeye de yol açabilir. Telepati, zihnin madde “zerindeki etkisi telekinezi, geleceği önceden biliş uniaktivite.net)telekognisyon değişik bilinç halleri, Duyugör“ bir eşyanın ya da olayın uzaktan algılanması gibi sezgiler geliştirebilir. www. 106

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

g - Mevlâna- meclisinde (“sameddin Çelebi, Mevlânadan Şems ile eçirilen hoş g“nlerden- birini anlatmasını istemiş. Mevlânanı cevabı Bûy ı pirâhân ı Yûsuf yâftest Yusufun gömleğinin kokusunu duydum olmuştur Tahir“l Mevlevî,), . Kokuyla ifade edilen özlemin içine, oğlunun özlemini çeken (z. Yakubun duyguları anladığını da yerleştirmiştir. -

Cân dimâgına er“pd“r bûy- ı vatan

Dil diler kim görine rûy ı vatan -

(urrem olup cân ile her- dem safâ

Dil sabâdan alalı bûy ı vatan -

Kohu alalı- cân bûy ı vatandan- 997,108)

Anı hoş ter gör“r m“şg i (otandan / Cem Sultan Okur,

.Vatan kokusu can dimağına erişince, gön“l vatanın y“z“n“ görmeyi diledi. .Gön“l sabah r“zgarından vatan kokusunu aldığından tutar.)beri, her anı safa içinde candan sevindi. .Can, vatan kokusunu kokladığından beri, onu vatan kokusunu (otan miskinden daha “st“n

- - -

Virdi meşâm- ı ârife hâk i reh“ñ- bûy ı vatan -2

Ey ârzû yı sîne v“ ey râhat ı cân merhabâ / Nevî S., G. un Yolunun toprağı ârifin burnuna vatan kokusu verdi. Ey gönl“n muradı ve ey canın rahatı, merhaba. Sevilen birinin yolun toprağından vatan kokusu almak, ancak gurbette vatan hasreti çeken kimse için söz konusudur. Sadece vatan kokusu almak bile, arzularının gerçekleştiği hissini verebiliyor. b.Murad, Vasl 107

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. - - - -

Çîn i z“lf“ñden umar nâfe i hoş bûy ı murâd -II

Bu hevâ yolına yıllarla yiler niteki bâd / Ahmed Paşa S., Mu.

Gön“l, saçlarının kıvrımlarından muradın hoş kokulu miskini umar. Bu heves yoluna r“zgar gibi yıllardır koşturmaktadır. - -

Alan tiryâk i vasluñ- bûyını-i gamzeden z“lf i muanberden G.258-1 Çekinmez zahm ı tîg efî v“ hançerden / Şeyh Galib, S.,

Anber kokulu saçlarının kokusunu alan kimse, gamze kılıcının acısından, hançerden ve engerek yılanından korkmaz. - -

Ud ı cân yak micmer-i aşkından kim -4

Dil meşâmına ire bûy ı visâl / Amrî S. , G.

Aşkının buhurdanında can öd“n“ yak da, gönl“n burnuna vuslat kokusu ulaşsın. Aşk buhurdana, can buhur olarak kullanılan öd ağacına benzetilmiş. Âşık, varlığını yakarsa vuslat kokusunu duyabilir. c. Yar

Kimesne- cem idemez aşk odıyla- y“z suyın

(evâ yı ârı kosun her ki bûy ı yâr ister / (amdullah (amdi, S.

(iç kimse aşk ateşiyle y“z suyunu bir arada tutamaz. Yarin kokusunu isteyen kimse utanma hevesini bir yana bıraksın. Ateş ve su, dört unsurdan birbirine d“şman olan iki unsurdur. Su ateşi sönd“r“r. Şair, yarin kokusunu almak için aşk ateşini tercih ederek r“svalığı göze almak gerektiğini savunuyor. d.Rahat, Afiyet

- -

G“l i d“nyâda yokdur bûy- ı râhat -7

(emân Avnî iriş“r derd i serler / Avnî, S., G. 108

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Ey Avnî, d“nya g“l“nde rahat kokusu yoktur. Baş belaları hemen yetişir. D“nya hayatının geçiciliği, ömr“n çabuk geçmesi bakımından g“l ömr“n“n kısalığına benzetilmiş. Şairin itirazı, bu kadar kısa olduğu halde, rahatlık kokusu bulamayışınadır. - - -

BBâg- ı dehr“ñ yok g“l-i bahtında- bûy ı âfiyet -I-14

î humâr olmaz safâ yı neşe i sahbâ dirîg / Nevî S., TB

Zaman bağının talih g“l“nde rahatlık kokusu yok. Ne yazık, şarap neşesinin safâsı baş ağrısı çekmeden olmaz. Birinci mısradaki genel yargıya, ikinci mısradaki özel tespit örnek verilmiştir. e. Meserret

- - - -

Meşâm ı pîr- i Kenâna şemîm i pîrehen- âsâ (Onay, 2000, 467) Es“p bûy ı meserret çeşm“me nûr ı basar îrâd / Kastamonulu Sadi

(z. Yakubun burnuna Yusufun gömlek kokusunun geldiği gibi, burnuma sevinç kokuları esti; göz“me aydınlık getirdi. Şair, mutlu bir olayı, koku alma ve görme duyularıyla ifade ediyor; (z. Yakub örneğiyle.. İnsanî Değerler, Özellikler -

İnsanlara ait meziyetler, hasletler, m“spet menfî durumlar yine kokuyla gösterir kendini, g“c“n“, etkisini. Bazen karışım içinde bir âhenk gösterir, bazen de kitleleri ardından s“r“kler tek başına. Mevsimi, iklimi, havayı, atmosferi değiştirir. a. Yaratılış, (uy

Kasidelerde şair övd“ğ“ kişinin genellikle sultan tabiatını koku ile ifade eder. (ulk, padişahın ahlakı anlamında h“k“mlerini adaletini, lutfunu temsil eder. R“zgarla t“m tabiata ve coğrafyaya yayılan koku, yayıldığı her yere sultanın damgasını h“km“n“ vurur. R“zgar t“m d“nyayı dolaştığından, padişahın cihan hakimi olduğu vurgulanır. Sultan, tabiata bile h“kmeder, onun lutfuyla açılan çiçekler, onun yaradılışının kokusunu taşırlar. Böylece zemine vurulan koku damgası,109

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. zamana da yayılmış olur. Elbette, bu benzetmelerde bir insan psikolojisi hakimdir. İnsan zulmette iken tabiat g“zelliklerini bile idrak edemez. atfeder.Oysa kendini emn “ emân içinde hissedince, çevresindeki g“zelliklerin farkına varır ve bu g“zellikleri kendisine bu şartları sağlayan kimseye

Bûy ı hulkuñla- geldi d“nyâya -16.

G“lşen i dehrde dogan gonca / (ayâlî S., K. - Zaman bahçesinde doğan gonca, senin tabiatının kokusuyla d“nyaya geldi. Birinci mısradaki tabiatın kokusu, mugalata ı demaneviyye yorumlanabilir. sanatıyla kokuyu yayan r“zgarın goncayı açtırmasıyla sebep anlamında; aynı zamanda senin tabiatının kokusunu taşıyor şeklinde

Bûy ı hulkuñla g“zâr eylemese bâga nesîm -22.

İdemez halk dimâgını muattar s“nb“l / Bâkî S., K.

R“zgar, tabiatının kokusuyla bağa doğru esmese, s“mb“l halkın dimağını kokuyla dolduramaz. Şart c“mlesiyle, r“zgarın padişahın h“k“mlerini yaydığı ve s“mb“l“n kokusunun bu h“k“mle etkili olduğu anlatılmakta. Fail olan nesim, “lkenin rejimin havasını, şahın adaletli h“km“n“ yaymaktadır. - -

Sabâ ger micmere- gerdân- olaydı bûy- ı hulkıyla K.39-22

Komazdı n“khet i giysû yı yâre ârzû yı şemm / Nefi, S. ,

Sabah r“zgarı onun huyunun kokusunu yaymış olsaydı, sevgilinin saçlarının kokusuna âşıklarda zerre kadar koku özlemiun bırakmazdı. Yine bir şart c“mlesiyle padişahın huyunun kokusu ile ediliyor.sevgilinin saçlarının kokusu mukayese ediliyor ve huy kokusun h“k“m her t“rl“ koku özlemini giderecek şekilde baskın olduğu ifade

b.L“tuf - - 110 (“dâvendâ nesîm i bûy ı lutfuñ dehre şâmild“r 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. - - - -1 (asedden nâfe hûnîn dil g“l i ter şermsâr ancak / Nevi zâde Atâyî S., Kıt.

Ey Allahım, l“tfunun kokusunun esintisi t“m d“nyayı kapsadı. Ancak, hasedinden miskin bağrı kan oldu; taze g“l utandı. L“tuf kokusu yanında kokusuyla anılan g“l ve misk ikinci plânda kaldıkları için rahatsız oldular. - -

Sît i- adl“ñ savtını sâmîdurur gûş ı asamm- -20

Bûy ı lutfuñ hulkına şâhiddurur magz ı z“kâm / Mesîhî S. , K.

Adaletinin şöhretinin sesini sağırın kulağı bile işitmiş; benl“tfunun kokusunun özelliğine nezle olmuş beyin bile şahit olmuştur. Nezle, duyuları körelttiği için, kokuyu hissetmeyi önler. Şair, kokuya c. Şiir,zettiği Fesahat l“tufla canlandığını belirtiyor.

Şair, kendi şiirini de etki ve yayılmacı vasfıyla hoş kokuyatkili benzetir. Kokuyu yayan r“zgar, zaman olarak istiare ile şiirlerin de dilden dile dolaşmasını sağlar. Şair, şiirinin g“zel koku kadar e olduğunu savunur. Bu koku, tabiattan alınan kokulara benzetildiği gibi, şairin hayal g“c“ne göre renk ve şekil unsurları dikkate alınarak bir tablo da oluşturulabilir. -

Şemîm- i s“nb“l “ nesrînini yâd itse- bir şâir -19.

Buhûr ı anber “ kâfûr olur tûmâr ı eşârı / Nefî, S., K.

Bir şair onun padişahın yaban g“l“ ve s“mb“l“n“n kokusunu bir lahza hatırlasa, şiirlerinin tomarı anber ve kâfûr buhuru haline gelir. S“mb“l ve nesrin, padişahın huyundan kokusunu alan çiçekler olduğu için, bu çiçeklerin kokusunu bir anlık his şairin şiirlerine buhur özelliği verecek kadar etkilidir. Yani şair, ilhamını padişahın ihsanından alır. Şair, koku çiçeklerini bahçe ve dağ olmak “zere iki ayrı coğrafyadan seçmekle mekanı genişletmiştir. Çiçeklerde renk olarak mor ve kırmızı seçilmiş. Bu çiçeklerin şaire etkisi sonucu ortaya çıkan şiirlerin kokusu, buhur olarak kullanılan-bey iki maddeyle özdeşleşmiştir. Beyaz renkli kâfûr şiirin yazıldığı kağıdı, siyah renkli anber ise m“rekkebi temsil için seçilmiş ve siyah az bir tablo oluşturulmuştur. 111

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. -

Did“ñ bu şir- i h“sni zevâl- ile ey Saîd -6

İrdi dimâg ı âleme bûy ı fesâhat“ñ / Said Giray, S. , G.

Ey Said, giderayak bu g“zel şiiri söyledin. Böylece, fesahatinin kokusu c“mle âlemin dimağına erişti. Şair, kendi şiirini överken bunu yaşlılık dönemlerinde söylediğini ifade ederek, değerinin öl“m“nden sonra anlaşılacağını sanıyor. -

Yanıp tutuşmada erbâb ı gayret oldı çenâr

T“ter duman gibi her an buram buram eşâr / (alil Nihat Boztepe Ey“boğlu, ,

Yanıp tutuşmada gayret ustaları çınar gibi oldular. (er an duman gibi buram buram şiirler t“ter. Çınarın içten içe yanması, şairlerin kıskançlık duygusuna benzetilmiş. Buram buram şiirlerle tariz yapılmıştır. d.Arayış

Arayış, bir ideal veya bilinmeyenin peşine d“şmek, bir muammâyı çözmek gibi sebeplerle vatandan ayrılmak anlamında bir motiftir. Kişi, kendini de arıyor olabilir. Koku, arayışı tetikleyen bir etken olabilir; kendisi arayış içinde olabilir veya arayış içindeki birine yol gösterici olabilir.

Altıncı his dediğimiz sezgi, kokuyla ifade edilirken hissedilen kokular kişiye verilmiş bir öd“l, nimet, davet olduğuna inanılır.

Mevlâna, Mesnevîsinde burnu, kokunun anlamını ve kokunun intikamını açıklar:

Burun, koku alan bir uzuvdur ki, aldığı koku onu bir mahalle göt“r“r. Koku almayan kimsenin burnu yok demektir.-i nimet Koku gelir,da d“nyaya onun burnunu değil de dine ve ahrete m“teallik -Mevlrâyihadır. Bir-285) kimse manevî bir koku duyup da o nimetin ş“kr“n“ îfâ etmezse k“frân yer ve d“ş“r“r. Tahir“l evî, ), - 112 M“şg i çîn âvâre olmışdur vatandan ben gibi 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. - -4

(ansı şûhuñ bilmezem z“lf i perîşânın sever / Fuzulî, S. , G.

Çin miski benim gibi vatandan ayrı gezer. (angi g“zelin dağınık saçlarını sever; bilmiyorum.- Misk, havayla yayılmasının yanında t“m d“nyaya ihraç edilen bir koku maddesidir. Şemseddin Sami, , Şair, bu yayılma işini h“sn i talil sanatıyla, miskin bir g“zelin saçlarına âşık olup onu aramak için d“nyayı dolaştığı şeklinde yorumluyor.- Şairin onda kendini bulduğu misk teşhis edilip arayış içinde olan bir âşık sıfatı y“klenmiştir. Çin, kıvrım anlamıyla z“lf ile iham ı tenâs“p sanatı oluşturur. Z“lf, çin, misk siyah renkli olduklarından bu arayışın çetin olduğunu hissettirmekte.

AnberînS ola ne yir ki ayaguñ basar iseñ -3

eni meger ki bula iz“ñile deli göñ“l / Kadı Burhaneddin, S., G.

Ayağını bastığın her yer anber kokulu olur. Deli gön“l ancak seni izini takip ederek bulur. Şair, iz s“rme işine koku unsuruyla farklı bir boyut getirmekte. Aslında şairin söylemek istediği, anber kokusu atfedilen ayakların değerini tahayy“l ettirmektir. e. Uyku

- -

Ne bezmde şeb- zindedâr ı sohbet- id“ñ -4

(en“z nergis i mest“ñde bûy ı hâb kokar Nedîm S. , G.

(angi mecliste sohbet ederek sabahladın? Sarhoş gözlerinde hâlâ uykunun kokusu var. Şair, sevgiliye hitaben bir soru sormaktadır. Onun uykudan kapanmakta olan gözlerinden sabahlamış olduğunu sabanlamakta ve buna binaen sorusunu sormaktadır. Ancak ifade etmek istediği şey, hangi mecliste sabahlamış olduğundan çok agyâr ile ahlamış olma ihtimalidir. Şairin gözlediği uyku hâlini, koku unsuruyla dile getirmekteki amacı bu hissin yayılmacı özelliğinden dolayıdır. f. Vefâ

Vefâ, bağlılık anlamında m“spet bir değerdir. Kokuyla ifade edilmesi, kokunun uyarıcı bir unsur olmasından dolayı âşığın bir koku vesilesiyle sevgiliye bağlanmasını ifade etmek içindir. Kokunun havayla113

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

dağılıp gitmesi örneği de sevgilinin vefasız oluşu gerçeğini ifade etmek içindir. -

S“nb“l“ñ bendini- açdukca- meşâm i âlemi - 6 P“r ider bûy ı vefâ inâm ı z“lf“ñden sen“ñ / Cem Sultan S., G.

Saçlarının bağını örg“s“n“ çözd“kçe, saçının nimetinden yayılan vefâ kokusu âleminy- burnunu doldurur. S“mb“le benzeyen saçların açılmasıyla yayılan s“mb“l kokusu, herkesi vefalı birer âşık haline getirir. Burada bû ı vefâ âşıkların bağlılığını, saçların bağlayıcılığını ifade etmektedir.

Saçuñla göñl“m“ñ ahdi vefâ oldı vefâ ç“nkim -9

Vefâ bûyı gel“r dâim saçuñ ahd “ karârından / Nesimi S., G.

Saçınla gönl“m“n söz“ vefâ oldu vefâ! Ç“nk“, saçının söz ve kararından daima vefâ kokusu gelmektedir. Âşık, sevgiliye saçlarının kokusuyla bağlanmıştır. Saçla gön“l, birbirlerine bağlılık söz“ vermişlerdir. Şair, bağlılığının sonsuza kadar s“receğini dâim kelimesiyle ve vefâ kelimesindeki tekrirle ifade ediyor. Bağlılık söz“n“ pekiştirmek için vefâ kelimesi “ç defa tekrarlanmıştır.

Yâri mestâne sanup- bûseye ikdâm- itd“m

Bulmadum bûy ı vefâ gonca ı ranâsında / Atayi G..

Sevgiliyi sarhoş sanıp buse almaya kalkıştım; ama g“zel goncaya benzeyen ağzında vefâ kokusu bulamadım. Ağız, istiare yoluyla goncaya benzetilmiş. Söz verme de konuşma yoluyla yapıldığı için, şair sevgili tarafından reddedildiğini vefa kokusu bulmamakla anlatıyor. g.Azar, Gazab

- -

Oldı devrinde hevâ mahbûs ı zindân- ı habâb -39.

Gâlibâ görmiş hevâdan şemme i âzâr g“l / Fuzulî, S., K. 114

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

-i talil G“l, havadan incinme kokusu görm“ş olmalı; g“l“n devrinde hava h“cre hapsine mahkum edildi. Şair, teşhis yoluyla h“sn sanatı yaparak, su kabarcıkları içindeki havayı r“zgarın g“l“ incitmesi sonucunda h“cre hapsine mahkum edildiği şeklinde yorumluyor. Şemme, kokunun birimi olup bir lahzada hissedilen koku anlamına gelmekte. Şair, g“l“n narinliğini ifade etmek için bir şemmecik incinmeye mukabil h“cre hapsini öngör“yor. -reng- -

Söyle g“l i cemâl“ñde ned“r bûy ı gazab -1

Kâk“l“ñ deñl“ perîşân olmaga var mı sebeb / (afîd S., G.

Söyle; g“l renkli y“z“ndeki bu gazap kokusun nedir? Kak“l“n gibi perişan olmağa sebep var mı? Gazap kokusu kaş çatma, surat asma veya hışımla bakma eylemleri için kullanılmış. Bu eylemlerin etkisi de durumda.sevgilinin kak“l“ gibi âşığın gönl“n“n perişan olması. Şair, sezinlediği korkuyu gazap kokusu olarak ifade ederken, zaten d“ş“ncesi dağılmış

.Tasavvufî Terimler tasavvuf

Tasavvuf hakkında çok şey yazılsa, söylense de bilmeyen için sırlar âleminden başka bir şey değildir. (avadan koklanan birtakım haller, d“ş“nceler, arzular, aşklar, şevkler, gön“lden kopan fırtınalar, fırtınayı oluşturan çekim kokudan başka neyle ifade edilebilir ki? G“zelin kusurlu, g“zelliğin sınırlı olduğu evrende kokulu havadan başka ne sarabilir bu n“h feleği?

Yıl on iki ay ışk odı iç“mde uş yanup durur S.230, G.214-6 Yandugınca artar kokum devr“m geç“p solmaz ben“m / Yunus Emre

Yılın oniki ayı aşk ateşi içimde yanıp durur. İşte o ateş yandığı s“rece kokum artar; benim devrim geçip solmaz. Aşk ateşiyle ebediyeti yakalamış Yunus. Bug“n bile bu ateşin kokusu artarak yayılmakta. a.Allah, Hak

115

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Mevlâna Mesnevisinde Zamanınızdaki g“nlerde Rabbinizin g“zel kokuları vardır. Kendinize gelin; o g“zel kokuları almaya çalışın, hadisinin tefsirini yaparken, G“zel koku geldi; sizin haberiniz yokken ebedesip gitti; dilediğine can bağışlayıp geçti. Başka bir koku daha erişti. Uyanık ol arkadaş, uyanık ol ki bundan da mahrum kalmayasın… Eğer bi î nefha yere göğe nâzil olsa, yer ehliyle gök ehlinin ötleri su kesilirdi. Esasen bu nihayeti olmayan nefhanın kokusundan gökler, yery“z“ ve dağlar o emeneti y“klenmekten çekindiler. Feebeyne en yahmilnehâ âyetini oku da -156) gör. Kokusundan dağın y“reği kan olmasaydı Eşfakne minhu denir miydi? Bu Tanrı kokusu d“n gece bize bir başka t“rl“ zuhur etti… Divan-

ı (ikmette

Âşık irmes cânânıga cân birmese

Dihkân irmes kitmen çapıp nân birmese

Bunda yıglap âhirette- cân birmese

Yolda kalgan bûy ı (“dâ alganı yok s. b. Muhabbet, Aşk, Mihr

Aşk da kokuyla ifade edilen, cevher sayılan bir değerdir. Bazen histir.yokluğundan şikayet edilir, zamanın şartlarına bağlı olarak; bazen cefakâr sevgilide bulunmayan şeydir; bazen de aşka davet eden bir

Sinan - Paşa, akılla aşkın mukayesesini yaparken aşkı renksiz bir kokuya benzetir: Akl bir rengd“r ki anda bûy ı sır olmaz; aşk bir bûydur ki anda rengden eser olmaz. Tulum, , - - - -

Var sözinde eser i bûy ı mey-i i sâgar ı aşk -3

Şöyle bild“m ki deg“l bu dil dîvâne tehî / Nevî S., G.

Gönl“m“n söz“nde aşk kadehinin şarabının kokusunun eseri var. Böylece, bu deli gönl“m“n boş olmadığını anladım. Şair, gönl“n“n116 boş olmadığını, uzun bir terkiple ifade ettiği birtakım sezgilerden 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. anladığını söyl“yor. Aşk kadehinin şarabının kokusunun eseri şeklindeki terkip, aşk kokusunun dolaylı olarak ve çok az miktarda olduğunu belirtmek içindir. Şair, bu “slupla tevazu ve kanaat göstererek gön“l zenginliğini ispat etmektedir. - -

Ne bûy ı mihr -“ ne reng i vefâ var berg “ bârında -4

D“ş“pd“r bâg ı dehr adlu göñ“l özge g“lzâra / Nevî S., G.

Gön“l, yaprağında şefkat kokusu, meyvesinde vefa rengi bulunmayan zemane bağı adlı bir bambaşka bir g“l bahçesine d“şm“şt“r. Zamandan şikayet içeren beyit sevgi ve vefa yoksunluğu ile g“n“m“z“ anlatmaktadır. -

Bir râyiha i aşk u hevesd“r- bu menâzır 2000, 284) (er bir agacın sanki hevâ yı seri vardur / Abd“lhak (amid Onay,

Bu manzara, bir aşk ve heves kokusudur. Sanki her bir ağacın başında kavak yelleri esiyor. Burada da b“y“leyici tabiatın aşka davet eden etkisinden bahsediliyor. Görsel manzara içine, coşku koku unsuru olarak yerleştirilmiş. -

AlmadıGonca- bûy ı muhabbetden eser şunlar kim -6.

veş dilleri hûn sîneleri çâk deg“l / Bâkî, S., G.

Şu muhabbet kokusundan eser almayanlarını gonca gibi gön“ller kan, bağırları yırtık değil. Muhabbet kokusundan nasiplenmek birçok acılar çekmek ve çok olumsuzluklara tahamm“l etmeye bağlanmış. c. Mânâ, Vahdet

Sen zehirden ve şekerden vazgeçmeyince, vahdet bahçesinden nasıl koku alabilirsin? Mevlevî, ),

117

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. -

Bûy ı manâdan eser olmadıgından- dâim -5

Görin“r su gibi çagında dimâg ı yâkût / Şeyh Galib, S., G. -i hela Yakutun dimağı, mânâ kokusundan eser taşımadığından çağında daima su gibi gör“n“r. Sihr l sanatıyla dâim vurgulanarak ikinci mısraı da kapsamaktadır. d. Delilik, R“sva - -

Esirdi cûş ı muhabbetile- ehl i sevdâ- hep

Dimâga bûy ı c“nûn virdi rûzgâr ı bahâr / Şeyh Gâlib, S. , G. , .

Bahar r“zgarı, dimağa hep delilik kokusu verdiği için, sevdâ ehli muhabbet coşkusuyla hep kendinden geçti. Baharın delilikleri artıran etkisi, koku unsuruyla açıklanmış ve coşku delilikle izah edilmiş.

Muanber s“nb“l“ñden almadın bû- olmadum r“svâ - 4 Bu r“svâlık baña senden deg“l bâd ı sabâdandur / Fuzûlî, S. , G.

Anber kokulu s“mb“l saçlarından koku almadan rezil olmadım. Bue. Cennet rezillik bana senden değil, sabah r“zgarından geldi. - -

İtdi ol mahdum ı fâzıl -sûy ı firdevse g“zâr

Cân dimâgına(O faziletli ir“p ıtr evlat,ı cinândan can râyiha

dimağına cennet kokularından koku gelip cennete doğru gitti. Öl“m, cennet kokusu almakla izah ediliyor, sevilen değerli kimseler için. -

Bâg ı cennetden (“dâyâ -kabrine revzenler aç -1-2

(er tarafdan olsun envâ ı revâyîh fâyiha / Atayi S., Kı.

Allahım, onun kabrine cennet bahçesinden pencereler aç. (er taraftan çeşit çeşit kokular koksun. Sevilen kişinin ardından edilen118

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

duada görsel olarak cennet bahçesini seyretmenin yanında cennet kokularını da koklamaya yer veriliyor.

Cennet kokusı gelmege başladı -meşâma - 414) Yaklaşdı gibi kâfilem“z menzil i Şâma / İshak ı Kadîm Onay, ,

Kafilemiz Şama yaklaşmış olmalı. Burnuma cennet kokusu gelmeye başladı. Şair, Şam şehrini cennete benzetiyor. f. Ses, Ney, Nefes

Göñ“l bâgını hurrem- - itdi ey ney tî i enfâsuñ G.353-4 Yayıldı nefha i bâd ı bahârî gibi âfâka / Şeyh“lislâm Yahyâ, S.,

Ey ney, bahar r“zgarının kokusunun ufuklara yayıldığı gibi, nefeslerinin g“zel kokusu gön“l bağını sevinçli kıldı. Üflemeli bir çalgı olan neyin sesi, bahar r“zgarının tabiata yaydığı çiçek kokularına benzetilmiş. Benzetme yön“, ses ve kokunun insan tabiatı “zerinde yaptığıg. Can, D“nyapozitif etkidir.

Can kokusu, ihyâ olmak, hayat bulmak anlamlarında kullanılmakta. Sinan Paşa, d“nyaya meyleden kişinin can kokusu alamayacağı, yani gerçekte yaşamış sayılmayacağını ifade etmektedir:

Cihân rengine göñ“l viren, göñ“l jengin açamaz; d“nyâ bûyına meylda eyleyen cân kohusın tuyamaz Tulum, , D“nya kokusu, aldatıcı g“zellikler, can kokusu ebediyen var olma anlamın kullanılmış. -i subh

Z“lf“ñe yoksa- şâne mi vurdı nesîm -6

Kim bûy ı cân meşâmuma ol şâneden gel“r / Cem Sultan, S. , G. . Sabah r“zgarı yoksa saçlarını mı taradı. O taraktan burnuma can kokusu geliyor. Can kokusu, ihyâ olma anlamında kullanılmış119

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

R“zgar, teşhis edilerek saçları taramış; âşığa can veren saçın kokusu değil de tarağa sinmiş olan koku miktarıdır. h. Edeb

- -

Alınurken g“l ruhuñdan sevd“g“m bûy-ı edeb -1

Aklumı(Ey aldı goncadehânuñ dudakl yok yire ey gonce leb / (afîd S. , G.

ı, g“l yanağından sevdiğim edep kokusunu alırken, ağzın yok yere aklımı aldı. Yok sayılan -ağız, sebepsiz yere aklı da yok etmektedir. Yok yere kinaye sanatıyla sebepsiz yere ve olmayan bir yere anlamlarında kullanılmış. Bûy ı edeb, y“z suyu, hayâ anlamında kullanılmıştır. Şair, y“z“n masumiyetine aldanıp aklını aldırdığı için hayal kırıklığı yaşamaktadır. ı. Rahmet Nefha- - -

Ehl- ı cân bahş ı rahmet- subh u şâm

i tâate olur zîb i meşâm / Nahifî Çelebioğlu,,

Rahmetin can bağışlayan kokusu, gece g“nd“z ibadet edenlerin burnunu s“sler. İbadet etmek için gerekli olan istek, şevk rahmet j.kokusu Hakikat olarak nitelendirilmiş. -

Sanma kim vardur- kerâmet her dil i dîvânede -1

Bil ki var(Her bûy dı hakîkat aşk ile mestânede / (afîd, S., G.

eli gön“lde keramet var, sanma. (akikat kokusunun aşk ile kendinden geçmiş olanlarda bulunduğunu bil. Şair, her deli gönl“n hakikat kokusu alamayacağını, bunun için aşk ile kendinden geçmek gerektiğini iddia ediyor. k.Marifet

- -

Erbâb ı dil-i muhabbet- söz“mden alur bûy ı marifet -I-9

Ben âteş i evlâda micmerem / Nevî S., TB. 120

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Ben, “st“n muhabbet ateşinin yandığı buhurdanım. Gön“l erleri söz“mden marifet kokusu alırlar. Şair kendi şiirini, marifet kokusu yaydığını söyleyerek övmektedir. l.Safa

- -

Cân râh ı muhabbetde bir bûy ı- safâ aldı G.413-4 Ol râyihadan buldum ben hâne i hammârı / Şeyh“lislâm Yahyâ , S. ,

Canım muhabbet yolunda bir safa kokusu aldı; ben şaraphane yolunu o kokuyla buldum. Muhabbet yolundan alınan safa kokusu, arayış içinde olan âşığı şaraphaneye göt“rmektedir. - -

Çemenler sebz- i hurremd“r hevâlar dil- g“şâdur hep 2000,385) Bu dem bâd ı sabâdan alınan bûy ı safâdur hep / Fasîh Onay,

kusudur.) Tabiat seyrinin insana Bahçeler kutlu yeşil, havalar iç açıcı. Bu mevsimde sabah r“zgarından alınan, hep huzur ko mutluluk vermesi, sıkıntılardan uzaklaştırması koku edilmiş. m.Bekâ -

Bulunmaz isterseñ bir -zerrece bûy ı bekâ hergiz -7

Egerçi Neviyâ hep sûk ı attâr oldı her gûşe / Nevî S., G.

Ey Nevî, her k“şe attar d“kkanı olsa bile, arasan aslâ bir zerre umutsuz.bekâ kokusu bulamazsın. Şair, gelip geçen meşgalelerden bıkmış olmakla, kalıcılığı olan değerler aramakta. Bunu da bulmakta oldukça

n.Fenâ - -

Ayn- ı g“l oldı b“lb“l bûy- ı fenâyı añlamaz -2

Yâr ı kadîmi bulduk seyr i kenârı görsek / Nevî S., G. 121

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

B“lb“l, g“l“n kendisi olduğu için geçicilik kokusunu hissetmez. buldukEski dostu ve onda bulduk; yok olmak kucaklamayı istiyoruz. da başarabilsek. B“lb“l, g“lde yok olduğu için, g“l“n solup gideceğini d“ş“nmez. Biz de eski dostumuzu

Fâzıl cihâna ibret ile eyled“m nazar

(er zerresi dimâguma bilmem fenâ kokar / Enderunlu Fâzıl Ey“boğlu,,

Ey Fazıl, ibret göz“yle d“nyaya baktım. Burnuma her zerresi geçicilik koktu. Şair, d“nyanın geçiciliğini belirtirken fenâ kelimesinde iham yaparak geçiciliği köt“l“k olarak da nitelemiştir. o. Ruh

- -

M“şgîn saçuñdan bulmışam şol bûy ı rûh efzâyı kim -7

Tîbandan anuñ sanasın tîbî v“ attâr olmışam / Nesîmî a S., buldum. G. Sanki

Şu öm“r artıran kokuyu misk kokulu saçlarınd attar olmuşum; kokular içinde ille de onun kokusu. Saç öm“rle ifade edildiği için, kokusu da ömr“ uzatıcı etkiye sahiptir. p. Sır

steyen Yahudi vezir Mevlânanın Mesnevîsinde birçok koku örneğinin yanında sır kokusuna da yer verilir: (ıristiyanlığı bozmak i hikayesinde, sözlerin ötesinde kalpte gizlenen niyet sır olarak ifade edilirken ferasetli şah tarafından sırrın kokusu alınmaktadır.

Şah, esrârımdan koku aldı; sözlerim onun nezdinde töhmetli tutuldu. Mevlevî, ), - -

Sabâ bûy ı g“li neşr itse- sahn ı g“lşende G.361-2 Yine her goncanuñ râz ı derûnı âşikâr olsa / Şeyh“lislâm Yahyâ S.,

122

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Sabah r“zgarı, g“l bahçesinde g“l kokusunu yaysa; yine her goncanın içindeki sırlar açığa çıksa. Goncanın kokusu, sır addedilmiş ve şair o kokuyu sır deşen meraklı biri gibi beklemekte. . Bazı Maddelerin Kokusu

Soyut benzetmelerin dışında, bazı maddelerin kokusu özel anlamlarla ele alınır edebiyatımızda. Bunlar, birtakım kavramları çağrıştırmak, veya bir gruba dahil etmek için seçilmiş unsurlardır. a. Şarap

Şairler, sevgilinin ağzından şarap kokusu almaktan çok hoşlanır. Şarap kokusunu gidermek için de karanfil kullanılırmış. Dem-be-

Vasf- dem benlik şarâbı kokusun def itmege 5- 3 ı hâlin d“şmez agzumdan karanfild“r baña / Necâtî S. , G.

(er nefes benlik şarabının kokusunu gidermek için, beninin özelliği ağzımdan karanfilmiş gibi hiç gitmez. Ben, siyah rengiyle karanfile benzetilmiş. Ne berg-

i g“ld“r o leb çignesem şeker sanırum 280, G.16-2

Ne gonced“r o dehen koklasam şarâb kokar / Nedîm S.

O dudak hangi g“l“n yaprağıdır; çiğnesem şeker kokar. O ağız, nasıl bir goncadır; koklasam şarap kokar.kipiyle Sevgilinin ifade edilen dudaklarının durum, sadece tadı şeker kokusuyla ifade edilirken goncaya benzetilen suskun ağzında ise şarap kokusu olduğu belirtiliyor. Şart şairin hayalî tahminidir. b.Kebap

Ey lebi mey- -

gûn öl“rse nâr ı hicr“ñden Mesîh 123

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. - -4

(aşre dek anuñ mezârından gele bûy ı kebâb / Mesihî S., G.

Ey dudağı g“l renkli, (z. İsâ ayrılığının ateşiyle öl“rse, mahşer g“n“ne kadar mezarından kebap kokusu gelir. Şair, mahlas beytinde ayrılık acısının öl“ms“z olan (z. İsayı bile öld“receğini tezat sanatıyla ifade etmektedir. Ancak, öl“ms“zl“k (z. İsanın yanışına ve bedeninden çıkan kebap kokusuna y“klenmiştir. O ten ki h -

âk ola aşkuñ- g“dâz ı sûzından -5

Biten giyâhı dem i haşre dek kebâb kokar Nedîm S., G.

Aşkın ateşinde erimekten toprak olmuş o bedenin mezarında biten otlar, mahşer g“n“ne kadar kebap kokar. Bu beyitte âşığın aşk ateşiyle erimiş hâli anlatılmakta ve âşığın ölse bile sonsuza kadar yaşadığı inancı ifade edilmektedir. Aşk ateşiyle eriyen beden toprağa giriyor; karışıyor, topraktan otlar bitiyor ve o otlar kıyamete kadar yanık et kokusunu kebap yayıyor. Şair, mezarında g“l bitirmiyor; bir veriyor.mantık hesabı ile erimiş bedeni zerreler halinde d“ş“nd“ğ“ için onlara en k“ç“k bitki saydığımız ve kesret olarak kabul ettiğimiz çimen özelliği

c.Üst“hân -

Biz kim semâ -yı dilde tecerr“d h“mâsıyuz- .379-3

İrmez meşâm ı kadr“m“ze bûy ı “st“hân / Nevî S., G

Biz gön“l semasında her şeyden elini çekmişlik h“masıyız. Burnumuzun derecesine kemik kokusu ulaşamaz. Beytin teması efsanevî bir kuş olan ve kemikle beslenen h“ma ile ilgili inançlar “zerine teşbihlerden oluşmaktadır. (“ma y“ksekten uçtuğu için y“ce gönl“ temsil etmekte; devlet kuşu olduğu için varlığından soyunmanın devlet sayıldığını belirtmektedir. Pala, ,(“ma kemikle beslendiği halde, kendini h“maya benzeten şair, kemik kokusu alamayacak kadar y“kseklerde olduğunu belirterek mertebesinin “st“nl“ğ“n“ vurgulamaktadır. Kemik kokusu, maişet anlamında kullanılmış. d. Kan

Nedîm sen yine manî şikâflıkda mısuñ 124

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Ki nevk- - -

i tîg i kalem hûn ı intihâb kokar / Nedîm S., G..

Ey Nedîm, sen hâlâ anlam yarmakta mısın? Ç“nk“, kelem kılıcının oku seçme kanı kokuyor. Şair, bu beyitte kendi şiirini överken, şiirdeki titizliğini anlatmak için kelemini kılıca şiirinin anlamını da kılı kırk yarmış kılıcın dökt“ğ“ kanların seçkin kokusuna benzetiyor. Koku “slup anlamında kullanılmış. e.S“t -

Oldı bir tıfluñ kemend i z“lfine cânlar esîr - - 1. Gamzesinden kân tamar agzında ammâ bûy ı şîr / Bâkî, S. , G.

Canlar, bakışlarından kan damlayan ama ağzı s“t kokan bir çocuğun saçlarının kemendine bağlanıp esir oldu. Tıfl, sevgilinin k“ç“k yaşta olması veya çocuksu gör“n“şe sahip olması durumunda verilen sıfattır. Sevgili kan dök“c“ bakışları ile savaşçı, ağzı s“t kokmakla s“t çocuğu olma gibi iki zıt özelliği taşımaktadır. f. Toprak

Vef - an ât“n nebî mesnevisinin yazarı Ârif, (z. Peygamberin vefatını latırken, Cebrailin koku getirip “zerine saçtığını, (z. Fatımanın babası kabrini ziyarete geldiğinde bir avuç toprak alıp, koklayarak ağladığını anlatır. Çelebioğlu, , - -

Cân vir“r râyiha i t“rbet i pâk“ñ ey tâk -1

Nevverallâhu lekel ardu sekallâhu serâk / Fuzulî S., G.

Ey asma, temiz toprağının kokusu insana can verir. Allah yerini nurlandırsın ve toprağını sulasın. Asma “z“m verdiği ve “z“mden şarap yapıldığı için, şair asma toprağını kutsal görmekte. Toprak, t“rbe anlamında da kullanılmıştır. Şair, şarabı İlahî aşk olarak d“ş“nd“ğ“nden, bir veliye dua eder gibi asmaya dua etmektedir.

125

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Sonuç:

Klâsik k“lt“r“m“zde koku bir g“zellik k“lt“r“ oluşturacak kadar kullanılan; klâsik edebiyatımızda koku duyusu d“ğer duyularla eşitlik oluşturacak kadar çok işlenen bir unsurdur. (er safhasında buram buram t“ten yaşantısıyla klâsik k“lt“r ve her alanında elvan elvan kokan hissi sayesinde klâsik edebiyat hep gizemini korumakta, gönderdiği esintilerle araştırmacıları cezbeden bir özelliğe sahiptir.

Kokuyu hisseden organ burun meşâm; koku burun yoluyla beyne ulaştığı için etkilenen organ beyin dimâg, magzdir. Kokudanahza) hissedilenetkilenme cân meşâmı, cân dimâgı gibi terkiplerle de anlatılır. Şem, şemme koku anlamına gelmekle beraber daha çok birim zamanda l koku anlamındadır, yani kokunun birimidir.

Sunduklarımız, uçsuz bucaksız söz bûstânının içindens burnumuza çavan birkaç örnek yazılanların, söylenenlerin kokularından ibarettir. Toplum yaşantısında bir hazzı paylaşımdır bir buhuru teneff“ etmek. Bir bahçe seyrinde sabânın hediyesini hissetmek. Bir sofrada aynı yemekten haz almak ve bir söz“n, beytin kokusunu paylaşmak.miz, Duygu ve d“ş“ncelerden hal, harekete kadar; görebildiğimiz, duyabildiklerimizin ötesinde duyamadıklarımız, erişemedikleri algılayamadıklarımız kadar bir evreni vardır kokunun. KAYNAKÇA

Ahmet Paşa Divanı , (az. Ali Nihat TARLAN, Akçağ, Ankara.

AKSOY, Ömer Asım , Atasözleri ve Deyimler Sözl“ğ“, ,, İnkılap, İstanbul.

ALTUNTAŞ, (ayranî, Erzurumlu İbrahim (akkı, MEB, İstanbul.

Amrî Divanı , (az. Mehmet Çavuşoğlu,- İÜEF Yay. İstanbul. TDK, Ankara. ATALAY, Besim, Divanu L“gatit T“rk Terc“mesi ))), Dizin )V,

AYVAZOĞLU, Beşir , Aşk Estetiği, Öt“ken Yay., İstanbul.

BERGSON, (enri , Şuurun Doğrudan Doğruya Verileri, Çev. Şekip Tunç, MEB, İstanbul.

BEYATL), Yahya Kemal a, Kendi Gök Kubbemiz,, Yahya Kemal Ens. İstanbul. 126

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

BEYATL), Yahya Kemal b, Eski Şiirin R“zgarıyla, Yahya Kemal Ens. İstanbul. - - CANAN, İbrahim, (adis Ansiklopedisi, . Akçağ Yay. İstanbul, . 317ÇELEBİOĞLU,Amil-334. , S“leyman Nahifî ve Fazilet i Savm Zuhurul Âhire Adlı Eseri, Eski T“rk Edebiyatı Araştırmaları, MEB, İstanbul, s.

tanbul. ÇELEBİOĞLU, Amil , T“rk Edebiyatında Mesnevi, Kitabevi Yay. İs

DEMİRSOY, Ali , Yaşamın Temel Kuralları, Meteksan Yay. Ankara.

DOĞAN, Muhammet Nur , Fatih Divanı ve Şerhi, Erguvan Yay. İstanbul.

ERSOYLU, (âlil , Cem Sultanın T“rkçe Divanı, TDK, Ankara.

EYÜBOĞLU, Kemal , Şiirde ve (alk Dilinde Atasözleri ve Deyimler, Doğan Kardeş Mat. ),)), İstanbul.- - -

Fuzûlî, Divan , (az. Kenan AKYÜZ S“heyl BEKEN Sedit YÜKSEL M“jgan CUNBUR, Akçağ, Ankara.

GÖLP)NARL), Abd“lbaki , M. Celaleddin Rumî Mesnevî V) cilt, MEB, İstanbul.

(afid Divanı , (az. (acer Ünal GÜSBE, Y.L.Tezi Ankara.

1991.(AKKULOV, İbrahim, Ahmet Yesevî (ikmetleri, MEB, Ankara, (amdullah (amdi, Yusuf u Z“leyha, (az. Naci Onur, Akçağ Yay. Ankara,

KURNAZ, Cemal 995),, Haz. T“rk“den Mine Mengi, Gazele, AKM Akçağ, Yay. Ankara.

Mesîhî Dîvânı

Nâbî, Divan, ),)), (az. Ali Fuat BİLKAN, MEB, İstanbul.

Nâilî, Divan, (az. (âluk İPEKTEN, Akçağ, Ankara.

Necati Bey, Divan, (az. Ali Nihat TARLAN, Akçağ, Ankara.

Nedîm, Divan , (az.. Abd“lbaki Gölpınarlı, İnkılap ve Aka, İstanbul.

Nefi, Divan, (az. Metin AKKUŞ, Akçağ, Ankara. 127

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Nesîmî, Divan , (az. (“seyin Ayan,- Akçağ, Ankara.

Nevî-zade Divanı Atayi, , (az. Divan, Mertol Haz. Tulum SaadetAli Tanyeri, KARA İstanbul.

Nevi KÖSE, İnön“ Ün. .Basılmamış Doktora Tezi. Ankara. OKUR MERİÇ, M“nevver , Cem Sultan Cemşid “ (urşid, AKM,

ONAY, Ahmet Talat , Mazmunlar ve İzahı, (az. Cemal Kurnaz, Akçağ, Ankara. - TDK, Ankara. ÖNLER, Zafer , Celâleddin (ızır (acı Paşa M“ntehâb ı Şifâ ),

PALA, İskender , Ansiklopedik Divan Şiiri Sözl“ğ“, Akçağ, Ankara.

PE(LİVAN, Battal , Aşık Veysel, Deniz Kit. İstanbul.

Said Giray Divanı , (az. Saadet KARAKÖSE, Denizli.

SEÇMEN, (“seyin , Karacaoğlan Yaşamı, Sanatı, Şiirleri, Deniz Kit. İstanbul. -

Şemseddin Sâmî , Kamus“l Alâm, Kâşgâr Neş. Ankara.

Şeref (anım, Divan , (az. Mehmet ARSLAN, Kitabevi, İstanbul.

Şeyh Galib , Divan, (az.k, Muhsin (1975)Haz. KALK)Ş)M, Orhan Akçağ, OKAY- Ankara.

Şeyh Galib, (“sn “ Aş (“seyin AYAN, - Dergah Yay. İstanbul. Şeyhî, Divan , (az. İSEN, Mustafa KURNAZ, Cemal, Akçağ, Ankara.

Şeyh“lislam Esad ve Divanı , (az. Muhammet Nur Doğan, MEB, İstanbul.

Şeyh“l“slam- Yahya,- Divan, (az.(asan KAVRUK, MEB, İstanbul.

Tahir“l Mevlevî, Şerh i Mesnevî Cilt, Şamil Yay. İstanbul.

TARLAN, Ali Nihat , Fuzûlî Divanı Şerhi, Akçağ, Ankara.

TATC), Mustafa , Yunus Emre Divanı Tenkitli Metin, KB, Ankara.

128

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Denizli.TOKMAKOĞLU, Aliye , T“rk (alk Tababeti ve Nusret Efendinin Muâlecâtı İsimli Yazma Eser, Pamukkale Ün. SBE, Basılmamış Y.L.Tezi, -

TULUM, Mertol , Sinan Paşa Tazarrû nâme, MEB, Ankara.

ULUDAĞ, S“leyman ,Tasavvuf Terimleri Sözl“ğ“, Marifet Yay.İstanbul.YAVUZ, Orhan (1988) -

, Tezkiret“l Evliyâ, KYB, Ankara.

Yunus Emre Divanı, (az. Mustafa Tatcı ,- KB, Ankara.

YÜKSEL, (asan Ali , T“rk İslam Tasavvuf Geleneğinde www. blog. milliyet. com. tr. 2.11.2007. R“ya, MEB, İstanbul. www. inleyennagmeler. com www. muhammetkuzubas. com. makaleler. 23.11.2007. www. populermedical. com. 8.11.2007. www.wikipedia.org,25.5.2007. www. uniaktivite.net, 21.5. 2007.

129

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

POSTMODERN ÖYKÜLERE YAP)SAL YAKLAŞ)M BAĞLAM)NDA METİN KAÇAN (İKÂYELERİ

Arş. Gör. Servet ŞENGÜL si

Muş[email protected] Alparslan Üniversite Muş/T“rkiye

ÖZET

Yakın bir dönemde kaybettiğimiz Metin Kaçan g“n“m“z T“rk edebiyatına damgasını vuran, postmodern roman ve hikâye yazarıdır. Yazdığı romanlarla T“rk edebiyatına yeni bir soluk getiren yazarın hikâyeleri romanlarının gölgesinde kalmıştır. Metin Kaçanın edebiyatımızda adını hissettirmesinin nedeni romanlarının konusu ve bu romanlarında kullandığı dildir. Konu olarak içinde yaşadığı toplumun altk“lt“rden insanlarını işler. Buna paralel olarak romanlarında kullandığı dil, yaşadığı ve anlattığı k“lt“r“n argo dilidir. Argo onun eserlerinde sadece kişilerin değil, anlatıcının da dili olur. Romanlarının yanında postmodern özellikler gösteren hikâyeleri çok fazla araştırılmamış olan Kaçanın bu metinlerde hangi tarzı kullandığı merak konusudur. Bu çalışmanın temel amacı, romanlarında önceki dönem yazarlarından farklı bir yapı, dil ve içerikle karşımıza çıkan Kaçanın hikâyelerini kurgularken nasıl bir yol izlediğini araştırmak, bu yaklaşımını hikâyelerine yansıtma biçimini incelemektir. Çalışmaya konu olan eserler, (arman Kaplan ve Adalara Vapur hikâye kitaplarıdır. Bu eserlerde yer alan hikâyeler yapısal unsurları bakımından iki ana başlık altında değerlendirilecek, romanlarında dikkat çekici yönler gösteren yazarın, hikâyelerinde nasıl bir yol izlediği gözler ön“ne serilecektir.

Anahtar kelimeler: Metin Kaçan, postmodernizm, yapısalcılık, öyk“, dil

ABSTRACT

MetinKaçan, who died in the near past, is a post-modern novel and story writer who has marked modern Turkish literature. The reason of MetinKaçans making his name felt is the themes of his novels and the language he used in these novels. The subjects of his novels are the people from the sub-culture of the society he lives in. Concordantly, the language he used in his works is the slang language of the society which he tells and lives in. In his works, slang is both the

130

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. language of the people and the teller. Besides his novels, it has been wondered what style MetinKaçan, whose stories which have post-modern features havent been examined enough, used in these texts. The main reason of this study is to research what kind of a method MetinKaçan, who appears with a different structure, language and content from those of authors of the previous period, used while narrating his stories and to examine how he reflected this approach in his stories. The works of this study are the story books with the names of Harman Kaplan and AdalaraVapur. The stories in these works will be evaluated under two main headings in terms of their structural elements and it will be shown what a way the writer, who shows remarkable aspects in his novels, followed in his stories.

Keywords:Metin Kaçan, postmodernism, structuralism, story, language

Giriş

Metin Kaçan, önceki edebiyat “r“nlerinden farklı olduğu anlaşılan eserleriyle kısa s“rede tanındığında edebiyat d“nyasının birçok mahfilinde tartışmalara yol açar. Postmodern d“nyanın bu postmodern yazarını diğer sanatçılardan farklı kılan şey, eserlerinde kullandığı dilin yanında belki realistleri kıskandıracak tarzda oluşturduğu gerçekçi yahut nat“ralist fig“rler ve anlatı metinlerindeki yapısal unsurlardır. Onun adı anıldığında akla ilk gelen kelimeler romanlarına dair olur. Bunun ortaya çıkardığı sonuç, hikâyelerinin göz ardı edildiği ve en azından fikir verebilecek şekilde irdelenmesi gerektiğidir.

Ağır Roman ve Fındık Sekiz, kullandıkları “slup ve anlatıcılara dahi hâkimiyetini kabul ettiren argo ve sokak dili yön“yle ilgi çekici iki romandır. Edebiyat camiası bu farklı anlatım tarzının, Metin Kaçanın sadece romanlarında yer aldığını/alacağını d“ş“nm“ş olsa gerek ki hikâyelerine yönelik eleştirilere pek yer vermemiştir. Oysa Kaçan, önce (arman Kaplan, ardından Adalara Vapur hikâyeleriyle, romanlarındaki yazım ve karakterlerin yaşam tarzını devam ettirmiş, buna ilaveten şiire yakın hikâyeleriyle sanatına yeni duruşlar eklemiştir. Yapısal unsurları aktarırken kullandığı farklılık, anlatıcının dilini kullanmasında da aynen devam etmektedir. Olay örg“s“ onun hikâyelerinde yok denecek kadar azdır. Bazı hikâyelerde şahıslar veya zaman hiç ifade edilmez. Bu durumda anlatıcı ön plana çıkar, birtakım değerlendirmeler yapar. Metinlerin en göze batan unsuru anlatıcıdır ve birçok hikâyede kendi 131

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. k varlığını hissettirir. (ikâyelerin dili romanlarının diliyle paralelli gösterir.(arman AnlatıcınınKaplan (ikâyeleri dili; sokağın dili ve argo halini alır. Olay Örg“s“

Kurmaca metinlerin oluşumunda en önemli unsurlardan biri olay örg“s“d“r. Denilebilir ki olay örg“s“ olmadan roman veya hikâyenin teşekk“l“ m“mk“n olmaz. Olayın oluşabilmesi için en az iki karakterin birbirleriyle şu veya bu sebeple karşılaşmaları gerekir. Bu örg“n“n gerçekçi olması metinlerle gerçek hayat arasındaki bağı g“çlendirir. Zira olay örg“s“ anlatmaya dayalı metinlerin hayata bağlantı noktasıdır ve okuyucu bu metinlerde kendi yaşamından bir kesit görmek ister. Metin Kaçanın öyk“leri toplumun bir kesimini gerçekçi bir Kaplyaklaşımla yansıtsa da olay örg“s“ bakımından durağandır. Belki bu yanöyk“ler olaylara durum da pek öyk“s“ rastlanmaz. kategorisinde değerlendirilebilir. (arman an öyk“lerinde genelde çekirdek konu yoktur ve buna bağlı olarak

Neşeli Makine öyk“s“nde demir toplayan bir eskicinin gerçek“st“ hikâyesi anlatılır. Eskici çeşitli madenlerden simya ilmi yoluyla sekiz şeklinde bir y“z“k yapar ve bu y“z“k onunla konuşur.Öyk“n“n merkezindeki sekiz rakamı efsunlu veya imgeli bir rakamdır. Yazarın bu rakamı hikâyesine konu alması bu sayının sonsuz işaretine benzemesinden dolayı olabilir. Dolayısıyla hikâyede gizli bir sonsuzluk teması göze çarpmaktadır. Eskici t“m bu olayların bir r“yadan ibaret olduğunu fark etmesine rağmen ilginç bir şekilde bu y“z“k gerçekte onun karşısına çıkar ve onunla konuşur. Böylece gerçeklik ve gerçek“st“ olaylar birbirine karışır. Postmodernizmin en önemli yönlerinden biri çoğulculuktur. Çoğulculuk, çağdaşçılık sonrasının yaşamda da sanatta da ana eğilimidir. Us ile d“ş“n, bilim ile söylencenin, teknoloji ile ilkelliğin, seçkincilik ile toplumdışılığın, kısaca birbirine b“t“n“yle zıt d“nya gör“şlerinin bir arada ve eşzamanlı var olduğu bir yaşam biçiminin adıdır. Arslan, : Yelkenli Gemide değişik d“nyanın insanlarınınBir d“ğ“n bir d“ğ“nde ki ortaklaşa aynı masada muallaka! yer alışı aktarılır. Bir d“ğ“n ki eş-ahbap dost yan yana. Bir d“ğ“n ki votka-limonla vişne suyu aynı masada. Bir d“ğ“n ki sosyologları kışkırtacak detayda. (Harman Kaplan, s.73) 132

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

G“zelliğin Bekçileri, (enri adında bir karakterle “ç y“z yaşındaki bir bayanın hikâyesidir. Yazar bu hikâyede masaldan fırlamış bir karakterle bu d“nyanın insanını buluşturur. Muhayyilenin sınırlarının zorlandığı hikâyelerden biridir bu öyk“. Bir Pazar Gecesi öyk“s“nde okuyucuya seslenen anlatıcı tipi vardır. Yer yer bu anlatıcı ve yazar postmodern bir anlayışla birbirine karışmaktadır. Okuyucu, anlatıcının gerçek hayattaki yazar mı, yoksa itibari âlemdeki anlatıcı mı olduğunu ayırt edemez. (arman Kaplan öyk“ kitabında hayatın çokrtli değişik insanlar, yönlerine ihanete dair öyk“ler vardır. Bu hayatlar genelde kırık hayatları ifade eder. Eskicilerin doğa“st“ hayatları, içki masaları, de uğrayanlar, aşklar, başıboş hayatlar, fizikötesi kavramlar, uyuşturucu ortamı, insan satıcılığı, toplumsal eleştiri, öl“m gibi farklı konular bu hikâyelerin konularından bazılarıdır. Yazar gerçek hayattan aldığı bu öyk“leri kurmaca d“nyanın potasında eritir. (ikâyeler yazara has bir “slupla, manzumeye yakın tarzda yazılır. Olay örg“s“n“n akıcı olmadığı Şahısbu metinlerde Kadrosu yer yer olay örg“s“ne dahi rastlanmaz. ka Olay örg“s“n“ geliştiren bir diğer önemli yapısal unsur da şahıs drosudur. Şahıs kadrosundan kasıtla sadece insan anlaşılmamalıdır. Anlatı nitelikli eserlerin konusu, kişi veya kişi h“viyeti kazandırılmış varlıklar etrafında şekillenir. Tekin, : Dolayısıyla insan dışı varlıklar da hikâye veya romanların şahıs kadrosu içerisine dâhil edilebilir. İtibari eserde nakledilen veya değişik şekillerde ifade edilen vakanın zuhuru için gerekli insan ve insan h“viyeti verilmiş diğer varlıklar ve kavramları, şahıs kadrosu söz grubuyla adlandırmayı uygun gör“yoruz. Aktaş, :Metin Kaçanın hikâyelerinde yer yer şahıs kadrosuna dâhil edilen insan dışı varlıklara şahit olunur. Onlardan bir tanesi Neşeli Makinede geçen sekiz şeklindeki y“z“kt“r. Bu y“z“k insan gibiY“z“kten konuşma mırıltılı yeteneğine bir ses de çıktı: sahiptir. Gerçek ne? Cevap veremediği her an parmağını sıkıştırıyor, sanki koparacakmış gibi hain davranıyordu y“z“k. (Harman Kaplan, s.13)

(arman Kaplan öyk“ kitabında şahıslar pasif konumda kalırlar. (atta birçok öyk“de şahıslara hiç rastlanmaz. Anlatıcı ve onun monolojik yaklaşımı olay örg“s“ne hâkim olur. Bu özellik, bu hikâyelerde kişilerin hiç bulunmadığı anlamına gelmemelidir. …Kişi fail=eyleyen, hikâyeyi canlandırmak için devreye sokulan bir elemandır. O olmadan hikâye, genel anlamda anlatı olmaz. Ç“nk“ hikâyeyi s“r“kleyecek, okuyucunun ilgisini çekecek olan odur. Bu nedenle bir hikâyeci, anlatı için böyle bir değer taşıyan kişiyi, özenle133

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

çizmeli, ona inandırıcı nitelikler kazandırmalıdır. Tekin, : Metin Kaçanın hikâyeleri g“nl“k hayatı en yakından işleyen hikâyelerden sayılabilir. Dolayısıyla onun hikâyelerinde karakterler oldukçaKadın gerçekçidir. dedi: Şoför bey basıyorsunuz fazla gaza ben de sizden biriyim bunu unutma. Adam hah dedi, bir kadın sesi hatırladı akşam gireceği hikâyeyi. Dikiz aynasında yaptı kendine g“zel bir maske, çehresi g“l“ms“yordu taktığı maskeye. Birden çıktı şehrin hayali gör“nt“s“ perdeye, s“slenen adama arkadaşları dedi (adi sen burada ikile. (Harman Kaplan, s.17)

Geleneksel romanda yapısal unsurlar romanı oluşturan temel özelliklerdir. Örneğin karakterlerin olmadığı bir kurmaca metin yoktur. unsurlarGeleneksel silik roman vaz t“r“nde kahraman hikâyenin s“r“kleyicisi, hatta yönlendiricisidir. Tekin, : Oysa g“n“m“z romanlarında bu iyettedir. Metin Kaçanın hikâyelerinde şahıs kadrosu yok denecek kadar azdır. Yazarın birçok hikâyesinde şahıslar fig“ratif varlık olarak kullanılır.Var olan şahıslar da eserde çok kuvvetli bir durumda değildir. Bu şahıslar metinlerde ancak anlatıcının istediği kadar ve onun tarif ettiği şekilde yer alır.Yelkenli Gemi, Geçmiş Yılların Sitemi, Bir Pazar Gecesi, Bir )şığın Matemi, Masada Kavga, Bir T“rl“ (issetmek bu hikâyelerden bazıları olarak söylenebilir. ik

(arman Kaplan hikâyelerinde şahıs kadrosunu değiş özellikteki kişiler oluşturur. Kişiler genel olarak çok canlı olmasa da farklı özelliklere sahip varlıklardır. Varlık denmesinden kasıt insan dışı varlıkların da hikâyelerde rol alıyor olmasıdır. Kimi zaman bir kurt, kimi zaman bir s“p“rge hikâyelerin s“r“kleyici şahıslarından olur. Bazen sıradan bir insan, bazen de uzaydan gelen bir kişi hikâyeleri s“r“kler.

(ikâyeMekân kişilerinin ortak özelliği psikolojileriyle ön plana çıkmalarıdır.

Mekân hikâyeyi gerçekçi ve g“çl“ kılan önemli bir unsurdur. Mekân konusunda söylenenleri anlamak, hikâye ya da romanı anlamakla eşanlamlıdır. Boynukara, : Metnin olay örg“s“n“n 134 gerçekleşmesi ve şahıs kadrosunun eylemlerini icra edebilmeleri için

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. y mekân olmazsa olmaz bir unsurdur. Gerçek hayatta olduğu gibi her şe bir mekân içerisinde cereyan eder. Tabii ki kurmaca metinlerin t“m elemanları gibi mekân da hayali bir unsurdur. Metin Kaçanın öyk“lerinde mekân çok siliktir. Birçok metinde mekânın neresi olduğu belli değildir. Bu yön“yle onun hikâyeleri masalımsı özellikler taşır. (er şeye rağmen oluşturduğu mekânlar g“nl“k hayatı da aksettirecek tarzdadır.(ikâyelerde Kuledibi, Dolmabahçe Sarayı, Galata Köpr“s“ gibi İstanbula ait mekân isimleri kullanılır. Anlattığı yaşamların hepsi İstanbulda var olan yaşamlardır. Ayrıca mekânla eserde nakledilen vaka zinciri arasındaki m“nasebeti gözden uzak tutamayız. Metinde ifade edilen şartlarda ve belirtilen zaman zarfında, eserde anlatılan vaka zincirinin zuhuru için nasıl bir mekâna ihtiyaç vardır suali, itibari âlemin bazı hususiyetlerini anlamamıza yardım ettiği gibi bizi, eserde tatbik edilen yapma ve yaratma tarzının eşiğine kadar göt“r“r. Aktaş, : Başladı Kumbaranın R“yası metninde bir hayat kadını yer alır. Onun yaşamını icra ettiği yer olan Karaköy, bu tarz bir yaşamı barındırır.L“tufkâr bir bakış sokağa yayılır, Kader Karaköy rıhtımına yakın yerde çalışır. (Harman Kaplan, s.20)

i ruh Mekân tasvirinde yazar bazen ilahi anlatıcıyı kullanırken bazen karakter anlatıcıdan yararlanır. (er iki halde de anlatıcılar kend d“nyalarının yansımalarını mekâna aktarır. Zira Roman kahramanı, çevreye bakar ve çevreyi değerlendirirken, aynı zamanda kendi ak psikolojik durumunu da ortaya koyar. Tekin, : M. Forster, roman kişilerini yalınkat ve yuvarlak kişiler olm “zere iki grupta toplar. Ona göre . y“zyılda verilen bir kavramla yalınkat roman kişilerine humour adı verilir. Kimi zaman tip kimi zaman karikat“r adı verilen bu kişilerin özelliği tek bir nitelik ya da d“ş“nceden oluşmasıdır. Bu kişilerin yapısına birden çok nitelik ya da d“ş“ncenin eklemlenmesi, onların kenarlardan kıvrılarak yuvarlaklaşmasına sebep olur. Orhanoğlu, : Masada Kavga hikâyesinde mekânın tasviri, tanımı yapılan tiplerin tasviri gibidir. Öyk“ mahalli,Bu tekd“zeliğiyle semtlerde silahkişileri sıkılmaz, yansıtır. bıçak çekilmez, sopa kullanılmaz, sadece bileklerin bu y“zyıla çakılmış estetik gör“nt“s“ akardı. (Harman Kaplan, s.88)

(arman Kaplan hikâyelerinde yer unsuru çok detaylı aktarılmaz. Olay veya karakterlere bağlı olarak bir fig“r şeklinde kullanılır. İstanbul merkezli mekânların dışında iç ve dış mekânlar olarak oda, arabanın içi, 135

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

dehliz, köy, meydan, çay bahçesi, deniz gibi değişik ortamların da adı Zaman geçer.

Zaman kavramı “zerine oldukça fazla tartışma yapılmıştır. Bu tartışmaların merkezinde-Platon- zamanın ne olduğu, mutlak olup olmadığı, fiziksel d“nya arasındaki ilişkisi gibi konular başı çekmektedir. Sözgelimi Parmenides Aristo geleneğinde zaman, mutlak ve parçalanmaz bir g“ç olarak kabul edilmiş ve zaman ile fiziksel d“nya arasında mutlak bir bağın olduğuna inanılmıştır. Tekin, : metinlerindeRoman ve hikâyelerde zaman konusunda zaman kavramı da fayda irdelenirken bunların kurmaca olduğu unutulmamalıdır. Bazı filozofların tartışmaları, anlatı sağlamıştır. Zira Bergson ve Wittgenstein ve Whitehead gibi filozoflar zaman konusunda farklı bir açıklama ve yorumu getirirler. Bunlar zaman kavramını,- fiziki- temel yerine metafizik zeminde tartışmak eğilimindedirler. Özellikle Bergsonun savunduğu gör“ş, en azından sanat özellikle anlatı ve metinlerdenanlatım teknikleri de muaf açısından, tutulamaz. dikkate Her değer kurmaca yeniliklere metninde kapı belirli açmıştır. veya belirsizTekin, bu : kav Zaman kavramı gerçekte olduğu gibi kurmaca

ram kullanılır. (arman Kaplan hikâyelerinde zaman kavramı direkt ifade edilmez. Çoğunlukla zaman kavramı tasvir yoluyla aktarılır. Dönemin yaşam tarzı da zamanı zihinlere taşıyan bir başka yöntem olur. Geleceğe (azırlanmak öyk“s“nde zaman hayta bir gece şeklinde vasıflandırılır. Başladı Kumbaranın R“yası metninde karın yağışının ifade edilmesi bizi kış mevsimine göt“r“r. Yok mu Bişey? hikâyesinde geçen Aradan yıllar hissettirmektedir.geçmiş. c“mlesi bize anlatıdaki zamanın yaklaşımını ifade eder. Ölmeyi Bekleyen Kraliçe hikâyesinde zaman, dönemin zihniyetiyle kendini Psikososyolojik bir fenomen mi? Avant-garde bir m“zikal mi? Sosyopatça bir m“zikal mi? (Harman Kaplan, s.52)

Kaçanda olduğu gibi son dönem öyk“lerde zaman ve mekân kavramı çok önemsenmez ve kullanılmaz. Öyk“de, gerçeklik duygusunu uyandırmak için, zaman ve mekân tarifleri ve adlandırmalarıyla bu işi abartmak, beraberinde öyk“y“ g“ncelin t“ketici kucağına bırakmak anlamına gelir. Zaman ve mekân bağımlılığından kurtarmak ise onu yarınların yaratıcı g“venine devretmek demektir. Tosun, :Zamanın soyutlandığı hikâyelerde nadiren de olsa bu kavram ifade edilir. 136

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Bindokuzy“zdoksanyedinin “ç“nc“ ayının onunda kayan, bizlere şans dağıtan yıldız olduğunu anladığında, yanında sana bir şeyler anlatıyor olacağım, Palavradan şeyler! (Harman Kaplan, s.57)

(arman Kaplan hikâye kitabında zaman kavramı farklı özellikler taşır. Bazen gerçekçi d“nya zamanı kullanılırken bazen de aklın dışında zaman yaklaşımı vardır. Kimi zaman chevrolet arabaların revaçta olduğu zamanı, kimi zaman daköpeklerin konuştuğu zamanı gör“r“z. Böylece zaman ya yaşam biçiminden anlaşılır ya da masalımsı olarak kalır.Anlatıcı

Anlatmanın temelindeanlatıcı ve olay örg“s“ vardır. Yazar, hikâye metnini yazmadan önce bir olay kurgular. Sonra da bu olayı okuyucuya aktaracak bir anlatıcı tasarlar.Yazarın kurgusal metnindeki anlatıcısı, onun kurmaca âlemle d“nya arasındaki bağlantısının yegâne aracıdır.Anlatıcı, anlatının hayata en yakın elemanıdır; okuyucunun kulağına ilk önce onun sesi ulaşır ve okuyucu, onun sıcak çağrılarıyla anlatı d“nyasına yönelir. Tekin, :

Metin Kaçan, (arman Kaplan öyk“lerinde anlatıcı tiplerinin tamamını kullanmıştır. Daha çok yararlandığı anlatıcı ilahi anlatıcıdır. (ikâyelerde olay örg“s“nden çok bu anlatıcı öne çıkar. Bazen gözlemci fig“rden yararlanan yazar kahraman anlatıcıya da az sayılmayacak derecede görev verir. Postmodernyön“yle Kaçan, Kışlara Veda

öyk“s“nde(ey olduğu Zahire, gibi dinle anlatıya kızım biraz m“dahale beni, eder. şu kalemiyle seni dillendireni. (Harman Kaplan, s.72)

Bir Pazar Gecesi hikâyesinde anlatıcı, yazarın geçmişini sorgulayarakÇocukluğun metinle böyle gerçekliği renkli birbirinegeçmeseydi, bağlamaktadır. gönl“n öyle s“r“nmeseydi anlatabilir miydin geçmişi? (Harman Kaplan, s.84)

Adalara Vapur (ikâyeleri

Olay Örg“s“ 137

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Ahmet Sait Akçay, son dönem öyk“lerinin özelliklerini irdelerken bu özellikleri beşe ayırır. Ona göre bu öyk“lerin özelliklerinden biri olay örg“s“n“ taşımamalarıdır. Bu tanımlamalar aslında Kaçanın öyk“lerine oldukça uygundur. Beşinci ve sonuncu saptamam, bu öyk“lerde bir olay ya da durum anlatımının/ betimlemesinin olmamasıdır. Belki de en belirginYeni özelliği Öyk“ budur. Daha çok böl“k pörç“k, biraz şiirsellik, biraz da denemevari, gittikçe kısalan, biçimselleşen öyk“sel metinler ş“phesiz bu tarzının en genel geçer ölç“tleridir. Akçay, : Aşk böl“m“n“ne bir mahallenin A hikâyesinde anlatıcının aşkı bir arkadaş gibi algılayışı ve sunuşu konu edinilir. Olay örg“s“ yoktur.(avada Gezerim hikâyesind ve insanlarının yaşam biçimi işlenir. Mahalle T“rkiyenin altk“lt“rlerinden bir hayatı temsil eder. Kaçan, İstanbul altk“lt“rlerinin en arı biçimde temsil edildiği daha doğrusu yoğrulduğu Kasımpaşa, Dolapdere mekânlarında b“y“r ya da varlığıyla o mekânları b“y“t“r. Bu da bize Metin Kaçanın hem coğrafik, hem de k“lt“rel anlamda altlardan geldiğini ya da daha doğrusunu söylersek hâlâ da oralarda olduğunu göstermektedir. Kaçan, bir altk“lt“r“n bireyi olduğuna göre, edebi anlamda “rettiği her şey de bir altk“lt“r edebiyatıdır, denilebilir mi? Kesinlikle. Komisyon, : Turgay, Uysalsporun sinirli teknik direktör“d“r ve Refahiyesporla futbol maçı yaparlar. Bu hikâyede olay örg“s“nden ziyade mekân tasviri, yazarın çizdiği bu altk“lt“r“n toplumsalKale ve arkası,psikolojik köfteci, tahlilleri kokoreççi, yapılır. şamcı, helvacı, macuncu, vanilyacı, dondurmacı, sucu, niyetçi ve bilumum kumar oynatan dalavereci esnafla dolmuştu. Seyirciler ufaktan sahaya dolup, trib“n niyetine kullanılan bayırlara çıkıyor, kimileri karşı takımın kalecisini uyuz etmek için kale arkasına, ağların içine gizleniyordu. Kuyruklarına torpil bağlanmış kediler, saha ortasında patlayarak bir nevi amigoluk yapıyordu -bir parça ciğer uğruna kuyruklarını feda ettiklerini d“ş“nmeyelim tatlım. Onların sevdiği şahsiyetler o iki b“y“k takımda oynuyordu-.(Adalara Vapur, s.41)

Kitaba adını veren Adalara Vapur öyk“s“ S“merolog Muazzez İlmiye Çığa ithaf edilmiştir. Olay örg“s“n“n olmadığı bu metinde alnında iz taşıyan bir kişinin geçmişle bağlantılı hikâyesi verilir. Sel Geliyor, s“sl“ bir adamı anlatan, olay örg“s“ bulunmayan hikâyelerden ubiri olarak karşımıza çıkar. Yazar, Pişmanlık Dansı metninde Yudum, Alev ve S“reyya isimli kişilerden bahseder. Bu metinde de yapısal nsurlara dair pek bir şey yoktur. Yılların Boşluğu, anlatıcının aşkından ibaret, olaysız bir metindir. Kuş Uçtu Sonunda, Denizin Köp“rd“ğ“ Bahar Adası, Kuru Bir Beden hikâyeleri aşka ve hayata dair d“ş“nceleri içeren, durum öyk“s“ hikâyeleri ya da olay örg“s“z hikâyelerdir. Yazar, Kuru Bir Beden hikâyesinde olayı şöyle tamamlar: 138

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Dilencinin dilendiği, aşkıydı. O, kadında saklıydı. Kuru ağaç altına gömd“ğ“ saçları, dilencinin cebindeydi. Dilenci, zamanı dileniyordu; zaman kadındı! (Adalara Vapur, s.119) Ada

lara Vapur hikâye kitabının öyk“leri, metinlerin d“zyazı ağırlıklı olması yön“yle (arman Kaplan öyk“lerinden ayrılır. (arman Kaplan öyk“leri manzum tarza benzeyen bir şekille, çoğu zaman kafiyeli yazılan öyk“lerdir. Bu hikâyelere manzum hikâyeler demek de doğru olmaz. Adalara Vapur öyk“ kitabındaki hikâyelerde olay kavramı pek bulunmaz. Olay örg“lerinin azlığı yön“yle (armanmesindeki Kaplandan neden farklılık pek gösterir. (ikâyeler konu itibariyle genellikle aşk, sevgi ve cinsellik “zerine kuruludur. Yazarın bu konuları seç anlaşılmaz. Gerçekte yazar, bu amaçsız insanları ve olayları kurgularken ders verme maksadı taşımış olabileceği gibi, böyle bir amaç taşımadan Şahıskendi Kadrosugerçekliğini resmetmiş de olabilir.

Metin Kaçanın Adalara Vapur hikâye kitabının kişileri (arman Kaplandaki kişilere benzer. Zira bu hikâyelerde de önceki hikâyeler gibi insan dışı varlıklar kişi olarak yer alır. İnsan karakterler iç gerçeklikleriyle öne çıkar. Fiziksel tasvirden çok, kişiler ruhsal özellikleriyle var olur. Anlatıcı, kişilerin ruh hallerini tahlil etmenin yanında kullandığı kelimelerle de kişilerin ruh d“nyasını yansıtır. Bunun nedeni yazarın kendi ruh d“nyası olabileceği gibi, edebi anlayışını yansıtan postmodernizm akımı da olabilir.

Kurt ve Fakir adlı öyk“de ilahi anlatıcı, Fakir isimli kahramanı anlatırkenModern onun ruh binalar halini arasına tanıtır. sıkışmış k“ç“c“k barakasında geçmişi hatırlamaya çalışıyor, geleceği yaşıyordu. Kafası hikâyelerden sıyrıldığı zamanlarda köpeği Puike konuşma öğrettiği yetmiyormuş gibi, arada sosyoloji ve psikoloji öğreten şizo abi. (Adalara Vapur, s.21)

Kapılardan Korkan Çocuk hikâyesinde sekiz yaşındaki karakter,

ben anlatıcı(asta olarak değildim kendi ama ruh halini y“zlerce ve korkularını ziyaretçi geliyordu. dile getirir. Yatıyordum ama hiçbir tarafım ağrımıyordu. Sinirimden, çaresizliğimden ağlıyordum ama göz“mden yaş gelmiyordu. Kapılar, kapılar, kapılar… O lanet olası kapılar, göz“m“n ön“nden, allı pullu s“slenmiş, kırıtarak geçiyorlardı. 139

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Kapıların genç olanları, ya tecr“besizlikten ya da yalama olduklarından, bana dil çıkartıyorlardı. Gacır gucur, falan filan diye bağıranları bile vardı. (Adalara Vapur, s.33)

Yazarın hayatı ile öyk“lerin konuları karşılaştırıldığında ben anlatıcının Kaçanın kendisi olma ihtimali belirir. Mesafesizlik, kimi öyk“lerde de anlatıcı bene karşı oluyor. Anlatıcı ben, her zaman yazarın kendisi değildir, ama izlenim böyle olduğundan, bu öyk“ler bir çeşit teşhir/itiraf gibi algılanıp okunuyor. Mert, : Metin Kaçanın metinlerinde argo ve sokak dili anlatıcıların dili haline gelmiştir. T“rk edebiyatında Ağır Romana kadar argo hkesinlikle yazarın dili olmamıştır. Genellikle argo, kahramanın dili olarak kalmış, yazarın dili ise entelekt“el dildir. Fakat Kaçanda argo, em anlatanın hem de anlatılanın dilidir. Bu bakımdan Kaçan kendisinden önceki yazarlardan ayrılmaktadır. Denizhan, : Bu anlatımın bir benzeri Eski G“nler hikâyesinin kahramanı Nevzat için tirmeyen psiko geçerlidir.Nevzat, kel Nevzat, kelliğini problem haline ge Nevzat… En kıllı şirket yöneticilerini bile peşinden koşturan acımasız boyacı. (Adalara Vapur, s.49) ols Adalara Vapur hikâye kitabındaki kişiler, insan ve insan dışı varlıklardan oluşur. Bu varlıklardan bazıları fiziki yönlerden tanıtılmış alar bile, psikolojik ve sosyolojik yönleri daha ağır basar. Yazarın yaşadığı toplumu gerçekçi bir anlayışla yansıtma çabası kişilerin tanıtımında kendini gösterir. Kişiler hem gerçekçidir hem de g“nl“k yaşamın diliyle aktarılmıştır. Kimi zaman yazar, kendi iç d“nyasından bir seçkiyle çıkar karşımıza. Onun anlattıkları ne yaşamdan bir kesit, ne de yaşamın tamamıdır. O, kendi algılarından, gerçektekine benzer bir d“nyaMekân kurar. G“nay, :

Yazar, mekânı anlatırken metni gerçekçi kıldığı gibi kendi psikolojik halini de mekâna yansıtabilir. Bu durumda metnin mekânı dış d“nyanın ve yazarın psikolojisinin yansıması olur. Mekân unsuru, bazı romanlarda yansıtıcı olarak kullanılır. Özellikle modern romanda bu t“r uygulamalara genişçe yer verilir. Tekin, : Çoğu zaman mekân aktarımında(afif yağmurlu yazarın bir izlenimci g“n. Yağmur bakışı damlaları,metne yansır. insanları rencide etmeden ıslatıyor. Toprağın ıslak kokusu atmosferi değiştiriyor. İstiklal Caddesi eski g“nlerini anımsıyor. Mağazalar ve içindeki nesneler tedirgin… Bak, şu gözl“ğ“n canı nasıl sıkılıyor, fondöten allıkla rimele ne anlatıyor, göz kalemi ve ruj konuşulanları nemlendiricilere nasıl aktarıyor. Makyaj malzemeleri, bir kentin masalını yazıyor yanaklara, 140

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. dudaklara, kirpiklere. Ortalıkta gezinen şemsiyeli tipler kayboluyor; gökkuşağı, kayısı, şeftali ve incir kokuları salarak kente karışıyor. (avada bekleyen yağmur tanelerinin birinin peşine takılıp gidiyorum. Rehberim yağmur, kıskanç olmasına rağmen sevimsiz değil. Kiremitlerin arkasına saklanmış genç yağmurları uyarıyor. Onlar da bizimle geliyorlar. (Adalara Vapur, s.15)

(ikâyeler kurmaca olmaktan başka belki de onun hayatıdır. Sokaklar, Kaçanın d“nyasıdır. (er sokak onun için ayrı bir d“nyadır. O, sadeceSokak bunları d“nyaydı, kendi ara kâğıt sokaklar ve kalemiyle da başka kâğıttan d“nyalardı. varlıklarına Çıkmaz anlattırır. sokaklarsa tarifi imkânsız toprak parçalarıydı. (Adalara Vapur, s.25)

Yazar, sokaklara t“rl“ t“rl“ anlamlar y“kler. Belki de sokaklarda olanı ifşa eder. Gerçek bir sokak onun anlatımında masalla gerçeklik arasındaCinler, bir Kurdelanın yer bulur. çiklet satıcıları! Şeytanlar, alımlı, bakmalara doyamayacağımız homoseks“eller. Erkekler, “ç ayaklı çalışma masaları gibi mağrur; dudaklarında, geleneksel terbiye ile sarılmış “ç kâğıtlı d“şler. Kurdela; en uzak yıldıza aşk nağmeleri fısıldayan gece kuşlarının sokağı. (Adalara Vapur, s.59)

Adalara Vapur hikâyelerinde mekân çeşitliliği olmasına rağmen bu mekânlar İstanbul sınırları içindedir. İstiklal Caddesi, Sakızağacı Yokuşu, Yenişehir, Kurtuluş, Kasımpaşa, Maltepe, Babil, ForYou Sokağı, Kırklarini gibi mekânlar onun metinlerinde kullandığı yerler olarak göze Zaman çarpar.

Metin Kaçan, zamanı sadece olayların geçtiği an olarak görmez. GerçekleOnun için d“şzaman arasında, dalga geçilecek palavra bir dediğimiz unsurdur. g“zergâhta zaman abimiz seyretmektedir. (Adalara Vapur, s.17)

n Beyaz Yazar zamana bakışında benzetmelerden yararlanır. Kuru Bir Beden hikâyesinde zaman kavramını bir dilenciye benzetirke Gözl“ K“heylanda zamana olasılılıklar zinciri der. Değişik Akıl hikâyesindeTemmuzun zaman kavramıo fiyakalı metafizik sıcakları, bir karanlık algı oluşturur. odanın kalın taşlarıyla soğuk savaş halindeyken, uykuya daldı. Bir zaman geçti d“nyaya dair, bir zaman geçiyor d“nyadan hariç! (Adalara Vapur, s.144)

141

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Geleneksel anlatılardaki zaman kavramı Metin Kaçanın vermeöyk“lerinde yer bulmaz. Onun öyk“lerinde zaman,modernizmin de ötesinde soyut ve ironiye maruz kalmış bir zamandır. Zamanı birebir yen yazar, birtakım sıfatlar y“kleyerek onu k“ç“lt“r ve zamana

Anlatıcıhikâye zamanı olmanın dışında bir anlam y“kler.

Yazar, öyk“lerinde bireyden topluma doğru bir yaklaşım sergiler. Bireyleri anlatırken toplumu ön plana çıkarır. Sanat anlayışlarını ve d“nya gör“şlerini birey temeli “zerine bina eden yazarlar, anlatıcının gizlenmesi konusunda daha duyarlı davranmakta; ideolojileribuna karşılık, toplumu ön planda tutan yazarlar anlatıcının gizlenmesine pek önem vermemekte, hatta bu durumu, felsefe ve ne daha uygun bulmaktadırlar. Tekin, : Metin Kaçan, Beyaz Gözl“ K“heylan hikâyesinde, anlatıcısını gizlememiş, aksine hikâyenin kurmaca olduğunu belirtmesi için onu görevlendirmiştir.Ceninken ölm“şt“n sen! Bilemez kimse, gerçeğin ne denli baş dönd“r“c“ olduğunu. Buna en fazla yaklaşanlar, fantastik hikâye yazarları. Çocuk, ahşap evde olanları tekrar, yeni baştan kuruyor. Annesiyle kızı yer değiştiriyor. Anlıyor ki, karakterler hep yapmacık, kağıt “zerinde oynanan bir t“r sarmâşık! Çocuk, koltuğunun altına sıkıştırıyor yazdıklarını, kolalı bir okyanusa salıyor yaşadıklarını. (Adalara Vapur, s.122)

Adalara Vapur hikâyelerinde Kaçan, kendi yaşamının, hayal d“nyasının yansımalarını anlatmıştır. Çocukluğundan gençliğine, ileri yaşlarına kadar yaşadıkları metinlerde gerçekçi olarak yer bulmuştur. Fakat bu gerçeklikler metinlerde kurmaca d“nyanın gerçekliklerine dön“şm“şt“r. Anlatıcı da bu kurmaca d“nyanın kâğıttan varlığıdır. Zira anlatıcının kişiliği, kendisine kişilik kazandıran yazarın kişiliğinden farklıdır. O, bir anlamda yazarın, anlatının kurmaca d“nyasındaki sanatçı kişiliğini simgeler; konumu ve işlevi itibariyle simgesel bir varlıktır. Tekin, :Postmodernizm, anlatıcıyı çeşitlendirmiştir. Postmodern anlatının oyunsu- yazarının anlatıcısı da, roman- kişisi de çoğu kez kimlikten kimliğe giren, devinim içinde bir yapı gösterirler. S“rekli aynı konumdan yukarıdan,sal konumunu tanrısal yitirir; bakış konumdan açısından konumaolayları izleyerek anlatan/ yorumlayan geleneksel anlatıcı, modernizmde de/ postmodernizmde de tanrı geçer, çoğu kez de son derece kısıtlı bir bakış açısından yalnızca142

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

(Ecevit, 2006:77) görebildiğini betimler; bilge yorumların, öngör“lerin sonudur bu.

(ikâyelerde anlatıcı değişik tiplerde karşımıza çıkar. Kimi zaman ilahi, kimi zaman karakter, kimi zaman gözlemcidir. (er hal“karda diğer yapısal unsurlarla mukayese edildiğinde bu hikâyelerde anlatıcı daima önSonuç plandadır.

Metin Kaçan, son yıllarda T“rk edebiyatını etkilemiş önemli bir yazardır. Edebiyatımızda adını hissettirmesinin nedeni romanlarının konusu ve bu romanlarında kullandığı dildir. Konu olarak içinde argoyaşadığı di toplumun altk“lt“rden insanlarını işler. Bu k“lt“r“n insanları diliçok olur.çeşitlidir. Romanlarında kullandığı dil yaşadığı ve anlattığı k“lt“r“n lidir. Argo onun eserlerinde sadece kişilerin değil, anlatıcının da

Kaçan, öyk“lerinin konusunu romanlarındaerk olduğu edenler, gibi hayattanİstanbul merkezli seçer. (emen hemen her kesimden insanlar öyk“lere konu olur. Uyuşturucu kullananlar, hırsızlar, âşıklar, t bıkanlar vb. bu öyk“lerde yer edinir. Gerçek hayatlar ve tarihi hissettirirşahsiyetler ve de olaylara öyk“lerin ken konularından bazılarıdır. Bu hikâyelerde de anlatıcının dili kimi zaman argoya kaçar. Anlatıcı birçok yerde varlığını di yargılarını ekler. Yazar, yapısal unsurları pek belirgin kullanmaz. Öyk“lerin çoğunda olay örg“s“ yer almaz. Sadece anlatıcının duyguları ön plana çıkar. Şahıslar, zaman, mekân gibi unsurlar genelde vurgulanmaz ve belirsiz kalır. (arman Kaplan öyk“leri, şekil olarak manzum tarzda yazılan şiirlere benzer. Çoğu zaman iç kafiyeler kullanılır. Bu yönleriyle hikâyeler modern hikâyelerden farklıdır. oplumun Sonuç olarak denilebilir ki Metin Kaçan, hikâyelerinde romanlarında izlediği yolu takip eder. Konular yaşadığı t dışlanmış hayatlarını ele alır. Dil kendine özel, farklı bir dildir. Romanlarının yanında kıyıda köşede kalmış hikâyelerini okumak, onun sanatının bir b“t“n olarak algılanmasını sağlayacaktır.Postmodernizmin kendini yoğun olarak hissettirdiği hikâyeleriyle o, yaşadığı çevrenin sesi olmuş gerçekçi ve farklı bir yazardır. Onun öl“m“ belki de anlattığı bu sokakların T“rk edebiyatında öl“m“ olacaktır. KAYNAKÇA

(ECET“rk Öyk“c“l“ğ“ Özel Sayısı, Ankara. AKÇAY, Ahmet Sait . T“rk Öyk“s“n“n Yeni Çehresi: Yeni Öyk“ ya da Bireysiz Öyk“, 143

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Roman Sanatı ve Roman İncelemesine Giriş,

AKTAŞ, Şerif . Akçağ Yay. Ankara. MichelHouellebecq ve Metin Kaçanda Çağdaşçılık Sonrası Yaklaşımların Karşılaştırılmalı olarak İncelenmesi:ARSLAN, Kuşatılmış Sultan Yaşamlar Birg“l .ve Ağır Roman,

Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstit“s“ Basılmamış Doktora Tezi, Adana. (ECE T“rk Öyk“c“l“ğ“ Özel Sayısı, Ankara. BOYNUKARA, (asan . (ikâye ve (ikâye Kavramları, Metin Kaçan`ın Ağır Roman ile MaxFrisch`in Stiller Adlı Eserinde Kişinin Bireysel ve Toplumsal Sorunları, DENİZ(AN, Kamuran .

YYÜ Sosyal Bilimler Enstit“s“ BasılmamışT“rk Romanında YL Tezi, Postmodernist Van. Açılımlar,

ECEVİT, Yıldız . İletişim, İstanbu. HECE T“rk Öyk“c“l“ğ“ Özel Sayısı, Ankara. GÜNAY, Mehmet . (ikâye Etmede Kurgu Kavramı, Harman Kaplan,

KAÇAN, Metin . Adalara Vapur Gendaş K“lt“r, İstanbul.

KAÇAN, Metin . Metin KaçanCervantesin, Gendaş K“lt“r, Yeğeni, İstanbul. Everest nbul. KOMİSYON, . Yayınları, İsta (ECE T“rk Öyk“c“l“ğ“ Özel Sayısı, Ankara. MERT, Necati . Öyk“de Kişisel Alan,

(ECE T“rk Öyk“c“l“ğ“ Özel Sayısı, Ankara.OR(ANOĞLU, (ayrettin, Anlatı Kişilerinde Özne Tavrının İşlevsellikleri Yahut Benin (alleri . ). Roman Sanatı Romanın Unsurları,

TEKİN, Mehmet Öt“ken Neşriyat, İstanbul. (ECE T“rk Öyk“c“l“ğ“ Özel Sayısı, Ankara. TOSUN, Necip . Modern Öyk“ ve Gerçekçilik,

144

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

ARNAVUTÇADA YERLEŞEN TÜRKÇE UNSURLAR)NA TOPLUMDİLBİLİMSEL BİR YAKLAŞ)M

Dr. Adriatik Derjaj Tiran

Üniversitesi,[email protected] Yabancı Diller Fak“ltesi, Slav ve Balkan Dilleri Böl“m“, T“rk Dili Anabilim Dalı ÖZET Biz bu kısa çalışmamızla, bambaşka dil ailelerine mensup olan, Arnavutça ve T“rkçe arasındaki temasının “r“n“ olarak saydığımız ve arnavut insanımızın toplumsal hayatının göstergeleri olan bazı toplumdilbilimsel örnekler “zerinde durmaya çalışacağız. Tespit ettimiz belirtiler hem dilsel tahlillerimizle hem de toplumsal d“zlemde yaptığımız gözlemlerimizden ortaya çıkarttıldı. Türkçenin Balkan Dilleri ile ilişkisi ve özellikle Balkan coğrafyasında en eski dillerden sayılan Arnavutça ile ilişkisi, bundan dolayı da etkileşimi ve bağlantısı, yabancı ve yerli dilcilerin geçtimiz yüzyılın başından beri, ilgisini çekmesine rağmen, elimize ulaşan eserlerinden, çalışmaların salt sözcülsel ve nadiren dilgisel seviyelerde ancak kaldığını tespit etmekteyiz. Çalışmamız, geride bıraktığımız yüzyılda yapılan çalışmalardan tamamen farklı olup, toplumdilbilim çerçevesinde bir ilk olmaya bahtiyarlı olmanın yanısıra, yeni bakışaçılarla dil teması sonuçlarına yepyeni ufuklarla ulaşmaya amaçlamakta.

Anahtar sözc“kler: Toplumdilbilim, Dil Teması, Dilbilgisi, Arnavutça, T“rkçe.

Giriş

Topluluklar arasındaki dil ilişkileri, en “nl“ dilcilerin, felsefecilerin ve sosyologların araştırma konusu olmuştur. Bunların- en - “nl“leri, anaBloomfild, ince (umboldt, Uriel, Krezezovski, Kazazis, Bugaycki, Çabej, Aksan ve daha niceleri. Bu olgu, yeni bir bilim dalı olan Dil Temasları alanının leme konusu olmanın yanısıra, Tarihsel ve Coğrafya Dilbilim, Ruhdilbilim ve özellikle Toplumdilbilimin ilke ve yöntemlerinin, dillerin Hunkendi kök“n“, geçmişini ve gelişimini incelemek ve tespit etmek için önemli bir alt dal ya da yan dal oluşturmakta. - ların, Avarların, Peçeneklerin,den elde edilen Bulgarların, dilsel veriler, Kumanların, onlardan Oğuz bu boyların ve en son Osmanlı T“rklerinin, Balkan Yarımadasındaki geliş geçişini inceleyen tarihçiler 145

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. bölgelerde kalan yer ve kişi adları, konu için başade gelen Makedonya önemli unsurlardandır. Kuman ve d“şman sözc“klerinin Kuman T“rkçesinden Balkanlara girdiği iddia edilmekte ve g“n“m“za sınırlarında bulunan Kumanova kenti, Romanyada Komaneşti adları, Voyvodinada Kumane köy“ ve Balkan Yarımadasının b tısında bulunan Arnavutlukta ise, Puka bölgesinde D“shman köy“, ve yine Arnavutlukta dilcilerin Koman adlı bölge, Arnavutlukun g“neyinde Su köy“, Orta Arnavutluk olarak adlandırılan bölgemizde Çetë ve Çorum köyleri vb., vb., tespit ettiği en belirgin örneklerdendir. Ama, ilk olarak, şunu vurgulamak gerekir ki, tarih içinde, Balkan Yarımadasının ilk ve öz besakinleri olan, İlirlerin torunları olan Arnavutlar dışında, b“t“n diğer milletler, geldikleri bölgelerden temasta oldukları T“rk topluluklardan1. lirli sözc“k ve dilsel yapıları da beraberinde getirmişler ve bu diller “zerindenBu de Arnavutçaya birçok yer, kişi ve nesne adları girmiştir Not etmek isterim ki: Balkan Dilleri sözc“k öbeği, bir dilsel terim değil. öbek çerçeveside yer alan Anadolu T“rkçesinin Rumeli varyantları sayılan Kosova Prizren T“rkçesi, Trakya ya da Batı Trakya dil Avrupavaryantları dil vb.,kolunda Balkan T“rkçeleri adlandırmak istediğimiz dilleri bir yana bıraksak bile..., Söz ettiğimiz coğrafyadaki dillerin t“m“ (int olmalarına rağmen, farklı alt dil ailelerinde yer almakta; Arnavutça ve Yunanca gibi diller bu kolda tek başındalar. Dil temaslarının ana araştırma kunusu olan bu dilleri, yani, Arnavutça, Yunanca, Bulgarca, Sırpça, (ırvatça, Boşnakça ve Makedonca aynı coğrafyayı payşlaştıkları için Balkan Dilleri adını almışlar, kanatindeyiz. Saussure, , t“rkçe versiyonu ifadesiyle, arazi, iklim şartları gibi yabancı etkenlerle, nasıl ki bir bitkinin iç d“zeni değişikliklere uğrayabiliyorsa, aynı şekilde dil de dış etkenlerle değişebilir. Sadece dilin kendisi değil, dilin kullanımı da çeşitli etkenlere bağlı olarak dilledeğişiklik göstermektedir. Dillerde çeşitli hayat biçimleri, kimlikler yer alır ve bunlar s“rekli bir değişim ve akış içindedir. (ayat biçimlerinin, rin, bilgilerin kapalı, katı, değişime dirençli olması demek, onların öl“m“ demektir Bauman, . zorDilin olsa en önemli da, art özelliklerinden biri, değişen ve gelişen bir sistem olmasıdır. Bu gelişim ve değişimi şimdiki an içinde görmek ve anlamak ve eşzamanlı bir bakışla dilin farklı suretlerini görebiliriz. (içbir dil y“z yıl önceki durumuyla aynı değildir ve kullandkonuşulduğu coğrafya içinde herkes tarafından aynı biçimde kullanılmaz. İnsanlar aynı dili konuşabilirler; ama bu, dili aynı biçimde ıkları anlamına gelmez. Kişinin içinde bulunduğu yaşam koşulları, öğrenim d“zeyi, beslendiği kaynaklar dilini de biçimlendirir. Aynı koşullar içinde bulunsalar dahi kişilerin dili kullanmalarında yine de farklılıklar1 Adriatik görmek Derjaj, m“mk“nd“r. 2010. Arnavutça Kelimeleri Türkçe Dil İlşkileri, söyleyiş, seçiş ve belli Kastamonu Eğitim Dergisi, Cilt 18, No 3, sf 991-996. 146

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. kelimeleri tekrarlayış bakımından aynı aileden iki kişi arasında bile farklılık olabilir. Coğrafi çevre, aynı dil coğrafyasında farklı söyleyiş özelliklerinin, ağızların, oluşmasını sağladığı gibi topluluk çevreleri, dile farklı yapı kazandırmakta. Dilde ya da toplumdaki herhangi bir değişme de bir diğerine yansır. Bu y“zden dilden bağımsız toplumu, toplumdannma bağımsız dili d“ş“nmek imkansızdır. Toplumun herhangi bir alanındaki değişme, bağımsız ve tek yönde değişimler değildir, her bir yapıla toplumdaki diğer alanları da etkiler. Toplumda meydana gelen değişiklikler, dilde de kendini gösterir ve dili değişken kılar Çolak . Toplumdilbilim, dilsel davranışları belirleyen toplumsal yasaları ve kuralları ortaya çıkarmaya, bunların sınırlarını çizmeye, söz konusu davranışı dilin kendisine göre tanımlamaya çalışır Rifat . Bireyin dilini etkileyen unsurlardan biri de yaşanılan ortamdır. Kırsal yerlerde yaşayanların dilinde doğadaki varlıklara bir bağlılık gör“l“r. Köy insanı, tarımda kullanılan araç ve gereçlerin adlarını, sabanı, pulluğu, bunların parçalarını bilirken, köy deneyimi olmamış bir şehirlinin dilinde tarımla ilgili bir söz varlığı bulamayabiliriz Aksan . Bu bağlamlarda toplumdilbilimcilerin dil “zerinde Kavramlarıiçsel bir olarakbaşka sundugugör“nmekte. Onlara göre, dil, insan k“mesi içerisindeki işlevi ışığında yola çıkılarak- ve dışsalincelenir..... olarak Dili burada insan di k“mesinin k“lt“r“ ve –burada dili oluşturan unsuraların arasındaki ilişkiyi anlıyoruz – li oluşturan unsurların bir başka dil ve konuşurlarıyla - teması s“resince – sunduğu ritim ile bağlı gör“yorlar Derjaj . Bu bakışaçısıyla, dil coğrafyasının gözden kaçırdığı noktalarda toplumdilbilimin ilgisi ve merakı öne çıkmaktadır. Diğer yandan böylesi karşıtlı bir tahlil, toplumdilbilim ve ruhdilbilim arasında da yapılabilmekte., ilki konuşuru ve onun dilsel davranışınıendisinde bir başkasıyla kıyasen gözlemlerken, diğeri ise konuşuru ve onun dilsel davranışını konuşurun içerisindeki kişilerle ve k -dilbilim gözlemlemekte. - Tahlilimizi daha da derinleştirmeksizin, ruhdilbilim ve pragma arasındaki karşıtı konusunda şunu dile getirmek istiyorum ki, pragma Değerlendirmedilbilim insanı kendi kişilik unsurları “zerinde değil de, insanı kendi amaç ve yararları “zerinde gözlemlemekte… - Arnavutçada tespit edilen t“rkçe unsurlarının yerleşmesindeki şehirlerin –yani toplu insan k“melerinin oynadığı baş röl“n“ görmek/incelemek bir özetleyici ayna yani bir betimleyici çalışma, çok katkıda olacaktı. Böylesi detaylı bir betimleme, ne kadar da olsa kapsamlı olamamasına karşın, aranavutça sözcesinde yerleşen/yapışan unsurların oranının belirlemekte yardımcı olmanın yanısıra, söz konusu unsurların arnavut insanının topluluk hayatındaki belirleyici faktörleri belirlemesinde kesin değer alacaktı. 147

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Biz çalışmalarımızda tipolojik ve topolojik betimlerimizi yapmaya çalıştık. Bu konuda en azında sayfalık bir eser çıkarmışızdır, anacak gerçeği söylemek gerekirse bu çabalarla biz, yıllık beraberliğinin doğurduğu bağ ve bahçelerinden bir iki mayva çıkarmışızdır sadece…. Çalışmalarımızda, arnavut t“rk beraberliğinden ortayalendi çıkan herkes ilk belirtiler insanımızn ruhsal yapısını davranışını ilgilendiren Allahu; Peygamber unsurladır. Pejgamber– (er sözc“k Pejgamer; bir D“nyadır Cennet – bu Xhenet; söz kimin Cehennem tarafından Xhehenem, söy Melek bilir Melek sanırım…!!! Meleqe; söz“ne Rahmet dayanacak olursak Allah – – – – – kanatindeyiz.– – – Rrahmet, ve benzeri sözc“klerde saklanan D“nya, arnavut insanımızın D“nya Gör“ş“ndeki ilk dön“m noktasıdır,

Bunun filizlenmesindeki ilk tohumunların Bektaşilik m“ridlerin hayatlarinsamızla birlikte yaşamalarından, onların dertleri ile birebir dertlenme, ve asıl memleketleri olan Anadoluya bir daha dönmemek s“retiyle ını insamızın yanına geçirmeleri en b“y“k etkendir. yıl içerisinde çınar gövdesi misali derinleşen ve genişleşen bu olmD“nya geçen asrın ikinci yarısında yaşadığımız toplumsal kaosla ört“lmeye çalışıldı. Ancak yakın tarihimiz gösterdi ki, hiç başarılı adı, tersine bu ört“, insanımızın gönl“nde yaşayan bu d“nyayı temiz pak bir şekilde saklanmasına, korunmasına vesile oldu… Bunu ispatlamak için geçen hafta ilk defa universite sıralarında oturan -bir öğrencimle- sordum. yoklamayı yaparken yaşadığım olayı/diyalogdan çıkardığım kısa fakat öz olan bilgi- bile kafi olacagını d“ş“n“yorum… -Adınız ne: - bulundum.Benim adım İnajeta İnayeta: diye cevapladı. -Böyle bir kişi adı dilimizde yoktur: aceleci bir tavırla ifade de

YokYa İna hocam:- italyanca kökenli ya Jeta arnavutça Yeta, (ayat anlamına gelen, kişi adı olmalıdır diye vurguladım. - dedi. Benim adım İnajeta., çok kutsal bir insan hatırladığım kadarıyla Dervish Baba koydu adımı, diye vurguladı. O anda Jeton D“şt“ ve sevimli öğrencimin adının İnayet/e olduğunu, yani Allahın İnayeti anlamını taşıdığını çıkardım…. Askeri yapı, oluşum ve stratejileri ile meşhur olan osmanlı t“rkleri ile temasından arnavutçada yerleşen savaş ile ilgili sözc“klerin toplum hayatımıza da uyan özelliğine taban bularak yaşaması ve yerini başkalara verememesi dilcilerlerce en tartışılan grubu oluşturmakta. Alıntı sözc“kler için alanın arşatırmacıları sözc“ğ“ nesne ile eşleştirerek, nesnenin girmesiyle sözc“k girer – nesnenin çıkmasıyla sözc“k de çıkar, yerini başka bir nesnenin sözc“ğ“ne bırakır ya da yok olur gider…. Bu varsayım, d“nyanıntop, fitil, tabanca birçok, dyfek dilleri t“fek için uygun, fishek olabilirfişek, ancak arnavutçada yerleşen t“rkçe askeri sözc“kler için böyle bir sonuçtan hiç söz edilemez… 148

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. dylbi d“rb“, bıçak, at, asqer (asker), jeniçer, bori, allti

vb., vb., yıl önce giren nesneler g“n“m“zde insamızca kullanılmamalarına rağmen, oynamakta,erkeklik, mertlik, folklorumuzda delikanlılık gösteren ve mitolojimizde ifadelerimizde, nesilden kurnazlık nesileya da namertlik göstern davranışlar için kullanılan ibarelerde oluşturucu rol Bunlardan : I bie me top, (topla vurmak, - aktarılmakta… bir şeyi elde etmek için her şeyi yapmak; ) futi fitilin, bir konu için karşıdakini kışkırtmak; Qan dyfeku për të zot, sahipsizkalmış iş ya ad dava ; E shkrepi dyfekun, başlangıç yaptı, cesaretini gösterdi; E sheh me dylbi,; Fisheku i fundit, son fişek; mbeta fishek, fişek gibi kaldım; nuk i ndezi fisheku,fişeği patlamadı; e la biçak,; më shpëtoi alltija… istemeden birilerini incitmek, sehven öld“rmek; altı = tabanca, osmanlı döneminde kullanılan altı fişekli tabanca t“r“, vb… toplumsal tabakalarımızın, alt ve “st tabaka fark etmeden, medya ve siyasi konuşmalarda ekmek ve su kelimelerin yanına kullanılan ibareler en belirgin örneklerini oluşturmakta… Balkan Yarımadasında şehircilik örnekleriyle bilinen osmanlı t“rkleri, bu beldelerde sadece altyapı kurmakla kalmayıp, ortaçağ döneminde eşi pek nadir bulunan bir yönetim ve yaşama tarzının oluşmasında faktör olacaklardı. Kurulan idari sistemin, şehir yaşam d“zeninin, k“lt“el faaliyetlerin beraberinde getirdiği dilsel unsurlar izlerini arnavut insanımızın toplumsal hayatında izlerini halen taze korumakta. At öl“r meydan kalır, yiğit öl“r şan kalır, deyimince, döneme ait k“lt“rel etmektedir.sözl“kçe tıpkı ilk temastaki gibi toplumumuzun g“ndelik yaşamının, yaşam tarzının ve d“nya gör“ş“n“n ayrılmaz bir parçası olamaya devam aramak, Sadaka, Sevap, Yetim, Fakir Fukara, Dert, v.b., v.b, Kanatimizce, insanlara yardımcı olma ruhu, iyilik yapmak için fırsat sözc“klerinde saklanan gizemli Y“k, arnavut insamızın kanındaki alyuvarlar arasında y“zmekte….

(ayatın gerekçesi olan ticaret ve alım satım işlemlerinde t“rkçenin etkisi bu alanın her halkasında fark etmekteyiz. yine:- Marketler, supermarketler v.b., değişik t“rleri ile çoğalsa da insanımız Shkon në Pazar, bën pazarllëk dhe jep para… Pazara gider, pazarlık eder ve parasını verir….

Resmiyet g“zeldir, ama, Bahşiş vermeden işler g“zel sonuçlanamaz…

D“ğ“nlerizde m“zik çalar ama Ahengin yerini hiçbir ses tutamaz…, 149

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Gelinlerimiz değişik değişik giyinir s“slenir ama Şami yani mendil olmazsa olmaz…,

D“nyanın en g“zel d“ğ“nleri S“nnetlik d“ğ“nleridir, bunda ş“hpe yok… yok, Çağdaş aşçılar g“zel Reçeler yazarlar ama Baklava kadar tatlı bir yiyecek

Evlerimizde klima ve ısıtıcı var ama Yorgan gibisi yok…

İnsamızca kullanılan ifadelerimle, Arnavutçada Yerleşen T“rkçe Unsurlarının Toplumdilbilimsel açılarını dile getirerek, bu unsurların arnavut ve t“rk topluluklarımızın beraberliğinden doğan pahabiçilmez unsurlar olduğunu vurgalar ve hayat boyu böyle olsun temenni ederim…

150

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

KAFKASYADA VE BALKANDA YAŞAYAN TÜRK (ALKLAR)N)N KÜLTÜREL İLİŞKİSİ

Dr.Vugar G.Karimli Associate professor, culturologist Scientific Secretary Institute of Architecture and Art Azerbaijan National Akademy of Sciences Azerbaijan, Baku

Bu tarix yeddi bin senelik bir T“rk beşiğidir. Beşik tabiatın r“zgarlarıyla sallandı. Beşiğin içindeki o çocuk tabiatın yağmurlarıyla yıkandı. O çocuk tabiatın şimşeklerinden, yıldırımlarından, kasırgalarından evvela korkar gibi oldu; sonra onlara alıştı; onları tabiatın babası tanıdı, onların oğlu oldu. Bir g“n o tabiat çocuğu tabiat oldu; şimşek, yıldırım, g“neş oldu; T“rk oldu. T“rk budur Yıldırımdır. Kasırgadır, d“nyayı aydınlatan g“neştir

Mustafa Kemal Atat“rk

Toplulukları millet haline getiren şey, k“lt“rleridir. Sadece biyolojik köken, birlikteliği bir topluluğu millet haline getirmede yetersiz kalır. Bu noktadan baktığımızda k“lt“re milli kimlik diyebiliriz. Kısacası bir toplumun binlerce yıl boyunca oluşturduğu gelenek, görenek, yaşadığı tecr“be onun kimliği haline gelmektedir ve onu milletleştirmektedir. Bir milletin k“lt“r“ bir yolla yok edilirse yani kimliksizleştirilirse millet olmaktan çıkarılmış; kimliksiz, değerler sistemi oluşmamış; toplumsal hiyerarşisi ve ahlaki öncelikleri d“zenlenmemiş kuru bir kalabalık haline getirilmiş olur. K“lt“r“ yok olan bir millet, sadece kimliğini kaybetmekle kalmaz; b“t“n değerleriyle doludur.birlikte şuurunu da itirerek tarih sahnesinden silinir gider. Tarih sayfaları böyle nice k“lt“r“n“ kaybettiği için yok olup giden milletlerle D“nya “zerinde T“rk denen bir millet var ve onun geliştirdiği zengin k“lt“r, d“nya medeniyetlerinin oluşmasında m“him bir temel taşı vazifesi görm“şt“r. Bu y“zden insanlık tarihinin her açıdan şekillenmesinde en önde gelen faktörlerden birisi, T“rklerdir. T“rk halqları digər halqlardan farklı olarak bug“ne kadar pek çok felaketler geçmiş olmasına rağmen ayakta kalabilmiştir. T“rkler, tarihte tek bir coğrafyada varlıklarını s“rd“rmemiş ve onların benzeri birettikleri hayat tarzını da benimsememişlerdir. Yani, tamamen yerleşik bir kavim olmadıklarından geçmişlerini incelemek oldukça zordur. İdare b“y“k coğrafya açısından karşılaştırıldığında d“nyada bir eşleri daha151 yoktur. Tarih yapmada ve insanları idare etmede bu kadar h“nerli olan 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

T“rklerin kendileri tarafından yazdıkları kaynakların azlığı da onların geçmişlerinin aydınlatılmasında yabancıların eserlerine m“racaat etmeyi gerektirmekte, dolayısıyla bu durum birtakım yanlış anlaşılmalara da sebebiyet vermektedir. Özellikle T“rk milletini ve k“lt“r“n“ yakından tanımayanlar, onların tarihlerini yorumlamada bir s“r“ hata yapmaktadır. T“rkler nece bin yıllık tarihleri boyunca, d“nyanın en b“y“k ve kudretli birkaç devletinin kurucuları oldular. Bu nedenle çalışmamız, T“rk halklarının b“y“kl“ğ“n“ milli hislere Biz dayanarak ortaya koymak amacıyla meydana getirilmiş olmayıp; belge ve bilgiler ışığında hakikatleri gözler ön“ne sermek için hazırlandı. şu an biliyoruz ki, medeniyet mefhumu yokken T“rkler vardı. D“nya medeniyetinin T rk ve k“lt“rlerinin dip k“lt“r“n“ T“rkler oluşturmaktadır.

“ g“n“m“zde, aynı dili konuşan, ortak geçmişlerinde belirli “zellikler kazanmış insanların ortak adıdır. T“rk, hemen her devirde, daha aynı isimler alabilen kitlelerin “zerinde birleştirici böy“k bir n“fuz kazanmıştır. Zira g“n“m“zde sadece T“rkiye'de değil, d“nyanın birçok başka “lkelerinde, aynı dili konuşan, aynı k“lt“re sahip insanlar vardır. T“rk; böylece Azeri, T“rkmen, Özbek, Kazak, Kırgız, Uygur, Tatar, Saka ve benzeri isimlerin “zerinde genel ve birleştirici bir ad olmaktadır. İnsanların, T“rk oldukları zamanı tespit edip belirlemek bir hayli zordur. Aslında bu zaman, çağdaş bilimin ulaşamadığı çok erken devirlerde gerçekleşmiş olmalıdır. (erhalde bir kısım insanlar, buKaradeniz kuzeyinden Baykal dolaylarına kadar uzanan geniş sahada, uzun yıllar bir (1,arada s.47) oturmuşlar ve kaynaşmışlardır. Binlerce yıl s“ren ortak hayat sırasında, uzellikle konuşulan dilde ortak sözc“kler oluşturmuştur . Başlıca at, ot, et, it, ok gibi kelimelerden kendilerine oluşan ne ad dille anlaşanlar T“rkler olmuşlardır. Sonradan kendilerine T“rk onlaradiyeceğimiz Hsiung- bu böy“k kitlenin, erken zamanlarında verdikleri bilinmiyor. Ancak doğudakilerin temasta bulunduğu çinliler nu, sonraki uzantılarına avrupalıların verdiği adla (un demişlerdir. Bu böy“k coğrafyanın Batı yakasıyla temas eden Yunan ve Roma tarihçileri ise Skit ve Saka isimlerini vermektedirler. İçkısımlan, yani Aral göl“ veya )sıkgul etrafındakilerin adları ise komşularınca bbilinmiyor. Onlara da ad vermek gerektiğinde, ya Skit, yahut da Çin kaynaklannın verdiği isimler kullanılmaktadır. T“rk göçlerinin özellikle atıya doğru olması ve buralarda mecburen farklı siyasi teşekk“llerin kurulması, yeni T“rk k“lt“r çevrelerinin de ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Ayrıca değişik coğrafyalarda beraber yaşamak zorunda bulunduğu halklardan- bazı şeyler- aldığı gibi, onlara da pek çok şey verdiler. Geçmişte ve g“n“m“zde T“rklerin yer aldıkları coğrafyaya baktığımızda, Doğu Batı veya İslam (ıristiyan medeniyetlerinin kesişme noktasında olduğunu gör“r“z. Bu y“zden de T“rkler, farklı medeniyetler arasında köpr“ vazifesi görm“şlerdir. Dolayısıyla her152 iki

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. medeniyetin oluşmasında önemli ölç“de T“rk tesiri vardır.-11). B“t“n bunları bir kenara bırakıp, T“rk milletini k“lt“rce aşağı sayanlar, kim olursa olsun, akıl ve mantıktan yoksun kişilerdir , s. T“rk halklarının tarih boyunca yaratmış olduğu devletler ve gelenekler onları-ye k“lt“r ve tarih sektör“ her zaman önc“l bir millete dön“şt“rm“şt“r. yaniEski ve ortaçağ tarihinde T“rklerin imparatorluk olmakla kadar devletleri olmuştur. Şu anda d“nyanın yeddi bağımsız devletinde, T“rkiye, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, T“rkmenistan ve Kıbrıs T“rk Cumhuriyeti'nde konuşan halklar toplu şekilde yaşıyorlar. Bunların dışında, d“nyada 'dan fazla konuşan halklar çeşitli bölgelerde eski dönemlerden başlayarak iskan d“ş“rm“şlerdir ve şimdi de bu alanlarda yaşıyorlar. Onları birleştiren değerler ise T“rk kimliği, din, dil, gelenek, yaşam tarzı, maddi ve manevi k“lt“r, tarih ve edebiyattır. T“m halklar için ortak bir tanımın olmamasının temel sebebi, halkı oluşturan unsurlardan hepsi b“t“n halklarda yoktur. T“rk halkının varlığının temelini soy, dil , k“lt“r, sonucuvatan, tarih, meydana din teşkil gelmemi edir. Soy T“rkler için önemli bir “ns“rd“r. Ç“nk“, T“rk halkı diğer halklardan farklı olarak çeşitli ırkların karışması ştir. T“rk uluslu tek bir soyun eseridir ki, bu da T“rk soyutur. T“rkler için dil önemli bir “ns“r“d“r. Ç“nk“, bug“n t“m T“rkler tarihteki ana dilinin devamından başka bir şey olmayan t“rkçe'yi danışmaqdadırlar. Diğer bir “ns“r ise k“lt“r “ns“r“d“r. Bizim k“lt“r“m“z tarihten getirdiğimiz, gelişerek bug“nk“ seviyeye ilettiğimizde ve böy“k t“m T“rk d“nyasında yaşamakta olan T“rk k“lt“r“d“r. Vatan da T“rk halkının var olmasında önemli bir “ns“r olarak kabul edilir. Vatan “ns“r“ bug“nk“ geçici doğallıktan ve gerçeklikten uzak gör“nmesi ile değil, tarih ve gerçekliği ile klimalı. T“rkler için önemli bir “ns“r tarihtir. Bug“n yery“z“nde yaşayan b“t“n T“rkler aynı tarihin insanlarıdır. Yani, bu tarih T“rk halklarının ortak tarihidir. Sonuncu önemli “ns“r ise din “ns“r“ olarak kabul edilir. T“rklerin b“y“k çoğunluğu islam dinine mensupturlar. T“rkler İslam dinini benimseme, yayma ve koruma açısından bu dini milli bir din haline getirmişlerdir. Dolayısıyla din T“rk milleti için önemlidir. G“n“m“zde T“rk halklarının “zerine d“şen temel sorumluluk bu değerleri korumak, onları gelecek nesillere aktarmak ve d“nyada duyurmaktır. Kafkasya, Bu “ns“rler t ister Balkanda ister Kafkasyada, isterse de Kafkasdiger bölgede yaşayan hep t“rk halklarını “mumt“rkoradan Kuban k“lt“r“ ve altında Terek Nehirbirleşdirir. “rklerin en eski yurtlarından biridir. B“y“k dağlarının kuzey eteklerinden başlayıp lma ve lerinin havzalarına kadar T“rk yerleşimi gör“l“r. Bu bölge adeta bir T“rk Göl“ haline gelmiştir. İnsanların d“nya “zerindeki yayı dehlizi,yerleşme ilk hareketlerietnik hareketlere ve bunu ve tespit etnolojik eden arkeolojik buluntular göz ön“ne alındığında Kafkasya ve Kafkasyanın bağlı bulunduğu iç denizler oluşum ve gelişmelere sahne153

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. birlik buradan takip ederek karala Bu olmuştur. İç denizler dehlizi etrafında- - oluşan- etnolojik r nehir yollarını rın içlerine doğru yayılmıştır. konum dolayısıyla bölge, kuzey g“ney doğu batı yollarının birleştiği biBu bölgesebeple özelliği kazanmaktadır. Kafkasyanın bu coğrafi konumu etnolojik Tarih oluşumlara ve gelişmelere, tarihin akışına çok etkili olmuştur. Kafkasya tarih boyunca önemini s“rekli korumuştur. eden boyunca çeşitli kavimlerin göç yolları “zerinde bulunan bölge, önemli bir geçit yeri olduğu için muhtelif sebeplerle-31). Balkan yurtlarını bene hep terk zaman insanların bir kısmı buraya yerleşmiş, böylece “lkenin n“fusunun çeşitlenmesini sağlamışlardır , s. Kafkasyanı hatırladıyor. Balkanda Kafkasyada olduğu kibi bir çok oxşar cehetler var. Bunların- başlıcası her iki bölgenin t“rk ve t“rk olmayan halkların bir arazide yaşamasıdır. Bununla yanaşı- Balkan ve Kafkasiya Balkandakelmesi menace VI sıra dağ ve ya dağlık anlamında bir sözc“kt“r. (er biriki yurtarazide yaşayan halkların kaderi aynı tarixli k“lt“rel s“reci gecmişdir. yolile birbiri y“zyıldan gelen başlıyatak T“rk kavimlerinin gelip yerleştiği Trak olmuştur. ve Slav Doğudan,yerli Asya halkla içinden, Kuzey ortadan Karadeniz kayb step bölgesi(XI ardından atlı göçebe T“rk kavimleri, ya burada Dac, olarak Kuzey-aslından karışmış, olmuş Bu sonunculary“zyılda Oğuz aslından peçenekler ve uzlar gibi, yahut askeriVII egemen sınıf BulgarDoğu Balkanlar'da g“çl“likle devletler kurmuşlardır. Dobruca'da arasında, bir T“rk boyu olan Kutrigur'ları ile y“zyıldave onikikurmuş oldukları (anlığı özel Bulgaranımsamalıdır. IX- Bulgarların Balkanlar'dabıraktıkları Bizans kitabelerde, h“k“mdaryerini (an unvanı XIIIanılır ve XIV llarda,hayvanlı yine T“rk Bulgaristan'da. Takvimi kullanılır. - (anları X) y“zyıllarda Terteri ve Haneİmparatorluğu'nun hakim oldu. almıştır. y“zyı -XIV Kıpçak Kuman aslından slavlaşmış Şişman danları Osmanlı T“rkleri Balkanlararuca'dan girmeden önce, X)) y“zyıllarda Kıpçakla Kumanlarınve Hristiyan bölgededinine “st“n olantarihi rol“ yeterince vurgulanmamıştır.hanedanlar Özellikle, Bunlardan Dob bir grup,Akkerman'a XIV kadarikinci step bölgesindeDobruca- yerleşmiş geçmiş Kıpçak (Merkezi Kumanlar Kalliakra). çeşitli kurmuşlardır. y“zyıl yarısında Varna bölgesinde bir beylik Balkankurmuştur milletlerinin kendi milliOsmanlının Balkan tarihinin doğal gelişiminde ani bir kesintiye sebep olduğu ancak bir d“zeyde doğrudur. hanedanları ve yönetici sınıfları kaybetiği doğrudur. Balkanlı devletlerin ortadan kalkışı ile, seçkinlerin simgelediği "y“ksek k“lt“r" gelişimi de durmuştur. Buna karşı, Osmanlı döneminde halk k“lt“r“ ve kiliseye bağlı edebiyat ve sanatlar,Yerli canlılığıııı halk ve gelişimini s“rd“rm“şt“r.- Öb“r yandan Osmanlı k“lt“r“n“n dilde, sanatlarda, g“nl“k yaşayışta kuvvetli etkisi olmuştur. dilleridirk“lt“r“n“n (6, s.56-57). böylece, Orta Doğu İslam k“lt“r“ ile temasa gelerek zenginleştiği ileri s“r“lebilir, Bu k“lt“r etkisinin en açık belgesi Balkan T“rkçe'den alınmış k“lt“r sözc“klerinin sayısı,154

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. bile, -5000 kelime - - bug“nk“ Balkan dillerinde bölgesine göre arasında değişmektedir; giyim kuşam halk m“ziği, yeme içmede ve davranışlarda devletinin bug“n kanun bile Osmanlı mirası göze çarpar bir kertededir. Şehirlerde ve köylerde, T“rklerle uzun y“zyıllar beraber yaşama, Osmanlı ve altyapı kurumlarının etkisi. Balkan yerli halkı arasında k“lt“rleşmenin başlıca yollarını oluşturmuştur. Bir çok araştırmaçılar hristiyan ve islam halk inanıcları ve adetlerinin her iki toplum “yelerince ne kadar geniş ölç“de paylaşıldığını göstermiştiler. Bunda, Bektaşilik gibi halk dini tarikatlarının eklektizmi önemli rol oynanııştır. Öb“r Rumeli yandan, ile RumeliAnadolulu T“rkleri, ara Balkan yerli halklarından tarım, g“nl“k hayat Fakat ve Balkanlar'da sanatlarda birçokve Avrupa'da k“lt“r bilmezlikten unsurları almışlar. gelinen böylece zamanla sında bir kerte k“lt“r farklılığı ortaya çıkmıştır. başka bir gerçek, X)X ve XX y“zyılda g Rus istilaları ve yeni-99). milli Balkan Bunun devletlerinin baskı ve hatta etnik arındırma hareketleriyle M“sl“manların ortadan kaldırılması irişimleridir , s. sonucu y“zbinlerce M“sl“man ya soykırımına kurban gitmiş, yahut vaT“rkiye'ye muhacir olarak kaçmak zorunda kalmıştır. G“n“m“zde hala Tarihte ki T“rk devletlerinin torunları olan T“rk soylu milletler rlıklarını s“rd“rmektedir, bunun yanısıra siyasi varlıklarını korumakla birlikte dillerini ve dinlerini muhafaza ederek T“rk k“lt“r“n“ en g“zel şeklide yaşatmaya çalışmışlardır. T“rkler çağlar boyunca hakim oldukları her yerde hukuku ve insan haklarını ön planda tuttukları gibi, tabası olan halkların her t“rl“ meseleleriyle de ilgilendiler. Başkaları gibi çevredeki komşularını barbar olarak görmeyip, herkesi eşit kabul ettiler. Binlerce yıl çeşitli halklarla savaş içerisinde yaşasalar da, asla onları yery“z“nden silmek gibi bir d“ş“nceye kapılmadılar. T“rkler insanı Tanrının bir parçası saydıklarından koruyup, kollarken; zamanımızda ileri olduğunu iddia eden pek çok devlet birtakım halklara ırkından veyahut da dininden dolayı zulmetmeye devam ediyorlar. Bug“n, T“rk devletinin bir zamanlar hakim olduğu yerlerde yaşayan halklar mesele Avrupa, Afrika ve Asya onun adaletine ve hoş gör“s“ne mazhar olmasalardı, tarihten silinip giderlerdi. Kendi devletlerinin içerisinde baskı altında bulunanlar, geçmişte olduğu gibi şimdi bile T“rk devletinin koruyuculuğu altına sığınmaya çalışıyorlar. Şu an Avrupada Arnavut, sayeSırp, Boşnak, Rumen, Afrikada ve Arabistanda Arap, Kıpti, Berberi; Asyada Fars, Moğol, Afgan vs. gibi halklar yaşıyorsa, bu T“rklerin sindedir. T“rkler idareleri altındaki hiçbir milleti dinlerini ve dillerini değiştirmeye zorlamadılar. Basit vatandaşlıktir. hakları çerçevesinde varlıklarının devam etmesine m“saade ettiler. Böyle Anahtaralicenap sözler:bir milletin hakkını tarih elbette ki verecekT

Kafkazya, Balkan, T“rk k“lt“r“, “rk halkları. 155

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

KAYNAKÇA

. Ufuk Tavkul, Kafkasya ve Çevresineki T“rk Toplulukları, C. Yeni SoruT“rkiye Yay. s. . . V.A. Tişkov & E.İ. Fillipova, Eski Sovyet Ülkelerinde Etnik İlişkiler ve Ankaranlar, 2002 ASAM Yayınları Ankara ,s. . . Dostıyev, T., Kafkasyada (unlar, T“rkler, Yeni T“rkiye yay., C.,

.5. KerimliTavkul, U.,V.Q. G“rcistanta t“rkler. B.Teknur,

H. KafkasyaStudies in Dağlılarında Social (ayat and ve Economic K“lt“r, İstanbul History, London: Variorum Reprints, 1985 . )nalcık Oııoman

Belgeler (1964, TTK). . Barkan Ö. L. " / Yılı Cizye Tahsilatına ait Muhasebe Bilançoları",

156

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

17-. YÜZY)L BALKANLARDA DİVAN SA(İBİ ŞAİRLERİN TARİKAT BAĞLANT)LARI

Dr. Mehmet ÜNAL Dr. Nurettin ÇAL)ŞKAN -Edebiyat Fak. el-mek: [email protected] S“leyman Demirel Üniv. Fen el-mek: [email protected] S“leyman Demirel Üniv. Yabancı Diller Y“ksekokulu.

ÖZET

Söz değil hal ilmi öz“ söz“ bir olarak kalbe dolan mana, cezbe kendinden geçiş, baygınlık, coşkunluk gibi manevi geçiş olarak tanımlanan tasavvuf, klâsik edebiyatımızın en önemli kaynaklarından birisidir. Eşya ve hadiselere bakışı nasıl olursa olsun hemen her divan şairinin nazmının zemininde sûfîliğin etkileri gör“lmektedir. Kimi şairler şiirlerinde b“t“n“yle tasavvufu işlerken kimi şairlerin şiirlerinde ise tasavvuf ince bir motif olarak yer almıştır. Tasavvufun sistem haline getirilip hayata aktarılması tarikatlar yoluyla olmuştur. Tarikatlarda bir m“rşid-i kâmile bağlanmak esastır. Tarikatların içinde postta oturan m“rşitlerin inisiyatifi ile alt kollar oluşmuş ve zamanla kendi içlerinde oluşan anlayış ve usul farklılığı sebebiyle birçok şubeye ayrılmıştır. Asırlardır Osmanlı İslâm toplumunun vazgeçilmez unsurlarından olan tarikatlar, M“sl“man toplumun gön“ll“ m“esseseleri olarak tekkeler ve zaviyeler aracılığıyla halka dinî, ahlakî ve sosyal alanda hizmet vermişlerdir. Birçoğu g“n“m“zde kendilerini modern hayatın şartlarına uyum göstererek varlığını s“rd“rmektedir. Osmanlının dinî hayatında olduğu kadar, sosyo-k“lt“rel hayatında da önemli bir yeri olan tasavvuf ve tarikatlar divan şairlerinin hayatında ve şiirinde etkili olmuş ve tezkirelere göre şairler Mevlevî, (alvetî, Nakşî, G“lşenî, Bektâşî, Kâdirî, Bayrâmî, Celvetî, (amzavî, (urûfî, Şabânî ve Üveysî tarikatları olmak “zere tarikata intisap etmişlerdir. Divan sahibi birçok şair zamanın gerektirdiği şartlardan öt“r“ tasavvufta seyr-i suluk ile makam sahibi olmuş ve hatta kimileri postnişinlik ve şeyhlik makamına y“kselip bu görevi yerine getirmişlerdir. Bu çalışmada -. y“zyıl Rumelili divan sahibi bazı şairlerin eserlerinde tasavvufu nasıl işledikleri ve bağlılıklarının şiirlerine nasıl yansıdığından kısaca bahsedilecektir. Anahtar Kelimeler: Tasavvuf, Tarikat, Rumeli, Divan Şairi 157

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

THE 17th. AND 18th. CENTURY POETS OF THE DIVAN LITERATURE AND THEIR RELATION TO A SUFI ORDER

ABSTRACT

Sufi understanding of life is defined as a science not in words and form but in personal experience. It aims to help the heart turn away from all else but Allah. Its principles have been put into a system and hence to real life through sufi sects or orders. A sufi preference of life is to be carried on under the discipline of a sufi leader or guide of an order.Many orders, through their sheiks initiative, have produced a number of sub- orders as a result of differing in perceptions and methods. Tasavvuf is also one of the key sources of classical Islamic literature. No matter how they considered the phenomena and objects, almost every poet of the Divan literature has had something from the sufi traditon in the backgorund of their poetry. While some poets have founded their poetry thoroughly on a sufi philosophy, some have preferred using its as fine patterns in their poetry. Being as an unseparable part of the social life in the Ottoman society for many centuries, tariqaths or sufi orders, as the voluntary civil formations, served to people in religious, social and educational fields. Many of them, adapting themselves to the conditions of the present time, still try to carry on their services in many parts of the World including the Balkan states. Besides having a great role in the Ottoman peoples religious practices, sufizm and tariqaths were influencial in literary circles of Ottoman society. According to the poetical biographies, many poets have mainly followed one of the twelve sufi orders. Those paths were Naqshbandi , Gulshenî, Bektâshi, Qâdirî, Bayrâmî, Celvetî, (amzavî, (urûfî, Shabânî ve Uveysî. Many of the poets inclined to train their own self due to different personal and social grounds and some were able to attain some of the hiher positions in the hierarchy as a postnishin or sheik. The aim of this article is to study how 16th. and 18th. century poets with a relation to a sufi order made use of the sufi knowledge in their verses and how their adherence was reflected in their work. Key words: Sufism, Sufi Orders, Balkans, Poet with a Divan

Giriş

Osmanlı Devletinin “zerine inşa edildiği kurucu unsurlardan biri158 fetih ve gaza ruhudur. Aynı devlete medeniyet inşa etme yeteneği 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

kazandıran en önemli unsurun ise tasavvuf- olduğu söylenebilir. Akıncı Osmanlı gazilerinin da Anadoludan Rumeliye geçişi ile başlayan Balkanlardaki İslâm ve T“rk fethi dest i takva ile yapılmış, varlığı ve tesiri bug“ne kadar uzanan yolculuğunuak metin muhabbet olan İstila ve diğergamlık Devirlerinin Kolonizatörhasletlerinin T“rk uygulaması Dervişleri olan ve sufi Zaviyeler k“lt“r ile birlikte s“rd“rm“şt“r. Ömer L“tfi Barkan önc“ bir kayn başlıklı meşhur eserinde Osmanlı Devletinin teşekk“l“nde rol oynayan, kurulan devlet binasının harcı mesabesinde olan tasavvufî tarikatların g“c“n“ ve icra ettiği işlevi Babailerin T“rkmen aşiretlerini harekete geçirip Selçuklu Devletinin m“esses nizamını sarsması ile eşleştirir. Yapılan fetih hareketelerine teşkilatlı ve g“c“n“ - imanından alan hazır muharip temin eden sufi akıncı dervişlerin, hem hal hem de sözle yaptıkları tebliğ veya propogandanın gayri m“slim halkların gönl“n“ mayalayarakGaziyan- kurulacak yeniAhiyan- kurumsal ve toplumsal- yapıyı kabul etmeye- hazırladıklarını belirtir. kadarlaBalkanların kalmaz: İslâmlaşmasında bu alperenlerin yani ı Rûm, ı Rûm, Abdâlân ı Rûm ve Bâciyân ı Rûm taifelerinin katkıları bu (attâ daha ileri giderek bazı delillere göre diyebiliriz ki, orta zaman hristiyan hukukıyâtına karşı yeni bir sosyal nizam ve adalet telâkkisi taşıyan ve esrarengiz bir din propagandası şekline b“r“nen misyoner T“rk dervişlerinin telkinatı ordularla birlikte ve hattâ ordulardan evvel f“tuhata çıkmış ve karşı tarafı daha evvel manen fethetmiş bulunmaktadır. Demek oluyor ki, Osmanlı İmparatorluğunun kuruluşu işinde çalışan kuvvetler böyle tevett“r“ y“ksek derin ve uzak membalardan gelmekte ve (ristiyan ve İslâm d“nyaları gibi iki ayrı âlemin maddî ve manevî b“t“n kuvvetleriyle karşılaşması şeklinde tarihi işlemektedir. (Barkan 1942: 4)

İslâmî esasları sûfi bakışı ile algılama ve d“nyevi meseleleri sufî yaşama felsefesi ve pratiği ile kavrama, eşya ve hadiseleri fena ve beka zıtlığına göre yorumlama gibi unsurlar “zerine oturan fetih s“recinine devam bu öz siyasi ve idari teşkilatlanlanmanın tamamlanmasından sonra da toplumsal hayatı kendi manevi dinamikleri ile yönlendirmey etmiştir. İslâmın fetih veya ticaret ilişkiler yoluyla ulaştığı toplumlarda olduğu gibi, Balkanlarda da İslâm dini ile hen“z tanışmış toplumların yeni siyasi, dini, iktisadi ve k“lt“rel d“zene uyum sağlaması ve b“t“nleşmesi gibi derin sorunların aşılmasında, tasavvufî iklim hayati bir rol “stlenmiştir. Yerli n“fusun yeni bir yönetime alışmalarını sağlayacak bir mekanizma görevi gören tarikatlar ise, g“ndelik hayatı159 İslâmî ilkelerin yaşama tarzını şekillendirmesi zorunluluğu karşısında 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. bir t“r yumuşatıcı rol “stlenmiş, önceki sosyal ve k“lt“rel gelenek ve pratikleri yeni yaşama biçiminin içinde kısmen veya farklılaştırarak yaşatılması yoluyla, yeni d“zenin oluşmasında katalizör görevi tamamen gayri görm“ş“r. Ocak :XX) Anadoludaki tasavvufî oluşumların aksine-edebi hayatta neye m“slim bir d“nyanın içinde faaliyet gösteren Balkanlardaki tekke ve zaviyelerin varoluş sebebleri ve ictimai ve k“lt“rel karşılık geldiği konusunda derinlikli araştırmalar yapılmıştır. Tarikatların “stlendiği, diğer bir adı nefis terbiyesi olan ahlak ve maneviyat eğitimi için gerekli kurumsal ve fiziki yapıyı tekke ve toplumsalzaviyeler oluşturmuştur. ilk Buralardaki sorumlu şeyhler ve ilmi yeterliğe sahip tarikat erbabı, edebiyatı m“ridlere sufi yaşama biçiminin ahlaki ve elerini kazandırma ve eğitme araçlarından birisi olarak telakki etmişlerdir. İşkodra, Pirizren, Sofya, Üsk“p, Belgrat, Bosna,da ifa Selanik, (anya, Edirne ve daha birçok şehir ve beldede hizmet veren tekke ve zaviyeler ziraat, mimari, g“zel sanatlar gibi alanlar ettikleri görevlerin yanısıra toplumun bilgilenme ve aydınlanma ihtiyacına cevap veren sivil toplum kuruluşları olmuşlardır. Rumeli Tekke ve Zaviyelerinde Edebi K“lt“r

Tasavvufun öncelikli işlevlerinden biri salikleri ve muhibleri tarikatın sufi öğretisi ile tanıştırma ve onları terbiye etmektir. Tasavvufî neşveyi kazanmış ve ruhi yön“ incelmiş tasavvuf erbabınınalkanlarda ilmi derecesinin imkân vermesi halinde d“ş“nce ve hislerini söze ve yazıya dökmesi ile zengin bir ilmi ve k“lt“rel k“lliyat oluşmuştur. B içinde yaşanılan çok dinli ve k“lt“rl“, etnik yapısı renkli ilişkiler d“zeninde bir t“r yazılı iletişim vasıtası olan edebi metinler aynı zamanda M“sl“manların kendi kimliklerini yansıtma ve değerlerini yaşatma vasıtası olmuştur. Rumeli Osmanlı Devletinin diğer tarafları ile çok canlı bir ilişki içinde olduğu için buradan çıkan meşayihin, irşad çalışmaları merkeze olan aidiyet duygusunu pekiştirmiştir. Ortaya konulan yazılı metinlerin miktarı […]Kasaba eğitimin-i ciddiye mezkûre alındığını Rumilinde ve menbitmerkezi-i servyönetimin “ semen ihtiyaç-i marifet duyduğu olan hâkdân ilim adamı ve menba ve b“rokratın-ı cûy-ı nazm Rumeli u nesr kökenli olan g“listanolmasından olmagla anlaşılmaktadır. meşhûr bir şehr-i şöhret-âyînd“r. Rivayet ederler ki, Prizrende oğlan doğsa adından akdem mahlas korlar. Vardar Yenicesinde doğan oğlan baba diyecek vakit Farisî söyler. Priştinede oğlan doğsa diviti belinde doğar derler. Binaenalâzâlik, Prizren şair menbaı, Yenice Farisî ocağı, Priştine kâtip yatağıdır.

Kılıç :

Balkan kökenli şeyhlerin verdiği m“retteb veya değil, divanlar,160 terc“me kaynaklı mesnevi vb. eserler, didaktik nazım metinleri ile 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Rumeli edebi sahada İstanbul ve Bursa dışında en zengin bölge fi Tarikatlar olmuştur.Balkanlarda Yaygın Olan Su -i

Balkanlarda edebi yön“ ile temay“z etmiş sufi kişiliklerin seyr s“luk için tercih ettikleri belli tarikatlar olmuştur. Mustafa Kara, Anadoluda yaygın olan tarikatların Balkanlarda da tutulduğunu söyler. Kara : Araştırmalara göre Rumelide Sadîlik, (alvetîlik, Melâmetîlik, Celvetîlik, Mevlevîlik, Bektaşîlik, G“lşenîlik ve Nakşîlik hususiyetedebi çevrelerde olarak rehber ve m“rşid edinmede öncelikli tarikatlar- olmuştur. Balkanlar özelinde faal olan tarikatların temelinde ortak bir Melâmî meşrep oluşun bulunduğunu ve vahdet i v“cud felsefesi “zerinde Anadoluya nazaran daha çok durulduğunu söylemek yanlış olmaz.Bektâşîlik

Tamamen Anadolu kökenli bir sufi yapı olan Bektâşîlik devlet yönetimi ile olumlu ve olumsuz ilişkileri sebebiyle- s“rekli tartışmaların odağında olmuştur. Nevşehir (acıbektaş dergâhından Dimetokadaki sonraKızıl Deli Cumhuriye Sultan Dergâhı şeyhi ve tarikatın pir i sanisi Balım Sultan ile Balkanlara da taşınan bu kökl“ tarikat önce Yeniçeriliğin ilgası ve iki asır tle birlikte tekke ve zaviyelerin kapatılması ile bug“n varlığınıSadîyye/Sadîlik neredeyse yalnızca Balkanlarda devam ettirmektedir.

Sadeddin el- Erken dönem sufi oluşumlarından olan ve bir dönem Rumelinde çok bilinen tarikatlardan biri olan Sadilik . y“zyılda Cebâviye nispet edilir. Suriyede- neşv “ nema bulmuş ve oradan Tağlebiyye, Vefaiyye, Şerrâbiye, Selâmiye ve Acîziye olmak “zere - beş şubeye ayrılmıştır. Sadeddin el Cebâvinin manevi telkin g“c“ ile ruh hastalarını iyileştirmesi sebebi ile sonraki Sâdî şeyhleri de bu telkin şifa kabiliyet ve geleneğini devam ettirmişlerdir. Selâmiye kolu “zerinden de Anadoluya ve oradan Balkanlara ulaşmış ve Prizrenli Acîzi S“leyman Dede “zerinden Aciziye kolu ile devam etmiştir. Tarikat tekkelerin kapatıldığı . y“zyılın ilk çeyreğine kadar faaliyette kalmış, Balkanlarda ise S“leyman Dedenin halifeleri vasıtası ile Sırbistanın g“neyinde ve bilahire oradan kaçan göçmenlerin açtığı tekkelerle Mekadonyada Şeyh Vefa Babanın postnişini olduğu Sadîyye dergâhı hizmet vermiştir.(alvetîlik

(orasan menşeili tarikatlardan olan (alvetîlik, sayısız şube ve kolları ile İslâm d“nyasının en yaygın tarikatı olarak bilinir. İbrahim Zahid Geylanî ve dolayısıyla Zahidiye silsilesi ile irtibatlı olan Ömer161 b.

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

- Ekmel“ddin Lahicinin Tebrizdeki irşadı ile faaliyete geçirilen bu yapı, asıl b“y“mesini Seyyid Yahyâ yı Şirvânî ile kaydetmiştir. Dede Ömer ve Rûşenî ile Rûşeniyye, Cemâleddin İshak Karamânî Cemal (alîfe ile Cemâliyye, Yiğitbaşı Ahmed Şemseddin Marmaravi ile Ahmediyye Şemseddin Sivâsî ile Şemsiye şubelerine ayrılmıştır. Ruşenîlikten G“lşeniye ve Sezâiye, Cemâliyeden S“nb“liye, Şa'bâniyye, Ahmediyeden Sinaniye, Uşşâkıye, Mısriye ve Cerrâhiye ve hatta Şa'bâniye'den de: Karabaşiye, Kuzey Afrikadaki Ticâniye, Kuşadalı, İbrâhîmiye gibi kökl“ kollar bağımsız-Hersek, bir Kosova, yol halini Makedonya almışlardır. ve (alvetîlik Balkanlarda tekke ve hankahları ile teşkilatlanmış b“y“k tarikatlardandır. Sırbistan, Bosna seyr-Arnavutlukda y“zlerce zaviye bölgenin İslam k“lt“r havzası ile irtibatının s“rd“r“lmesinde önemli bir fonksiyon icra etmiştir. Oturmuş i sulûk geleneği, vird ve zikir usulleri ile tasavvufi geleneğin oluşmasında b“y“k payı olan bu tarikat, . y“zyılda uzun s“re devam eden tasavvuf karşıtı hareketlerin hedefinde olmuştur. Bunun sebebi tarikatınMelâmetîlik içinde Melami Melâmîlik unsurların aktif olarak savunulmasıdır.

Melâmeti anlayış çerçevesi içinde ilk devre Melâmîleri Melâmetîler, ikinci devre Melâmîleri Bayramîler ve “ç“nc“ devre Melâmîleri olmak “zere “ç dönemin bulunduğu farzedelir. Tarikatın- birinci devredeki piri (amdun Kassar, ikinci devredeki piri Dede- Ömer Sikkinî, “ç“nc“ devredeki piri ise Rumeli doğumlu Muhammed Nûrul Arabîdir. Bu zat Rumelide birçok halife bırakmıştır. Kurân ı Kerimde Maide Suresinin Ey iman edenler! Sizden kim dininden dönerse, bilin ki Allah onların yerineidirler. öyle Allahbir topluluk yolunda getirir cihad ki, ederler. Allah onları (Bu yolda) sever, onlar da Allah'ı severler. Onlar m“'minlere karşı alçak gön“ll“, kafirlere karşı g“çl“ ve şerefl hiçbir kınayıcının - kınamasından da korkmazlar. İşte bu, Allah'ın bir l“tfudur. Onu dilediğine verir. Allah l“tfu geniş olandır, hakkıyla bilendir. Kuran ı Kerim / mealindeki . ayetinde …hiçbir kınayıcının kınamasından da korkmazlar. tanımı, bu yolun temel ilkesidir. Melâmet kelimesi de kınamak manasında levm masdarından t“remiştir. halini ve amellerini Esas olarak bir tarikat hiyeraşisi olmayan Melâmilik daha çok bir tavra işaret eder. Bu yolun temel hususiyetleri, gizlemek, Allah katındaki makamını ele verecek hiçbir iz bırakmamak, söz ve fiilinde iddiasızlık, yaptığı hayırları hemen unutmak olarak özetlenebilir. Bu hal de melâmet hırkasını giymek olarak tasvir edilir. Diğer tarikatların içinde bu öz ile varlığını s“rd“ren bir çizgi iken,-i sulukta ikinci devir Melamiliği olarak Bayramiyye tarikatının Ömer Sikkini halifeliği döneminde usul ve ilkeleri yeniden hayata geçirilmiştir. Seyr 162 en “st makam olduğu için şeyh ve m“ridlerin kendilerinin Melâmi 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. olduklarını ifşa etmeleri söz konusu olmamıştır. Bayramî Melâmetiliğin içinden İsmail Maşukînin ve Bosnaya yerleşen şeyhlerinden (amza Balinin söyledikleri sözler sebebiyle idam edilmeleri neticesinde halk ve ulema arasında uzun s“ren tartışmalar yaşanmıştır. Divan şairi Abdullah Bosnevi bu silsilenin şeyhlerinden (asan Kabâduz tarafından yetiştirilmiş, bir diğer Balkan kökenli şair, Oğlanlar- Şeyhi İbrahim Efendi de bir sonraki şeyh Lâmekânî (“seyin Efendiden el almıştır. Üç“nc“ Devir Melâmiliği Seyyid Muhammed Nûr“l Arabînin vaz ettiği gör“şler ile değerlendirilmiştir. Kendisinin başta Nakşibendi s“lukunu tamamladığı ve Bayrami Melâmilerden farklı gör“şlerinin olduğu söylenir.Mevlevîlik

Bektaşi ve (alvetilikten sonra Balkanlarda en yaygın teşkilatlanmış olan tarikat Mevlevîliktir. Mevlana Celaleddin Rûmî, Allah kelamı ve Onun elçisinin getirdiği mesajların kendisinin nasıl anladığını ortaya koyan “ç b“y“k eseri ile Mevleviliğin öz“n“ ortaya koymuş, Oğlu Sultan Veled ise bu öz“n “zerinde usul, adap ve erkân- sistemi ile Mevleviliğin bir tarikat oluşuna giden yolun ilkelerini vaz etmiştir. Mevlana Celaleddin Rûmînin sufiyane hayatı, Şems i Tebrîzî ile tanışmasının öncesi medrese hocalığı ile geçen temkinli dönem ve sonrasında yaşadığı aşk ve cezbe dönemi ve bilahire irşad faaliyeti yaptığı son yılları halinde “ç safhada değerlendirilir. Şemsi ve Veledi yorumu dışında şubesinin bulunmayışı ile Mevlevilik diğer Sufi mekteplerden ayrı bir yerde durmaktadır. Konya merkezli iken T“rkiye dışında imparatorluk bakiyesi her b“y“k beldede bir Mevlevihanenin inşa edilmiş ve hizmet vermiş olması tarikatın merkez ile uzak çevre arasında m“him bir aidiyet köpr“s“ görevini ifa ettiğini göstermektedir. Mevlevîhanelerde postnişin vazifesi gören çelebi dede titiz bir ruh terbiyesi s“recinden sonra bu görevi “stlenmiş ve bulunduğu yerde her yaştan insanın iç d“nyasının şekillenmesinde araç olarak musiki, edebiyat ve diğer g“zel sanat dalları da kullanılmıştır. Bu yön“yle tarikatı daha çok avam değil havas tercih etmiş ve dolayısıyla devlet yönetimi ile her sultan döneminde organik bağları olmuştur. Bu yön“ ile melâmeti tavır dışarı taşkın biçimde vurulmamış ve halk ve yönetim katında sosyal krizlere sebep olunmamıştır. Birer sanat okulu olan mevlevîhanelerin-Hanya, genelde Selanik, n“fusun Serez, çok olduğu b“y“k yerleşim yerlerinde faaliyet gösterdiği olgusu Balkanlar içinde geçerlidir. Yunanistanda Atina, Girit Yenişehir, Rodos, Sakız, Midilli,- Batı Trakya G“m“lcine ve Dimetoka Mevlevîhâneleri; Bulgaristanda Filibe Mevlevîhânesi, Makedonyada Üsk“p Mevlevîhânesi, Bosna (ersekte Sarayevo İsa Bey Zâviyesi,163

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Sırbistanda Belgrad ve Niş Mevlevîhâneleri, Kosovada Îpek ve Priştina Mevlevîhânesi, Arnavutlukta Elbasan Mevlevihanesi ile Rumelide bir ağ oluşturulmuş ve bu yapılar bölgenin entelekt“el kalitesinin artmasında m“him Celvetîlikrol oynamıştır. Tarikat

Aziz Mahmud (“dâyî tarafından kurulmuştur. Şeyhi olan Üftade Muhammed Muhyiddinin m“rşidi (ızır Dede Bayramiye silsilesinden olduğu için bu tarikatın yeniden kurumlaşmış bir devamı olarak gör“l“r. Aziz Mahmud (“dâyî Üsk“darda tekkesini inşa ettirmeden önce Rumelinde de irşad ile seyahat etmişti. Sarayla Efendi, ve devrinin sultanları ile olan yakın teması sebebiyle Anadolu ve Rumelinde yoğun bir teşkilatlanması olmuştu. Filibeli İsmâil Saçlı İbrâhim Efendi, Atpazarî Osman Fazlı Efendi gibi ilmi vukufiyete sahip şeyhler tarafından temsil edildiği için Balkanlar; İsmâil (akkı Bursevî gibi şeyhler postnişini olduğu için Bursa bug“n de bu tarikatın canlılığının s“rd“ğ“ yerlerdir. Aziz Mahmud (“dâyîden sonra Selâmiye,

(akkiye,G“lşenîlik Fenâiye ve (aşimiye olmak “zere dört şubeye ayrılmıştır.

, G“lşenilik Dede Ömer Ruşeninin halifesi İbrâhim G“lşenîye nispet edilen (alvetîliğin Mısırda kurulmuş bir şubesidir. Mısır Anadolu ve Balkanlarda bağlıları olan bu tarikatın Mısırdaki tekkelerde yapılan zikirlerinde dahi ilahiler T“rkçe okunmuş, tarikatın içinde musikiye ve musiki talimine ağırlık verilmiştir. Tarikatın - Mevlevî ve Melâmî anlayışa- yakınlığı diğer (alvetî şubelerinden daha fazla- olmuş ve Mesnevî daha fazla okunmuştur. İbrahim G“lşenî İbn i Arabînin F“susul (ikemini okutmuş ve takip -eden dönemlerde vahdet i v“cudcu-i bakış ve değerlendirmeleri sebebiyle din dışına çıktıkları suçlamaları bu tarikata da yapılmıştır. Tarikatın pir i sanisi kabul edilen (asan Sezâî G“lşeni de Morada doğup b“y“mesi sebebi ile bir Rumeli sufisidir. Bu yolun bağlılarıNakşilik arasında başka birçok divan sahibi şair yetişmiştir.

Şeriat, tarikat, hakikat ve marifet ilkelerine sıkı bir şekilde bağlı kalan Nakşîbendilik önce zahirin sonra batının temizliği ve bilahire Allaha yakın olmayı ve Onu bilme safhalarını içerir.- T“rkistan menşeili- tarikat Bahauddin Nakşibendiye nispet edilir. İslâmlaşmanın sözkonu olduğu her yerde varlığına rastlanan tarikatın pir i sanisi olan İmam-iı Rabbani . y“zyılda (indistanda tasavvufun o g“ne kadar iman ve Hindistanitikat yön“nden tenkit- edilen hususlarından arındırılıp tamamen- ehl s“nnet çizgisine oturması için tecdid hareketini başlattı. Yine da seyr i s“lukunu tamamlayan Mevlânâ (alid i Bağdâdînin irşadı ile (alidiye Kolu . y“zyılda Anadoluda yeni bir açılım yaptı.164

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

İslâm Ansiklopedisi ve Mustafa BalkanlardakiTasavvuf varlığı ve Tarikatlar oradaki diğer Tarihi tarikatlara nazaran sınırlı olmuştur. Talrikatlar ile ilgili geniş bilgi için Karanın adlı eserlere bakılabilir. Bu noktadan sonra Balkan kökenli tarikata mensubiyetlerinin, devlet yönetiminde yapılan hatalara karşı çıkan g“çl“ kişiliklerinin yanısıra edebî eserleriyle öne çıkan şairlerden bazıları ele alınacaktır. Fadlî, Atpazarlı Osman Efendi Celvetî (d.1041/1631-ö. /

Asıl adı Osman Fadlî bin Seyyid Fethullahdır. (./ M. yılında Bulgaristanın Şumnu kasabasında doğdu. Klasik edebiyatımızda "Fadlî" mahlasını kullanan altı şairden birisi olan Osman Fadlî Efendi, İstanbulda yetişen b“y“k velilerdendir. Celveti tarikatı şeyhlerininhur oldu. ileri gelenlerinden ve b“y“k sufilerdendir.- Fatihte Atpazarı denilen yerde oturduğu için Atpazarı Şeyhi Osman Efendi namıyla meş Osman Fadlî Efendi, Fadlî i İlâhî, Emir Efendi, Emir Sultan, Atpazarî, Şeyh Osman ve Kutub Osman olarak da bilinir Akkuş : . Ailesi hakkında bilgiler sınırlıdır. Babası Fethullah Ziyâde, Seyyid ve Osmanlı- ordusunda görevli bir askerdir. (z. (asanın soyundan olduğu söylenen Osman Fadlî Efendinin yaptığı birçok evlikten Şeyh Mehmed el Cûdî, evlatMustafa sahibi Efendi, olm Ahmed Efendi, Abdullah Efendi, Sâliha (anım, (anîfe (anım, (atîce (anım, Âişe (anım olmak “zere dört erkek dört de kız uştur Bursevi : . Osman Fadlî Efendi on yedi yaşına kadar tahsilini Şumnuda babasından aldı. Babasıolunda onu m“kemmel ilerlemek bir şekilde yetiştirmeye çalıştı. Babasının vefatından sonra annesinden ilim tahsili için aldığı izinle tahsilini ilerletip tasavvuf y için Edirneye gitti. İlim öğrenmede çok gayretli ve çalışkan olan Osman Efendi, iyi bir eğitim alıp Arapça, Farsça ve tasavvuf ilminin inceliklerini öğrendi. Edirnede Azîz Mahmûd (“dâyînin halîfelerinden, Saçlı İbrâhim Efendinin dergâhında eğitimini devam ettirdi. İbrâhim Efendi,- Seyyid Osman Efendinin gayret ve kabiliyetini görerek,- terbiyesinden Efendiaciz olduğunu bildirdi ve İstanbulda bulunan b“y“k âlim Zâkir zâde Abdullah Efendiye gönderdi. İstanbula gidip, Zâkir zâde Abdullah 1994: 142).nin himayesi altına girerek uzun s“re derslerine devam etti ve tasavvufta s“lûkunu Celvetilik esasları “zerinde tamamladı. Muslu ildi. Burada Osman Fadlî Efendi, hem zahirî hem de bâtini derslerini tamamladıktan sonra Aydos kasabasına halife olarak gönder vaaz ve irşadla meşgul olan Osman Fadlî Efendi, şeyhinin öl“m“ “zerine m“stakil bir şeyh olarak (./ M. yılında Filibeye yerleşti. Filibe beldesinde on beş yıldan fazla kaldı. yılında İstanbulda Atpazarı165

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. olarak bilinen semtteki K

ul Camiinde hizmete başladı. (em Atpazarı Tekkesinde hem de Zeyrek Tekkesinde irşad faaliyetinde bulundu. Aynı zamanda muhtelif camilerde de vaazlar verdi. (./ M. yılında da Sultan Selim Camii Cuma vaizliğine getirildi Özcan : , . Bir s“re sonra devletin ileri gelenleriyle anlaşmazlığa d“şt“ ve Merzifonlu Kara Mustafa Paşanın ardından sadrazam olan Kara Keth“daonra bir İbrahim emir Paşanın sadareti döneminde mallarına el konuldu ve memleketi olan Şumnuya s“rg“n edildi. Osman Fadlî Efendi bir s“re s “zerine Konya, Lârende, Silifke, Lefkoşa yoluyla Magosaya gitti. Burada da irşad ve vaazlarına devam etti. Ancak Kıbrıs valisi bu faaliyetini yasakladı. Osman Fadlî Efendi s“rg“n edilişinden bir s“re sonra m“ridi, talebesi ve halifesi İsmail (akkı Bursevîye mektup yazarak kendisini ziyaret etmesini istedi. Bu ziyaret sırasında Osman Fadlî Efendi kendi yerine İsmail (akkı Bursevîyi şeyh tayin etti. / yılında vefat etti. Magosada defnedildi Yıldız : , . - Osman Fadlî Efendi, y“ksek tasavvufi ve ilmi kimliği yanında şairliği ile de tanınmıştır. Talebelik döneminde şeyhi Zâkir zâde bAbdulllahın zahirî ilimleri ders vermediği için, başka hocalardan zahirî ilimler tahsil etmiştir. Osman Fadlî Efendi, nazmında muasırı tarikat ehli azı kimseleri eleştirmiştir. Ona göre ön“ne gelen, şiir yazıp bunu ilahi olarak adlandırmakta ve meşayih Kuran tilavetinden y“z çevirip ilahilerle vakit geçirmektedir. Mutasavvıflar arasında yaygın olan şiir söyleme ve şiir şerh etme geleneği doğrultusunda Osman Fazlî Efendi de, Aziz Mahmud (“dâyî, Yunus Emre gibi sufilerin şiirlerini şerh etmiş ve talebelerine aktarmıştır. Osman Fadlî Efendi, divanının birçok yerinde şiir anlayışını ve şiir yazma sebebini tekrarlamıştır. Şiirlerinde vezin kusurları gör“lmektedir. Şiire öncelikle bir sanat endişesiyle değil, d“ş“ncelerini başkalarına anlatmada etkili bir yöntem d“ş“ncesiyle bakmaktadır. Söyleyişten çok söylenene önem vermiştir. Mensup olduğu-i tasavvufi d“ş“nceyi de dikkate alarak sanatı ve öğretiyi bir araya getirmeye çalışmıştır. Şiirlerinde yaşadığı y“zyılda etkili olan Sebk (indi akımının tesiri gör“lmektedir. Eserlerinde iyi derecede hakim olduğu Arapça ve Farsça bilgisini yansıtmıştır. Arapça ve Farsça kelimelerden de faydalanmıştır. Bazı şiirlerinde Farsça terkipleri de kullanmıştır. Genel olarak gazel tarzında naat, m“nacaat ve tevhid t“r“nde yazdığı şiirleriyle duygularını samimi bir şekilde ifade etmiştir.

Osman Fadlî Efendi, dinî ilimler, tasavvuf ve Arap edebiyatı ile - -Gayb: ilgili. Misbâhul eserler yazmıştır.Kalb Şerhu Eserleri Miftâhil şunlardır: - Osman Fazlî Atpazarînin, Sadreddin Konevî ö./nin Miftâhul Gayb adlı eserine yazdığı şerhidir. 166

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. . Mirâtu Esrâril-İrfân:

Bu eser Sadreddin Konevînin Fatiha tefsirinin 3. el- - - - haşiyesidir.Lâihât“l Berkiyyât fî Keşfil (ucub vel Estâr an V“cûhi Esrâri Bazil Ehadis vel-Âyât: - Bazı ayet ve hadislerin tasavvufî yorumunu yaptığı bu eserinde kalbine doğan bilgileri vahdet i v“cûd çizgisindeki 4. Te - Bu eser Muhyiddin- bir tasavvufcelliyât anlayışıylaı Berkıyye: kaleme almıştır.

i Arabînin Aşkıyye - kasidesinin. Fethul Bab: şerhidir. - M“nazara ilmine dair Adudud din Ahmed b. R“kneddin - - - - ö.in. Risâle i Rahmâniyye Risâlet“l Adûdiyye fî Beyân adlıi Kelimetil eserinin şerhidir.İrfâniyye: ile ilgili bir eserdir. Esmâ i ilâhiyye . Mektûbât-ı Osman Celvetî li-Tilmîzihî Şeyh İsmail (akkı: Bu eser

Osman Fadlî Efendinin İsmâil (akkı Bursevîye yazdığı mektuplardan -Hikem: .oluşmaktadır. Şerhu Fusûsil

Bursevînin belirttiğine göre Filibede iken telif 9 - ettiği. (âşiye bu eserini alâ daha Muhtasaril sonra yakmıştır.Maânî: - Bu eser Sadeddin Taftâzânînin Hikmet ve kimya ilmi ile ilgilidir. Muhtasarul. (idayet“lMaânî –M“tehayyirin: isimli eserine yazılmış bir hâşiyedir. 11. Mutavvel (aşiyesi: Beyan ilmi ile ilgilidir. . (âşiye alâ Muhtasar-i Şerhit-Telhîs: - - . (âşiye alâ Muhtasarîs Sad: Arap Edebiyatına dairdir. - Muhtasar“l Meaninin bir haşiyesi -i Tenkih: ha dairdir. .olan Şerh (aşiye i Mağribiyye ile birlikte basılmıştır. - . Gâyet“l M“ntehâb:Bu eser fık - (en“z k“t“phanelerde- herhangi bir n“shası tespit edilememiş olan bu eser Osman Fazlî Atpazarînin simyaya dair eseri olup şeyhin ilm i iksîrde yed i tûlâ sahibi olduğu İsmail (akkî -Miftah: Bursevî. (âşiyetu tarafından Muhtasar nakledilir. ala şerhi Telhic“'l dair bir eserdir. Arap Edebiyatına . Câmi-i Kasâs ve Divân: Eserin 4a- anzum bir siyer - - b arasında m kitabı olan Câmi i Kasas vardır. a a varakları arasında Divanı mevcuttur. Yılmaz :

Divanından bir örnek: 167

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Kapunda kulların oldu İlâhî bir böl“k izâf Kimi “mmi kimi âlim kimi bende kimi eşrâf

Sana lâyık bizâat gerçi bizde yok yine ammâ (arîdâr-ı atâyâ-yı cenâbındır kamû esnâf

K“nûz-ı rahmet “ gufrânına irmez ukûl aslâ Bilinmekden m“berrâdur cenâbında olan evsâf

(abîbin kim olupdur on sekiz bin âleme rahmet Anın şer-i m“nîriyle m“cellâdur kamû etrâf

Eğerçi bazı bedbaht eylemez âyinini icrâ Cevâhir kıymetin teşhis ider mi olmayan sarrâf

Anın fikri ile oldı olanlar matlûb vâsıl Anın zikri ile kat-ı menâzil eyledi eslâf

Resûl-ı m“ctebâ v“ çâr yârı h“rmeti yâ Rabb Sana kul ana “mmet eyle Fazlî id“p dil-i sâf (Erdem 2008: 156)

Abdî, Abd“lhay Celvetî ö. / eserlerinde mahl Anadoluda yetişen evliyalardan birisi olan Abd“lhay Celvetî, bir bilgi yoktur. Fakatas olarakTefsir- bazen- Abdî- bazen de Abd“lhayı kullanmıştır. Edirnede doğmuş olup kaynaklarda doğum tarihiyle ilgili i Baz ı S“ver i Kuraniyye adlı eserine bir m“stensih tarafından ilave edilen bir kayıttan yetmiş altı yaşında öld“ğ“ söylenmektedir. Bu nedenle doğum tarihi de yılı olarak gösterilebilir Özcan : . Ailesi ile ilgili bilgiler sınırlıdır. Babası- Celvetiyye tarikatı şeyhlerinden Saçlı İbrahim Efendi, annesi ise- Aziz Mahmud (“dâyînin kızı Şerife Fatma (anımdır. Oğlu Ebus suûd Mehmed Efendi, dedesi Solakbaş Mustafa Ağadır. Damadı Nesîmî zâde CelvetiyyeAhmed Efendi tarik de tarikatı temsil eden şeyhlerdendir Yılmaz : . Abd“lhay Celvetî, babasının yanında yetişti, iyi bir tasavvuf eğitimi aldı. atının adab ve erkânını tahsil etti. İyi derecede Arapça ve Farsça öğrenip tefsir konusunda ihtisaslaştı. Eğitimini tamamladıktan sonra icazetini babası Saçlı İbrahim Efendi ö./den aldı Derin :. Meslek hayatına ilk olarak bug“n Bulgaristan sınırları içinde kalan Akçakızanlık kazasında Alaeddin Efendi zaviyesi şeyhliğinde göreve başladı. Burada irşad işlerine devam ederken babasının Edirne Selimiye Camii vaizi iken vefat etmesi sonucu 168

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. - yılında bu caminin vaizliğiyle Dizdar zâde tekkesi şeyhliğini “stlendi ve bu görevi yılına kadar s“rd“rd“. Daha sonra İstanbulun Kadırga semtindeki Sokullu Mehmed Paşa Zaviyesine tayin edildi. de Eminön“ Yeni Cami vaizliğine, de ise Üsk“dar Aziz Mahmud (“dâyî Dergâhı şeyhliğine on birinci postnişin olarak getirildi ve vefatına kadar bu görevde kaldı. Kıla Abd“lhay sana (ak rahmeti- mısraının delalet ettiği (./r (Muslu M. 2004: 430). yılında vefat eden Abd“lhay Efendinin mezarı, Üsk“darda (alil Paşa t“rbesinde (alil Paşa zâde

Mahmûd Beyin yanındadı -Beyan li- - - -Eman: . Feth“lEserleri şunlardır:(usulin Nasri vel Fethi vel Arapça bir eser olup Fetih suresinin tefsiridir. S“leymaniye K“t“phanesi (acı Beşir Ağa 2. Tefsir- - - T kısmı numaradai Baz ı S“ver kayıtlıdır.i Kuraniyye: “rkçe bir eser olup Meryem, Yasin, Fetih, Rahman, Nebe, Naziat, Abese, Tekvir, İnfitar, Mutaffifin, ve Kevser surelerinin tefsiridir. Eserin yazma n“shası İstanbul Üniversitesi - K“t“phanesi. (acı Bayram numaradaı Velînin kayıtlıdır. Çalabım bir şâr yaratmış-26a) numarada iki cihân arasındamısraı ile başlayan şiirinin şerhi: K“ç“k bir risale olan eser İstanbul Üniversitesi K“t“phanesi vr. b 4. Manzum Kaside- Bu eserde Nuruosmaniye kayıtlıdır. i B“rde Terc“mesi:

K“t“phanesi numarada kayıtlıdır Yavuz : , . Celvetiyye tarikatının önde gelen şeyhlerinden biri olan Abd“lhay Efendi, tasavvufi sahadaki ilmî seviyesi ve şahsiyetiyle ön plana çıkmaktadır. G“çl“ mutasavvıf kişiliği döneminin önde gelen vaizi, m“fessiri ve şairi olmasından kaynaklanmaktadır. Şiirlerini Aziz Mahmud (“dâyînin etkisi altında kalarak yazmıştır. Abd“lhay mahlası ile yazdığı ilâhilerinin b“y“k kısmı birçok musiki¬şinas tarafından bestelenmiştir. Bazı ilahileri g“n“m“zde de söylenmektedir. Yaşadığı Cenab-y“zyılın dil özelliklerine bakıldığında,- manzum eserleri daha sade, mensur eserleri ise anlaşılması daha - g“çt“r. Eserlerinde ana tema ı Allah, Resulullah ve Kuran ı Kerimdir. Tasavvuf edebiyatında Yunus Emre, Eşrefoğlu Rûmî ve Niyâzî i Mısrî gibi, şiirlerine en çok beste yapılmış birkaç şairden biri olmasına rağmen, hen“z bir divanı bulunamamıştır. Tekke şairi olmasına rağmen manzumelerinde divan şiirinin vezin ve nazım şekillerini de kullanmıştır. Eserlerinde Arapça ve

Farsça kelimeleri de zaman zaman kullanmıştır.

AşağıdakiEtti İlahisi kalbi tasavvufm“rîdi nûrânî musikisinin nûrânî bestelenmiş bir eseridir. 169

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Kameri lâ ilâhe illallah Kameri lâ ilâhe illallah

Kıldı halkı cihâna erzânî erzânî Cevheri lâ ilâhe illallah cevheri lâ ilâhe illallah

Nefsini öld“rmeğe penah oldu Nefsini öld“rmeğe penah oldu (ançeri lâ ilâhe illallah hanceri lâ ilâhe illallah

Ola Abd“lhay ya muîn“ zâhir muîni zâhir Leşkeri lâ ilâhe illallah leşkeri lâ ilâhe illallah

http://trtnotaarsivi.com/arsiv/tsm/3001-4000/3964.gifAbd“lhay Celvetî. İlahî. Etti kalbi m“rîdi nûrânî.

[erişim tarihi: ... Sabûrî, Dede Çelebi Celvetî (d.1048/1638 - ö./

. Mehmed Sabûrî Efendi (./ M. Bulgaristanın Filibe şehrinde d“nyaya gelmiştir. . y“zyıl Celvetî tarikatı şeyhlerindendir Şiirinde Sabûrî mahlasını kullanan Mehmed Efendi, çevresindekiler tarafından Dede Çelebi olarak tanınmıştır. Babası Filibe Zaviyesinin postnişinlerinden Şeyh Mustafa Efendi ö./ ve oğlunun adı İsmail Efendi ö./dir Muslu : . Mehmed Sabûrî Efendi, ilim tahsil etmek için (./ M. yılında İstanbula gelmiş, sağlam bir hadis ve tefsir ilmi tahsil etmiştir. Dokuz yıllık eğitimden sonra (./ M. yılında tekrar Filibeye dönerek Şeyh İsmail- Zâviyesinde ilim ve irşad faaliyetlerini s“rd“rm“ş, öte yandan Filibe âlimleriyle- s“rekli gör“şm“ş ve Şihâb“ddin Paşa Camii vaizi Şeyh“l kurra Muhammed Efendiden eksik kalan eğitimini tamamlamıştır Akkuş Yılmaz : . Eğitimini tamamladıktan sonra Gafûrî Şeyh Mahmud Efendi ö./ye intisap etmiş ve halifesi olmuştur. Gafûrî Mahmûd Efendi ise (“dâyî Âsitânesi şeyhi Mukad Ahmed Efendinin halifesi ve meşhur bir vaizdir. Ayrıca (“dâyî Âsitânesine postnişin olmuştur. Yılmaz : . Mehmed Sabûrî Efendi, Filibede on yıl - kaldıktan sonra şeyhi Gafûrî Efendi vefat edince İstanbula tekrar dönm“ş ve muhtelif camilerde vaizlik yapmıştır. Edide Üsk“dar Bulgurlu Üçpınar Mahallesindeki Gafûrî Tekkesine şeyh olmuştur. Aynı sene Kazasker Abd“lkadir Efendinin kendisi için rnekapı civarında bir cami ve tekke yaptırması sebebiyle buraya birinci postnişin olarak şeyhliği “stlenen Sabûrî Efendi, bu görevinin yanı sıra İstanbulun çeşitli camilerinde vaaz ve irşad faaliyetlerini s“rd“rm“şt“r. yılında S“tl“ceye nakledilmiş ve bir m“ddet sonra da Mustafa Erzincanînin vefatı “zerine yılında (“dâyî170 Asitânesinin on “ç“nc“ şeyhi olarak tayin edilmiştir. Yedi sene görevde 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. kaldıktan sonra Muharrem / Aralıkde vefat- etmiş-i kurb- ve şeyhi Gafûrîin kabri yanına defnedilmiştir. Nahîfî S“leyman Efendi vefatı “zerine şu tarih d“şm“şt“r: Ola Dede Çelebi kâm bîn ı (udâ. Özcan : , .

Çeşitli mecmualarda Sabûrî mahlasıyla yazdığı ilahiyata dair birkaç manzumesininÇ“n m“bârek olduğu g“nlerin söylenir. âlemde vârı Cumadır C“mle îmân ehlinin cisminde cânı Cumadır

Gecesi Kadr-i m“bârek g“n“ îd-i şerîf Lâ-cerem rahmet ayının nişânı Cumadır

Uçmaga uçmak dilersen olma hâli Cumadan Cennet-i kerîm“n dilersen olma hâli Cumadır

Ey Sabûrî azmedip cennet dîyarına giden (er g“n“ bir îddir îdinin îdi Cumadır (Hocazade 1318: 134)

Vahdetî, Osman Celvetî ö. /

Vahdetî Osman Üsk“p doğumludur. Şeyh İsmail (akkı Bursevînin halifelerinden ve Celvetî Tarikatı şeyhlerindendir. Asıl adının Osman olduğu kaynaklarda gösterilmektedir. Vahdetî mahlasını Şeyhi İsmail (akkı Bursevi tarafından verilmiştir. (alife olarak tarEdirneye gönderildiği ve orada ilim, irşad ve tedrisle meşgul olduğu ve oraya yerleştiğinden için Edirneli olarak şöhret bulmuştur. Doğum ihi hakkında kaynaklarda herhangi bir bilgi yoktur Yavuz : . İlim ve irfan sahibi bir zat olan Vahdetî Osman Efendi, Edirnede Celvetî adabı “zerine irşadını s“rd“rm“şt“r. (./ M. Ramazan ayında G“lşenî tarikatı mensubu (asan Sezai ile bir s“re birlikte olmuş ve aralarında b“y“k bir muhabbet meydana gelmiştir. Bunun sonucu olarak da Osman Efendinin başlayıp bitiremediği bir şiiri Sezai bitirmiş ve Divanına almıştır Çelikoğlu : . Vahdetî Osman Efendi, İsmail (akkı Bursevî Üsk“pte görev yaptığı sırada onun emrine girmiş ve birlikte Köpr“l“, Ustrumca ve Bursaya seyahat etmişlerdir. Daha sonra bir m“ddet İstanbulda Atpazarlı Osman Fadlînin hizmetinde de bulunmuştur. Osman Fadlî Efendinin Mogosada s“rg“nde bulunduğu171

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. sırada İsmail (akkı Bursevî ile birlikte Magosaya gitmiş, vefatına kadar orada kalmış, şeyhinin defni sırasında orada bulunmuştur. Vahdeti, Fadlînin oğlu Ali Dede ile birlikte Kıbrıstan İstanbula Tamâm“ dönm“ş ve l-Feyz daha sonra Bursevinin yanına gelmiştir. Osman Efendi, İsmail (akkı Burseviyi şeyhi Fadlî ile ilgili hatıratını kaydettiği i yazmaya teşvik etmesi ile bilinir. Akkuş : . Vahdetî Osman Efendi, (./ M. yılında Edirnede vefat etmiş -83). ve Uzun Kaldırımda Ayşe Kadın (anı Ekmekçizâde Ahmed Paşa Kervansarayı bitişiğindeki kabristanlığa defnedilmiştir Yurtsever : Şeri ilimlerde mertebesi y“ksek ve aynı zamanda şair olan Vahdeti Osman Efendi fıkıh ilminde ihtisas sahibidir. Şairliğinden ziyade tasavvufî kimliği ile tanınan bir kişidir. Yaşadığı asrın önemli şeyhlerinden birisi olduğuna hiç kuşku yoktur. Fıkıh ve (adis alanında devrinin önemli kişilerinden birisi olmuştur. İlim ve amel ile b“t“nleşmiş bir tasavvuf anlayışına sahip olan Vahdeti Osman Efendi, her zaman kitap ve s“nnete ittibâ etmekle iftihâr etmiş ve kendisinin yetiştirdiği şahıslara da bu tavsiyede bulunmuştur. Zâhirî ilimlerde del b“y“k bir zât olan Osman Efendi, şerî ilimlerde de yazdığı eserler ve yaptığı şerhlerle dikkatleri çekmiştir. Eserlerinde kullandığı di genellikle anlaşılmakta olup bazen Arapça ve Farsça kelimeleri de kullanmıştır. Eserleri edebî açıdan değil de tasavvufi açıdan incelenmesi daha doğru olacaktır. iz TasavvufiCelvetîyiz neşvesi şuzâhiran beyitte gerçi açıkca s“kûndur gör“lmektedir: debim Rûh u sırda çokdur ammâ raksımız devrânımız : . DivançeVahdetî Osman Efendinin eserleri şunlardır: - - : . Arâis“l F“nûnKaynaklarda li Nefâisil ismi geçenUyûn eser hen“z bulunamamıştır. Esad Efendi nr. 3775 (1-99 vr Bu eser, S“leymaniye K“t“phanesi -i Hadis-i Erbain: - . Şerh .da kayıtlıdır.

El yazısı ile yazma (adis i Erbaîn Şerhi,

S“leymaniye. Kifâye Terc“mesi: K“t“phanesi Esad Efendi nr. vr.da kayıtlıdır. - Dilbilgisi kitabıdır. Eserin başındaki kayda göre, eski Urfa Kadısı (“seyin Pâşâ zâde Mustafâ Efendinin tavsiye ve teşvikiyle terc“meye (. senesi Şevvâl Ayının on beşinci Çarşamba g“n“ başlamış Tennûz Çarşamba ve son sayfadaki kayda göre de, Senesi Muharrem Ayının . Çarşamba G“n“ Ekim Çarşamba tamamlamıştır. Bu n“shayı Ahmed (arpûtî Efendi istinsâh etmiştir. S“leymaniye K“t“phanesi Ayasofya nr. vr.da kayıtlıdır. 172

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 5. el-Ecvibet“'l-Mutahhara fi Beydati'l-(adîsil- M“nekkera: nr. 115 (19-

S“leymaniye K“t“phanesi Giresun Yazmaları - : nr. 1193 (9 . İrsâl“şvr.da kayıtlıdır.Şar

S“leymaniye K“t“phanesi (. (“sn“ Paşa - - vr.da. Meâlim“l kayıtlıdır.Ahkâm li Ehlil lslâm: Efendi nr. 3775 (100- S“leymaniye K“t“phanesi Esad - - . Risale fi Ademi Cevâzi vr.da Tazîm kayıtlıdır.i Ayâdin Nasârâ: - S“leymaniye K“t“phanesi Şehzade Mehmed nr. vr.da kayıtlıdır. - - Ayrıca, İbrahim (alebî ö. /nin M“ltekâsına M“htedel Enhur ilâ M“lteka Ebhur adıyla şerh etmiştir. Meşhur bir fıkıh kitabı olup şimdiye kadar “zerine meşhur fıkıh âlimleri tarafından otuzu aşkın şerh yapılmıştır. S“leymaniye K“t“phanesi Esad Efendi nr. ; Laleli, nr. vrda kayıtlıdır.

Eser yılında İstanbulda basılmıştır Muslu : -ender-har Bir gazeliBana şöyledir: sensiz yemek içmek harâm âm olsun Firâkınla geçen g“nler kıyâm-ender-kıyâm olsun

Perîşanlık diler dil kayd-ı z“lf“nde nice demdir (evâdârın olanlar sevdiğim ko bî-nizâm olsun

Fenâ g“l-zârın servi durur ber-pâ ayağ ûzre (akîkat bağı servisin sana her-dem hırâm olsun

Bana g“ld“rme agyârı tecellînle beni g“ld“r Nigâh et bana uşşâkın içinde ihtirâm olsun

Dilersen yâr ile vahdet koma agyârı kalbinde Safâ-yı Vahdetî bulmağa her dem ihtimâm olsun

Çelikoğlu : Fevzî, Mehmed Celvetî (d.1048/1638 - ö./

Bosnada doğmuştur. Asıl adı Mehmed olan şair tahsilini İstanbulda yapmış ve Üsk“dara yerleşmiştir. Bir m“ddet sonra saray kâtibi olmuş, daha sonra bu görevden ayrılmıştır. Şeyh Selâmi Efendiden el aldıktan sonra, bir m“ddet burada-792). hizmet edip tarikat âdâbını öğrenmiştir. /te vefat etmiştir Çapan : ; Abdulkadiroğlu : ; Tuman : 173

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Dîvân

Şairin ında kendi doğumuna ve sakal bırakmasına 282d“ş“rd“ğ“-284). tarih manzumesinden / yılında doğduğu, / yılında da sakal bıraktığı anlaşılmaktadır Kaplan : Dîvân Dîvân -i bent, 3 terkib- Fevzînin bilinen tek eseri ıdır. Bu da mensur bir bulunmaktaddibace, terci i bent, musammat kaside, m“semmen, tahmis, sı Farsça gazel, tarih, i Farsça rubaî ve kıta -i ır. Safâyî, Fevzî hakkında nazm “ inşâda v“ kayd “ imlâda kesb mahâret ile asruñ şuarâsından Çapan : diyerek onun nazım ve nesirdeki başarısından söz eder. Fevzî aynı dönemde yaşadığı Vecdî, Nâilî ve Mezâkînin şiirlerine nazire yazmış; Nefî, Fehîm ve Şehrînin zamanbazı şiirlerini zaman de Sebk- tahmis ederek edebî olarak kimlerden etkilendiğine dairKaynaklarda birtakım Divan' ipuçları vermiştir. Sade bir dil kullanmayı 2005: 508) tercih eden şair, i (indî etkisinin hissedildiği şiirler de yazmıştır.

ı olduğu kayıtlıdır. Çapan - DivanındanSâkî şarâb bir gazeli:ı lal“n iç“r hâcet“m budur Bezm-i ezelde menşe-i keyfiyyet“m budur

Şeb-tâ-seher hayâl“n ile çeşm-i p“r-seher Dâd “ sitâd-ı kâmdadur işret“m budur

Ehl-i haşr kulak çeke nazran şikâfına Mahşerde sîne-çâk olayum niyyet“m budur

İdmân id“p kemân-ı belâya bu menzil“n Tâ ğâyetinde taş dikey“m himmet“m budur

Ben bu kabâyı şâla virem gibi âkibet Dîvâne oldı dirler ise rağbet“m budur

Ey akl-ı dûr-bîn beni koy kendi hâl“me Ben dâye-perver-i elemem râhatum budu

Fevzî sen“nle matlabımuz bir deg“l mid“r Ahd-i kadîmi yâda get“r minnet“m budur Kaplan : 195-196)

Gurbî, Ahmed Bektaşî (d.1110/1698-99 - ö./-70)

174

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

- Sırbistanın Dîvân Sancak bölgesinde kalan Yenipazarda-23 Novipazar doğdu. Asıl adı Ahmeddir. Derviş Ahmed ve-99 Ahmed el Gurbî olarak tanındı. ındaki bir şiirinde /- yılında yaşında olduğunu söylemesi, Gurbînin / senesinde doğduğunu ortaya koymaktadır. Yine Eimmet“l asliyyede Edirne yakınlarında Kızıldeli Sultan Ocağına mensup Seyyid Ali Dergâhında Rahmi mahlasıyla şiirler yazan Muhammed Muslî adında bir Bektaşîye bağlandığı söylenir. Gurbînin Yenipazardaki t“rbesinde iki kitabe vardır. Muhtemelen m“ridi olan Abdulkâdir adlı kişi tarafından yazılan bu kitabelerden birinde tarihini veren Zâhir ve h“vallâh ibaresi şairin öl“m“ne 1769-70 tarih veya d“ş“r“lm“şt“r. 1771- Kitabenin sonunda ise rakamla tarihi yazılıdır. Bu durumda Gurbînin vefat tarihini bu iki yıldan biri-11) yıllarından biri olmalıdır. Yenipazarda bulunan t“rbesi halkın önemli ziyaretgâhlarından biridir. Selçuk : Kaynaklarda Gurbinin tahsili hakkında bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak bazı kelimelerin imlasını karıstırması, onun d“zenli bir medrese egitimi görmedigini d“ş“nd“r“r. Manzumelerinde siirlerindegecen ayet Allah, ve hadisler peygamber ise ve Gurbinin ehl- dini ilimlere vakıf oldugunu gostermektedir. Divanın sonunda Farsca siirler bulunur. Gurbinin i beyt sevgisi ağır basar. Batıni ve enf“si aleme özlem dunya nimetlerini terk ve nefsi terbiye etme, devir nazariyesi gibi konular şiirinde işlenir. Şairin tekke egitimi almış olduğu açıktır. Özmen : / sergiler: G“l“n dikenin elinden kurtarılışını anlattıgı şiirinin son beyti kişiliğini Verd-i zatun gel e sen de Gurbi Er isen nefsun elinden kurtar

1. Dîvân:İkiGurbî eseri vardır: Dîvânı nın bilinen tek n“shasıkle bir İstanbul kasidesinde, B“y“kşehir klasik Belediye K“t“phanesi Atat“rk Kitaplığı, numaradadır. Eserinde Yenipazara ait bilgiler çoktur. Özelli edebiyatımızda alışılmadık bir şekilde Yenipazarın tarih ve coğrafyasını ilimâdeta a resmetmektedir. Şehrin dağları, ırmakları, mesire yerleri isim isim sayılır. Camileri, medreseleri, köpr“leri, Yenipazarda yetişen devlet ve damları, ormanlar, bitki ört“s“ ve madenlerine hatta halkın geçim kaynaklarına kadar anlatılan bu kaside kayda değer, orijinal birm manzumedir. kadarı gazel olmak “zere hemen b“t“n nazım şekillerinden ve aruz bahirlerinden örnekler mevcuttur. (em aruz he bulunanheceyle Dîvân şiirleri bulunan Gurbînin aruz vezniyle yazdığı şiirlerin oldukça metîn ve selîs olduğu gör“lmektedir. ye yakın manzume m“rettep değildir. 175

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 2. Eimmet“l-Asliyye: " eserdir. Es tesdis mevcuttur. 1157/1744-45Fâilât“nfâilât“nfâil“n" tarihinde kalıbında, beyitlik bir asen mesnevi Dîvân olarak tertip edilen eserde birkaç nazm Dîvân ve bir yazılan İmambu övg“s“ndekieserin Dîvân bu eser n“shasının başında yer alır. Gurbî, ını 18/116)yazdığı tarihi de ayrıca olarak söylediği için, m“stakil olan ından bağımsız olduğu d“ş“n“l“r. T“rk Ans. :

BektaşilikleBil diyey“m ilgili bir pîr“m şiiri: sana bu dem belî Kutb-ı ‛âlem (âcı Bektâs-ı Velî

(em Edirne kurbı did“m tekyemi Tenri tagında binâ-yı muhkemi

Kırklarun ser-çesmesi kızıl deli Post-nisîni m“rsid“m Seyyîd ‛Alî

Rehber“m dervîsi anun Muslîd“r (ak rızâsın gözed“r ol uslıdur

İş bu halkundur delîl“m ahlası Nâmı Muhammedd“r “ Rahmî mahlası Selçuk :

M“neccimbaşı Şeyh Ahmed Dede Mevlevî ö./-02) Selanik' -i Mevlevi'den maddi ve manevi dersler te doğdu. Şeyhî Mehmet Dede'den el alarak Mevlevîliğe girdi. Selanik'te Şeyh Ahmed aldı Ekincii, :. yaşında İstanbul'a gelerek Arzî Mehmet alarakDede'nin hizmetinde hizmetinde bulundu. bulundu. Sonra Daha Edirne'yesonra Kasım geldi. Paşa Sultan Mevlevihanesi Mehmet şeyh Seyyit Fazıl (alil Dede'den yıl kadar tefsir, hadis ve fıkıh dersi bir ara kendisine kendisini M“neccimek Çelebi yerine m“neccimbaşı tayin etti. yıl Medine'de hadis dersi aldı Ekinci :. Padişah Kud“s payesi ve iki adet arpalık bağışladı. Fevz- i yıl azîm bu 1113/1702görevde kaldıktan tarihi sonra, yıl Mekke'de Mevlevihane'de şeyhlik yaptı. yaşlarında Ramazan'ın son g“n“ vefat etmiştir. 2013:119).vefatına tarihtir Ekinci :. M“rettep divanında Âşık mahlasını kullanmıştır. Tezkirelerde Ahmet ve Âşık mahlaslarıyla yer alır. Ekinci Eserleri: . Letâyif-nâme: Ubeydi- Letâyif-nâme Farsça İstiare Risalesi' i Zakanî'nin 'sini T“rkçeye176 çevirdi. Usam'ın ni ve Arz“ddin'in ahlâkla ilgili 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. M“nneccimbaşı Tarihi eserinimusikide şerh etmiştir. Meşhur bu zatındır. Bunlardan başka tıp, âlet bilimleri, hadis, tefsir, heyet, hendese ve -i siyeh-mest- birçokEy eseri dil sakın vardır. o çeşm i işvenin Destinde hancer-i nigeh-i bî-emânı var

Servin çemende kaddine hem-serlige senin Ey nev-nihâl-i bâg-ı letâfet ne cânı var

Jâle dermiş ol d“r-i dendâna ey hokka-dehen Goncaya incinme oldur anun agzına d“şen -258)

Abd“lkadiroğlu : Mehmed Nâşid Mevlevî ö./ geldi. Ramiz - Şiirlerinde Nâşid mahlasını kullanan şair, Belgradda d“nyaya ve 'e göre Erdem : , asrın ulemasından ders alan medresesineve ilim yolunda y“r“yen oldu. Nâşid, 1 medrese tahsilini - m“teakip m“lazım Efendi/ yerine Sahn- senesi sonlarında da haric m“derris da Sâcidî zâde Mehmed Saîd 1178 ı Semân m“derrisliğine y“kseldi. S“leymaniye Medresesinden Ahmed Paşazade Veliyy“ddîn Beyefendi yerine Rebi“lâhiri başlarında Eyl“l Üsk“dar Mevlevihanesine atandı. Mevleviyet görevi sırasında şeyh“lislamlık gözetiminde bulunan vakıfları teftiş etti. (izmetinde bulunduğu İstanbul Rumeli kadısı İlmî ve Anadolu Ahmed kalemindeEfendinin s“rg“ne gönderilmesiyle gözden d“şt“ ve bir m“ddet 1180/1766 Limni adasında ikamet etti. Mahmud Paşa'nın naipliği ve Zaviyesindedir.tezkirecilik görevlerinde bulunduktan sonra yılında vefat etti. Mezarı Edirnekapı dışında Emîr Buhârî Ramiz, Dîvân (Erdem 1994: tezkiresine aldığı bir gazelin şairin birkaç sayfalık ından alındığını söyler fakat şiiri vermez ve. Buradan Nâşidin bir divan tertip ettiği anlaşılmkatadır. Fakat k“t“phanelerde n“shasına rastlanmamıştır. Râmiz'e göre Nâşid, ilimde şiirde hayli h“nerlidir. (oş lisanı ve siyer naklindeki seçkinliği yanında272). kibar mizacıyla da tanınmıştır. Ramizin ifadesiyle, saf altın gibi kıymetli kişiliği sebebiyle Sarı Nâib olarak anılmıştır Erdem :

Adnî, Receb Dede Mevlevî ö./

177

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Selânik vilayetine bağlı Serez Sirozde doğmuştur. Asıl ismi Recebtir. Sâkıb Mustafa Dedenin ve Mehmed Esrar Dedenin bildirdiğine göre babası ulemadandır.- Bu sebeple iyi bir tahsil imkânı bulan şair, genç yaşında memleketinde ilim ve faziletiyle- seçkin bir yere ulaşarak, şehirde bulunan Câmi i Kebîrde bir m“ddet imam ve hatiplik yapar. Âlim ve kâmil bir zat olan Receb Dede, aşk ı mecâz için d“nyevî b“t“n alakalardan vazgeçer. Serez Mevlevihânesi şeyhi Ramazan sikkeDedenin g meclisinde bu hâli anıldığında şeyh onu mevlevihaneye davet eder. Böylecee Şeyh Ramazan Dedeye intisap eden Receb Dede burada iyip çile çıkarır. Kısa s“rede şeyhinin takdirini kazanan şaire önce imam ve hatiplik görevi ve bilahire sonra ise hilafet için icazet verilir Göre : . Şaire "Adnî" mahlası da Şeyh Ramazan Dede tarafından verilmiştir Göre : . Şeyh Ramazan Dedenin vefatından sonra şeyhlik makamına Adnî Receb Dede geçer. Burada bir m“ddet sâliklere m“rşidlik eden Adnî Recep Dede, kırklı yaşlarda Abd“lhalim Çelebi 22). ö. dönemnde Konyaya gider ve bazen Şemseddin Tebrîzînin, bazen Mevlânâ Celâleddinin dergâhında Mesnevî tedris eder. Göre : Bu dönemde Vâiz Vânî Mehmed Efendinin tarikat aleyhtarı vaaz ve faaliyetleri başlamıştır. Zamanın sadrazamı Kara Mustafa Paşa ö. , Adnînin gör“şlerine başvurmak için onu İstanbula davet eder. Bu gör“şme faydalı olur ve Vânî Efendinin zulm“ Adnînin manevî desteğiyle önlenir Göre : . Adnî, İstanbuldan Edirneye Mevlevihanegeçerek, Edirne (ankahına gider. Burada Neşâtî Dede ile gör“ş“p sohbet etme imkânı bulur. Daha sonra Geliboluya, Gelibolu si şeyhi Ağazâdenin yanına gider. Bir s“re burada kalarak Ağazâdeden istifade eder. (ankahta irşad hizmetinde bulunur. O sırada, Belgradda bulunan Mevlevihane yeniden inşâ olunur. Abd“lhalim Çelebiden buraya bir şeyh talep edildiğinde, Mevlevihanenin...bin y“z hudûdında şeyhliği âbireiçin Adnî-i kantara- Receb iDede hayat görevlendirilir. olmışlardır. Tarihini,Belgrad Mevlevihanesi Ali Enver ise … postnişini bin y“z ikentarihinde /da kantara-i vefat hayatdan eder. Vefatına ubûr Esrar ile Dede cennet -i adne vâsıl olmışdur. 24-25).

Tarihini d“şer Göre : . y“zyılın- Mevlevi şairleri arasında yer alan Adnî Receb Dedenin edebî kişiliğinin şairlik ve şarihlik olmak “zere iki yön“ vardır. Şiirlerinde sebk i (indîyi başarıyla tatbik etmiş g“çl“ bir şairdir. İran edebiyatında Urfî ve (âfızdan, T“rk edebiyatında Nefîden etkilenmiştir. Adnî Receb Dede gerçekr. bir mutasavvıftır. Adnî, kasidelerinin memduhlarını hep Mevlevi muhitinden seçmiştir.

Gazellerinde tasavvuf ve Mevlevilik işleni 1. Dîvân:Eserleri şunlardır: bir Dîvân - Adnî Receb Dededen bahseden b“t“n kaynaklar onun178 ı olduğunu söyler. Dil ve Tarih Coğrafya Fak“ltesi, Üniversite A 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

), 1 terkib- Koleksiyonu Nu: de kayıtlı olan divan, varaktır. Adnî Divanınında kaside si Farsça i bend, tahmis “ Farsça ve gazel i - Farsça yer almaktadır. Kasidelerinden si Abdtevhid, “ nat, i (z. Aliye nat, i (asan (“seyine mersiye, si (z. Mevlanaya nat, i Şems i Tebrîzîye nat, i Mesneviye nat, si “lhalim Efendiye medhiye, si Seyyid Muhammed Efendiye medhiye, i Seyyid Abd“lbâkî Efendiye medhiye, i Muhammed-i bendi İzzetîye medhiye, si Abd“lhalim Efendinin oğluna medhiye, i kalemiyye, i Şarâbnâme, i Sâkînâmedir. Divanın tek terkîb ise dört halifenin övg“s“ 155-470). hakkındadır. Farsça olan “ç tahmis İranlı şair (âfızın “ç gazeline, T“rkçe olanı ise Şeyh“lislâm Yahyanın gazeline 2. Nahl- Nahl- yapılmıştır.i Tecellî: Göre :i Tecellî - : Tespit edilebilen tek n“shası Mevlânâ M“zesi, İhtisas K“t“phanesi Nu: Mesnevî te kayıtlıdır. Nahl i Tecellî intihap yoluyla yapılmış manzum bir Mesnevî şerhidir. Eserde toplam beyit53-77). bulunur. Mevlânânın sinden içinde aşk kelimesinin geçtiği beyti seçilmiş ve beşer beyitle şerh edilmiştir. Göre : 3. Şerh-i Kasâid-i Urfî: - Tevhid-i Bârî, Nat-i Peygamberî ve Menkabet-i Ali 641-683). İranlı şair, Urfî i Şîrâzînin hakkındaki kasidelerinin mensur şerhidir 4. Pend- Manzum bir nasihatname olan bu eser 210 beyitlik bir Göre :i Adnî: 76-77; 684-707). kasidedir Göre : gazeli: Divanının ve eserlerinin hakim teması olan Mevlana redifli bir Dem-â-dem andurur ahd-i Elesti nây-ı Mevlânâ Kılur âşıkları dîdârı mesti nây-ı Mevlânâ

Dem-i âlem-g“dâzın hân“mân-sûz-ı v“cûd eyler Komaz fakr ehline âsâr-ı hestî nây-ı Mevlânâ

Felekler çerh urur insân semâ eyler nevâsından İder raks ehli hep bâlâ v“ pesti nây-ı Mevlânâ

(evâsıyle gön“ller garkagâh-ı ışka d“şm“şd“r Nola tahrîk iderse pâ v“ desti nây-ı Mevlânâ

Gön“lde inkisâr oldukça şevkin arturur Adnî Mahall-i feyz ider câm-ı şikesti nây-ı Mevlânâ 308) Göre :

179

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. İşkodralı Âcizî S“leyman Dede Sâdîyye ö. /

- S“leyman Dede, İşkodrada doğmuştur. Sâdî tarikatına intisab etmiştir. Sâdilik, Sadeddin El Cebavîye nispet edilir. İstanbuldan Rumeliye geçerek Balkanlarda kök salan bu tasavvuf yolu Rufâîyye ve

Bektaşilik gibi f“t“vvet anlayışını merkeze almıştır. a olarak bilinmektedir. Şiirlerinde Âcizî mahlasını kullanan şairin asıl ismi S“leyman Kesret-olup daha çok İşkodralı Âcizî Dede veya Âciz Bab Şiirlerindeki T“rkçe yer yer Kosova ağzının özelliklerini yansıtmaktadır. vahdet ikiliğinden kurtulmak72: 54). ana temalardan birisidir. Âcizî Dede, İşkodra doğumlu olup Sadî tarikatının Âcizîyye şubesini kurmuştur. Mehmed Tahir Âcizî S“leyman- Dede, medrese eğitimini İstanbulda tamamladıktan sonra Pir- Cibâvî dergâhına intisap etmiş ve bu dergâhın şeyhi İbrahim Ebul Vefâdan icazet almıştır. Daha sonra Rumeliye gönderilen Âcizî tarihinde Yakovaya yerleşmiş ve irşat 2003:faaliyetini 3). burada s“rd“rm“şt“r. Koro : . Oğullarından Vehhabla birlikte yılından önce Prizrene yerleşmiştir. Koro

Prizrende vefat eden Âcizî, bu şehrin Maraş semtinde medfundur. Vefat tarihiyle ilgili ihtilaflı gör“şler vardır. Bursalı Mehmed 1748Tahir- /de vefat ettiğini söyler Mehmed Tahir : . Sadi tarikatına ait iki silsilenameye dayandırılan diğer gör“şe göre Âcizî yılında vefat etmiştir. Âcizînin t“rbesinde bulunan levhada da (. /M. yılında vefat ettiği yazılmaktadır Koro : . T“rbesinde bulunan levhadaki şiirde Aciz Babanın vefatı için d“ş“len Zikr u fikri Hakk itdi gulbeng- tarih 'tır. i Sadi cekdi ta Vasıl oldu sırr-ı Sadeddine oldı aşina

Reşha-i kilkum mucevher d“şt“ tarih Sadiya Göçdi Adna Şeyh S“leyman eyledi azm-i lika (Koro 2003: 5)

Âcizînin divan dışında bazı risalelerinin olduğu rivayet edilmektedir. Acizi Baba Divanında Sadiliğin kurucusu ile ilgili şu beyit - imiz hem pirimiz terenn“m edilmiştir.Ç“nki Saded din hakdır şeyh Hane-i dilden olupdur m“nadim serverimiz Koro 2003: 69)

180

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Acizi Dede Sadîler “zerine aşağıdaki ilahi bug“n bile Lutf- okunmaktadır. ı (akka mazhar oldı bize Sadiler dinur Sultan-ı ab-ı feyz-i rahmet bize Sadiler dinur

Dide binası nazar olmayan bilmez bizi (ikmeti ama gör“r mi bize Sadiler dinur

Terk-i fani eyley“p tıfl-ı dilim g“nah ider Manide (azret-i Nedimi bize Sa diler dinur

Zikr-i aşka iştigal uzre olup leylun-nehar (an“mânın vasla salmış bize Sadiler dinur

Kalbimiz jengi kuduretden m“berra eylemiş Nur-ı kudsile m“nevver bize Sadiler dinur

Bute-i hikmete kal olmak dilersen Aciza Nar-ı aşka varlığın yak bize Sadiler dinur (Koro 2003:3) n

Acizî Dede tekkesi zamanının en g“zel tekkelerinden biri ike

yılında yıkılmıştır. Rusçuklu Zarîfî Şeyh Ömer Zarîfî Efendi Sadî ö. -1210/1795)

Zarîfî, Rusçukta doğmuştur. Asıl adı Ömerdir. Divanında geçen iki şiirinden yola çıkarak bir s“lalesi ve kardeşlerinin olduğu, evli ve çifte kuzular ifadesinden en az iki çocuğu olduğunu söylenebilir. Sadiye Tarikatına intisap etmiş, şeyhlik makamına y“kselmiş ve yılında Rusçukta vefat etmiştir. Rusçukta Bey Mezarlığı karşısındaki -i Mevt Tonbul Camiinin haziresindeki bir t“rbeye İcmâldefnedilmiştir. Kendi öl“m“n“ hayalen anlattığı başlıklı şiirinde öld“ğ“nde kavim kardeş toplanıp yas tutacağını ve çocuklarının ağlayacağını dileKavm getirmiştir: u kardaş başım “zre cem olup feryâd ede Yas u mâtem eyley“ben “st“me efgân ola Yavrularım zâr u giryân çıkıp efgân ederek Aglaşıp ardımca çifte kuzular nâlân ola

- Zarîfî Dîvânının sonlarında yer alan bir şiir dikkat çekicidir. Şiir Zarîfî Efendiyi bazı m“nkirân ı m“nâfıkûn b“htân ile nefy eyledikde181 demişdir başlığını taşımaktadır. Şiirin başlığından ve içeriğinden 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. anlaşıldığına göre Zarîfî bir iftiraya maruz kalmış ve bu iftira sonucunda haksızlığa uğrayarak bulunduğu şehirden çıkarılmıştır. Ailesi ve dostları “z“l“rken d“şmanları sevinmiştir. Fakat Zarîfî kendisine atılan iftirayı ve yapılan haksızlığı içine sindirememiştir. Kendisini g“c“ elinde bulunduranlara köt“leyenlere, onu memleketinden çıkaranlara karşı tbizim Allahımız vardır diyerek bu haksızlığı dile getirmiştir. Zarîfî, uğradığı iftira karşısında, onu çekemeyen ve d“şmanlık yapanlara karşı ek dayanağının Allah olduğunu ve bir g“n iftira edenlerin karşılığını bulacağını söyler:Eyâ zâgi eyâ kerkes Bizim Allâhımız vardır

Bizi sen sanma kim bî-kes Bizim Allâhımız vardır Bug“n terk eyledik şehri İç“ben hasret-i zehri Sana da erişir kahrı Bizim Allâhımız vardır Olupdur dostlarım giryân Nice d“şmenlerim şâdân Kamuya eyleyen ihsân Bizim Allâhımız vardır

1. Divan: Eserleri şunlardır. (TY, nr, 3863/1)199 varakt G“n“m“ze tam olarak ulaşan tek n“shası İstanbul Universitesi K“t“phanesi'nde kayıtlı olup ır. Divanda- “ç tevhid, iki m“nâcât, “ç nat, bir mirâciyye, birer nebî, çâryâr ve on iki imam methiyesi, iki Kerbelâ mersiyesi, Seyyid Sadeddin el Cebâi - methiyesi, on “ç mutasavvıfane kaside, gazel ve ilâhi yer almaktadır. - - Bunların arasındaYûnus Emre, Şeyh Sadeddin el Cebâvî, Muhyiddin ibn“'l Arabî, Mevlânâ Celâleddîn(nr. 2971/1)i Rûmî, Şeyh Nakşibend, Timur Baba gazegibi mutasavvıfların methinde şiirler de vardır. Antalya Elmalı ilçe (alk K“t“phanesi'nde kayıtlı varaklık bir diğer n“shada bazı . Pendnâmeller bulunmaktadır. Nasihatnâme:

Zarîfi'ye asıl şöhretini kazandıranPendnâme'nin ve kırka yakın n“shası bilinen eserin muhtelif baskıları yapılmıştır. Kaynaklarda beyit civarındaPendnâme olduğu belirtilen Mehmet Arslan tarafından hazırlanan yeni yayımı beyit içerir. Ferîd“ddinAttâr'anisbet edilen örnek alınarak meydana getirilen eser fâilât“n fâilât“n fâil“n vezniyle yazılmıştır. Eserde komşu haklarına, emanete hıyanet etmeye, yetimi kollamaya, konuşma âdâbına, âşık ve mâşukhaline, sır tutmaya, hediye âdâbına, sofra182 âdâbına, az yemenin ve uyumanın faziletine, yol arkadaşını seçmeye, sır 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. verilmektedir. saklamaya, feleğin vefasızlığına, misafir hukuku vb.ne dair öğ“tler .Tasavvufnâme: k

beyitlik bu risâle, yazma ve matbu birço pendnâme n“shasının sonunda yer aldığı gibi m“stakil yazmalar halinde de mevcuttur. Tasavvuf öğ“tlerin yanı sıra yirmi “ç beyitte tasavvufun ve tasavvuf ehlinin tarifleri yapılmaktadır. Aslan : /

Aşağıda murabba nazım şekliyle yazılmış şiiri Sadiler Bezm- hakkındadır: i vahdet câmını nûş eyledik Mest-i aşkız biz g“rûh-ı Sadîyiz (âlet-i sahbâ ile cûş eyledik Mest-i aşkız biz g“rûh-ı Sadîyiz

Egnimizde şol melâmet şâlımız Taşramızdan kimse bilmez hâlimiz Ehl olana âşikâr ahvâlimiz Mest-i aşkız biz g“rûh-ı Sadîyiz

Allâh adı virdimiz leyl “ nehâr G“lşen içre b“lb“l eyler âh u zâr Bizlere râm oldugu şîrˬile mâr Mest-i aşkız biz g“rûh-ı Sadîyiz

Dîdemizden akıdıp kanˬile yaş Dost yoluna veririz cânˬile baş (îç gerekmez bizlere akl-ı meâş Mest-i aşkız biz g“rûh-ı Sadîyiz

(âl-i aşkı dâimâ biz söyleriz Bahr-i aşkı her nefesde boylarız Mâl “ emlâki Zarîfî neyleriz Mest-i aşkız biz g“rûh-ı Sadîyiz

Gönel : Alay Beyizâde Mekkî Mehmed Emin Efendi (alvetî (d.1020/1611-12 - ö.91/1680)

Alaybeyizade Mekkî Mehmed Emin olarak tanındı. (alveti-36'da ekol“nden vefatAlaybeyizade etti. Şeyh Mehmed Efendi'nin oğludur.Efendi, Alaybeyizade O'nun da Şeyh b Mehmed Ali Efendi ed-Defteri / el- KaynaklarÜsk“p'te Şeyh Mehmed Efendi'nin babası Alaybeyi İbrahim abası -i Sivasi eserlerindenÜsk“bî'dir. Alaybeyizade Şeyh Mehmed Efendi'nin Üsk“pl“ olduğu konusunda ortak gör“ş bildirir. Şeyh Şemseddin 183

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 1069/1658-59 G“lşen- âbâd risalesinin sonunda - -i Miralay ibni Ali ed- - mevliden ve'l- yılında istinsah- ettiği "Eş Şeyh Mehmed bin İnrahim defterî el Üsk“bî hanefî ve'l (alvetî tarikaten" ibaresiyle yazıyor. hizmetineŞeyh“lislam girerek Giri Bahâyî Efendi'den m“lazemet aldı. Kırkakça AbdulahadMedreseye ulaştı. Ordan ayrıldıktan sonra Nakkaş Mustafa Paşa'nın t Seferine katıldı. İstanbul'a dönd“kten sonra 1089 Saferi'nde/1678Nuri'nin hizmetine Ayasofya Medresesi'ne girdi. tayini Ramazanı'nda/ ile devam etti. Çatalca'da bulunan/470). Ali Paşa Cemaziyelahir Medreses'ine 1091/1680'da başlayan m“derrislik hayatı etti. Özcan : İstanbul'da vefat Üsk“dar'da medfundur. Vefeyât-ı P“r İber liMekke'de-Ulil-Elbabi bir men m“ddet İhteber oturduğu için Mekkilam olarak vefeyatnamesi da tanındı. Mekke'den dönd“kten sonra inzivaya çekildiğinde-42: yazdığı ismiyle bir İs bulunmaktadır. Bursalı Mehmed Tâhir / Şiirlerinde 1. -Hacc: Milli EminîRisâle mahlasını fî Menâsiki'l kullandı. Kissling : . Eserleri şunlardır: 377/7. yk.83b-94b. İzmir K“t“phanesi T“rkçe Yazmaları. 2. Vefeyât-ı P“r İber li-Ulil-Elbabi men İhteber: Vefeyat Üsk“darlı (asib'in S.H.M.H.K.Yaz.ının 491 yk. 60 kaklarındandır. (“seyin Kocabaş Kitaplığı T“rkçe Yazmaları. 3. Nesayih“'l-m“lûk:

Bursalı Mehmed Tâhir T“rkçe bir eseri olduğunu bildiriyor. Ancak eser bulunamamıştır.(asan Sezayî G“lşenî (d.1080/1669 - ö. /

/ yılında Mora/Korent Gördeste doğmuştur. (ayatı kolunununhakkındaki bilgiler Mektûbût adlı eserinin baş tarafına konulan biyografisine dayanmaktadır. G“lşeniyye tarikatının Sezâiyye kurucusu Sezâyînin asıl adı (asandır. Babası Ali, bu şehrin ileri gelenlerinden Kurtbeyzâde (asan isminde bir zatın oğludur.e iyi birYuvalı tahsil : / Çocukluk ve gençlik yıllarını Mora yarımadasındaki Gördeste geçiren (asan Sezâyî, kendini iyi yetiştirmiş v hayatı s“rd“rm“şt“r. Sezâyî, yaşında iken Venediklilerin /m. tarihinde Morayı işgal etmesi sebebiyle memleketinden ayrılarak bir gemiye binerek İstanbula gelmiş, daha sonra da Avusturya ve Venedik Devletinin Osmanlı İmparatorluğuna karşı giriştiği h“cumları önlemek amacıyla Edirnede bulunan )V. Mehmedin yanına gitmiştir. Yazıcı : / (asan Sezâyî, gemi yolculuğu ile İstanbula gelirken (alvetî tarikatı şeyhlerinden bir kişi, onun temiz 184bir

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

yaratılışa sahip olduğunu görerek onu yanına çağırmış ve onunla (alvetîlik “zerine konuşmaya başlamıştır. Sezâyî, yolculuk esnasında bir - r“ya görm“şNed“r ve bu bu katrelerde r“ya “zerine: bahr ı ummân oldığun cânâ Ned“r bu zerrelerde şems-i tâbân oldığun cânâ

Ç“ sensin zâhir “ bâtın hakîkatde olan mevcûd Ned“r bu nakş-ı gûn-â-gûnda pinhân oldığun cânâ

- beyitleriniEy söylemiş, göz“m“n bu nuru! kişi de Siz tarikat ı aliyyenin ermişlerinin öz“ ve ariflerin dayanağısınız. Eteğinizi tutanlar ise selamet sahiplerinden olurlar

demiştir. özuygun, : halifelerindenResmî El- görevi dışındaki zamanlarında tasavvufî bilgilerini artırmaya çalışan Sezâyî, görd“ğ“ bir r“ya “zerine G“lşeniyye tarikatı (ac (allac mahallesindeki Âşık Musanın dergâhında Şeyh Mehmed Sırrî Efendiye m“rid olmuştur. İki yıl kadar bu tarikatta kalıp tarikat adabını öğrenip çile çıkaran Sezâyî, şeyhinin öl“m“ “zerine vazifesipostnişin olan Lalî Fenâyî Efendiye intisap etmiş, Fenâyî de ona 1994:dergahın 60) vakıflarının kiralarını tahsil etme görevini vermiştir. Bu dolayısıyla Sezâyîye Câbî Dede lakabı verilmiştir. Erdem

Fenâyî vefat edince yerine geçen Şeyh Mahmud (amdi Efendi de altı ay sonra vefat etmiş, böylece (asan Sezâyî, kendi damadı(Konur ve halifesi 2009: 37/81)olan Şeyh M“sellem Efendiyi Veli Dede Dergâhına postnişin tayin ederek kendisi Lalî Fenâyînin makamına geçmiştir.

Sezâyî, G“lşeniyye tarikatının kurucusu İbrahim G“lşenîye olan bağlılığından dolayı Mısıra gitmiş ve Kahiredeki G“lşenî Dergâhında vazife yapan İbrahim Çelebi tarafından G“lşenî tarikatında- ikinci piri olarak kabul edilmiştir. Kendi adıyla özdeşleşen Sezâyî Tekkesi diye şöhret bulmuş olan dergâhta öl“m“ne kadar yaklaşık yıl şeyh olarak kalmış ve Sezâyînin öl“m“nden sonra dergâh harap bir hale geldiği için satılmıştır. özuygun : Sezâyî Efendi, Edirnede - şeyhlik yaptığı AşıkRâh ıMusa aşka Dergâhında cânını kurbân / iden tarihinde, Bî-g“mân ol vâsıl-ı cânân olur

G“lşenîden bir kadeh nûş eyleyen Ey Sezâyî lâyık-ı Yezdân olur beyitlerini ok

uyarak vefat etmiştir. özuygun : 185

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

G“lşeniyye tarikatı ile Mevleviyye tarikatı arasında pek sıkı birve ilişki vardır. Gölpınarlı, : Mevlevîlik, Mevlevî olmayan birçok divan şairini etkilediği gibi (asan Sezâyîyi de tesiri altında bırakmış bir gazelininG“lşenî matlaında: dervîşi g“ld“r goncalardur Mevlevî B“lb“l-i şeydâ okur gâh Manevî gâh Mesnevî 132 Özuygun, : Manevî Mesnevî diyerek G“lşeniyye tarikatının kurucusu İbrahim G“lşenînin adlı eseri ile Mevlânânın “nl“ sinin dervişler tarafından ayırt edilmeksizin okunduğunu belirtilmiştir. . y“zyılın b“y“k mutasavvıf şairlerinden (asan Sezayigisini (azretleri, Tekke edebiyatının önde gelen isimlerindendir. Şiirleri, “slûp ve ifade bakımından, kusursuz denecek derecededir. Tasavvufî bil ve mazmunları şiirlerinde ustalıkla kullanmıştır. (asan Sezayi (azretleri, aynı zamanda G“lşeniyye tarikatınınSezayi, Sezaiyye tezkire kolunun sahibi kurucusudur. Tekke ve Divan Edebiyatları- hususiyetlerine vâkıf olan ve gazelleri ile b“y“k şöhret kazanmış bulunan (asan Salim'e göre de Osmanlılar'ın (âfız ı Şirazî'sidir. İbrâhim G“lşenî ve G“lşenîliğe b“y“k önem atfetmiş ve kendisi divanının pek çok yerinde 1. Divan: G“lşenîliğe mensup olduğuna işaret etmektedir. Eserleri; Divanda b -i bend, on iki murabba, iki muhammes, iki B“y“k bir kısmı tasavvufî mahiyette olan şiirlerini içine alır. eş kaside, iki terkib Ntahmîs,- iki m“seddes, gazel, altı rubâî, otuz “ç nazım, on kıta, “ç tarih, altı m“fred, otuz bir matla ve yedi İlâhiden meydana gelen eser iyâzî i Mısrînin bir gazeline yaptığı şerh ve m“rşidi La'lî Mehmed - Fenâînin. Mektûbât divançesiyleı Sezâî: birlikte basılmıştır. Çelikoğlu , s. Sezâînin oğluna,- damadına,- halifelerine, m“ridlerine,- yakın çevresine,- bazı devlet ricâline yazdığı mektuplardan oluşan eser Mehmed La'lînin Şerh i Ma'nevî yi Şerifi ile birlikte Mektûbât ı (az ret i Sezâî adıyla yayımlanmıştır. Yarar : s. ayrıca aslına sadık kalınarak Latin harflerine çevrilmiş ve değişik -i Gazel- - - açılardan. Şerh tasnif edilereki Niyâzî değerlendirmeyei Mısrî: tâbi tutulmuştur. Niyâzî i Mısrînin, (alk içre bir âyîneyim herkes09 bakar-37/81) bir an gör“r mısraıyla başlayan gazelinin şerhi olup Şahver Çelikoğlunun hazırladığı divanının sonunda yer almaktadır. 4. Makale- Konur, DİA,i Şerîfeleri:

Dokuz Eyl“l Üniversitesi İlahiyat Fak“ltesi 5. Nutk- K“t“phanesi,ı Ârifâne: No: numarada kayıtlıdır. - - . Risâle i Eşrât ı Sâat:S“leymaniye Ktp., Pertev Paşa No:. 186 S“leymaniye Ktp., Serez No: .

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

- G“lşenilikEy velâyetile ilgili g“lşenin“nbir gazeli aşağıdadır. bâğ bânı G“lşenî Vey kitâb-ı vahdet“n esrâr-hânı G“lşenî

Bûy-ı enfâs-ı dimâğ-ı cânı tatîr eyledi Nefhasından feyz-yâb itdi bu cânı G“lşenî

G“lşen-i tevhîde gels“n sıdkıla erbâb-ı aşk (er gelen uşşâka çekdi armağânı G“lşenî

Bir nefesde m“rdeler bulur hayat-ı dâimî Nefha-i Rûhul-kud“sd“r câna cânı G“lşenî

Menzilin sordum Sezâyî Rûh-ı kudsîden didi Kule-i Kâf-ı hidâyet âşiyânı G“lşenî

- Aşağıdaki meşhurEy âşıkİlâhîsiı dildade, bug“n bilegel nuş sıkça edelim okunmaktadır: bade Bir bâde gerek amma, kim içile me'vâde.

Sâkisi ola Mevlâ, ekdahi ola esma Bir kez nuş eden kat'a, gam görmeye d“nyade.

Bir kez içen âşıktır, aşkında ol sadıktır Aşk ona hem lâyıktır, Mecnun ile Ferhade.

İşit bu Sezayi'den, ne görd“ Fenâi'den Dost y“z“n“ gösterdi, mir'at-i m“callade

M“sellem, Ebulvefâ Şeyh Ahmed M“sellem Efendi G“lşenî ö./-55) Ebu'l- Edirne'ye geldi. Belgrat'ta doğdu. Asıl ismi Ahmed'dir. Vefa Şeyh Ahmed M“sellemEfendi'ye intisapEfendi unvanıylaetti ve ona tanındı. damat oldu. Belgrat'tan Daha sonra ondan hilafetDoğum alarak tarihi bilinmemektedir. Edirne'de G“lşenî şeyhi Şeyh (asan Sezâyî yerde tekkenin haziresine defnedildi. Edirne'de G“lşenî tarikatının Veli Dede Tekkesine şeyh oldu. Aynı vefat etti ve görev yaptığı - M“stakimzâde,"Did“mvefatına târîh ta'miyeli olınca olarak ser f“rû bir de bu mısra'la Bekânun g“lşeni Ahmed Efendi'ye m“sellemd“r"

187

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. beytini tarih 647). Etv - isimli d“ş“rm“şt“r İnal : âr ı Seb'a manzum eserini Şumû'-ı Lâmi' fî-Beyâni Etvâr-ı Sâbi' M“sellem, kayınpederi Sezâyî Efendi'nin Dîvân ismiyle şerh etti. M“rşidlerinin divanlarını, m“nşeat ve latifelerini topladı. 'ının yazma bir n“shası S“leymaniye Ktp., (afid Ef. N“zhet“'l numaradadır.-İhvân Bu n“shasında gazel, kıta ve beyit bulunmaktadır.. M“sellem'in 1326, 64) şiirleri şair olan oğlu Vefânın şiirleriyle birlikte adıyla Şuayb Şeref“ddin G“lşenî 647). tarafından bastırılmıştır İstanbul Ebulvefâ Şeyh Ahmed M“sellem Efendi aynı zamanda iyi bir hattat ve musikişinas idi İnalAbdullah : Bosnevî Bayramî-Melamî (d.992/1584 - ö./

Asıl adı Abdullah b. Muhammed olan mutasavvıf şair Bosnada / tarihinde d“nyaya gelmiştir. Sicilli Osmânîde, -Aktan Abdullah 1995, Efendinin (asan isminde bir oğlunun olduğunu ve m“derris olan bu zatın Kud“s Mollalığına getirildiği söylenmektedir. Yuvalı : Abdullah Bosnevî, ilköğrenimini Bosnada bitirdikten sonra İstanbula giderek zamanının “nl“ bilginlerinden İslâmî İlimleri okumuştur.Bayrami- İlim ve kemâl sâhibi bir kişi olup, aklî ve naklî ilimlerde âlimdir. Tasavvuf konularına ilgi duyarak Bursaya gitmiş ve orada derecel Melami tarikatının şeyhlerinden 1989: (asan Kabadûza intisap etmiştir. (asan Kabadûz Efendinin feyz ve himmetleri ile y“ksek ere kavuşmuştur. Özcan , . Şeyh Abd“lmecid (alvetîden de yararlanan Bosnevî, Bursadan ayrılıp (icaz, Mısırndan ve daha sonra da hac yolculuğuna çıkmıştır. İlmî ve tasavvufî konulara hakimiyeti sayesinde bir taraftan tasavvufî d“ş“ncenin, diğer ya Melâmîliğin bu bölgelerde tanınıp yayılmasında etkili olmuştur. (ac dön“ş“- Şama uğrayarak burada eserlerini şerh etmeye ve d“ş“ncelerini yaymaya çalıştığı- tasavvufî d“ş“ncenin en önemli isminden biri olan-i İbn i Arabînin kabrini ziyaret etmiş ve bir s“re kabrin- civarında halvete girerek Şeyh i Ekberin manevî d“nyasından - feyz almıştır. İbn Arabiinin eserlerine olan ilgisi sebebiyle Şârih i F“sûs olarak meşhur olmuştur. Bosnevî daha sonra Konyaya gelmiş, İbn i Arabî d“ş“ncesinin önemli bir halkası olan Sadreddin Konevînin kabrini ziyaret etmiştir. Konyada bulunduğu sırada hastalanmış ve / yılında Konyada ardihi ve semaihivefat etmiştir. Abdullah Vasiyeti el- “zerine -Sadreddin- Konevînin t“rbesi yakınında toprağa verilmiştir. Kabir - taşında, (âzâ- kabr“- garibillâhi fî Bonevî er Rûmî el Bayramî/ Bu, yerde ve gökte Allahın garibi Abdullah el (Yavuz-Bosnevî, er Rûmî, 1972: el I, 43).Bayrâmînin kabridir. ifadesi yazılıdır. Abdullah Bosnevînin T“rbesi Şeyh Sadreddin Konevî T“rbesi ile karşı karşıyadır Özen 188

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Klasik edebiyata

kazandırdığı eserlere bakıldığında, onun oldukça “retken bir şahsiyet olduğu kabulde edilir. eser Eserlerinde vererek bu tasavvufî alandaki manzum ve mensur metinlerin şerhine önem veren Bosnevî,- tasavvufî bakış açısından hareketle- altmışın “zerin değerini ortaya koymuştur. Eserlerindeki ana tema İbn i Arabîye bağlılık ve vahdet i v“cudun zor meselelerini açığa çıkarmaktır. İşlediği konulara hâkim bir sûfî şairdir. Arapça ve Farsçayı çok iyi bilen ve kullanan Bosnevî, d“ş“ncesinin derinliğini sanat ve edebiyatla birleştirmiş, eserlerinde sanat kaygısı g“tmemiştir. Eserlerinden bazıları - - şunlardır:. Tecelliyât“ Araisi'n Nusûs Fî Manassâti (ikemi'l Fusûs: - Bosnevî, T“rk ve Arap edebiyatında- Şarih“'l- Fusûs olarak- tanınmasına neden olan Fusûs şerhini (. yılında tamamlamıştır. Fusûs şerhi ilk eseridir. Eseri "intifâ ı nas ve ızhâr ı ma'rifet-i i hak" için T“rkçe şerh etmeyi d“ş“nd“ğ“n“, "kitabın hakikatini anlaşılır kılmak ve gizli manalara" işaret etmek “zere "vahdet- v“cudun" çeşitli sorunlarını mukaddimede kısmında- on iki böl“mde incelediğini söylemektedir. Eserin yazma kayıtları, S“leymaniye Şehit Ali Paşa, nr. , (. ; - diğeri. Şerh S“leymaniyei Fusûs: Şehit Ali Paşa, (. nr. dadır. Fusûs adlı eserin T“rkçe şerhinin Arap toplumunda meşhur olması “zerine Arap alimleri bu eserin Arapça şerh etmesi için Bosnevi'ye m“racaatta bulunmuşlardır. Bosnevi, bunun “zerine Fusûsu Arapça olarak şerh etmiştir. T“rkçe şerhe yakın bir çeviri olan bu eserin 3. -i Cezire-i Mesnevi: n“shasıŞerh S“leymaniye Ktp, Şehit Ali Paşa, nr. 'dedir. -i Cezire- Abdullah Bosnevî'nin bir ahlak ve tasavvufKlasik eseri olan Şerh i Mesnevîsi, edebiyatımızda bir gelenek halini almış olan şerh edebiyatına g“zel bir örnek teşkil etmektedir. mesnevi tarzında tertip edilmiş olan eser, beyitten ve otuz “ç böl“mden meydana gelmektedir. Şerh Mesnevi,-i Cezire-i aruzun Mesnevi' en çok kullanılan vezni olan fâilât“n/ fâilât“n / fâil“n kalıbıyla yazılmıştır. 'de . Murat döneminde yazılmış olan nin bir çok n“shası vardır. Bunlardan biride Beyazıt Devlet K“t“phanesi 4. - - - - numaradaG“lşen i kayıtlıdır Râz ı Arifân ve Fi varaktanUsul i Râh oluşmuştur.i İrfân : Ayet ve hadisleri başlık yaparak varlığın v“cuda gelişini nazm ile anlatan T“rkçe bir eserdir. 5. - YazmaKasidet“ eser k“t“phanelerinde Abd“lmecid es Sivasî: n“shaları mevcuttur.

Abd“lmecid Sivasînin kasidesinin - şerhidir.. Şerhu Kasidet“') M“nfrice: T“rkçe bir şerhtir.

189

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. . Şerhu Beyt-i Mesnevi:

(Kartal 1994: 299) Mesnevinin bir beytini şerh etmiştir. Bunlardan başka tasavvuf ve tefsirle ilgili birçok eseri vardır. kasidenin Tasavvufi neşve ve Melami tavır b“t“n şiirlerinde gör“l“r. Bu - muhtevasındaNefes urdı Devirh“viyetten nazariyesini yine enfâs anlatmaktadır.ı Rahmânî Maârif cevherin attı kenara bahr-ı S“bhânî

Zihî deryâ-yi mutlak kim âna yok ka'r ile gayet Zihî bahr~ı h“ve'l-(ak kim ânın yok hadd “ pâyânı

Ânın mevc-i bihârından cemî'-i a'yân alıır feyzi Muhitinden kenara ger temevv“c ide ummanı

Eğer kesret cihânından var ise vahdete meylin Tarîkin vasfını dinle sana tıbyân idem ânı

Çû feth itti ş“h“d iç“n hazâin kapusın Allah Yarattı âlemi evvel pes ândan sonra insanı

Velî nev-i beşerden enbiyâyı istifa itti Olardan her birine fazl-ı hâsın kıldı erzânı (Kartal 1994: 304)

Altıparmak, Muhammed b. Muhammed Altıparmak Mehmed Efendi Bayramî-Melamî ö. / -24)

Üsk“pte doğmuştur. Asıl adı Muhammed, lakabı ise Altıparmak'tır. Babası Mekke ve Medine kadılığı yapmış olan Mehmed Efendidir. Tahsilini eğitimini Üsk“pte tamamladıktan sonra Bayramiyye tarikatı şeyhlerinden Seyyid Cafer Efendiye intisap etti. Daha sonra, İstanbula giderek Fatih Câmiinde uzun s“re hadis,- tefsir, fıkıh desleri ve vaazlar verdi. Daha sonra Mısıra gitti. Öl“nceye kadar burada m“derris ve mutasavvıf- olarak yaşadı. / yılında tahminen yaşın “zerinde iken vefat etti. Cenazesi b“y“k bir unakalabalık defn tarafından kaldırılarak Sûk ı Gâr denilen yerde, kendi adına yaptırdığı ve bug“n de Mescidu Altıparmak diye anılan câmiin avlus - edildi Karaismailoğlu /:; Kılıç :. N“zhet i Cihân adlı eserinin mukaddimesinde yer alan manzumelerinden şiirle de uğraştığı anlaşılmaktadır, ancak kaynaklarda

şairliği hakkında bilgi yoktur. Uzunçarşılı /:; Kılıç, : 190 Eserlerinden bazıları şunlardır: 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 1. Telhîs Terc“mesi: Telhîs“l-Miftâh fil-Me'ânî vel-Beyân Eser, Kazvînînin ö. / Telhîs“l-Miftâhadlı Arapça eserinin T“rkçe terc“mesidir. Eser, uzun s“re Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutulmuştur. Kazvînînin Miftâhul-Ulûm isimli eseri ise, Sekkâkînin ö. / sarf, nahiv, meânî ve beyân konularını ele aldığı tanınmış belâgat kitabı un “ç“nc“ kısmının Arapça özetidir. ------Eser, başlığı- bulunmayan- kısa- bir dîbâceden sonra yer alan- mukaddime, el fenn“l evvel 'ilm“l me'ânî, el fenn“s sânî 'ilm“l beyân, el fenn“s sâlis 'ilm“l bedî' adı verilen böl“mler ile fenn“s - ve sâlisin tetimmesi olan hâtimeden meydana gelir.

(âtimede serikat ı şi'riyye konularından nesh ve intihâl, igâre mesh,Telhîs Terc“mesiiktibâs, tazmîn, 'akd “ hall ve telmîh ele alınmıştır. nin-LXXXI). S“leymaniye K“t“p., Fatih, No: ve Topkapı Sarayı M“zesi K“t“p., Revan, No:'da kayıtlı iki n“shası vardır. Şanlı :LX))) Yukarıda isimlerini zikrettiğimiz ve belâgat Mutavvel ilminin ve Telhîs“l temel kitapları-Miftâh olmak kabul edilen bu eserlerin Arapça olması, bunlardan yararlanmayı zorlaştırmıştır. Bu sebeple başta “zere belâgatla ilgili önemli eserlerin zamanla T“rkçeye terc“meleri yapılmıştır. Ancak yapılan ilk terc“melerde terimlerin T“rkçe karşılıklarının bulunmamasının da etkisiyle eserlerin orjinallerine bağlı kalınması, bu terimlerin açıklanması sırasında Arapça ifadelerin tekrarlanmasına sebep olmuştur. Bu durum eserlerden yararlanmayı 2. - - - - g“çleştirmiştir.Delâil i N“b“vvet i Muhammedî ve Şemâil i F“t“vvet i Ahmedî =Me'âric“n-N“b“vve Terc“mesi, Altıparmak: El- - - - (ırevînin ö. /nin Me'âric“n N“b“vve fî Medâricil F“t“vve isimli tanınmış Farsça siyerinin T“rkçe terc“mesidir. Revnakul Mecâlis ismi de verilen eser, bir mukaddime, dört r“k“n ve bir hâtime şeklinde d“zenlenmiş bir- peygamberler-i M tarihidir. Bu terc“me,- m“tercimine- nisbetle kısaca Altıparmak adıyla da bilinir. Altıparmak, kitabın isminin Delâil i N“b“vvet uhammedî ve Şemâil i F“t“vvet i Ahmedî - olduğunu belirttikten sonra, eserini (z. Peygambere ithaf etmiştir. - -i Kocanişancı Celâlzâde- Mustafa- Bey ö. / de - aynı eseri, Kanuni Sultan S“leymanın emri “zerine Delâil i N“b“vvet Muhammedî ve Şemâil i F“t“vvet i Ahmedî adıyla / de 1990:20).terc“me etmiştir. Celâlzâde Mustafa Bey ile Altıparmakın terc“melerine aynı ismi vermeleri, iki eserin karıştırılmasına sebep olmuştur Kılıç Tarih- Muha i Altıparmak adıyla da tanınan bu kitap, Altıparmak191 mmed Efendinin k“t“phanelerde n“shasına en çok rastlanan 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. eseridir Kılıç :. Mevcut bilgilere göre eserin yurt içinde tarihlerde ve yurt dışındaki k“t“phanelerde dan fazla n“shası bulunmaktadır. Altıparmakın eserinin İstanbulda ve Bulakta Mısır farklı çok sayıda baskıları yapılmıştır. A. Faruk Meyan, Altıparmakın bu eserini, İstanbul / tarihli baskısını esas alarak Altıparmak 3. - - - Bu eser, PeygamberlerN“zhet i Cihân Tarihi ve adıylaNâdire dai Zamân yayımlamıştır Terceme i Nigâristân: El-

Kazvînî ö. /nin çeşitli dönemlerde yazılmış eserlerden derlediği kıssalar mecmuası olan Nigâristân isimli Farsça İslâm tarihinin 4. Terceme-i Sittin li- - - Zeyd et- terc“mesidir. KaraismailoğluCâmi'il /:.Besâtîn =Yûsuf nâme: Tûsî Tarsusînin böl“mden meydana gelen Yûsuf sûresi tefsirinin T“rkçe 5. - terc“mesidir.Mi'râc“n Nebî: Kılıç :. Eserde, (z. Muhammedin mi'râca çıkışı, mi'râc sırasında meydana gelen olaylar ile (z. Peygamberin vefâtından sonra (z. Alinin halife oluşuna kadar geçen s“rede yaşanan önemli hadiseler anlatılmıştır. Eserin bilinen bir n“shası Manisa İl (alk K“t“phanesi, 6. -nebiyyi min No:teTefsîr: kayıtlıdır. Ahzab Suresinin . ayetindeki "mâ kâne 'ale'n harecin fîmâ faraza'llahu leh Allahın, kendisine farz kıldığı şeyleri yerine getirmesi konusunda peygambere herhangi bir g“çl“k vebâl yoktur." şeklindeki bir kısmın tefsiridir. M“ellif hattıyla yaprak olarak 7. - - - yazılmışŞerh i olan Akâ'id“n tek n“sha,Nesefî: S“leylaniye K“t“phanesi, Laleli, No:dadır. Nesefîö. /nin Akâid“n Nesefî isimli İslâm akâidini öğretici bir tarzda özetlediği meşhur eserinin şerhidir. Eserin bilinen bir n“shası Çorum (asan Paşa İl (alk 8. Eser, K“t“phanesi,M“sl“manlığın No: /dedir. (ıristiyanlıktan Üst“nl“ğ“ (akkında Risâle: -260

S“leymaniye Ktp., Pertevniyal, No:de kayıtlı yazmanın varakları arasındadır. Oğlanlar Şeyhi İbrahim Efendi Bayramî-Melamî (d.1000/1591 - ö./ inden olan

On yedinci y“zyıl Bayramî Melâmî tarikatı şeyhler sufinin asıl adı İbrahimdir.Sohbetnâme Kosova vilâyetinin Üsk“p sancağına bağlı Eğriderede / yılında d“nyaya gelmiştir. (alifesi Sunullah Gaybî ö./ adlı eserinde doğum tarihi ile ilgili şu bilgiyi vermektedir. Ceddim Tabtab Şah Ali (azretleri vilâdetimize bu beyitle işâret eylemişler: 192

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Doğduğu bin târihidir (azret-i İbrâhîmin İntikâl etti cihândan bil o g“n kutb-ı zamân

nir. Gaybî vr. b. Yazılı ve sözl“ kaynaklarda İbrahim Efendinin zengin bir t“ccarın oğlu olduğu söyle Eserlerinde İbrahim veya Şeyh İbrahim şeklinde kendi ismini mahlas olarak kullanmıştır. Kaynaklarda Oğlanlar Şeyhi, Oğlan Şeyhi, Oğlan Şeyh, Olanlar Şeyhi ve- Olan Şeyh gibi lakaplarla anılmaktadır. M“stakimzâde S“leyman Sadeddîne ö./ göre İbrahim Efendi, Aksarayda seccâde nişîn olduğu zaman zarfında- daha çok gençlere yönelik ilmî faaliyetlerde bulunduğu için gençlerin şeyhi anlamında Oğlanlar Şeyhi diye anılmıştır. M“stakim- zâde : İbrahim Efendinin Olan Şeyh, Olanlar Şeyhi ve Aksarayî diye anılması ilk defa (“seyin Vassâfın Sefîne i Evliyâ adlı eserinde verilmiştir. Vassâf, herhangi bir kişi- ya da kaynağa atıfta bulunmadan, İbrahim Efendinin bu isimle zikredildiğini ve tekkesinin de Olanlar Tekkesi olduğunu belirtir. Akkuş Yılmaz : Ona Aksarayî denmesi ise irşâd faaliyetlerini s“rd“rd“ğ“ tekkesinin bulunduğu yer olan Aksaraya nispetledir. ten sonra Tasavvufla ilgili ilk eğitimini ceddim dediği Melâmî şeyhi Tabtab Şah Aliden almıştır. K“ç“k yaşda babasını kaybettik annesinden izin alarak İstanbula gitmiştir. Burada bir hemşerisinin yardımıyla Eğrikapıda irşad faaliyetlerinde bulunan Seyyid- Seyfullah Efendinin halîfesi (akîkizâde Osman Efendiye intisab-i tarik etmiştir.ettikten Şeyhinin tekkesinin dışına bir çukur kazarak çille i merdân ile s“lûkunu tamamlamıştır. Yedi yıl sıkı riyâzetlerle tekmil 327)sonra Kaynaklarda kendisi için Aksaraydaki Yakub Ağa tarafından yaptırılmış olan 1038/1628-Gavsî Tekkesinde irşad hizmeti ile görevlendirilmiştir. Yılmaz : İbrahim Efendinin- (akîkizâde Osman- Efendi ö. , (“seyin Lâmekânî ö. /, Tabtab- Şah Ali, Aziz silsile-iMahmud s (“dâî ö. / ve Abd“lehad ı Nurîden ö. / feyz aldığı belirtilmektedir.- Kendisi silsile i mânevî ve ûrî olarak tanımladığı iki ayrı tarikata bağlı olduğunu söylemektedir. Mânevî silsilesi Bayrâmî Melâmî, Sûrî silsilesillah ise (alvetîEfendi, tarikatına işaret etmektedir. T“rer : / Ayrıca, Melâmî şeyhleri arasında bulunan İdris Muhtefî Efendi, Bosnalı Abdu (acı Kabâî Efendi, S“tç“ Beşir Ağa ve Sarı Abdullah Efendinin sohbetlerine katılıp ilim ve irfanını geliştirmiştir. Gölpınarlı : Lakabına izafetle daha sonra Olanlar Tekkesi diye zikredilen tekkede kısa zamanda b“y“k birYevm“l şöhret-Cu kazandıma mukâbelesinde, ve ömr“n“n sonuna ulemâ kadar ve v“zerâ kadar tekkenindâbbelerinden şeyhlik geçilmez makamında ve tekkeye bulunup duhûleilim herkes ve irşad yol faaliyetlerine bulamaz idi devam 1982:etmiştir. 2/306) Nazmî diyer T“rer ek İbrahim Efendinin devrinin önemli şeyhlerinden193

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. biri olduğunu belirtmektedir. / yılında vefat eden İbrahim Efendi tekkesinin haziresine defnedilmiştir. Fakat tekkenin yılında yolun genişletilmesi için yıkıldığındanCennet dolayı olsun t“rbesi makâmın Murat İbrahim Paşa camiinin avlusuna nakledilmiştir. Tanman : / Bazı kaynaklar, Talatî (“seyin ö. in mısraını vefat tarihi olarak söylediğini kaydederler. vahdet-İbrahim Efendi,- eserlerinde şeriat, tarîkat, hakîkat, âdâb, sohbet ve hizmet gibi bazı temel tasavvufî konulara yer vermekle birlikte i v“cûd, insân ı kâmil, devir ve velâyet gibi birtakım tartışmalı meseleler “zerinde daha çok durmuştur. Bundan dolayı da yaşadığı dönemden itibaren çeşitli tenkitlerin ve suçlamaların hedefi haline gelmiştir. İbrahim Efendi melâmî anlayışa sahip bir âilede d“nyaya gelmiş, fakat daha sonra (alvetî usûl“ne göre terbiye görm“ş ve irşâd faaliyetlerinde bulunmuş bir sûfîdir. O, aynı zamanda tasavvufla ilgili sohbetlerindekiçeşitli manzum eserler temel de vurgu kaleme vahdet- almıştır. Bu eserlerinde tasavvufun hemen her konusuna değinmiştir. Fakat onun - yazılarındaki ve i v“cûd ve bununla ilgili meselelerdir. Bundan dolayı kendisine İkinci İbn“l Arabî denmiştir. Eserlerinde sanat kaygısı g“tmeyen mutasavvıfın hece vezniyle yazdığı -Arabi ve Mevlana Celaleddin-i şiirlerinde Yunus Emrenin etkisi gör“lmektedir. dinlenilmesini isteyen, vahdet- İbrahim Efendi sözlerinin İbn“'l Rûmî kulağıyla i v“cudu ve Melâmîliği tam anlamı ile meczetmiş ve tasavvufî d“ş“ncelerini manzum olarak kaleme almış g“çl“ bir şairdir. . Dîvân:Eserleri şunlardır: Eser, divandan çok divançeyi andırmaktadır. On “ç b“y“k kaside ile bir kısmı hece vezniyle yazılmış ilahilerden meydana gelen eserin İstanbul k“t“phanelerinde mevcut on beş kadar- n“shası vardır. Divânın tertibi, nazım şekilleri ve t“rlerini esas alan bir teptip değil, kafiye tertibine dayanmaktadır. Eserinde vahdet i V“cûd felsefesini işlemiştir. Bazı kasidelerinde Emevilere ve Abbasilere ağır sözler söylemiştir. Eserin bir n“shası İstanbul Üniv. Yazma Eser K“t“phanesi TY. M“fîd numarada “ Muhtasar: kayıtlıdır. Mesnevî tarzında yazılmış bir beyitten m“teşekkil bir manzumedir. Okuyucuya bilgi vermeyi, eğitmeyi amaçlayan bir mesnevidir. Şair iki konu “zerinde durmaktadır. İlk olarak tasavvufî kavramları açıklamakta, ikinci olarak ise dönemindeki tasavvufî anlayışlar ve tarikatler “zerinde durmaktadır. Elli dokuz- başlık altında incelenen eserde, ariflerin halleri, zikir ve fikir kavramlaroının açıklanması, sohbet adabı, vahdetin hakikati, anâsır ı erbainin açıklanması, insan yapısı, dört kapının beyanı gibi konulara değinir194 ve

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

bazı tarikatleri kısaca açıklar. Bu eser “zerine Kemikli bir kitap -i Dil- yayınlamıştır.. Kasîde Kemiklii Dânâ: : sayfa - En meşhur eseridir. Kaside nazım şekliyle yazılımış olup beyittir. Eserde insan ı kâmilden bahsetmektedir. Melâmîler arasında kutsal sayılmıştır. Bir n“shası S“leymaniye K“t. 4 - Eserin konusu vahdet- Esad. Kasîde Efendii / Mîmiyye: numarada kayıtlıdır. Yanyalı : vd. - -i i v“cûd ve bu anlayıştan doğan insan ı kâmil ve devir telakkileridir. Vahdaniyeti onuntekkelerde hakikat de Muhammediyye tecellisini, geçtiği-199) muhtelif mertebeleri aslına dönmeden sonra tekrar zuhurunu anlatmıştır. Bu devriye - Eser 1023 okutulmuştur.. Usûl i Muhakkıkîn Tansel : Vahdetnâme/Tasavvufnâme: bu tarihindesek bir yazılmıştır. irfan seviyesine Lâmekâni (“seyin Efendi'nin işaretiyle yazdığını vebildirdiği eseri1250 genç beyitten sayılabilecek meydana birgelen yaşta tasavvuf yazması, ve bilhassa şairin melametyaşta aday“k mesneviulaştığını göstermektedir.eser bazen divan On iki böl“mden yaklaşık 300) Eser herkesin bının anlatıldığı tarzındaki n“shalarıyla aynı cilt- içinde bulunmaktadır. Azamat : / anlayabileceği basit bir dille yazılan, bazen lirik ifadelerin kullanıldığı öğretici didaktik bir eserdir. Vahdete ulaşmak isteyen talibe rehberlik yapmak için kaleme alınmış olup mesnevi tarzındadır. N“shası Tokat Devriye K“t“phanesi numaradadır. Hak der ki Kenz-i mahfiyem âlemde pinhân olmışam Zâtım m“nezzehdir velî ismimle insân olmışam

Zâtım ile Zâtımdayım vasfımla âyâtımdayım Sun'ımda isbâtımdayım hem cism hem cân olmışam

(em gevher hem kân Benim hem Arş hem Rahmân Benim (em sûret hem cân Benim hem în hem ân olmışam

Sözlerde söz olan Benim özlerde öz olan Benim Gözlerde göz olan Benim kim ayn-i ayân olmışam

M“drik olan m“drek olan hem derk hem idrâk olan (em çarh hem eflâk olan gerdûnda gerdân olmışam

Evvel Benim âhir Benim hem Bâtın hem Zâhir Benim (er işlerde Kâdir Benim her derde dermân olmışam

Gâhî mazrûf içre nihân gâhî m“rekkebde iyân 195

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Gâh bî-nişânım geh nişân gâh dehr-i ezmân olmışam

Göklerde her çarh ururum gâh yery“z“nde y“r“r“m Gâh görmezem gâh gör“r“m gâh tob u çevgân olmışam

Gâh pâdişâhem gâh gedâ gâh p“r-gam u gâh p“r-safâ Gâh Bû Cehl gâh Mustafâ gâh Şîr-i Yezdân olmışam

Gâhî vucûd gâh Mutlakam gâhî mukayyed olmışam Gâh m“fredâtdâ sâriyem gâh Çâr-ı erkân olmışam

Gâh âdem “ (avvâ Benim gâh (ızr ile Mûsâ Benim Gâh Meryem “ İsâ Benim çarmıhda sûzân olmışam

Ol Zât-i pâkimle kamû Zâhir Benimle mû-be-mû Bu söz“ fehm eyle amû ayâna sultân olmışam

Âlem Benim Âdem Benim her ism ile hem-dem Benim (er sûrete mahrem Benim her cisme mihmân olmışam

Fıkıh Ferâyizde iyân ilm-i led“nnîde nihân (er bî-nişândâ bî-nişân Vahdetde yeksân olmışam

Canlar kamû cânımdadır Tâlibler Erkânımdadır (alk c“mle Dîvânımdadır Ben şâh-ı şâhân olmışam

Mahiyyet-i eşyâ Benim hem sûretliem manâ Benim Hem Kenz-i lâ-yufnâ Benim hem în hem ân olmışam

Âdem Safi dedikleri bil bir tecellîmdir Benim Nûh-ı Nebî dedikleri ezmânda Tûfân olmışam

İbrâlıim “ Nemrûd olan (ak demey“b merdûd olan Madûm olan mevcûd olan akl ile izân olmışam

Mûsâ ile Firavn ile cenge ser-âgâz eyledim Gâh Mûsâ gâh (ârûn ile Firavn u (âmân olmışam

İsâ deminde m“r“vvet ihyâ eden ııutkumdurur Sokrat u Bokrat bil Benim h“k“m“nde Lokmân olmışam

C“mle zemin “ âsmân Benden tolû kevn “ mekân (ep Bendedir halk-ı cihân Ben halka hâkân olmışam

196

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Âdem deminde söyleyen her eyleyende eyleyen Bilinmeyen ve bilinen esrâra Furkân olmışam

Toprak atan kâfirlere Âhmed eliyle Ben idim Uyhûya iletdi anları bu hâle hayrân olmışam

Sonrâ Ebû Bekr olmışam sonra Ömer dâhi Benim Osmân-ı Zin-Nûr Bende hem bil Şâh-ı Merdân olmışam

Mervâniyân oldu tamâm Abdul-Azîz oldu imâm Bir hutbede etdim selâm kâri-i pâkân olmışam

İsnâ aşer oldum hemîn İsrâîle oldum hemîn (akk“l-yakîn ayn“l-yakîn Mehdî-i devrân olmışam

Oldu nemûdârım cihân rengim zamân zemîn “ âsmân Fermân Benimdir K“n fekân ser-î cihân-bân olmışam

(em mazharım hem muzhirrim hem nâzırım hem manzurum (em şâtdirim hem masdurum ihfâ v“ ayân îyân olmışam (Tansel 1969: 17/193-194)

(âtem, Akovalızâde Ahmed Nakşî ö. / -

Mora yakınlarındaki Akovada doğdu. Asıl adı Ahmeddir. Divan ı (“mayun kalem memurlarından olan babası- Akovalı Osman Şehdî okudu.Efendiye nispetle- Akovalızade olarak bilinir. İlme ve ilmî- eserlere d“şk“n olan babasının - teşvikiyle 'makâmât ı ulûmdan birçok eser "(âdim i aşk" terkibinin gösterdiği / bu konuda yılında icazet İstanbula gitti ve Dârul Fuhûla girdi. Mirahur Emir Efendi gözetiminde h“sn “ hat, s“l“s, nesih yazı çalışmaları yaparak aldı. Önce Fatih Camiinde Nakşibendi tarikatı şeyhlerinden Tokadî Mehmed Emin Efendiye, sonra Mekkede Yekdest Şeyh B Ahmed C“ryânîye intisap etti. Mısıra giderek orada on yıl kadar irşad görevinde bulundu ve aynı zamanda fennî ilimlerle uğraştı. ir m“ddet Keşan ve Sicill- Yunanistandai Osmânî bulunan Tırhalada yaşadı. Kırk yıllık bir zahirî ve batınî ilim tahsilinden sonra doğduğu yere Fener Yenişehrine dönd“. ye göre ise Şeyh Ahmed C“ryânîye halife oldu Yuvalı : . Son yıllarını geçirdiği Fener Yenişehrinde sohbet meclislerinde halkı irşad etti ve dini dersler verdi. Akovalızâde (âtem, devrinin seçkin simalarından biri olmasına rağmen m“tevazı bir kişiliğe197

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. sahiptir. hilafetnameyi g Zamanının"Tarîk -i şeyhlerinden (ak'da her dem birisinin hâk-i pâ -yı kendisineehl-i îmânız bahşettiği Neeri sûfîyizçevirerek ne şeyhiz mektubunda ehl-i s“nnet şu beyti bir M“selmânız" yazmıştır: - 1168 /

Son yıllarını geçirdiği Fener Yenişehrinde Rebî“l âhir Şubat 'te vefat etti Bursalı Mehmed Tahir : . Vefatına çeşitli şairler tarafından tarihler d“ş“r“lm“şt“r Fındıklılı İsmet Efendi medfundur.: ; İnalDîvân : ; Fatîn : tarih . Fenermanzumesinden Yenişehrinde, hareketle Kozlu Camii ile Murad Ağa Camii arasındaki kabristanda 'ında yer alan iki 259,şairin 277). yılında doğmuş olan Yahya adlı bir oğlu ve yılında doğmuş olan Fatıma adlı bir kızı olduğunu öğreniyoruz Varışoğlu :

İstanbul T“rkçesini kullanmaya özen gösteren (âtemin şiirlerinde, halkın g“nl“k konuşma dilinden, atasözleri ve deyimlerden, halk tabirlerinden çok sayıda örnekler gör“l“r. Ayrıca şiirlerinde yer yer memleketi Akovadan, İstanbuldan, İstanbulun g“zellerinden, semtlerinden ve eğlencelerinden söz eder. (atemin en önemli özelliklerinden biri de g“çl“- bir musiki k“lt“r“ne sahip olmasıdır.-Vech- Şairin divanında baştan sona musiki usul ve makam adlarını, diğer musiki terimlerini içeren Fihrist i Makâmât u Usûlât Ber i Îmâ v“ Rumûzât adlı beyitlik bir kasidesi, bir gazeli ve bir şarkısı bulunmaktadır Varışoğlu : . 1. Dîvân:Eserleri şunlardır: Dîvân (âtemin T“rkçe, Arapça ve Farsça şiirlerinden oluşan ında kaside, tarih manzumesi, gazel, m“stezad, şarkı, muhammes, kıt'a, muamma, l“gaz ve m“fred bulunmaktadır. Kasidelerinden birisi naat olup diğerleri Sultan ). Mahmud'a , Silahdar Ali Ağa'ya , Said Bey'e , Muhammed İshak'a ve Baltacı Mehmed Paşa'ya yazılmıştır. Bir kasidesi de musiki makam ve usul adlarına dairdir. T“rkiye, Dîvân Almanya ve Mısır k“t“phanelerinde Dîvân'ının adet el yazması n“shası tespit edilmiş olup ayrıca taş baskı bir n“shası bulunmaktadır. 'ın tenkitli metni 2. -i Tuhfe- y“ksekŞerh lisans tezii olarak Şâhidî: hazırlanmıştır Varışoğlu . - Muğlalı İbrahim Şâhidî Dede'nin Tuhfe adlı Farsça T“rkçe manzum l“gatının şerhi olup T“rkiye ve H.1143 Mısır k“t“phanelerinde toplam adet n“shası bulunmaktadır. Emir Yahya Paşa'nın isteği “zerine, (atem'in Paşa'nın oğluna ders verdiği 3. - - - - - M.Şerhul /Luma yılında fi'l (isâb:kalemeİbn“'l alınmıştır(âim'in Kılıç . el Luma' fî'l (isâb: dair

Matematiğe eserinin bir şerhi olup S“leymaniye Yazma Eser198

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

K“t“phanesi'nde (k bir adet n“shası bulunmaktadır. Eserin 4. - A diliManzûme Arapçadır. fî'l Ahlâk: hlâka dair bir eser olup Arapça kaleme alınmıştır. Bir n“shası Kastamonu İl (alk K“t“phanesinde (k 5. - /M“ltekâ numaradadır. Şerhi: - İbrahim bin Muhammed el (alebî'nin (anefî fıkhına 6. - - Bedri'r- - dairŞerh M“ltekâ'li Elfâzı'lebhûrK“fr: adlı eserinin şerhidir.

Reşîdînin Elfâz ı K“fr Risalesinin bir 7. - Muhammed Said şerhiFevâid olup iArapça (âtem:kaleme alınmıştır.

Şairin Arapça takrirlerinin talebesi

Efendi tarafından bir araya getirilmesiyle oluşmuştur.

DivanındanRuhlarında bir gazeli: o teb neniñ nesidir Âteş içre leheb neniñ nesidir

Zerre-veş hâksâre rağbet yok Mihrbânlık aceb neniñ nesidir

Şâhid-i bezm-i işvesin biliriz M“dde'âya sebeb neniñ nesidir

Dirsin ağyâra hîç y“z virmem Cilve-i leb-be-leb neniñ nesidir

Ç“n değildir haseb neseb ber-hem Bilsem âyâ edeb neniñ nesidir

Ey nedân-ı nevâle-dâd-ı cihân Rûzi-yi rûz u şeb neniñ nesidir

Biz kumâş-ı Sıtanbuluz (âtem Lâf-bâf-ı (aleb neniñ nesidir

SONUÇ Varışoğlu : . tler 17. ve 18. - Bu yazıda kendilerinden bahsedilen sufi ve şair şahsiye y“zyılda yaşamışlardır. T“rk İslam edebiyatının bu döneminde yaşamış balkan kökenli sufi şairlerin sayısı elbette bu yazının hacmine sığamayacak kadar fazladır. Buradaki amaç bu . ve . y“zyılın genelde divan şiirine özelde tekke şiirine olan katkısını öne çıkarmaktır. Derûnî, (abibî (asibî, (âfız Ebûbekir, Nazmî (asan Dede, Dervîş Sâfî199 Efendi, Sa'îd Dede, Şefî'î Seyyid Derviş Mehmed, Salih Fâhir Efendi, 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

İsmâil (anefî, Lebîb, Çarhacı Şeyh Ahmed Efendi, Şeyh Vecdî Dede Efendi, Kâtibî Mustafa- gibi daha birçok eserleri g“n“m“ze ulaşmamış Rumelili sufi şair edebiyat k“lliyatının içinde yer almaktadır. Bu ikik y“zyıl Devlet i Aliyenin çöz“l“ş yıllarıdır. Anadoludan alınıp Rumelinde iskan edilen ve orayı İslâmın irfani boyutu ile mayalayara yurt yapanların oluşturduğu tekke ve hangah ve zaviyelerden yetişen bu kişiler Osmanlı edebî havzasına ve medeniyetine başka katkıları dışında nazımları ve diğer eserleri ile de harç koydular. Bu şufi şairler bug“n dahi oralarda k“lt“rel varlığımızın “zerinde iddia sahibi olduğumuzun isbatı olan eserler bıraktılar. KAYNAKÇA İsmail Belîğ Nuhbet“l-Âsâr li- Zeyli Z“bdetil-Eşâr, Ankara: AKMB Yay. Abdulkadiroğlu, Abd“lkerim hzl. , - Osman-zâde Vassaf Sefine-i Evliya Kitabevi Yay. Akkuş, Mehmet Yılmaz, Ali hzl. , , C. 44, , C. . İstanbul: İslam Ansiklopedisi

Aslan, Mehmed , Zarifi Rusçuklu, İstanbul: TDV Yay. . Vakıflar Dergisi, S. II, Ankara: 279-304. Barkan, Ömer L“tfi , Îstila Devri Kolonizatör T“rk Dervişleri ve - - Zaviyeler, Şerh i Cezîre i Mesnevî Vr. 243a-244a. Bosnevî, Abdullah. . Beyazıt Devlet K“t. nr. . Kitab-ı Silsile-i Tarîk-i Celvetî

Bursevî, İsmail (akkı , , İstanbul: - (aydarpaşa (astahanesi MustafaMatbaası. Safâyî Efendi Tezkîre i Safâyî Nuhbet“l-Âsâr Min Fevâid“l- Eşâr, Ankara: AKMB Yay. Çapan, Pervin hzl. , Sezâyî-i G“lşenî Dîvân , Çelikoğlu, Şahver hzl.Divan . Sahibi Rumelili Şairlerinin Şiir, İstanbul: D“mnyası Yazı Yay. Ankara: MEB Yay. Çeltik, (alil , (hzl.) (1978), (“seyin Ayvansarâyî Vefayat-ı Selahattin ve Meşahir-i Rical Derin, F. Çetin Ekinci, Ramazan(2013), - , İstanbul: (âfız Edebiyat(“seyin Ayvansarayî, Fak. Basımevi. Vefeyât ı Ayvansarayî - , , İstanbul: RâmizBuhara ve Yay. Âdâb ı Zurefâsı

Erdem, Sadık. , Atat“rk K“lt“r Erdem, Kadir (2008), -Metin, MerkeziYayınları, Ankara.Kutup Seyyid Osman Fazlî Divânı İnceleme

200 Y“ksek Lisans Tezi, Sakarya: Sakarya Üniv. 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Mevlânâdan Sonra Mevlevîlik

Gölpınarlı, Abd“lbaki. , , İnkılap ve Aka Yayınları, İstanbul. Melâmîlik ve Melâmîler

Gölpınarlı, Abd“lbaki , , İstanbul: Gri Yayın. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, LiteratureGönel, (“seyin and History of Bir Turkish Zarif Âşık:or Turkic Rusçuklu, Volume Zarîfî 8/1 Ve Dîvânı, Winter 2013, s.1449-1483. Adnî Receb Dede, (ayatı ve Eserleri, Doktora Tezi,

Göre, Zehra , - Konya: Selçuk Üniversitesi. Kitabevi, 134. (ocazâde, Ahmed (ilmi . (adikat“l Evliyâ. İstanbul: Tefeyy“z M“stakîmzâde S“leyman Sadeddin, Tuhfe-i (attâtîn, İnal, İbn“lemin Mahmud Kemâl hzl. , - Tezkiret“şİstanbul.Şuarâ Sâlim. Efendi

İnce, Adnan. , , Atat“rk K“lt“r

Merkezi Yayınları, Ankara.Ötelerden Bir Ses Kaplan, Yunus (2012), , e- kitap, İsen, Mustafa , Fevzî Dîvânı , Ankara: Akçağ Yay. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1-292534/h/ fevzi-

divani.pdf [erişim tarihi: ..]. Uludağ Üniversitesi Îlahiyat Fak“ltesi Dergisi, C. 10, S. 2, Bursa Kara,1-26. Mustafa , Balkanlar'da T“rk Tasavvuf Edebiyatı'na Genel Bakış, İslam Ansiklopedisi, TDV Yay. 542. Karaismailoğlu, Adnan , Altıparmak Mehmed Efendi. C. , İstanbul: Bosnev Uludağ Üniv. İlahiyat Fak. Dergisi, 6: 297-311. Kartal, Abdullah . Bursada Bosnalı Bir Melâmî Abdullah Kemikli, Bilal (2001). î, Oğlanlar Şeyhi İbrahim, M“fid “ Muhtasar İnceleme-Metin), Yay. - -i Tuhfe- Ankara: Akçağ Uluslararası V. Klasik T“rk Edebiyatı Sempozyumu. 16-18 Ekim 2009, Mardin.Kılıç, Ahmet , "Akovalı zâde (âtem'in Şerh i Şâhidî'si". Üsk“bînin Şerh-i Telhîsi

Kılıç, Atabey , , Y“ksek Lisans Tezi, İzmir: - -i Ege Üniv. Turkish Studies/T“rkoloji Araştırmaları, Kılıç, Atabey ,-339. Altıparmak Mehmed Efendi ve Şerh i Telhîs Miftâhında Şerh Metodu, Sayı /, s. 201

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Aşık Çelebi Meşa'ir“'ş-Şu'ara Yay. Kılıç, Filiz , , İstanbul: Pera M“zesi Kissling, Hans Joachim (1965), Uşşâkîzâde's Zeyl-i Şakayık, Wiesbaden:

klopedisi. C. 37, Ottoharrasowıtz. İslam Ansi -81. Konur, (immet Sezâîyi G“lşenî, Konur, Himmet (2003), İstanbul: TDV Yay. (asan Sezâî ve Mektupları )şığında Tasavvuf (ayatı,

İzmir. Âciz Baba Divanı ve Sözl“k Bilimi Açısından İncelenmesi i. Koro, (“sniye , Komisyon (2007), - , Y“ksek LisansKuran Tezi,ı Kerim İstanbul: Meâli, İstanbul Üniversites

Ankara: Diyanet İşleri - Başkanlığı Yay. Nâil Tuman Tuhfe i Nâilî Dîvân Şâirlerinin Muhtasar Biyografileri Kurnaz, Cemal ve Tatçı, Mustafa hzl , Bo -Tenkitli snalı Âsım, DîvânıAnkara: İnceleme Bizim B“ro Yay. Metin), Yay. Kurtoğlu, Orhan hzl , Muslu, Ramazan (1994), -Feyz I, Ankara: Bizim B“roİsmail (akkı Bursevî ve Tamâmul

Muslu, Ramazan (2004). , Y“ksek Lisans Tezi, İstanbul:Osmanlı Marmara Toplumunda Üniversitesi. Tasavvuf . Y“zyıl

- İstanbul: İnsan Yay. Mecellet“n Nisâb Tıpkı Basım, M“stakîmzâde S“leyman Sadeddîn , : Ankara: K“lt“r OsmanlıBakanlığı Toplumunda Yay. Tasavvuf ve Sufiler

Ocak, Ahmet Yaşar , -i Numan - Sunuş, Ankara . Şakâik iye ve Zeyilleri Vekâyiul Fudalâ Özcan, Abd“lkadir hzl. , Alevi- , C. . İstanbul: Çağrı BektaşîYay. Şairleri Antolojisi Tarih Kurumu Yay. Özmen, İsmail , , C., Ankara: T“rk (asan Sezâyî Divanı,

Özuygun, Ali Rıza , İstanbul: Buhara

Yayınları. Sezâyî Câbî (asan Dede (ayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Divânının Tenkitli Metni Pektaş, Muhittin , , Doktora Tezi, Konya: Selçuk - Üniversitesi. XV))). Y“zyıl Şairi Gurbînin Divanı Metin İnceleme Selçuk, Sibel Akbulut , , Y“ksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi. 202

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Muhammed bin Muhammed Altıparmak Telhîs Terc“mesi Tenkitli Metin, Şanlı, İsmet , , C.33. Ankara: Ür“n Yay.İslam Ansiklopedisi - 320. Tanman, M. Baha , Oğlanlar Tekkesi, İstanbul: TDV Yay. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fak“ltesi Dergisi, S. 17, Ankara 187-199. Tansel, F. Abdullah , Olanlar Şeyhi İbrahim Efendi ve Devriyesi, Mehmed Nazmî (ayatı, Eserleri ve (ediyyet“l-İhvânı, C.2, Doktora T“rer, Osman haz. , ( -116. T“rk Ansiklopedisi Tezi, Ankara: Ankara Üniv. , , Gurbi,Osmanlı C., Ankara: Devletinin MEB İlmiyye Yay. Teşkilatı Ankara. Uzunçarşılı, İsmail (akkı , (atem, (ayatı, Edebî Şahsiyeti, Divanının Tenkitli Metni ve İncelemesi zurum: Varışoğlu, Mehmet Celal , , Y“ksek Lisans Tezi. Er Hazret-i Dil- Atat“rk Üniversitesi. i Dânâ Oğlan Şeyh İbrahim Efendi K“lliyatı, Kitabevi Yay. Yanyalı, (. Rahmi haz. , Yarar, Cezair (2001), Mektubat- - İstanbul: ı (azret i Sezâî Yavuz, A Fikri - 1972), Bursalı, Divan Mehmed Yay., Tahir İstanbul. Osmanlı M“ellifleri, C. 1, Özen, İsmail hzl. İstanbul:İslam Meral Ansiklopedisi Yay. Yay 547-49. Yazıcı, Tahsin , Sezâî, , C. , İstanbul: TDV İslam Ansiklopedisi, C. 4. 84-85. Yıldız, Sakıp , Atpazarî Osman Fadlî İstanbul: TDV Yay. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf Sûfîler Devlet ve Ulemâ XV)). y“zyıl, Yılmaz, Necdet , , İstanbul:Azîz MahmûdOsav Yay. (“dâyî ve Celvetiyye Tarîkatı

Yılmaz. (. Kâmil . Yurtsever, M. Murat (hzl.) (2000), -i Bursa: İstanbul: Erkam Yay. Kemalnâme İsmail (akkı, Arasta Yay. - Aktan, Ali (hzl.) (1995), Mehmed S“reyya Sicill-i Osmânî, Yuvalı, Abd“lkadir http://trtnotaarsivi.com/arsiv/tsm/3001- C. . İstanbul: Sebil Yay. 10.05.2013]. /.gif [erişim tarihi: http://www.turkedebiyatiisimlersozlugu.com/ 12.05.2014] [erişim tarihi:

203

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

AVRUPA VE BALKANLARDA TÜRKÇE YAYIN YAPAN İNTERNET RADYOLARI

Yrd.Doç.Dr.Ersoy SOYDAN

Radyo-TV- [email protected] Üniversitesi İletişim Fak“ltesi Sinema Böl“m Başkanı ÖZET Geleneksel radyolar ekonomik olarak y“ksek maliyetli radyolardır. Ülke çapında yayın yapıldığı için, altyapı, kuruluş ve işletme giderleri çok y“ksektir. Alternatif radyolar ise dar bir bölgeye yayın yapmak için kuruldukları için b“y“k bir altyapı, dolayısıyla da yatırım gerektirmez. Geleneksel radyolar genel kitleye seslenirken, alternatif radyolar belirli bir topluluğa ya da gruba seslenmektedir. Örneğin etnik topluluklara, belirli bir siteye, kamp“s içindeki öğrencilere,dinsel gruplara,işçilere seslenirler. Genel olarak azınlıkların ya da göçmenlerin dillerini ve geleneklerini yaşatabilmeleri amacıyla kurulan topluluk radyosu denilmektedir. Avrupa ve Balkanlarda yaşayan T“rkler gerek bulundukları “lkenin radyolarında kendilerine ayrılan pay oranında, gerekse de kendi kurdukları radyolarla seslerini duyurmaya çalışmışlardır. İnternet teknolojisi radyoya da geniş bir alan sağlamış, topluluk radyoların önemli bir böl“m“ internet “zerinden de yayın yapmaya başlamıştır. İnternet sayesinde geleneksel radyonun dar bir bölgeyi kapsayabilen teknik sınırlarından kurtulunmuş ve çoğu kez engel oluşturan yasal sorunlar aşılabilmiştir. İnternet teknolojisi T“rkiye dışında yaşayan T“rk toplulukları içinde yeni bir fırsat olarak değerlendirilmelidir. Zira Kosova ve Kanada gibi bir çok “lkede T“rklerin kurduğu geleneksel radyolar kapanmak zorunda kalmıştır. G“n“m“zde Avrupa ve Balkanlarda T“rklerin yaşadığı yerleşimlerin b“y“k böl“m“nde T“rkçe yayın yapan internet radyoları kurulmuş yada FM bandından geleneksel yöntemle T“rkçe yayın yapan T“rk topluluk radyoları internet “zerinden de yayın yapmaya başlamıştır. Bu çalışmada internet “zerinden T“rkçe yayın yapan radyolardan söz edilmektedir. Anahtar Kelimeler:İnternet Radyosu,T“rkçe,Topluluk Radyoları, Avrupa,Balkanlar.

204

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. TURKISH RADIOS WHICH BROADCAST ON INTERNET IN EUROPE AND BALKAN STATES

ABSTRACT Traditional radios are very high-cost. They broadcast to whole country so their infrastructure; establishment and operating costs are very high priced. Alternative radios dont need so many investments because they broadcast in a small area. Traditional radios target entire population but alternative radios target specific population. For example, minorities, religious groups, specific territories, students in a university campus, labourer, etc. Community radios aim to perpetuate minorities, or immigrants languages, culture and traditions. Turkish people who live in Europe and Balkan States try to reach the community by the traditional radios of the countries they live or establish their own radios. Internet technology creates a big opportunity to the radios and a great amount of community radios broadcast on internet. Internet solves technological boundaries of traditional radios which involve narrow territories and it also solves legal arrangement problems. Internet technology can be defined as a new opportunity for Turkish people who live out of Turkey. Because traditional radios which are established in Kosovo and Canada by Turkish people; have to be abolished. At the present day, In Europe and Balkan States where there is Turkish population; new internet radios have been established or Turkish traditional radios start to broadcast on internet. Main subject of this essay is Turkish radios which broadcast on internet. Key Words: Internet Radio, Turkish, Community Radios, Europe, Balkan States.

GİRİŞ Radyonun mucidi yılında radyo aracılığıyla ilk mesajı yollayan Guglielmo Marconidir. Radyo sayesinde ses dalgaları binlerce kilometre öteye iletilebilmiş ve böylece D“nya k“resel bir köye dön“şm“şt“r. İkinci D“nya savaşından sonra televizyonun gelişmesi önce yazılı basının, sonrasında da geleneksel radyoların önemini azaltmıştır. yılında transistör“n icadı radyo için bir devrim olmuş, kolayca taşınabilir hale gelen radyonun ucuzlayıp, yaygınlaşmasını sağlamıştır. Ancak, çok uzunca bir dönem radyoculuk alanında devlet tekeli olduğu için toplumun b“y“k bir kesimi radyoda kendisine yeterince yer bulamamıştır. Radyoyu devlet tekelinden kurtaran ve işlevini değiştiren olgu ise alternatif radyo kavramı olmuştur. Alternatif radyolar, kamusal

205

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. rad 1 yo, halk radyosu, özg“r radyo, eğitsel radyo ve topluluk radyosu gibi alt t“rleri bulunan geniş bir çerçeveyi kapsamaktadır. n Alternatif radyolar ilk olarak yılında ABDde kamu radyosu adıyla kurulmuş, 2 aynı yıllarda Brezilyalı eğitimci Paolo Freirei d“ş“ncesinden esinlenen halk radyosu Latin Amerikada kurulmaya başlanmıştır. Kanadada lerde topluluk radyoları kurulmuştur. yılında Avrupa “lkelerinde uluslararası sulardan gemilerle yapılan korsan yayınlar ile g“ndeme gelen yayıncılık dalgası, birçok “lkede devlet tekellerinin yıkılmasına neden olurken 3 bazı Bu tarihten “lkelerde sonra de yasaların yumuşatılması ya da daha fazla devlet kuruluşlarının yayınlarına katılım hakkı olarak ortaya çıkmıştır. "Fransa, Almanya VE ve Kanada gibi “lkelerde RADYO T“rkçe radyo yayınları (1998)" da yapılmaya başlanmıştır. İnternet öncesi yaşanan 4 bu deneyimler DÜNYADA TÜRKİYE'DE ALTERNATİF YAY)NC)L)Ğ)adyolar ekonomik adlı y“ksek lisans tezimde ayrıntılı olarak anlatılmıştır. FM ya da AM bandından yayın yapan geleneksel r olarak y“ksek maliyetli radyolardır. Teknoloji giderek ucuzlasa da, “lke yada bölge çapında yayın yapıldığı için, altyapı, kuruluş ve işletme giderleri hala çok y“ksektir. yılında Microsoft'un geliştirdiği bir yazılım sayesinde radyo yayıncılığının hizmetine sunulan internet teknolojisi radyoya yeni olanaklar sağlamıştır. B“y“k bir yatırım yapmadan ve frekans sorunu yaşamadan internet “zerinden yayınan geçilebilmektedir. Bu çalışmada Avrupa ve Balkanlarda internet “zerinden T“rkçe yayı yapan radyolardan söz edilmektedir. Sözkonusu radyolar topluluk radyoları kapsamında ele alınmalıdır. Topluluk radyolarıyerlilerin ilk olarak ya Kuzey Amerika ve Avrupa “lkelerinde yerliler ve çeşitli azınlık gruplarınca kurulmuştur. Topluluk radyoları genel olarak da azınlıkların dil ve geleneklerini5 yaşatabilmeleri amacıyla kurulmaktadır. Kurulup, yaşayabilmeleri ise bulundukları “lkenin yasalarına ve insafına bırakılmıştır. Avrupa ve Balkanlarda yaşayan T“rkler gerek bulundukları “lkelerin devlet radyolarında kendilerine ayrılan pay oranında, gerekse de kendi kurdukları özel radyolarla seslerini duyurmaya çalışmışlardır. İnternet teknolojisi radyoya yeni olanaklar sağlamıştır. Bu durum T“rkiye dışında yaşayan T“rk 1 Hıfzı Topuz v.d.,Yarının Radyo Ve Televizyon Düzeni , TÜSES-İLAD ortak yayını, İstanbul 1990, s.52-63. 2 Michel Delorme, Medya Dünyası, İletişim Yayınları, 1.baskı 1992, s.68-69. 3 François Cazenave, Les Radios Libres, Paris: Presses Universitaires de France, Secondier Edition,1980, s.33-42. 4 Ersoy Soydan, Dünyada ve Türkiye'de Alternatif Radyo Yayıncılığı, Marmara Üniversitesi SBE, 1998. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi) 5 Michel Delorme, Medya Dünyası, s.68-69. 206

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. toplulukları içinde yeni bir fırsat olarak değerlendirilmelidir. Zira Kosova, Makedonya ve Kanada gibi birçok “lkede T“rklerin kurduğu geleneksel radyolar işletme giderlerini karşılayamadıkları için kapanmak zorunda kalmıştır. G“n“m“zde Avrupa ve Balkanlarda T“rklerin yaşadığı yerleşimlerin b“y“k böl“m“nde T“rkçe yayın yapan internet radyoları kurulmuş ya da varlığını s“rd“ren T“rk topluluk 1-radyoları internet “zerinden de yayına geçmiştir.

İNTERNET RADYOLAR) radyolaraGeleneksel internet olarak radyosu bilinen denilmektedir.FM, AM ya da E-radyo, kablolu net yayınla radyo, ulaşan online radyoların dışında internet bağlantısı “zerinden yayın akışını sağlayan zerinden radyo olarak da adlandırılmaktadır. Bazı radyolar hem geleneksel yolla, hem de internet yoluyla yayınlarını s“rd“rmektedir. İnternet “ yayın yapan radyoları dinleyebilmek için internet bağlantısı bulunan bir bilgisayara, akıllı bir cep telefonuna, hem ya da de tablet kolay v.b. kurulabilmektedir. bir aygıta sahip olmak gerekmektedir. İnternet radyosu geleneksel radyolara göre çok daha avantajlıdır, hem daha ucuz Uygun bir donanım ve yazılımla herkes internet radyoculuğu6 yapabilir, kolaylığı ve ucuzluğunun yanısıra d“nyanın her yerinden, d“nyanın her yerine canlı olarak radyo yayıncılığı yapmak olanaklıdır. İnternet program çeşitliliğini ve paylaşımı arttırmak için etkin bir araç olarak da kullanılmaktadır. İnternet “zerinde radyo programı veritabanıisi de bir olarak faaliyet gösteren çeşitli networkler kurulmuştur. İnternet bir haber kaynağı ya da iletim aracı olmasının yanısıra bizzat kend mecra olarak radyoya dön“şme olanağı7 vermektedir. Ayrıca yerel dinleyiciyle sınırlı olan radyo yayınları internet “zerinden yapılanrketi yayınlarla sınırötesi bir nitelik kazanmıştır. yılında Microsoft'un ortağı Paul Allenın kurduğu bilişim şi Starwave, yalnızca şirket çalışanlara seslenen ve motivasyonu arttırmayı hedefleyen basit bir radyo yazılımı geliştirmiştir. Geliştirilen bu radyo yazılımı internet radyosunun da temellerini atmıştır. Amerika'da WXYC adlı geleneksel radyo istasyonu Kasım g“n“ internet “zerinden yayına geçen ilk radyo istasyonu olmuştur. Daha sonra çok sayıda internet radyosu kurulmuş, radyo dinlemek için kullanılan RealAudio gibi programların “cretsiz indirilebilmesi dinleyici sayısınında hızla artmasını sağlamıştır. yılında Scott Bourne'nin kurduğu NetRadio.com ise d“nyanın ilk yalnızca internetten yayın yapan radyolarının networku olmuştur. yayına başlayan Londra

6 Yiğit Yavuz, Radyonun ABeCe'si, Ütopya Yayınları, Ankara, 2008, s.97. 7 Serhat Güney, Tüm Yönleriyle Topluluk Radyoları, Punto Yayınları, İstanbul, 2009, s.123-124. 207

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. yapan ilk radyosu 8 merkezli Virgin Radio ise Avrupa'nın t“m yayınını internet “zerinden olmuştur. yılında Onur Engin ve İlke Şahin tarafından kurulan ve artık yayında olmayan Nuist T“rkiye'nin ilk internet radyosu olduğu kabul edilmektedir. G“n“m“zde T“rkiye'de çok sayıda internet radyosu bulunmaktadır. Kişisel 9girişimlerin yanında RTÜK yasasının .maddesi gereği yayın yapamayan dernekler ve “niversiteler de kendi internet radyolarını kurmuştur. sayGeleneksel yayıncılığın yapısını değiştiren internet radyoculuğunun en önemli özelliği, bilgisayar kullanabilen herkesin basit programlar esinde kendi radyosunu kurabilmesidir. İnternet radyosu kurabilmek için öncelikle hızlı bir internet bağlantısı.10 gereklidir, programı yayacak basit bir radio stream altyapısı ve de şarkıların yer aldığı bir playlist bile yayına başlayabilmek için yeterlidir Mobil cihazlarla birlikte artık her an, her ortamda m“ziğe erişilebilmektedir. Bu nedenle radyonun pabucunun dama atıldığıksel söylenebilir. Ancak radyonun hem programcı, hem de dinleyici açısından ayrı bir havası vardır. İnternet radyosunda da tıpkı gelene radyolar gibi söz söylemek, d“ş“nce paylaşmak, canlı performans sergilemek olanaklıdır. İnternet “zerinden yapılan radyo yayınları yerel ya da bölgesel değildir, d“nyanın her yerinden dinlenebilir. Ancak genellikle donanımları yetersiz olduğu için örneğin elektrik kesintisi olduğunda, dinleyicilerin ya da yayını yapanın internet bağlantısı koptuğunda yayını dinlemek olanaksızdır. Yayınları dinleyebilmek için ilk şart tıpkı yapmak içinde gerekli olan internet bağlantısıdır, artık neredeyse t“m telefonlarında internet bağlantısı olduğunu d“ş“nd“ğ“m“zde, gerekli uygulamaları y“kleyerek akıllı telefonlarımızı ya da tabletlerimizi tıpkı bilgisayarlar 2-gibi radyo alıcısına çevirmek olanaklıdır. Avrupa ve AVRUPA VE BALKANLARDA TÜRKÇE YAY)N YAPAN RADYOLAR Balkan “lkelerinde FM ya da AM bandından T“rkçe yayın yapan birçok radyo istasyonu bulunmaktadır. Bu radyo istasyonların abirçoğunu artık internet “zerinden de dinlemek olanaklıdır. Bunların yanında yalnızca internet “zerinden yayın yapan ve T“rk toplumu rasında oldukça pop“ler olan internet radyoları da kurulmuştur. Bu böl“mde çeşitli “lkelerdeki T“rkçe yayın yapan radyolardan örnekler verilmiştir. Çalışmada verilen örnekler yapılan internetteki detaylı 8 http://en.wikipedia.org/wiki/Internet_radio 9 http://www.sabah.com.tr/cumartesi/2013/09/14/herkesin- radyosu-kendine 10 http://www.radikal.com.tr/eglence/radyoculukta_internet_cagi -1074351 208

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. taramalarla erişilebilen radyolarla sınırlıdır. İnternette çocukların dahi radyo kurabildiğini d“ş“nd“ğ“m“zde bu alanda kesin verilere 2.1ulaşmanın FRANSA da çok g“ç olduğu gör“lecektir.

Villeurbanne Fransa'nın ilk T“rk radyosu olan Radio M)T Made )n Turkey yılında kurulmuştur. Radio M)T yayınlarını Lyon'un kentinden gerçekleştirmektedir. Radio M)T kendi web sitesinde yaptıkları tanıtımda hiç bir h“k“mete ait olmadıklarını, radyo yönetici, çalışan ve animatörlerinin gön“ll“ olduklarını ve herhangi bir11 yerden, radyodan veya h“k“metten para almadıklarını belirtmektedirler. Fransa 2.2dışında ALMANYA da dinlenildiği sitedeki açıklamalardan anlaşılmaktadır. Metropol FM dinlenebilmektedir.Almanya'da yaşayan Ay T“rkler tarafından yılında kurulan internetten, Berlin, de dinlenilmektedir. Neukölln ve 12 Kreuzbergden karasal yayınla nı zamanda www.metropolfm.de web adresinden Radyo T“rk, Radyo Baba ve Sky Radyo. RadyoAlmanya'da T“rk dikkate alınmaya değer T“rkçe yayın yapan “ç internet radyosu bulunmaktadır: 13 Almanyada Radyo dijital Baba kablo ise şebekelerinde Bavyera eyaletinin de yayındadır, ilk Almanca- web “zerinden de www.radyoturk.de web adresinden yayın yapmaktadır. yılında kurulan 14 T“rkçeSky Radyo radyosu olarak kendisini tanıtmaktadır. N“rnberg merkezli www.radiobaba.de web adresinden yayın yapmaktadır. Kasım 15 g“n“ kurulan ve www.skyradyo.com adresinden yayın yapan Almanya'da (annover merkezli T“rkçe M“zik 2.3yayını HOLLANDA sunan bir radyodur. radyosudur.(ollanda merkezli http://www.taksim.fm yayın yapan ve “ç T“rk öğrenci tarafından kurulan Taksim FM şu an Avrupadaki16 T“rkler arasında en pop“ler internet adresinden yayın yapan radyo yılında kurulmuştur. (ollandada olduğu kadar Almanya, Danimarka ve Fransada dinlenildiği sosyal medya ölç“mlerinden anlaşılmaktadır. Taksim FMin yöneticileri kendileriyle yapılan bir röportajda akıllı telefonlara y“kledikleri uygulamalarla erişimi kolay olan bir radyo

11 http://www.radiomit.com/ 12 http://www.metropolfm.de/ 13 http://www.radyoturk.de/ 14 http://www.radiobaba.de/index.php?lang=tr 15 http://www.skyradyo.com/ 16 http://www.taksim.fm 209

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. ve 17 oluşturduklarını sosyal medyayı akıllı bir şekilde kullanarak radyocu ve dinleyici arasındaki mesafeyi yakınlaştırdıklarını belirtmektedirler.

. İNGİLTERE yılında kurulan ve yayınlarına g“nde bir saatle başlayan Londrae T“rk Radyosu, yılından itibaren tam g“n yayına geçerek bug“ne kadar gelmiştir. yıldır yayınlarını kesintisiz s“rd“ren radyo, T“rkiy ve KKTC dışında yasal frekans “zerinden18 saat yayın yapan tek T“rkçe radyo kanalı olarak bilinmektedir. AM bandından yayın yapan LTR web “zerinde de dinlenebilmektedir.FM, Dem Radyo ve Dost FM. Bu radyolar internet Londra FM bandı “zerinden yayın19 yapan “ç T“rk radyosu daha bulunmaktadır. Bizim 2.5“zerinden AVUSTURYA de dinlenebilmektedir. http://www.radyodost.net/ adresinden dinlenebilmektedir.20 Avusturya'nın başkenti Viyana'dan yayın yapan Radyo Dost

. YUNANİSTAN G“çl“ bir yayıncılık geleneğine sahip olan Batı Trakya T“rklerinin g“n“m“zde en azından beş radyosu bulunmaktadır. Önceleri korsan olarak yapılan yayınlarla başlayan Mart g“n“ de yasal olarak yayına geçen Radio City G“m“lcineden FM bandı .dan yayın yapıyor ve t“m Rodop ilinde, İskeçenin ova bölgesinde, radyosuDedeağaç bölgesinde Radyo- Dikilitaş, G“vendik şeridinde, ayrıca Enez ve İpsala www.radiociile Kırcaalinin bazı köylerinde dinleniyor. Batı Trakyanın ilk T“rkçe Cityyi internet “zerinden de dinlenebilmektedir.21 ty.eu adresi Radyo kanalı, Bulgaristanda T“rklerin en yoğun yaşadığı22 Kırcaali bölgesinde de dinlenmektedir. devam Ağustos etmektedir. g“n“ yayına başlayan Joy FM G“m“lcinede FM . frekansından Çınar FM ise FM .23 frekansından yayın hayatına Ayrıca Yıldız Fm radyosu da T“rkçe yayın yapmaktadır; ancak sahibi Yunanlıdır.

17 http://www.haber.nl/hollanda-semalarinda-eglenceli-bir- radyo/ 18 http://londraturkradyosu.net/about-ltr/ 19 http://www.londralondra.com/londra- hakkinda/londra%E2%80%99daki-turk-toplumu-turk- radyolari.html 20 http://www.radyodost.net/ 21 http://www.radiocity.eu/Sayfa_Modul.asp?nedir=sayfa&id=4 22 http://www.joyfm.gr/hakkimizda.htm 23 http://www.cinarfm.gr/page.php?ref= 210

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

İskeçe'de de Tele Radyo ve Kral Fm olmak “zere T“rkçe yayın yapan iki radyo istasyonu bulunmaktadır. Bu radyolarda genellikle m“zik programlarına ağırlık verilmektedir. Batı Trakya'nın İskeçe bölgesinden FM . frekansından yayın yapan ilk T“rk radyosu olan Tele Radio FM yılında kurulmuştur. yılında kurulan Kral FM ise . frekansından yayınına devam etmektedir. Kral FM Yunanistan devletinden aldıkları lisansta belirtilen T“rkçe yayın s“resini aştığı ve yayının kapsama alanını geniş tuttuğu için toplam bin euro ceza almıştır. Radyonun her g“n toplam saat Yunanca program sunması zorunluluğu bulunmaktadır. Toplam dava açılan radyonun sahibi olan (“seyin Karadayı, Yunanistanın yıllardır.24 “lkede etnik azınlıklara mensup radyolara baskı uyguladığını İskeçeden T“rkçe yayın yapan “ç radyonun2.7 ARNAVUTLUK artık kapatıldığı da belirtmiştir program - Tiran Radyosunda yılından itibaren devam eden T“rkçe ında “lkedeki önemli gelişmeler,- Arnavutluk T“rkiye ilişkileri ve “lkedeki T“rk yatırımları gibi konular işleniyor. T“rkçe programı pazar g“n“ hariç diğer g“nler TSİ . . arasında25 yayımlanıyor. Tiran Radyosu T“rkçe'nin yanı sıra İngilizce, İtalyanca, Fransızca, 2.8Almanca, MAKEDONYA Sırpça ve Yunanca programlar yayımlıyor.

Radyosu, Makedonyada T“rkçe radyo yayınları yılında Köpr“l“ bölgesine bağlısonra Vranovça adı bir T“rk Köy“nde başlamıştır. Üsk“p önceleri sadece T“rkçe olarak haber yayını yapıyordu. de Ancak dinleyicileri kısa s“re ile T“rkçe programlar da yayınlamaya başladı. yılında da ilk defa T“rkiyede pop“ler da olan şarkı ve t“rk“leri buluşturmaya başlsmıştır. yılında Makedonya bağımsızlığını ilan edince Üsk“p Radyosu bundan etkilenmiştir. Bağımsızlığın saatiilanından sadece iki yıl26 sonra T“rkçe Radyo Böl“m“ olarak ayrı bir birim ve ayrı bir kadro oluşturulmuştur. T“rkçe olarak yapılan yayının Radyosu de e çıkarılmıştır. dinlenebilenMakedonyada Rumeli T“rkçe yayın yapan sadece Üsk“p değildir. T“rklerinin yoğun olarak yaşam s“rd“ğ“ bölgelerde rahatlıkla27 FM Goştivarda saat T“rkçe yayın yapıyordu. Ancak iki yıl24 önce http://www.kircaalihaber.com/?pid=3&id_news=11016 maddi sorunlar nedeniyle bu radyo kapatılmıştır. 25 http://www.usakgundem.com/haber/52362/tiran- radyosunda-türkçe-programının-süresi-15-dakikadan-30- dakikaya-çıktı.html 26 http://www.makedonyauniversitesi.com/uskup-turk- radyosu.html 27 http://furkanpurde.blogcu.com/gostivar-in-turk- medyasi/8931684 211

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

2.9 KOSOVA

Kosova Bağımsız Medya Komisyonu tarafından yayınlanan bilgilere göre, Kosovada radyo ve TV istasyonu28 yapmaktadır. Özel Kosova'nınradyoların u resmi Arnavutça, devlet radyosu sı Sırpça, RTK “KosovaBoşnakça, Radyo si Televizyonu) Gorança, i b“nyesindeT“rkçe,i de deRoman dilinde yayın yapmaktadır.

T“rkçe yayınlar yapılmaktadır.29 Kosova'nın bağımsızlığı öncesinde yalnızca Priştine radyosunda saat T“rkçe yayın yapılırken, g“n“m“zde bu iki saate d“şm“şt“r. T“rkçe yayın yapan radyoların Makedonya'da yaşadığı sorunların benzerleri Kosova'da da karşımıza çıkmaktadır. Son yıllarda bir çok T“rk radyosunun kapandığı gör“lmektedir. Şubat tarihinde radyo,Prizren'de yayına başlayan Yeni Dönem Radyosu Kosova geneline T“rkçe T“rkiye T“rkçesi yayın yapmıştır. Dört dilde yayın yapan Kosovada bu şekilde yayın yapan ilk radyo olma özelliğini kazanmıştır. Yeni Dönem Kosova T“rk Medyası, yılının son aylarında, b“t“n yayın organlarıyla beraber yayınını durdurmuştur. Yeni Dönem ve T“rk askeri tarafından kurulan Mehmetçik FM radyolarının kapatılmasının30 ardından yılında da son olarak yıldan bu yana yayın yapan Prizren Radyosuda ekonomik sıkıntılar nedeniyle kapatılmıştır. Kosovanın başkenti 95.2 Priştineden T“rkçe yayın yapan tek radyo Kent Kent Fm, FMdir. T“rkiyeden de internet “zerinden dinleniliyor. Ağustos g“n“ Priştinede Frekansı “zerinden yayına başlayan Engin Beyoğlu tarafından kurulmuştur. Kosovada,T“rk Dilinde saat kesintisiz yayın yapan tek radyodur. yılından sonra internet “zerinden de dinlenebilen Kent FM Radyosunun karasal yayınları ise yayınları başkent Priştine dışında Vıçıtırın ve Mitroviçayı da kapsamaktadır. Kent Fmin yayın ağına bakıldığında, radyonun yaklaşık milyon kişiye ulaştığı gör“lmektedir. Dinleyicilerinin bir böl“m“n“n Kent FM T“rkçe konuşan topluluklar olduğu, bir böl“m“n“n de çoğunluk olan Arnavut halkı olmak “zere komşu halklar olduğu bilinmektedir. kendi sitesindeki tanıtım yazısında hedeflerinin Kosova'da yaşayan T“rk azınlığının sesini duyurması ve T“rk halkının ve k“lt“r“n“n diğer halklara en iyi bir şekilde aktarılması d“ş“ncesiyle programını devamlı

28http://www.milliyet.com.tr/balkanlardan-kent-in-sesi- duyuluyor/magazin/magazinyazardetay/11.08.2012/1578806/d efault.htm 29 http://www.muzikonair.com/ozden-beyoglu-kosova- radyosu-web/ 30 http://www.gazetevatan.com/kosova-nin-turkce-radyosu- kapandi--414513-gundem/ 212

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. etmektedir.31 zenginleştirerek her ulusa açık bir radyo olmak olduğunu ifade

Kent FMin Genel Yayın Yönetmeni Erg“n"Kent Kuzev FM ve radyolarını internet radyoları internet aracılığıylaarasında temel da dinlemenin fark şudur ki, olanaklı biz bir olduğunu FM radyosuyuz. ve internet Yani radyolarıyla FM radyosu aralarındakiniteliğinde olmak, farkı sadece şöyle internetten belirtiyor: yayın yapan radyolara kıyasen, ister kurumsal ister de fonksiyonellik açılardan ister istemez değişik farklılıkları ortaya koymaktadır. Ç“nk“ radyoyu, internet olmadan hem evde, hem araçta hem işyerinde, hemde piknikte dinleyebilirsiniz. Dolayısıyla internet radyolarına saygımız sonsuzdur, fakat FM radyosunun yukarıda da belirtiğimiz nedenlerden dolayı ağırlığı bir başkadır bence." 32

Radio Balkan Kosova'nın Dukagjin ve Dragash bölgelerine yayın- yapan- bir gençlik radyosudur. Balkan topluluklarının tamamına seslenmeye ve b“t“n halkları kapsamaya33 çalışan bir anlayışla, T“rkçe Arnavutça Boşnakça/Sırpça ve haftada bir defa da Çingene dilinde olmak “zere dilde yayın yapmaktadır. ayan bir internet radyosudur. 34 Kosova T“rk Radyosu ise Prizren'den yayın yaptığı anlaşılan ve ağırlıklı olarak T“rkçe m“zik yayınl

. BULGARİSTAN Bulgaristan Ulusal Radyosu'nun BNR T“rkçe servisi g“nl“k sınırlı sadeces“reli T“rkçe yayınlar yapmaktadır. N“fusu yaklaşık , milyon olan Bulgaristan'da yaşayan yaklaşık bir milyon T“rk 35 kökenli Balkanlardaki vatandaş en Bulgaristan Ulusal Televizyonu'nda BNT g“nl“k s“resi dakika geçmeyen T“rkçe haberleri izleyebilmektedir. b“y“k T“rk n“fusunun yer aldığı Bulgaristan'da T“rklerin kurduğu geleneksel bir radyo bulunmamaktadır. G“m“lcine ve İskeçeden FM bandından yayın yapan Yunanistan'ın Batı Trakya bölgesindeki T“rklere ait özel radyolar Bulgaristanda T“rklerin en yoğun yaşadığı Kırcaali bölgesinde de dinlenilmektedir. Ancak internet “zerinden yayın yaparak Bulgaristan'da yaşayanRadyo Varna'T“rklere . 36seslenen radyolar da vardır. Bunlardan ilki http://www.radyovarna.com/ adresinden yayın yapan dır 31 http://www.kentfm.com/hakkimizda/ 32http://www.milliyet.com.tr/balkanlardan-kent-in-sesi duyuluyor/magazin/magazinyazardetay/11.08.2012/1578806/d efault.htm 33 http://www.balkanrtv.com/radio/radioT.html 34 http://kosovaturkradyosu.tr.gg/ 35 http://www.kircaalihaber.com/?pid=3&id_news=9452 36 http://www.radyovarna.com/ 213

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 24

Aralık g“n“ yayına başlayan radyo ağırlıklı olarak Bulgarca Radyom“zik Deliorman yayını yapmaktadır., Radyo BG Daha T“rk çok ve Radyo Bulgarca Kırcaali m“zikler (aber yayınlayan.37 Bunlar ancak T“rklere de hitap eden “ç internet radyosu daha bulunmaktadır.

karasal yayın ağında bulunmayan yalnızca internetten dinlenebilen 2.11radyolardır. ROMANYA nda Romanya'daki

Romanya'da T“rkçeRadyo yayın T yapan Radyo T yılı T“rk–Tatar birliklerinin yanısıra M“ft“l“ğ“n ortak girişimi ile kurulmuştur. Romanya'nın Köstenceenebilmektedir. kentinde . 38 FM frekansından T“rkçe ve Tatarca yayın yapıyor. T“rkçe sözl“ m“zik ve program yayını yapan radyo internetten de dinl radyo . SONUÇ Microsoft'un geliştirdiği bir yazılım sayesinde yılında yayıncılığının hizmetine sunulan internet radyoları artık g“ndelik yaşamımızın bir parçası durumuna gelmiştir. Karasal frekans yada kablolu yayınlar “zerinden yayın yapan geleneksel radyolarında internet “zerinden yayına başladıkları gör“lmektedir. Avrupa ve Balkanlarda yaşayan T“rkler gerek bulundukları “lkelerinAvrupa devlet radyolarında kendilerine ayrılan pay oranında, gerekse de kendi kurdukları özel radyolarla seslerini duyurmaya çalışmışlardır. ve Balkanlar'da FM bandından T“rkçe yayın yapan bir çok radyo istasyonu bulunmaktadır. Artık bu radyo istasyonlarının b“y“k böl“m“n“ internet “zerinden de dinlemek olanaklıdır. Bunların yanında yalnızca internet “zerinden yapan ve yurtdışındaki T“rk toplulukları arasında oldukça pop“ler olan internet radyoları da bulunmaktadır. Geleneksel radyoculuğa da yeni olanaklar sağlayan internet radyoculuğu T“rk topluluklarının bulundukları bölgede ve yaşadıkları coğrafyaların dışında da sesini duyurması için iyi bir fırsat olarak değerlendirilmelidir. Zira Kosova, Makedonya ve Kanada gibi birçok “lkede T“rklerin kurduğu geleneksel radyolar işletme giderlerini karşılayamadıkları için kapanmak zorunda kalmıştır. Sınırötesi yayın yapabilen T“rkçe internet radyoları yerel anlamda T“rk k“lt“r“n“n korunması sağladığı gibi birlikte yaşadıkları halklarlae ve k“lt“rel alışverişi de sağlamaktadır. Yayının yapıldığı bölgeyle, ondan çok daha uzak coğrafyalarda yaşayan T“rklerin birbirleriyl anavatanla iletişimini de sağlamaktadır. İnternetten yapılan T“rkçe radyo yayınlarının tam sayısını ve nereden yapıldığını saptamak oldukça g“çt“r. Buna rağmen başta (ollanda, Almanya ve 37İngiltere http://radiocp.novahost.bg:2199/start/radio38/ olmak “zere Avrupa “lkelerinin çoğunda geniş bir 38 http://www.radio-t.ro/Index.html 214

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. coğrafyada izlendiği de bilinen ve T“rkçe yayın yapan internet radyolarının kurulduğu anlaşılmaktadır. Balkanlardaki T“rk Balkanltopluluklarının bulunduğu “lkelerde de T“rkçe radyo yayınları bulunmaktadır. Yunanistan'ın Batı Trakya bölgesindeki T“rk radyoları arın en g“çl“ geleneğe sahip T“rk radyoları olarak karşımıza çıkmaktadır. Kosova, Makedonya, Bulgaristan ve Romanya'da T“rkçe yayın yapan radyolar bulunmaktadır. Sırbistan ve Bosna (ersek'te T“rkçeKAYNAKÇA program yayını yapan hiçbir radyoya rastlanmamıştır. -

(ıfzı Topuz v.d.,Yarının Radyo Ve Televizyon D“zeni , TÜSES İLAD ortak yayını, İstanbul . France,Michel Delorme, Secondier Medya Edition,1980. D“nyası, İletişim Yayınları, .baskı . François Cazenave, Les Radios Libres, Paris: Presses Universitaires de

Ersoy Soydan, D“nyada ve T“rkiye'de Alternatif Radyo Yayıncılığı, Marmara Üniversitesi SBE, . Basılmamış Y“ksek Lisans Tezi Yiğit Yavuz, Radyonun ABeCe'si, Ütopya Yayınları, Ankara, . Serhathttp://en.wikipedia.org/wiki/Internet_radio G“ney, T“m Yönleriyle Topluluk Radyoları, Punto Yayınları, İstanbul,http://www.sabah.com.tr/cumartesi/2013/09/14/herkesin-radyosu- . kendine http://www.radikal.com.tr/eglence/radyoculukta_internet_cagi- 1074351 http://www.radiomit.com/ http://www.metropolfm.de/ http://www.radyoturk.de/ http://www.radiobaba.de/index.php?lang=tr http://www.skyradyo.com/ http://www.taksim.fm http://www.haber.nl/hollanda-semalarinda-eglenceli-bir-radyo/ http://londraturkradyosu.net/about-ltr/ http://www.londralondra.com/londra- hakkinda/londra%E2%80%99daki-turk-toplumu-turk-radyolari.html http://www.radyodost.net/ http://www.radiocity.eu/Sayfa_Modul.asp?nedir=sayfa&id=4 http://www.joyfm.gr/hakkimizda.htm http://www.cinarfm.gr/page.php?ref= http://www.kircaalihaber.com/?pid=3&id_news=11016 http://www.usakgundem.com/haber/52362/tiran-radyosunda- - - -15-dakikadan-30-dakikaya- http://www.makedonyauniversitesi.com/uskup-turk-radyosu.htmlt“rkçe http://furkanpurde.blogcu.com/gostivar-programının s“resi in-turk-medyasi/8931684çıktı.html 215

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. http://www.milliyet.com.tr/balkanlardan-kent-in-sesi- duyuluyor/magazin/magazinyazardetay/11.08.2012/1578806/default. htm http://www.muzikonair.com/ozden-beyoglu-kosova-radyosu-web/ http://www.gazetevatan.com/kosova-nin-turkce-radyosu-kapandi-- 414513-gundem/ http://www.kentfm.com/hakkimizda/ http://www.milliyet.com.tr/balkanlardan-kent-in-sesi duyuluyor/magazin/magazinyazardetay/11.08.2012/1578806/default. htm http://www.balkanrtv.com/radio/radioT.html http://kosovaturkradyosu.tr.gg/ http://www.kircaalihaber.com/?pid=3&id_news=9452 http://www.radyovarna.com/ http://radiocp.novahost.bg:2199/start/radio38/ http://www.radio-t.ro/Index.html

216

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

TÜRKOLOG EDİT TASNADİ

Seher KEÇE TÜRKER Öğretmen –Yazar Yahya Kaptan mah. C-2 no:1/1 41050 İzmit- Kocaeli- TÜRKİYE [email protected]

ÖZET Macar kadın ozanlarından Türkolog Edit Tasnadi'nin özgeçmişi anlatılacak, Türkçeden Macarcaya, Macarcadan Türkçeye çevirdiği eserler tanıtılacaktır. Çalışmamda, yazarın Türk edebiyatına verdiği emek üzerinde durularak konferansa katkı sağlamak amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler: Türkçe, Macarca, Edit Tasnadi, Edebiyat

ÇEVİRİ VE ÇEVİRMENLİK

Çeviri kelimesi, dünya üzerinde var olmuş bir dildeki bir kelime, söz öbeği ya da cümlenin yazılı veya sözlü olarak diğer bir dile anlamını tam olarak yansıtarak ve hedef dildeki karşılığını bularak aktarılması, kısaca bir anlamın diğer bir dilde ifade edilmesidir. ‘Çeviri’ kelimesi Arapça dilinden türemiş olan ‘tercüme’ sözcüğünün yerini almıştır. Çeviri yapan kişi olan ‘çevirmen’ sözcüğü ise, eski dilde yazılı çevirileri yapan kişinin adı olan mütercim sözcüğü ile sözlü çeviri yapan kişi için kullanılan tercüman kelimesi yerine kullanılmaktadır.

Çeviri, ilk olarak iki farklı dili kullanan iki kültürün göç, savaş, ekonomik sebeplerle karşılaşmasıyla ortaya çıkmıştır. İnsanlık tarihinde farklı diller kullanılmaya başladığından beri çeviri/tercüme ihtiyacı oluşmuştur. İhtiyaçları artınca ilk çevirmenler ortaya çıkmıştır. Ticari ilişkilerle başlayan etkileşimler savaş, göç ve diğer hareketlerle şekillenerek dillerin bugüne gelmesine neden olmuştur. Şu anda lehçe, ağız ve şiveleri saymadan dünyada konuşulmuş ve konuşulmakta olan 5000 in üzerinde dil olduğu belirtilmektedir. Sözlü veya yazılı anlaşmaların yazılı olarak bulundurma ihtiyacı ilk çeviri/tercüme örneklerinin ortaya çıkmasına yol açmıştır. İlk yazılı çeviri/tercüme örneklerine Sümerlilerde rastlanmıştır.

Çevirmenler, dünyanın sosyal, ekonomik, sanatsal, medikal, hukuki, teknik, edebi vs. alanında aklımıza gelebilecek her sektörde etkileşim 217

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. halinde olmasını sağlayan temel köprülerin ve kültürlerin arasındaki kapıların görünmez anahtarlarıdır. Maddi veya manevi olarak tarihin en başından beri tüm insan ilişkilerinde çoğu zaman adları geçmeyen kahramanlar olarak görev almışlardır. İnsanlığı ileriye götüren tüm gelişmeler, çevirmelerin kalem izlerini taşır. Cemal Süreyya, ‘Çevirmen, bir kitabı kendisi için olduğundan çok, başkaları için okuyan kimsedir,’ diye tanımlıyor.

Çevirmen, yazılanın arkasındaki yazılmayanı da görendir. Sadece dil bilmek önemli değildir; ana diline hâkimiyeti, genel kültürü, çevirdiği metinle ilgili donanımı önemlidir. Çeviri kitaplarının sevilmesini ya da dövülmesini sağlayan kişilerdir, kısaca ikinci yazardır. Bir anımdan söz etmek isterim; Edit Hanım, bir gurup yazar Macar’la Türkiye’ye, İzmit’e gelmişti. Çalışmalar evime yakın bir yerde yapılıyordu. Ara verildiği bir zamanda ‘Edit Hanım, sizi evime davet etmek istiyorum,’ dedim. Aldığım cevap ’Mümkün değil, bu insanlar ben olmadan nefes bile alamazlar, hiçbir şey yapamazlar’ oldu. Bu durum, çevirmenliğin, tercümanlığın insan ilişkileri bakımından da ne derece önemli olduğunu gösteriyor.

Şimdi Türk edebiyatına iz bırakmış değerli Türkolog Edit Tasnadi’nin çalışmalarından söz edeceğim.

TÜRKOLOG EDİT TASNADİ’NİN ÖZGEÇMİŞİ

24 Kasım 1942 tarihinde Macaristan’ın başkenti Budapeşte’de Semmelweiss Tıp Fakültesi hastanesine bağlı kadın ve doğum hastanesinde doğmuştur. Anneannesinin annesi okuduğu” Taş Yürekli Adamlar” adlı romandaki kahramandan etkilenerek kızına “Edit” adını vermiş. Böylece anneannesinin de annesinin adı da Edit oluyor. Kendi ifadesiyle ‘ ben de üçüncü Edit oldum, ’diyor. Dokuz yaşında babasını kaybeden Edit Tasnadi, annesinin edebiyat ve sanata olan ilgisinden dolayı küçük yaşlarından itibaren edebi kitapları okuma fırsatını bulur. Evlerinin, kütüphanelere, Milli Müzeye, ELTE Edebiyat Fakültesine, tiyatro, sinema binalarına yakın oluşu dolayısıyla bilinçli ya da bilinçsiz olarak her zaman kendini sanatın içinde bulur. Üniversite okuma zamanı gelince başarılı gramer öğretmeninin etkisinde kalarak Macarcayla ilgilenerek dilci olmaya karar verir. İkinci dal olarak Macarca ile Türkçenin dil ilişkileri bakımından yakın olması dolayısıyla Türkoloji’yi seçer ve aynı yıllarda Pedagoji bölümünden de mezun olur. (1967) Ayrıca; bir yıllık turistik rehber kursuna ve Macar Gazeteciler Birliğinin iki yıllık gazeteciler okulunu bitirir.(1970) Bu sıralarda öğrendiği Macar tarihini, coğrafyasını, güzel sanatları, müziği, folkloruyla ilgili bilgileri ömür boyu kullanır. Macar Radyosunda çalışırken (1997-2005) edindiği tecrübelerinden ileri yıllarda faydalanır. 218

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Konu dil olunca; Sayın Edit Tasnadi’nin bu konuda söyleyeceği çok sözü bulunuyor. Fransızca öğrenir, Almanca, Latince, İngilizce ile ilgilenir ve sonunda Türkolog olmaya karar verir. Yazar, bu kararını kısaca şöyle anlatıyor; ‘Tarih, eğitim hayatını da etkiler. Macaristan’da Katolik tarikatlarının köklü, kaliteli okulları vardı. Ben de sörlerin Sacre Coeuer adlı okuluna yazıldım; ancak dönemin Stalin yönetimi 1948 yılında tarikatları dağıtmış, rahip ve rahibelerini salıvermiştir. Böylece semt kız okuluna girdim. Sekiz yıl olan bu okul tipinin adı ‘genel okul’ dur. Yedinci sınıfa geldiğimde başka okula gideceğimi bildiren bir mektup aldım. Bu kararın hayatıma yeni bir yön verdiğini yıllar sonra anladım. ELTE Üniversitesi öğretmen adaylarını eğitmek için örnek bir okul açtı, en iyi öğretmenlere burada görev verildi. Bu okulda ilk sınıf öğretmenim, Macarca dersi öğretmenimizdi. Macarca dersi, edebiyat ve gramer dersleri olarak verilir. Öğretmenimiz ilk derste ‘grameri kim sever?’ diye sordu. Kimse ses çıkmayınca ‘peki, yılsonunda yine soracağım,’ dedi. Öğretmenimiz, ilginç öğretme metotlarıyla bize grameri sevdirdi. Böylece Macarcayla ilgilenen bir dilci olmaya karar verdim. Dil konusunda iki dal seçmek şart olduğu için ikinci olarak ’Türkoloji’yi seçtim.’ diyor. Yazar, en çok Türkçeden Macarcaya çeviri yapar. ELTE Üniversitesinin Türkoloji Kürsüsü, dünyanın ilk Türkoloji kürsüsüdür. Bu kürsüde görev yapan birçok Türkologla çalışma olanağı bulur. 1993-97 tarihleri arasında Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi 1Hungaroloji kürsüsünde de beş yıl görev yapar.

Ödülleri

Macar Bilimler Akademisi’nin çevirmenlere verilen Füst Milan ödülüne; Akşehir’de Nasreddin Hoca Büyük Ödülü’ne, KIBATEK (Kıbrıs, Balklanlar ve Avrasya Türk Edebiyatları Kurumu) ödülüne lâyık görülmüştür.

Üyesi Olduğu Kuruluşlar

Macar Dil Bilimi Derneği, Macar Filoloji Derneği, Macar doğu bilimleri uzmanlarının KörösiCsoma Derneği, Macar Yazarlar Birliği ve

1Hungaroloji anabilim dalı 09 Ocak 1936 tarihinde Atatürk’ün emriyle kurulmuştur. Hungaroloji kürsüsü, dil ve tarih-coğrafya Fakültesi’nin kuruluşuyla birlikte açılan ilk 13 kürsü arasında yer alır. Kürsünün başına, yine Atatürk’ün isteğiyle kürsü kurucusu olarak ünlü Macar Türkolog ve kütüphanecisi Prof. Dr. LászlóRásonyi getirilir. Hungaroloji Anabilim Dalı'nın esas amacı Türk Macar ortak geçmişini araştırmak, Macar dilini, kültürünü, edebiyatını Türkiye’de tanıtmaktır. Hungaroloji Anabilim Dalı'nda beş öğretim üyesi ve bir yabancı uzman görev yapmaktadır. Hungaroloji Anabilim Dalı'nda lisans programına ek olarak lisansüstü program da yürütülmektedir. Hungaroloji anabilim dalı Türkiye ve Macaristan arasındaki dostluğun geliştirilmesindeki gayretleri nedeniyle iki kez (1992 ve 2001 yıllarında) Macaristan cumhuriyeti tarafından onur beratı ile ödüllendirilmiştir. 219

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Macar PEN Klubü’nün üyesi, Macar Türk Dostluk Derneği’nin kurucularından olup genel sekreteridir.

Türkolog Edit Tasnadi’nin Çevirileri

Türk edebiyatının Macaristan’da tanıtımına ve Macar tarihinin Türkiye'de tanıtımına önem veren Türkolog, gazeteci, çevirmen ve edebiyatçı Edit Tasnadi çevirdiği eserlerle Türk ve Macar edebiyatına katkı sağladığı gibi Türk Macar dostluğunun perçinlenmesine de vesile olmuştur. Türk yazar ve şairlerinden Yunus Emre, Nâzım Hikmet, Sait Faik Abasıyanık, Tarık Buğra, Turan Oflazoğlu, Orhan Asena, Yaşar Kemal, Bekir Yıldız, Melih Cevdet Anday, Sabahattin Kudret Aksal, İlber Ortaylı, Perihan Mağden, Cem Mumcu, İskender Pala, İhsan Oktay Anar ve diğerlerinin eserlerini, ayrıca Türk folklorundan birçok eser Macarcaya; Kelemen Mikes'in ünlü eseri olan ’Türkiye Mektupları’nı Türkçeye çevirdi.

Telif Eseri

- Junusz Emre emlékkönyv(Yunus Emre Anma Kitabı, Aqua, 1993). - Magyar-törökszótár - Macarca-Türkçe Sözlük, Edit Tasnadi, ZsuzsaKakuk, Gün Benderli - Yılmaz Gülen - KakukZsuzsa, NemzetiTankönyvkiadó, 2002) - Balintbalassi- xvı. Asırda Macar Ozan BalintBalassi ve Şiirlerinden Örnekler BB.2006 - TörökMagyarbszotar- Türkçe-Macarca Sözlük.

Çeviri Kitapları

-Nazım Hikmet: En EgyEmber, (Ben Bir İnsan, Europa, 1975) -Fakir Baykurt: Sakarca (Masal Roman), -Yaşar Kemal: Ördögszekerekútján (Ortadirek, roman, Magvető,1983). -İsmail Uyaroğlu: KicsieBuszMindenGyerek(Her Çocuk Küçücük Otobüstür, Mora, 1984, -Bekir Yıldız: Sírokvirágnélkül (Çiçeksiz Mezarlar, öyküler, Európa,1986). - Attila József: Temiz Yürekle (Tisztaszívvel, Kemal Özer ile birlikte çevrilmiş şiirler, Broy, İstanbul, 1986). - Tarık Buğra: Állvaakarokmaradni (Requiem az 1956-os Budapestért) Ayakta Durmak İstiyorum, ( oyun) - Orhan Asena: Hürrem Szultána (Hürrem Sultan, oyun) (Türk Kültür Bakanlığı, Ankara, 1992). - MiklósRadnóti: Köpüklenen Gök (Tajtékoség, Kemal Özer ile birlikte çevrilmiş şiirler, Yordam, İstanbul, 1997). 220

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. -KelemenMikes: Osmanlı’da Bir Macar Konuk Prens Rakoczi ve Mikes’in Türkiye Mektupları (Törökországilevelek),Aksoy, İstanbul, 1999). - kunosIgnaktürk halk edebiyatı - A pasa fiameg a világszépe (Paşanın Oğlu ile Dünya Güzeli.Türk Halk Masalları seçkisi) (EurópaiFolklórIntézet – L’Harmattan, 2000). -Turan Oflazoğlu: NagySzulejmánSzultán (Kanuni, oyun) (Terebess, 2000). -Bilâl N. Şimşir: Örményterrorizmus az elmúltévszázadban (1878- 1999, Şehit Diplomatlarımız, monografi, Terebess, 2001). - VecdetErkun: Budapeşteden Ankara’ya, - -Van, akit sólyomkarmolmeg - Modern törökelbeszélések (Modern Türk öykülerinden bir antoloji, NagyvilágKönyvek, 2004.) -İlber Ortaylı: Az oszmánbirodalomleghosszabbévszázada (İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, 2005). -Perihan Mağden: Bajbanvagyokveled, regény (İki Genç Kızın Romanı, Roman, 2005). - İncir Çekirdeğindeki Güzel Kız (Kıbrıs Türk Halk Masalları), - -Cem Mumcu: Törökfürdőavagysírbolt, regény(Makber, roman) Ráció, 2007. -İhsan Oktay Anar: Ködöskontinensekatlasza, regény (Puslu Kıtalar Atlası, romanı, 2008.) -İhsan Oktay Anar: Efrasiyab’ın hikâyeleri, MagyarNapló, 2007. --Macar Kadın Şairleri Antolojisi (Kemal Özer ile birlikte şiir çevirileri, İstanbul, 2007) -İskender Pala: Babilde Ölüm ve İstanbul’da Aşk, Europa, Roman, 2007 -Orhan Pamuk: Kara Kitap, Roman, ulpius-haz,2008 - Orhan Pamuk: Masumiyet Müzesi, Roman, ulpius-haz,2010 -Orhan Pamuk Benim Adım Kırmızı, -Can özoğuz Kuyulu Parkta Bir Akşamüstü Napkut, Öyküler, 2010 Dr. Melek Çolak: Enis Behiç Koryürek’ten Budapeşte’ye Mektuplar, İnceleme, 2011 - Türk Halk Masalları Seçkisi, MgyarNaplo, 2011 --Dr. IgnakKunos : Türk Toprağında- Harita ve Sekiz Fotoğraf İle, gezi notları, 2011 - Oya Baydar Kedi Mektupları, Roman, libri,2012

ComedıumTiyatrosun’da Sahnelenen Oyun Çevirileri

-Melih Cevdet Anday: Beszélő (İçerdekiler). -Sabahattin Kudret Aksal: Kávé-zoo (Kahvede Şenlik Var).

Macar Radyosunda Radyofonik Olarak Yayınlanmış Oyun Çevirileri

221

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. -Başar Sabuncu: Megtiszteltetés (Şerefiye, 1978). -Turan Oflazoğlu: BolondIbrahim (Deli İbrahim, 1986). -Orhan Asena: NagySzulejmánszultán (Hürrem Sultan,1987). -Orhan Asena: Beyazittrónörökös (Ya Devlet Başa ya Kuzgun Leşe,1987).

Senaryo Çevirileri

- EgyTanevHakkariban –Hakkâri’de Bir Mevsim, Mokep - Nyomorusagos- Ağa Züğürt Ağa MTV - Na, Pa- Güle Güle, Türk Filimler Haftası, Bp., 2000 - Angyalok Haza- Meleklerin Evi, Türk Filimler Haftası, Bp., 2000 - KispalyasPasszolgatas- Dar Alanda Kısa Paslaşmalar, Türk Filimler Haftası, Bp., 2000 - Visszateres Az Araratra -Ağrıya Dönüş, Türk Filimler Haftası, Bp., 2000 - Talalkozas- Karşılama, Türk Filimler Haftası, 2003

Sezgin Türk’ün Filimlerinde

- Cebimde çok küçük elma var, yazılışına katılım, çeviri, Danışmanlık, - Bela Bartok 1936, Danışmanlık, Çeviri, Türkiye,2003

Macar Radyosu’nda Tekrarlarla Sunulan Çevirileri

- A Legedesebb es a legkeserübb- En Tatllı ve En Acı Şey, Rodope Türk Halk Masalı - Ki a kicsitmembecsüli- Azı Beğenmeyen Çoktan Kalır - A farkas es a macska- Kurt ile Kedi - A butatolvaj- Hırsızların Aptalı - A farkastöltanultam- Kurttan Öğrendim - Akutyauğat, a karavan halad- İt Ürür Kervan Yürür- Nazım Hikmet Ran Meşe fiammak- Oğluma Masal - A bölesHizirtörökNepmesebölAtdolgozta- Bilge Hızır- Nazım Hikmet Ran - A szövömesterek es a tigiris – Kedi İle Kaplan - Mese a hollorol, akinektüskementalababa- Ayağına Diken Batmış Karga Yazarın, inceleme, ansiklopedik eserlerde bölümler, röportajlar, radyo programlarında sunulan ve kongre/bilgi şöleni bildirileri, gazete, dergi ve antolojilerde, yayımlanan şiir, öykü, masal, sayısız makale çevirileri bulunmaktadır. 222

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

SONUÇ

Sayın Editt Tasndi’yi bir bilgi şöleninde tanımıştım. Sonra başka bigi şölenlerinde yolumuz kesişti. İzmit’te Macar Kralı Tökeli İmre ve eşi İlona Zrinyi anısına, yaşadıkları öne sürülen 2Karatepe köyüne anıt yapıldığında, daha sonra 3Tökeli İmre Evinin açılışına geldiklerinde ve İstanbul’da yapılan bir toplantıda görüşme fırsatımız oldu. Sık görüşemesek, çok samimi olmasak da aramızda bir bağ oluştu. Bu çalışmayı yaptığım için mutluyum. Edit Hanım, Türk dilini gramerine uygun, atasözlerini, deyimlerin mecaz anlamlarını da tam yerinde kullanabilmektedir. Bunu başarmak sadece okuldan mezun olmakla kalmıyor. Türkiye’nin çoğu şehrini, birçok ilçesine gitme olanağı bulmuş ve oralardaki yaşama sanatıyla ilgilenmiştir. Sayın Edit Tasnadi’nin Türk diline kattığı değerler karşısında hakkında yazarlar tarafından yazılmış yazılar, adına ithaf edilmiş kitaplar da vardır. Bu çalışmayı yaparken faydalandığım ‘Türk Macar İlişkileri Üzerine Seçme Yazılar, Edit Tasnadi,’ bu kitapların en önemlisidir. Sözün özü, Türk- Macar dili ve folkloru arasında sağlam bir köprü oluşturmuştur. Sadece roman, hikâye, masal, makale çevirmekle kalmamış atasözleri, deyimler, maniler, bilmecelerle de ilgilenen edebiyatçı çevirmen ve rehberdir. Bu özelliklerinden dolayı her gittiği yerde ilgi odağı olmuştur. Bu kadar çok çalışmayı gerçekleştirirken evlenmiş ve şimdi iki yetişkin erkek evlat annesidir. Yaşantısını, sağlıklı, sevdikleriyle birlikte geçirmesini dileyerek sözlerime son veriyorum.

KAYNAKLAR - Türk Macar İlişkileri Üzerine Seçme Yazılar, Edit Tasnadi, Hazırlayan Abdulkadir Atıcı, Paradigma Akademi Yayınları, Şubat 2013

2 Avusturya'ya karşı amansız savaşlar yapan ve daha sonra Osmanlı İmparatorluğuna sığınıp İzmit' te ölen Macar Kralı Tökeliİmre( thökölyİmre) ve eşi İlionaZrinyi için, yaşadıkları köy olan Kartepe İlçesi’nin Karatepe Köyü'ndeanıt dikilmiştir. Bu anıtın bulunduğu Karatepe Köyü'nün içindeki çeşme başından başlayan, eski dağ yoluna doğru devam eden ve Kartepe zirvesine ulaşılan bu yol, Tökeliİmre'ye ithaf edilmiştir. 317 ve 18. yüzyıllarda Macaristan’da çıkan iç savaştan sonra Osmanlı himayesine giren ve Kocaeli’nde yaşayan Macar Kralı Tökeliİmre adına yapılan kültür evi, Sekapark alanı içinde inşa edildi. Macaristan tarihinin en önemli figürlerinden birisi olan ve Katolik engizisyonuna karşı kaybettiği bir savaşın ardından Osmanlı'ya sığınarak İzmit’te yaşayan ve yaklaşık 300 yıl önce İzmit'te ölen Macar Kralı Tökeliİmre anısına yaptırılan, ''Anı Evi'' o döneme ait pek çok belge ve eşyayı da barındırıyor. Açılışı Türkiye Kültür ve Turizm Bakanı Bakan Ertuğrul Günay ile Macaristan Kültür ve Eğitim Bakanı Dr. IstvanHiller yaptılar. 223

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

FOTĞRAFLAR

224

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

ARNAVUTLUKTA YAŞAYAN TÜRK ÇOCUKLAR)N)N TÜRKÇE DİL GELİŞİMİNE ETKİ EDEN FAKTÖRLER VE BAZ) ÖNERİLER

Dr. Adem BALABAN

(ë[email protected] e Plotë Bedër Üniversitesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“ Öğretim Üyesi

ÖZET

Arnavutlukta başta Tiran ve Elbasan olmak “zere “ç bin civarında T“rk yaşamaktadır. Değişik sektörlerde çalışan bu T“rklerin çocukları yabancı dilde eğitim almaktadır ç“nk“ Arnavutlukta T“rkçe eğitim veren okul bulunmamaktadır. Ancak T“rkler tarafından açılan ve işletilen T“rk okullarında T“rkçe seçmeli ders olarak okutulmaktadır. T“rklerin bir kısmı çocuklarını T“rk okullarına gönderirken bir kısmı devlet okullarına göndermektedir. Arnavutlukta anne babası çalışan çocuklar daha iki “ç yaşından itibaren Arnavutça eğitim verilen kreş ve anaokullarına gitmektedir. Bu durum çocukların ana dili/T“rkçe gelişimini etkilemektedir. Çocuklar sadece evde, anne baba ve bazen kardeşten oluşan aile ortamında T“rkçeyi kullanabilmektedir. Böyle durumda olan çocukların T“rkçe dil gelişimi yavaş ve zayıf olmaktadır. Eğer yaz tatillerinde T“rkiyeye giderek ve T“rkçe filmler izleyerek T“rkçeleri takviye edilmezse dil gelişimlerini tamamlamaları oldukça çok zor olmaktadır. Bu çalışmada böyle durumdaki çocukların T“rkçe dil gelişimine etki eden faktörler ele alınmış ve bu çocukların dil gelişimine olumlu katkı yapan unsurlar belirtilmiştir.

Anahtar kelimeler: T“rkçe dil gelişimi, yurt dışı, Arnavutluk, T“rk çocukları, etki, dil aktiviteleri.

THE FACTORS OF TURKISH LANGUAGE DEVELOPMENT OF TURKISH CHILDREN LIVING IN ALBANIA AND RELEVANT SUGGESTIONS TO IMPROVE THEIR TURKISH LANGUAGE 225

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. ABSTRACT

Approximately three thousand Turkish nationality live in Albania especially in Tirana and Elbasan. The children of these Turkish people continue their education in Albanian or other foreign languages. Because, there are no schooling in Turkish language in Albania. However, some Turkish schools were established and administered by several Turkish organizations. These schools offer Turkish language for Turkish students as elective course. Some of the Turkish families send their children to Albanian public schools but some of them send their children to Turkish schools administered by Turkish organization as well. In Albania, children start studying Albanian as from kindergarten when they are in two or three years old, since their parents are working. This situation affects development of these children's Turkish language. These Turkish kids can use Turkish only in their family environment under the influence of their parents and sometimes brothers/sisters. In such cases, the development of children's Turkish language is slow and weak. Besides, Turkish families prefer to go to Turkey for their summer holiday and watch Turkish films, which improve their kid`s Turkish language. Otherwise, their development of Turkish language will be slow. In this study, two factors were examined, firstly; regarding the development of Turkish childrens Turkish language and secondly; the activities that have positive effects on development of Turkish childrens Turkish language. Key words: Development of Turkish language, abroad, Albania, Turkish kids, factors, language activities.

1. GİRİŞ

1.1. Amacı

Bu çalışmanın amacı Arnavutlukta yaşayan T“rk çocukların T“rkçe dil gelişimindeki faktörlerin tespiti ve T“rkçe dil gelişimine pozitif katkı1.2. sağlayanMetodu unsurların ortaya konulmasıdır.

Çalışmanın teorik kısmında kitap ve makale gibi kaynaklar kullanıldı. Dil gelişimini etkileyen faktörlerin ele alındığı böl“mde ise gözlem 1.3.ve değerlendirme Önemi metodu kullanılmıştır. e ana

Yurt dışında yaşayan T“rk çocukları, yaşadıkları yerlerd dilleriniT“rkçeyi kullanma adına yeterli imkân bulamamaktadır. Yeteri kadar T“rkçe duymayan ve konuşamayan bu çocuklar sadece226

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

ailelerinde duydukları T“rkçeyle yetinmek durumundadır. Bu da çocukları anne babalarının şivesi ve kullandıkları T“rkçeyle sınırlamaktadır. Ancak bazı hususların göz ön“nde bulundurulması çocukların dil gelişimine olumlu katkılar yapacaktır. Çocukların yaz tatillerinde T“rkiyeye gönderilmesi, T“rkçe kitap okutulması, T“rkçe çizgi filmler izletilmesi, takviye T“rkçe dersler aldırılması gibi hususlar çocukların1.4. ana dillerininKapsam vegelişmesine Sınırlandırma olumlu katkı yapacaktır. olumlu etÇalışmada sadece Arnavutlukta yaşayan T“rk çocuklarının ana dil gelişimini etkileyen faktörler ele alınmış ve onların dil gelişimini 1.5.kileyen Literat“r unsurlar Taraması “zerinde durulmuştur.

Yurt dışında yaşayan T“rk çocukların ana dili gelişimleri bazı “lkeler için ele alınmıştır. Ancak Arnavutluktaki T“rk çocukları için böyle bir1.6. çalışma Dil yapılmamıştır.

Dil, insanı diğer varlıklardan ayıran en önemli unsurdur ve insanlar arasında anlaşmayı sağlayan en önemli iletişim vasıtasıdır. TDKnin tanımına göre, Dil, insanların d“ş“nd“klerini ve duyduklarını bildirmek için kelimelerle veya işaretlerle yaptıkları anlaşma şekli, lisanıdır. TDK, :.

Ana dili, insanların doğup b“y“d“ğ“ aile ve içinde bulunduğu toplum çevresinden öğrendiği, bilinçaltına yerleşen ve kişilerle toplum arasındaki ilişkilerde en g“çl“ bağı kuran dildir. Diller içinde en etkili olanı ve insanın kendini en iyi ifade ettiği dil hiç ş“phesiz ana dilidir. Ana dil, 1.7.aileden Ana öğrenilen Dili Edinimi dildir.

Ana dili kişinin doğup b“y“d“ğ“ ortamda kendiliğinden, hiçbir eğitim almadan, duyarak, taklit ederek elde ettiği dildir. Ana dili çocuğun en az bir dil bilme zorunluluğuna da dayalı olarak bir yön“yle istem dışı kazandığı dildir. Bu yön“yle öğrenmeden daha çok edinme gerçekleşir. Dinleme ve kon Çocuğun dil gelişiminde dört temel beceri bulunmaktadır. uşma eğitime başlamadan önce, okuma ve yazma ise eğitimle elde edilen becerilerdir.

Çocuğun dilini, içinde bulunduğu toplumdan öğrendiğini ve bu sayede geliştirdiğini G“rkan da şu c“mlelerle- ifade etmektedir. "Yaşamın ilk birkaç yılında t“m çocuklar, insanoğlunun öğrendiği227 şeylerin belki de en karmaşık olanını konuşmayı ve ana dillerini 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. - kullanmayı öğrenirler. Genellikle ilkokula başlamadan önce de ana dillerinin temel kurallarını öğrenirler. İlköğretim sırasında ise, daha çok, dili değişik durumlarda nasıl kullanacakları konusunda ustalaşırlar." G“rkan, :. - - Çocuklar, yaşlarına kadar kendi ana dillerini kurallarıyla öğrenir. Bir yön“yle ana dili edinimi için en önemli yaş aralığı dir. Dağabakan, F. Ö. ve Dağabakan D.nin aktardığına göre;

Bebekler daha birkaç haftadan itibaren sesli uyarıları algılamaya- ve onlara tepkide bulunmaya başlarlar. Üç“nc“ aydan itibaren, annelerinin sesini, başka bir hanımın sesinden ayırabilirler. aylıkken ilk sözc“klerini söylerler. Çocuğun ihtiyacı olan iletişim bu evrede mimiklerle, ağlama biçimleriyle ve anlamsız mırıldanmalarla ifade bulur. aylık bir bebek, daha çok işaretk amaçlı dil kullanımını-30 kapasitelik tercih eder. kelime Konuşma hazinesine sırasındaki sahiptir. kelimeleri veya işittiklerini- kullanabilir. aylık bir bebe yaklaşık olarak Yetişkinlerle soru cevap şeklinde iletişim kurmaya çalışır. yakaylık bir çocuk- bazı zamirleri anlar ve benim, senin, ben ve sen kelimelerini çok kullanır. aylık çocuğun söz dağarcığında- laşık kelime vardır. Kısa ve tam olmayan c“mleler kurar. Üç yaşındaki- çocuklar artık kelimelerle oynayabilir, sorarlar,'e varan daha bir k kelime hazinesine sahiptirler. yaşında ise yaklaşık kelime dağarcığıyla- oldukça çok soru armaşık c“mle yapılarını- kullanırlar. Çocuklar-24 gramer kurallarının % 'ını yaşlarında tamamlarlar. Duygularını ifade etmeye başlarlar ve bin konuşma, bin anlama kelime hazinesine sahiptirlerDağabakan ve Dağabakan D., :.

Yukarıdaki ifadelerden de anlaşıldığı “zere, çocuklar okul çağına geldiğinde dil gelişimlerini b“y“k oranda geliştirmiş olurlar. Bu evizyons“reçte dil gelişimi etkileyen faktörlerin başında aile ortamı ve sosyal çevre gelir. Çocuk aile ortamında konuşulan dil, izlenilen tel kanallarından çok fazla etkilenmektedir. 2. ARNAVUTLUKTA YAŞAYAN TÜRK ÇOCUKLAR)N TÜRKÇE DİL GELİŞİMİ

228

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. yapmaktaArnavutlukhttp://tirana.emb.mfa.gov.tr/ T“rkiye ile ticari ilişkileri kuvvetli “lkelerden biridir. Arnavutluk toplam ihracat ve ithalatının % ini T“rkiye ile dır. . Ayrıca Arnavutluk kurumlagenelinde y“z civarında T“rk firması bulunmaktadır. (em bu firmalarda, hem Arnavut firmalarında hem de T“rkiyenin resmi rında çalışan pek çok T“rk bulunmaktadır. Arnavutluktaki toplam http://www.ysk.gov.tr T“rk n“fusu binde fazladır. Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde Tiran B“y“kelçiliğine kayıtlı seçmen sayısı t“. Bu seçmenlerin çocukları ve yurt dışı n“fusuna kayıtlı olmayan T“rkler de d“ş“n“ld“ğ“nde rakamın binden fazla olduğu d“ş“n“lebilir. T“rkler Arnavutlukta başkent Tiran başta olmak “zere, Elbasan, Durres, İşkodra, Korça ve Kavaja şehirlerinde yaşamaktadır.

Yukarıda zikredilen n“fusa göre Arnavutlukta - bin civarında T“rk çocuğu bulunmaktadır. Bu çocukların hiçbirisi T“rkçe eğitimyen alamamaktadır. Ancak T“rk okullarına gidenler haftada saat T“rkçe dersi alabiliyorlar. Dolayısıyla onların T“rkçe dil gelişimlerini belirle temel etken aile ortamı olmaktadır. Aile ortamı da aileyi oluşturan anne babaların etnik köken, eğitim seviyesi, dini inanışlarına göre değişmektedir. 2.1. Arnavutlukta Yaşayan T“rk Çocukların T“rkçe Dil Gelişimini Etkileyen Faktörler

Çocuklar içinde yetiştiği aile ve toplumun sosyal, k“lt“rel ve ekonomik durumuna göre bir dil edinimi s“reci geçirirler. Bunlara ilaveaki olarak çocukların cinsiyeti, zekâsı, eğitim durumu ve psikolojisi de dil ediniminde önemli etkenlerdir. Çalışmamızın konusu Arnavutlukt T“rk çocuklarının dil gelişimi olduğu için dil gelişimini etkileyen faktörler de2.1.1. bu çerçeveden Aile Yapısı ele alınmıştır.ve Aile İlişkileri

Çocukların dil gelişimine etki eden önemli faktörlerden birisi çocuğun içinde yetiştiği ailenin yapısı ve ailevi ilişkilerdir. Ailenin yapısı, aileyi oluşturan fert sayısına, cinsiyetine,- etnik kökenine, inanışlarına göre değişiklik göstermektedir. Sadece anne ve babadan oluşan bir ailedeki çocuğun dil gelişimi, kardeşle birlikte yaşayan bir çocuğun dil gelişiminden farklıdır. Yine aynı şekilde anne ve babanın aynı etnik kökene ve aynı ana dile sahip olmamaları, anne ve ktedir:babanın farklı dinlere mensup olmaları, kardeşlerin cinsiyetleri de çocuğun dil gelişimine etki etmektedir. Bu konuda Yavuzer şunları zikretme Aile bireyleri, özellikle anne ile çocuk arasındaki sağlıklı ilişkiler dil gelişimini b“y“k ölç“de etkiler. Bu konuda ailede bulunan birey sayısının az veya çok229

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. oluşu da etkilidir. Ailede tek olan çocuk daha çabuk, iyi ve d“zg“n 2007:konuşma 94) olanağına sahiptir, ç“nk“ tek çocuk annenin ilgi merkezidir. Anne bu tek çocuğuyla yoğun bir şekilde etkileşimde bulunur. Yavuzer,

Arnavutlukta yaşayan T“rk çocuklarının T“rkçe dil gelişiminde ailenin etkisi b“y“kt“r. Arnavutluktaki T“rklerin aile yapıları değişiklik göstermektedir. Ailede hem anne hem de baba T“rk ise ve evde T“rkçe konuşuluyorsa bu çocuklar ana dili ediniminde daha şanslı sayılmaktadır. Eğer ailede anne Arnavut ve T“rkçe bilmiyorsa çocuk ana dili olarak Arnavutçayı öğrenmektedir. T“rkçeyi okula başlayana kadar babasından ve babasının akrabalarından tam manasıyla olmasa da belli seviyede ancak öğrenebilmektedir. Böyle bir çocuk babasıyla T“rkçe, annesiyle Arnavutça konuşup anlaşmaktadır. Eğer anne T“rkçe biliyorsa çocuğun ana dilinin yanında ikinci bir dil olarak T“rkçeyi öğrenmesi daha kolay olmaktadır. Anne çalışmıyorsa çocuğun ana dili olarak Arnavutçayı öğrenmesi daha ağır basmaktadır. Çocukların ana dil olarak Arnavutçayı mı yoksa T“rkçeyi mi tercih edecekleri hususunda annenin önemi daha fazladır. Babanın Arnavut, annenin T“rk olması durumunda çocuklar T“rkçeyi ana dili olarak öğrenmektedir. Bunda babaannenin T“rk olması ve çocukla daha çok vakit geçirmesi etkili olmaktadır. Böyle durumdaki çocuk T“rkçeyi daha aktif kullanmakta, sıyla sadece akşamları ve hafta sonu Arnavutça konuşabilmektedir, ancak okula başlayınca her iki dili de kullanmaktadır. Anne ve babanın İngilizce konuştuğu evlerde çocuk annesinin dilini ilk dil olarak öğrenmekle beraber babasının dilini ve İngilizceyi de öğrenebilmektedir. Arnavutlukta yaşayan T“rk ailelerde çocuğun ana dili olarak hangi dili tercih edeceği hususunda aile yapısının payı b“y“kt“r. 2.1.2. Çevre

Çocukların dil gelişimine etki eden faktörlerden birisi de çocuğun içinde yetiştiği ortamdır. Bu ortam öncelikle aile çevresi, arkadaş çevresi ve komşu çevresi gibi sosyal çevrelerden oluşmaktadır. Bir çocuk anne, babası ve okuldan sonra en çok vaktini arkadaş ve komşularıyla geçirmektedir. Bu da çocuğun dil gelişimine etki etmektedir. Arnavutlukta yaşayan bir T“rk çocuğu ana dili olarak T“rkçeyi kullanıyorsa ve arkadaşlarıyla komşuları daha çok Arnavutlardan oluşuyorsa böyle durumda ana dilinin gelişimi daha yavaş olmaktadır. Özellikle ergenlik dönemimde çocuklar daha çok arkadaş ortamlarında vakit geçirmekte bu da onların arkadaşlarıyla konuştukları dili geliştirmektedir. Gör“ld“ğ“ gibi arkadaş ve sosyal çevre çocuğun dil gelişimi “zerinde önemli bir etkiye sahiptir. Bu konuda Ali Yol, Şenin Ana dili öğretimi okulla sınırlandırılmamalıdır.230 Öğrencinin yaşadığı çevre ve aile ortamı da birer öğrenme alanı olarak 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

2011:130) gör“lmelidir. sözlerini aktarmaktadır. Şen, : , Aktaran Yol,

r. Arkadaş çevresinin T“rkçe dil gelişimine etkisi hususunda dikkat edilmesi gereken bir nokta da anne babalara d“şmektedi Arnavutlukta yaşayan T“rkler çocuklarının arkadaş çevresinden haberdar olmalı, nasıl ki çocuğu ahlaki derecede negatif etki edebilecek arkadaş çevresinden uzak tutmaya çalışıyorsa dil hususunda dikkatli olmalıdır. Ailelerin çocukların yetişmesinde onların dil edinimlerini köt“ etkileyecek her t“rl“ davranışlardan ve arkadaş çevresinden koruması gerekmektedir.2.1.3. Eğitim

Eğitim çocukların dil gelişimini etkileyen bir faktörd“r. Öğrenci ana dilinde eğitim alıyorsa ana dilini bu eğitim boyunca kullanır ve geliştirir. Yabancı bir dilde eğitim alması ana dili gelişimine olumsuz etki yapar. Özellikle okul öncesi eğitim ve ilköğretimin çocukların dil gelişimi “zerinde çok önemli etkileri bulunmaktadır. Arslanargun ve Tapan yaptıkları bir araştırmada okul öncesi eğitimin çocukların dil gelişimine olumlu etki etki yaptığını anne baba gör“şlerine dayanarak tespit etmişlerdir.Arslanargun; Tapan, :. Arnavutlukta yaşayan T“rk çocuklarının T“rkçe eğitim alma imkânları yoktur. T“rkçeyi bazı T“rk kolejlerinde seçmeli ders olarak alabilmektedir. Devlet- okullarında ise bu da m“mk“n değildir. Eğitim T“rkiyede olduğu gibi artık erken yaşlarda başlamaktadır. Bazı aileler çocuklarını daha yaşlarında-8 saat vakit ana sınıflarına göndermektedir. Çocuğun dil gelişiminde önemli yıllar sayılan bu yaşlarda çocuk hafta içi her g“n okulda geçirmektedir. Ders kitaplarının Arnavutça olması, ev ödevlerini Arnavutça yapması ve okuma kitaplarının da Arnavutça olması d“ş“n“ld“ğ“nde bir çocuk g“nde yaklaşık saat Arnavutça ile yaşamaktadır. Bu da uyku haricindeki en geniş zaman dilimidir. Böyle durumdaki T“rk çocukların T“rkçe dil gelişimini sağlıklı bir şekilde tamamlaması2.1.4. m“mk“n Psikolojik değildir. Nedenler

Ana dili gelişiminde aile yapısı, çevre ve okulda eğitimin yanında psikolojik nedenler de oldukça önemlidir. Çocuklar özellikle okulda ve arkadaş çevresinde kabul görmek ve orada kendini daha iyi ifade etmek için herkesin ortak kullandığı dili tercih etmektedir. Eğer arkadaş çevresi İngilizce veya Arnavutça kullanıyorsa o çocuk da kendi ana dilinden daha çok bu dillerden birini kullanmaktadır. Çocukların en çok konuşma fırsatı buldukları ortamlar arkadaş çevreleridir. Sınıfta ve ailede kendini ifade edemeyen bir çocuk doğal olarak arkadaş ortamında bol bol konuşabilmekte, espri yapabilmekte, fıkra anlatıp231

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

havadan sudan konuşabilmektedir. Böylece çocuğun ana dili ikinci plana atılmaktadır.2.1.5. Fizyolojik Nedenler

Çocukların ana dili gelişimine fizyolojik ve biyolojik nedenler de etki etki etmektedir. Çene yapısı, ağız bozuklukları, hastalıklar, devam eden hastalıklar gibi nedenler çocuklarda dil gelişimini yavaşlatmaktadır. Bu çocukların hem eğitimine hem de sosyalleşmesine olumsuz tesir etmektedir. Netice itibarıyla çocuklarda gör“len çene bozuklukları, ağır hastalıklar gibi çocuğun geçirdiği bazı hastalıklar onun dil gelişiminde2.1.6. Cinsiyet olumsuz rol oynamaktadırKaracan, :.

tmektedir: Dil gelişimini etkileyen faktörlerden biri de cinsiyettir. Cinsiyetin dil gelişimi “zerindeki etkisini Yavuzer şöyle ifade e Konuşma konusunda erkek çocuklar, genellikle kızlara göre geride kalırlar. Onların c“mleleri daha kısa ve daha çok hatalı; sözc“k dağarcıkları ise daha kısırdır. McCarthye göre, ilk yıllarda cinsiyet farkı yoktur ve çocuklar annelerini örnek alarak hecelerler,- ancak bir s“re sonra kızlar anneyi, erkekler de babayı örnek almaya başlarlar. 2007:93)Çocukluk sırasındaki aşırı derecede sıkı anne kız ilişkileri de kızların daha çabuk ve yanlışsız konuşmalarında yardımcıdır. Yavuzer, Yavuzer, cins

iyet unsurunun çocukların dil gelişimi “zerinde etkili olduğunu vurgulamış ve kız çocukların erkeklerden daha çabuk ve iyi bir şekilde dil gelişimi gösterdiklerini ifade etmiştir. Bu durum Arnavutlukta2.1.7. yaşayan Zekâ T“rk çocukları için de geçerlidir.

Bireyin çevresinde etkili bir şekilde uyumunu sağlayan soyut ve genel bir yetenek olarak ve en geniş anlamıyla genel bir zihin g“c“ olarak tanımlanan zekânınBaymur, : dil gelişiminde önemli bir payı vardır. D“ş“nme sessiz konuşma, konuşma ise d“ş“nceleri seslendirmedir diyen Baymur zekâ ile dil arasındaki ilişkiye dikkat çekmektedirBaymur, : . Zekânın ölç“m“nde kelime bilgisi ve kelimelerin kullanılışına yer verilmektedir. Bu testler sonucunda dil ile zekâ arasında bir ilişki olduğu gör“lmektedir. Karacan İki yaşına kadar çocuğun çıkardığı seslerle zekâsının ilişkisi olmamasına karşın, iki yaşından sonra dil gelişimi ile zekâ arasında sıkı bir ilişki olduğunun saptandığını, erken konuşan çocukların zekâ d“zeylerinin genellikle(Karacan, 2000:255).normal ya da normalin “st“nde olduğu ve dilin zekâya bağlı olarak geliştiği gör“ş“n“n kabul edildiğini ifade etmektedir 232

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 2.1.8. Sosyo-Ekonomik Koşullar -ekonomik syo- Dil gelişiminde çocuğun sahip olduğu sosyo - koşulların da etkisi bulunmaktadır. So ekonomik durumu zayıf olan çocuklar diğerlerine göre öğrenmeye daha az motive olmaktadır. Sosyo ekonomik durumu iyi ailelerin çocukları erken ve d“zg“n konuşurlar. Çocuğun dil gelişiminde önemli rol oynayan çevresel faktörlerin yanı sıra, çocuğun okuduğu kitap sayısı, ana babanın onunla- meşgul olma derecesi ve oynadığı oyunların da rol“ vardır. Ana babası ile uzun s“re birlikte olan çocuk daha d“zg“n konuşur. Sosyo ekonomik d“zeyi y“ksek olan aileler doğru konuşmaya daha çok önem verdiklerinden, çocuklarına daha iyi model oluştururlar Yavuzer, : ve çocuklarının akıcı ve doğru konuşabilmesi için çaba harcarlarStronge,lmaz. :xii. Bu gör“ş, doğru ve yerinde bir tespit olmasına rağmen yurt dışında yaşayan vatandaşlar için kısmen tamamen geçerli sayı

Arnavutlukta dört tip T“rk aile yapısı gör“lmektedir: T“rkiyeden ticaret yapmak maksadıyla gelmiş olanlar, T“rk okullarında çalışan öğretmenlerin oluşturduğu aile grubu, T“rkiye devletine ait elçilik vb. kurumlarda- çalışanların aileleri ve işçi olarak çalışanların aileleri. Bu aileleri oluşturan anne ve babaların eğitim d“zeyleri farklı olduğu gibi sosyo ekonomik durumları da birbirlerinden farklıdır. Bu gruplar içinde ekonomik durumu en y“ksek olanlar iş adamları ve devlet kurumlarında çalışanlardır. Ancak Arnavutlukta çocukların ana dili gelişimi konusunda ekonomik durum ve sosyal çevre faktör“ T“rkiyedekinden farklıdır. Yurt dışında yaşamanın verdiği uluslararasılaşma bu t“r ailelerin çocuklarının İngilizceye daha fazla önem vermelerine sebep olmaktadır. Ancak çocukları T“rk okullarına devam eden aileler için haftada birkaç saatlik T“rkçe dersleri onların çocuklarının2.1.9. dil gelişimine İki Dillilik katkı sağlamaktadır.

Dil gelişimini etkileyen faktörlerden biri de iki dilliliktir. İki dilliğin en açık tanımı; çocuğun doğuştan itibaren iki dilli bir ortamda b“y“mesi olarak ifade edilebilir. Ailede konuşulan; bazen dil ile anne çevrede baba konuşulan dil farklı olduğunda bu durum çocukta bazı değişikliklere yol açacaktır. Bazen anne baba farklı diller konuşabilir aynı dili konuşurken, çocuk dışarıda sosyal çevresinde, okulda ikinci bir dille karşılaşabilir. Özellikle Avrupadaki T“rk çocukları böyle bir ortamda b“y“yorlar.Yıldız, . ikkat

İki dillilikte ailelerin çocuklarının dil gelişimine çok d etmeleri gerekir. Arnavutlukta sadece annenin veya babanın T“rk olduğu ailelerde çocuklar iki dili öğrenmek durumundadır.Ailelerin, Arnavutlukta doğup b“y“yen T“rk çocukları ebeveynlerinin 233 ve çevresinin sayesinde her iki dili de öğrenip konuşabilmektedir. 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. okulların ve çevrenin bu çocukları dil konusunda desteklemesi gerekir. 2008:133).Aksi durumda iki yarım dillilik oluşabilir. Bu da çocuğun her iki dilde de kendini geliştiremediği bir duruma yol açarBayhan ve Albayrak, 2.2. Ana Dili Gelişimine Katkı Sağlayacak Aktiviteler

Dil, doğal bir s“reç içinde gelişse bile bazı aktivitelerle gelişmesi hızlandırılabilir ve kuvvetlendirilebilir. Özellikle ana dilinin konuşulmadığı bir yerde yaşayan çocuklar için bu t“r aktiviteler zorunlu hale gelmektedir. T“rkçe eğitim almayan ve çevresinde T“rkçe duymayan çocukların dil gelişimine bazı dil geliştirici etkinliklerle yardımcı olunabilir. Yukarıda bahsedilen T“rk ailelere, çocuklarının T“rkçe dil gelişimini tamamlayabilmesi adına bazı aktiviteleri yapmaları önerilmektedir. Bu aktivitelerin her biri çocuğun dört temel dil becerisinin 2.2.1.birini yaT“rkçe da birkaçını Çizgi geliştirecektir.Film İzlettirmek

Çocuklar evdeyken uyku dışında vakitlerinin çoğunu televizyon izleyerek geçirmektedir. Böyle bir durumda aileler, çocukların seviyelerine göre g“zel bir T“rkçeyle hazırlanmış, T“rk k“lt“r, örf, gelenek ve göreneklerini yansıtan çizgi filmler seyrettirmelidir. Görselliği bol ancak köt“ bir terc“me ile yayınlanan yabancı çizgi filmlerin çoğu çocukların dil gelişime katkı sağlamak yerine zarar vermektedir. Bu aktivite çocukların dinleme, konuşma becerilerini geliştirir. 2.2.2. T“rkçe (ikâye Kitabı Okumak/Okutturmak

makta ya Evde geçen zamanın çoğunu televizyonun ve bilgisayar oyunlarının çalması çocukların kitap okuma zamanlarını azalt da tamamen yok etmektedir. Oysa g“zel resimli, iyi bir T“rkçe ile hazırlanmış, yine filmlerde olduğu gibi T“rk k“lt“r öğelerini yansıtan hikâye ve masal kitapları çocukların dil gelişimine olumlu katkı sağlayacaktır. Kitapların çizgi filmlerden öne çıkan yanı ise çocuğa hayal kurabilecek boşluklar bırakmasıdır. Resimlere yansımayan konuşmaları çocuk kafasında canlandıracaktır. Ayrıca okuma bilmeyen çocuklardan okunan hikâye ve masalları resimlere bakarak anlatmaları istenebilir. Bu da çocuğun hem dinlemesini, hem konuşmasını hem de kelime dağarcığını zenginleştirir. Okuma bilen çocuklara da seviyelerine göre kitaplar okutulmalıdır. Ortaokul ve lise yaşlarındaki çocuklara y“z temel eser sayılan T“rk klasikleri de okutulmalıdır. Bu aktivite çocukların dinleme, konuşma becerilerini geliştirir. Eğer çocuk okula gidiyorsa okuma ve yazma2.2.3. becerilerini Tatilleri T“rkiyede de geliştirir. Geçirmek

234

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Dil en iyi doğal ortamında gelişmektedir. Bir dil için doğal ortam o dilin hayatın her karesinde olduğu yerdir. T“rkçe için doğal ortam elbette T“rkiyedir. Yurt dışında yaşayan T“rk aileler çocuklarının ana dili gelişimlerine katkı maksadıyla çocuklarını yaz tatillerinde T“rkiyeye/memleketlerine göt“rmeli/göndermelidir. Çocuklar dedeleri, nineleri, halaları, teyzeleri, dayıları, amcaları ve kuzenlerinin olduğu ortamlarda hem T“rkçelerini geliştirir, hem aile ve akrabalık Bunlailişkilerini kuvvetlendirir, hem de T“rk k“lt“r yapısını öğrenirler. Bu aktivite çocukların başta dinleme ve konuşma becerilerini geliştirir. rın yanı sıra, okula giden çocukların okuma ve yazma becerilerini de geliştirir.2.2.4. T“rkiyeden Arkadaşlar Edinmesini Sağlamak k Yaz tatillerinde T“rkiyeye giden çocukların T“rkiyeden arkadaş edinmesi de önemli bir husustur. İster akrabalarından olsun ister omşularından T“rkiyede arkadaşı olan çocuklar telefon ve internet aracılığıyla o arkadaşlarıyla konuşacak ve yazışacaktır. Bu da onların T“rkçe kullanmalarına imkân sağlayacaktır. Bu aktivite çocukların başta dinleme ve konuşma becerilerini geliştirir. Bunların yanı sıra, okula giden çocukların2.2.5. yazma T“rkçe becerilerini Ders Aldırmak de geliştirir.

T“rkçe ders almak yurt dışında yaşayan T“rk çocuklarının T“rkçe dil gelişimine katkı sağlayacak bir faaliyettir. Arnavutlukta olduğu gibi birçok “lkede çocuklar T“rkçe eğitim alamamaktadır. Bu çocuklar duyarak, dinleyerek, konuşarak T“rkçeyi öğrenseler de yazma getirerekve dil bilgisi bir konusunda çok zayıf kalacaklardır. Çocuklara verilecek dersler birebir olacağı gibi, T“rk topluluğunun çocuklarını bir araya sınıf oluşturması- şeklinde bir dernek, k“lt“r merkezi ya da elçilik b“nyesinde olabilir. Önemli olan T“rkçe uzamanı tarafındanlerini bu çocuklara haftada en az saatlik T“rkçe dersi verilmesidir. T“rkçe konuşabilen bu çocuklar, dersler sayesinde yazma beceri geliştirebilir, kelime hazinelerini zenginleştirir ve T“rkçenin dil bilgi si kurallarını öğrenebilirler. Bu aktivite, okula giden çocuklara önerilir. Bu aktivite sayesinde2.2.6. çocuğunG“nl“k dörtYazdırmak temel dil becerisinde gelişme olur.

Yurt dışında yaşayan T“rk çocukları T“rkçe konuşmak, dinlemek kadar okuma ve yazma fırsatı bulamamaktadır. Bu nedenle bu veçocukların okum dört temel dil becerisinden olan yazma ve okuma becerileri gelişemiyor. Bilhassa T“rkçe eğitim almayan çocukların T“rkçe yazma a becerilerinin gelişimi sadece ailelere kalmış bulunuyor. Aileler de gerekli ilgi ve dikkati göstermezlerse çocukların bahsedilen temel becerileri eksik kalacaktır. Okumalarının gelişmesi adına yukarıda235 zikredilen kitap okuma etkinliği yapılabilir. Yazma becerilerinin gelişimi 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. için anne babalar okuma yazma öğrenen çocuklarına T“rkçe g“nl“k tutturabilirler. Çocuklar her g“n, hiç olmazsa hafta birkaç g“n yarım sayfalık g“nl“k tutsa, anne babası da yazdıklarını T“rkçe yazım ve imla açısından kontrol edip varsa yanlışlarını d“zeltse çocukların T“rkçe yazma becerileri2.2.7. gelişecektir. T“rkçe M“zik Dinletmek

M“zik hayatımızın bir parçası olmuştur. (erkes kendine hitap eden bir m“zik t“r“ bulabilmektedir. Bu m“ziklerin çoğu söz içermektedir. Anne ve babalar evde yabancı m“zik yerine T“rk k“lt“r hayatını yansıtan t“rk“ ve şarkılar dinleyebilirler. Çocuklar da ebeveynleriyle birlikte bu t“r m“zikleri dinleyerek T“rkçelerini geliştirebilirler. Ayrıca k“ç“k çocuklar için hazırlamış pekBu çok aktivite çocuk şarkısı bulunmaktadır. Bu şarkılar bir iki yaşından itibaren çocuklara dinletilerek onların dil gelişimine yardımcı olunabilir. çocukların dinleme2.2.8. T“rkçe ve konuşma Şiirler becerilerini Ezberletmek geliştirir. sus da

Çocukların T“rkçe gelişimine pozitif etki eden diğer bir hu şiir ezberletmektir. Çocuklara yaş seviyesine göre şiirler ezberletilebilir. (afızasında pek çok şiir olan bir çocuğun hem konuşma ve okuma hem de yazma becerileri gelişir. Ayrıca ezberlediği şiirlerde geçen kelimeleri öğrenmesi çocuğun kelime hazinesini de zenginleştirir. Kendi milli ve manevi değerlerimizi yansıtan şiirler çocukların milli ve manevi kimliklerinin gelişmesine de yardımcı olacaktır. Bu aktivite çocukların konuşma becerilerini geliştirir. Bunların yanı sıra, okula giden çocukların okuma2.2.9. veT“rkçe yazma Oyunlar becerilerini Oynatmak de geliştirir.

Dört temel dil becerisini besleyen çok önemli bir husus kelime hazinesidir. Çocukların bildikleri kelime sayısının fazla olması onların temel dil becerilerini geliştirir. Kelime hazinesi ile dört temel beceri arasında doğurgan bir daire mevcuttur. Çocuk ne kadar çok kelime bilirse o kadar rahat okur, iyi bir Anneokuma ve ona babalar iyi bir konuşma çocuklarıyla ve dinleme kelime hazinesinibecerisi kazandırır, geliştirecek bunlar Kelime da Avı, çocuğa İsim yeni Şehir, kelimeler Son (arften/(eceden kazandırırken Kelimeyazma T“retme, becerisini Scrabblenın de geliştirir. T“rkçe Şekli, Kelimelik, Kelime Oyunu gibi kelimeler T“rkçe kelime oyunları oynayabilirler. Oyun esnasında çocuklarına bu in anlamlarını da öğretebilirler. Bu aktivite çocukların başta dinleme ve konuşma becerilerini geliştirir. Bunların yanı sıra, okula giden çocukların okuma ve yazma becerilerini de geliştirir.

236

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 2.2.10. Aile İçinde T“rkçe Konuşmak

Çocukların dil gelişiminde en önemli etken aile içinde T“rkçe konuşmaktır. Özellikle anne baba farklı etnik grupta olan ailelerde aile içi iletişim dili T“rkçe olursa çocukların dil gelişimine çok katkı sağlayacaktır. Özellikle annenin T“rk olmadığı ailelerde baba evde iken çocuklarla T“rkçe konuşulmalıdır. (atta evde T“rkçe konuşma saatleri bile yapılabilir. Böylece çocuk dilin en önemli yani olan pratik yapmaya fırsat bulur. Bu aktivite çocukların dinleme ve konuşma becerilerini geliştirir.3. SONUÇ

Yurt dışında yaşayan T“rk çocuklarının dil gelişimini etkileyen değişik faktörler vardır. Bunlardan en önemlisi çocuğun aile-ekonomik yapısı ve ana dili olarak tercih ettiği dil meselesidir. Diğer faktörler ise çevre, eğitim, psikolojik ve fizyolojik nedenler, cinsiyet, zeka, sosyo koşullar ile iki dilliliktir. Arnavutluktaki T“rk çocukları bu faktörlerden etkilenerek T“rkçe dil gelişimi sergilemektedir. Yapılan amamakta gözlemler sonucunda, Arnavutlukta yaşayan T“rk çocuklarının dil gelişimi T“rkiyedeki T“rk çocukların dil gelişimiyle eşit şartlarda ol ve aynı seviyede gelişme gösterememektedir. Böyle bir durumda bu çocukların T“rkçe dil gelişimlerine bazı aktivitelerle katkı yapılması gerekmektedir. T“rkçe dil gelişimine pozitif katkı yapacağını umduğumuza) aktiviteler şunlardır:m izlettirmek b) c) T“rkçe çizgi fil d) T“rkçe hikâye kitabı okumak/okutturmak e) Tatilleri T“rkiyede geçirmek f) T“rkiyeden arkadaşlar edinmesini sağlamak g) T“rkçe ders aldırmak h) G“nl“k yazdırmak i) T“rkçe m“zik dinletmek j) T“rkçe şiirler ezberletmek T“rkçe oyunlar oynatmak Aile içinde T“rkçe konuşmak Uygulaması kolay olan bu aktiviteler doğru bir zamanda, doğru bir mekânda ve doğru bir şekilde uygulandığı takdirde verim elde tamamlayabilecektir.edilecektir. Böylece Arnavutluktaki T“rk çocukları dil gelişimlerini T“rkiyedeki çocukların seviyesine yakın bir şekilde 4. KAYNAKÇA

Arslanargun, Engin; Tapan, Filiz.-238. "Okul Öncesi Eğitim ve Çocuklar Üzerindeki Etkileri." Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fak“ltesi Dergisi, Cilt , Sayı , ss. 237

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Baymur, Feriha(1973). Genel Psikoloj Aka Kitabevleri i, .bs., İstanbul: İnkılap ve Dil ve Çocukta Dil Gelişim Kuramları, ss.155-161.Dağabakan, Fatma Özt“rk ve Dağabakan, Davut. Millî Eğitim Dergisi, Bahar Sayısı , Çocuğun Dil Gelişimi ve Eğitiminde Ailenin Rol“, G“rkan, Tanju. -3. T“rk Dilinin Öğretimi Toplantısı, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimlerihttp://tirana.emb.mfa.gov.tr/ Fak“ltesi Yayınları , ss. http://www.ysk.gov.tr

Karacan, Elvan(2000). Çocuklarda Dil Gelişimini Etkileyen Faktörler, -258.

10.10.2014)S“rekli Tıp Eğitimi Dergisi, Sayı , ss. http://www.ttb.org.tr/STED/sted/.html Erişim tarihi: Stronge, James H.(2007). Qualities Of Effective Teachers, 2nd ed. Alexandria: ASCD.

Turkish And Turkish Culture Education Programs Of Turkish Children Abroad During Adaptation Process, Second InternationalŞen, Ülker.Congress for European Turks, 14-

Mayıs , Belçika.

Tochon, F. V. . Çeviren: Sezen Bayhan, -147. Mehmet Barış Albayrak, Dil İkilemini Çözmek: Okullar Neden Uyum Sağlamalı, Eğitim Bilim Toplum Dergisi, Cilt: Sayı: Bahar: , ss.

T“rkçe Sözl“k. Ankara: T“rk Dil Kurumu. Kitabevi. Yavuzer, (. . Çocuk Psikolojisi, .bs, İstanbul: Remzi Prof. Dr. Cemal Yıldız İle Ana Dilin Önemine Dair - content/uploads/2012/04/ProfDrCemalYildiz_R%C3%B6portajMetni.pYıldız, Cemal . Yapılan Röportaj, http://anadilim.eu/wp df ErişimYol, tarihi:.. Ali (2011). Yurt Dışındaki T“rk Çocuklarına T“rkçe Öğretimindeki Sorunlar -131. , Gazi Üniversitesi T“rkçe Araştırmaları Akademik Öğrenci Dergisi, Yıl:, Sayı:, ss.

238

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

İNGİLTERE VE TÜRKİYEDE UYGULANAN ANADİLİ ÖĞRETİM PROGRAMLAR)NA İLİŞKİN ÖĞRETMEN GÖRÜŞLERİNİN KARŞ)LAŞT)R)LMASI1

Dr. Celalettin ÇELEBİ

Dr., T.C.celalcelebi75 Londra Eğ[email protected] M“şavirliği, T“rkçe ve T“rk K“lt“r“ Öğrt. ÖZET

Bu çalışmada, İngiltere ve T“rkiyede uygulanan ilköğretim . ve . sınıf anadili İngilizce/T“rkçe öğretim programlarına ilişkin her iki “lkedeki öğretmen gör“şlerinin belirlenerek karşılaştırılması amaçlanmıştır. Araştırmada, var olan durumun olduğu gibi ortaya konulması amaçlandığından betimsel model kullanılmıştır. Araştırmada toplanan veriler, nicel ve nitel veri analizi yöntemi ile değerlendirilmiştir. Veri toplama aracı olarak araştırmacı tarafından geliştirilen Öğretmen Gör“şleri Anketi ve Öğretmen Gör“şme Formu kullanılmıştır. Araştırma / öğretim yılı bahar döneminde Londradaki okulda öğretmen ve Konyadaki bulunan okuldaki sınıf öğretmeni ile y“r“t“lm“şt“r. (er iki “lke öğretmenleri de anadili öğretim programını yeterli bulmakla birlikte İngilteredeki öğretmenler T“rkiyedeki öğretmenlere göre anadili programıyla ilgili daha olumlu gör“şe sahiptirler. T“rkiyedeki öğretmenler ders içeriğinin ve ölçme değerlendirme etkinliklerinin yeterli olmadığını d“ş“nmektedirler. Ayrıca, T“rk öğretmenlere göre T“rkçe öğretim programında dilbilgisi konularına ve etkinliklerine daha çok yer verilmelidirler. Anahtar Kelime: Anadili, karşılaştırmalı eğitim, öğretim programı.

COMPARISON OF TEAC(ERS PERCEPTIONS ON MOTHER TONGUE INSTRUCTION PROGRAMMES APPLIED IN ENGLANG AND TURKEY

SUMMARY

In this study, it is aimed to compare teachers views on the mother tongue programmes (English / Turkish) implemented in both countries, the UK and Turkey, in primary education (grades 4 and 5). In this study, to view

1 Bu çalışma yazarın doktora tezinin (Tez Danışmanı: Prof. Dr. Ali Murat Sünbül) bir bölümünden hareketle hazırlanmıştır. 239

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. the phenomena as it is in reality, the descriptive model is used. The data gathered is analysed using quantitative and qualitative techniques. Teacher Perception questionnaire and Teacher )nterview Schedule developed by the researcher are used as data collection tools. This study was carried out by the participants, 71 teachers from 10 schools in London, UK, and 72 primary school teachers from 13 schools in Konya, Turkey, in Spring in 2010/2011. Teachers in both countries find the mother tongue programme sufficient. However, teachers in England compared to teachers in Turkey hold more positive views about the mother tongue programmes. Teachers in Turkey think that the content of the lesson and assessment and evaluation activities are not adequate. In addition, according to the Turkish teachers Turkish grammar and activities should be given more space in the curriculum.

Key words: Mother Tongue, comparative education, insruction curriculum.

Giriş

Bilgi çağında bireyin ve toplumun geleceği, bilgiye ulaşma bilgiyi gerektirmektedirkullanma ve “retme (MEB, becerilerine 2009). bağlıdır. Bu becerilerin kazanılması ve hayat boyu s“rd“r“lmesi, bilgi “retimine dayalı çağdaş bir eğitimi

Toplumsal k“lt“r“ bir kuşaktan ötekine aktarma görevini “stlenen eğitim ve dolayısıyla da eğitimin en önemli aracı olan anadili öğretimi, en eski zamanlardan beri vardır ve bu varlığını ve görevini s“rd“rmeye de devam edecektir. Bireylerin sağlıklı iletişim kurabilmeleri, eğitimleri sırasında herse ancak t“rl“ iyi öğrenmeyibir anadili gerçekleştirebilmeleri, b“y“k ölç“de anadilini etkili kullanmalarına bağlıdır. Anadilini d“zg“n ve etkili kullanma i öğretiminden geçmekle m“mk“n olur Yıldız, b. Ülkemizde ilköğretimde T“rkçe, ortaöğretimde ve y“kseköğretimde T“rkçe, T“rk Dili, T“rk Dili ve Edebiyatı adı altında anadili öğretimi amacıyla verilen derslere rağmen anadili öğretiminden istenen sonuçların alınamadığı, yapılan ulusal ve uluslararası araştırmalar da tespit edilmiş ve 20uzmanlarca birçok kez dile getirilmiştir Adalı, , s. ; Anılan, , s. ; Aşıcı, , s. ; Ergenç, ; Özbay, , s. ; Özy“rek, , s. ; Sever, , s. . Anadili öğretimi sadece bizim “lkemizde değil, d“nyanın birçok “lkesinde eğitim sisteminin temel sorunu olarak gör“lmektedir. Bu nedenle, ortak nitelik, amaç, yöntem ve beceri alanlarından dolayı, anadili öğretiminin uluslar arası bir anlayışla ele alınmasını, geliştirilmesini sağlamak amacıyla de Uluslararası Anadil Eğitim Örg“t“)nternational Mother Tongue Education Network kurulmuştur Sever, , s. . 240

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. rden

Karşılaştırmalı eğitim, farklı “lkelerdeki sosyal bilimle uygulamalı eğitime bakış açıları ve veri k“melerinden daha fazla potansiyele sahiptir. Karşılaştırmalı ve Eckstein, eğitim 1969). en iyi biçimde sosyal bilimler, eğitim bilimleri ve uluslararası çalışmaların kesişim noktası olarak tanımlanabilir Noah Karşılaştırmalı eğitim, eğitim sisteminin sorunlarına ve etkilerine dair geçerli bilgiler elde etmek, eğitim sisteminin belirleyicilerinin çeşitli “lkelerdeki gelişimi-3). inceleyerek, eğitim politikasınınla t rmal belirlenmesineara t yardımcı olabilecek gör“şler kazandırabilmeyi amaçlamaktadırm (multidisciplinary Demirel, approach) , s. olmas sunduAlexandere göres ndan kar şı iyidir.ş ı Benzerliklerı ş ırmalara benzer özg“ olanlarla, bir yöntem farkl yoktur.olanlar Çok ise disiplinli farkl olanlarla bir yakla şı k yaslanmaktad r. Uluslararas (Cross-ı national)ğu esneklik kar la t açı ı lan ara t ı Ara t rmac n ı ı ı yaslaması en kullan şı ş ırmalar en saca çok kullanı kar la t rmalş ırmaara t yöntemleridir.rma var olan farklş lı klar ı ın özellikle kendi “lkesinit rma başka ve “lkelerlekar la t kı ı (Akt.çok Kilimci,ılan 2006, yöntemdir. s. 44-45). Kı şı ş ı ı ş ı ı ı ı analiz edebilmek için araş ı şı ş ırma yapmaktır. Karşılaştırmalı çalışmaların çoğunluğu (Lauterbach“lkelerin kendi ve durumlarını Mitter, 1998). görmesi ve eğitim progamlarının yeniden yapılandırılmasında buna göre karar alması için yapılmaktadır Mevcut eğitim sistemlerini, eğitim programlarını, öğretim yaklaşım ve uygulamalarını daha iyi analiz etmek, yaşanan ve olası eğitim sorunlarına çöz“m bulmak için daha geniş bakış açısıyla farklı eğitim sistemleri, eğitim programları ve uygulamalarıİngilizce Öğretim incelenmelidir. Programı

İngiliz Ulusaley Stage Eğitim 1, Key Programı Stage 2, içinde Key Stage önemli 3 ve bir Key yeri Stage olan 4) İngilizce Öğretim Programı, ilköğretim ve ortaöğretimi kapsayacak şekilde böl“m K halinde verilmiştir. İngilizce Öğretim Programı,Nitelikler Ulusal Program ve Progra adım altında ilköğretimde okutulan diğer derslerin öğretim programlarıyla birlikte yılında uygulamaya konulmuştur. Geliştirme Ajansı QCDA tarafından Ulusal M“fredat The National Curriculum kapsamında okullarda okutulan ders programları hazırlanarak eğitim bakanlığına sunulur. Eğitim bakanlığı tarafından onaylanan program, okullarda uygulanır. Eğitimin asıl amacı evde ve okulda ruhsal, psikolojik, k“lt“rel, sosyal, zihinsel ve bedensel açıdan belli bir doğrultuda Ulusal bireylerin iyi yetişmesidir. Eğitim, herkese fırsat eşitliği, sağlıklı olma, tam demokrasi, “reten ekonomi ve s“rd“r“lebilir gelişme yolunu açar. Programın t“m Temel Evreleri ve dersleri kapsayan iki genel hedefi vardır. Bunlardan birincisi öğrencilerin akademik gelişimlerini, ikincisi onların241 kişisel gelişimlerini tamamlamayı amaçlar Education Act, . 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

(The National Curriculum, 1999). Aşağıda verilen genel hedefler, İngilizce Öğretim Programının t“m Hedef 1: uygulama aşamalarını kapsamaktadır

Okul programı, b“t“n öğrencilere öğrenmeleri ve Hedef 2: osyal ve başarmaları için fırsatlar sunmayı amaçlamalıdır. Okul programı öğrencilerin, duygusal, ahlaki, s k“lt“rel yönden geliştirerek; onları fırsatlar, sorumluluklar ve hayat tecr“besi için hazırlamayı amaçlamalıdır.

İngilizce Öğretim Programı öğrencilere temel becerileri geliştirmeleri için fırsat verir. Dil iletişim için en önemli araç olduğu için programdakurma, b iletişim becerisinin geliştirilmesine ayrı bir önem verilmiş, programın t“m d“zeyleri için dört beceri belirlenmiştir. Bunlar: iletişim aşkaları ile çalışma, kendi öğrenmesini ve performansını geliştirme ve problem çözme becerileridir. İngilizce Öğretim Programının geneli incelendiğinde öğretim programının bireysel farklılıkları dikkate alan, öğrenci merkezli, çoklu zekâ, işbirlikli öğrenme gibi yaklaşım ve stratejilerin esas alınarak oluşturulduğu, eğitim uygulamalarının bu anlayışa uygun biçimde d“zenlenmesiT“rkçe Öğretim gerektiği Programı benimsenmiştir.

T“rkiyede okutulan ders öğretim programları Milli Eğitim Bakanlığına bağlı Talim Terbiye Kurulu tarafından2005 hazırlanıp Tebliğler Dergisinde yayınlanarak y“r“rl“ğe girer ve “lke çapındaki t“m okullarda bu öğretim programları uygulanır. – öğretim yılından itibaren uygulamaya konulan T“rkçe(MEB, Öğretim2005). Programının yapısı genel amaçlar, temel beceriler, öğrenme alanları, kazanımlar, - etkinlikler ve açıklamalardan oluşmaktadır T“rkçe Öğretim Programı .Sınıflar içerdiği öğrenme alanları ve kazanımlarla öğrencilerde temel becerilerin gelişmesini sağlayacaktır. Bu programla ulaşılması beklenen bu temel beceriler; T“rkçeyi doğru, g“zel ve etkili kullanma, eleştirel d“ş“nme, yaratıcı d“ş“nme, iletişim, problem becerileridirçözme, araştırma, (MEB, 2005, bilgi teknolojilerinis. 13). kullanma, girişimcilik, karar verme, metinler arası okuma, kişisel ve sosyal değerlere önem verme T“rkçe Öğretim Programının hazırlanmasında; yapılandırmacı yaklaşım, çoklu zekâ yaklaşımı, öğrenci merkezli eğitim, bireysel(MEB, 2009, farklılıklara s. 3). duyarlı eğitim, tematik sarmal ve beceri yaklaşımı gibi çağdaş eğitim yaklaşım ve modelleri göz ön“nde bulundurulmuştur. Araştırmanın Amacı ve Önemi

242

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Bu çalışmada İngilterede İngilizcenin okullarda öğretimi için kullanılan İngilizce Öğretim Programı ile T“rkiyede T“rkçenin okullardaki öğretimi için kullanılan T“rkçe Öğretim Programına ilişkin öğretmen gör“şlerinin belirlenmesi, karşılaştırılması ve her iki öğretim programı arasındaki benzerlik ve farklılıkların ortaya konulması hedeflenmiştir. Bu çalışmayla öğretmen gör“şleri çerçevesinde öğretim programlarının uygulanma s“reciyle ilgili yaşanan sorunların ortaya konulması ve bu sorunların çöz“lmesi noktasında bir takım öneriler getirmesi beklenmektedir. Ayrıca her iki “lkede uygulanan anadili programlarının ögelerine ilişkin öğretmen gör“şlerinin öğrenilmesi ve öğretmenlerin bakış açısıyla öğretim programlarının karşılaştırılması araştırmacılara ve eğitimcilere yeni bir bakış açısı sunacağı d“ş“n“lmektedir. Yöntem

Araştırmanın genel amacı İngiltere ve T“rkiyede uygulanan (Karasar,anadili öğretim 2002). programlarına ilişkin öğretmen gör“şlerini belirlemek olduğu için araştırma modellerinden tarama modeli kullanılmıştır Evren ve Örneklem

Bu araştımanın evrenini İngilterede Londra şehrindeki T“rkiyede Konyaeld, şehrindeki Greenwich, ilköğretim Lewisham okullarında ve Newham görev belediyelerinde yapan sınıf öğretmenleribulunan 10 okulda oluşturmaktadır. Araştırmanın örneklemini İngilterede Londradaki Enfi görev yapan sınıf öğretmeni ve . sınıf oluşturmaktadır. Konyada ise Çumra, Karatay, Meram ve Selçuklu ilçelerinde okuldaki görev yapan sınıf öğretmeni . ve . sınıf araştırmanın örneklemini oluşturmaktadır. Tablo ve Tablo de İngiltere ve T“rkiyeden araştırmaya katılan öğretmenlerin cinsiyet durumları karşılaştırılmıştır. Tablo de gör“ld“ğ“ gibi her iki “lkede de nicel verilerin toplandığı katılmcıların çoğunluğunu kadın öğretmenler Tablo 1 N Cinsiyet Durumu oluşturmaktadır. Cinsiyet Ülke f / % Toplam icel Verilerin ToplandığıKadın Katılımcıların Erkek f 58 13 71 İngiltere % 81,7 18,3 100 f 42 30 72 T“rkiye % 58,3 42,7 100

243

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Nitel verilerin toplandığı çalışma grubu, nicel verilerin elde edildiği örneklemde yer alan katılımcılardan seçilmiştir. Araştırma kapsamında yapılan (Kemper, gözlem Strinfield ve gör“şme ve Teddie, için 2003; katılımcıların belirlenmesinde). nitel araştırmalarda kullanılan amaçlı örnekleme yöntemi kullanılmıştır Yıldırım ve Şimşek,

Tablo de gör“ld“ğ“ gibi İngiltere ve T“rkiyede nitel verilerin toplandığı katılımcıların cinsiyete göre dağılımına bakıldığında gör“şmeye katılan öğretmenlerin çoğunluğunu kadın öğretmenler oluşturmaktadır. Cinsiyet Ülke Toplam Tablo Nitel verilerinf/ % Toplandığı Kadın Katılımcıların Erkek Cinsiyet Durumu f 8 3 11 İngiltere % 72,72 27,27 100 f 7 5 12 T“rkiye % 58,33 41,66 100

Veri Toplama Araçları

Araştırmada veri toplamak amacıyla kullanılan araçlarından biri olan ankette yer alan maddelerin hazırlanması aşamasında İngiltere ve T“rkiyeden alanında uzman akademisyenin gör“şlerine 4 başvurulmuştur. Alınan uzman gör“şleri ile anketin gör“n“ş ve içerik geçerliliği sağlanmıştır Karasar, . Öğretmen Gör“şleri Anketi, böl“mde yer alan sorudan oluşmaktadır. Öğretmenlerin anket maddelerine verdikleri cevaplar; (iç Katılmıyorum , Çok az katılıyorum , Kararsızım , Çok Katılıyorum , Tamamen gili Katılıyorum şeklinde derecelendirilmiştir.

Araştırmada öğretmenlerin anadili öğretim programyla il gör“ş ve önerilerini belirlemek amacıyla yapılandırılmış Öğretmen Gör“şme Formu hazırlanmıştır. Gör“şme formunun kapsam geçerliğinin formununsağlanması kapsamiçin; ölçekteki ve maddelerin her birinin ölçmek istediği durumu en iyi derecede ölçmesine özen gösterilmiş ve gör“şme dil geçerliği için T“rkiyede ve İngilterede alanında uzman ve “niversitelerde öğretim “yesi olan kişilerin gör“şlerine başvurulmuş ve her iki “lkeden er sınıf öğretmeni ile pilot gör“şme yapılmıştır Karasar, , s. . Gör“şme formu dört açık uçlu sorudan oluşmaktadır. Gör“şme formunda yer alan soruların, ankette yer alan sorularla paralellik göstermesine dikkat edilmiştir.

T“rkçe hazırlanan ve Öğretmen Gör“şme Formu İngilizceye244 çevrilmiştir. (er iki ölçme aracının dil ve anlam uygunluğunu sağlamak 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. için uzun yıllar İngiltere Eğitim Sistemi içinde görev yapan öğretmen, m“fettiş, akademisyen gibi T“rkçeye ve İngilizceye hâkim kişilerin gör“ş“ alınmıştır. Ayrıca İngiliz okullarında görev yapan öğretmenlerin maddelerin anlaşılırlığı ve açıklığı konusunda gör“şleri alınarak ölçme araçlarına son şekli verilmiştir. Verilerin Analizi

İngiltere ve T“rkiyedeki öğretmenlerin kendi “lkelerinde uygulanan anadili öğretim programlarının ögelerine yönelik Öğretmen Gör“şleri Anketi ile elde edilen gör“şleri arasında fark olup olmadığının 2004,belirlenmesi s. 39). için ilişkisiz bağımsız örneklemeler t testi uygulanmıştır. Verilerin analizinde . anlamlılık d“zeyi belirlenmiştir B“y“közt“rk, unun

T“rk öğretmenlerden Öğretmen Gör“şme Form uygulanması ile elde edilen veriler olduğu gibi, İngiliz öğretmenlerden elde edilen veriler, önce T“rkçeye çevrilmiş, dil ve anlam uygunluğu açısından her iki dile hâkim uzman kişilerin gör“şlerine başvurularak ortak karar çerçevesinde verilerin T“rkçe karşılıkları bilgisayar ortamına aktarılmıştır. (er bir soru ifadesinin altına her iki “lke 2006,öğretmenlerinin s. 224). soruya verdikleri cevaplar yazılmıştır. Elde edilen veriler, betimsel analiz yöntemiyle incelenmiştir Yıldırım ve Şimşek,

Bulgular

ile elde edilen bulgulara yer veri Bu böl“mde ÖğretmenTablo Gör“şleri 3 Anketi lmiştir. İngiltere ve T“rkiyedeki öğretmenlerin hedef/kazanım Tablo 3 boyutuna ilişkin gör“şleri te verilmiştir.

Maddeler(edef Boyutuyla İlgiliÜlke Öğretmen N Gör“şleri SS Arasındaki t FarklaraP İlişkin t Testi Sonuçları-hedeflerin 72 3,72 1,194 4,54 ,000* .Kazanımların İngiltere 71 2,87 1,017 anadilinin öğretilmesi-hedeflerin için 72 4,07 1,067 T“rkiye 3,746 ,000* birbirleriniyeterliliği. desteklemesi. 71 3,51 0,683 .Kazanımların İngiltere -hedeflerin 72 3,54 1,158 - T“rkiye .Kazanımların İngiltere 2,438 ,016* öğrencilerin bilişsel 71 3,13 0,808 duyuşsal ve psikomotor gelişim özelliklerine T“rkiye 245 uygunluğu. 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. - 72 3,7 1,183 3,857 ,000* .Kazanımların İngilterekiye 71 3,03 0,885 hedeflerin öğrencilerin bilişsel özelliklerini-hedeflerin T“r 72 3,49 1,082 geliştirmesi 2,734 ,007* .Kazanımların İngiltere 71 3,03 0,939 öğrencilerin d“ş“nme-hedeflerin 72 3,59 1,1 becerilerini geliştirmesi T“rkiye 5,452 ,000* .Kazanımların İngiltere 71 2,62 1,022 öğrencilerin birlikte çalışma becerilerini-hedeflerin T“rkiye 72 3,8 1,124 geliştirmesi 7,023 ,000* 71 2,63 0,839 .Kazanımların İngiltere öğrencilere öğrenmeyi T“rkiye öğretmesi 71 3,89 1,106 .İngilizce/T“rkçe dersi İngiltere 2,714 ,007* kazanımları ve konularılerini 71 3,45 0,785 diğerdesteklemesi derslerin amaç ve konularıyla birbir T“rkiye Tablo P<, *Fark Önemli te gör“ld“ğ“ gibi öğretmenlerin kendi “lkelerinde uygulanan anadili öğretim programının hedef boyutuna ilişkin puan ortalamaları karşılaştırıldığında . anlamlılık d“zeyinde İngilteredeki öğretmenler lehine anlamlı farklılıklar gör“lmektedir.

İngiltere ve T“rkiyedeki öğretmenlerin içerik boyutuna ilişkin Tablo 4 daki Farklara gör“şleri Tablo te verilmiştir.

Maddelerİçerik Boyutuyla İlgiliÜlke Öğretmen N Gör“şleri SS Arasın t P İlişkin t Testi Sonuçları 72 4,08 1,215

.İçeriğin İngiltere 5,603 ,000* T“rkçe/İngilizce 71 3,15 0,692 programının kazanımlarına T“rkiye 72 3,82 1,323 3,447 ,000* uyumluluğu 71 3,14 0,99 11.Okuma.İçeriğin materyallerinin öğrenci İngiltere seviyesine uygunluğu T“rkiye 72 3,86 1,372 İngiltere 5,146 ,000* okuma parçası, şiir vb. 71 2,87 0,85 öğrencilerin merakını 12.Okumauyandıracak materyallerinin ve ilgisini T“rkiye 72 4,01 1,305 7,517 ,000* çekecek özellikte olması İngiltere 246

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. encileri edebiyata 71 2,69 0,707 öğr yönlendirici özellikte T“rkiye 72 3,58 1,217 olması 6,14 ,000* .Dilbilgisi kurallarının İngiltere 71 2,49 0,856 öğretiminin uygun zaman 72 3,3 1,291 ve d“zeyde başlatılması T“rkiye 1,949 ,001* .Dok“man, yazılı ve İngiltere 71 2,93 0,916 sözl“ kaynaklar vb. materyallerinin öğretmen T“rkiye 72 3,23 1,201 için yeterliliği 2,564 ,007* materyallerinin.Dok“man, yazılı ve İngiltere 71 2,76 0,944 sözl“ kaynaklar vb. T“rkiye öğrencilerTablo için yeterliliği 4 P<, *Fark Önemli te gör“ld“ğ“ gibi öğretmenlerin kendi “lkelerinde uygulananmenler anadili öğretim programının içerik boyutuna ilişkin puan ortalamaları karşılaştırıldığında . anlamlılık d“zeyinde İngilteredeki öğret lehine anlamlı farklılıklar gör“lmektedir. Bulgulara göre T“rkiyedeki öğretmenler dilbilgisi öğretimi yaklaşımını yetersiz bulmaktadırlar. . İngiltere ve T“rkiyedeki öğretmenlerin eğitim durumu Tablo 5 E boyutuna ilişkin gör“şleri Tablo te verilmiştir

Maddelerğitim Durumu BoyutuylaÜlke İlgiliN Öğretmen SSGör“şleri t Arasındakip Farklara İlişkin t Testi Sonuçları 72 3,65 1,223 2,686 ,000* 71 3,18 0,795 .İngilizce/T“rkçe dersi İngiltere örnek ders işleme planı T“rkiye 72 3,59 1,219 3,206 ,052 tekniklerin.İngilizce/T“rkçe anadilinin İngiltere 71 3 0,965 dersindeki yöntem ve T“rkiye 72 3,49 1,369 öğretilmesi için yeterliliği 1,821 ,007* 71 3,11 1,107 .Ders s“resinin, İngiltere öğrencilere anadilini 19.Etkinliklerin, T“rkiye 72 3,62 1,253 öğretmek için yeterliliği 4,231 ,001* 71 2,83 0,947 İngiltere öğrencilerin konuşma 20.Etkinliklerin, T“rkiye 72 3,52 1,158 becerilerini geliştirmesi 3,571 ,117 İngiltere 71 2,87 0,998 21.Etkinliklerin,öğrencilerin dinleme 72 3,96 1,168 5,311 ,000* becerilerini geliştirmesi T“rkiye 247 İngiltere 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 71 3,08 0,745

öğrencilerin okuma 22.Etkinliklerin, T“rkiye 72 3,96 1,145 becerilerini geliştirmesi 7,264 ,000* 71 2,79 0,726 İngiltere öğrencilerin yazma 23.Etkinliklerin, T“rkiye 72 3,65 1,089 becerilerini geliştirmesi 4,075 ,034* İngiltere 71 2,99 0,83 öğrencilerin anadillerine 24.Etkinliklerin,karşı olumlu tutum T“rkiye 72 3,45 1,143 geliştirmeye etkisi İngiltere 3,05 ,030* öğrencilerin yaratıcı 71 2,92 0,938 d“ş“nme, eleştireltirmesi d“ş“nme gibi d“ş“nme T“rkiye becerileriniTablo geliş P<, *Fark Önemli te gör“ld“ğ“ gibi öğretmenlerin kendi “lkelerinde uygulanan anadili öğretim programının eğitim durumu boyutuna ilişkin puan ortalamaları karşılaştırıldığında . ve . madde dışındaki maddelerin puan ortalamaları . anlamlılık d“zeyinde İngilteredeki öğretmenler lehine anlamlı farklılıklar gör“lmektedir.r. Tablo 6İngiltere ve T“rkiyedeki öğretmenlerin değerlendirme boyutuna ilişkin gör“şleri Tablo da verilmişti MaddelerDeğerlendirme BoyutuylaÜlke İlgiliN Öğretmen SSGör“şleri t Arasındakip Farklara İlişkin t Testi Sonuçları 72 3,51 1,229 ,114 2,948 vermesi.Öğrencilere kendilerini İngiltere 71 2,94 1,04 değerlendirmesine fırsat T“rkiye 72 3,69 1,305 2,763 ,001* .Öğretmenlere İngiltere 71 3,15 0,98 gereklideğerlendirmenin bilgi vermesi nasıl yapılacağı hakkında T“rkiye 72 3,54 1,375 ,095 2,884

.Öğrencilerin daha çok İngiltere 71 2,9 1,24 yazılı sınavlarla 72 4,04 1,226 etkinliklerdekideğerlendirilmesi T“rkiye 3,577 ,000* .Öğrencilerin daha çok İngiltere 71 3,41 0,853 performanslarına göre T“rkiye 72 3,79 1,074 değerlendirilmesi 3,138 ,000* .Kazanımların ve İngiltere 71 3,3 0,773 değerlendirme ölç“tlerinin birbiriyle T“rkiye tutarlılığı 248

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 72 3,72 1,091 5,724 ,000* .Öğrencilerin bireysel İngiltere 71 2,85 0,68 gelişim d“zeylerine uygun olarak değerlendirmeye T“rkiye imkân vermesiTablo nde P<, *Fark Önemli da gör“ld“ğ“ gibi öğretmenlerin kendi “lkeleri uygulanan anadili öğretim programının değerlendirme boyutuna ilişkin puan ortalamaları karşılaştırıldığında . ve . tedir. madde 25. dışındaki ve 27. maddelerin puan ortalamaları .ise anlamlılık 05 d“zeyinde İngilteredeki öğretmenler lehine anlamlı farklılıklar gör“lmek maddelerin puan ortalamaları anlamlılık d“zeyinde anlamlı bulunmamıştır.Öğretmen Gör“şme Formu

Bu böl“mde İngiltere ve T“rkiyedeki öğretmenlerin anadili öğretim programıyla ilgili yazılı gör“şlerini almak için uygulanan

Öğretmen Gör“şme Formu ile elde edilen bulgulara yer verilmiştir.

İngilizce/T“rkçe Öğretim Programı öğrencilere anadilini öğretmede yeterli midir? Bu konuda ne d“ş“n“yorsunuz? sorusuna ilişkin öğretmen gör“şleri Tablo de verilmiştir.

Tabloİngilizce/T“rkçe Öğretim Öğretim Programının Programının Öğrencilere Anadiliniİngiltere ÖğretmedeT“rkiy YeterliliğiÖğrencilere Anadilini Öğretmede Yeterliliği e F F 6 5 4 2 Öğretim programını yeterli bulma Öğretim programı yeterli, ancak gözden 1 5 geçirilmeli ÖğretimTablo programını yetersiz bulma

de gör“ld“ğ“ gibi İngilterede gör“şme yapılan öğretmen İngilizce Öğretim Programını yeterli bulduklarını, öğretmenlerden “ programı yeterli bulmakla birlikte programın5 gözden geçirilmesi gerektiğini belirtmişlerdir. öğretmen ise öğretim programını yeterli bulmamaktadır. T“rkçe Öğretim programını öğretmen anadili öğretmede yeterli bulurken, öğretmenlerden si programın gözden geçirilmesi gerektiğiniprogramda belirtmişlerdir. bireysel Öğretmenlerden i ise öğretim programını yeterli bulmadıklarını belirtmişlerdir. Ayrıca bazı öğretmenler farklılıkların dikkate alınmadığını, dilbilgisiyle ilgili kazanımlara yeterince yer verilmediğini, programın başarıyla uygulanmasında aile249 ve

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

: çevre desteğinin yeterli olmadığını d“ş“nmektedirler. Bazı öğretmen Tablo 8 gör“şleri Tablo de sunulmuştur İngiltere T“rkiye UygulanacakÖğretim sabit Programının bir model Yeterliliği yerine Yeterli İle İlgili olduğunuÖğretmen d“ş“n“yorum.Gör“şleri başlama noktası olarak yeterlidir. (. Öğrt. Öğretmenler, programı ana kriter T“rkçe programı öğrencilere alarak öğrencilerin ihtiyaçlarına anadilini öğretmekte yetersizdir. göre k“ç“k değişiklikler ve Dilbilgisi ile ilgili kazanımlara iyileştirmeler yaparlar. . Öğrt. yeterince yer verilmediğini Evet, bununla birlikte bazı d“ş“n“yorum. . Öğrt. alanlarda program aşırı ağırdır. Şu an uygulanan programın (atta birçok öğenin erken yaşlarda daha önceki programa göre daha öğretilmesinin gerekli olup tutarlı olduğunu d“ş“n“yorum. olmadığını merak ediyorum. Ben (. Öğrt. öğrencilerin hazır olduklarında Ancak kazanımlar her öğrencinin öğreneceklerinden eminim. 4. seviyesine uygun değildir. 8. Öğrt. Öğrt. Evet, bununla birlikte öğrencilerin Kazanımlar öğrenci seviyesine ailelerinin programa desteği çok göre değil. Kazanım sayısı çok sınırlıdır. (atta bazı aileler fazla. Öğrencilerin anlama konuşma İngilizcesine tam hâkim yeteneğini destekleyici değiller. . Öğrt.) kazanımlar gereklidir. . Öğrt. İngilizce programı öğrencilere Uygulanan program öğrencilere öğrenme yollarını öğretmede anadilini öğretmede tek başına yeterlidir..Öğrt. yeterli değildir. Ailevi ve çevresel Öğrencilere anadilini öğretmek için faktörlerin de etkili olduğunu yeterli değil.. Öğrt. d“ş“n“yorum. . Öğrt.

Size göre İngilizce/T“rkçe Öğretiminde kullanılan içerik, öğrencilere anadilini öğretmede yeterli midir? Bu konuda ne d“ş“n“yorsunuz?

sorusuna ilişkin öğretmen gör“şleri Tablo da verilerek açıklanmıştır. İngilizce/T“rkçe Öğretim Programında İçerik İngiltere T“rkiye YeterliliğiTablo Öğretim Programının İçerik Yeterliliği ile İlgili Bulgularf F 5 6 3 2 Önerilen içeriği yeterli bulma 3 4 Önerilen içerik yeterli, ancak gözden geçirilmeli ÖnerilenTablo içeriği yetersiz bulma

da gör“ld“ğ“ gibi öğretmen İngilizce derslerinde önerilen içeriği yeterli görd“klerini öğretmen ise önerilen içeriği250 yeterli görmekle birlikte gözden geçirilmesi gerektiğini belirtmişlerdir. 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

enlerden Öğretmenlerden “ ise önerilen içeriğin yetersiz olduğunu ifade etmişlerdir. T“rkçe derslerinde önerilen içeriği öğretm sı yeterli gör“rken, öğretmen önerilen içeriği yeterli görmekle birlikte gözden geçirilmesi gerektiğini belirtmişlerdir. öğretmen ise içeriğin yetersiz olduğunu d“ş“nmektedirler. Bazı öğretmen gör“şlerine Tablo Tablo 10 da verilmiştir. İngiltere T“rkiye İçerik veİçerik kapsam ile İlgili çok Öğretmen iyi ancak Gör“şleriT“rkçe öğretiminde kullanılan bu öğretmenlerin ne yaptığına ve metinleri ve şiirleri yetersiz bunların öğrenildiğinden emin buluyorum. Öğrencilere ilginç olmasına bağlıdır. . Öğrt. gelmiyor. Metinlerde öğrencilerin Evet, gramer, konuşma ve anlamını bilmedikleri sözc“k sayısı dinleme, okuma ve yazma çok az. Fakat okudukları kitap ve becerilerini öğretmede yeterli seyrettikleri filmlerde daha çok olduğunu d“ş“n“yorum. (5. bilmedikleri T“rkçe sözc“klerle Öğrt. karşılaşıyorlar. . Öğrt. İçeriğin olması gerekenden Konular öğrenci seviyesine ve daha fazla olduğunu anadilini öğretmeye uygundur. (2. d“ş“n“yorum. Bazı zamanlar Öğrt. gerçekten de aşırı ayrıntılıdır. T“rkçe kitabındaki metinler . Öğrt. anadilimizi öğretmede yetersizdir. Yeterli, ancak yaş gruplarına Metinler çok uzun ve anlaşılması uygun daha fazla içerik g“çt“r. Çoğu zaman ana fikirden gereklidir. . Öğrt. yoksundur. Öğrencinin seviyesine Yeterlidir, ancak öğrencileri uygun değildir... Dilbilgisi çalışmaları tamamlarken içerik kurallarının yeterince verilmediğini sunulurken bezdirilmemelidir. d“ş“n“yorum. . Öğrt. . Öğrt.

3) İngilizce/T“rkçe Öğretiminde kullanılması önerilen etkinlikler hakkında ne d“ş“n“yorsunuz?

sorusuna ilişkin Tablo 11 öğretmenlerin gör“şleri Tablo de verilerek açıklanmıştır. İngilizce/T“rkçe Öğretim Programında İngiltere T“rkiye EtkinliklerinEtkinliklerin Öğrenme Uygunluğu-Öğretme İle İlgili Uygunluğu Bulgular F f 7 5 3 3 Önerilen etkinlikler öğrenci seviyesine uygun Önerilen etkinlikler uygun, ancak gözden 1 4 geçirilmeli Önerilen etkinlikleri uygun bulmama

Tablo de gör“ld“ğ“ gibi öğretmenlerden si İngilizce251 derslerinde önerilen etkinlikleri olumlu bulduklarını belirtirken, 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

öğretmen etkinliklerin gözden geçirilmesi gerektiğini belirtmişlerdir. etkinliklerinöğretmen de etkinliklerin öğrencilere uygun olmadığını söylemiştir. T“rkçe derslerinde önerilen etkinliklerle ilgili öğretmenlerden i öğrencilere uygun olduğunu belirtirken, öğretmenlerdenetkinlikleri “ etkinliklerin uygun olduğunu ancak yeniden d“zenlenmesiTablo gerektiğini ifade etmişlerdir. Öğretmenlerden “ ise yetersiz bulduklarını belirtmişlerdir. Bazı öğretmenlerin gör“şleri Tablo 12 de sunulmuştur: İngiltere T“rkiye OldukçaEtkinliklerin acil, birçok Uygunluğu konu var İleEtkinlikleri İlgili Öğretmen basit Gör“şleri buluyorum.... (1. ama zaman çok kısadır. (4. Öğrt. Öğrt. Bir metne ait o kadar etkinlik var ki Okul genelindeki bu kazanımların uygulamalarda her zaman gerçekleştirilebilirliğine, açıklığına tutarlı olmamasına rağmen ve akıcılığına zarar veriyor. (3. m“kemmel. (5. Öğrt. Öğrt. Etkinlikler çok iyi hazırlanmış Öğrencilerin ilgisini çeken ve öğretim için yeterlidir. (8. etkinliklerin yanında aynı tip Öğrt. etkinliklerin s“rekli olması zamanla Öğretmenler onları öğrencileri sıktığı gör“l“yor.... (5. değiştirmeye ve d“zenlemeye Öğrt. ihtiyaç duyarlar.. Öğrt. Etkinliklere bağlı kalma uzun vadede Önerilen etkinlikler öğrencilere öğretmenin “retkenliğini olumsuz uygunluğu ile ilgili bir fikir etkileyebilir. . Öğrt. verebilir. Ancak çoğu zaman Bazı etkinliklerin öğrencilerin öğrencilerinin özelliklerine seviyesinin “zerinde olduğunu uymayabilir. . Öğrt. d“ş“n“yorum. .Öğrt.

4) İngilizce/T“rkçe dersinde uygulanan ölçme ve değerlendirme hakkında neler d“ş“n“yorsunuz?

sorusuna ilişkin

öğretmenlerin verdikleri cevaplar Tablo te verilerek açıklanmıştır. İngilizce/T“rkçe Öğretim Programında Ölçme İngiltere T“rkiye DeğerlendirmeninTablo Ölçme ve Değerlendirme Yeterliliği Yeterliliği ile İlgili BulgularF f 7 5 2 2 Ölçme ve değerlendirmeyi yeterli bulma Ölçme ve değerlendirmerlendirmeyi yeterli, yeterli ancak bulmama gözden 2 5 geçirilmeli Ölçme veTablo değe

te gör“ld“ğ“ gibi öğretmenlerden si İngilizce 252 derslerindeki ölçme ve değerlendirmeyi olumlu bulduklarını 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. belirtirlerken, , ancak

öğretmen ölçme ve değerlendirmenin yeterli dersindekigözden geçirilmesi gerektiğini belirtmişlerdir. Öğretmenlerdenyeterli bulurken, si ise ölçme değerlendirmenin yeterli olmadığını ifade etmişlerdir. T“rkçe ölçme değerlendirmeyi öğretmenlerden i öğretmenlerden si ölçme ve değerlendirmenin yeterli, ancak gözden geçirilmesi gerektiğini belirtmişlerdir. Öğretmenlerden i ise ölçme değerlendirmeyi yetersiz bulmaktadırlar. Bazı öğretmen gör“şleri Tablo 14 Tablo te sunulmuştur: İngiltere T“rkiye İngilizceÖlçme dersindeki ve Değerlendirme değerlend İleirme İlgili Bence Öğretmen ölçm“yor. Gör“şleri T“rkçe öğrencilerin zayıf ve g“çl“ yönlerini iyi dersinde uygulanan ölçme bir biçimde belirler. Öğrencilerin değerlendirmeyi y“klenen dersteki d“zeyini tanımlamak için yıl bilgiyi sınama olarak içinde sık sık d“zey belirleme ve izleme gör“yorum. Daha önce testleri kullanırız. Öğretmenler uygulanan klasik öğrencilerin bireysel hedeflerini en yöntemlerden öteye uygun biçimde oluşturmak ve gidemiyoruz. . Öğrt. geliştirmek için buna ihtiyaç duyarlar. Evet, yeterli zaman olduğu .Öğrt. s“rece. . Öğrt. Değerlendirmenin birçok t“r“ vardır. Ölçme değerlendirmenin Öğrenme hedefleri temelinde yeterince yapılamadığını öğrencilerin kendi öğrenmelerini d“ş“n“yorum. . Öğrt. değerlendirmeleri için Daha çok sınava dayalı cesaretlendirerek öğrenmeleri değerlendirme yapıldığından değerlendirilir. . Öğrt. öğrencinin performansını Değerlendirme çok detaylı ve tamdır. yeterince ölçemiyoruz. . Öğretmenler öğrenci çalışmalarını Öğrt. değerlendirirken çok zaman Uygulanan ölçme harcarlar. . Öğrt. değerlendirmeyi yeterli Özellikle d“zey belirlemeleri çok net buluyorum. Yapılan değil. . Öğrt. çalışmalarda öğrencinin Değerlendirmenin nasıl yapılacağı ile durumunu görmemizi ilgili rehber eksikliği gör“lmektedir. sağlıyor. . Öğrt. . Öğrt.

Sonuç ve Yorum

(edef boyutuna ilişkin iki “lke öğretmenlerinin gör“şlerinin puan ortalamaları karşılaştırıldığında, İngilteredeki öğretmenler lehine y“ksek d“zeyde anlamlı fark bulunmuştur. Bununla birlikte T“rkiyedeki öğretmenlerin hedeflere ilişkin gör“şleri çok y“ksek d“zeyde olmasa da olumlu denilebilir. Bu bulguları diğer araştırmalar253

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

da desteklemektedir Bulut, ; Şahin, . Bazı öğretmenler programda yer alan kazanım sayısının fazla olduğunu ve kazanımların öğrenci seviyesine uygun olmadığını d“ş“nmektedirler. Durmuşçelebi ve Erdoğan ve Gök tarafından yapılan araştırmalarda da T“rkçe programındaki kazanım sayısının fazla olduğu bulgusuna erişilmiştir. Ayrıca her iki “lke öğretmenleri de programa aile desteğinin yetersiz olduğunu d“ş“nmektedirler. Nitekim G“ven ve Susar Kırmızı ve Akkaya tarafından yapılan araştırmalarda da programa aile desteğinin yetersiz olduğu tespit edilmiştir. nin

İçerik boyutuna ilişkin her iki “lke öğretmenlerinin gör“şleri puan ortalamaları karşılaştırıldığında, İngilteredeki öğretmenler lehine y“ksek d“zeyde anlamlı fark bulunmuştur. Öğretmenlerin çoğunluğu T“rkçe dersi içeriğiyle ilgili problem yaşadıklarını belirterek bu sorunların başında içeriğin öğrenci seviyesine uygun olmadığını ve ilgi çekici olmadığını belirtmişlerdir. Erdoğan ve Gök tarafından yapılan araştırmada öğretmenlerin çoğunluğunun içeriğin öğrenci seviyesine uygun olmaması ve zaman yetersizliği olmak “zere içerikle ilgili problem yaşadıkları tespit edilmiştir. Ayrıca T“rkiyedeki öğretmenler dilbilgisi konularına programda daha geniş yer verilmesi gerektiğini09; d“ş“nmektedirler. Bu bulguyu diğer araştırma sonuçları da desteklemektedir Coşkun, ; Bulut, ; Elvan, ; Erdoğan ve Gök, Yiğitoğlu, ; Alkan, ; G“ven, . Öğretmenler programda önerilen dilbilgisi yaklaşımını uygun görmedikleri sanlaşılmaktadır. Buna öğretmenlerin önceki alışkanlıklarını devam ettirme isteği ve öğrencilerinin seçme sınavlarında bilgi ağırlıklı orularla karşılaşıyor olması neden olabilir.

(er iki “lke öğretmenlerinin eğitim durumu boyutuna ilişkin gör“şlerinin puan ortalamaları karşılaştırıldığında . ve . madde dışındaki maddelerde İngilteredeki öğretmenler lehine y“ksek d“zeyde anlamlı fark bulunmuştur. Öğretmenler T“rkçe programındaki etkinliklerin öğrencilerin konuşma, dinleme, okuma ve özellikle de becerileriniyazma becerisini geliştirmesiyle ilgili kararsıza yakın d“ş“nce içindedirler. Özellikle yazma etkinliklerinin öğrencilerin yazma geliştirdiği d“ş“ncesi hakkında öğretmelerin yarıya yakını olumsuz gör“şe sahiptirler. G“ven araştırmasında T“rkçesonucuna dersi etkinliklerinin en az yazma becerisini geliştirdiği, Elvan da öğrenciler tarafından en az yazma becerisinin benimsendiği ulaşmışlardır. Bu nedenle etkinliklerin öğrencilerin konuşma, dinleme, okuma ve yazma becerilerini geliştirici biçimde planlanması ve uygulanması gerektiği söylenebilir.

254

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Bazı öğretmenler T“rkçe etkinlikleri ile ilgili olarak etkinlik sayısının çok fazla, aynı tip, uzun vadede yaratıcılığı köreltici ve öğrenci seviyesinin “zerinde olduğunu d“ş“nmektedirler. Anılanlerdir. ve diğ. araştırmalarında öğretmenler metin işleme s“recinin her metinde aynı olmasının dersi tek d“ze haline getirdiğini belirtmiş Erdoğan ve Gök araştırmalarında öğretmenlerin etkinlik sayısının fazla bulduklarını ifade etmişlerdir. Bu duruma sınıfların kalabalık olması ve fiziki imkânların yetersizliği neden olmuş olabilir.

(er iki “lke öğretmenlerinin değerlendirme boyutuna ilişkin gör“şlerinin puan ortalamaları karşılaştırıldığında, . ve . madde dışındaki maddelerde İngilteredeki öğretmenler lehine y“ksek d“zeydeNitekim anlamlı fark bulunmuştur. Bulgulara göre T“rk öğretmenler ölçme değerlendirme ile ilgili sorunların olduğunu d“ş“nmektedirler. Gelbal ve Kelecioğlu ve Özdemir tarafından yapılan araştırmalarda da öğretmenlerin önemli bir kısmı ölçme değerlendirme konusunda sorun yaşadıklarını belirtmişlerdir. Başka araştırmalarda öğretmenler ölçme ve değerlendirmeyle ilgili zamanın yeterli olmaması, geleneksel ölçme ve değerlendirme yöntemlerinegibi alışkın olmaları, yeterli bilgiye sahip olmamaları, sınav sistemi, sınıfların kalabalıkMetin olması ve ve yeni yöntemleri uygulama g“çl“ğ“. Her iki programdasorunlar da yaşadıkların(MEB, 2009;ı belirtmişlerdirThe National Acat Curriculum, ve Demir, 1999) ; Erdoğan ve Gök, ; Demiry“rek, ; Özdemir, ölçme değerlendirme s“reciyleesini, öğrencilerin eksik yönlerini tamamlamasını ve temel dil becerilerini geliştirmeyi esas alarak öğrencilerin kendilerini değerlendirm öğretmenin öğrencilerin gelişim d“zeyini ölçmesini ve öğrenme s“reci ile kullanılan yöntem ve tekniklerin değerlendirilmesini içerdiği belirtilmesine karşın araştırma sonuçlarına göre T“rkiyedeki öğretmenlerin programda hedeflenen ölçme değerlendirme yaklaşımını anlamadıkları, yöntem ve teknikleri yeterince kullanmadıkları şeklinde anlaşılabilir. Başka çalışmalarda da benzer sonuçlar elde edilmiştir Çakmak, ; Yiğitoğlu, . Bu araştırma ve diğer araştırmaların sonuçlarına göre öğretmenlerin ölçme değerlendirme tekniklerinin kullanımı ve hazırlanması konusunda hizmetiçi eğitime ihtiyaçları olduğuÖneriler anlaşılmaktadır. 1-

T“rkçe Öğretim Programı yapılandırmacılık yaklaşımı çerçevesinde2- gözden geçirilmeli ve etkinlikler bu yaklaşıma uygun biçimde d“zenlenmelidir. hedeflenmelidir.T“rkçe dersi bir anadili öğretimi dersi olduğu için bu ders ile öğrencilere sadece dil becerileri ve anadili bilinci kazandırılması 255

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 3-

4-T“rkçe Öğretim Programında hatırlama kolaylığı açısından kazanım sayısı azaltılmalıdır. 5-T“rkçe dersinde öğrencilerin d“nyasına ve gelişim seviyesine uygun ders içeriği önerilmelidir. Öğretmenlerin programı ve programın temelinde yer alan yaklaşımları daha iyi tanımaları ve benimsemeleri için hizmet öncesinde ve görevde6- iken daha kapsamlı hizmet içi eğitimden geçmeleri sağlanmalıdır. 7-Programa veli desteğini almak ve bilinçlendirmek için velilere yönelik seminerler verilmelidir. Öğrencileri bilgileriyle yarıştırarak daha çok akademik başarılarına göre bir “st öğrenime devamını sağlayan eleyici sınav sistemi yerine t“m öğrencilerin ilgi ve yeteneklerine uygun öğretim kademesine8- devamını sağlayacak biçimde eğitim sistemi d“zenlenmelidir. 9-Öğrencilerin dinleme, konuşma ve okuma özellikle yazılı anlatım becerilerini geliştirici nitelikte etkinliklerin artırılmalıdır. Öğrencinin derste öğrendiğini ölçme değerlendirmenin verilmelidir.yanında öğrenme s“recindeki performansı da g“nl“k, haftalık, aylık ve yıllık izleyerek değerlendiren ölçme değerlendirme etkinliklerine yer Kaynakça

16. Acat,Ulusal E B. itim ve Bilimleri Demir, Kongresi. E. . 5- Sınıf Tokat. Öğretmenlerinin İlköğretim Programlarındaki Değerlendirme S“reçlerine İlişkin Gör“şleri. Anlamak ve Anlatmak ğ Eyl“l.

Adalı, O. . . Baskı. İstanbul: Pan Alexander, R. (1992). Policy and Practice in Primary Schools. London: Yayıncılık. Routledge. -

Alkan, M. . T“rkçe Derslerinde . Sınıflar Metin İşleme S“recinin Değerlendirilmesi. Y“ksek Lisans Tezi, Mustafa Kemal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstit“s“, (atay. Anılan, (. . Beşinci Sınıf Öğrencilerinin T“rkçe Dersinde Ankara.Okuduğunu Anlama Becerisiyle İlgili (edef Davranışların Gerçekleşme D“zeyi. X)). Eğitim Bilimleri Kongresi Bildiri Kitabı. Gazi Üniversitesi,

Arslan, A. . Yapılandırmacı Öğrenme Yaklaşımına Göre (azırlanan T“rkçe Dersi Öğretim Programının Uygulanmasına İlişkin Öğretmen Gör“şlerinin Değerlendirilmesi. Doktora Tezi, Atat“rk Üniversitesi256 Sosyal Bilimler Enstit“s“, Erzurum. 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Aşıcı, M. . İlkokul –. Sınıflarda Anadili Öğretiminde Karşılaşılan Problemler ve Öneriler. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bulut, Bilimler Enstit“s“, İstanbul.

İ. . Yeni İlköğretim Birinci Kademe Programlarının Uygulamadaki Etkililiğinin Değerlendirilmesi. Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstit“s“. Elazığ.

B“y“közt“rk, Ş. . Sosyal Bilimler İçin Veri Analizi El Kitabı .Baskı. Ankara: PegemA Yayıncılık. Coşkun, E. . İlköğretim Kuram Dörd“nc“ ve veUygulamada Beşinci Sınıf E itim Öğretmen Bilimleri ve ÖğrencilerininDergisi, 5/2, 423-462. Yeni T“rkçe Dersi Öğretim Programıyla İlgili Gör“şleri Üzerine Nitel Bir Araştırma. ğ

Çakmak, A. . T“rkçe Programıyla İlgili Ölçme ve Değerlendirme Bolu.S“recinin İşlevselliği Üzerine Bir AraştırmaTekirdağ İli Örneği.Y“ksek Lisans Tezi, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstit“s“, (2000). Kar la t rmal E itim

DfES.Demirel, (2003). Ö. Teachingşı Objectivesş ı ı andğ Classroom. Ankara: Pegem Activities. Yayıncılık. London: DfES Publications. DfES. www.dfes.gov.uk

- Durmuşçelebi, M. . T“rkiye ve Almanyada İlköğretimde Anadili Öğretimi Eğitimnkara. Programları ve Ders Kitapları Açısından Bir Karşılaştırma. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Education Act. (1996). www.legislation.gov.uk/ukpga Enstit“s“, A /1996/56/contents Elvan, Z. (2007). - ek Lisans Tezi, Gazi T“rkçe . SınıflarAnkara. Ders Programının Öğretmen Gör“şlerine Göre Değerlendirilmesi. Y“ks Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstit“s“, Erdoğan, T. ve Gök, B. . T“rkçenin Ana Dili Olarak Öğretiminde- Karşılaşılan16. Sorunlar ve Bu Sorunların Giderilmesine Yönelik Öneriler: Ankara Örneği. Çukurova Üniversitesi Eğitim Fak“ltesi Dergisi, , 25. Gelbal, S. ve Kelecio Ergenç, İ. . T“rkiyedeki Anadili Sorunu. Tömer Dil Dergisi, De ndaki Yeterlik Alg lar ve Kar la t klar Sorunlar. ğlu, (. .iversitesi Öğretmenlerin E Ölçme ve 33,ğerlendirme 135-145. Yöntemleri (akkı ı ı şı ş ı ı (acettepe Ün ğitim Fak“ltesi Dergisi,257

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

29,G“ven, 121 -133. A. Z. . İlköğretim . Kademe T“rkçe Dersi Öğretim Programına İlişkin Öğretmen Gör“şleri. Buca Eğitim Fak“ltesi Dergisi, (2008). s

G“ven,177, 224-236. S. Sınıf Öğretmenlerinin Yeni İlköğretim Der Programlarının Uygulanmasına İlişkin Gör“şleri. Milli Eğitim Dergisi, Karasar, N. (2002). Bilimsel Ara t ). Ankara: Nobel Yay n. ş ırma Yöntemi . Baskı Kemper, E. A., Stringfield, S., ve Teddlie, C. (2003). Mixed Methods ı Sampling Strategies ve Teddlie, C.). Handbook of Mixed Methods in Social and Behavioral Science. Thousand Oaks,in Social CA: Sage. Science 273-296. Research. Editör: Tashakkori, A. MEB. (2005). - . Ankara İlköğretim T“rkçe Dersi Öğretim Programı ve Kılavuzu MEB. (2009). - . Sınıflar : Devlet Kitapları Genel M“d“rl“ğ“ Basımevi.

İlköğretim T“rkçe Dersi Öğretim Programı ve Kılavuzu Noah, H. J ve Eckstein, M. A. (1969). Toward A Science of Comparative . Sınıflar. Ankara: Devlet Kitapları Genel M“d“rl“ğ“ Basımevi. Education. New York: Macmillan. http://www.hku.hk/cerc/1a.html

Özy“rek, R. . Okullarımızda T“rkçe Eğitimi. X))). Eğitim Bilimleri Sever, S. (2004). Kongresi Bildiri Kitabı. İnön“ Üniversitesi, Malatya.

T“rkçe Öğretimi ve Tam Öğrenme . Baskı. Ankara: Anı Yayıncılık. Sempozyumu,Sever, S. . 14- Öğretim Programında T“rkçe Öğretimi Anlayışı. Eğitimde Yansımalar: V))) Yeni İlköğretim Programlarını Değerlendirme , F. ve Akkaya N. (2009). Kasım. Kayseri. Susar Kırmızı 42. T“rkçe Öğretimi Programında Yaşanan Sorunlara İlişkin Öğretmen Gör“şleri. Pamukkale Üniversitesi 2007). Eğitim Fak“ltesi Dergisi, , , 4-304. http://ilkogretim- online.org.trŞahin, İ. Yeni İlköğretim . Kademe T“rkçe Programının Değerlendirilmesi İlköğretim Online, , The National Curriculum for England. (1999). www.nc.uk.net The National Curriculum. (1999). London: DFEE ve QCA.

258

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

MUSTAFA KUTLUNUN VE FATMA KARAB)Y)K BARBAROSOĞLUNUN ÖYKÜLERİ BAĞLAM)NDA DARBESİNİN MU(AFAZAKÂR DÜNYAYA YANS)MALAR)

Yrd. Doç. Dr. Fethi DEMİR

[email protected]“z“nc“ Yıl Üniversitesi Eğitim Fak“ltesi

ÖZET

Savaş, darbe, göç gibi toplumların belleğinde derin izler bırakan olaylar, edebiyat için her zaman önemli bir kaynaktır. Edebiyatçılar bir taraftan bu sıkıntılı s“reçlerin estetik bir d“zlemde tartışılmasını sağlamaya çalışırken; öte taraftan bireyin d“nyasına nasıl etki ettiğini, hangi dramatik durumlara yol açtığını anlatmaya çalışırlar. B“y“k toplumsal olaylar konusunda zengin bir tarihsel dağarcığa sahip T“rk Edebiyatında, hemen her kesimi bir biçimde etkilemesi hem de yeni bir toplumsal yaşam biçimi önermesi bakımından Askeri Darbesinin önemli bir yeri vardır. Genel olarak T“rkiyenin Batılı kapitalist sisteme angaje olmasını hedefleyen bu dön“ş“m s“reci, geride travmalı bir toplum, kronikleşen sosyal sıkıntılar ve gerilimler bırakır. Daha çok sol d“ş“nce “zerinde b“y“k bir tahakk“m oluşturduğu kabul edilen Eyl“l Askeri Darbesinin mağdur ettiği kesimlerden biri de muhafazakârlardır. Nitekim İslami bakış açısını temsil eden birçok yazar da bu sancılı s“recin muhafazakârların d“nyasında yarattığı sıkıntılara dikkat çeken edebi metinler “retir. Bu bağlamda Mustafa Kutlunun M“rit, Fatma Karabıyık Barbarosoğlunun Kabuk Bağlamayan Yaralar Antolojisi adlı öyk“leri konuyu çeşitli yönleriyle irdeleyen metinlerdir. Mustafa Kutlu, M“ritte sonrası s“reçte y“kselişe geçen kapitalist anlayışın İslami camiada yarattığı tahribatı anlatırken; Barbarosoğlunun öyk“s“nde sonrası baskıcı ortamın muhafazakâr kesimleri nasıl etkilediğine değinilir.

Anahtar Sözc“kler: Mustafa Kutlu, M“rit, Fatma Karabıyık Barbarosoğlu, Kabuk Bağlamayan Yaralar Antolojisi, Darbesi.

259

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. REFLECTIONS OF 1980 COUP TO CONSERVATIVE WORLD IN THE CONTEXT OF STORIES OF MUSTAFA KUTLU AND FATMA KARAB)Y)K BARBAROSOĞLU ABSTARCT

Events like war, coup and immigration which impresses societies deeply, are always important sources for literature. While men of letters were trying to provide these distressed processes to discuss on an aesthetic plane,in the other hand they try to express how these distressed processes influenced individuals life and which dramatical situations these distressed processes caused. 1980 coup has an important place because of influencing a big number of people and suggesting a new social life style in Turkish literature which has a big source of social events. These alteration process which generally aims to engage Turkey to Western capitalist system, leaves a traumatized society, chronic social difficulties and tensions behind. The 1980 coup which is thought it has pressured the left- wing most, has also aggrieved conservatives. Thus, the authors who personify the conservative idea, wrote lots of works which are about reflections of thse distressed processes to conservatives world. )n this context the stories M“rit by Mustafa Kutlu and Kabul Bağlamayan Yaralar Antolojisi by Fatma Karabıyık Barbarosoğlu are works which examined the mentioned subject from different aspects. While Mustafa Kutlu tells destruction of capitalist thought which has rised after1980-term on )slamic community in M“rit, Barbarosoğlu touches on how repressive environment influenced conservative people.

Key Words: Mustafa Kutlu, M“rit, Fatma Karabıyık Barbarosoğlu, Kabuk Bağlamayan Yaralar Antolojisi, coup.

Giriş

1980 askeri darbesi toplumu derinden etkileyen, siyasetten g“nl“k yaşama, k“lt“rden sanata kadar hemen her alanda bilinç kırılması yaratan bir s“reçtir. Gerek Eyl“l dönemindeki fiili baskıların yarattığı travmalar gerekse darbe sonrasında toplumsal hayatın Batılı kapitalist bir bakış açısıyla yeniden tanzim edilmesi, T“rkiye için yeni bir dönemin başlangıcını oluşturur. Bu sebeple260

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

“zerinde ciddiyetle durulması; siyasi, sosyal, k“lt“rel ve sanatsal alana yansıma biçimlerinin dikkatle incelenmesi gerekir. Eyl“l Darbesi her şeyden önce politik bir olaydır ve failleri tarafından, toplumun içine s“r“klendiği kaosu sonlandırmak ve “lkeyiefeti anarşi ortamından kurtarmak amacıyla yapıldığı iddia edilir. Fakat iddia edilenlerin aksine Eyl“l Darbesi, sadece toplumsal muhal sindirmekle kalmaması aynı zamanda yeni bir toplum projesi ve dolayısıyla yeni bir insan tipolojisi dayatması sebebiyleran (Emre, daha 2004, önceki p. dönemlerden ayrılır. Nitekim bu yön“yle Eyl“l darbesi, gerek sağ aydın, gerek sol aydın “zerinde aynı anda baskı ku bir anlayışın “r“n“ olduğu iddialarını aşar ve Mart s“reci ile sindirilen sol d“ş“nceyi tamamen ortadan kaldırmayı hedefleyen Moran, , p. bir olguya tekab“l eder. Bu bağlamda Eyl“l Darbesi, sadece darbe dönemindeki hukuksuzluklara, somut baskılara ve uygulamalara işaret etmenin ötesinde, kapitalizmin k“reselleştiği bir çağı imleyen Yeni D“nya D“zenine, T“rkiyeyi de eklemleme çabası olarak okunabilir. Ç“nk“ Eyl“l Darbesi, “lkedeki kaos ortamını sonlandırmaktan ziyade önerdiği yeni toplumsal, siyasi, sosyal ve ekonomik programla kendinden sonraki döneme damgasını vurur. Toplumun t“m kesimlerine bir biçimde etki eden Eyl“l sonrası dönemde apolitik, t“ketimi önceleyen, toplumsal bağları çöz“lm“ş, bireyci bir insan tipi muteber vatandaş olarak topluma dayatılır. Öte taraftan toplum politikadan uzaklaştırılır, politik olarakkutuplaşmaların al yerini ara tonlar alır, politik ve d“ş“nsel çatışmalar yerini sığ bireysel tartışmalara bırakır. Toplumcu d“ş“nmenin gericilik gılandığı bu dönemde, reklam sektör“ b“y“r, t“ketime dayalı g“n“birlik yaşam anlayışı kabul gör“r, medya ve özellikle de televizyonna dikkat toplumsal hayatın merkezine yerleşir. Nitekim Eyl“l Darbesinin toplumsal bellekte bir böl“nme, bir manip“lasyon yarattığı çeken A. Ömer T“rkeş de darbe sonrasına dair şunları söyler: T“rkiyede Eyl“l Askeri Darbesi ile başlayann, yoksulluk ekonomik, ve siyasal, toplumsal ve ideolojik şekillenmenin sonucunda bir k“lt“rel böl“nme yaşandığını söyleyebiliriz. Artık kendini taşrada isyandan ayıran, kendini b“t“n bu çelişki ve çatışmaların dışında tanımlamak isteyen bir T“rkiye çıkmıştı ortaya. Bu k“lt“r“ çarçabuk “stlenen bir kesim, bundan böyle yalnızca alışık oldukları şeyleri görmeye başladı. Objektiflere takılanlar arasında işsizlik, açlık, evsizlik, hastane kapılarında bekleyen insanlar, kısaca yoksulluk gör“nt“leri yer almıyordu elbette. T“rkeş, , p. sonrası dönemde oluşan siyasi, sosyal, k“lt“rel ve ekonomik atmosfer, doğal olarak t“m toplumsal kesimleri bir biçimde etkiler. Bir bilinç yanılsamasına sebep olan li yıllar, hayata benzer duyarlılıklarla bakan kesimler arasında da sert tartışmalara sebep olur.261

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Nitekim toplumun bir böl“m“ bu yeni döneme adapte olmaya çalışırken, öncesi duruşunu bir yanlışlık olarak değerlendirir. İkinci bir toplumsal kesim ise yeni dönemi kökten reddeder ve darbe öncesi hemdönemdeki d ideolojik tutumunu, bakış açısını korumaya çalışır. Üç“nc“ bir eğilim ise hem darbe sonrası s“rece temkinli ve eleştirel yaklaşır e darbe öncesi döneme ilişkin bir özeleştiri yapılması gerektiğini savunur. Bu tartışmalar daha çok, li yıllarda T“rkiyenin siyasi, sosyal ve k“lt“rel hayatının başat unsurunu oluşturan solcular arasında olmakla birlikte, sağcı ve muhafazakâr kesimler arasında da değişik boyutlarıyla s“rd“r“l“r. Özellikle solun eski pop“lerliğini yitirdiği, gerekbaskılar ekonomik sonucu gerekse geriletildiği sonrası dönemde, onun boşalttığı alanı bir biçimde dolduran İslamcı kesim gerek politik, gerek k“lt“rel, edebi anlamda askeri darbesinin yarattığı tahribatla uğraşmak zorunda kalır. Taşralı ve geleneksel kökler “zerinde y“kselen bu İslamcı eğilim, bir taraftan Batılı kapitalist sisteme angaje olmaya çalışan T“rkiye panoraması içerisinde yer edinmeye çalışırken; öte taraftan Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren muhalif olduğu Kemalizme daha merkezi, kentli ve entelekt“el bir noktadan muhalefet etmenin imkânlarını arar. 1. Eyl“l Darbesi ve Edebiyat

1999, p.162) her zaman toplum- Edebiyat ve toplum ilişkisi hiçbir dönemde yadsınmamış Akten, edebiyat ilişkisi, gerek edebiyatçılar gerekse sosyologlar ve siyaset bilimcilerr analizler başta yapmak olmak ya “zereda toplumsal sosyal bilimlerin hemen her alanından araştırmacıların ilgisini çekmiştir. Edebi metinlerden yola çıkarak topluma dai yapının edebi esere ne kadar ve nasıl yansıtıldığını araştırmak çağlar edebiyatboyunca araştırmacıların, entelekt“ellerin ve akademisyenlerin “zerine kafa yorduğu önemli bir d“ş“nsel ve bilimsel faaliyettir. Öte taraftan ile toplum arasındaki ilişkinin incelenmesi; akımlara, dönemlere ve eğilimlere göre farklılaşır. Sosyolojinin sosyal ve bilimlermodern alanındaki etkinliğinin g“çlendiği aydınlanma sonrası dönemde, oldukça g“çl“ bir alan olarak beliren edebiyat sosyolojisi, modern sonrası dönemle birlikte pop“lerliğini kısmen de olsa yitirir. Onun yerini psikoloji odaklı yaklaşımlar, edebi eseri sosyal ve tarihsel bağlarından soyutlayarak inceleyen yapısalcı eğilimler ve edebiyata; metinlerarasılığa, “stkurmacaya, çoğulculuğa yaslanan oyunsu bir anlatı biçiminde bakan postmodern teoriler alır. Toplumsal gelişim s“reci ile edebiyatın iç içe geçtiği, edebiyatın çoğu zaman toplumsal dön“ş“m- için bir araç olarak gör“ld“ğ“, edebiyatçıların edebi kimliklerinden çok, politik gör“şleriyle tartışıldığı 262 T“rk edebiyatında ise edebiyat toplum ilişkisi her zaman çok sıkı

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. olmuştur. Özellikle Batılılaşma s“recinin hız kazandığı Tanzimat Döneminden itibaren, edebiyatçılar bir taraftan edebiyatı yenilemeye, öte taraftan edebiyat “zerinden de toplumu modernleştirmeye çalışırlar. Bu nedenle T“rkiyede edebiyatın toplumsal boyutu, açık ya da ört“k olsun, hep önemsenir.-Bat Nitekim bir medeniyet buhranına Tanpınar, , p. tekab“l eden T“rkiyenin Batılılaşma ser“veni, g“n“m“ze kadar Doğu ı çatışmasını bir biçimde taşır. Öyle ki bu toplumcu d“zlem, Orhan Pamukun yılında Nobel Edebiyat Öd“l“n“ kazanmasıyla bir bakıma tescillenir. Ç“nk“ y“z elli yıllık roman geleneğine sahip T“rk Edebiyatından bir yazarın Nobel kazanmasına gerekçe olarak, yaşadığı İstanbulun melankolik ruhunun izlerini s“rerken k“lt“rlerin birbirleriyle- çatışması ve ör“lmesi için yeni simgeler bulması gösterilir. Yine Cumhuriyetin kurulmasıyla beliren Anadoluculuk eğilimi, gelenek modern tartışmaları toplumsal yapıyı belirlediği kadar, edebiyatı da etkiler. Edebiyatçılar ideolojik- konumlamalarına göre cumhuriyeti değerlendiren eserler “retirler.-sol T“rk edebiyatındaki toplumcu damar, li yıllarda ağa köyl“ çatışması biçiminde tezah“r ederken; lı yıllarla birlikte sağ çatışması ekseninde ideolojik bir zemine kayar. Ayrıca den sonra T“rk edebiyatında uç veren modernleşme eğilimini de T“rkiyenin sosyolojik, k“lt“rel ve ekonomik dön“ş“m“nden bağımsız d“ş“nmek imkânsızdır. Nitekim döneminde yadırganan, katı ideolojik yaklaşımların egemen olduğu bir atmosferde görmezden gelinen Yusuf Atılgan, Sabahattin Ali ve Oğuz Atayden dahagibi yazarların zengin, toplumsal eserleri de veriler daha serinkanlı bir biçimde değerlendirildiğinde, aslında kendilerini eleştirenlerin çoğunun eserlerin içerdikleri söylenebilir. Eyl“l Askeri Darbesinin edebiyata yansımasının en somut politikakanıtı ise yukarıda belirtilen T“rk edebiyatının toplumcu köklerini sarsması olmuştur. Nitekim darbe sonrası dönemde uygulanan lar, nasıl apolitik, bireyci ve t“ketimi önceleyen bir toplumsal yaşamı öngörm“şse, benzer biçimde toplumsal ve politik konulardant uzak, pop“ler, y“zeysel ve t“ketimi kolay bir edebiyat da desteklenmiştir. Dönemin temel paradigması olan bireysellik, Mar döneminin toplumsal sorunları etrafında şekillenen edebiyat anlayışının yerini alır. Artık toplumcu bir edebiyattan söz etmek pek m“mk“n değildir. Ç“nk“ Mart dönemi, toplumdaki bireysel t“keniş fakat kolektif irade nedeniyle toplumcu bir edebiyata imkân vermişken bireysel m“cadele fakat kolektif t“keniş Kahraman, , p. bağlamında değerlendirilen Eyl“l döneminde toplumcu bir edebiyattan söz etmek pek m“mk“n değildir. darbesiyle birlikte edebiyat, sadece toplumla kurduğu ilişki, toplumu ele alış biçimi, işlediği konular bakımından değişmez.263 Bu içerik değişimi, beraberinde biçimsel bir değişime de yol açar. Özellikle 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

rksist devlet Avrupadaki biçimci akımların T“rkiyeye yansımasının da etkisiyle yeni eğilimler filizlenmeye başlar. D“nya genelinde Ma sistemlerinde gözlemlenen çök“ş belirtileri de edebiyatta bireyci eğilimlerin ön plana çıkmasını kör“kler. Ecevit, , p. Öte taraftan toplumsal bağlarından kopan/koparılan dönem insanının psikolojik olarak da sağlıklı olduğunu söylemek zordur. S“rekli bir endişe ve g“vensizlik duygusu insanları maddi değerlere yönelmeye sevk eder. buReklâm bireysel sektör“n“n ve psikol gelişmesi, medyanın toplum yaşamında belirleyici faktör konumuna gelmesi bu s“reci daha da kronikleştirir. Edebiyat da ojik travma durumu içerisinde toplumsal bağlarından kopar ve göz“n“ geniş toplumsal yığınlar yerine, g“n“birlik yaşam algılayışı içerisinde akıp giden medyatik ve bireyci hayata yöneltir. T“rkeş, , p. Edebiyat yayıncılığının b“y“k medya kuruluşlarının egemenliği altına girmesi, edebiyatı manip“lasyona açık bir hale getirir. Artık edebi ve sanatsal değer yerine çok satmaya, pop“ler olmaya, pop“ler beklentilere yönelik edebi eser “retme anlayışı öne çıkar. Ç“nk“ daha önceki dönemlerde olduğu gibi toplumsal konular ne yazarın ne de toplumun ilgisini çekmediği gibi yazarın bu t“r konulara yönelmesinin koşulları da ortadan kaldırılmıştır. Moran, , p. Böylece T“rk edebiyatında kökl“ değişikliklerin meydana gelmesi kaçınılmaz olur. Gerçeklikten kaçınmaya çalışan, toplumsal sorunlardan uzak duran, fantastik ve mistik öğelerin çoklukla işlendiği, anlamın geri plana itildiği,at tarihsel olana sığınma eğiliminin y“kselişe geçtiği bir edebiyat, d“nyadaki postmodernist eğilimlerin de etkisiyle dönemin baş anlayışı haline gelir. 1.2. Eyl“l Sonrası T“rk Edebiyatında Öyk“

Sanat, k“lt“r ve edebiyat ortamını derinden etkileyen Eyl“l Askeri Darbesi, özel anlamda edebi t“rleri de etkiler. Roman, öyk“, şiir, tiyatro vb. t“rler, darbe öncesi dönemle kıyaslandığında, gerek içerik gerekse biçim özellikleri bakımından farklılıklar gösterir. Darbenin yarattığı travma ve darbe sonrası dönemde uygulanan politikalar neticesinde cinsellik, yabancılaşma, aile ilişkileri, modern bireyin bunalımları, yalnızlık, yenilmişlik duygusu, çaresizlik gibi bireysel konular edebi eserlerde daha çok işlenirken; toplumsal konulara olan ilgi azalır, hatta kimilerince edebi eserde toplumsal, ekonomik, sosyal ve k“lt“rel konuları işlemek bir gerilik olarak değerlendirilir. Öte taraftan şiir başta olmak “zere bazı t“rler geri plana çekilirken; bazı edebi t“rler daha fazla ilgi gör“r. Öyk“, sonrası dönemde niceliksel anlamda sıçrama yapan,264 pop“lerleşen, hemen her kesimden yazarın ilgi duyduğu bir t“r haline 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. gelir. Ç“nk“ darbeyle birlikte d“ş“nce özg“rl“ğ“n“n kısıtlanması, işkencelerin ve toplumsal baskıların bir travmaya dön“şmesi, t“m bu s“reçleri edebi bir biçimde anlatmaya çalışan genç kuşaklarda öyk“ye olan ilgiyi arttırır. Nitekim baskılarla böl“mlenmiş, kendini net bir şekilde ifade ihtiyacını hep içinde b“y“tm“ş, s“rekli yarın endişesi içindeki ve söyleyeceklerini ille de yarına kadar söyleme telaşındaki zihinlerin şiirden sonra başvuracakları yegâne t“r öyk“d“r. Şiirin de asgari s“kûneti, dinginliği ve zihinsel/bedensel rahatlığı gerektiren bir t“r olduğu d“ş“n“ld“ğ“nde geriye sadece öyk“ kalmaktadır. Lekesiz, , p. Öte taraftan romanın, planlı ve uzun soluklu bir çalışmayı gerektirmesi, yaşadığı trajediyi bir an evvel aktarma ihtiyacı hisseden yazarları duyguyla d“ş“nceyi sentezleyebildikleri, hissettiklerini kısa ve etkileyici bir biçimde paylaşabildikleri öyk“ye yöneltir. sonrası öyk“c“l“ğ“, edebiyatın genel ser“venini belirleyen tematik dön“ş“mden etkilenir. Önce geçmişten derin bir kopuş, sonra kopuşun verdiği şaşkınlık duygusu, tematik atmosferi belirleyen ana etken olur. Yine geçmişle hesaplaşma, nostalji gibi darbe öncesi döneme sait değişik çıkarsamalar yapan yazarlar, bu s“reci t“kettikten sonra yavaş yavaş içinde bulundukları gerçekliğe y“z“n“ dönmeye ve bu “reci anlamaya çalışırlar. Fakat farklı motivasyonlara, sosyal, bireysel ve varoluşsal kodlara sahip bu iki dönem arasında bocalayan yazarlar, değişik eğilimlerden ve edebi anlayışlardan da olsalar, benzer bir tutunamama halini yaşarlar ve bu durumu da öyk“lerinde anlatırlar. sonrası öyk“c“l“ğ“ne ana rengini veren bu tematik evrende bazı temalar öne çıkar. Bunlar; özeleştiri, yalnızlık, bunalım, y“zleşme, cinsellik ve feminizmdir. Tosun, , p. sonrası öyk“c“l“ğ“ biçimsel anlamda da bir dön“ş“m yaşar, Postmodern ve yapısalcı eğilimler yaygınlaşır, biçimsel tartışmalar çoğu zaman içeriğin ön“ne geçer ve özellikle postmodern anlayışla beraber yazıdan tekniklerle çok, yazarın ve öne çıktığı bir öyk“ d“nyası oluşur. sonrası öyk“c“l“ğ“ biçimsel anlamda yeni akımlarla tanışmasına, lerin angaje edebiyat anlayışını aşmasına, bireysel konularda da nitelikli ve özg“n eserlerin “retilmesine rağmen içerik anlamında bir tıkanma yaşar. Nitekim içeriksizleşme, bireyselliğin y“celtilmesi, içi boş, kof anlayışlar öyk“ d“nyasını da epey etkiler. Tosun, , p. Bu etkileşim giderek gerçeklikten kopan, kendi anlaybireyci d“nyasına kapanan, bunalımlardan, cinsel saplantılardan, sığ felsefi tahlillerden, kapalı ve sorunlu bir dilden beslenen bir öyk“ ışını öne çıkarır. sonrası öyk“c“leri bir taraftan darbe sonrası dönemi anlamaya çalışırken; aynı zamanda bu yeni s“reci, farklı bakış açılarıyla yansıtmaya girişiler. (em toplumsal dokunun değişimi hem postmodernizm ve yapısalcılık gibi yeni eğilimlerin ortaya çıkması hem265

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. de öncesinin egemen edebiyat anlayışını temsil eden toplumcu gerçekçiliğin itibar kaybetmesi, öyk“c“l“k anlayışlarının çeşitlenmesine, bireysel “slupların belirginleşmesini sağlar. Bu bağlamda sonrası öyk“c“l“ğ“n“ genel olarak beş farklı eğilim etrafında tasnif edilebilir. Lekesiz, , p. Bunlardan ilki, sonrasının arg“manları açerçevesinde jargonunu yenilemeye çalışan yeni toplumcu gerçekçi anlayışa sahip öyk“c“lerdir. Darbenin yarattığı travmayı, baskıları ve cıyı anlatmakla birlikte darbe öncesi döneme dair nostaljik göndermeler de yapan bu öyk“c“ler, aynı zamanda darbegibi konulara sonrasının da başat izlekleri haline gelen feminizm, cinsellik, yabancılaşma, varoluşsal sorgulamalar, kent hayatının sıkıntıları, bireyselleşme eserlerinde yer verirler. Yeni toplumcu gerçekçi eğilimi temsil eden öyk“c“ler arasında Özcan Karabulut, Faruk Duman, Özen Yula, Pınar K“r, Nursel Duruel, Jale Sancak, Behçet Çelik gibi isimler sayılabilir. İkinci bir eğilim ise sonrası dönemde yalnız T“rkiyede değil t“m d“nyada toplumcu gerçekçi edebiyatın t“kendiğini savunarak Hayaletpostmodernizm Gemi dergisi ve yapısalcılık ekibince başta temsil olmak edilir. “zere (Lekesiz, biçimci 2005, eğilimlere p.48) yönelen öyk“c“lerden oluşur. Murat G“lsoyun başını çektiği bu tutum,

Toplumcu gerçekçi anlayıştan gelen bir “ç“nc“ eğilim ise ne yeni toplumcu gerçekçiliği ne de ona karşı gelişen biçimci tepkiyi benimseyenlerden oluşur. Öyk“lerinde edebi olmayı öne çıkarmaya çalışan bu öyk“c“ler tarihe, mitolojiye, folklora yönelirler. Murathan Mungan, Buket Uzuner, Mario Levi, Sema Aktunç bu tarz öyk“lere herhameyleden başlıca yazarlardır. sonrası öyk“c“l“ğ“nde dörd“nc“ bir eğilim ise tamamen dönemin şartlarına uyum sağlayan, pop“ler, ngi bir d“ş“nsel derinlikten yoksun, t“ketimi hedefleyen öyk“c“l“k anlayışıdır. Belirli isimlerden çok, hemen her eğilimden öyk“c“leri bir biçimiyle etkileyen genel bir duruma tekab“l eder. 2. Sonrası Öyk“de İslamcı-Muhafazakâr Eğilim

sonrasının en önemli öyk“c“l“k eğilimlerinden biri de çalışmamızın konusunu teşkil eden İslamcı muhafazakâr anlayıştır. edebiyatİslami muhafazakâr eğilim, sadece öyk“ alanında değil, darbesiyle toplumcu gerçekçilikten boşalan yazınsal iktidarı doldurarak k“lt“r, ve sanat camiasının b“t“n“nde etkili olur. Sovyetler Birliğinin dağılması, Eyl“l Askeri Darbesinin sol “zerinde yoğun bir baskı kurması, Özal döneminde İslamcı muhafazakâr kesimlerin belirli anlamda desteklenmesi, kentli entelekt“el bir İslamcı kuşağın yetişmesi gibi etmenler li yılların sonuna doğru İslami muhafazakâr yazarların sayısında önemli bir artış sağlar. Ayrıca muhafazakâr kesimlerin karşılaştıkları politik sorunlar ve kentli, modern, laik266

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. kesimlerle girdikleri iktidar kavgası, k“lt“r, sanat ve edebiyat sahasına da yansır. Nitekim İslami muhafazakâr yayınevleri çoğalır, bu tarzda yazan öyk“c“ler ve romancılar daha fazla okunmaya ve tanınmaya başlar. Necip Tosun, (“seyin Su, Fatma Karabıyık Barbarosoğlu, Ramazan Dikmen, Nazan Bekiroğlu, Melek Paşalı, Ahmet Kekeç, Kamil Doruk gibi yazarlar bu dönemde yazmaya başlayan İslamcı muhafazakâr yazarlardan bazılarıdır. Mustafa Kutlu başta olmak “zere öncesi dönemdeki isimler de bu listeye eklendiğinde ortaya önemli bir edebi oluşum çıkar. Biraz da toplumcu gerçekçi anlayıştan boşalan yazınsal iktidara oturmanın da etkisiyle toplumsal sorunlara eleştirel yaklaşım, Eyl“l sonrası yozlaşmaya ve Batılı kapitalist sisteme entegre olmaya itiraz gibi konulara değinmek de İslami muhafazakâr öyk“c“lere kalır. Nitekim Ömer Lekesize göre sonrası İslamcı muhafazakâr öyk“c“ler:

a Simgesel anlatıma ağırlık vererek,

b Geleneksel anlatılarla doğrudan bağ kurarak, c M“tedeyyin öyk“ kişileri “st“nden, yeni bir yaşama biçimini önererek ve kadim k“lt“rel standartları koruyarak, bir dilseld soyutlamaya Tasavvufi giderek, bir içsel derinliği, Batıda olağan“st“ kahramanlara dayalı yeni anlatıların yerine ikame ederek ve metafizik formuna e Bencil öyk“ yönelişini, bireysel ve dinsel bir özeleştiri dön“şt“rerek, f Öyk“ kuramına ve edebi konulara sol kimlikli yazarlardan daha fazla önem vererek, aktararak,g Özellikle Şubat sonrasında, feminist eğilimleri, doğrudan sistemeh) yönelik Tarihe, bir e özg“rl“k talebine dön“şt“r“p, toplumcu bir boyuta

satire, halk hikâyelerine mahsus kimi konuları yeni bir içerik ve modern bir biçimle g“ncelleyerek, sol kimlikli öyk“c“lerinkine göre çok daha geniş bir konu, toplumsal talep ve teknik arayış yelpazesi içinde hareket ettirmişlerdir. Lekesiz, , p. İslamcı muhafazakâr öyk“c“lerin; darbeyle T“rkiyenin içine girdiği atmosferi nasıl değerlendirdikleri, bu yeni döneme hangi yanoktalardan itiraz ettikleri ve belki de en önemlisi Eyl“l Askeri Darbesinin muhafazakâr kesimlerin hayatına etkilerini nasıl nsıttıkları “zerinde durmak, yukarıdaki saptamaların bir sağlamasını da yapabilmek için oldukça gerekli ve önemlidir.M“rit Bu bağlamda Mustafa Kutlunun sonrası kapitalistleşme s“recinin İslami kesimlerde yarattığı yozlaşmaya dikkat çektiği Kabukadlı Bağlamayan öyk“s“ ile Yaralar Fatma Karabıyık Barbarosoğlunun Şubat s“recini ve bununla ilgili olarak başört“l“ kızların m“cadelelerini anlatan 267

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Antolojisi

adlı öyk“leri “zerinde durmakta fayda vardır. Zira bu iki öyk“ hem darbe sonrası dönemde muhafazakâr kesimlerin politik, k“lt“rel, sosyal, ekonomik durumları hakkında önemli bilgiler vermektedir hem de İslamcı muhafazakâr öyk“c“lerin sonrası dönemi nasıl yansıttıklarının anlaşılmasına katkı sunmaktadır. 2.1. Mustafa Kutludan Sonrası Döneme Muhafazakâr İtiraz: M“rit

Mustafa Kutlu, T“rkiyenin b“y“k bir dön“ş“m yaşadığı, kentlileşme ve modernleşme s“recinin- yoğunlaştığı, kırsaldan kente göç“n bir dizi soruna yol açtığı li yıllarda edebiyat d“nyasında boy göstermeye başlar. Özellikle köy kent karşıtlığı bağlamında; ahlaki, dini ve k“lt“rel değerlerdeki yitim, muhafazakâr kesimlerin yaşadıkları kimlik bunalımları ve t“m bu modernleşmeyle ortaya çıkan sorunlara bir çare olarak önerdiği İslami ve tasavvufi yaşam gibi konulara odaklanır. Nitekim Mustafa Kutlu da öyk“lerindeki ana izlekleri sayarken, özellikle tabiat aşkı, köyden kente göçle ortaya çıkan1, toplumsal değişim ve tasavvuf konularının altını çizer. Yazıcı, , p. Modern ile geleneğin karması bir “slup kullanan Özcan, p. Kutlu, oldukça başarılı bir öyk“ dili de geliştirmeyi başarır. Kutlu, ilk öyk“lerini lerde vermesine rağmen bir öyk“c“ olarak öne çıkması, tanınması sonrası döneme rastlar. Gerek kullandığı öyk“ dili gerek gelenekle modern öyk“ tarzı arasında kurduğu bağla, T“rk öyk“c“l“ğ“nde çok önemli bir yeniliği gerçekleştiren Kutlu, eserlerinde çoklu anlam katmanlarından oluşan bir anlatımı tercih eder. Coşkun, , p. Onun öyk“lerinde dikkat çeken bir başka özellik de sıradan insanların hayatından aktarılan etkileyici enstantanelerdir. Mustafa Kutlu, akıp giden g“ndelik hayatı, içeriden bir bakışla kavrar, g“nl“kerek hayata dair bu enstantanelerin arka planında yer alan sosyal, k“lt“rel ve politik atmosfere gönderme yapar, hatta daha da ötesine geç olayları tasavvufi bir boyutta da yorumlar. Öte taraftan t“m bu çok katmanlı öyk“ d“nyasını kurarken dilinin sadeliğini, içtenliğini ve şiirselliğini de korumaya özen gösterir. T“rkiye gibi g“çl“ bir muhafazakâr geleneğe sahip toplumun li yıllardaki modernleşme, kentlileşme s“recini ve bu s“recin ortaya çıkardığı sosyal, k“lt“rel ve politik komplikasyonları öyk“lerindenulan dile getirmeye çalışan Mustafa Kutlu, sonrası döneme de kayıtsız kalmaz. Kutlu, Musta özelliklefa Kutlu’nun darbe Mürit sonrası öyküsünün dönemde tam metni uygulamaya Ali İhsan ko Kolcu’nun derlediği Türk Öykü Dağarcığı-II adlı antolojiden alınmıştır. Çalışmamızda verilen sayfa numaraları bu esere aittir. 268

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. kapitalist liberal politikaların İslamcı çevrelere yansımasını, dini değerlerin bazı ekonomik çıkarlar uğruna terk edilmesini, yaşamın her alanına sinen çıkarcılığın ve yapaylığın m“tedeyyin insanları da etkilemesini, öyk“lerinde epeyce işler. Bu bağlamda toplumcu gerçekçi edebiyatçılara yakın duran Mustafa Kutlu, sunduğu çöz“m önerileri toplumsalbakımından atmosferi, ise ayrışır. yaban Nitekim sonrası dönemde uygulamaya konan yeni politikaları, bireyselliği önceleyen yaşama anlayışını, apolitik cılaşmayı ve yozlaşmayı eleştiren toplumcu gerçekçi edebiyatçılar, baskıcı ortam nedeniyle, bu eleştirilerini birazi ört“k veya alegorik bir biçimde dile getirir. Mustafa Kutlu ise hem ideolojik duruşunu hem de edebi kişiliğini belirleyen İslami ve tasavvuf hassasiyetleri sebebiyle sonrası döneme ilişkin eleştirilerini daha çok, sabır ve tevekk“l çerçevesinde duaya ve dolayısıylaa M“rit Allaha sığınarakgelir. ifade eder. Bu bağlamda Kutlunun sonrası döneme itirazınıM“rit en net biçimde gösteren öyk“lerinin başınd adlı eseri

, sonrası uygulamaya konulan kapitalist liberal politikaların yarattığı atmosferin İslamcı muhafazakâr kesimlerdeki izd“ş“mlerini irdeler. Öte taraftan Mustafa Kutlunun ana izleklerinden olan çevre kirliliği, kentlileşme s“reciyleM“rit geleneksel değerlerini yitiren insanların trajedisi, muhafazakârların uğradıkları baskılar ve t“m boyutanlatıya sinen tasavvufi hava da adlı öyk“de dikkat çeken diğer önemli unsurlardır. Yine köy imgesini çevresel, geleneksel ve sosyal larıyla doğruluğun, samimiliğin ve insani değerlerin temsilcisi gibi konumlandıran Kutlu, bunun karşısına; hem çevre hem-k k“lt“r hem politika hem İslami- ve insani değerler-modernlik, bakımından maddiyat-maneviyat yanlışı, yapaylığı gibi ve yozlaşmayı temsil eden kent imgesini koyar. Bu köy ent karşıtlığı; kuşkusuz Doğu Batı, gelenek birtakım kontrastlar bağlamında da değerlendirilebilir. ustafa Öyk“n“n kahramanı, saflığını, d“r“stl“ğ“n“, İslami ve insani değerlerini koruyan bir m“rittir. Belirli bir kişiden çok, M Kutlunun zihnindeki ideal insan tipini temsil ettiği için özel bir isim vermek yerine M“rit denilerek genelleştirici bir ifadeyle nitelenir. Onun karşısına konan M“rşit ise sonrası dönemin yarattığı kapitalist ilişkilere ayak uydurarak İslami ve insani değerlerini yitirmeye başlamış, kentli bir tiptir. Bu m“rit ile m“rşit arasındaki çelişki öyk“n“n ana eksenini oluşturduğu gibi sonrası ile öncesi arasında bir karşılaştırma yapmaya da imkân verir. Böylece darbesinin İslami muhafazakâr camiaya yansımalarına dikkat çekilir, bu konuda bir farkındalık yaratılmaya çalışılır. Öyk“, m“ridin bir gece r“yasında m“rşidini görmesiyle başlar. R“yada, aynı zamanda m“ridin hemşehrisi olan m“rşit, köy“n suyunu özlediğini söyler. Ç“nk“ şehrin yerlerinin suyu su olmaktan çıkmıştır.269

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Çıkmak ne demek, d“ped“z şişeye girip acı ilaç kesilmiştir. p. Öyk“n“n hemen başındaki bu r“ya sahnesi, Kutlunun ana izlekleri olan çevre kirliliğinin ve bu kirliliğin başta insan ilişkileri olmak “zere yaşamın her alanına sindiği kentin kapitalist çıkar ilişkilerinin eleştirilmesine yönelik bir hazırlıktır. Nitekim temizliği,doldurur saflığı ve manevi anlamda doğruluğu simgeleyen Akpınarın suyunu testisine dolduran m“rit, çıkınına doğal, bereketli, lezzetli yiyecekleri şehre doğru yola çıkar. Kapitalist ilişkilerin hemen hiç girmediği, bu sebeple manevi değerlerde de bir aşınmaya yol açmadığı köyden çıkmak, aslında paranın ve çıkar ilişkilerinin temel belirleyici olduğu sonrası T“rkiyesine de bir yolculuktur. Bu bağlamda döneme ilişkin eleştirilerini dile getirmekten çekinmeyen Mustafa Kutlu; politikadan çevreye, çıkar ilişkilerinin kirlettiği cemaatlerden devletin muhafazakârlar “zerindeki baskılarına kadar birçok konu hakkındaki eleştirilerini sıralar. M“rit, eviyle, evdeşiyle, konuyla komşuyla, köy“n iti çobanıyla, ağacı harmanıyla, hasılı her bir şeyiyle tek tek p. vedalaşır, Akpınar suyuyla doldurduğu testisini ve çıkınını yanına alarak şehre doğru yola çıkar. M“rit, adımını köy“n dışına atar atmaz, yozlaşmış, çıkar ilişkilerinin egemen olduğu, bireyin kendisine, çevresine, doğaya ve muhafazakâr değerlere yabancılaştığı bir atmosfere girmiş olur. Bu bağlamda sonrası dönemin sıkı bir eleştirisini yapan Mustafa Kutlu, özellikle lı yılların politik, ekolojik, k“lt“rel ve toplumsal konularına açık göndermeler yapar. Nitekim Çernobil faciasından, siyasilerinMarmara kar Denizindeki kirlilikten, diyanet işleri başkanının resmi kıyafeti olan sarık ile c“bbeyi her yerde giyememesinden, bazı ıştığı yolsuzluklardan bahseder. Öyk“n“n kahramanı ise t“m bu kirlenmişliğin dışındadır ve esasen bu kirliliğe bulaşan insanları uyarmak için gönderilmiş kutsal bir elçi vasfı taşır. Oysa modern hayatın kirine bulaşmış insanlar bunun farkında olmazlar. (atta kucağındaki çıkın ve elindeki testi sebebiyle k“ç“msenir. M“rit ise gittiği her yere bereket, bolluk ve huzur göt“r“r. Nitekim bindiği otob“s sanki havalanmış bir kuş gibi yol alır. Karşılaştığı insanların kalplerine sinen karanlığı görmesine rağmen onlara yardım etmekten geri durmaz. Otob“ste yanına oturan ve kendisini k“ç“mseyerek bakan adama Akpınarın suyundan ikram eder. Tıpkı m“rit gibi saflığı, d“r“stl“ğ“, huzuru simgeleyen suyu içen adam, modern hayatın yarattığı kirlilikten, y“zeysel politik çekişmelerden sıyrılır, çocukluk g“nlerini hatırlar. Ölen babasını, eski mahalledeki evlerini, dut ağaçlarını hayal eder, içine bir hasretlik çöker, içinde bir Yunus ilahisi gezinmeye başlar. p. Geleneksel dini metinleri çağrıştıran m“rit, su ve bereketli çıkın simgeleri Kutlunun sonrası dönemi eleştirmesini sağladığı gibi topluma yönelik270 muhafazakâr bir uyarı biçiminde de okunabilir. 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

M“ridin uyarıları t“m anlatı boyunca devam eder. Gerek davranışlarıyla gerekse testisindeki suyu ve çıkınındaki katığıyla insanlara mutluluk, bereket ve huzur dağıtır; fakat birçoğu bunun farkında olmaz. Nitekim mola yerinde çıkınını açar, çevresindekilere anlamdatulum peyniri helal ve olan tandır nimetlerdir. ekmeği sunar. Bu bolluk(erkes ve bu bereketyiyecekleri atmosferinde b“y“k bir keyifle yer. Bir t“rl“ bitmeyen yiyecekler, hem doğal hem de dini dilenci kılığında ortaya çıkan berekete ise kimse ilgi göstermez ve m“ridin y“z“ suyu h“rmetine gelen bereket p. ardını döner ve gider. İnsanlar tekrar birbirlerini ite kaka otob“se binerler ve kendi mutsuz, bireyci ve yapay hayatlarına geri dönerler. Bu itiş kakışın, bu hengâmeninvenmeyeceksin. içerisinde Buralarda m“ridin gemisini yeri yoktur. kurtaran Bu nedenle kaptan. yanına En sonunda usulca sokulup, uyanık olacaksın. Kendini ezdirmeyeceksin. Baban olsa g“ paran var mı paran p. diye nasihat eden sakallı adama “z“nt“yle bakar. Ç“nk“ m“ride göre sakallı adam şehrin kitabında kendine uygun bir sahife bulmuştur. p. Bu bağlamda sakallı adam, sonrası dönemin İslami muhafazakâr kesimlerde yarattığı yozlaşmayı simgelemek için kotarılmıştır. Kutlu, darbe sonrası uygulanan kapitalist, t“ketimi önceleyen bireyci politikaların özellikle kentlileşmeyle beraber İslami muhafazakâr camiaya da yansıdığının altını ısrarla çizer. Öyk“n“n ana eksenini belirleyen doğallık/yapaylık, köyl“l“k/kentlilik, helal/haram, iyilik/köt“l“k, samimiyet/çıkarcılık ikilemi m“ridin şehirde geçirdiği s“re boyunca da devam eder. Aslında bir alamet, bir işaret, bir uyarı ışığı gibi yozlaşmanın, bireyciliğin, çıkarcılığın ortasından geçen m“rit, etrafını aydınlatsa da kentin insanları bunun farkında olmayacak kadar köt“l“ğe bulanmış durumdadır. Öyle ki m“rit geçince sokakların kat kat binaları katlarından soyunur. Ağaçlar silkinip uykudan uyanır. Çiçekler açıp gerçekten kokmaya başlar. Betonlar, asfaltlar yarılıp kara toprak mir helagibi ortaya çıkar. Arabalar, eşyalar hâkimiyetini kaybeder. Lokantalar iki kap yemek çıkarmaya başlar, insanlar birbirine sarılıp lleşir. Zenginler ellerini ceplerine atıp sadaka vermeye başlar. Gör“lmedik işler olur. M“rit y“r“y“nce masalar, evraklar, iyi hal kâğıtları, h“viyet c“zdanları, diplomalar, harç ve pullar, çekler, senetler seslerini keser. p. T“m bunlar Mustafa Kutlunun öyk“ boyunca eleştirdiği duruma karşın önerdiği ideal atmosferin betimlenmesinden başka bir şey değildir. Oysa sonrası dönemde, çoğunluk m“ridin temsil ettiği değerleri önemsememektedir ki m“rit de m“rşidin tekkesine vardığında bu durumu çok hazin bir biçimde anlar. Öyk“n“n son sahnesinde m“ridin, m“rşidin tekkesine varması anlatılır. M“rit, tekkeye vardığında buranın da kuşatıldığını, bireysel ikbal peşinde koşanlar tarafından sarıldığını gör“r. p. T“m271 yolculuğu boyunca şahit olduğu şehrin her tarafına sinen bencillik, 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. yozlaşma, kirlenmişlik, yapaylık atmosferi tekkeye de bir biçimiyle polisler,yansımıştır. askerler, Nitekim m“rşidin parlak kumaştan elbiseleriyle diz kırıp oturmayı beceremeyen siyaset adamları, bankacılar, sanayiciler, artistler, din adamları, t“ccarlar, memurlar, m“d“rler, şefler, şef yardımcıları p. gibi önemli konukları vardır ve bum önemli konuklarından m“ride sıra bir t“rl“ gelmemektedir. M“rit de m“rşitle gör“şmek için beklediği esnada köyden tekkeye kadar t“ yaşadıklarını bir kez daha sorgular ve m“rşit de dâhil olmak “zere kendisiyle sonrası dönemin genel sosyal, k“lt“rel, ekonomik ve politik panoraması arasında b“y“k bir kopukluğun bilincine varır. Bu bağlamda m“rşitle göz göze geldiği anda aralarında b“y“k bir uzaklığın oluştuğunu anlar. Nihayetinde m“rşit kalkıp ona hoş geldin diyemez, testi ile arasında duranları çiğneyip geçemez, m“ridin hasret ateşini dindiremez. p. Bunun “zerine testiyi bırakıp tekkeden çıkan m“rit, hayatın geriye kalan döneminde m“rşidi için de dua eder. 2.2. Fatma Karabıyık Barbarosoğlundan Başört“l“ Kızların Dramına Bir Bakış: Kabuk Bağlamayan Yaralar Antolojisi

- d sonrası dönemde eser vermeye başlayan Fatma Karabıyık Barbarosoğlu, İslami muhafazakâr eğilim içerisinde eğerlendirilebilecek önemli yazarlardan biridir. li yılların başında “niversite öğrenimi gören Barbarosoğlu, bir taraftan darbe sonrası dönemin atmosferini yakinen gözlemleme fırsatı bulurken öte taraftan başört“s“ yasağı sebebiyle b“y“k sıkıntılar yaşayan muhafazakâr kadınların dramına da şahit olur. Aynı zamanda gazeteci ve sosyolog kimliğinin etkisiyle de sonrası dönemini- analiz etme imkânı bulan Barbarosoğlu, özellikle romanlarında ve öyk“lerinde bu birikiminden epey yararlanır. Böylece ortaya İslami muhafazakâr d“nya gör“ş“ne sahip, sosyolog ve gazeteci kimlikleri olan kadın bir yazarın penceresinden yansıyan sonrası dönemin bir panoraması çıkar. (emen her romanında ve öyk“s“nde bir biçimde sonrası atmosferi anlatan, özellikle muhafazakâr- kesimlerin sıkıntılarına dikkat çeken Barbarosoğlunun dönemin- karakteristiğiniKabuk Bağlamayan gösterme Yaralar potansiyeli Antolojisi taşıyan en önemli eserlerinden biri de özellikle kendisinin de mağduru olduğu başört“ sorununa değinen adlı öyk“s“d“r. Fatma Öyk“de Karabıyık başört“l“ Barbarosoğlu’nun bir öğretmenin Kabuk s“rg“nlerle Bağlamayan ve acılarla Yaralar Antolojisi öyküsünün tam metni Ali İhsan Kolcu’nun derlediği Türk Öykü Dağarcığı-II adlı antolojiden alınmıştır. Çalışmamızda verilen sayfa numaraları bu esere aittir.

272

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. dolu hayatından bir kesit anlatılır. Oldukça başarılı bir dil ve disiyle anlatı d“zeyi yakalayan Karabıyık Barbarosoğlu genç bir öğretmenin başört“l“ olması sebebiyle yaşadığı travmayı bireysel- traje sentezleyerek anlattığı gibi y“zeysel bir politik öyk“n“n kalıplarını da aşar. Öyk“de, başört“s“ “zerinden basit bir laikçi muhafazakâr karşıtlığı yaratmaktan çok, inançlarından öt“r“ örselenmiş, biri nişanlısı diğeri en yakın arkadaşı olmak “zere aynı adı taşıyan en sevdiği iki kişiyi kaybetmiş bir öğretmenin hikâyesi anlatılır. Öyk“n“n kahramanı olan öğretmen, hem nişanlısı Cenanı, hem de başört“ eylemlerinin önc“lerinden en yakın arkadaşı Cenanı kaybetmenin iç d“nyasında yarattığı travmanın etkisiyle İstanbuldan uzaklaşıp Anadoluya öğretmenlikÇalıkuşu yapmaya gider. Cumhuriyetin ilk dönemlerinde aşk acısı y“z“nden Anadoluya giden ve burada halkı modernleştirmeye çalışan romanındaki Feridenin ironik bir biçimde anti simetrisi konumunda bulanan başört“l“ öğretmen, bir taraftan katı laikçi anlayışa karşı çıkar; öte taraftan Anadolu insanın daha gelenekçi bir varoluşsal sorgulamaya yönelmesini sağlamak ister. Bu bağlamda yaşadığı s“rg“n, dışsal boyutlu olup sistemden kaynaklandığı kadar biraz da İstanbulla özdeşleşen bireysel trajedisinden kaçma isteğinin psikolojik öd“nlemesi biçiminde de değerlendirilebilir. Nitekim oldukça şiirsel bir “slupla kotarılan Bulutlar, kaçanların ayak iziydi. Yani kendisinin. Sözc“kler yetişir imdada. Değiş tokuş edilir manalar. S“rg“n yani zorla gönderilen yer değil. S“rg“n yeniden can bulan, can s“ren ağacın dallarından. p.en t“mceleri bağlamında öyk“ kahramanının ruh d“nyası ifşa edilir. Yine öyk“ kahramanı, başört“l“ olduğu için bir kentten diğerine s“r“lmed önce son ders saatinde öğrencilerine Siz kimsiniz? p. diye sorar. Kuşkusuz bu soru, öğrencilerde varoluşsal birtakım sorgulamalar oluşturmak amacını taşır. Öyk“n“n hemen başında oluşturulan atmosfer, lı yılların ortasındaki T“rkiyenin politik, k“lt“rel ve sosyal serencamını gözler ön“ne serer. Başört“l“ olması sebebiyle baskılara ve s“rg“nlere maruz gerkalan kadınların dramı, darbesi dönemde y“kselişe geçen k“resel kapitalist sisteme entegre olma çabasının; gerek ekonomik, gerek sosyal ek k“lt“rel gerekse muhafazakâr insanlar bağlamında yarattığı yozlaşmayla beraber anlatılır. Nitekim nişanlısınıa, insanlarbir deniz ya kazasında, tepkisel enya sevdiği arkadaşını ise başört“s“ eylemlerinin yarattığı gerilimde yitiren genç öğretmenin dramı ve tercihleri karşısınd da duyarsızdır. Örneğin başört“ yasağını savunanlar için bu durum tamamen görmezlikten gelinmesi gereken bir durumdur. Başört“l“ öğretmene s“rg“n kararını tebliğ eden m“d“r“n artık sizi görmek istemiyoruz p. ifadesi, esasen jakoben, merkeziyetçi, otoriter bir yönetim anlayışının eleştirisidir. Kuşkusuz Karabıyık Barbarosoğlunun273 başört“l“ kadınların dramına yönelik eleştirileri sadece yasağın 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. koyucuları ve uygulayıcılarına yönelik değildir. Aynı zamanda bir başkasının acısına ve derdine duyarsızlaşan sonrası döneminin toplumsal yapısınadır. Zira sonrası insanının en belirgin özellikleri olan bencillik, duyarsızlık ve sıradanlık toplumun çoğunluğuna sirayet etmiştir. Bu sebeple çevresindekiler, s“rg“ne gönderilen başört“l“ öğretmenle arkadaşlık etmekten çekinirler, keşke sen de başını açsaydın, keşke sen de başkalarının dertlerine karşı bu kadar duyarlı olmasaydın p. telkininde bulunurlar. Toplumsal duyarsızlık öyle bir noktaya varmıştır ki kimse başkaları için travmaya dön“şm“ş durumlar “zerine, yani muhataplarının iç d“nyasında kabuk bağlamayanKabuk yaralarBağlamayan antolojisine Yaralar Antolojisi p. dön“şm“ş acılar için bir vicdan oluşturmaya çalışmaz. M“rit nde sonrası döneme ilişkin değerlendirmelerden biri de tıpkı Mustafa Kutlunun inde olduğu gibi İslami muhafazakâr kesimlere dair eleştirinin yapılmasıdır.. Nitekim sonrası dönemde toplumun her kesime etki eden ilkesizlik, ideolojik tutarsızlık İslamcı kesimlere de bir biçimiyle yansır Örneğin başört“l“ kadınların eylemine destek veren N“zhet, daha sonra vizyon değiştirmem gerek p. diyerek hafız olan karısının başını açtırır. Yine başört“s“ eylemlerinin en ön“nde bulunan birçok İslamcı erkeğin ofisinde artık, mini etekli kızlar çalışmaktadır. Sim“lasyonun gerçeğin yerini aldığı; imajın, reklamın önemsendiği sonrasında, İstanbul başta olmak “zere hemen her yerde insanlar yabancılaşmakta, geleneksel, k“lt“rel ve sosyal kodlarından uzaklaşmaktadır. Bu nedenle dramatik geçmişinden kaçmak için gurbeti kendisi için adeta bir kadere dön“şt“ren başört“l“ öğretmene, İstanbuldan mektup yazan annesi şöyle seslenir: Gurbetle yorulan kızım, Kendinden kaçmak için İstanbuldan km uzağa gitmene hiç gerek yok artık. İstanbulda tanıdığımız b“t“n insan y“zleri gurbet. Anadolu nasıl bilmiyorum, İstanbul herkesin kendinden başka bir şeye dön“şmek için t“rl“ t“rl“ ilaçlar, usuller denediği bir simya merkezi. p. Askeri Darbesiyle k“resel kapitalizme eklemlenme s“recine giren T“rkiyede, başta İstanbul olmak “zere b“y“k kentlerden başlayarak t“m Anadoluya yayılan başkalaşma ve dön“şme eğilimi, Karabıyık Barbarosoğlunun öyk“ boyunca eleştirel bir dille altını çizdiği durumlardan biridir. Nitekim başört“l“ öğretmen, bir taraftan gittiği her yerde, insanlarda, yitirilen geleneksel manevi değerler bağlamında bir varoluşsal sorgulama yaratma çabası g“der, öte taraftan s“rekli yozlaşmanın, sıradanlaşmanın girmediği daha bozulmamış bir yer bulmaya çalışır. Yaşadığı bireysel acılardan, maruz kaldığı politik baskılardan bir nefretten çok, bir bellek oluşturmaya çalışan öyk“n“n 274

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

kahramanı,Kabuk bireysel Bağlamayan dramını Yaralar da unutmadan Antolojisi adeta gön“ll“ bir s“rg“ne noktadön“ş“r. ise toplumsal atmosf nde dikkat çeken bir diğer erin yarattığı basıncın bireyi yok etmemesidir. Karabıyık Barbarosoğlu, yakın siyasi tarihin önemli toplumsal sorunlarından birini irdelerken, gerek “slubundaki estetiklik gerekse karakterinin psikolojik özg“nl“ğ“ sayesinde sert, ajitatif ve y“zeysel bir anlatının sınırlarını aşar. Nitekim başört“l“ öğretmen, yaşadığı bireysel ve toplumsal acılara rağmen bireysel bir psikoloji, kimlik ve kişilik edinmeyi başarmış, hayata İslami ve muhafazakâr duyarlılıkları bağlamında bakmakla birlikte iç tutarlılığını da sağlamış bir bireydir. Ne sevdiği insanları kaybetmenin verdiği acıyla bir bunalıma ne de mağduru olduğu politik uygulamalar nedeniyle ideolojik bir öfkeye savrulur. Ayrıca bir zamanlar beraber m“cadele ettiği kimi arkadaşlarının yozlaşmasına, ilkelerinden uzak d“şmelerine de kendini kaptırmaz. Bu yön“yle sonrasının kirlenmemiş, kendine,M“rit k“lt“r“ne ve geleneksel değerlerine yabancılaşmamış bireyini temsil eden başört“l“ öğretmen, bir taraftan tıpkı Mustafa Kutlunun öyk“s“ndeki kahraman gibi değerlerinden uzaklaşan, paranın, iktidarın, şöhretin ve çıkarın şaşaasına kendini kaptıran eski m“cadele arkadaşları için dua eder. Öte taraftan gönl“nde bir t“rl“ kabuk bağlamayan yaralarını da yanına alarak saflığın, insani ve İslami değerlerin hen“z ayaklar altına alınmadığı, paranın, iktidarın, şanın ve şöhretin hen“z sirayet etmediği yeni bir s“rg“n diyarına yelken açar. Sonuç

Eyl“l Askeri Darbesi, hemen her kesimi bir biçimde etkilemesi, hem de yeni bir toplumsal yaşam biçimi önermesi bakımından T“rkiyedeki siyasi, sosyal, k“lt“rel ve ekonomik ilişkiler açısından oldukça önemli kırılma noktalarından biridir. Genel olarak T“rkiyenin Batılı kapitalist sisteme angaje olmasının amaçlandığı darbe s“reci, geride travmalı bir toplum, kronikleşen sosyal sıkıntılar ve gerilimler bırakır. Sosyal bilimlerin hemen her alanını bir biçimde etkileyen, araştırmalara konu olan bu travmatik dönem, sanata ve edebiyata da sıkça konu olur. Sanatçılar/edebiyatçılar bir taraftan bu sıkıntılı s“reçlerinin estetik bir d“zlemde tartışılmasını sağlamaya çalışırken bireyin d“nyasına nasıl etki ettiğini, hangi dramatik durumlara yol açtığını da anlatırlar. Bu bağlamda daha çok toplumcu gerçekçi bir anlayışa yakın sol tandanslı yazarlar tarafından edebiyata yansıtılmaya çalışılan Eyl“l Askeri Darbesi hakkında, edebi “r“n veren bir diğer kesim ise İslamcı muhafazakâr edebiyatçılardır. Nitekim hem darbe sonrası dönemin her kesimi olduğu gibi İslami muhafazakâr camiayı da olumsuz etkilemesi, hem de darbe sonrasında kentli,275

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. entelekt

“el İslami bir yazar kuşağının yetişmesi darbe ve sonrası dönem hakkında “retilen eserlerin ortayaM“rit, çıkmasına zemin hazırlar. Kabuk Bağlamayan Yaralar Antolojisi Mustafa Kutlunun Fatma Karabıyık Barbarosoğlunun adlı öyk“leri ise sonrası dönemi, İslami muhafazakâr bir duyarlılıkla yansıtan “r“nlerin başında M“ritgelmektedir. Nitekim Mustafa Kutlu, sonrası döneme ait somut politik, k“lt“rel, sosyal ve ekonomik olgulara dayandırarak kurguladığı adlı öyk“s“nde eleştirel bir yaklaşım sergiler. Darbe sonrası dönemden çok, darbe s“recinde yaşanan baskılara, işkencelere, trajedilere yoğunlaşan edebiyatçıların bir biçimde gözden kaçırdıkları kapitalist liberal politikalarının kurumsallaştırılmasının ne t“r sosyal, k“lt“rel, çevresel ve bireysel komplikasyonlara yol açtığına dikkat çeker. İslami muhafazakâr kesimlerin de bu s“reçten etkilendiklerini, meydanakentlileşme, gel kapitalistleşme ve modernleşme s“reciyle beraber doğal, geleneksel, maneviyatçı bir dokuya sahip kimliklerinde bir değer yitimi diğini ısrarla vurgular. Böylece darbesinin görece uzağında yer alan, darbenin doğrudan baskılarını çok fazla yaşamamış guruplolarak nitelenen İslamcı muhafazakâr kesimlerin de olumsuz etkilendiklerini, özellikle kent kökenli bazı cemaatlerin ve dini arın kendilerini sonrası uygulamaya konulan politikalardan kurtaramadıklarının altını çizer. FatmaKabuk Karabıyık Bağlamayan Barbarosoğlu Yaralar Antolojisi ise sonrası dönemi ve özellikle de lı yılların ortasında yoğunlaşan başört“ eylemlerini odağına aldığı adlı öyk“s“nde, döneme ilişkin göndermeler yapar. İslami muhafazakâr kesimleri de etkileyen Batılı kapitalist sisteme entegre olma çabalarını ve bu çabaların sonucunda İslami ve insani değerlerden uzaklaşmayı eleştirir. Yine dönemin sıradan, bencil ve duyarsız insan tipolojisine dikkat çeken Barbarosoğlu, bu k“lt“rel, sosyal ve siyasi krizden ancak sarsıcı bir varoluşsal sorgulama yapılarak çıkılabileceğini savunur. Üslubundaki estetikliği ve karakterinin bireyselliğini oluşturmayı başaran yazar, nihayetinde gazeteci ve sosyolog kimliğinin de etkisiyle dönemin politik, k“lt“rel, g“ncel panoramasını yansıtan edebi bir eser “retir. Kaynakça

Edebiyat ve Toplum SempozyumuAKTEN, Sevim. . Yazın ve Toplum İlişkisi Üzerine Kuramsal Bir Yaklaşım: Yazın Toplumbilim, , Gaziantep: AÜ TÖMER Gaziantep Şubesi. - Turkısh Studies, Volume 5/2, s.363-409. COŞKUN, Sezai. . Mustafa Kutlunun (ikâyelerinde Temel İzlek Olarak Köy Kent Meselesi, 276

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. T“rk Edebiyatında Postmodernist Açılımlar ECEVİT, Yıldız. . , İstanbul: İletişim Yayınları.Postmodernizm ve Edebiyat

EMRE, İsmet. . , Ankara: Anı Yayıncılık. Post-Entelekt“el Dönem ve Edebiyat, KA(RAMAN, (asan B“lent. . İstanbul: Agorakitaplığı. -II, Erzurum:

KOLCU, A. İhsan. . T“rk Öyk“ Dağarcığı Salkımsöğ“t Yayınevi. - (ece Öyk“, S.9, s.45-50. LEKESİZ, Ömer. . Yılları Arasında T“rk Öyk“c“l“ğ“,MORAN, Berna. (2004). T“rk Romanına Eleştirel Bakış-III,

İstanbul: İletişim Yayınları. Mustafa Kutlu Kitabı ÖZCAN, Nusret. . Orhan Okayın Kutlu (akkında Sorulara Cevapları,TANPINAR, A. Hamdi. (, İstanbul: 2006). X)X. Nehir Asır Yayınları. T“rk Edebiyatı Tarihi,

İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. (ece Öyk“, S.9, s.59-68. TOSUN, Necip. . Seksen Sonrası T“rk Öyk“s“nde Y“zleşme, Yalnızlık, İçe Dön“ş…, Kaçakyayın Dergisi, S. 32, s. 5-6. TÜRKEŞ, A. Ömer. . Varoşları kim yazacak?, Mustafa Kutlunun (ayatı, (ikâyelerinin Yapı ve Tema Bakımından İncelenmesi YAZ)C), İlbilge (atun. . Tezi). , Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstit“s“ Yayınlanmamış Y“ksek Lisans

277

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

FİİLİMSİLERİN YABANC)LARA ÖĞRETİMİNDE (ALK EDEBİYAT) ÜRÜNLERİNDEN FAYDALANMA

Msc. (“seyin YILMAZ

(ë[email protected] e Plotë Bedër Üniversitesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“ Öğretim Üyesi ÖZET

T“rkçe artık d“nyanın dört bir tarafında binlerce insana öğretilen bir dil haline gelmiştir. Son - yıl içinde d“nyada birçok insan T“rkçe öğrendi. T“rkoloji böl“mleri ve T“rk k“lt“r merkezlerinin yanısıra özellikle Anadolu insanının gayretleri neticesinde d“nyanın dört bir yanında açılan T“rk okullarında T“rkçe öğretilmektedir. Yabancılara T“rkçe Öğretiminde YTÖ dil bilgisinin yeri ne olmalı? (angi konuya ne kadar yer verilmeli? Konular ne kadar anlatılmalı? vb. sorular mutlaka konuşulup tartışılması gereken konulardandır. Dil bilgisi öğretimi de okuma, dinleme, yazma ve konuşmanın yanında öğretilmesi gereken dil becerilerindendir. Fiilimsiler T“rkçenin t“m öğrenim becerilerinin içinde önemli bir yer tutmaktadır. Basit bir c“mle de bile bir fiilimsi kullanımına yer verilmektedir. Dolayısıyla fiilimsilerin öğretimi T“rkçenin öğretimi içinde önemli bir yere sahiptir. Bu nedenle fiilimsilerin öğretimi başlı başına ele alınması ve “zerinde materyal geliştirilmesi gereken meselelerdendir. Fiilimsiler öğretilirken öğrencilerin konuları daha çabuk ve kolay bir şekilde öğrenebilmeleri için ders içinde ve ders dışında yapılabilecek etkinlikler “zerinde durulması gerekir. Bu çalışmada halk edebiyatı unsurları kullanılarak yapılabilecek ders içi etkinlikleri ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler: Yabancılara T“rkçe Öğretimi, fiilimsi, halk edebiyatı “r“nleri

278

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. ABSTRACT

Turkish has been a language being taught to thousands of people all around the world. Many people learned Turkish in last 20-25 years. Apart from Turkology departments and Turkish cultural centers, especially Turkish schools with the help and effort of Anatolian people are teaching the language all over the world.

What would be the place of knowledge of the language in teaching Turkish as a Second Language (TSL)? Which topic with what extend should be involved? How many of the topics would be within the content? These are some of the questions that should be definitely discussed. Grammar is one of the vital skills that should be taught together with skills like; reading, speaking, listening and writing.

Gerundial is one of the essential topics in covering above mentioned skills. Even in a simple sentence one may encounter a gerundial, thus it has a key role in teaching TSL and it requires special material development and has to be handled separately. While teaching gerundial, during and after class activities are important in making the topic attractive and easy to learn. In this study, it is aimed to investigate the benefits of folk literature in teaching gerundial as during lesson activity.

Keywords: Teaching Turkish as a Second Language, gerundial, folk literature products

1. Giriş

Gelişen ve değişen d“nyada insanların dil öğrenmeye olan ilgi ve alakaları artmaktadır. (ayatlarını idame ettirmek için değişik yollara başvuran insanlar, en az bir dil öğrenerek de yaşamlarına katkı sağlamanın yollarına bakmaktadırlar. Ticaret, eğitim, diplomasi vb. alanlarda artık dil öğrenmek kaçınılmazdır. Ana dilinin yanında bir yabancı dil öğrenen insanların sayısı hiç de az değildir. Anne babalar çocuklarına daha ilköğretim çağındayken bir yabancı dil eğitimi aldırıyorlar. Dil öğrenmenin ve öğretmenin bilincinde olan “lkeler bunu bir devlet politikası haline getirmişler. Yıllar önce d“nya genelinde açtıkları okullarla ve kurslarla da dil öğretimi noktasında iyi bir noktaya gelmişlerdir. Elde edilen tecr“belerle ortaya daha g“zel dil öğretim kitap ve materyalleri çıkmıştır. Bu alanda İngilizcenin d“nya genelinde öğretilmesi ve İngilizce öğretimi ile ilgili hazırlanan kitapları örnek olarak göstermek m“mk“nd“r. 279

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 1.1. T“rkçenin Tarihi S“reçte Yabancılara Öğretilmesi

landaki Diğer “lkelerle kıyaslanıldığı zaman T“rkçenin yabancılara öğretimi ile ilgili çalışmalarda geç kalındığını söyleyebiliriz. Bu a eksiklik geçtiğimiz y“zyılın ortasından sonra bu alanda yapılan çalışmalarla giderilmeye çalışılmaktadır. T“rkiyenin yurt yi içinde de göstermiş olduğu b“y“me gayretleri gerekse kapılarını t“m d“nya devletlerine açma çabaları, beraberinde T“rkçeye ilgi arttırmaktadır. Bununla alakalı olarak İşcan şunları söylemektedir: T“rkçe, d“nyada en çok konuşulan yedi dilden biridir. Birçok T“rk firması Avrupa ve Asya “lkelerinde faaliyet göstermekte, aynı şekilde birçok Avrupa ve Asya firması T“rkiyede yatırım yapmaktadır. Öte yandan T“rkiyenin Avrupa Birliğine tam “yeliği söz konusudur. T“m bu (siyasal, sosyal, ekonomik ilişkiler ve gelişmeler T“rkiyenin ve T“rkçenin önemini artırmaktadır. İşcan, : Balkanlar

Özellikle lı yılların başında Orta Asya ve başta olmak “zere d“nyanın bir çok “lkesinde sivil toplum kuruluşlarının açmış oldukları T“rk okullarında T“rkçe öğretilmeye başlandı. T“rkçe, bug“n bazı “lkelerde açılan T“rkoloji Böl“mleri, Yunus Emre Merkezleri ve K“lt“r Merkezlerinin yanında, d“nyanın yaklaşık “lkesinde açılan bin “ç y“z T“rk okullarında binlerce insana öğretilen bir dil haline gelmiştir. olan maBu kadar geniş bir coğrafyada farklı millet ve k“lt“rden insanlara T“rkçe öğretilmeye başlanılmasıyla birlikte bu alanda eksik teryal geliştirmede de başarılı çalışmalar yapıldı. (azırlanan T“rkçe Öğretim Setleriyle, YTÖ alanında yapılan ilmi çalışmalarla,mek yayınlanan tezlerle, makalelerle ve metod kitaplarıyla yabancılara T“rkçe öğretimi alanında oldukça mesafe alındığını söyleye m“mk“nd“r.1.2. (alk Edebiyatı Ür“nleri

(alkın öz y“reğinden çıkıp yine halka mal olmuş halk edebiyatı ile ilgili birçok tanım yapılmıştır. Bu- tanımların en kapsamlısını da Abdurrahma G“zel yapmıştır. G“zele göre halk edebiyatının tanımı: Divan Edebiyatı ve dini tasavvufi T“rk edebiyatı Tekke mahs“lleri dışında kalan, ferdi mahsullerle, malzemesi dile dayanan; atalar söz“, destanlar, masallar, ninniler, hikayeler, fıkralar, 280

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

bilmeceler, maniler, ağıtlar, t“rk“ler… vb gibi ilk söyleyicilerini genelliklke tespit edemediğimiz anonym veya ferdi eserlerin meydana getirdiği Abdurrahman,edebi ekole (alk 2012) Edebiyatı adını koymamızın daha da uygun olacağını ifade edebiliriz. G“zel,

Dil öğrenimi aynı zamanda bir k“lt“r öğrenimidir. Dil öğrenen aynı zamanda k“lt“rde öğrenecektir. T“rkçeyi öğrenen bir kişi de T“rk k“lt“r“n“ de öğrenmeye başlayacaktır. T“rkçe öğretmenleri öğrencilere anlatacakları konulara uygun halk edebiyatı unsurlarına da m“racaat ederek T“rk k“lt“r hayatı hakkında da az da olsa bilgi verilmiş olacaktır. Konulara uygun olarak seçilen halk edebiyatı “r“nleri derse canlılık katacaktır. Öğrenciler belirli bir zamandan sonra dersten sıkılmaya başlayacakları için derste anlatılacak bir fıkra dersin atmosferini değiştirecektir. Öğrencilerde zihnen bir rahatlama olacaktır. Yine aynı şekilde sorulacak bir fıkra ya da söylenecek bir mani derslerin daha da verimli geçmesini sağlayacaktır. cilerin bilemeyecekleri yeni Öğretmen öğreteceği fıkra, atasöz“, bilmece, mani vs. ile ilgili önceden mutlaka hazırlık yapmalıdır. Öğren kelimelerin yanısıra, kendi k“lt“r“nde karşılığı olmayan durumların da olacağını d“ş“nerek derse hazırlık yapması gerekmektedir.

1.3. YTÖde Dilbilgisi Konularının Öğretimi

n beri

Yabancılara dil öğretiminde dil bilgisi öğretimi eskide “zerinde konuşulan bir mevzu olmuştur. Bazıları sadece dil bilgisi öğretimine önem vermiş diğer dilsel becerileri geri plana atmıştır. Bazıları da dil bilgisi öğretimine gereği kadar önem vermemiştir. Dil bilgisi öğretimin amacıyla ilgili Taşdemir vd. şunları söylemektedirler: Dil bilgisi dersinin amacı, kuramsal bilgi öğretme yerine, öğrencilerin yabancı dil olarak öğrenecekleri T“rkçenin anlama ve anlatmatem ve zorluklarına yardım etmek, dili kullanabilme yetisi kazandırmaktır. Öğretimde kullanılacak yön tekniklerin de bu becerileri kazandıracak nitelikte olmasına dikkat edilmelidir. Taşdemir, Bilkan, (“dai, : k Dil bilgisi öğretimi gerektiği kadar yapılmalıdır. Dil bilgisi öğretiminin amacı o dili öğrenen kişinin doğru ve anlamlı c“mleler urmasını sağlamaktır. Kişi iletişime geçtiği kişiyle doğrudan anlaşabilmelidir. 281

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Öğrenilen dilin doğru konuşulması, yazılması öğretmen ve öğrencilerin ana hedefidir. Kelime ve ekler yerli yerince kullanılmalıdır. Durum böyle olunca da öğretmenlere dil bilgisi öğretimi ile ilgili b“y“k bir görev d“şmektedir. Öğrencilere sadece kuralların öğretimi yapılmamalı, onlara analatılan konuyla ilgili sınıf içinde ve dışında farklı etkinlikler yapılmalıdır. Öğretilen konunun c“mle içinde kullanımıyla alakalı örnekler yapılmalı. Pratik T“rkçede kullanımı canlandırılmalı, diyaloglar yapılmalıdır. B“t“n bunların yapılabilmesi de öğretmene bağlıdır. Eğer öğretmen gerçekten dersini önemsiyor ve ne yapacağı ile ilgili arayış içindeyse kaliteli bir T“rkçe öğretimi ortaya çıkacaktır. T“rkçenin yabancılara öğretimi “zerine çalışan Yılmaz bu hususta şunları söylemektedir:derslere nazaran dil bilgisi dersinin ilerleyen Okuma, dinleme, konuşma aktivitelerinin yapıldığı

dakikalarında dersten kopmalar başlar, zamanın çabucak bitmesi istenir ve zilin çalması sabırsızlıkla beklenir. İşte bu ve benzeri durumlarla karşılaşmamak için her bir öğretmenin dersini daha canlı işlemesi gerekir. Ben bu dersi daha iyi nasıl anlatabilirim? Daha farklı neler yapabilirim? Ders içi konuya uygun hangi etkinliği yapsam, hangi yöntem ve teknikleri kullansam diye arayış içinde olmalıdır. Yılmaz, : 1.4. Çalışmada İzlenen Yol ve Yöntem

olarak da her konuya uygun, Çalışmamızda öncelikle fiilimsiler konusuyla ilgili uygun halk edebiyatı “r“nlerini bulmaya çalıştık. Genel her t“rden olmasa da, örnekler bulduk. Ancak, bazı fiilimsilerle ilgili uygun örnek bulamadığımız için o konuya yer vermedik. Özellikle zarf fiiller konusunda benzer anlamlarda kullanılan ekler var onları ayrı ayrı ele aldık. Verdiğimiz örneklerden bazılarında birden fazla fiilimsi geçmektedir. Bu da eğer önce işlenen bir konuyla alakalı ise tekrar mahiyetinde olmaktadır. Eğer hiç işlenmeyen bir konuysa o kunuya bir aşinalık olacaktır. Seçilen halk edebiyatı “r“nlerinde kaynak olarak daha çok bildiğimiz aşina olduğumuz manilere, ninnilere, bilmecelere, atasözlerine ve fıkralara yer verdik. Ayrıca internet “zerinden yaptığımızKonularla araştırmalarla ilgili bulunan da konulara halk ede uygun halk edebiyatı “r“nlerini kullandık. biyatı “r“nlerinin öğrencilere öğretilmesi esnasında karikat“r vb. görsel materyallerden de istifade282

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. olarak,edilebileceğini kom belirtmekte fayda var. Yine ders içi ya da ders dışı etkinlik olarak konularda geçen bir atasöz“ ile ilgili, seviyelerine uygun pozisyon yazmaları istenebilir ya da verilen atasöz“ ile ilgili konuşma aktivitesi yaptırılabilir. Mani ezberletmenin yanısıra derste verilen bir bilmecenin cevabı hemen verilmez yerine göre cevabın bir sonraki derste verilmesi istenir. Böylece öğrencilerle ders dışında beraber olma ve pratik yapma imkanı olacaktır. Fiilimsiler konusu T“rkçede ilk olarak anlatılan bir konu değildir. Ancak, öğrenciler T“rkçe öğrenmeye başladıkları andan itibaren bu konulara ait eklerle ilgili c“mleler duymaktadırlar. Örnekler: -ma -fiil) * Konu: Oku-ma, Anla-ma, Dinle-me -ma, Uygula-ma (isim-fiil)* Tanış diyaloğu isim * Kitap oku-mak- , -fiil) Konuş * Al-ış ver-iş yap-mak istiyorum. (isim-fiil) * Yurda gir-iş -tanış hoşlanıyorum isim-fiil) * Konuyu anla-ma-y-an -fiil) * Bu soruyu yapçık-acaksaati kaç? isim -fiil) * Eve gid-ip geldim. (zarf-fiil)öğrenci var mı? sıfat kişiye vereceğim sıfat duymaktaYukarıdaki örneklerde de gör“ld“ğ“ gibi öğrenciler fiilimsilerle alakalı örnekleri aslında daha erken dönemde görmekte ve lar. Farkında olmadan bu konulara aşina oluyorlar. Konu anlatımına başlanıldığı zaman geçmiş derslerde öğrendikleri kelime ve ac“mlelere atıfta bulunmakta fayda vardır. Öğrencinin daha önce öğrendiği c“mleyi tekrar görmesi ve duyması yeni öğreneceği konun nlaşılabilirliğine katkı sağlayacaktır. Genel olarak çalışmamızda isim fiiller, sıfat fiiller ve zarf fiillerin genel bir tanımı isim-verildi.fiilDaha konusundan sonra konuyla -ma, ilgili -me uygun halk edebiyatı “r“nlerini verdik. Konuya uygun seçilen bir halk edebiyatı “r“n“n öğretilmesinde ekinin öğretilmesini örnek olarak ele alabiliriz: İsim fiiller

-ma / -me k Yukarıda da ifade edildiği gibi öncelikle öğretmen bu derse başlamadan önce konuyla ilgili geçmiş derslerde öğrencilere öğrettiği onulardan örnekler vererek konuya giriş yapabilir. 283

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Örnek-1:

Konu: Oku-ma, Anla-ma, Yaz-ma -ma -me Ders: T“rkçe , Konuş , Değerlendir Örnek-2: - Ahmet nereye gidiyorsun? - -ma-y-a gidiyorum. - Yemek ye-me-y-e gidiyorum - DesKitap çalış oku-ma-y-a gidiyorum

Örnek-3: - Ne yap-ma-y- - Film seret-me-y-i severim. - Futbolı oynaseversin?-ma-y-

Örnek-4: ı severim. - Hafta sonu nereye gittiniz? - -me-y-e gittik. - -ma-y-a gittik. İstanbula gez Örnek-5:Alış veriş yap - Gelecek hafta nereye gideceksiniz? - Gelecek h -ma-y- - Gelecek hafta piknik yap-ma-y- afta çalış a gideceğiz. a gideceğiz

Benzeri örneklerle öğrenciler yeni konuya hazırlanır. Daha sonra da öğrencilere benzer sorular sorulabilir veyama, - me kitaptaki ekinin örneklerden okutturulabilir. Okuma parçası varsa okuma parçası okutturulabilir. En sonunda konu hakkında bilgi verilir. – kelimeye kattığı anlam ve c“mledeki görevi ile öğrenciye bilgi verilir. En Metindekisonunda da -ma, seçilen -me halk eki edebiyatıbuldurulabilir “r“n“ veya verilir. -ma, Dersimizi -me teknolojik olarak alt yapısı olan bir sınıfta yapıyorsak metin ekrana yansıtılabilir. ekinin olduğu kelimelerde yazım eksikliği olur öğrencilere tamamlatılabilir vs. Artık yapılabilecek bu ve benzeri etkinlik öğretmenin kişisel becerisine ve öğrencilerin seviyesine göre farklılık gösterebilir. Fıkra

Sayması Kolay Olsun Diye

Bakkal çocuğa az yumurta verir. 284

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

-Sen bana niye hep az yumurta veriyorsun? Bakkal:Çocuk: - -ma-

BakkalTaşı derki:sı kolay olsun diye. Çocuk-Ama az parasını para verdin. verir.

-Say-ma- Çocuk: ****************************sı kolay olsun diye...

Derste öğrenciye verilecek olan halk edebiyatı “r“n“ ile alakalı mutlaka bir açıklama yapmak gerekecektir. Neticede karşımızda T“rk k“lt“r“n“ tanımayan öğrenciler olacak. Karşımıza k“lt“r farklılıklarından kaynaklanan yanlış anlaşılmalar bile çıkacaktır. Onun için öğretmen ders verdiği öğrencilerinin k“lt“rlerini bilmesi iyi olacaktır. Örneğin Arnavutlukta eski dönemlerde olan el öpme adeti şimdilerde yok. Yeni nesil böyle bir uygulamayı bilmiyor. Ama, T“rk k“lt“r“nde el öpme önemlidir ve saygı göstergesidir. Yörelere göre değişiklik gösterse de k“ç“k b“y“ğ“n“n elini öper. Eğer öpmezse saygısızlık etmiş sayılır. Ver-en -diğin eli -ecekeli herkes el öper. B“keme öp. öpeceksin Öp“l ısırılmaz.-

Yukarıdaki atasözleri sıfat fiiller konusu işlenirken verilebilecek örneklerden. Burada öğretmen k“lt“r farklılıklarından doğabilecek yanlış anlamalara meydan vermemelidir. Konulara uygun verilecek atasöz“, mani, fıkra, bilmece gibi halk “r“nlerinin öğrencilere verilmesinde anlamayı kolaylaştırmak için görsel ve işitsel materyallere yer verilmelidir. Atasözlerinin öğretimi karikat“rlerle desteklenmeli gerektiğinde yazma ve konuşma ödevi olarak verilmeli. Bilmeceler yine araştırma yapmaları için ödev olarak verilebilir. Mani ve fıkralar da ezberlemeleri için ödev verilir. sıfat- fiil ve zarf-fiil Yukarıda vermeye çalıştığımız ders işleme metodu diğer konularının öğretiminde de yapılır. 285

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 2. Fiilimsilerin Öğretimi

verdik. Fiilimsilerin tanımıyla alakalalı olarak farklı bir çok tanım yapılmıştır. Biz burada Nesrin Bayraktarın tanımına yer

Fiilimsiler dile anlatım g“c“ zenginliği ve kıvraklık kurabilen,sağlamanın b yanında anlatılmak isteneni kısa yoldan anlatma olanağı sağlayan, yan c“mle ağlaçların yerine geçebilen dil bilgisel unsurlardır. Fiilimsiler, eylemlerden t“remelerine karşın eylemin b“t“n özelliklerini göstermeyen dil bilgisel yapılardır. Olumsuzluk eki,- iyelik eki, çatı eki alabilirler ancak, eylem çekimine girmedikleri 2004:3)için eylemlerden ayrılırlar. Sıfat fiiller dışındaki fiilimsilerde zaman kavramı da yoktur. Bayraktar,

-fiiller ve zarf- Fiilimsi eki alan bir kelime c“mlede fiil özelliği göstermezler. Özellikle sıfat fiiller anlatımı bölmeden ve bağlaç kullanımına gerek kalmadan c“mle kurarlar. Aşağıda tek tek ele alacağımız- fiilimsiler,-fiil fiillere getirilen farklı ekelerle ve c“mle içinde almış oldukları- göreve-fiil göre “çe ayrılır: - Zarf-fiilİsim Sıfat kipleri

YTÖde fiilimsilerin öğretimi genel olarak haber ve dilek konularının öğretimi tamamlandıktan sonra yapılır. Örnek olarak da Dilset yayınlarından çıkan Lale T“rkçe Öğretim Setinde yer alan dil bilgisi kitaplarını verebiliriz.iilimisiler Bu konusuna kitaplar gelinceye incelendiğinde kadar takdirde kendilerini bu sıralama gör“lecektir. Öğrenciler f rahatlıkla ifade edebilecekleri bir seviyede T“rkçe öğrenmiş olacaklardır. Okuma, yazma, konuşma ve dinleme becerisini kazanan öğrenci başladıkları için Fiilimsiler konusunun öğretiminde vereceğimiz bulundurmakörnekleri anlamakta gerekir. çok da zorluk çekmeyecektir. Ancak, yine de karşımızdakinin yeni bir dil öğrenen kişi olduğunu göz ön“nde lek Çalışmamızda da dil bilgisi konularının anlatılmasında zorlanılan fiilimsiler konusunun öğretimini ele aldık. Mes hayatımıza yabancılara T“rkçe öğretmekle başladık ve hala da devam etmekteyiz. Ele aldığımız konu ve “zerinde durduğumuz örnekleri yıllık öğretmenliğimiz s“resince öğretme imkanı bulduk. Dil bilgisi derslerini sıkıcı olmaktan kurtardığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Genel 286

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

olarak dil bilgisi dersinin işlenişiyle ilgili derslerde uygulanabilecek yöntemi şu şekilde özetleyebiliriz: İlk olarak konuyla ilgili herhangi bir dil bilgisi kuralı verilmeden örnekler verilir. Bu örneklerin sınıf içinde uygulamalı olarak yapılabilmesi dikkat edilecek hususlardandır. Yine konuya uygun görsel mateyallere yer verilmelidir. Daha sonrakiardan aşamalarda da istifade konunun edilmelidir. dil bilgisi kuralı verilmelidir. Konuların anlatımını daha kısa s“rede gerçekleştirebilmek için teknolojik imkanl Daha sonra da seçilen halk edebiyatı “r“nleri öğrencilere verilir. Elbette seçilen halk edebiyatı “r“n“n“n verilme yerini, dersin başında, ortasında ya da sonunda, öğretmen belirleyecektir. Örneğin konuya uygun bir fıkra verilecekse bu ders ortasında verilmelidir. Bu uygulama zihnen yorulmaya başlayan öğrenciyi tekrardan derse çekmek için daha isabetli olacaktır. Bu çalışmanın ana hedefi fiilimsi ekleri ile alakalı derinlemesine bir inceleme yapmak değil. Asıl hedef bu eklerin kullanımını öğrenciye daha iyi anlatabilmenin yolunu bulmaya çalışmaktır. Yukarıda da ifade edildiği gibi dil bilgisi öğretimi sadece dil kurallarının verildiği, kendine göre kuralları olan sıkıcı bir ders olmamalıdır. Dil bilgisi konusu öğretilirken öğrencilere pratik yapma imkanı da vermek gerekir. Onlarla sınıf ortamında yapılabilecek etkinliklerle dersi daha da zevkli ve anlaşılabilir bir hale getirmek gerekir. Bu bağlamda da teknolojik imkanlar kullanılmalı, öğrenci derste aktif olmalı, öğrencilerden, yanlış da olsa, konuyla ilgili örnekler istenmeli. 2.1. İsim - Fiiller

Fiillere "-mak, -mek" , "-ma, -me", "- - - - isim- ış, iş, uş, “ş" eklerinin getirilmesiyle yapılır. fiil eki alan bir fiil artık olabilirler.normal bir isimden- farkı yoktur ve isimlerin c“mlede özne, nesne, t“mleç ve ek fiil yardımıyla da y“klem görevinde İsim fiillerin özellikleriyle alakalı Nesrin Bayraktar şunları söylemektedir: Bu eklerle t“retilen fiiller isimlerin t“m özelliklerini gösterirler. Kimi fiilimsiler b“t“n“yle adlaşarak nesne, eşya, yemek adları vb. gibi kalıcı (Bayraktar,isimler yapar. 2004:8) Çakmak yemek, yazma, s“rme, dolma, kavurma, dondurma, giriş, sunuş, dikiş gibi. -

İsim fiiller konusuyla alakalı öğrencilere T“rkçe dersinin ilk konularında adı verilmeden değinilmektedir. Aslında daha önceden 287

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

kulak aşinalığı olan öğrencilerde bu konuyu kavrama zorluğu Yapılışı:olmayacaktır. Fiil + İsim - Fiil Eki

-ma, -me isim- abilir. Yukarıda verilen fiil ekinin öğretimini örnek alarak diğer eklerin öğretimi de aynı mantıkla yapıl

2.1.1. –mak / - mek

Konuya uygun kullanabilecek halk edebiyatı “r“nleri

Atasözleri

Bilme-mek -mak -mek

****************************ayıp değil, sorma öğrenme ayıp

Fıkra

Y“zme Biliyordun Değil mi?

-mek istemez.(ocanın iki karısı varmış. Bir g“n "En çok hangimizi seviyorsun?"diye sorarlar hoca söyle - Yeni karısı: -me İkimizde göle d“şsek,önce hangimizi kurtarırdın? demiş. (oca**************************** eski eşine, "Sen biraz y“z biliyordun değil mi?" der

2.1.2. – ma / -me

Konuya uygun kullanabilecek halk edebiyatı “r“nleri

288

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Atasözleri

Et-me bul-ma

****************************d“nyası.

Fıkra

Sayması Kolay Olsun Diye

-SenBakkal bana çocuğa niye azhep yumurta az yumurta verir. veriyorsun? Bakkal:Çocuk: - -ma-

BakkalTaşı derki:sı kolay olsun diye. Çoc-Amauk az parasını para verdin. verir.

-Say-ma- Çocuk: ****************************sı kolay olsun diye...

2.1.3. –yış / –yiş / –yuş / –y“ş

Konuya uygun kullanabilecek halk edebiyatı “r“nleri

Atasözleri

-mak için ya al-ış ver-iş etmeli, ya yola gitmeli.

****************************Bir insanı tanı

-iş-

Perşembenin**************************** gel i çarşambadan bellidir.

Fıkra

-ış-

Mehmet- Okulunuza okul yeni çık gelı-e eve gelir. Babası Mehmete derki: Mehmet: n öğretmeninle iletişiminiz nasıl, her hangi bir sorun yok değil mi? 289

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. -

- Baba aramız harika, yalnız öğretmen seni çok kıskanıyor. BabasıMehmet: şaşırır: -Kıskanıyor mu, niçin? durdu. Bug“n bir çok kez, çocuk senin baban ben olsaydım diye söylenip ****************************

2.2. Sıfat Fiiller Ortaçlar

Fiillere "-An, -AsI, -mAz, -ar, -DIk,DUk -AcAk, -

-fiilerler: m)ş, mUş" eklerinin getirilmesiyle yapılır.-fiiller, Sıfat isim-fiille fiiller c“mlede genellikle sıfat görevinde kullanılır. Bayraktara göre sıfat -fiil Sıfat - r gibi fiilden t“rerler. Aldıkları belli başlı ekler vardır. Bu eklere sıfat ekleri denir. Sıfat fiiller c“mlede bir sıfat gibi görev ekleriniyaparlar. alabil Sıfatlar gibi(Bayraktar, isimlerin 2004:44) ön“ne gelirler ve onları nitelerler. Tıpkı bir sıfat gibi ismin hal irler. -

Sıfat fiiler fiillerden t“rerler ancak, herhangi bir fiil çekimine-AcAk, - D)k,girmezler. DUk Sıfatların özelliklerini gösterirler ve c“mlede sıfatın kullanılabileceği yerlerde kullanılabilirler. Bazı ekler itibarıyla çekim eki alabilirler ve eklenmiş oldukları fiillere geniş Yapılışı:zaman, gelecek Fiil + Sıfatzaman, - Fiil geçmiş Eki zaman anlamı katarlar.

- -ma, - me isim- -fiil ekleri ve Sıfat fiil konularının öğretimi ile alakalı yukarıda verilen fiil ekinin öğretimi örnek olarak alınabilir. Sıfat bunların öğretiminde kullanılabilecek halk edebiyatı “r“nleri aşağıda 2.2.1.verilmiştir. –(y)an / –(y)en

Konuya uygun kullanabilecek halk edebiyatı “r“nleri

Atasözleri

Yuvarla-n-an taş yosun tutmaz. 290

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

**************************** Ver-en eli

****************************herkes öper.

-an ok

****************************Atıl geri dönmez.

Uyu-y-an yılan

****************************ın kuyruğuna basma basılmaz.

-y-an köpek

****************************Çok havla ısırmaz.

n-en köy

****************************Gör“ kılavuz istemez.

-an balık

****************************Kaç b“y“k olur.

Bilmece

Eve gel-en hırsız

neyi çalmaz? ****************************Zili çalmaz

Fıkra

(asta Öğrenci -an telefona

-Okul m“d“r“ çal cevap verir. Telefonun karşısında incecik bir çocuk sesi vardır: M“d“r bey, bizim oğlan bug“n okula gelemeyecek, kendisi biraz rahatsızlandı da… 291

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

-Peki,siz kimsiniz? -BenM“d“r: mi? Babam.

**************************** 2.2.2. –r / –ar / –er /–ır /–ir /–ur /–“r

Konuya uygun kullanabilecek halk edebiyatı “r“nleri

Atasözleri

Ak-ar su

****************************çukurunu kendi kazar.

2.2.3. –mış / –miş / –muş / –m“ş /

Konuya uygun kullanabilecek halk edebiyatı “r“nleri

Atasözleri

-m“ş eşek, kurttan korkmaz.

****************************Öl

-miş aş

****************************Piş a su katılmaz

2.2.4. –dık / –dik / –duk / –d“k –tık / –tik / –tuk / –t“k

Konuya uygun kullanabilecek halk edebiyatı “r“nleri

Atasözleri

-dik taş -dik iş olmaz.

****************************Ayağa değme olmaz, başa gelme

-dık candan umut kesilmez.

Çıkma 292

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. ****************************

Kedi uzanama-dığı ciğer -diği ciğere) pis (murdar) der.

****************************e yetişeme

Umma-dığın taş

****************************baş yarar.

-diğin eli

****************************B“keme öp. öpeceksin

-dik at -dik yiğit olmaz

****************************S“rçme d“şme

Fıkra

Hasta Adam Tablosu olarak yap-tığı tabloyu -ıp Doktor, “nl“ bir ressam olan arkadaşını ziyarete gitti. Ünl“ ressam, son - doktora gösterdi. Doktor tabloyu eline al incelediAradan biraz zaman geçtikten sonar ressam: -MerakEee, söyle edil- bakalımecek fikrin ne? diye sordu: Doktor tabloya tekrar bakıp cevap verdi: ****************************bir şey yok. Sadece “ş“tm“ş, o kadar...

2.2.5. –(y)acak / –(y)acak

Konuya uygun kullanabilecek halk edebiyatı “r“nleri

Atasözleri

-ecek el

****************************Öp“l ısırılmaz.

293

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Ak-acak kan damarda durmaz.

****************************

-acak it

)sır****************************dişini göstermez.

-acak hasta

****************************İyi ol nın hekim ayağına gelir.

Mani

Analar hatun olur

Anaya vuran eller Sevdası-acak b“t“n odun olur olur.

****************************Yakıl

-ecek tas Bu çeşme viran çeşme SuYap iç-acak ustaı yok Yıkma m“min kalbini ****************************sı yok

2.2.6. –ası / –ası /

Konuya uygun kullanabilecek halk edebiyatı “r“nleri

Atasözleri

-ası

****************************Baktın kar havası, eve gel kör ol …..adam vs…

2.3. Zarf Fiiller bağ fiiller, ulaçlar

294

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Zarf- kelimelerdir Zarf- fiiller, fiillerden- t“retilen ve zarf olarak kullanılan fiiller c“mlede genellikle zarf t“mleci olarak görev yaparlar. Zarf fiillerin özellikleriyle alakalı olarak Bayraktar şunları söylemektedir:

Fiil özelliği göstermediklerinden fiil çekimine girmezler. Ayrıca iyelik eklerini ve ismin hal eklerini almazlar. C“mlede(Bayraktar, zarf 2004:138) görevinde kullanılırlar. C“mle içinde devamlılık, zaman, sebep, anlamı verirler. Yapılışı: Fiil + Zarf - Fiil Eki

Zarf-f -ma, - me isim- -fiil ekleri ve iil konularının öğretimi ile alakalı yukarıda verilen fiil ekinin öğretimi örnek olarak alınabilir. Zarf bunların öğretiminde kullanılabilecek halk edebiyatı “r“nleri aşağıda verilmiştir.

2.3.1. –(y)a / –(y)e

Konuya uygun kullanabilecek halk edebiyatı “r“nleri

Atasözleri

Damla-y-a damla-y-a

****************************göl olur.

Mani

Yaz-a yaz-a yaz geldi Derelere kaz geldi

Daha yazacaktım ama M“rekkebim**************************** az geldi

Fıkra

295

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Eski zamanlardan kalma ök“z

(oca yer altına-“nce ahır -a yapmaya -a karar vermiş. Toprağı kaza kaza -komşunun ahırına girmiş. Bir s“r“ ök“z gör koş koş karısına gitmiş: (anım, hanım! diye bağırmış. *********M“jdemi *******************isterim. Eski zamanlardan kalma bir ahır dolusu ök“z buldum..

Bilmece

Gid-e gid-e gittim

Altın suya battım (ayna) G“zellere baktım. ****************************

2.3.2. –(y)arak / –(y)erek

Konuya uygun kullanabilecek halk edebiyatı “r“nleri

Fıkra

Helva yutkun-arak sordu: -Bir g“n (ocanın canı helva çekmişti. Ama parası yoktu. Bakkala gitti, -Var. -Bakkalbaşı, sende un var mı? -Onlar da var. -Yağ ile şeker de var mı? -ıp yesene!

****************************Bre m“barek, ne duruyorsun öyleyse, helva yap

Beyaz saçlar

Çocuk annesine sorar: Anne, niye senin saçların beyaz? 296

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Annesi: -d“ğ“nde -erek: Sen beni her “z saçımın bir teli beyazlıyor. demiş. Çocuk da g“l ****************************O zaman annanemin saçının niye beyaz olduğu anlaşıldı. demiş.

2.3.3. –yınca / –(y)ince / –(y)unce / –(y“nce

Konuya uygun kullanabilecek halk edebiyatı “r“nleri

Atasözleri

Araba devril-ince -ınca **************************** teker kırıl yol gösteren çok olur. -y-ince

R“zgâr**************************** esme yaprak kıpırdamaz dal oynamaz.

Fıkra

D“nyanın Dengesi

- -ınca Nasreddin (oca`ya sormuşlar: Niçin insanlar sabah kalk hep farklı yönlere dağılıyor da aynı -yöne gitmiyorlar? (oca cevaplamış: ****************************(erkes aynı yöne gidecek olsa d“nyanın dengesi bozulurdu da ondan...

İpe Un Sermek

Nasreddin (oca, m“nasebetsiz komşusunun hemen her g“n olur olmaz bir şeyler -y-ince: istemesinden- bıkmış. -Komşu bir g“n çamaşır ipi iste - Veremem, ipe un serdim. demiş.-y-ınca ipe de un serer.. Aman (oca, ipe un serilir mi? ****************************Adamın vermeye niyeti olma

297

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Bilenler Bilmeyenlere Öğretsin -ıp:

(oca Nasreddin Efendi bir g“n vaaz için k“rs“ye çık Ey M“minler, size -yne-ince diyeceğim bilir misiniz? der. Cemaat der ki (ayır, (oca Efendi bilmeyiz. -ıp: (oca: Ya siz bilme ben size ne söyleyeyim. demiş. Aradn biraz zaman geçtikten sonra hocaefendi yine k“rs“ye çık Ey M“sl“manlar sizene diyeceğim bilir misiniz? -y-ip n Onlar da derlerki: Biliriz. (oca: Ya siz bildikten sonra- ipben gid size-ince ne söyleyeyim. de k“rs“de inmiş. Nasreddin (oca k“rs“den in cemaat hayretler içerisinde: Bir daha çıkar ise kimimiz-ıp: biliyoruz, kimimiz de bilmiyoruz. diye söyleyelim demişler. Onlar(oca tekrar d k“rs“ye çık Ey kardeşler, size ne söyleyeceğim bilir misiniz? a: Kimimiz bilir, kimimiz bilmeyiz. demişler. (oca:**************************** Ne g“zel! Bilenleriniz, bilmeyenlerinize öğretsin.

Bilmece

-y-ince her zaman Bulut benim eğerim İste Tarlalara bağlara Sağnak olur inerim. ****************************yağmur

2.3.4. –dığında / –diğinde / –duğunda / –d“ğ“nde –tığında / –tiğinde / –tuğunda / –t“ğ“nde

Konuya uygun kullanabilecek halk edebiyatı “r“nleri

Fıkra

- Annesi:Çocuk annesine - sorar: -d“ğ“nde Anne niye senin saçların beyaz ? Sen beni her “z saçımın bir teli beyazlıyor. demiş.298

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. -erek: -

Çocuk da g“l O zaman annanemin saçının niye beyaz olduğu ****************************anlaşıldı. demiş.

Bilmece

-tığında i Temel her şimşek çak saçını, başını d“zeltiyormuş. Niçin? **************************** Fotoğrafının çekildiğin sanıyormuş -duğu halde -tığında yatak

Adamın biri çok zayıf ol yatağa yat (uykusu kırılıyormuş. Niçin? **************************** 2.3.5.ağırmış –dığı zaman / –diği zaman / –duğu zaman / –d“ğ“ zaman –tığı zaman / –tiği zaman / –tuğu zaman / –t“ğ“ zaman

Konuya uygun kullanabilecek halk edebiyatı “r“nleri

Fıkra

Niye Senin Saçların Beyaz?

- Annesi:Çocuk annesine - sorar: -d“ğ“ zaman Anne niye senin saçların beyaz ? Sen beni-erek her: - “z saçımın bir teli beyazlıyor. demiş. Çocuk da g“l O zaman annanemin saçının niye beyaz olduğu anlaşıldı.**************************** demiş.

Bilmece

-tığı zaman

Temel her şimşek çak saçını, başını d“zeltiyormuş. Niçin? **************************** Fotoğrafının çekildiğini sanıyormuş -duğu halde -tığı zaman yatak

Adamın biri çok zayıf ol yatağa yat kırılıyormuş. Niçin? 299

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. (uykusu

**************************** ağırmış

2.3.6. –dıkça / –dikçe / –dukça / –d“kçe –tıkça / –tikçe / –tukça / –t“kçe

Konuya uygun kullanabilecek halk edebiyatı “r“nleri

Fıkra

Hepsini Sen Yesene

-tıkça -ıp Nasreddin (oca, zengin, obur ve aç gözl“,-meden bir Akşehirli ile beraberini Konya'ya gidiyormuş. Yolda acık yanlarındaki azıklarını-mak- çıkartan, yeyiyorlarmış.-mek- (oca-mek daha- bir iki lokma ye , adam azığın heps midesine bir g“zel indiriyormuş. Adam yolda s“rekli kazan ten, iç ten bahsediyormuş.-an, bir yandan da mis gibi kok-an ekmekleriDerken Konya'ya vitrinine gelmişler. diz-en Bir fırınıın ön“ne gelmişler. Ekmeklerini yeni pişiren ve fırından çıkar bir fırıncının ön“ne gelmişler. Birlikte fırıncı d“kkanına- Bu ekmekler girmişler. senin mi? (oca, Fırıncıya-y- ıp; - Evet benim diye sormuş. Fırıncı- Bu kadar afalla mis gibi, şaşkın şaşkın bakarak: -mış var da ne duruyorsun, deyince hepsini (oca cevabı yesene yapıştırmış: !... kokan ekmekleri, nar gibi kızar sıcak ekmeğin **************************** 2.3.7. –yıp / –(y)ip / –(y)up / –y“p /

Konuya uygun kullanabilecek halk edebiyatı “r“nleri

Atasözleri

-“p

Bin**** ölç************************bir biçmeli.

-“p -ıp gel-eceği

Tilkinin dön dolaş yer k“rkç“ d“kkânıdır. 300

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

****************************

Mani

(ep tatlı konuşmalı, Bilene- danışmalı,up Bayram g“n“ insanlar, ****************************Konuş tanışmalı.

-ip -ıp Eğlen g“l“şelim Tanış bilişelim Bahşişimi hazırla ****************************Bayramda gör“şelim.

Fıkra

Kim Daha B“y“k?

- Nasrettin (oca'ya sormuşlar: - Padişah mı b“y“k, yoksa çiftçi-ip mi?v Çiftçi b“y“k elbet demiş (oca ve eklemiş: ****************************Ç“nk“ çiftçi buğday yetiştir ermezse padişah acından öl“r.

Kıyamet Alameti

- Nasreddin (oca`ya sormuşlar: - (ocam,Aman Hocamkıyametin alameti nedir? -up Neme lazım! demiş (oca. - Dedik demişler, Sen de neme lazım dersen kime sor öğrenelim?.. ya neme lâzım diye demiş yine (oca. ****************************(erkes neme lazım derse, işte bu kıyamet alametidir!

Yasını Tutuyorlar -up

Nasreddin Efendi bir g“n tavuklarını bir bir tut -ip:yakalamış. Tavukların boynuna bir parça bez bağlamış ve sonra tavukları salıvermiş. (alk toplanmış ve (ocanın yanına gel 301

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. - Hoca: - Tavuklara ne oldu? demiş.

****************************Bunların anaları öld“, yasını tutarlar.demiş.

Bilmece

Gir-ip BirGir -karıştırip boyu Koy atçıkmak huyu çıkmak bitince eşe suyu. ****************************kaşık

2.3.8. –ken

Konuya uygun kullanabilecek halk edebiyatı “r“nleri

Atasözleri

-r-ken

Bir**************************** göz ağla öb“r göz g“lmez.

-er-ken

**************)rmaktan geç **************at değiştirilmez.

Su ak-ar-ken

****************************testiyi doldurmalı.

Mani

Kara kara tavuklar Beyaz beyaz yumurtlar

Ders dinler-ken uyuklar Bizim sınıfın erkekleri

302

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. ****************************

Fıkra

Bir Ayağın Abdesti Yok -ken

BirDerler g“n ki: (oca abdest alır su az gelir. Namaza başladığı vakit kaz gibi bir- ayak“st“nde durur. Hoca: - (ocaefendi ne yapıyorsun?

****************************Bu ayağın abdesti yoktur. demiş.

2.3.9. –yalı / –(y)eli

Konuya uygun kullanabilecek halk edebiyatı “r“nleri

Fıkra

Oğlak B“y“d“

Hoca: Bir- g“n Nasrettin (ocaya burcunu sormuşlar. - HocaTekedir da: demiş. -Aman hocam-alı nasıl teke olur? diye sormuşlar.

**************************** Ben doğ sene oldu oğlak b“y“d“ teke oldu demiş.

2.3.10. –dığı halde / –duğu halde / –diği halde / –d“ğ“ halde –tığı halde / –tiği halde / –tuğu halde / –t“ğ“ halde

Konuya uygun kullanabilecek halk edebiyatı “r“nleri

Bilmece

-duğu halde -tığında yatak

Adamın biri çok zayıf ol yatağa yat kırılıyormuş. Niçin? 303

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. (uykusu

**************************** ağırmış

2.3.11. –masına rağmen / –masına rağmen /

Konuya uygun kullanabilecek halk edebiyatı “r“nleri

Bilmece

-masına rağmen -tığında yatak

Adamın biri çok zayıf ol yatağa yat (uykusu akırılıyormuş. Niçin? **************************** 2.3.ğırmış12. –madan / –madan

Konuya uygun kullanabilecek halk edebiyatı “r“nleri

Atasözleri

Al-madan

****************************vermek, Allah`a mahsus yaraşır.

Ek-meden

****************************biçilmez.

-madan

****************************G“n doğ neler doğar.

-meden yutulmaz.

****************************Lokma çiğnen

-madan

****************************Şimşek çak gök g“rlemez.

Bilmece 304

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Ye-meden -meden (dolmakalem) söyler, iç söyler. ****************************

-madan

****************************Altı adam bir şemsiyenin altında ıslan nasıl durabilir? yağmur yağmazsa Biri yer de doymaz

Biri al-madan kalkmaz . Biri hiç yerinde durmaz,- duman -

****************************ateş k“l

Sonuç

Dil öğretimi özellikle ilk başlarda çok zordur. Öğretmen de öğrenci de elbette zorluk çekecektir. Bu zorlukları aşabilmemektedir. ve Konularaasgariye indirme adına öğretmene b“y“k bir iş d“şmektedir. Öğretmenin dil öğretimi adına hep yeni arayış içinde olması gerek uygun yöntem ve tekniklerle dersini anlatmanın yanısıra teknolojiyi de iyi kullanmalır. Bu makalenin asıl amacı d“nyanın dört bir tarafında kendisini T“rkçe öğretmeye adamış öğretmenlere dil bilgisi konularından özellikle fiilimsiler konusunun öğretimine k“ç“k de olsa katkı sağlamaktır. Yapılan bu ve benzeri çalışmalarla yabancılara T“rkçe öğretmenliği yapan öğretmenlerin işlerinin biraz daha kolaylaşacağını d“ş“n“yoruz. Bu tarz çalışmalarında bizzat sahada olup T“rkçe öğreten öğretmenlerin de farklı arayışlar içine girmesine vesile olacağı kanaatini taşı Konuyla ilgili seçilen halk edebiyatı “rnlerinin öğretilmesi dersin eğlenceli geçmesine vesile olacaktır. Ayrıca öğrencilere T“rk k“lt“r“n“n temel taşlarını oluşturan bu “r“nlerden de örnekler öğretilmiş olacaktır. Özellikle de atasözleri, tekerlemeler, fıkralarla ve bilmecelerle s“slenen bir T“rkçe dersi sıkıcı olmayacaktır.

Kaynakça 305

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

BAYRAKTAR, Nesrin (2004): T“rkçede Fiilimsiler: Ankara , Atat“rk K“lt“r, Dil ve Tarih Y“ksek Kurumu T“rk Dil Kurumu Yayınları: 838 T“rk (alk Edebiyatı El Kitabı, Akçağ Yay., Ankara s. . Baskı GÜZEL, Abdurrahman T“rkçenin Yabancı Dil Olarak Önemi, Uluslararası Avrasya Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:, Sayı:, s: (29-36) İşcan, Adem . Pratik T“rkçe Öğretim Teknikleri Metot kitapları serisi, Dilset yayınları s: TAŞDEM)R, Ercan; B)LKAN, T“rkçe Nesrin; Fiil CAN, Çekiminin (“dai . Yabancılara Öğretiminde (alk Edebiyatı Ür“nlerinin Kullanılması, Uluslararası Dil ve EdebiyatY)LMAZ, Çalışmaları (“seyin Konferansı . Balkanlarda T“rkçe Bildiri Kitabı, Cilt , (ëna e Plotë "Beder" Üniversitesi, - Kasım; Tiran/Arnavutluk http://www.guzelfikralar.com/bakkal-ve-cocuk-4591.htm http://www.komik-fikralar.com/2013/05/zeki-cocuk.html http://www.netkeyfi.net/nasrettin-hoca/fikralar-nasreddin- hoca-fikralari-oglak-buyudu-1810.php http:www.manisitesi.com/mani-13499 http://trdocs.org/docs/index-105271.html http://www.atasozlerianlamlari.com

306

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

YUNUS EMRE ENSTİTÜSÜNÜN TÜRKOLOJİ ALAN)NDAKİ FAALİYETLERİ

Arş. Gör. Murat PARLAKP)NAR

Muş Alparslan Üniversitesi Fen Edebiyat Fak“ltesi [email protected]“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“ Muş/TÜRKİYE

ÖZET Bu bildiride Yunus Emre Enstit“s“n“n T“rkoloji alanındaki faaliyetleri “zerinde durulacaktır. Yunus Emre Enstit“s“; Yunus Emre Vakfına bağlı olarak kurulmuştur. Yunus Emre Vakfı; T“rkiyenin, T“rk dilinin, tarihinin, k“lt“r“n“n ve sanatının tanıtımı amacıyla faaliyetler y“r“tmek “zere // tarihli ve sayılı Kanunla kurulmuş bir kamu vakfıdır. Yunus Emre Enstit“s“ ise vakfın amaçlarını uygulanabilir projelere dön“şt“rmede önemli bir rol oynamaktadır. Sadece T“rkiyede değil d“nyanın birçok “lkesinde faaliyetlerde bulunan Enstit“; yurt dışı açılımını Yunus Emre T“rk K“lt“r Merkezleri aracılığıyla gerçekleştirmektedir. Yunus Emre Enstit“s“n“n bug“n itibariyle yurt dışında un “zerinde k“lt“r merkezi bulunmaktadır. Bu merkezlerde; T“rkiyenin k“lt“rel özelliklerini, sanatını, edebiyatını, tarihini tanıtmaya yönelik çeşitli etkinlikler yanında T“rkçe dil kursları d“zenlenmektedir. Merkezlerde bilimsel faaliyetlere de ağırlık verildiği; paneller, konferans, çalıştay ve sempozyumlara da kimi zaman ev sahipliği yapıldığı gör“lmektedir. Eyl“l tarihinde T“rk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı TİKA ile Yunus Emre Vakfı arasında imzalanan protokol ile T“rkoloji Projesi Yunus Emre Vakfına devredilmiştir. Bu gelişmenin ardından çok kısa sayılabilecek bir s“rede T“rkoloji alanında çok önemli sayılabilecek projelere imza atılmıştır. Anahtar Kelimeler: Yunus Emre Vakfı, Yunus Emre Enstit“s“, T“rkoloji, faaliyetler, T“rkoloji Projesi ABSTRACT In this report we are going to dwell on the activities of Yunus Emre Institution in the field of Turcology. Yunus Emre Institution has been established as a part of the Yunus Emre Foundation. Yunus Emre Foundation is a foundation established based on the legislation No: 5653 and dated 05/05/2007 in order to carry out activities so as to introduce 307

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Turkey, Turkish language, history, culture and art. On the other hand Yunus Emre Institution plays an important role in transforming the goals of the Foundation into feasible projects. The Institution which leads activities not only in Turkey but also in many countries of the world has been achieving its expansion through Yunus Emre Cultural Centres. As of today Yunus Emre Institution owns more than 30 cultural centres abroad. In these centres Turkish language courses are held along with introductory activities of cultural characteristics of Turkey, its art and literature. It is also observed that in the centres there is a focus on scientific studies as well and they sometimes host panels, conferences, workshops, and symposiums. In 20th September 2011 a protocol was signed between Turkish Cooperation and Coordination Presidency (TIKA) and Yunus Emre Foundation and in this way the Turcology Project was handed down to Yunus Emre Foundation. Following this progress in a comparatively short time relatively important projects have been signed in the field of Turcology. Key words: Yunus Emre Foundation, Yunus Emre İnstitution, activities, Turkology Project

Giriş

Bu bildiride son yıllarda T“rkiyenin k“lt“r diplomasinin önemli aktörlerinden biri olarak öne çıkan Yunus Emre Enstit“s“n“n T“rkoloji alanındaki faaliyetleri “zerinde durulacaktır. Enstit“n“n ana çalışma daalanı dol T“rkiyenin k“lt“rel yönden tanıtılması olmakla birlikte gerçekleştirdiği faaliyetler göz ön“ne alındığında bunların doğrudan ya aylı olarak T“rkoloji biliminin gelişimine, g“çlenmesine katkıda bulunduğu söylenebilir. Dolayısıyla Yunus Emre Enstit“s“n“n T“rkoloji alanındaki çalışmalarına geçmeden önce Enstit“n“n kuruluşu, ortaya koyduğu amaçlar ve genel faaliyetleri hakkında bilgiler vermek yararlı olacaktır. Yunus Emre Enstit“s“; Yunus Emre Vakfına bağlı olarak kurulmuştur. Yunus Emre Vakfı; T“rkiyenin, T“rk dilinin, tarihinin, k“lt“r“n“n ve sanatının tanıtımı amacıyla faaliyetler y“r“tmek “zere // tarihli ve sayılı Kanunla kurulmuş bir kamu vakfıdır. Yönetiminde “st d“zey devlet adamlarının, b“rokratların, uzmanların ve tarihindeakademisyenlerin Yunus yer aldığı gör“len Yunus Emre Vakfı, ilk olarak Yunus Emre Enstit“s“n“n kuruluşunu gerçekleştirmiştir. Mayıs Emre Vakfına bağlı olarak kanunla kurulmuş olan Yunus Emre Enstit“s“n“n kuruluş amaçları şu şekilde belirtilmiştir: 308

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Yurt dışında T“rkçe dersleri vermek, verdirmek ve T“rkçe öğretimini destekleyici faaliyetlerde bulunmak.

Yurt dışında T“rk dili ve edebiyatı alanında akademisyenlere ve

T“rkologlara çeşitli katkılar sağlamak. T“rkçe yeterlilik sınavını geliştirmek ve uygulamak.

T“rkçe öğrenen ve T“rkçesini geliştirmek isteyenlere eğitim l etkinliklere destek araştırma bursları vermek. olmak. K“lt“rel etkinlikler d“zenlemek veya k“lt“re

T“rk k“lt“r“n“n yurt dışında tanıtılması için yazılı veya gör“nt“l“ “r“nler hazırlamak, bu “r“nlerin dağıtımını yapmak. Yurt dışında açılan Yunus Emre T“rk K“lt“r Merkezleri vasıtasıyla ilgili “lkelerdeki k“lt“rel programların hazırlanması ve uygulanmasını sağlamak. yapmak.Yurt dışında enstit“ler, “niversiteler ve sivil toplum kuruluşlarıyla birlikte k“lt“rel faaliyetlerde bulunmak ve işbirliği mak. Yunus Emre Enstit“s“ tarafından yayımlanan dergi, kitap, broş“r“n dağıtımını sağla etmek. Gör“nt“l“ ve sesli yayınlar yapmak veya yapılmasını teşvik desteklemek. İlgili “lkelerdeki k“lt“rel faaliyetlere katılmak ve bu faaliyetleri 1 T“rk k“lt“r“n“n tanıtılması amacıyla ilgili “lkelerde yapılacak olan terc“me faaliyetlerini desteklemek. Bu amaçların özetle yurt dışında T“rkçe öğretim faaliyetlerinin y“r“t“lmesi, desteklenmesi, T“rk k“lt“r“n“n t“m yönleriyle tanıtılmasısinde amaçları doğrultusunda belirlendiği gör“lmektedir. Yunus Emre Enstit“s“ sadece T“rkiyede değil d“nyanın birçok “lke faaliyetlerde bulunmaktadır. Enstit“ yurtdışındaki faaliyetlerini Yunus Emre T“rk K“lt“r Merkezleri YETKM aracılığıylanya, gerçekleştirmektedir. T“rk K“lt“r Merkezlerinden ilki Ekim tarihinde Saraybosnada açılmıştır. G“n“m“zde Afganistan, Alma Arnavutluk, Avusturya, Azerbaycan, Belçika, Bosna (ersek, Cezayir, Fas, Fransa, G“ney Afrika, G“rcistan, (ollanda, İngiltere, İran, İtalya, Japonya, Karadağ, KKTC, Kazakistan, Kosova, L“bnan, Macaristan, Makedonya, 1 Yunus Emre Enstitüsü Tanıtım Kitabı, s.8 309

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Mısır, Moldova, Polonya, Romanya, Rusya Federasyonu, Ürd“n olmak “zere “lkede YETKM faaliyet göstermektedir. Yunus Emre T“rk K“lt“r Merkezleri T“rkiyenin k“lt“r ve sanatının yurt dışında tanıtılmasında önemli bir rol “stlenmiştir. Merkezlerde T“rkiyenin k“lt“rel yönden tanıtılması amacıyla konserler, sergiler, geleneksel el sanatları kursları, sahne gösterileri, film gösterileri, söyleşi ve imza g“nleri, bilimsel toplantılar vb. pek çok faaliyet d“zenlenmektedir. Yine k“lt“r faaliyetleri kapsamında d“nyanın pek çok “lkesinde ulusal ve uluslararası kuruluşlarla işbirliği yapılarak fuar, festival vb. organizasyonlara da katılım sağlanmaktadır. - Yunus Emre T“rk K“lt“r Merkezlerinde bu t“r k“lt“r ve sanat etkinlikleri yanında T“rkçe eğitim öğretim faaliyetleri de y“r“t“lmektedir. Yunus Emre T“rk K“lt“r Merkezlerinde d“zenlenen T“rkçe kurslarında, öğretim sistemi Avrupa Birliği Ortak Dil Kriterleri Merkezlerdçerçevesinde oluşturulmuştur. Dersler dinleme, konuşma, okuma ve yazma olmak “zere dört temel dil becerisine yönelik yapılmaktadır.- e T“rkçe öğretimi A/A/B/B/C d“zeylerinde toplam kurda yapılmakta ve her kur ders saatinden oluşmaktadır. yılları arasında2 K“lt“r Merkezinde gerçekleştirilen T“rkçe kurslarıyla yaklaşık . öğrenciye T“rkçe öğretimi gerçekleştirilmiştir. Enstit“n“n gerçekleştirdiği Yaz Okulu Programları da T“rkçe öğretim faaliyetlerinin önemli bir unsurunu oluşturmaktadır. Enstit“, her yıl K“lt“r Merkezlerindeki T“rkçe kurslarında “st“n başarı gösteren kursiyerleri, T“rkiyeye davet ederek T“rkçe Yaz Okulu Programı d“zenlemektedir. Bu programlara yurtdışındaki çeşitli “niversitelerinin T“rkoloji böl“mlerinde okuyan öğrenciler de katılabilmektedir. Tamamen “cretsiz gerçekleştirilen yaz okulu programlarında katılımcılar T“rkçe konuşarak pratik yapma imkânı yakalamış olmanın yanında bir yandan da k“lt“rel etkinlikler ve geziler sayesinde T“rkiyeyi, T“rk insanını3 ve Yur T“rk k“lt“r“n“ yerinde tanıma fırsatı bulmaktadırlar. yılında T“rkçe Yaz Okulu programına “lkeden öğrenci katılmıştır. t dışı T“rkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı YTB2 Yunus ile Yunus Emre TürkEmre Kültür Enstit“s“ Merkezlerinde işbirliğiyle yabancılara d“zenlenen uygulanan Türkçe öğretimi faaliyetleri bu bildirinin doğrudan konusu olmadığı için burada kısaca değinilmiştir. Yunus Emre Merkezlerinde uygulanan Türkçe öğretim modelini Kosova örneğinde ele alan şu çalışmaya bakılabilir: Salih Okumuş, Sadullah Yılmaz, Özge Akbaş, “Kosova’da Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretimi ve Yunus Emre Modeli”, 2. Uluslararası Dil ve Edebiyat Konferansı Bildiri Kitabı II, Tiran/Arnavutluk, 14-16 Kasım 2013, s. 276-282. 3 Yunus Emre Bülteni, Ekim 2013, s.1. 310

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Makedoyılı T“rkçe Yaz Okulu programına Azerbaycan, Belarus, Belçika, Bosna (ersek, Fransa, G“ney Kore, G“rcistan,4 Japonya, Kazakistan, Kırgızistan, nya, Yemen, Yunanistan, Polonya ve d“nyanın diğer birçok “lkesinden öğrenci katılmıştır. Yunus Emre Enstit“s“ tarafından T“rkçenin uluslararası geçerliliğe sahip standart bir sınava kavuşması ve yabancı öğrenci kabul“n“ kolaylaştırmak ve öğrencilerin daha sağlam bir d“zlemde değerlendirilmelerini sağlamak amacıyla T“rkçe Yeterlilik Sınavı TYS çalışmalarına başlanmıştır. Şimdilik kağıt tabanlı uygulanan TYS için çevrimiçi online sınav hazırlama çalışmaları devam etmektedir. TYSde adayların okuma, dinleme, yazma ve konuşma becerilerindeki yeterlilikleri ölç“lmektedir. TYS iki böl“mden oluşmaktadır. ). Böl“mde okuma, dinleme yazma soruları; )). Böl“mde ise konuşma bağımsız konuşma ve karşılıklı konuşma soruları yer almaktadır. sorudan-70 oluşan TYSnin toplam s“resi - dakikadır. TYSde her bir beceri- alanından en az % oranında başarılı olmak koşulu ile toplamda i arasında puan alan adaylara B, arası puan alan adaylara C, arası puan alan adaylara ise C T“rkçe Yeterlilik Belges verilmektedir. T“rkçe Yeterlilik Belgesinin geçerlilik s“resi yıldır. TYS ocak, mayıs ve eyl“l aylarında olmak “zere yılda “ç kez sınav merkezinin belirleyeceği g“n ve saatlerde yapılmaktadır. - İlk TYS uygulaması, Eyl“l tarihinde Tahran T“rk K“lt“r Merkezinde yapılmıştır. Uluslararası ölçekte ilk uygulama, Mayıs tarihleri arasında Kosova, Arnavutluk, Mısır, İran, Azerbaycan, Japonya, G“rcistan, Bosna (ersek, Belçika, Kazakistan olmak “zere “lkede; ikinci uygulama Eyl“l tarihinde Azerbaycan, G“rcistan, Rusya/Tataristan, Kazakistan, İran, Japonya, Ürd“n, Mısır, Bosna (ersek olmak “zere “lkede; son uygulama ise Mayıs tarihinde Afganistan, Arnavutluk, Azerbaycan, Belçika, Bosna5 (ersek, Fas, G“rcistan, İran, Japonya, Macarsitan, Makedonya, Mısır, Polonya, Rusya ve Ürd“n olmak “zere “lkede gerçekleştirilmiştir. Temel faaliyet alanlarından biri de yabancılara T“rkçe öğretimi olan Yunus Emre Enstit“s“, ortaya çıkan kaynak ihtiyacı “zerine T“rkçe Öğretim Seti hazırlama çalışmalarına başlamıştır. Yabancı dil olarak T“rkçe öğretimi faaliyetlerini daha etkili ve verimli hâle getirmek amacıyla Avrupa Konseyi Ortak Dil Kriterlerine uygun ders kitapları,

çalışma kitapları,4 öğretmen kılavuz kitapları, okuma kitapları ve ses Cihan, Demirci, “Türkçeyi, Türkiye’yi Tanıyarak Öğreniyorlar” (Haber). 19.08.2014. http://www.haberler.com/turkce-yi-turkiye-yi-taniyarak- ogreniyorlar-6393121-haberi/ , Erişim Tarihi: 16.08.2014. 5 Yunus Emre Türkçe Enstitüsü Eğitim ve Sınav Müdürlüğü Tanıtım Kitabı, 2014, s.55-57. 311

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. devam etmektedir.6 CDlerinden oluşan Yunus Emre T“rkçe Öğretim Seti çalışmaları Bosna-

(ersekte T“rkçenin seçmeli yabancı dil olarak resmi m“fredatta yer almasının ardından T“rkçenin öğretimi için (aydi T“rkçe Öğrenelim adlı -ders ve çalışma kitapları ile CDlerden oluşan setin . ve . sınıflar için olan . ve . kitapları, dinleme CDleri tamamlanmış ve eğitim 7 öğretim yılında kullanılmaya başlanmıştır. Bu setler, Bosna (ersek Federal Eğitim Bakanlığından izin alınarak Bosna (ersekte yayımlanmıştır. Yunus Emre Enstit“s“ yabancılara T“rkçe öğretilmesi faaliyetlerinde görev alacak öğretim elemanlarının çağdaş yabancıir. Ankara dil öğretim yaklaşım, yöntem ve tekniklerle donatılmış bir biçimde yetiştirilmesi amacıyla sertifika programları d“zenlemekted Üniversitesi TÖMER ve Gazi Üniversitesi TÖMER ile işbirliği içerisinde ihtiyaç ve talebe göre belli aralıklarla d“zenlenen veya haftalık programlarda okutman adaylarına teorik ve pratik eğitim alma fırsatı sunulmaktadır. Yunus Emre Enstit“s“ tarafından T“rk K“lt“r Merkezlerinde görev yapan okutmanların ve yurt dışındaki devlet okullarında ya da farklı kurumlarda görev yapan T“rkçe öğretmenlerinin eğitimine yönelik hizmet içi eğitim programları ve seminerler de d“zenlenmektedir. Bu faaliyetler yabancılara T“rkçe öğretimini, ortak ve nitelikli bir d“zlemde y“r“tmek, eğitmen ve8 öğreticilerin donanımlarını artırarak eğitim standartlarını y“kseltmek, yeni esi kazanımlarıYunus paylaşmak Emre Enstit“s“ vb. amaçlarla ve T“rkoloji d“zenlenmektedir. Proj

Yunus Emre Enstit“s“n“n en önemli faaliyetlerinden biri, 2000T“rkoloji- Projesidir. T“rkoloji Projesi, yılında T“rk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı TİKA tarafından başlatılmış ve ilk olarak eğitim öğretim yılında uygulamaya konulmuştur. T“rkoloji Projesi çerçevesinde; T“rk dili öğreniminin nitelikli hale getirilmesi, T“rkiye ile diğer “lkeler arasındaki ilişkilerin g“çlendirilmesi, dolayısıyla bu “lkelerde yapılacak eğitim, k“lt“r ve sosyal faaliyetler çerçevesinde T“rkçe9 konuşabilen mevcut bir kitlenin oluşturulması; T“rkiyenin ve T“rk k“lt“r“n“n yurt dışında daha iyi tanıtılması hedeflenmektedir. Yunus Emre Enstit“s“ ile TİKA arasında Eyl“l 6 A.g.e., s.23. 7 Yunus Emre Enstitüsü 2012 Yılı Faaliyet Raporu, s. 100. 8 Yunus Emre Türkçe Enstitüsü Eğitim ve Sınav Müdürlüğü Tanıtım Kitabı, 2014, s. 37, 39. 9 Yunus Emre Enstitüsü Türkoloji Koordinatörlüğü Tanıtım Kitabı, Merdiven Reklam Tasarım, Ankara, Aralık 2013 s. 5. 312

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

tarihinde imzalanan protokol ile T“rkoloji Projesi Yunus Emre Vakfına devredilmiştir. Bu gelişmenin ardından T“rkoloji Projesi kapsamında farklı “lkede b“nyesinde T“rk Dili ve Edebiyatı/T“rkoloji böl“mleri, T“rkçe kursları bulunan “niversite ile İşbirliği Protokol“ imzalanmıştır. Bu “lke ve “niversiteler şunlardır:

. AFGANİSTAN: Kabil Devlet Üniversitesi Dil ve Edebiyat Fak“ltesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“

. AZERBAYCAN: Bak“ Devlet Üniversitesi Filoloji ve Doğu Bilimleri Fak“ltesi T“rk Dili ve Edebiyatı/T“rkoloji Böl“mleri . BELARUS: Minsk Devlet Yabancı Diller Üniversitesi Doğu Dilleri K“rs“s“, Baranoviçi Devlet Üniversitesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“

. BELÇİKA: Gent Üniversitesi Uygulamalı Dil Çalışmaları 5. BOSNA- Fak“ltesi T“rkçe Böl“m“ (ERSEK: Tuzla Üniversitesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“, Mostar Cemal Biyediç Üniversitesi Beşeri Bilimler Fak“ltesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“, Zenica Üniversitesi Pedagoji Fak“ltesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“ . Saraybosna Üniversitesi Felsefe lendarski Fak“ltesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“ . BULGARİSTAN: Plovdiv Filibe Paisiy (i Üniversitesi Filoloji Fak“ltesi T“rk Dili ve Bulgar Dili Böl“m“, Shumen Şumnu Episkop Konstantin Preslavski Üniversitesinde T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“

. CEZAYİR: Cezayir Üniversitesi Edebiyat ve Dil Fak“ltesi Doğu Dilleri K“rs“s“ T“rkoloji Böl“m“

. ÇİN (ALK CUM(URİYETİ: Şanghay Uluslararası Araştırmalar Üniversitesi Doğu Dilleri ve Edebiyatları Fak“ltesi T“rkoloji Böl“m“

. ÇEK CUM(URİYETİ: Prag Charles Üniversitesi Edebiyat Fak“ltesi Yakın Doğu ve Afrika Çalışmaları Enstit“s“ T“rkoloji K“rs“s“ . ESTONYA: Tallinn Üniversitesi Eston Beşeri Bilimler Enstit“s“ Orta Doğu ve Asya Çalışmaları Böl“m“ T“rkoloji Ana Bilim 11. FAS: V Mohammed- Dalı

Agdal Üniversitesi Edebiyat ve Sosyal Bilimler Fak“ltesi T“rkoloji Böl“m“ . GÜRCİSTAN: İvane Javakhishvili Tiflis Devlet Üniversitesi Beşeri Bilimler Fak“ltesi T“rkoloji Böl“m“, Batum Şota Rustaveli Devlet Üniversitesi Eğitim ve Bilim Fak“ltesi T“rkoloji Böl“m“, Akaki Tsereteli Devlet Üniversitesi Beşeri Bilimler Fak“ltesi T“rkoloji Böl“m“,313

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Samstskhe-

Javakheti Akalske Devlet Eğitim Üniversitesi Beşeri Bilimler Fak“ltesi T“rkoloji Böl“m“

. ()RVATİSTAN: Zagreb Üniversitesi Beşeri ve Sosyal Bilimler Fak“ltesi T“rkoloji Böl“m“

. (İNDİSTAN: Jawaharlal Nehru Üniversitesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“, Salahaddin Üniversitesi Diller Fak“ltesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“

. )RAK: Salahaddin Üniversitesi Diller Fak“ltesi T“rk Dili ve ika Edebiyatı Böl“m“, Musul Üniversitesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“

. İTALYA: La Sapienza Üniversitesi Orta Asya ve Afr Çalışmaları T“rkçe Böl“m“

. JAPONYA: Bunkyou Gakuin Üniversitesi Yabancı Diller Fak“ltesi

. KAZAKİSTAN: L.N. Gumilev Avrasya Milli Üniversitesi - e Uluslararası İlişkiler Fak“ltesi T“rkoloji Böl“m“

. K)RG)ZİSTAN: Kırgız Özbek Üniversitesi T“rk Dili v Edebiyatı Böl“m“

. KOSOVA: Priştine Üniversitesi Filoloji Fak“ltesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“ . LETONYA: Letonya Üniversitesi İnsani Bilimler Fak“ltesi Asya Çalışmaları Böl“m“, Letonya K“lt“r Akademisi K“lt“rlerarası İletişim ve Yabancı Diller Böl“m“ - . LİTVANYA: Vilnius Üniversitesi Filoloji Fak“ltesi T“rk Dili Programı Oryantalistik Merkezi T“rkoloji Programı

. M)S)R: Sohag Üniversitesi Edebiyat Fak“ltesi Doğu Dilleri ve Edebiyatları Böl“m“ T“rkçe Şubesi

. MOĞOLİSTAN: Moğolistan Milli Üniversitesi T“rkoloji Böl“m“ . MAKEDONYA: Aziz Kiril ve Metodiy Üniversitesi Filoloji Fak“ltesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“, İştip Gotse Delçev Üniversitesi Filoloji Fak“ltesi T“rkoloji Böl“m“, Kalkandelen Devlet Üniversitesi

Şarkiyat Fak“ltesi T“rkçe Programı . PAKİSTAN: Ulusal Modern Diller Üniversitesi T“rkçe Böl“m“

. POLONYA: Varşova Üniversitesi Şarkiyat Araştırmaları 28. RUSYA FEDERASYONU: (Tataristan Cumhuriyeti) Kazan Fak“ltesi T“rkoloji Böl“m“ 314 Federal Üniversitesi Şarkiyat ve Uluslararası İlişkiler Enstit“s“ T“rk 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. -

Filolojisi Böl“m“, Saint Petersburg Devlet Üniversitesi Doğu Fak“ltesi T“rkoloji Böl“m“, Başkurdistan CumhuriyetiBaşkurt Devlet

Üniversitesi Filoloji ve Gazetecilik Fak“ltesi Şarkiyat Böl“m“

. S)RBİSTAN: Novi Sad Üniversitesi Felsefe Fak“ltesi 31. SUDAN: Kuran- . SLOVAKYA: Comenius Üniversitesi Felsefe Fak“ltesi

ı Kerim ve İslami Bilimler Üniversitesi Diller Fak“ltesi T“rkçe Böl“m“

. SUUDİ ARABİSTAN: Cidde İffet Üniversitesi Yabancı Diller 33. UKRAYNA: Kiev Milli Tar Fak“ltesi as Şevçenko Üniversitesi Filoloji Enstit“s“ T“rkoloji- Böl“m“, Kırım Özerk Cumhuriyeti Kırım M“hendislik ve Pedagoji Üniversitesi Kırım Tatar ve T“rk Filolojisi Fak“ltesi T“rk Tatar Böl“m“ Diller . ÜRDÜN: Ürd“n Üniversitesi Yabancı Diller Fak“ltesi Asya i Böl“m“ T“rk Dili ve Edebiyatı Programı 10 . YEMEN: Sana Üniversitesi Yabancı Diller Fak“ltesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“

Yunus Emre Enstit“s“ tarafından Yurt dışında işbirliği protokol“ imzalanan bu “niversitelere yönelik şu destekler sunulmaktadır:

. Öğretim elemanı görevlendirilmesi,

. Böl“mlerin kaynak kitap ihtiyaçlarının karşılanması,

. Başarılı öğrencilerin T“rkiyede gerçekleştirilen T“rkçe Yaz

Okulu Programına davet edilmesi, faaliye .T“rkologlara araştırma, sempozyum, konferans vb. tlerde akademik destek sağlanması,

. T“rkoloji böl“mlerindeki başarılı öğrencilere burs verilmesi, . Genç T“rkologların yetişmesine katkı sağlanması, ilgili projelerinin desteklenmesi, .T“rkologların T“rk Dili, edebiyatı, tarihi, sanatı ve k“lt“r“ ile 11 .T“rkçeyi ve T“rk k“lt“r“n“ tanıtıcı faaliyetlerin d“zenlenmesine destek sağlanması.

10 Yunus Emre Enstitüsü Türkoloji Koordinatörlüğü Tanıtım Kitabı, Merdiven Reklam Tanıtım, Ankara, Aralık 2013, s. 31- 33. 11 http://yee.org.tr/bh-saraybosna/bs/turkoloji-desteklerimiz, Erişim Tarihi: 20.08.2014. 315

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

- Enstit“ T“rkoloji- projesi kapsamında önemli faaliyetlere de imza atmıştır. Eyl“l tarihlerinde Mısırlı T“rkologlarla İstanbul Buluşması, Aralık tarihlerinde ise Mısırlı T“rkologlarla- 29 Kahire Buluşması adı altında Mısırlı T“rkologlar ile bir araya gelinip SempozT“rkoloji alanındaki projelerin gör“ş“ld“ğ“ iki önemli çalıştay; Ocak tarihlerinde G“n“m“z Rusyasında T“rkiye Çalışmaları yumu, Şubat tarihinde Makedonyadaki T“rk Dili ve Edebiyatı/T“rkoloji Böl“mlerinin desteklenmesi koordinasyonunun tarisağlanması ve T“rkoloji Projesi kapsamında işbirliklerinin gerçekleştirilmesi amacıyla Üsk“p T“rkoloji Çalıştayı; Şubat hinde Litvanya Vilnius Üniversitesinde T“rkoloji Paneli ve Fotoğraf Sergisi, Mart tarihinde T“rkoloji Projesi kapsamında ilişkide olunan “niversitelerle faaliyetlerin daha sağlıklı ve kapsamlı y“r“t“lmesi amacıyla T“rkoloji Projesi Strateji Toplantısı, Nisan tarihinde Kazakistan'daki T“rkoloji öğrencilerinin akademik çalışmalara ilgi duymalarını-24 Nisan ve 2012 bu öğrencilerin Avrupa standartlarında bilimsel çalışmalar yapmalarını teşvik etmek amacıyla Astana T“rkoloji Sempozyumu, tarihlerinde İstanbulda, T“rk Dil Kurumu, Dışişleri Bakanlığı ve İstanbul B“y“kşehir Belediyesinin ortaklaşa desteklediğidilmesi, nitelikli). Uluslararası hale getirilmesi T“rkoloji ve bu Çalıştayı sahada gerçekleştirilmiştir. Bu çalıştay ile yurt dışında T“rk Dili ve Edebiyatı öğreniminin teşvik e -29 çalışacak akademisyenlerin yetiştirilmesinin sağlanması ve bu alanda geleceğe dair neler yapılabileceği gibi konular ele alınmıştır. Mayıs tarihlerinde Balkan T“rkolojisinin durumunu değerlendirmek- ve sorunlarına çöz“m bulabilmek için t“m Balkan “lkelerinin katılımıyla Saraybosnada ). Balkan T“rkologları Buluşmasıloji toplantısı, Eyl“l tarihlerinde İstanbul'da-17 Balkanlardaki Ekim 2012 T“rkoloji faaliyetlerinin koordinasyonu için kurulan Balkan T“rko Derneği İstişare Toplantısı gerçekleştirilmiştir. tarihleri arasında ))). Uluslararası Kırım Tatarlarının D“n“,rk ve Bug“n“, Japon Yarını başlıklı T“rkoloji sempozyumu Yunus Emre Enstit“s“n“n desteğiyle gerçekleştirilmiş, Aralık de T“ T“rkologların alanla12 ilgili ortak çalışmalar yapabilmesi ve projeler geliştirmesiNisan- için Tokyoda Japonya T“rkolojitesi ve Yunus Çalıştayı Emre d“zenlenmiştir. yılında da benzer faaliyetler devam etmiştir. 12- Mayıs tarihlerinde Trakya Üniversi Enstit“s“n“n işbirliğiyle- Edirnede )). Balkan T“rkologları Buluşması, Mayıs tarihlerinde Ürd“n'de T“rk Arap M“şterek Değerler Sempozyumu, Mayıs tarihlerinde ise Litvanyada Vilnius

12 Yunus Emre Enstitüsü 2012 Yılı Faaliyet Raporu, s. 118- 131. 316

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

13 Üniversitesinde Litvanyada T“rk Tarihi ve K“lt“r“ Sempozyumu d“zenlenmiştir. Yunus Emre Enstit“s“ T“rkoloji açısından önem taşıyacak bazı Merkprojeleri de hayata geçirmiştir. Bu projelerden ilki Balkanlarda K“lt“rel Mirasın Yeniden İnşası Projesidir Yunus Emre Enstit“s“n“n T.C. ez Bankası ile ortaklaşa y“r“tt“ğ“ bu proje ile Bosna (ersek, Karadağ, Arnavutluk, Sırbistan, Kosova, Makedonya ve (ırvatistandaki Osmanlı döneminden kalma yazma-Hersek, eserlerin Makedonya, tespit Arnavutluk, edilmesi, kataloglarının oluşturulması ve digital ortama aktarılması amaçlanmıştır. Bug“ne kadar Bosna Kosova, Sırbistan ve (ırvatistandaki t“m k“t“phane, arşiv, m“ze, akttekkeler ve 14 dergâhlar taranarak Osmanlı döneminden kalma yazma eserler tespit edilmiş ve yaklaşık yazma eser digital ortama arılmıştır. Bir diğer önemli proje Vatikan K“t“phanesi Projesidir. Proje ile Vatikan K“t“phanesinde bulunan T“rkçe el yazması ve matbu eserlerin ve T“rk dili, edebiyatı, tarihi ve k“lt“r“ “zerine yabancı dilde yazılmış eserlerin tasnif edilerek g“ncel bir kataloglarının oluşturulması amaçlanmıştır. Bir başka önemli proje ise Enstit“ ve T“rkiye (alk Bankasının işbirliği ile y“r“t“len Ustadan çırağa T“rkiyeden Balkanlara Sanatın Yolculuğu adlı projedir. Bu proje ile yok olmaya y“z tutmuş T“rk el sanat ve zanaatları alanlarında yeni ustalar yetiştirmek amaçlanmıştır. Arnavutlukta Tiran ve İşkodrada; Bosna (ersekte Saraybosna ve Foynitsada; Kosovada Priştine, Prizen, İpek ve Vuçıtırında; Makedonya Üsk“pte; Romanya B“kreş ve Köstencede k“lt“r merkezlerine açılan hat, ebru, simsırma, telkırma, telkâri, kazaziye ve ahşap oymacılığı kurslarında yaklaşık iki bin kursiyer eğitim görmektedir. Bu projeyle birçok sanat ve zanaat15 dalının yok olmasının ön“ne geçilmiş olduğu gibi yeni istihdam alanlarının açılması bağlamında önemli bir adım atılmış olmuştur. Burada ayrıca Enstit“ ve Ziraat Bankasının işbirliğiyle gerçekleştirilmesi planlanan T“rkiye K“t“phanesi Projesinden de söz etmek gerekmektedir. Bu proje kapsamında, d“nyanın farklı “lkelerinde özellikle b“nyelerinde T“rkoloji Böl“mleri bulunan “niversiteler ile Yunus Emre T“rk K“lt“r Merkezleri ve T“rkiye Araştırmaları Merkezlerinde T“rkiye K“t“phaneleri adı altında k“t“phane kurulması amaçlanmıştır. temelAçılacak kaynak k“t“phanelerin, kabul edilen T“rk 1000 edebiyatının eserden veklasiklerinden toplamda 2000 sayılabilecek kitaptan adet okuma kitabı ile T“rkiye hakkında yapılacak araştırmalarda

13 http://yee.org.tr/turkiye/tr/turkoloji-faaliyetlerimiz, Erişim Tarihi: 25.08.2014. 14 http://balkanyazmalari.yee.org.tr , Erişim Tarihi: 27.08.2014. 15 http://ustadanciraga.yee.org.tr , Erişim Tarihi: 27.08.2014. 317

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. - 16 oluşturulması planlanmış ve bu doğrultuda yıllarında farklı yerde T“rkiye K“t“phaneleri kurulmuştur. Sonuç - - Yunus Emre Enstit“s“ yurtdışında gerçekleştirdiği eğitim öğretim ve k“lt“r sanat faaliyetleri ile T“rkiyenin tanıtımına önemli katkılarda bulunmaktadır. Yurt dışında açılan Yunus Emre T“rk K“lt“r Merkezlerinde T“rkiyenin zengin k“lt“rel birikimini paylaşmak amacıyla konserler, sergiler, geleneksel el sanatları kursları, sahne dgösterileri, film gösterileri, söyleşi ve imza g“nleri, bilimsel toplantılar vb. pek çok faaliyet d“zenlenmektedir. Bu faaliyetlerin T“rkiyenin yurt ışında en doğru şekilde tanınmasında, T“rkiye hakkındaki olumsuz algı ve d“ş“ncelerin kırılmasında önemli katkılarının olacağı muhakkaktır. Yunus Emre Enstit“s“ yabancılara T“rkçe öğretimi hususunda da önemli çalışmalar gerçekleştirmiş, T“rkçenin bir d“nya dili olması yolunda b“y“k katkılar ortaya koymuştur. Bunlarla birlikte TİKAdan devraldığı T“rkoloji Projesi kapsamında gerçekleştirdiği faaliyetlerle T“rkolojinin yeniden g“ndeme gelmesi, gelişip g“çlenmesi ve d“nyada yaygınlaşması anlamında önemli işlere imza atmıştır. KAYNAKÇA

19.08.2014. http://www.haberler.com/turkce-yi-turkiye-yi- DEMİRCİ,taniyarak-ogreniyorlar-6393121-haberi/ Cihan, T“rkçeyi, T“rkiyeyi Tanıyarak Öğreniyorlar (aber. 16.08.2014. , Erişim Tarihi:

OKUMUŞ, Salih, S. Yılmaz, Ö. Akbaş, Kosovada Yabancı Dil Olarak-16 T“rkçe Öğretimi ve-282. Yunus Emre Modeli, . Uluslararası Dil ve Edebiyat Konferansı Bildiri Kitabı )), Tiran/Arnavutluk, Kasım , s. Ankara, Ekim 2013 Yunus Emre Enstit“s“ B“lteni, Sayı , MG Ajans Özyurt Matbaacılık,

Yunus Emre Enstit“s“ Yılı Faaliyet Raporu. kara, Haziran 2014. Yunus Emre Enstit“s“ T“rkçe Eğitim ve Sınav M“d“rl“ğ“ Tanıtım Kitabı, Merdiven Reklam Tasarım, An

Yunus Emre Enstit“s“ T“rkoloji Koordinatörl“ğ“ Tanıtım Kitabı, Merdiven16 Reklamhttp://yee.org.tr/turkiye/tr/projeler/devam-eden- Tasarım, Ankara, Aralık . projeler/100-turkiye-kutuphanesi-projesi-1 , Erişim Tarihi: 18.08.2014. 318

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. http://www.yee.org.tr/turkiye/tr/turkoloji-universiteler 27.08.2014 , Erişim Tarihi: http://balkanyazmalari.yee.org.tr/balkanlarda-kulturel-mirasin- yeniden-insasi-projesi/projehakkinda/ ihi: 27.08.2014 , Erişim Tar http://ustadanciraga.yee.org.tr/balkanlarda-geleneksel-turk-el- sanatlarinin-ihyasi/proje-hakkinda/ http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.5653.doc , Erişim Tarihi: .. 16.08.2014 , Erişim Tarihi: http://yee.org.tr/bh-saraybosna/bs/turkoloji-desteklerimiz Tarihi: 20.08.2014. , Erişim

319

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

0-7 YAŞ ARASINDA BABASI TÜRK ANNESİ ARNAVUT OLAN ÇOCUKLARA TÜRKÇE ÖĞRETİMİ KONUSUNDA AİLENİN TUTUMU

Oğuz AKYÜZ

(ë[email protected] e Plotë Bedër Üniversitesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“ Lisans Öğrencisi

ÖZET

G“n“m“zde toplumlar ve “lkeler arasında yaşanan ekonomik, k“lt“rel ve ticari gelişmeler bireylerin anadilleri dışındaki dilleri öğrenmelerini bir zorunluluk haline getirmiştir. Toplumlar eğitim sistemlerini geliştirmek için teknolojik araçların da gelişmesiyle dil öğretiminde görsel, işitsel ve m“ziksel yöntemler kullanmaya başlamıştır. Dil öğreniminde çeşitli yöntemlerin kullanılması çocukların öğrenmesini kolaylaştırdığı gibi öğrendiklerini g“nl“k hayatta uygulamalarını da sağlamıştır. Yabancı dil öğretiminde dış etkenler kadar ailenin de etkisi vardır. Makalenin amacı, 0- yaş arasında annesi Arnavut, babası T“rk olan çocuklara T“rkçe öğretimi konusunda ailenin tutumunu röportajlar eşliğinde incelemektir. T“rkçe dili öğretiminde hangi yöntem ve materyallerin kullanılması gerektiği, kullanılan bu materyallerin çocukların öğrenimini nasıl etkilediği ve çocukların öğrenmelerinin nasıl kalıcı hale geldiğini araştırmaktır.

Anahtar kelimeler: Eğitim, eğitimde yöntemler, T“rkçe öğretimi

THE ATTITUDES OF TURKISH-ALBANIAN FAMILIES WITH CHILDREN BETWEEN THE AGES OF 0-7 TOWARD TEACHING TURKISH

ABSTRACT

Nowadays, learning another language apart from ones mother tongue has become a must due to economic, cultural and commercial ties among countries. With the advancement of the technology, nations commenced to use visual, auditory and musical tools in language teaching in order to improve their overall education systems. Using a variety of methods in language teaching has not only made language learning easier for children, it also enabled them to practice the language within their daily

320

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. lives. Family is another important factor to consider as much as external factors about foreign language teaching. The purpose of this study is to research the attitudes of Turkish - Albanian families (with Turkish fathers and Albanian mothers) with the children aging from 0-7 toward their childrens Turkish learning, accompanied by interviews. Besides, the right methods and techniques of teaching Turkish, the effects of these materials on childrens language learning, the sustainability of the language learnt and other factors in language learning are researched.

Key words: Education, Methods in Education, Teaching Turkish as a Foreign Language

GİRİŞ Dil insanlar

arasında iletişim kurmak için kullanılan en önemli araçtır. T“rkçeyi Yabancı dil olarak ele aldığımızda T“rkçe öğretimi on amabirinci y“zyıla dayanmaktadır. Kaşgarlı Mahmud Araplara T“rkçe öğretmek ve Arapçanın T“rkçeden “st“n bir dil olmadığını anlatmak cıyla Divan“ L“gatit T“rk adlı eseri yazmıştır. Bu eserden de anlaşıldığı “zere dil öğretiminin bu kadar eskilere dayanması bireylerin, milletlerin ihtiyaçlarından kaynaklanmıştır. (engirmen, :

Dil “lkelere, milletlere ve bölgelere göre farklılık gösteren k“lt“rel bir mirastır. (er birey bu mirası bir sonraki kuşağa aktarır. Böylece dil y“zyıllar boyunca nesilden nesile gelişerek devam eder. (er geçtiği y“zyıl ve toplumdan içine bir şeyler alır. Bu tıpkı her geçtiği topraktan bir şeyler alan akarsu gibidir. Aldığı toprakları ovada bırakır. Orada her t“rl“ bitki yetişmesi gibi bu denli zengin bir dil ve k“lt“rde de çok iyi şair ve yazarlar yetişir. gelirler(Turan,Dil iletişim 2000; kurmak Aktaran: ve d“ş“ncelerin ifadelere). Bu beceriler dök“lmesiyle ileride gerçekleşmektedir. Bireyler, dil kullanma becerileri ile d“nyaya Özer, : semboller şeklinde ifadelere dök“lecek olan beden diline aktarımı ile gerçekleşmektedir. (er bireyin dil edinimi ailede başlayıp sosyal çevrede ve okul hayatında devam eden kesintisiz bir s“reçtir. Bebekler kendi ebeveynlerinin konuştuğu dili doğuştan itibaren içselleştirirler. Bebekler dil öğrenimlerini ilk dönemlerde dinleme, çeşitli sesler 2002:114).çıkarma ve taklit etme şeklinde gerçekleştirirler. Bu seslerin ileride kişilerin ağızlarından dök“len ilk heceler olması muhtemeldirKıran,

Ailenin ve arkadaş çevresinin de etkisiyle bu öğrenimler gelişir. etkilemektedir.Dilin gelişim s“recinde çocukların hayatta yaşadıkları sıkıntılar,mutluluklar vb. gelişmeler dil öğrenimini doğrudan321

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

yaş arasındaki çocuklara yabancı dil olarak T“rkçe öğretiminde görsel, işitsel yöntemler kullanılması çocukların öğrenmelerini kalıcı hale getirmektedir. Örneğin; çizgi filmlerden gör“p işittiği, araba, ev, gemi gibi kavramları somut şekilde görd“ğ“nde, bu arabadır, bu evdir, bu gemidir demesi olağandır. İnce, bu bakımdantotlardan kendilerineT“rkçe kelime kolay öğretiminde ge şu yolları önerir: , m“zik, resim, oyun, gegözlem. Yabancı dil olarak T“rkçe öğrenenler bu me len birini veya birilerini seçerek kelime bilgilerini liştirebilirler.İnce, :; Aktaran: Arslan ve G“rdal, :

Ticari ve ekonomik gelişmelerin arttığı g“n“m“zde uluslar bir başka ulusun dilini öğrenmeye ihtiyaç duymuştur. Yaşamını yurtdışında s“rd“ren bireyler her gittikleri “lkeye kendi kimlikerini simgeleyen dinini, k“lt“r“n“, örf adet ve geleneklerini göt“rm“şlerdir. Bu unsurlar her topluma göre farklılık gösterir.

Tahsil için Üniversitelere giden bireylerin evlatları gittikleri “lkelerde başka ulustan olan bireylerin evlatlarıyla arkadaşlık kurmuşlardır. Bu ilişkilerden evlilikle neticelenenleri de vardır. Bir s“re sonra evliliğin meyvesi olan çocuklar d“nyaya gelmiştir. Bu çocukların iki farklı dili öğrenmesi ebeveynlerin aile içinde konuştukları dille ilişkilidir. Kimi ailelerde anne etkinken kimi ailelerde baba daha etkindir. Arnavutçanın ve T“rkçenin yoğun olarak konuşulduğu bir ailede çocuklar her iki dili de öğrenirler. Fakat tek dilin konuşulması durumunda çocuklar ikinci bir dil öğrenmekte zorlanmaktadır. Bu öğrenimler aileye ve yaşanılan “lkeye göre farklılık göstermektedir. Bireylerin çocukları Arnavutlukta yaşıyorsa Arnavutçaları, T“rkiyede yaşıyorlarsa T“rkçeleri gelişmektedir. Fakat aile içinde iki dildede iletişim kuran ebeveynlerin çocukları iki dilde iletişim kurarlar. Bu bireylerin çocukları hangi “lkede yaşıyorlarsa o “lkenin dilini benimserler. Bu bildiride babası T“rk annesi Arnavut olan çocuklara T“rkçe Bireylöğretimi konusunda ailelerin tutumu ele alınacaktır.

er çocuklarını T“rkçe öğrenmeleri için T“rk okulları adı altında toplanmış olan Turgut Özal, Mehmet Akif ve Mist okullarınınr. Bu kreşlerine göndermişlerdir. Çocukların en fazla T“rkçe öğrendiği kolej Memorial )nternational School of Tirana olarak belirlenmişti kolejde T“rkçe öğreniminin - fazla olamasının nedeni akran çocukların içerisinde T“rk çocukların olması okul yönetimi tarafından belirtildi. Bu çalışmada röportaj yaparak yaş arası bireylerin çocuklarının T“rkçe dilini öğrenimleri “zerinde durulmuştur. 322

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 1- hangi dilde izlemektilmektedir? 2- Evinizde hangi televizyon kanalları mevcut ve çocuğa televizyon 3- Çocuğun dil öğrenimi için çizgi film tercihinde bulunuyor musunuz? 4- Çocuk izlemekte olduğu çizgi filimlerden dil kullanımı edinebildi mi? Eğer edindi ise bu s“reci anlatır mısınız? 5- Çocuklar tv de iyi dilde bildiği yayınlarımı yoksa az dilde bildiği yayınlarımı izlemek istiyor? 6- Çocuk kaç yaşında konuşmaya başladı?h ediyor? Arnavutça olarakmı T“rkçe 7-olarakmı konuştu? Çocuk konuşurken hangi dili terci 8- Aile içinde iletşim diliniz nedir? Çocukla hangi dille konuşuluyor? Baba,anne ve varsa hangi dille çocuğa yaklaşmaktadır? 9- Çocuğun T“rk arkadaşları varmı? Komşularınızsitelerini terciharasında etmektedir? T“rk aileler var10- mı? edebiliyorÇocuklar muydu? dijital oyunlar da hangi oyun Çocuk iki dilin farklı olduğunun farkına vardığında terc“me

Farklı meslek gruplarındantildi. Her bireyin olan sekiz kendi ebeveynle ana dili, yaptığım annenin röportajlarda ailelerin hepsinin evlerinde T“rkçe ve Arnavutça kanalların olduğu belir konuştuğu dildir gör“ş“nde olan altı aile çocuklarına T“rkçe kanallarda hangiçizgi filim izletmişlerdir. Dil öğreniminde anne dilinin çok önemli olmadığını d“ş“nen ebeveynler ise çocuklarının dil öğreniminde her bir kanal seçiminde bulunmamışlardır. Kanal seçimini çocuklara bırakmışlardır. Çocukları hangi kanallarda çizgi film izlemek istediyseler, o kanalları izletmişlerdir. Ailelerden kimi ise çocuklarına ingilizceGenel çizgi filmler olarak izletmişlerdir. he

r aile çocuklarına kendi ana dilleri dışında dil öğretebilmek için eğitici g“c“ y“ksek olan televizyon ve. ipad tarzı cihazları tercih etmişlerdir. Bu cihazların da yardımıyla çocuklara hangi dillerde tv izletildiyse, çocuklar o dilleri içselleştirmişlerdir

Ailelerden altısı çocukların T“rkçe öğrenimleri için Pepe, Caillou, Keloğlan ve Niloya adlı çizgi filmler tercihinde bulunurken, bir aile İngilizce çizgi film tercihinde bulunmuştur. Fakat ailelerden biri de çocuklarının dil öğrenimleri için herhangi bir çizgi film tercihinde meslekleriylebulunmamıştır. ilgilidir. Bu tutumlar altı ailede benzerlik gösterirken, iki ailede farklılık göstermesinin sebebi ebeveynlerin eğitim durumu ve

Eğitim durumlarına göre kanal seçiminde bulunan aileler 323

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

4 İgilizce

3 Türkçe Farketmez 2

0 Lise mezunu Üüverste ezuu Dilci

(er çocuk izlemiş olduğu kanallardan dil kullanımı edinmiştir. Bu kullanımlar yaşlara, ailede kardeş olup olmamasına ve çevreye göre farklılık göstermiştir. Kardeşli ailelerde çocuklar abisi veya ablası ile aynı ortamlarda yetiştiklerinden dolayı bu durum çocukların dil gelişmini doğrudan etkilemiştir. Çocuklar izlemiş oldukları T“rkçe çizgi filmler aracılığıyla kuzu, s“t, inek kavramlarını öğrendiklerinde bu kelimeleri kardeşleri aracılığıyla ineğe bak, s“t“ ver şeklinde telaffuz etmiştir. Bu tip ailelerin Tek çocuklu ailelerde ise çocuk izlemiş olduğu çizgi filmlere göre araba,ev gibi tek kelimelik ifadeleri kullanmışlardır. çocukları yaş sonrasında c“mle kurarken kardeşli aileler , yaş sonrasında c“mle kurmuşlardır.

Üç ve altı yaşında iki çocuklu bir aile çocuklarının dil gelişimi dönemini anlatırken izlemiş olduğu Pepe, Caillou ve Keloğlan çizgi filmlerinden dil kullanımı edinmişlerdir. B“y“k oğullarının altı yaşında olduğunu belirten aile, çocuklarına bir yaşından itibaren sadece T“rk kanalları izletmişlerdir. Fakat çocuk kreşte ve evde Arnavutça konuşmuştur. Bu s“reç içerisinde çocuk Arnavutça iletişim kurmuştur.r. Çocuk “ç buçuk yaşında iken aile T“rkiyeye yaz tatiline gitmiştir. Çocuk burada akran çocuklarla dört g“n içinde T“rkçe konuşmaya başlamıştı Böyle bir durumun oluşmasında seyrettiği T“rkçe kanallarının payı b“y“kt“r. Çocuk Arnavutluka geldiğinde iki hafta Arnavut çocuklarla T“rkçe olarak iletişime geçmek istemiştir. Bu geçiş döneminde aile324 çocuklarının Arnavutça kullanmaları için zorlamamıştır. Çocuk bir hafta 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. sonra kendisi Arnavutçaya dönm“şt“r. Böylece çocuk her iki dilide rahatlıkla kullanmıştır. K“ç“k olan çocuk ise şu an “ç yaşındadır ve abisi ile aynı ortamlarda b“y“mesi çocuğun dil becerisini etkilemiştir. Bunlar neticesinde çocuklar her iki dilide konuşmaya başlamışlardır.

Çocuklarına İngilizce çizgi filmler izleten ailelerin evlatları ise ingilizce sayıları saymayı öğrenmişlerdir.

B“t“n çocuklar izlemekte olduğu kanallardan dil kullanımı edinmişlerdir. Bu kullanımlar çocukların yaşlarına ve bulundukları ortama göre farklılık göstermiştir. (er iki dilin konuşulduğu ortamlarda yetişen çocuklar bu dilleri öğrenmişlerdir. Fakat çocuklar okul öncesi dönemde gönderildikleri kreşlerin Arnavut çocuklardan oluşması T“rkçe öğrenimlerini zorlaştırmıştır. Böyle bir sorun karşısında aileler evlatlarını T“rk çocuklarının da yoğun olarak bulunduğu okullarından olan Memorial )nternational School of Tirana kolejine göndermişlerdir. Bu kolejlerde akran T“rk arkadaşlar edinen bireylerin evlatları T“rkçe öğrenebilmişlerdir.

Dil öğrenimi ve bir dili anlamak yaşlara ve çizgi filmdeki olaylara göre farklılık gösterir. Çocuklar- genellikle anlayabildikleri dillerdeki çizgi filmleri izlerken,izlemek istemişlerdir. 2- Fakat bu durum çocukların yaşlarına göre farklılık göstermiştir. yaş arası çocuklar çizgi filmleri anlamadıkları halde yaş aralığındaki çocuklar anladıkları dillerdeki çizgi filimleri izlemek istemişlerdir.

Çocukların konuşmaya başlama dönemleri genellikle ay ile aylık dönemlerde olmuştur. Fakat iki veya daha fazla kardeşli olan ailelerde konuşma daha erken yaşlarda başlamıştır. Ç“nk“ k“ç“k olan veçocuk abisi ile veya ablasıyla s“rekli etkileşim halinde olmuşlardır. Annesi Arnavut, babası T“rk olan ebeveynlerle yaptığım anket rilerine göre çocukların ilk olarak Arnavutça konuşmayı tercih ettikleri sonucuna ulaşılmıştır. Fakat bu konuşmalar izlenilen çizgi filmler ve çocukların bulunduğu çevreyle ilişkilidir. Arnavutların olduğu çevrede oturan ebeveynlerin çocukları Arnavutça konuşmayı tercih ederken, T“rklerin olduğu çevrede oturan çocuklar ise T“rkçe konuşmayı tercih etmişlerdir. (er iki dilin de konuşulduğu ortamlarda b“y“yen çocuklar, bu dillerin ikisini de konuşmuşlardır. Çocukların arkadaş edinimleri yaşlara göre farklılık göstermiştir. Genellikle dört yaşından sonraki dönemlerde T“rk arkadaşları edinen çocukların dil edinimi hızlıdır. 325

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Ebeveynlerin aile içinde kullandıkları diller dört ailede Arnavutça olarak benzerlik gösterirken, “ç ailede T“rkçe ve Arnavutça şeklinde sağlanmıştır. Bir ailede ise iletişim dili ingilizce olarak gerçekleştirilmiştir. Bu t“r farklılıklar eşlerden birinin kendine yabancı olan dili bilmesi ile ilişkilidir. İngilizce iletişim kuran bireyler ise bu dilde iletişim kurmalarında dilci olmalarının payı b“y“kt“r. Genel itibariyle anneler çocukları ile Arnavutça olarak iletişime geçerken, babalar T“rkçe olarak iletişime geçmişlerdir. Böylece çocuklar konuşmaya başladıkları dönemlerde anne ve babalarına iki dildede hitap etmişlerdir. Bu durum çocukların iki dilin farlı olduğunu anlayıncaya kadar devam etmiştir. Ebeveynlerin verdikleri cevaplar neticesinde çocukların oyun sitelerine girecek yaşlarda olmadığı sonucunu çıkardım. Kardeşli olan ailelerde durum biraz daha farklıdır. Çocuklardan k“ç“k olan b“y“k olan kardeşiyle s“rekli etkileşim halinde olmuştur. Bunun neticesinde k“ç“k olan çocukta oyun sitelerine girmiştir. - oldu Çocukların diller arasındaki farkı anlamaları yaşlara göre farklılık göstermiştir. yaş aralığındaki çocuklar iki dilin farklı ğunu anlamazken, ila yaş arsındaki çocuklar bu diller arasında kelime terc“meleri yapmışlardır. Arnavutçada gota, pirun, lugı terimlerini, T“rkçeye bardak, çatal, kaşık diye terc“me etmiştir. Çocuğa dolabı aç dediğinde çocuk açmak ifadesini Arnavutçada hape terimiyle ifade etmiştir. Fakat altı ve yedi yaş aralığındaki çocuklar iki Sonuçdil arasında kelime terc“meleri yapmışlardır.

Sonuç olarak araştırmaya katılan ebeveynler çocuklarının dil öğrenimleri için eğitici g“c“ y“ksek olan görsel ve işitsel araçları tercih etmişlerdir. Bu araçlar yardımıyla çocuklar kendilerine yabancı olan bir ebeveynlerdili rahatlıkla öğrenmişlerdir. Bu öğrenimler çevreye ve çocukların bulundukları ortama göre farklılık göstermiştir. Bu gör“ş doğrultusunda çocuklarına T“rkçe dili öğretebilmek için T“rkçe çizgi film izletmişlerdir. Ayrıca T“rk arkadaşlar edinebilecekleri ortamlar oluştumuşlardır.

Kaynakça

Cilt:20,Arslan, No:1, M. ; ss. G“rdal, 255-270. A.. Yabancılara Görsel ve İşitsel Araçlarla T“rkçe Kelime Öğretim Yöntemi, Kastamonu Eğitim Dergisi, Ocak Sayısı, 326

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

A.Ü.TÖMER Dil Dergisi, Ankara , s.5 (engirmen, M. . T“rkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretimi Sayı , im Fa -102 İnce, (. G. . T“rkçede Kelime Öğretimi, Abant İzzet-115 Baysal Üniversitesi Eğit k“ltesi, Y“ksek Lisans Tezi, s. Kıran, Z. . Dilbilime Giriş. . bs, Seçkin yayıncılık. ss.

Özer (.., ss.11- Okul12. Öncesi Eğitim Kurumuna Devam Eden Çocukların Ana Dil Gelişimleri İle İkinci Dil Öğrenmeleri Arasındaki İlişkilerin İncelenmesiTuran, A. (2000). Sevgi Dili Konu (1. bs), stanbul: Sistem Yay nc l k. şan Çocuklar İ ı ı ı

327

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

MAKEDONYA VE KOSOVADA TÜRKÇE YAY)NLANAN ÇOCUK DERGİLERİ

Asoc.prof.Dr. Salih OKUMUŞ Priştine Üniversitesi Filoloji Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi, Kosova

Yrd.Doç.Dr. Esat CAN Trakya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Sınıf Öğretmenliği Bölümü Öğretim Üyesi, Türkiye

(.(“seyin DEMİR Beder Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yüksek Lisans Öğrencisi, Arnavutluk

ÖZET

Balkanlar T“rkçe açısından önemli bir bölgedir. Osmanlının geri çekilmesiyle bölgede başlayan olumsuzluklar, Yugoslavya Federal Cumhuriyeti'nin kurulmasıyla d“zelmeye başlar. Bu gelişmelerin en çok tezah“r ettiği alan da basın-yayındır. Bu çerçevede, Üsk“p'te Birlik (1944), Priştine'de Tan Yayın şirketi kurulur. Bu kuruluşlar çeşitli gazete ve dergilerin yanında bazı kitaplar da yayımlar. Dergiler içerisinde bilhassa çocuklara yönelik olanlar dikkate değerdir. Bu bakımdan Üsk“pte, Sevinç, Tomurcuk dergileri, Kosova'da Kuş, İnci, Bahar ve T“rkçem dergileri son derece önemlidir. Bu dergilerin bazıları bağımsızlıktan sonra yayımlanmıştır. Ayrıca diğer k“lt“r sanat ve toplum içerikli gazete ve dergilerin de çocuklar için ayırdığı sayfaları vardır.

Bu çalışma ile amacımız, Makedonya ve Kosova'da T“rkçe yayımlanan çocuk dergilerinin tespitini yapmak, onların varlığını ilim ve edebiyat d“nyasına duyurmaktır.

Anahtar Kelimeler: Balkanlar, T“rkçe Dergiler, Sevinç, Tomurcuk, Kuş, T“rkçem, Bahar.

CHILDREN MAGAZINES PUBLISHED IN TURKISH LANGUAGE IN MACEDONIA AND KOSOVO

ASTRACT 328

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Balkans is an important region in terms of Turkish. issued starting with the withdrawal of Ottomans started to be resolved with the establishment of Federal Republic of Yugoslavia. These developments especially appeared in publishing. In this frame, there were founded Birlik in Skopje and Tan publishing company in Pristina. Apart from the various newspapers and magazines these bodies published books as well. Within the magazines the one targeting children are worth of attention. In this aspect, Sevinc and Tomurcuk in Skopje and Kus, Inci, Bahar and Turkcem in Kosovo are of special significance. Some of these magazines were not published after the independence. Apart of this other culture, art and socially thematic newspapers and magazines include pages for children.

The objective of this work is identification of children magazines published in Turkish language in Makedonia and Kosovo thus announcing them to world of science and literature.

Key Words: Balkans, Turkish magazines, Sevinç, Tomurcuk, Kuş, T“rkçem, Bahar.

1. Giriş:

Balkanlar T“rk tarihi için önemli bir bölgedir. T“rklerin Balkanlara yerleşmesi çok eski olmasına rağmen, kalıcı ilişkiler Osmanlı ile sağlanmıştır. Ancak Osmanlının bu coğrafyadan çekilmesi, bölgede yaşayan T“rkler için olumsuz gelişmelere zemin hazırlar. Sahipsiz kalan T“rkler, herg“n yeni bir baskıyla karşılaşır ve azınlık durumuna d“şerler. Ancak Bu durum, Yugoslavya anavatana doğru b“y“k göçleri başlatır.

Federal Cumhuriyeti'nin kurulması, T“rkler açısından yeni bir başlangıç olur. T“rkçe resmi dil olarak ilan edilir, alanbaşta b T“rkçe- eğitim olmak “zere, sosyal, k“lt“rel ve ekonomik Birlikalanlarda önemli adımlar atılır. Bu gelişmelerin en çok tezah“r ettiği asın yayındır. Bu çerçevede, yılında Üsk“p'te kurulan yayınları aynı adla bir gazete çıkarır. Bu tarihten kısa bir s“re sonra Priştine'de yine bir devlet kuruluşu olarak kurulan Tan yayın şirketi de, Birlik yayınlarının Makedonyada yaptığı T“rkçe eğitim ve k“lt“r hizmetinin aynısını Kosova genelinde- yapar. Bu kuruluşlar çeşitli kitapların yanında bazı gazete ve dergiler de yayımlar. Yayımlanan dergiler içerisinde edebiyat, k“lt“r sanat, toplum ve çocuk dergileri dikkate değerdir. (atta incelemeyi amaçladığız çocuk dergileri de bölge için önemli bir sayıya ve niteliğe ulaşmıştır denilebilir. Bu bakımdan Üsk“pte, sevinç ve tomurcuk dergileri, Kosova'da Kuş, İnci, Bahar ve T“rkçem dergileri son derece önemlidir. Ayrıca diğer k“lt“r sanat329 ve

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. to

plum içerikli dergilerin de çocuklar için ayırdığı sayfaları vardır. (atta Makedonyada yayınlanan Birlik, Kosovada yayınlanan Tan ve Yeni Dönem Gazetelerinin Çocuk böl“mleri bulunmaktadır. Bu böl“mlerde çocukların gelişimine yardımcı olacak her t“rl“- k“lt“r, sanat ve edebiyat eserleri yayımlanmıştır. Ayrıca bölgedeki T“rk çocuklarının gelişimine ciddi önem veren Tan Yayınları da yılları arasında civarında kitap yayınlar. Bu kitapların önemli bir kısmı da çocuklara yöneliktir.Bu dergilerden

T“rkçem, Bahar ve İnci bağımsızlıktan sonra yayımlanır. Bu yayın organları T“rk aydınlarının, seslerini buradanduyurabilecekleri bir platform olurken onların yetişmesine zemin hazırlar. Birçok Makedonya ve Kosova T“rk edebiyatçısı ilk kitaplarını yayımlar. Bu dergiler çocuklar için de bilhassa okuma ve yazma alışkanlığı ile bilgi ve görg“lerini artırmada b“y“k bir rol oynar. ve Balkanlarda çocuk edebiyatı, Yugoslavya döneminden beri hiç ihmal edilmemiştir. Bilhssa T“rkçenin doğru biçimde öğretilmesi çocukların/gençlerin yetiştirilmesi için s“reli yayınlarla desteklenir. Bu yayınlar içerisinde de en etkilisi ve devamlı olanı çocuk dergileridir. Bu dergiler, bir yandan Balkanlardaki T“rk edebiyatını desteklerken bir yandan da en çok eser verilen edebiyat alanını1 oluşturmuşlardır. Balkanlarda T“rkçe çocuk edebiyatından söz etmek, bu yöredeki T“rk edebiyatından2. Kosova söz etmek ve Makedonyadaanlamına gelmektedir. T“rkçe Yayınlanan Çocuk Dergileri: a. Makedonyada Yayınlanan Çocuk Dergileri: 1. Sevinç Dergisi:

- Sevinç, Birlik Medya tarafından Yugoslavyada yayınlanan ilk çocuk gençlik dergisidir. yılında yayın hayatına başlayan dergi, çıkış amacını Makedonya ve Kosova bölgesindeki T“rk çocuklarının eğitimlerine katkıda bulunmak olarak belirler. Sevinç, aylık yayınlanan bir dergidir. Ancak Mayıs ve (aziran2 sayıları ortak yayınlanır. Temmuz ve Ağustos aylarında ise basılmaz. Yılda toplam on sayı yayınlanan derginin yönetim merkezi Üsk“pt“r.

Sevinç dergisi daha çok orta okul çağındaki ve daha yukarı yaş grubundaki gençlere hitap eden bir dergidir. Derginin kurucusu ve sahibi Remzi Cenovadır.

1 Reyhan İsen, Ayşe Esra Kireççi, Balkanlarda Türk Çocuk Şiiri, Varlık Yayınları, İstanbul 2008. 2 http://sevinctomurcuk.com.mk/Home.aspx 330

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Derginin dış kapağı her- 35 zaman canlı resimlerle s“sl“d“r. Kapakta içeriğe ve derginin g“ndemine göre resimler kullanılır. Sevinçin sayfa sayısı genellikle sayfadır. Ön ve arka kapakta kuşe, iç sayfalarda ise birinci hamur kâğıt kullanılır.

Sevinç Dergisinin en önemli özelliği çocuk ve gençlik edebiyatı merkezli olmasıdır. Bu yaş gruplarına 3 hitap eden dergide farklı t“rlerden metinler yer alır. Derginin merkezinde pop“ler k“lt“r, edebî metinler ve bilgi içerikli metinler bulunur. Sevinç dergisi çocuk dergisi olması nedeniyle çocuklara hitap eden fotoğraf, karikat“r ve desenlerle renklendirilmiş4 yazılar kullanılmıştır. Şiir, hikâye, masal örnekleri tamamen çocuk ve gençlerin zihinsel d“zeylerine ve yaşlarına yöneliktir. Makedonya ve Kosovada yayınlanan çocuk dergileri şiir ağırlıklı dergilerdir. Dergide s“rekli şiir yazan şairler vardır. Bununla birlikte çocukların da şiirlerine yer verilir. Şiirler genellikle hece ölç“s“ ve serbest ölç“yle yazılır. Dergide genç şairlerin yanı sıra, Ş“kr“ Enis Reg“, Arife (ancı, Aka G“nd“z, Suat Eng“ll“, Ş“kr“ Ramo, Nusret Dişo Ülk“, Zeynel Beksaç, Orhan Seyfi Orhon, Ümit Yaşar Oğuzcan, Yalvaç Ural, Fahri Ali, (asan Ali Y“cel, Melih Cevdet Anday, Fazıl (“sn“ Dağlarca, Cevahir Selim, Ayt“l Akal gibi önemli şairlerin şiirlerine de yer verilmiştir. ed Sevinç dergisinde şiir dışında makale, masal, hikâye, deneme, gezi yazısı, röportaj, tiyatro, fıkra, bilmece, bulmaca, olmak “zere ebiyatımızın hemen hemen her t“r“ne yer verilir. Konu bakımından çeşitlilik arz etse de, derginin en önemli yazıları dil ve edebiyat “zerinedir.

Derginin çocuklara yönelik olması nedeniyle dili çok sade, yalın ve anlaşılırdır. Birkaç sayı dışında, t“m sayılarda karikat“rlere, bilmecelere, deyimlere, fıkralara yer verilir. Ayrıca az da olsa makale d“zeyinde bilimsel yazılar da vardır. mece Dergide yer alan böl“mler şunlardır: Ünl“ Kişiler Köşesi, Posterler, Gıcır Ali Köşesi, K“ç“k Sahne Köşesi, Oyun eğlence, bil köşesi, Okulları Geziyoruz Köşesi, (ikâye, Masal, Destan, Bilim Teknik, Sağlık, Spor, M“ziktir.

3 Salih Okumuş-Duygu Güner, “Makedonya'dan Uzanan Çocuk ve Gençlik eli: Sevinç (Şekil, Muhteva ve yazar kadrosu bakımından Bir İnceleme)”, Uluslararası Çocuk Edebiayatı Sempozyumu, Qafqas Üniveritesi, Bakü 2012. 4 Okumuş, Yön, (2012:410) 331

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Dergi, bazı aylarda özel sayı şeklinde yayımlanır. Nisan özel sayısı, Mayıs sayısı Gençlik ve Spor Bayramı özel sayısı, Aralık sayısı da Yılbaşı Özel sayısıdır.

Dergide çok sayıda isimle karşılaşılır. Ayrıca derginin şiir ve edebiyattan başka, tıptan resme, eğitimden turizme ve sağlığa kadar birçok alanla ilgili yazılar bulunur. Pek çok usta kalem yazıları ve şiirleriyle dergiyi destekler. Cahit Sıtkı Tarancı, Nusret Dişo Ülk“, Zeynel Beksaç, Ümit Yaşar Oğuzcan, Fahri Ali, Cevahir Selim, Ayt“l Akal gibi şiir alanında; Enver Baki, Recep Bugariç, Ömer Seyfettin, Behiç Duygulu hikâye alanında en çok yazı veren isimlerdir.

Sayfalarında başta şiir olmak “zere tarih, sağlık, spor, m“zik, eğitim gibi farklı alanlarda çeşitli yazılara yer verir. Çok sayıda genç/yeni kalem erbabının yetişmesinde önemli katkılarda bulunur. Sevinç Dergisi birçok şair ve yazarı bir araya getirerek çocukların her alanda gelişmesini öngör“r. Genç yeteneklerin yetiştirilmesi konusunda da önemli2. katkıları Tomurcuk vardır. Dergisi: -

Tomurcuk dergisi, yayın hayatına yılında başlar. tarihleri arasında fasılalı olarak yayımlanan Tomurcuk, bir dönem Birlik yayınevi b“nyesinde yayın hayatını s“rd“ren Sevinç dergisiyle birleşerek Sevinç&Tomurcuk adıyla da yayımlanır. Daha sonra yeniden yayın hayatına tek başına devam eder.

Tomurcuk dergisi, ana sınıfı ve ilkokul çağındaki çocuklara yönelik bir dergidir. Dergi çocukların eğitim hayatı için çok önemlidir. Milli benlik ve kimliğin g“çlenmesi için çok emek sarfeder. Ayrıca bölgedeki bir çok şair ve yazarın ilk eserleri de bu dergide yayınlanır. Derginin sahibi ve kurucusu Necati Tomurcuk, yayın hayatına yılının eyl“l ayında başlar. Zekeriyadır. Dergi ilkokul çağındaki çocukların T“rkçeyi doğru öğrenmeleri ve kullanmaları amacıyla çıkarılır. Aylık olarak yayımlanan dergi Temmuz ve Ağustos ayları hariç yılda sayı basılır.

Derginin kapağı o ayın konusuna göre resimlenir. Genellikle çok canlı bir resimleme kullanılır. Dergi k“ç“k çocukları esas aldığı için sayfa sayısı da çok fazla tutulmamıştır. (er ay sayfa olarak yayınlanır. bilmece- Dergide edebi t“r olarak en çok şiir kullanılmıştır. Kullanılan diğer t“rler arasında; hikâye, tiyatro, bulmaca ve fıkrayı saymak m“mk“nd“r. 332

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Tomurcuk Dergisinin en önemli özelliği çocuk- edebiyatı Dergimerkezli olmasıdır. İlkokul çağındaki çocuklara hitap eden dergide farklı t“rlerden metinler yer alır. Derginin merkezinde eğitim öğretim yer alır. eğitim dönemi içerisinde yılda genellikle sayı çıkar. Konular okul m“fredatına uygun seçilir. Eyl“l sayısı okulların açılmasılerinin konusunu bir okul işlerken (aziran sayısında5 tatil ve tatilde dikkat edilmesi gereken hususlar anlatılır. Tomurcuk adeta ilkokul öğrenci arkadaşı gibi vazife gör“r. Tomurcuk dergisi, şiir ağırlıklı bir dergidir. (ece ölç“s“ ve serbest ölç“yle yazılmış çok sayıda şiir görmek m“mk“nd“r. Dergide öğretmen ve öğrencilerin gönderdiği şiirlere yer verilmiştir. Ayrıca dergide genç şairlerin yanı sıra; Ş“kr“ Ramo, Nusret Dişo Ülk“, Necati HikmetZekeriya, Fahri Kaya, Cahit K“lebi, Behçet Kemal Çağlar,.6 Tevfik Fikret, Orhan Veli Kanık, Cahit Sıtkı Tarancı, Fazıl (“sn“ Dağlarca, Nazım gibi önemli şairlerin şiirlerine de yer verilmiştir Bu isimler arasında T“rkiye kökenli şairlerin isimleri dikkat çeker. Onlardan çok sayıda şiir okuyucuya ulaştırılır. Başta çocuklar olmak “zere bölgede yaşayan T“rk okuyucusu, Anadolu7 insanıyla ve burada gelişen T“rk edebiyatıyla tanıştırılır. Böylece çocukların zihnindeki anavatan kavramı da kuvvetlendirimiş olur. (ikâyeler, şiirden sonra en çok kullanılan t“rd“r.itimin Burada bir çocukların okuma alışkanlığı kazanmasından başka, onların eğitimi de basitdikkate ve alınır.sadedir. Ayrıca çocuklara yönelik yazma denemelri de eğ parçası olarak algılanır. (ikâyeler, kurgu ve anlatım bakımından oldukça

Dergideki hikâyeler/öyk“ler yerli ve yabancı olmak “zere iki başlık altında toplanabilir. Yerli öyk“ler daha çok Makedonya ve çevresinde yaşayan yazarlar tarafından kaleme alınan Bizim Eve Gel, Tuhaf Koku, Korku gibi öyk“lerdir. Ancak yerli hikâyelerin yanında, ait başka milletlere ait metinlerle de karşılaşırız. Bilhassa Azeri, Beyazrus, Çin, Afgan, Rus, Mısır, Suriye, Afrika, Moğol, Japon ve Sırp k“lt“r“ne halk hikâyelerine sık sık yer verilir. Bu bakımdan Kurnaz Maymun adlı Mısır halk hikâyesi önemli bir örnek olarak gösterilebilir. Şiir ve hikâye dışında masallara da ver verilir. Ayrıca dil, edebiyat, k“lt“r ve sanat alanında yazılan d“z yazılar da bulunmaktadır.

Tomurcuk, Makedonya T“rk çocuk edebiyatının kurulmasında son derece önemli bir yere sahip dergidir. Çocukların eğitimine yaptığı katkılar ile 5 Salih yeni Okumuş, kalemlerin Hakan Kaçar, yetişmesindeki Elif Kaçar, “Makedonya’da çabaları alkışlanmaya Türkçe Yayımlanan Bir Çocuk Dergisi: Tomurcuk”, Uluslararası Dil Edebiyat Konferansı, Bedér Üniversitesi, s.271, Tiran, 2013. 6 Okumuş-Kaçar, (2013:272 ) 7 Okumuş-Kaçar, (2013:272 ) 333

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

değerdir. Çok sayıdaki yerli yabancı şair ve yazarla çocukların d“ş“nce ve ruh d“nyasına misafir olmak “zere yola çıkan dergi, maalesef diğer dergilerin uğradığı akıbetten kurtulamaz. yılında yayımlanan son sayısıyla tozlu raflardaki yerini alır. b. Kosovada Yayinlanan Çocuk Dergileri: 1. Boncuk:

Boncuk, Tan gazetesinin yılından- itibaren bir ek olarak yayınladığı çocuk dergisidir. )lkokul . Sınıftan . sınıfa kadar olan öğrencileri hedef alir. Genellikle gazetenin . sayfalarında yer alır. olur.Boncuk, mizampaj bakımından sayfa ikiye ayrılarak basilir. Çocuk dergilerinin ebadi d“s“n“l“rse, Tomurcuk sayfalık bir hacime ulaşmış

Boncuk, kendi içerisinde çeştitli böl“mlere ayrılır. Ayrıca s“rekli devam eden bazı koşelere de sahiptir. Bunlar içerisinde; Sizden Gelenler, Calişkan Çocuklar, Dil Köşemiz ve önemli tarihleri anlatan köşeler bulunur. Bu köşelerde genellikle, başarılı okullar ve sınıflar tanıtılır, çocuklardan gelen şiir, hikâye ve diğer yazılara yer verilir, notları y“ksek olan çocuklar kisaca tanıtılır, yerel T“rkçede kullanılan yanlış ifadeler “zerinde durulur ve kelimelerin doğruları gösterilir. Çesitli fikralara da yer verilen dergide, Üsk“p, Kalkandelen ve Ohriden gelen yazıların çokluğu da dikkat çekmektedir.

Boncuk, Kosovada T“rkçe olarak yayınlananBoncuk, ilk çocuk dergisi Kuşun yayınlanmasına da ilham kaynağı olur. Çeşitli okul Kuş etkinlikleri, şiirler, öyk“ler, gezi notları gibi yazılar yayınlayan kapsamını genişleterek yılı Ocak ayında m“stakil bir dergi olan çocuk dergisine2. dön“ş“r.Kuş Dergisi: dergisi 1974-

Kuş yıllarında Kosova'da yayımlanan uzun soluklu bir çocuk dergisidir. Sayfalarında başta şiir olmak “zere eğitim, k“lt“r, edebiyat ve tarih gibi farklı alanlarda çeşitli yazılara yer verilir. Amacı çocukların eğitimine destek olmaktır. Dergide bir çok önemli isme rastlanır. Çocuklar için evlerde adeta bir okul kuran Tomurcuk, çok sayıda genç/yeni kalem erbabının yetişmesine de katkıda bulunur. n itibaren Tan gazetesinin iki Kuş, Kosovada yayınlanan ilk çocuk dergisidir.Boncuk Tan gazetesinin çocuk yayını olarak çıkar. yılında sayfası k“ç“k yaşlardaki çocuklara ayrılır. adı verilen bu böl“mde okul etkinlikleri, çocukların şiirleri, öyk“leri, gezi notları 334

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. sergilenir. Boncuk lan Kuş 8 kapsamını genişleterek yılı Ocak ayında m“stakil bir dergi o çocuk dergisine dön“ş“r.

Enver... Boncuk, Baki bu bug“ns“reci artıkşöyle daldananlatır: dala uçarak bilimden, fizikten, matematikten, d“nyanın değişik ulus ve halklarından, en ilginç kentlerinden, hayvanat d“nyasından, t“m ulus ve halklarımızın yazınından en seçkin, en değerli yazı, şiir, öyk“, röportaj, yazılar içine alıp, Kuş dergisine dönm“şt“. Böylelikle k“ç“klerimiz yeni bir bilgi kaynağına daha sahip oldu.9

Dergi, çocukların k“lt“rel alandaki eksikliklerini gidermek ve onların edebiyat d“nyasına adım atmalarını sağlamak amacındadır. Gerçek gayesi, yeni neslin yetişmesinde okula, öğretmenlere ve ailelere yardımcı olmaktır. Derginin yayın yönetmeni Nevzat (“daverdi, derginin amacını şu c“mlelerle açıklar: Derginin başlıca amacı eğitim ve öğretimdir. Ama bunun dışında çocuklar10 d“zeyinde toplum yazılarına da yer veriliyor. (erşeyden önce toplum çalışmaları içinde öğretmenlere-beyaz, bir 16 yardım olarak bunu d“ş“nm“şt“k. A formatında basılan derginin sayfası siyah sayfası ise renkli olmak “zere toplam sayfadan oluşur. Aylık olarak yayımlanan dergi, Temmuz ve Ağustos ayları hariç yılda veya sayı basılır. Bazı yıllar iki ay bir sayı olarak yayımlanır. Dergi, Priştinede basılır.

Tan Yayınları, dergiyi Kosova ve Makedonya'daki T“rkçe eğitim yapan b“t“n okullara dağıtarak b“y“k bir k“lt“r hizmeti sunar. Dergi kısa s“rede okuyucularının beğenisini kazanır, hatta okullarda yardımcı ders kitabı olarak kullanılır. Kuş, yalnız 11 Yugoslavyada değil Almanya, (ollanda, Mısır, ABD gibi “lkelerde yaşayan bölge insanının her ay sabırsızlıkla beklediği bir dergi olmuştur.

Kuş dergisi, de Yugoslavya dağıldıktan sonra maddi problemler yaşamaya başlar. Bazı aylar çıkarılamaz. da . sayısıyla yaşına girer, ancak bu sayı derginin son sayısı olur.

8 Salih Okumuş, Zabit Yön, “Kosova’da Türkçe Yayımlanan Bir Çocuk Dergisi: Kuş”, Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu, Cilt:II, s.2130, Niğde Üniversitesi, Niğde 2014. 9 Kuş, Sayı 5-6, Mayıs-Haziran 1979, s.5 10 Ali Sirmen, Kosova’da Türk Dili Ve Kültürü, Cumhuriyet Gazetesi, Röportaj, Türkiye 02.10.1981. 11 Kuş, Sayı:129, Nisan 1992, s.3 335

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Dergide en çok kullanılan edebi t“r, diğer çocuk dergilerinden biraz farklı olarak hikâyedir. Bunun dışında şiir, masal, tiyatro, çizgi roman, deneme, köşe yazısı gibi t“rlerin yanında çocuklara yönelik bulmacalar da bulunmaktadır. Ayrıca bazı pop“ler magazin haberlerine, spor, sağlık. Trafik, doğa olayları, fizik ve kimya konuları,12 hayvanlar alemi, mitolojik konular, “lke ve şehir tanıtımları, yazar, bilim adamı biyografileri gibi genel k“lt“r konularına da yer verilir.

Kuş dergisi Yugoslavya toplumunu oluşturan karma k“lt“r“n izlerini taşır. Kosova T“rklerinin geçmişi, örf ve adetleri, k“lt“r“, sanatı, bilhassa T“rkiye ile ilgili çeşitli yazılara yer verildiği gör“l“r. Bununla birlikte Yugoslavyayı oluşturan Sırp, (ırvat, Boşnak, Karadağlı, Sloven toplumunun özellikleri ve değerlerinin tanıtıldığı da gör“l“r. Derginin yazarları arasında sadece Yugoslavyada yaşayan yazar ve şairler değil, T“rkiyeden ve d“nya edebiyatından de yazar ve şairler bulunur.13 Derginin dikkat çeken bir özelliği de hikâye, masal, şiir gibi eserlerin temasına uygun çizimlerin ve resimlerin kalitesinin y“ksek olmasıdır.

Kuş dergisinde eserleri yayımlanan isimlerinden bazıları şunlardır:

Şairler arasında; Necati Zekeriya, Ş“kr“ Ramo, Nimetullah (afız, İlhami Emin, Nusret D“şo Ülk“, Arif Bozacı, İskender Muzbeğ, (asan Mercan, Osman Baymak, Zeynel Beksaç, Naim Şaban, Mehmet B“t“ç,i T“rkiyeden, Melih Cevdet Anday, Nazım (ikmet, Behçet Necatigil, Fazıl (“sn“ Dağlarca, Yalvaç Ural, talip Apaydın, Rıfkı Kaymaz, (asan Al y“cel, Namık Gökçay, B“lent- Ecevit, Mevlana İdris Zengin, Melih Cevdet Anday, Oktay Rıfat, Ziya Gökalp, Yugoslavyadan İsmet Bekriç, Zdravko Ostoyiç, Nasih Kapiçiç (açiç Bosna (ersek, Gregor Vitez, Zvonimir Balog (ırvatistan, France Filipiç, Niko Grantauer Slovenya, Dobrıca Eriç Sırbistan, Duşan Curişiç Karadağ, Vidoe Podgoreç Makedonya gibi şairlerin çeviri şiirleri yayımlanır. Tahir, Avni (ikaye yazarları: Fahri Kaya, Necati Zekeriya, Enver Baki, Ahmet S. İğciler, İskender Muzbeg, (asan Mercan, Alaettin Abdullah, S“reya Yusuf, Altay Suroy, Nusret Dişo Ülk“,Tarık Dursun K., Aziz Nesin, Bekir Yıldız, Selim İleri. r Diğer alanlarda ise, (“seyin S“leyman, Orhan Veli, La Fontene, Carlo Collodi, Grimm Kardeşler, Şerafettin Nebi, L“tf“ Seyfullah, Enve Baki, G“lten3. T“rkçem Nobırda, Dergisi:Dr. Salih T“rkyılmaz, Dr. Ahmet Sınavdır.

12 Okumuş-Yön, (2014:2137) 13 Okumuş-Yön, (2014: 2142) 336

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

yılında Kosovada ilk çocuk dergisi Kuş yayınlanır. Dergi yıllarca Kosovadaki T“rk çocuklarının vazgeçilmez bir alışkanlığı olur. Ancak yılında derginin faaliyetine son verilir. Bu alanda b“y“k bir boşluk doğar. Bu ihtiyacı karşılamak “zere, Kosova Çocuk K“lt“r“ ve Edebiyatı Araştırmaları Derneği KÇKEAD tarafından, Zeynel Beksaç yönetiminde T“rkçem çocuk dergisinin çıkarılmasına karar verilir. Ocak da yayın hayatına başlayan T“rkçem Dergisi, yılı, .sayısı ile yayın hayatına devam etmektedir. Yayın merkeziili Prizrendir. Dergi ilk sayılarında Çocuk Dergisi, sonraki sayılarında ise Aylık Pop“ler Çocuk Dergisi “nvanını kullanır. Balkanlarda Anad Zevkini Beraber Yaşatalım sloganıyla Kosovalı çocukların ilgiyle takip yapar.ettiği bir dergi olarak yoluna devam etmektedir. Sahibi ve yazı işleri m“d“rl“ğ“n“ Zeynel Beksaç, yayın koordinatörl“ğ“n“ Attila Beksaç

Derginin ebadı, A formatında olup sayfa olarak yayımlanır. Derginin dış kapak ve iç sayfaları çok renkli ve çok canlıdır. Kapakta, genel olarak T“rkçeyle ilgili ve ya çocukların hoşuna gidecek hayvan ve manzara resimleri ile bilgisayarda oluşturulmuş resimler ve14 çizimler kullanılır. T“rkçem dergisi bir çocuk dergisi olması nedeniyle derginin t“m tasarımlarında çocuk d“nyasına ait fiğ“rler ön plana çıkar. Dergide yer alan edebi t“r genel olarak şiir olmakla beraber hikâye, masal, tiyatro, mani gibi t“rlere de yer verilir. Kosovadaki eser veren şair ve yazarların bir çoğu bu dergide yer alır. T“rkiye ve diğer Balkan “lkelerinde de çok sayıda yazar ve şairin eserleri dergide yayınlanır. Ayrıca derginin sayfaları k“ç“k yazar ve şairlere de açıktır. Sizden Gelenler köşesinde her yaştaki çocuktan eser yayınlanır. Dergi, internet ortamında da yayınlanmaktadır. Ayrıca Facebook gibi sosyal medyada da çok takip edilen bir dergidir. T“rkçem dergisi, çocukların d“nyasına çok yönl“ olarak seslenmektedir. Çocuklarda T“rkçe zevkinin oluşmasına zemin- hazırlayan şiir, hikâye masal gibi edebi t“rlerin yanında öğrencilerin okulda faydalanabilecekleri bilgilere de genişçe yer verilir. Bilim teknoloji, bilgisayar, ansiklopedik bilgi, d“nyadan ilginç haberler,15 spor, beslenme, sağlık gibi genel bilgilerle beraber çocukların ilgiyle takip edecekleri bilmece, bulmaca gibi eğlence unsurlarına da yer verilir. Dergi, yayın hayatına başladığı dan bu yana, çocuk edebiyatının gelişmesine katkı sunanlara her yıl T“rkçem Dergisi Yılın Öd“n“n“ verir. Bu öd“l“ alanlar arasında, Mustafa Ruhi Şirin, Prof.Dr. Mustafa İsen, Yalvaç Ural, Mevlana İdris Zengin, Mevl“t Kaplan, G“lten 14 Salih Okumuş, Hasan H. Demir, Murat Çoban, “Kosova'da Yayımlanan Türkçe Gazete Ve Dergiler”, Hëna e Plotë “Beder” Universitesi, Uluslararası Dil ve Edebiyat Çalışmaları Konferansı, s.260, Tiran 2013. 15 Okumuş, (2013:261) 337

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Dayıoğlu, Fatih Erdoğan, Fahri Kaya, İlhami Emin gibi isimler yer alır. T“rkçem dergisi, birçok derginin yayın hayatını devam ettiremediği Kosovada çok önemli bir boşluğu doldurmaktadır. Dergi, son yıllarda, neredeyse tek başına Balkanlardaki T“rk çocuk edebiyatının4. Bahar devam Dergisi: etmesi adına da çok önemli bir misyonu y“r“tmektedir.

Bahar Dergisi, Nisan yılında yayın hayatına başlar. Bahar, Kosova T“rk Eğitim Derneği'nin KOTED bir yayınıdır. Çocuk ve K“lt“r Dergisi “nvanıyla yayınlanan derginin vizyonu,ellerine Kosova dergiyi T“rk çocuklarının hak16 ettikleri nitelikte bir dergi oluşturmak, misyonu ise Kosovada T“rkçe konuşan t“m çocukların ulaştırmaktır. T“rkçe eğitim gören öğrencilere eğlence yoluyla kimi bilgileri kazandırmak,17 yaşadıkları ortam ve koşullarda sahip oldukları kimlik bilincini canlı tutmak ve erdemli davranışlar kazandırmak amacınıBahar g“der. dergisini di

ğer çocuk dergilerinden farklı kılan; görsel tasarım bakımından göze hoş gelen, içerik bakımından merak uyandırıcı Prizrve hitap ettiği okuyucu kitlesi bakımından t“m çocukları kapsamasıdır. İlk sayının dağıtımını Yanovadan başlatıp T“rkçenin konuşulduğu en, Mamuşa, Dobırçan, Gilan, Priştine, Vıçıtıran, Mitroviça ve İpeke, Kosova dışında ise İstanbul ve Edirneye kadar ulaştırılır. -18.

Derginin, editörl“ğ“n“ İsa S“lçevsi, redaktörl“ğ“n“ sayılarda Nebahat S“lçevsi, ve . sayılarda ise, Esin (“daverdi yapar. Basım yeri Priştinedir.

Bahar Dergisi, aylık olarak yayımlanır. Dergi- eğitim öğretim yılı esas alınarak yıllık sayı olarak hazırlanır. Okulların tatil olduğu sayfaTemmuz mevcuttur. ve Ağustos Bahar, aylarında çıkarılmaz. Mayıs (aziran aylarında ise yılı hariç tek sayı olarak basılır. Bahar- dergisinin her sayısında sayı çıktıktan sonra yılının Aralık ayında –maddi imkânsızlıklar nedeniyle yayın hayatına son verir. ,

Bug“n“n çocuklarını; yarının gençleri, öğretmenleri, yöneticileri toplumun rehberleri olarak gör“r. Bu y“zden öğrencilere, bilimsel ve k“lt“rel gelişmeleri aktarmaya çalışır. Dergi okumayı sadece hoş vakit geçirmenin yanı sıra k“lt“rel ve d“ş“nsel anlamda kendini geliştirmek ve dar veya geniş çevremizde olup bitenleri takip etmek açısından da yararlı olarak görd“ğ“n“ ifade eder ve derginin içeriğini eğlence, bilgi ve

16 İsa Sülçevsi, Editörden, Bahar, Sayı 2, s.2, Mayıs 2007. 17 İsa Sülçevci, Editörden, Bahar, Sayı:1, s.2, Nisan 2007. 338

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 18 k“lt“r konularıyla zenginleştirmeye çalışır. yer verilir. Bahar Dergisinde genelde tanınmış yazarların şiirleri ve hikâyeleri yer alır. Anonim eserlere de b“y“k ölç“de Yazarların çoğu öğretmendir. Çocuklara özel hazırlanan Bahar çocuk dergisi öğretmenlerin de yardımıyla içerik olarak m“fredata uygun bir şekilde hazırlanır. Özellikle çocuklara edebiyatı sevdirmek için değişik yöntemlerden faydalanır. Ayrıca, dergiyle aynı adı taşıyan k“lt“r, sanat merkezinde bir k“t“phane bulunur. Öğrenciler, çocuklar hatta gençler buradan “cretsiz yayarlanır. Okul dışı eğitim faaliyetlerinin yanı sıra dil, boyama, bilgisayar ve19 başka kurslar d“zenlenir. B“t“n amaç bu yolla Kosovada T“rk bilincini genişletmek ve çocuklara Kosovanın çokulusluluğunu tanıtmaktır. - Bahar dergisininra, Bilmece- t“m sayıları incelendiğinde içeriğiyle ilgili aşağıda sıralanan başlıklar öne çıkar. Çizgi Roman, Kitap Tanıtımları, Şiir, Masallar, (ikâye, Fık Bulmaca, Ülke, Şehir, Mekan Tanıtımları, Çocuk Oyunları, Biyografi, Doğa ve Fen Bilimleri, Röportaj. Dergide bu böl“mlerden başka; Zeynepin G“nl“ğ“, Bilim Köşesi, Deney Yapalım, Garip Bilgiler, Dilbilgisi, Sağlık Köşesi, (ayatın İçinden, Okullarımız, Anı Defterinden, Trafik Köşesi, Atasözleri ve Deyimlerin (ikâyesi, TDK Bulmaca, Ayın Konusu, Eğlenceli Matematik, Uğurböceğim, Çevremiz, Tuncayın Laboratuvarından, Gramafon gibi böl“mler de yer alır. Bahar dergisi, takipçisi olan öğrencilerin dergiye yazı, şiir, hikaye, anı, gezi yazısı gibi t“rlerle destek olmasını ister. Öğrencilerden gelen bu eserlerin dergide yayımlanacağı sıklıkla duyurulur. Sizden Gelenler böl“m“ öğrenci yazar ve şairlere aittir. Başarılı öğrencilerle söyleşiler yapılır. Ayrıca Ayın Özeti Yarışmalar gibi etkinlikler d“zenlenir ve öd“ller dağıtılır. Bu yolla, öğrenciler, okumaya ve yazmaya teşvikrinde edilir. ve Dergi öğrencilerin farlılık arz eden bireysel ilgi ve gereksinimlerine yanıt verebilecek bir içeriğe sahiptir. Y“rekle belleklerinde sevgi, dostluk ve barış anlayışının gelişmesine katkı sağlar. Mantığını geliştirici, yeni bilgilere ve deneyimlere açık, dikkat20 çekici konular5. içerir. Diğer Çalışkanlık, Çocuk Dergileri: doğruluk, adalet, yardımseverlik, şefkat gibi evrensel ve ahlaki değerleri işler. İdeolojik fikirler dayatmaz.

Kosava ve Makedonyada yayınlanan çocuk dergileri sadece bunlarla sınırlı18 Salih değildir. Okumuş Burada-Zabit Yön, ele “Kosova’da alınan dergiler, Türkçe Yayımlanan yayın hayatını uzun Çocuk Dergisi: Bahar (Şekil, Muhteva Ve Yazar Kadrosu Açısından Bir İnceleme)”, Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Sempozyumu (UTEK), C.2, s.319, Burch Üniversitesi, Saraybosna 2013. 19 Yeni Dönem, Perşembe, s.16, 24 Ocak 2008. 20 Okumuş-Yön, (2013:326).

339

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. , takip edilen s“re devam ettiren ve okuyucu kitlesi tarafından beğenilen dergilerdir. Makedonyada yayın hayatına başlayan Birlik Yayınlarını Balkanlardaki T“rkçe yayın hayatı için başlangıç kabul edersek, bu yayından sonra çok sayıda bilim, k“lt“r, sanat, edebiyat ve çocuk dergileri bu coğrafyada yayın yapar. Bunlardan bazıları uzun soluklu olur bazıları ise kısa zaman içerisinde yayın hayatına son verilir. adlarini da zikretmek yerinde olacaktir. Kısa zaman da olsa yayınlanan İnci ve Filiz Cocuk dergilerinin ocuk

İnci: BAY Balkan Aydınlar ve Yazarlar derneğinin ç yayınıdır. Sahibi ve yazı işleri m“d“r“ yazar ve şair olan Osman Baymaktır. Balkan T“rk Edebiyatına çok önemli katkıları olan Osman Baymak, Bay ve Dost adlı iki dergi daha çıkarmaktadır. Bay dergisi K“lt“r, sanat, edebiyat içeriklidir ve yetişkinlere yöneliktir. Dost dergisinin hedef kitlesi ise gençlerdir.

Filiz Çocuk: yılında Zeynel Beksaç tarafından çocuk dergisi olarak yayınlanır. 3. Sonuç:

ld Bu çalışmada Makedonya ve Kosovada T“rkçe yayınlanan çocuk dergileri “zerinde durulmaya çalıştık. E e edilen sonuçları, konunun daha iyi anlaşılması ve okuyucuya yardımcı olması bakımından maddeler1. halinde vermeyi uygun gör“yoruz:

Dergiler, çocukların k“lt“rel alandaki eksikliklerini gidermek ve onların edebiyat d“nyasına adım atmalarını sağlamak amacındadır. Gerçek gayesi, yeni neslin yetişmesinde okula, öğretmenlere ve ailelere yardımcı2. olmaktır. Ayrıca ana dili öğretimi, kelime hazinesinin çoğaltılması, hayal g“c“ ve okuma alışkanlığı gibi konular ele alınır. Çocuk dergileri, Balkanlardaki T“rk çocuk edebiyatında edebî çalışmalara g“ç kazandırmıştır. Özellikle T“rkçe edebî çalışmaların sınırlandırıldığı3. dönemlerde Balkanlardaki T“rk edebiyatçıların s“reli yayınlardan yararlanarak faaliyetlerine devam ettiği gör“l“yor. Balkanlardaki T“rk edebiyatında çocuk hiç bir zaman ihmal edilmemiştir.4. (er dönemde çocuklarla ilgili edebi çalışmalar yapılmış. Bu alandaki en önemli çalışmalar ise çocuk dergileridir. Yugoslavyada yayınlanan çocuk dergileri hem çocuklara yönelik 5. eserler verirken hem de çocukların eserlerini yayınlayarak onların edebi açıdan gelişmesine yardımcı olmuştur. Dergiler, karma k“lt“r“n izlerini taşır. Kosova T“rklerinin geçmişi, örf ve adetleri, m“ziği, k“lt“r“, sanatı, bilhassa T“rkiye ile ilgili340

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

6. çeşitli yazılara yer verildiği gör“l“r. 7. Çocuk dergilerinde en çok kullanılan edebi t“r şiirdir. Sonra hikaye, masal, tiyatro, ninni, mani gibi t“rler kullanılır. Dergilerde geniş bir şair ve yazar kadrosu bulunur. Yugoslavyanın her yanından ve her milletten T“rk, Arnavut, Boşnak, verilir.Makedon ve Karadağlı şair ve yazarın eserleri çocuk dergilerinde yayınlanmıştır.8. Yayınlanan eserler arasında terc“me eserlere de yer

Çocuk dergilerinde yayımlanan şiir ve yazılar kadar, çizim ve desenler9. de önemlidir. B“t“n dergiler çocukların d“nyasını yakalamak için özel resimler, çizimler ve fig“rler kullanmışlardır. Dergiler aylık olarak çıkartılır. Ancak okul sezonunu esas aldıkları10 için. genellikle yılda on sayı çıkartılır. Çocuk dergileri Temmuz ve Ağustos aylarında yayınlanmaz. Makedonya ve Kosovada yayın yapan çocuk dergilerinin çoğu kapanmıştır. Dergilerin yayınlarını s“rd“rememesinin en önemli sebebi maddi imkânların yetersizliğidir. ar. Bilhassa Sonuç olarak denilebilir ki, Balkanlarda T“rkçe çocuk dergileri her zaman önemli bir ihtiyacı karşılamak “zere var oldul T“rk çocuklarının dil öğrenme, dil zevki oluşturma ve eser vermelerini sağlama adına çok b“y“k katkı sağladılar. Ancak devamlılık konusunda çok başarılı olamadılar. Ümit ederiz dergilerin maddi problemleri giderilirKaynakça: ve Balkanlardaki T“rk k“lt“r, sanat ve edebiyat ortamına geçmiştehttp://sevinctomurcuk.com.mk/Home.aspx yaptığı katkıları sunmaya devam ederler.

İsa S“lçevci, Editörden, Bahar, Sayı:, Nisan . İsa S“lçevsi, Editörden, Bahar, Sayı , Mayıs . İsen Reyhan, Kireççi Ayşe Esra, Balkanlarda T“rk Çocuk Şiiri, Varlık Yayınları, İstanbul . Kosova'da Kuş, Sayı:, Nisan . Okumuş Salih, Demir (asan, Çoban Murat, 2013.Yayımlanan T“rkçe Gazete Ve Dergiler, (ëna e Plotë Beder Universitesi, Uluslararası Dil ve Edebiyat Çalışmaları Konferansı, Tiran

Okumuş Salih, G“ner Duygu, Makedonya'dan Uzanan Çocuk ve Gençlik Eli: Sevinç Şekil, Muhteva ve Yazar Kadrosu Bakımından Bir İnceleme, Uluslararası Çocuk Edebiyatı Sempozyumu, Qafqas Üniveritesi, Bak“ . Okumuş Salih, Kaçar (akan, Kaçar Elif, Makedonyada T“rkçe Yayımlanan Bir Çocuk Dergisi: Tomurcuk, Uluslararası Dil Edebiyat Konferansı, Bedér Üniversitesi, Tiran, . 341

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Okumuş Salih, Yön Zabit, Kosovada T“rkçe Yayımlanan Bir Çocuk Dergisi: Kuş, Uluslararası T“rk D“nyası Araştırmaları Dergisi:Sempozyumu, Bahar Niğde ( Üniversitesi, Niğde . Okumuş Salih, Yön Zabit, Kosovada T“rkçe Yayımlanan ÇocukK), Şekil, Muhteva Ve Yazar Kadrosu Açısından Bir İnceleme, Uluslararası T“rk Dili ve Edebiyatı Sempozyumu UTE Burch Üniversitesi, Saraybosna . Sirmen, Ali, Kosovada T“rk Dili ve K“lt“r“, Cumhuriyet Gazetesi, Röportaj, T“rkiye ... Yeni Dönem, Perşembe, s., Ocak .

342

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

MAKEDONYADA TÜRKÇE YAY)MLANAN BİR EDEBİYAT DERGİSİ: SESLER

Şekil, MuhtevaAsoc.prof.Dr. ve Yazar Kadrosu Salih OKUMUŞ Açısından İnceleme Priştine Üniversitesi Filoloji Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi, Kosova

MA. Ayhan ALATAŞ H. Prishtina Üniversitesi, Filoloji Fakultesi, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yüksek Lisans Öğrencisi, Kosova.

ÖZET Sesler, Birlik Yayın Şirketi tarfından Üsk“pte T“rkçe yayımlanan bir edebiyat, sanat ve toplum dergisidir. 1965- tarihleri arasında, toplam sayı yayımlanır. Dergi, Balkan coğrafyasında yaşayan T“rk halkının edebi alandaki ihtiyaçlarını karşılamak ve yeni bir edebi nesil yetiştirmek amacıyla yola çıkar. Şiir, hikâye, deneme ve eleştiri gibi bir çok alanda yazılar yayımlar. Bilhassa folklor araştırmalarına önemli olç“de yer veren dergi, toplumsal konulara da uzak kalmaz. Bu yolla bir yandan Makedonya T“rklerinin geçmişi, örf“, adetleri, gelenekleri ve k“lt“r“n“ anlatarak yeni neslin yetişmesine katkıda bulunur, bir yandan da bu neslin ilk yazılarının ortaya çıkmasına zemin hazirlar. Bu çalışma ile amacımız, Makedonyada T“rkçe olarak yayımlanan Sesler Dergisini şekil, muhteva ve yazar kadrosu bakımından incelemektir. Anahtar Kelimeler: Sesler, Dergi, Makedonya, Edebiyat-Sanat, Şekil, Muhteva, Yazar Kadrosu

SUMMARY

A LITERATURE MAGAZINE PUBLISHED IN TURKISH IN MACEDONIA: SESLER (Analysis from the point of the structure, content and authors)

343

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Sesler was a literature, art and society magazine published in Turkish by Birlik Yayın Sirketi in Skopje. )t had issues between - 2001. The magazine set forth to address the need of literature for the Turks living in the Balkans and raise a new generation in the field of literature. It published articles in many fields of literature as poetry, narrative, essay and critique. It did not only give great importance to Balkan folklore studies in particular, but also dealt with social issues. In that way, while contributing to raise a new generation by giving voice to history, custom, folkway, tradition and culture of Macedonian Turks, it accommodated them to develop their early works. The authors purpose of this study is to analyze the magazine, Sesler, published in Turkish in Macedonia, from the point of structure, content and authors. Key Words: Sesler, Magazine, Macadonia, Literature-Art, Form, Content, Authors

. Giriş: Sesler Dergisi, 1965-

yılları arasında toplam sayı yayımlanan Balkanların en uzun soluklu dergisidir. yılının aralık Toplum-ayında ilk sayısını çıkarır. Bazı aylar, derginin basımında aksaklıklar gör“lse de, yılının Nisan aynına- kadar yayım hayatını s“rd“r“r. Sanat dergisi “nvanıyla yayım hayatına başlayan Sesler, . bulundugusayısından itibaren Makedonya kendisini ve Kosov K“lt“r Sanat dergisi olarak tanımlar. Eski Yugoslav coğrafyasında, daha cok T“rklerin yoğun olarak ada dağıtılır. T“rk aydınları arasında yaygın olarak okunan bu dergi, Balkan T“rk halkının milli benlik ve kimliklerinin g“çlenmesine katkıda bulunma amacındadır. Dergide şiir, hikâye, deneme, köşe yazısı gibi t“rler yanında bibiliyografya çalışmaları da bulur. Öte yandan bazı pop“ler yabancı yazarların çevirilerine de yer verilir. Dergi karma k“lt“r“n izlerini taşır. Kosova T“rklerinin geçmişi, örf ve adetleri, k“lt“r“, sanatı, bilhassa T“rkiye ile ilgili çeşitli2. yazılara Sesler Dergisininyer verildiği gör“l“r. Şekil Muhteva ve Yazar Kadrosu Bakımından İncelenmesi: a. Sesler Dergisinin Kimlik Bilgileri: 1965- - yılları arsında toplam sayıya ulaşan Sesler, aylara göre değişse de sayfa civarındadır. Derginin hangi yılda çıktığı ve kaçıncı sayısı olduğu derginin ön kapağında, ilk sayfasında ve k“nye bilgilerinin bulunduğu sayfada gösterilir. K“nyede yıl, sayı, ay, sahibi, yönetmen, ve iletişim gibi daha detaylı bilgilere yer verilir. Derginin ilk yönetim kurulu başkanı Fahri Kayadır. . sayıdan itibaren yönetim kurulu başkanılığını Kamuran Tahir, . sayıdan sonra344

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. ise, Ş“kr“ Ramo “stlenir. . sayıdan sonra yönetim kurulu başkanının ismine yer verilmez. Derginin ilk yönetim kurulu “yeleri, İlhami Emin, Kemal Lila Lidiya Yaşar, Necati Zekeriya, N. Dişo Ülk“, S“reyya Yusuf, Şerafettin Nebi ve Ş“kr“ Ramodur. . Sayıya kadar bu “yeler Hasangörevlerine Mercan devam g eder. . Sayıdan . Sayıya kadar isim belirtilmez. Ardından, (urşit Rifat, İsmail Zekeriya, Avni Eng“ll“, Mustafa Yaşar ve örev yapar. Derginin yçnetim kurulu “yeleri zaman zaman değişmekle birlikte bazı “yeler hiç değişmeden görevlerine defadevam d eder. Son sayılarda ise, bu görevi Nikola Tasev tek başına ismiy“r“t“r. belirtilmez. Yönetim kurulu “yeleri, derginin yayın hayati boyunca onaltı eğişir. sayının tanesinde ise, yönetim kurulu “yelerinin

Derginin ilk editor“ Nusret Dişo Ülk“d“r. Ülk“, derginin ilk sayısının editörl“ğ“n“ “stlenir. . sayıdan . Sayıya- kadar herhangi bir editör ismi belirtilmez. . sayıdan . sayıya kadar Remziye Hayrullah;Morina, G“lseren 235- (ayrullah ikilisinin ismi verilir.- . sayılarda ise, G.Halim Talip G. R. Hayrullah; Morina ve 277- A. Alinin ismi geçer. . sayıda G. Talip, G. . sayılarda G. Talip; . sayılarda G. Talip, G. . sayılarda ise, G. Talip, G. (ayrullah derginin editörl“ğ“n“ “stlenirler. . sayıdan son sayıya kadar yine editör“n ismi verilmez. Yazı işleri kurulu başkanlığına ilk İlhami Emin getirilir. Daha sonra Fahri Kaya, S“reyya Yusuf, Necati Zekeriya, Ş“kr“ Ramo, Arif Ago, (asan Mercan, Alaettin Tahir, Suat Eng“ll“, Fahri Ali, Vefki (asan, Avni Abdullah ve Drita Karahasan derginin farklı sayılarında yazı işleri kurulu başkanlığı görevinde bulunurlar. Kapak d“zeni ve teknik sorumluların isimleri . sayıdan sonra k“nyede verilmeye başlanmıştır. İsmet Ramiçeviç, Nur Gökbulut, L.G“zelova, Asım Y“celsoy, Bilal Erdoğan, Ayşeg“l İ. Drahşan, Mustafa Asım, Bedi İbrahim, Petar Ramiçeviç isimleri geçen kişilerdir. Derginin son sayfasında basıldığı yer, fiyatı,-Makedonya banka olarak hesap numarası ve adres bilgilerine yer verilir. . sayıya kadar basıldığı yer ve basıldığı yerin adresi Nova Makedonya, Üsk“p gösterilir. Bu sayıdan son sayıya kadar Reçatnica BEEO N)P RO Nova Makedonya, Üsk“p şeklinde gösterilir. Yazışma adres bilgileri SESLER NİP Nova Makedoniya Mito (acivasilev – Yasmin- bb. şeklinde verilir.-15 1. Sesler dergisinin- İlk sayısında fiyatı- dinar olarak gösterilir. Bu fiyatlandırma . sayıya kadar aynıdır. . sayılar , sayılar , . sayılar , . sayılar- dinardir. -251. Yıllık abone “creti ise,- dinar olarak verilir. Derginin fiyati . sayıdan sonra tekrar asağiya çekilir. Buna göre, . sayılar , sayılar , . sayılar ise, dinardan satışa sunulur. 345

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

601 Dergiye abone olanlar için banka hesap numarası da verilmiştir. Banka hesab numarası – – d“r. Derginin gibidir: basım 1adresi ise Nova Makedoniya Üsk“p olarak verilir. YıllıDerginin kimlik bilgilerini gösteren tablo aşağıdaki k abo Yöne Yazı ne Say tim Yönetim İşleri Yazı “cre ı Basıldı Kuru Kurulu Kuru İşleri ti Editör Kapak Ara ğı Yer lu Üyeleri lu Kurulu (Din d“zeni lğı Başk Başk Üyeleri ar ve anı anı Cins teknik inde Sorum n) lu

Emin, Kemalİlhami Lila Lidiya Emin İlhamiFahri Nova Necati Kaya 1 - Maked Fahri ZekeriyaYaşar N. 15 i 19 onya Kaya Zekeriy İlhamEmin N. Dişo a N. Dişo Ülk“ S. Yusuf Üsk“p YusufÜlk“ S“reyya Ramo Ş“kr“ ŞerafettinRamo Nebi Ş“kr“ Emin, Kemalİlhami Lila Lidiya Emin İlhamiFahri Nova Necati Kaya Maked Fahri ZekeriyaYaşar Fahri N. 20 15 Kaya Kaya Zekeriy N.Dişo a onyaÜs N. Dişo Ülk“ S. Yusuf k“p YusufÜlk“ S“reyya Ramo Ş“kr“ ŞerafettinRamo Nebi Ş“kr“ Nova Emin Emin Maked Fahri Kemalİlhami Lila İlhamiFahri 21 15 ya Kaya Lidiya Kaya S“reyYusuf N.Dişo N. onyaÜs Necati Ülk“ Zekeriy k“p Yaşar 1 Künye bilgileri değişmeyen sayılar aralığına göre verilmiştir. 346

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Zekeriya a S. Yusuf

N. Dişo Ramo YusufÜlk“ Ş“kr“ S“reyya

ŞerafettinRamo Nebi Ş“kr“ Emin Kemalİlhami Lila Lidiya Emin İlhamiFahri Nova Necati Necat Kaya 22- Maked Fahri ZekeriyaYaşar i N. 15 23 onya Kaya Zeker Zekeriy N.Dişo iya a N. Dişo Ülk“ S. Yusuf Üsk“p YusufÜlk“ S“reyya Ramo Ş“kr“ ŞerafettinRamo Nebi Ş“kr“ Emin Kemalİlhami Lila Lidiya Fahri Nova Necati Kaya 24- Maked Fahri ZekeriyaYaşar N. 15 25 onya Kaya Nusret Ramo Zekeriy N.Dişo Ş“kr“ a S. Ülk“ Yusuf Üsk“p DişoYusuf Ülk“ S“reyya

ŞerafettinRamo Nebi Ş“kr“ Emin Kemalİlhami Lila Lidiya

Fahri Nova Necati Necat Kaya Maked Fahri ZekeriyaYaşar i 26 15 Kaya Zeker N.Dişo Ramo S. iya Ş“kr“ onyaÜs N. Dişo Ülk“ Yusuf k“p YusufÜlk“ S“reyya

ŞerafettinRamo Nova Nebi Ş“kr“ Maked Fahri Emin Emin 27 15 i Kaya Kemalİlhami Lila İlhamiFahri İlhamEmin Lidiya N. Dişo Kaya onyaÜs Ülk“ k“p 347

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. N. Necati Zekeriy ZekeriyaYaşar a S. Yusuf

N. Dişo Ramo YusufÜlk“ Ş“kr“ S“reyya

ŞerafettinRamo Nebi Ş“kr“ Emin Kemalİlhami Lila Lidiya N. Nova Zekeriy Maked Fahri Necati Fahri a 28 15 onya, Kaya ZekeriyaYaşar Kaya S. Yusuf

Yusuf Ramo Üsk“p S“reyya Ş“kr“

ŞerafettinRamo Nebi Ş“kr“ Emin Kemalİlhami Lila Lidiya Fahri Nova Necati Necat Kaya Maked Fahri ZekeriyaYaşar i 29 15 S. Yusuf Kaya Zeker iya onyaÜs N. Dişo Ramo Ş“kr“ k“p YusufÜlk“ S“reyya

ŞerafettinRamo Nebi Ş“kr“ Emin Kemalİlhami Lila Lidiya Fahri Nova Necati Kaya 30- Maked Fahri ZekeriyaYaşar N. 15 ya 31 Kaya Zekeriy S“reyYusuf

onyaÜs N. Dişo Ramo k“p YusufÜlk“ a Ş“kr“ S“reyya

ŞerafettinRamo Nova Nebi Ş“kr“ Necat Fahri Maked Fahri Emin i Kaya 32 15 Kaya Kemalİlhami Lila Zeker S. Yusuf Lidiya iya onyaÜs k“p Ş“kr“ 348

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Ramo Necati ZekeriyaYaşar

N. Dişo YusufÜlk“ S“reyya

ŞerafettinRamo Nebi Ş“kr“ Emin Kemalİlhami Lila Lidiya N. Nova Necati Zekeriy 33- Maked Fahri ZekeriyaYaşar Fahri a 15 34 onya Kaya Kaya S. Yusuf

N. Dişo Ramo Üsk“p YusufÜlk“ Ş“kr“ S“reyya

ŞerafettinRamo Nebi Ş“kr“ Emin Kemalİlhami Lila Lidiya Fahri Nova Necati Necat Kaya Maked Fahri ZekeriyaYaşar i 35 15 S. Yusuf on Kaya Zeker iya yaÜs N. Dişo Ramo Ş“kr“ k“p YusufÜlk“ S“reyya

ŞerafettinRamo Nebi Ş“kr“ Emin Kemalİlhami Lila Lidiya Fahri Nova Necati Kaya 36- Maked Fahri ZekeriyaYaşar N. 15 ya 37 Kaya Zekeriy S“reyYusuf

onyaÜs N. Dişo Ramo k“p YusufÜlk“ a Ş“kr“ S“reyya

ŞerafettinRamo Nova Fahri Nebi Ş“kr“ Fahri 38 15 Maked Kaya Emin ya Kaya İlhami S“rey 349

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. onya Kemal Lila Yusuf N. Lidiya Zekeriy

Üsk“p Necati Ramo ZekeriyaYaşar a Ş“kr“

N. Dişo YusufÜlk“ S“reyya

ŞerafettinRamo Nebi Ş“kr“ Emin Kemalİlhami Lila Lidiya N. Nova Necati Zekeriy 39- Maked Fahri ZekeriyaYaşar Fahri a 15 40 Kaya Kaya S. Yusuf

onyaÜs N. Dişo Ramo k“p YusufÜlk“ Ş“kr“ S“reyya

ŞerafettinRamo Nebi Ş“kr“ Emin Kemalİlhami Lila Lidiya Fahri Nova Necati Necat Kaya Maked Fahri ZekeriyaYaşar i 41 15 S. Yusuf Kaya Zeker iya onyaÜs N. Dişo Ramo Ş“kr“ k“p YusufÜlk“ S“reyya

ŞerafettinRamo Nebi Ş“kr“ Emin Kemalİlhami Lila Lidiya N. Nova Necati Zekeriy Maked Fahri ZekeriyaYaşar Fahri a 42 15 Kaya Kaya S. Yusuf

onyaÜs N. Dişo Ramo k“p YusufÜlk“ Ş“kr“ S“reyya

ŞerafettinRamo Nebi Ş“kr“ 350

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Emin Kemalİlhami Lila Lidiya N. Nova Necati Zekeriy Maked Fahri ZekeriyaYaşar a 43 15 Kaya Ramo S. Yusuf Ş“kr“ Fahri onyaÜs SN. Dişo Kaya k“p YusufÜlk“ “reyya

ŞerafettinRamo Nebi Ş“kr“ Emin Kemalİlhami Lila Lidiya N. Nova Necati Zekeriy Maked Fahri ZekeriyaYaşar Fahri a 44 15 Kaya Kaya S. Yusuf

onyaÜs N. Dişo Ramo k“p YusufÜlk“ Ş“kr“ S“reyya

ŞerafettinRamo Nebi Ş“kr“ Emin Kemalİlhami Lila Lidiya Fahri Nova Necati Necat Kaya Maked Fahri ZekeriyaYaşar i 45 15 S. Yusuf Kaya Zeker iya onyaÜs N. Dişo Ramo Ş“kr“ k“p YusufÜlk“ S“reyya

ŞerafettinRamo Nebi Ş“kr“ Emin Kemalİlhami Lila Lidiya Fahri Nova Kaya Maked Fahri Necati N. 46 15 ya Kaya ZekeriyaYaşar Zekeriy S“reyYusuf

onyaÜs Ramo k“p N. Dişo a Ş“kr“ YusufÜlk“ S“reyya

Şerafettin 351

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Ramo Nebi Ş“kr“ Emin Kemalİlhami Lila Lidiya N. Nova Necati Zekeriy 47- Maked Fahri ZeYaşarkeriya Fahri a 15 48 Kaya Kaya S. Yusuf

onyaÜs N. Dişo Ramo k“p YusufÜlk“ Ş“kr“ S“reyya

ŞerafettinRamo Nebi Ş“kr“ Emin Kemalİlhami Lila Lidiya N. Nova Necati Zekeriy Maked Fahri ZekeriyaYaşar Fahri a 48 15 Kaya Kaya S. Yusuf

onyaÜs N. Dişo Ramo k“p YusufÜlk“ Ş“kr“ S“reyya

ŞerafettinRamo Nebi Ş“kr“ Emin Kemalİlhami Lila Lidiya Fahri Nova Necati Necat Kaya Maked Fahri ZekeriyaYaşar i 49 15 Kaya Zeker Ramo S. iya Ş“kr“ onyaÜs N. Dişo Yusuf k“p YusufÜlk“ S“reyya

ŞerafettinRamo Nebi Ş“kr“ Emin Kemalİlhami Lila Fahri Nova Lidiya Kaya Maked Fahri N. 50 15 Kaya Necati Ramo Zekeriy ZekeriyaYaşar Ş“kr“ a onyaÜs S. Yusuf k“p N. Dişo Ülk“ S“reyya 352

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Yusuf

ŞerafettinRamo Nebi Ş“kr“ Emin Kemalİlhami Lila Lidiya N. Nova Necati Zekeriy Maked Fahri ZekeriyaYaşar Fahri a 51 15 Kaya Kaya S. Yusuf

onyaÜs N. Dişo Ramo k“p YusufÜlk“ Ş“kr“ S“reyya

ŞerafettinRamo Nebi Ş“kr“ Emin Kemalİlhami Lila Lidiya Fahri Nova Necati Necat Kaya Maked Fahri ZekeriyaYaşar i 52 15 Kaya Zeker Ramo S. iya Ş“kr“ onyaÜs N. Dişo Yusuf k“p YusufÜlk“ S“reyya

ŞerafettinRamo Nebi Ş“kr“ Emin Kemalİlhami Lila Lidiya Fahri Nova Necati Necat Kaya Maked Fahri ZekeriyaYaşar i 53 15 Kaya Zeker Ramo S. iya Ş“kr“ onyaÜs N. Dişo Yusuf k“p YusufÜlk“ S“reyya

ŞerafettinRamo Nebi Ş“kr“ Emin N. Nova Kemalİlhami Lila Zekeriy 54- Maked Fahri Lidiya Fahri a 15 68 Kaya Kaya S. Yusuf Necati onyaÜs ZekeriyaYaşar Ramo k“p Ş“kr“

N. Dişo 353

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

YusufÜlk“ S“reyya

ŞerafettinRamo Nebi Ş“kr“ Fahri Nova Kaya Maked K. Arif 69 15 Tahir Ago N.DişoSuat onyaÜs Ülk“ k“p Arif Ago Eng“ll“Fahri Nova Hasa Kaya Maked K. n 70 15 Tahir Merc

an N.Dişo onyaÜs Suat Ülk“ k“p Arif Ago Eng“ll“Fahri Nova Hasa Kaya Maked K.Ta n 71 15 hir Merc

an N.Dişo onyaÜs Suat Ülk“ k“p Nova H. Alaet 72- Maked K. Eng“ll“Mercan 15 tin 81 Tahir Fahri Tahir Kaya onyaÜsNova 82- Makedk“p K. 15 i 88 Tahir İlhamEmin

onyaÜs k“p Rifat (urşit Nova Zekeriya 89- Maked İsmailAvni 15 i 106 onya Ramo İlhamEmin Ş“kr“ Mustafa Eng“ll“ Üsk“p Hasan MercanYaşar

Rifat (urşit Nova Zekeriya 107 Maked İsmailAvni - 20 i onya Ramo 111 İlhamEmin Ş“kr“ Mustafa Eng“ll“ Üsk“p Hasan MercanYaşar 354

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. V. Apostolski Arif Ago

Emin İlhami Nova Ramo 112 Rifat Maked Ş“kr“Fahri - 20 (urşit i Ramo Kaya 113 Zekeriya İlhamEmin Ş“kr“ Hilat İsmailAvni onyaÜs Selim k“p Eng M. Karahasan“ll“ Hasan Mercan

Rifat (urşit Nova Zekeriya 114 Maked İsmailAvni - 50 i onya Ramo 115 İlhamEmin Ş“kr“ Mustafa Eng“ll“ Üsk“p Hasan MercanYaşar V. Apostolski Arif Ago

Emin İlhami Ramo Nova Ş“kr“Fahri 116 Rifat Maked Kaya - 50 (urşit i onya Ramo Hilat 119 Zekeriya İlhamEmin Ş“kr“ Selim İsmailAvni

Üsk“p Emin M. İlhami KarahasanEng“ll“ Hasan Mercan V. Apostolski Arif Ago

Emin Nova İlhami Ramo Maked Rifat Ş“kr“Fahri 120 50 i Ramo (urşit Kaya İlhamEmin Ş“kr“ Zekeriya Hilat onyaÜs İsmailAvni Selim k“p M. KarahasanEng“ll“ Hasan 355

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Mercan V. Apostolski Arif Ago

Emin İlhami Ramo Nova Ş“kr“Fahri Rifat Maked Fahri Kaya 121 50 (urşit onya Ramo Ali Hilat Zekeriya Ş“kr“ Selim İsmailAvni

Üsk“p Emin M. İlhami KarahasanEng“ll“ Hasan Mercan V. Apostolski Arif Ago

Emin Ramo İlhami Ş“kr“Fahri Nova 122 Rifat Suat Kaya Maked - 50 (urşit Hilat onya Ramo 143 Zekeriya Selim Ş“kr“ İsmailAvni Eng“l l“ Üsk“p Emin M. Arifİlhami Ago KarahasanEng“ll“ Hasan Mercan V. Apostolski Arif Ago

Emin İlhami Zekeriya İsmailAvni

Ramo Nova M. 145 Ş“kr“Fahri Maked KarahasanEng“ll“ - 50 i Kaya onya Ramo Hasan 147 İlhamEmin Hilat Ş“kr“ Mercan Selim Arif Ago Üsk“p Ramo Ş“kr“Erol Hayrettin Hamdi Hasan S. Yanevski Adem Gaytani

356

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. V. Apostolski Arif Ago

Emin İlhami Zekeriya İsmailAvni

Ramo Nova M. Vefki Ş“kr“Fahri Maked KarahasanEng“ll“ 148 50 Hasa Kaya Ramo Hasan n Hilat Ş“kr“ Mercan onyaÜs Selim Arif Ago k“p Ramo Ş“kr“ Erol Hayrettin Hamdi Hasan S. Yanevski Adem Gaytani V. Apostolski Arif Ago

Emin İlhami Zekeriya İsmailAvni

Ramo Nova M. 149 Ş“kr“Fahri Maked KarahasanEng“ll“ - 50 i Kaya onya Ramo Hasan 151 İlhamEmin Hilat Ş“kr“ Mercan Selim Arif Ago Üsk“p Ramo Ş“kr“Erol Hayrettin Hamdi Hasan S. Yanevski Adem Gaytani V. Apostolski Arif Ago Ramo Nova 152 Ş“kr“Fahri Maked Emin - 100 i Kaya onya Ramo İlhami 156 İlhamEmin Hilat Ş“kr“ Zekeriya Selim İsmailAvni Arif Ago Üsk“p M. Eng“ll“ 357

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Karahasan Hasan Mercan

Ramo Ş“kr“Erol Hayrettin Hamdi Hasan S. Yanevski Adem Gaytani V. Apostolski Arif Ago

Emin İlhami Zekeriya İsmailAvni

Ramo Nova M. Vefki Ş“kr“Fahri Maked KarahasanEng“ll“ 157 100 Hasa Kaya Ramo Hasan n Hilat Ş“kr“ Mercan onyaÜs Selim Arif Ago k“p Ramo Ş“kr“Erol Hayrettin Hamdi Hasan S. Yanevski Adem Gaytani V. Apostolski Arif Ago

Emin İlhami Zekeriya İsmailAvni Ramo Nova 158 Ş“kr“Fahri Maked M. - 100 i Kaya onya Ramo KarahasanEng“ll“ 159 İlhamEmin Hilat Ş“kr“ Hasan Selim Mercan Üsk“p Arif Ago Ramo Ş“kr“Erol Hayrettin Hamdi Hasan S. Yanevski 358

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Adem Gaytani V. Apostolski Arif Ago

Emin İlhami Zekeriya İsmailAvni

Ramo Nova M. 160 Ş“kr“Fahri Maked KarahasanEng“ll“ - 100 i Kaya Ramo Hasan 161 İlhamEmin Hilat Ş“kr“ Mercan onyaÜs Selim Arif Ago k“p Ramo Ş“kr“Erol Hayrettin Hamdi Hasan S. Yanevski Adem Gaytani V. Apostolski Arif Ago

Emin İlhami Zekeriya İsmailAvni Ramo

Ş“kr“Fahri Nova M. 162 Suat Kaya Maked KarahasanEng“ll“ - 100 Hilat onya Ramo Hasan 173 Ş“kr“ Selim Mercan Eng“l l“ Emin Üsk“p Ramo Arifİlhami Ago Ş“kr“Erol Hayrettin Hamdi Hasan S. Yanevski Adem Gaytani

Mihalov Ramo Nova Pançe 174 Suat Ş“kr“Fahri Maked - 100 Kaya Ramo Vanço 176 Vefki Ş“kr“ BoşkovEmin Eng“l Hasan onyaÜs İlhamiMilka l“ A. Tahir k“p Zdraveva 359

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Avni

Suat Eng“ll“ Vefki Eng“ll“Hasan Salaettin Bilal Firuz Demir M. Alu

Mihalovşevski Pançe

Vanço BoşkovEmin İlhamiMilka Ramo Zdraveva Ş“kr“Fahri Nova 177 Avni Suat Kaya Maked - 100 Hilat onya Ramo 181 Ş“kr“ Suat Selim Eng“ll“ Eng“l l“ Üsk“p Vefki Emin Eng“ll“Hasan Arifİlhami Ago Salaettin Bilal Firuz Demir M.

AluşevskiMihalov Pançe

Vanço BoşkovEmin İlhamiMilka Ramo Zdraveva Ş“kr“Fahri Nova 182 Avni R.Morina Suat Kaya Maked - 200 G.Hayrull Hilat Ramo 200 Ş“kr“ Suat ah Selim Eng“ll“ Eng“l onyaÜs l“ k“p Vefki Emin Eng“ll“Hasan Arifİlhami Ago Salaettin Bilal Firuz Demir M.

R. R. Nova 201 OgnyanovsAluşevski Morina Suat Rifat Maked - 200 G. (urşitR. Ramo 210 Ş“kr“ Emin Suat Hayrulla ki İlhami Eng“l onyaÜs h l“ Bugariç k“p Eng“ll“ İrfan 360

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Vefki Bellur Hasan Vefki Hasan Belnur Recepİrfan

Hamdi BugariçHasan Emin Salih Vlado

Fahri B.İvanovskiNurettin R. Ognyanovs

Emin ki Suatİlhami

Vefki ca Rifat Eng“ll“Hasan R. ReçatniBEEO (urşitR. 211 Morina Suat NIP RO - 200 Belnur G. Nova Ramo 221 Recepİrfan Hayrulla Maked Ş“kr“ BugariçBellur h Eng“l Vefkiİrfan Hamdi l“ Bugariç Hasan onyaÜs Hasan k“p Emin Salih Vlado

Fahri B.Nurettinİvanovski R.Ognyano

Emin vskiSuat İlhami

Vefki ca Eng“ll“Hasan Rifat R. ReçatniBEEO n (urşit R. 222 Morina Suat NIP RO Belnur - 200 G. Nova Recepİrfa 229 Hayrulla Bugariç Maked Eng“l Bellur h İrfan Hamdi l“ Vefki BugariçHasan Hasan onyaÜs Emin Salih k“p Vlado

Fahri B.Nurettinİvanovski R. G. Talip 230 Suat ca Ognyanovs R. - 200 ReçatniBEEO ki Drita Morina 233 NIP RO Karahasan Eng“l l“ Abd“l Ali 361

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Nova Maked Rifat (urşitYusuf Hamza onyaÜs Vasil k“p Totinovski Sena Arif Recep

Atilla Bugariç

SabitKlinçe yusuf İsaSuat Emin

P. Eng“ll“ ski Drita KarahasanKolemişev

Rifat Rifat (urşitYusuf ca (urşitR. Hamza ReçatniBEEO Vasil G. Talip Suat NIP RO 234 200 Totinovski G. Nova BugariçBellur Sena Arif Hayrulla Maked İrfanSuat Recep h Eng“l onya l“ D.Karah Atilla Eng“ll“ Bugariç asan Üsk“p

SabitKlinçe yusuf İsaSuat Emin

P. Eng“ll“ ski Drita KarahasanKolemişev

Rifat (urşitYusuf ca Hamza ReçatniBEEO 235 V. Suat NIP RO - 200 Totinovski Nova Talip 236 Sena Arif Maked G“listan Recep Eng“l l“

onyaÜs Atilla Bugariç k“p

SabitKlinçe yusuf İsaSuat Emin

Eng“ll“ 362

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

vsi P.KolemişeDrita Karahasan

Rifat (urşitYusuf R. ca Hamza ReçatniBEEO 237 Vasil Avni A. Tahir NIP RO - 2 Totinovski Abdu AvniEngBugariç Nova Talip 243 Sena Arif llah Maked G“listan Recep D.Karah o asan“ll“

nyaÜs Atilla Bugariç k“p

SabitKlinçe yusuf İsaSuat Emin

vskiEng“ll“ Drita P.KolemişeKarahasan

Rifat R (urşitYusuf R. ca Hamza

BEEOeçatni V. 244 Avni A. Tahir NIP RO Totinovski - 10 Abdu AvniEngBugariç Nova Sena Arif Talip 251 llah Maked Recep G“listan D.Karah asan“ll“ Atilla onyaÜs Bugariç k“p SabitKlinçe yusuf İsaAvni Emin Abdullah

vski P.KolemişeD.Karahas

Rifat anYusuf (urşit R. ca Hamza Bug ReçatniBEEO 252 V. Avni A. Tahir NIP RO - 50 Totinovski Abdu AvniEngariç Nova Talip 271 Sena Arif llah Maked G“listan Recep D.Karah asan“ll“

onyaÜs Atilla Bugariç k“p E.Sabit Klinçeyusuf İsa Avni 363

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Abdullah

ca G. Talip ReçatniBEEO 272 G. Halim NIP RO - 50 G. Nova 276 Hayrulla Maked h

onyaÜs k“pca ReçatniBEEO G. Talip 277 NIP RO G. Fahri - 50 Nova Hayrulla Ali 300 Maked h

onyaÜsatni k“pca ReçBEEO G. Talip 301 NIP RO G. Fahri ile 50 Nova Hayrulla Ali 311 Maked h İ.Ramiç eviç

onyaÜs k“pca ReçatniBEEO G. Talip 312 NIP RO G. Fahri - 50 İ. Nova Hayrulla Ali 313 Ramiçe Maked h viçut N. Gökbul

onyaÜs k“pca ReçatniBEEO G. Talip 314 NIP RO G. Fahri - 50 Nova Hayrulla Ali 315 İ. Maked h Ramiçe viç

onyaÜs k“pca ReçatniBEEO G. Talip 316 NIP RO G. Fahri - 50 İ. Nova Hayrulla Ali 317 Ramiçe Maked h viçva L. onya G“zelo

318 G. Talip Fahri 50 - Üsk“pca G. Ali Reçatni İ. Ramiçe364

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 319 BEEO Hayrulla NIP RO h Nova viçn B. Maked Erdoğa

onyaÜs k“pca ReçatniBEEO G. Talip 320 NIP RO G. Fahri - 50 İ. Nova Hayrulla Ali 323 Ramiçe Maked h viçy A. Y“celso

onyaÜs k“pca ReçatniBEEO G. Talip 324 NIP RO G. Fahri - 50 İ. Nova Hayrulla Ali 327 Ramiçe Maked h viç onya, A.İ.Dra hşan Üsk“pca ReçatniBEEO Drita NIP RO Nikola 328 50 Kara Nova Tasev İ. hasan Maked Ramiçe viç M. Asım onyaÜs k“pca ReçatniBEEO Drita NIP RO Nikola 329 50 Kara İ. Nova Tasev hasan Ramiçe Maked viçm B. İbrahi

onyaÜs k“pca ReçatniBEEO Drita NIP RO Nikola 330 50 Kara Nova Tasev hasan İ. Maked Ramiçe viç

onyaÜs k“pca ReçatniBEEO Drita NIP RO Nikola 331 50 Kara İ. Nova Tasev hasan RamiçeP.Rami Maked viç

çeviç onyaÜs 365 k“p

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

b. Sesler Dergisinin Şekil Özellikleri: 1. Kapak Kompozisyonu:

Sesler dergisi uzun öm“rl“ bir dergidir. Derginin kapak tasarımı . sayıya kadar aynıdır. (er sayinin kapak tasarımır. aynıdır, Sesler ancak kelimesinde kapak renkleri bulunan değişmektedir. l DergininToplum adı, Sanat kapağın Dergisi alt kısmını ortalayacak şekilde ve k“ç“k harflerle yazılı harfinin “zerinde dikey biçimde ifadesi bulunur. Devamında dergimin sayısı ile yayımlandığı aya ve yıla yer verilir. Derginin ismi b“t“n sayılarda aynı yazı tipi ve puntoyla verilir. Derginin kapağı her ay farklı renk olarak basılır, arka sayfası ise renksizdir. Kapaklarda sarı, mavi, kırmızı, pembe, gri, mor, koyu yeşil gibi tek ve sade renkler kullanılır. Derginin, . sayısından itibaren ebadında ve kapak komposizyonunda değişikliğe gidilir. Farklı resim ve desenler kullanılmaya başlanır. Bu yeni tasarım son sayıya kadar devam eder. Kapaklarda zaman zaman önemli 301. g“nlerin ve şahısların tanıtımını da yapılır. Bu başlıklar genellikle kırmızı renkte ve derginin sayısının hemen altında verilir. sayısından itibaren arka kapağın sol “st köşesinde )SSN numarası verilir. Kapak tasarımı . sayısından itibaren farklı ede kişiler de verilir.tarafından hazırlanır. Derginin kapak ve teknik sorumlusu İsmet Ramiçeviçtir.. Dizgi İsmet ve RamiçeviçinBaskı Tekniği: adı 1965- . sayıdan itibaren k“ny - yılları arasında yıl yayın hayatına devam eden Sesler dergisi, Novae Makedonya,Makedon dillerinde Üsk“p Makedonya matbaası tarafından basılır. Sesler, latin harfleriyle ve T“rkçe olarak basılır. Ancak . sayı T“rkçe v basılır. (atta bu yönde bir karar alındığı da belirtilir. Ne var ki, bu karar hiçbir sayıda uygulanmaz. Dizgi ve mizanpaji k“nyede isimleri geçen İsmet Ramiçeviç, Nur Gökbulut, Asım Y“celsoy, Bilal Erdoğan, Ayşeg“l İ. Drahşan, Mustafa Asım, Bedi İbrahim, Petar Ramiçeviç tarafından yapılır. Dergi kapak sayfaları dahil ikinci hamur sarı kâğıda basılır. Baskı kalitesinde farklılık pek fazla Dergi gör“lmez. yılından itibaren Yugoslavyanın dağılmasıyla maddi imkânsızlıklar yaşanır. de yer alan başlıklarda ve metin kısımlarında farklı kapakpuntolar birinci kullanılır. sayfa olarak Başlıklar kabul genellikle edilir. koyu fakat desenlerin arasında kaybolacak. Fotoğraf şekilde verilir. ve Desen Sayfa numaraları Çizim: ikinci sayfadan başlatılır, ön

Toplamda sayı olan bu dergide “n “zerinde resim bulunur. Bilhassa yazar, şair, sanatçı, Yosipbilim ve devlet adamlarına yönelik yazılarda zaman zaman fotoğraf ve resim kullanılır. Özellikle dönemin Yugoslavya Devlet Başkanı Broz Titoya ait resimlerin çokluğu dikkati çeker. 366

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Dergi, desen ve çizimler açısından da oldukça zengindir. Dergide yayımlanan hikâye, masal ve şiirlerle ilgili çizimler bulunur. . Sayıdan itibaren kapakta da fotoğraf ve desenler kullanılmaya başlanır. İç sayfalarda ise, yazıların temasına uygun fotoğraflara yer verilir. Başlıklar . için Sayfa farklı Yapısı: şekiller ve desenler kullanılır. Bunların-150 derginin sayfa b“t“nc sayfalarına yayılması da dikkat çekicidir. Sesler, sayfa sayısı bakımından ivarındadır. Derginin ilk sayfasında k“nye, sonraki sayfasında içindekiler böl“m“ bulunur. Son sayfada ise adres, fiyat, banka hesap ebanumarası, matbaa ve adresi bilgilerine yer verilir. Dergi, . sayıdan . sayıya kadar hikâye kitabı boyutunda olup dı ,x cmdir. İkinci hamur, sarı kâğıt kullanılır. Bazen bu ebada uymayan sayılara da rastlanır. Bu durum derginin ciltlenmesi sırasındaki traşlanmayla ilgilidir. . sayıdan itibaren derginin ebadı ve kullanılan kâğıdın kalitesi de değişir. Bu sayıdan itibaren fotoğraf alb“m“ boyutunda çıkarılan derginin ebadı, ,x cmdir. Ayrıca kâğıt kalitesi dec. Sesler artırılarak Dergisinin birinci hamurMuhteva beyaz Özellikleri: renk kâğıt kullanılır. Sesler, toplum- -sanat dergisidir. Bu nedenle b

k“lt“r “nyesinde-sosyal şiir, hikâye, roman, tiyatro, halk edebiyatı ve folklor “r“nleri, dil ve edebiyat yazıları, tiyatro ve tiyatro yazıları, tarih yazıları, siyasi konularda yazılmış yazılar, Olaylar, m“lakatlar, bibliyogragya, biyografi, çeviri, deneme, değini, eleştiri ve tanıtım yazıları ile çeşitli haber barındırır. Dergide en çok şiir t“r“n“n yer aldığı gör“lur. Buna dergide, gore, dil civarında şiir ve civarında hikâye bulunur. Bunların yarıya yakını Makedonya ve Kosova T“rk edebiyatçılarına aittir. Ayrıca araştırmalarından tarih ve sanat araştırmalarına kadar çok geniş bir yelpazede yazılar yer almaktadır. Bölgedeki T“rklerin folkloru “zerine yapılan derleme ve değerlendirme çalışmaları da önemli bir yer tutmaktadır. Derginin, belirli alanlarda farkındalık uyandırmak, yeni nesillerin yetenekli olduğu alanlarda2 bilgi sahibi olmalarını sağlamak yön“ndeki1. Şiir: hedeflerinin, t“r çeşitliliğindeki bu zenginliğin dergidir. en önemliBalkan sebebi olduğunu söyleyebiliriz. Sesler, hiç ş“phesiz şiir ağırlıklı bir T“rklerinin şiire önem vermesi, derginin de genç kalemlere kapılarını açmasında etkisi gözlerden kaçmamaz. Genç yazarlar kendilerini göstermek için şiir dışındaki t“rlere pek ilgi duymamışlardır. Dergide 2 Ertuğrul Karakuş, “Makedonya ve Kosova Türk Edebî Üreticiliğinin Devamında Sesler Dergisinin Rolü”, Uluslararası Dil ve Edebiyat Çalışmaları Konferansı “Balkanlarda Türkçe”, Cilt:1, s. 105, Hëna e Plotë Beder Universitesi 14-16 Kasım 2013 Tiran. 367

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. s“rekli yazan bir şair kadrosunun varlığı dikkat çeker. Ancak derginin asıl amaçlarından biri de genç yeteneklerin ön“n“ açmaktır. çıkarmaktır. Bu maksatla daha ilk sayıdan itibaren dergide genç kalemler adına umutlar köşesi ayrılır. Sesler dergisinin yıllık ser“veni boyunca; edebiyat ve sanatla ilgilenen birçok genç yetenek, “rettiklerini bu dergiye3 ulaştırır. Bu yazılardan kimisi Umutlar kimisi İlk, kimisi Genç Umutlar, kimisi de Genç Şairler adı altında yayımlanmıştır. Dergide den fazla şiir bulunur. Bunların yarıya yakını bölgede yaşayan T“rklere aittir. Bir kısmı T“rkiyede yaşayan şairlerden, bir kısmı da önemli Balkan ve d“nya şairlerindenak, yapılan Balkanlardaki çevirilerden halk oluşur. Şiirlerin çoğunluğunun altında şairlerinin imzası bulunur. Sesler dergisi,- şiirin önemini vurgulam şairlerine ve şiirlerine- sahip çıkmak için , ve . sayılarını Struga Şiir Akşamları, . sayısını Çağdaş T“rk Şiiri ve . sayısını da Çağdaş Bosna (ersek Şiiri adında özel sayı olarak yayımlar. Dergide yayımlanan şiirlerde, genellikle belirli bir nazım şekline ve ölç“ye bağlı kalınmaz. Ancak hece vezni ve halk edebiyatı nazım şekilleri ağırlıktadır. Bu durum, derginin milli edebiyat çizgisinde olmasına2. (ikâye dayandılılabilir.-Roman: (eceyle yazılan şiirlerin çokluğuna rağmen serbest ölç“yle yazılmış çok sayıda şiir de vardır. Sesler dergisinde şiirden sonra en çok hikâye t“r“ne yer verilir. Dergide e yakın hikâye bulunmaktadır. Kosovalı T“rklerin yazdığı hikâyelere sıklıkla rastlanır. (ikâyelerde köy hayatı, hasret, macera, komşuluk gibi temalar işlenir. (ikâyelerde genellikle eğitici konular “zerinde durulur. Kullanılan mekânlar da okurun yakından tanıdığı köyler ve kasabalardır. Enver Baki, Fahri Kaya, Necati Zekeriya, Ahmet S. İğciler, İskender Muzbeg, (asan Mercan, Alaettin Tahir, Avni Abdullah, S“reya Yusuf, Avni Eng“ll“, Suat Eng“ll“, Recep Murat Bugariç, Mehdi (alıcı,er Abdulkadir (eyber, Erol (ayrettin, Leyla (“seyin, Enver İlyas, Mustafa Karahasan, Şecaattin Koka, Ş“kr“ Ramo, Bayram İ. Rogovalı, G“l Selim, Mustafa Yaşar, Agim Rıfat Yeşeren gibi yazarların hikâyelerine sıklıkla rastlanır. Ayrıca T“rkiyeden Orhan Kemal, Yaşar Kemal, Bekir isimlereYıldız, Zeyyat de yer Selimoğlu, verilir. Ömer Seyfettin, Selim İleri, Ömer Faruk Toprak, Tarık Dursun K. Talip Apaydın, Sabahattin Ali, Necati Cumalı gibi önemli

Yugoslavyanın diğer uluslarının hikâyecileri arasında Niyaz Alispahiç, İvo Adnriç, (orje Luis Borges, Boşko Bogotiç, Jovan Boşkovski, Miodrag Bulatoviç, Vera Bujarovska, Jivko Çinko, Branko Çopiç, Maksim Gorki, Sotir Guleski, Ernest (amingvey, Ali İsakoviç, Aldo Kliman gibi yazarların eserleri3 Karakuş, çeviri (2013:107) olarak derginin takipçilerine sunulur.

368

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

bep olarak Sesler dergisinde romana pek yer verilmez. Romanların hacimli olması ve konu b“t“nl“ğ“n“n kaybolması buna se gösterilebilir. Ancak defa romanlardan alınmış çesitli böl“mlere yer verildiğine şahit oluruz. Bunların yirmi dokuz tanesi çeviridir. Dergide, İvo Andriç, Miodrag Bulatoviç, Taşko Georgiyevski, Neşat Nuri G“ntekin, Nazım (ikmet, Blagonya İvanov gibi yerli ve yabancı toplam yazarın romanlarına yer verilir. Bunlar arasinda, İvo Andriçin D“ş, Miodrag Bulatoviçin Dalmaçya'lı Kadın Karadağ'da Nasıl Doğum Yapıyordu, Nuri Reşat G“ntekinin, Miskinler Tekkesinden, Nâzım (ikmetin, Duruyorum Kımıldamadan Leninin Başucunda, Nâzım (ikmetin Yaşamak G“zel Şey Be Kardeşim'den, Yakup Kadri Karaosmanoglunun ValYaban, Vlado Maleskinin Savaş Arkadaşları, Bojin Pavlovskinin Çinli Miladin Meşa Selimoviçin İnsan Olmak İstiyorum Kostas etasın3. Göçebeler Tiyatro ve gibiTiyatro ismini Yazıları zikretmediğimiz: Sesler dergisi sosyal tiyatroiçerikli birçok oyunu roman dikkat çeker. olarak esere yer vermiştir. İlhami Emin, (asan Mercan, Şerafettin Nebi, Sabit Yusuf ve S“reyya Yusuf tiyatro eseri alanında isim yapmış, yazdıkları oyunlarla insanların beğenilerini kazanmış kişilerdir. Yazılan eserler daha çok trajedi ve drama şeklindedir. Dergi çeviri tiyarto eserlerine pek yer vemez. Sadece on dört çeviri tiyatro eseri bulunur. Ayrıca beş tane de radyo oyununa yer verilir. Bunlardan ikisi çeviridir. Dergide yayımlanan tiyatro oyunlarında göze ilk çarpan, yazarların toplumsal konuları ele almalarıdır. İlhami Eminin od, Memed, Yunus Emre, Konuk, Yabancı, Nasrettin, Kuş Ahmet Elvedagibi oyunlarında 1-2- olaylar dramatik şekilde anlatılır. (asan Mercanın oyunlarında duygusallık ön plandadır. Mercanın Kartallar Bayramına , Dullar Evi, Çiçekçi Ali, Aşk Y“z“nden, Deliler, Anne, Dağ Gelini, Bir Avuç Mavi gibi eserleri buna örnek olarak gösterilebilir. Dergide tiyatro edebiyatı alanında yazılmış tane de yazı vardır. Bu alanda en çok Avni Eng“ll“, Şerafettin Nebi, İvan İvanovski, Fahri Kaya, Kemal Lila gibi yazarların isimleri dikkati çeker. Avni Eng“ll“, Fadıl (aciçin Tarak adlı g“ld“r“s“ ile (alklar Tiyatrosunun T“rk Dramı Kolunda Yeni Soluklar ve M“ffettişi Bir Yenice Yaşamak; Vindsorun Şen Kadınları Üsk“p'te, (alklar Tiyatrosu T“rk Dramı T“rkiye Yolculuğundan Başarı ile Dönd“; İrfan Bell“r“n Memet Oyununu D“ş“n“rken; İvo Andriçin )rgat Simanı Sahnede, Yazınımızda Tiyatro T“r“nde Aliş, Zoraki (ekim mi, Zoraki G“ld“r“ m“? gibi yazılarıyla tiyatro oyunlarının hem tanıtımını hem eleştirisini yapar, eksiklerin giderilmesi hususunda çeşitli önerilerilerde bulunur. Şerafettin Nebi Anılarımda B“y“k Kalpler, İlk Oyunun (atıraları, Otuz Yıl Önceki Yeni Yolun Dram Grubu, Sahne 369

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Notlarımdan4. Dil ve ve Turne Edebiyat G“ncemden Yazıları: başlıklı Sesler yazılarında dergisinde, oyunculuk muhtelif hatıralarından bahseder. alanlarda birçok yazı kaleme alınır. Makale, hikâye, deneme, anı, vemektup, edebiyat şiir olmak “zere edebiyatımızın hemen hemen her t“r“ne yer verilir. Dergi konu bakımından çeşitlilik arz etse de, en önemli yazılar dil “zerinedir. - Dergide dil ve dil öğretimi ile alakalı yazı bulunmaktadır. Bunların arasında T“rkçe eğitim öğretimde yaşanan zorluklar ile bulunur.dilbilgisi kuralları ve kullanımı, T“rk dilinin tarihi gelişimi, dil özellikleri, yabancı dillere geçmiş T“rkçe kelimeler gibi birçok makale

Başta S“reyya Yusuf, İsmail Zekeriya, Arif Ago, Necati Zekeriyya, Veli Ahmet gibi birçok yazar dil ve dil öğretimi ile alakalı bir birinden değerli makaleler yayımlarlar. Yazılan makalelerÖğrenci ağırlıklı Dili, Terimler olarak okul ve Dilbigisiçağındaki4 kişilerin dil öğrenimi ve öğretimi ile alakalı olması dikkatlerden kaçmaz. İsmailİlkokullarda Zekeriya, Edebiyat Derslerinin Amacı5 adlı makalesinde konuşma dili ile yazışma dilindeki farkları ve çöz“m yollarını oraya koyar.- adlı makalesinde ise edebiyat derslerindeki dil öğretimi uzerinde durur. T“rkçe eğitim -öğretimle ilgili Arif Agonun Okullarımızda Anadili ve Edebiyat öğretiminin Birliği ve Makedonya T“rk (alkının Anadil Üzerinde Eğitim Öğretim ve Sorunları, Recep Murat Bugariçin Öğrencilerin Konuşma ve Yazı K“lt“r“, İsmail Tevfikin Manastır T“rk Çocuklarının Öğrenimi, Gligor Todorovskinin Balkan Savaşlarından Sonra Makedonyada T“rk Çocuklarının Eğitimi, Necati Zekeriyanın Öğretmenlerin Dil Sorumluluğu gibi makaleleri önemlidir. Sesler dergisinde edebiyat alanında yazılmış çok sayıda yazı bulunmaktadır. Bu yazılarda, T“rk ve d“nya edebiyatından çeşitli konulara değinilir, biyografiler ve tanıtım yazılarına yer verilir. Ayrıca edebiyatla ilgili çeşitli dosyalara ve araştırmalara da rastlamak m“mk“nd“r. Bu bakımdan dergi, edebiyat tarihimize ışık tutabilecek önemli bir kaynak olarak da değerlendirilebilir. Sesler dergisi dikkatle incelendiğinde Çağdaş Yugoslavya T“rk Edebiyatından Çizgiler ile Makedonya ve Kosova T“rklerinin Edebiyatı Üzerine adlı seri yazılar dikkati çeker. Bu böl“mlerde Abd“lkadir (eyber, Enver Tuzcu, Ş“kr“ Ramo, İlhami Emin, Fahri Kaya, Necati Zekeriya, Naim Şaban, S“reyya Yusuf, (“seyin S“leyman, Nimetullah (afız, Avni Abdullah, Ever Baki, Nusret Dişo Ülk“, (asan Mercan ve

Mustafa Karahasan4 gibi isimlerin yazıları bulunur. L“tfi Seyfullahın İsmail Zekeriya, “Öğrenci Dili, Terimler ve Dilbigisi”, Ocak 1974, S. 82 s. 23-26 5 İsmail Zekeriya, “İlkokullarda Edebiyat Derslerinin amacı”, Ekim 1977 S. 119 s. 47 370

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 1979-

yılları arasında kaleme aldığı yazılarda çok sayıda sanatkârın hayatı, sanatı ve eserleri “zerinde durulur. Ayrıca dış T“rkler, yabancı yazarlar, bilim adamları, m“zisyenler ve ressamlar için de bu tarz araştırma ve tanıtım yazıları bulunur. on Dergide, çeviri edebiyat yazılarına da yer verilir.- Fakat bu alandaki yazılar oldukça azdır. e yakın edebiyat yazısı içinde sadece sekiz çeviri yazı vardır. Çeviri yazılar içerisinde Sırpça T“rkçe sözl“k hazırlayan5. Halk Slavoylup edebiyati Çinciçin ve Folklor dil ve Yazıları: Edebiyat terc“meleri dikkate değerdir. Sesler, halk edebiyatı ve folklor alanında çok sayıda yazıya yer verir. Bunların bir kısmı araştırma ve derlemelerden oluşur. Bilhassa sözl“ k“lt“rden derlenerek yazıya kaybolmaktangeçirilen t“rk“ler, kurtulur. maniler, ninniler, atasözleri, deyimler, adetler, d“ğ“nler, bilmeceler, masallar ve çeşitli oyunlar bu sayede Derleme alanında yapılan çalışmalarda Avni isimlerdendir.Eng“ll“, İrfan Ünver Nasrettinoğlu, (asan Mercan, Sabit Yusuf, Aziz Buş, Nimetulla (afız, İskender Muzbeg Şefikoğlu ve (amdi (asan önde gelen

Avni Eng“ll“, halk edebiyatı “r“nleri derlemelerinde ilk göze çarpan kişidir. Eng“ll“n“n Y“r“klerde D“ğ“n, Evlenme Bir de D“ğ“ne ilişkin Atasözleri ile deyimler, Makedonya T“rklerinde Ramazan Davulcu Manileri adlı çalışmaları ile Kozara konulu seri adetyazılarından derlemeyi oluşan de ilave çok etmek sayıda gerekir. derlemesi bulunur. Bunlara çeşitli zamanlarda yayınlanmış kutlamalar, merasimler ve adetlerle alkalı yedi

Sesler dergisinde, folklor ile alakalı yazıya yer verilir. Bu yazıların altında en çok İrfan Ünver Nasrattinoğlu ve (amdi (asanın ismi geçer. Bu alanda Nasrattinoğlunun , (asanın makalesi folklorunubulunmaktadır. inceler. Nasrattinoğlu Makedonyada yazılarında ikamet eden daha Hasan, çok Nasrettin Sesler dergisinin hoca ve fıkraları “zerinde durur. (amdi (asan ise, Balkanlarda yaşayan T“rk

. Sayısında Yugoslavyada T“rk (alk Edebiyarı Üzerinde Yapılan Derleme, Çeviri ve Araştırmalar Üzerinde Bir Bibliyografya Denemesi adlı bibliyografyası ile Balkanlarda halk bilimi araştırması yapacaklar için çok değerli bir kaynaktır. Bunların dışında, Nimetullah (afız, Sevim Piliçkova, 6. Tarih İsmail Yazıları: Eren, Avni Eng“ll“, Saim Sakaoğlu ve Lyubnika Raykoviçintoplam 90 de makale Balkan b folkloruna dair çok sayıda yazısı bulunur. Sesler dergisinde tarih yazıları ile alakalı ulunur. Bu makalelerde genellikle, Balkanların durumu, Osmanlının Balkalardaki etkisi, Yugovlasyanın kuruluşu ve-i dağılması, Atat“rk ve Kemalizm, Makedonya, Makedonya T“rkleri, Makedonya Arnavutları ve bazı tanınmış tarihi kişiliklerin tarihçe hayatları gibi konular ele alınır. 371

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Tarih konulu yazıları yayınlanan yazarlar arasında Mustafa Zdraveva,Karahasan, EdvardYusuf (amza, Kardly, Nimetullah Gl (afız, Enver İlyas, İsmail T. İsmail Muzaffer Tufan gibi yazarların isimleri çne çıkar. Dergide ayrıca, Milla Mustafa Karahasan 1975-igor Todorovski, Orde İvanovski gibi yabancı yazarların çevirilerine de yer verilir. - yılları arasında yazdığı Tanzimatı ile Başlıyan Osmanlı Toplumunda Reformlar- (em de Parteniya Zografski, Yılları Arasında Sırp Basınında Makedonya, Mart Olaylarının Önemi, S“resince Pirlepe Parti Örg“t“n“n T“rk ile Arnavut (alklarına İlişkin Tutumu, (arp Yönetimi ve Atat“rk, Tarihsel Kişinin Tarihsel Eseri, T“rk Tarihinde İlinden Ayaklanması ve Kurşova Cumhuriyeti gibi yazıları ile farklı alanlarda tarihe ışık tutar. Edvard Kardelyin Suat Eng“ll“ tarafından T“rkçeye çevirilen Bağlantısızlığın Tarihsel Kökenleri başlığıyla - yılında basılan dergilerde altı seri seklinde yayımlanır. Bu yazı Kardely'in, İkinci D“nya Savaşının sona ermesinin . yıldön“m“ dolayısiyle Eyl“l6 Eserde tarihleri arasında Zagrep'te d“zenlenen lur. Savaş ve Barışın G“çleri ve Yolları 7. adlı Siyasi- bilimselSosyal Konularda konferansta Yazılmış sunduğu Yazılar: rapordur. Bir toplum ve Bağlantızlık hareketlerinin “zerinde duru sanat dergisi olan Sesler, siyasi ve sosyal konular “zerinesan yazılmış ve Mustafa çok sayıda makaleye yer verir. Bu alanda yazılmış e yakın makale bulunmaktadır. Dergi, başta Broz Yosip Tito, Vefki (a Karahasan olmak “zere Ş“kr“ Ramo, Kemal Seyfullah, Firuz Demir, Fahri Kaya, Salih Emin, Vefki (asan Özg“n, (“rşit Rifat, Edvard Kardelly, Kamuran Tahir, İsmail İsmail, İlhami Emin, Verko Vlahoviç, Cemal S“leyman, İfran Ünver Nasrattin gibi yazarların eserleri dikkat çeker. Broz Yosip Titonun Sesler dergisinde siyasi ve sosyal konular alanında ellinin “zerinde yazısı bulunmaktadır. Bu yazılar dergi yazarları tarafından terc“me edilmiştir. Titoun kaleme aldığı yazıların yarısını devrim, Bağlantısızlık hareketi, Sosyalizm, Kom“nizm gibi siyasi ve ideolojik d“ş“nce merkezli konular teşkil eder. Titodan sonra bu alanda yazdığı a yakın makale ile Vefki (asan dikkati çeker. (asan, yazılarında genellikle özyönetim başta olmak “zere devrim, sozyalizm ve Titonun siyasi d“ş“n“rl“ğ“ gibi konular “zerinde durur. Siyasi ve sosyal yazılar dikkatle incelendiğinde sosyalizm ve Tito temalarının ağırlıkta olduğu gör“lecektir. Deginin basım yeri, hitap 6 KARDELY Edvard, “Bağlantısızlığın Tarihsel Kökenleri”, (Çeviren: Suat ENGÜLLÜ), Ocak 1983, S: 172, s. 5 372

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. sosyalizm ve Broz ettiği kitle8. M“lakatlar: ve yayımlandığı dönem dikkate alınırsa, Yosip Tito ile alakalı yazıların çokluğu şaşırtıcı olmayacaktır. - Sesler dergisinin yayımlandığı coğrafyada T“rkçe yayın yapan radyo ve televizyon olmasına rağmen konuşma söyleşi tarzında yazılara pek yer vermez. dergiden sadece dört tanesinde m“lakat tarzında diyebileceğimiz yazı vardır. Bu dört yazıdan biri de çeviridir. Bunlar; Adalet Ağaoğlunun İvo Andriçi Tanımak İçin Nobelci Olmasını Beklemeliydim adlı söyleşisi, Avni Eng“ll“n“n Radyo Konuşması, Enver Ahmetin Belki Bir T“rk D“nyası Şiirinden Söz Edilecek başlıklı Tuğrul Tanyol ile yaptığı söyleşi, De Simon Beavoirin SJean Paul Sartrela Söyleşi başlıklı soyleşisi, Avni Eng“ll“n“n Emin Salihle 9. yaptığı Olaylar: K“lt“r Dergi toplum-(âzineleri, Ülkenin Özel Zenginliği Olarak ayılmaktadır başlıklı söyleşidir. - Dergiler- k“lt“r ve sanat olayları- ile alakalı yazı bulunmaktadır. Bu alandaki yazılar genellikle Olaylar, Olaylar Kitaplar, Ayın K“lt“r- Olayları, Ayın K“lt“r Sanat Olayları7 gibi başlıklar altında verilir. Bu alandaki ilk yazı, Necati Zekeriyanın . sayıda yer alan Ayın K“lt“r Sanat Olayları başlıklı tanıtımıdır. Ayrıca Suat Eng“ll“, Enver İlyas, Biba İsmail, Fahri Kaya, (asan Mercan, Alâettin Tahir, Necati Zekeriya, Saadet Nebi, Erih Koş ve Fahri Alinin k“lt“r ve10. sanat Bibliyogragya: alanındaki olayları/faaliyetleri Dergide 13 tane kaleme bibliyografya aldıkları bulunur. yazıları bulunmaktadır. - 1975,Bunlardan S: 1- yedi tanesi Sesler dergisinin çeşitli - ciltlerine ait- bibliyografyalardır. Bunlar- arasında, Ayşe Mehmedin- Sesler Bibliografı, Bibliyografya Sesler , Sayı: Bi, Seslerin Yıllarında Yayınlanan Sayılarındaki Yazıların Bibliografısi; Suat Eng“ll“n“n Sesler Dergisinin Yılı bliyografyası; Enver Ahmetin Sesler Dergisinin Yılı Bibliyografyası ve Sesler Dergisinin Yılı Bibliyografisi ile dergi tarafından11. Biyografi: hazırlanan Sesler Sesler dergisi Dergisinin sanat, edebiyat, Yılı bilim Bibliografyası gibi tarihe gösterilebilir. mal olmuş kişilerin hayatlarını konu alan yazılara da yer verir. Fakat bu biyografi yazıları bir elin parmağını geçmez. Tanıtılan kişiler arasında Tahir Alangunun kaleme aldığı Sait Faikin (ayatı Üzerine,- Nimettullah (afızın Dr. Riza Moilovun (ayatı ve Eserlerinin Bibliyografyası, Ferdane Elmazoviç Altanayın Miroslav Kırleja Yaşamı ve Sanatçı Kişiliği ve Vanço Boşkovun Üsk“pl“ T“rk Şairi İshak Çelebinin (ayatı ve Eserleri biyografi alanında yazılmış yazılara örnek olarak7 gösterilebilir.Necati Zekeriya, “Ayın Kültür-Sanat Olayları”, Eylül 1968, S: 28, s. 83-84. 373

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 12. Çeviri Yazılar:

Dergide e yakın çeviri eser bulunmaktadır. Dergide şiir, siyasi- hikâye, roman, tiyatro, halk edebiyatı “r“nleri, edebiyat yazıları, dil ve dil öğetimi yazıları, folklor yazıları, tiyatro yazıları, tarih yazıları, sosyal konularda yazılmış yazılar, m“lakatlar, deneme, değini ve tanıtım yazıları gibi hemen hemen her Alekseyalanda çeviri Tolstoy, yazılara Atanas rastanır. Vangelov, Bahtiyar Vahap Çevirileri yayınlanan isimler arasında; Aleksander Soljenitsin, Kardely, Eliot Tomas, Ernest Hemingvey, Fikret Koca,zade, Frensis Bernard Artur, Şov,Gal Branislav Petroviç, Cemaluddin Aliç, Çe Ge Vara Ernesto, Edvard Karl Maks, Lazar Lazarov, Luis Borges, Maksim lazlo, (amdi (asan, (asan Kaleşi, )liç Vladimir Lenin, )smet Dizdareviç, )vo Andriç, )zzet Sarayliç, Gorki, Mehmet Selimoviç, Meşa Selimoviç, Mevlana, Mihail Lermantov, Yesenin,Mihail Sholov, Milan Kundera, Necati Zekeriya, Niyaz Alispahiç, Pablo Neruda, Radoslav Miloşeviç, Radovan Karaçiç, Resul Rıza, Sergey S“reyya Yusuf, Thomas Man, Vladimir Mayakovski, Yevgeni Yevtişenko, Yian Lu, Yong Sam Kim, Yosip Broz Tito, Yusuf S“leyman sayılabilir. Dikkat edilirse, başta tanınmış bir çok yazar şair olmak “zere, bazı devlet adamları, psikoloklar ve tarihçilerden de çeviriler yapıldığı gör“l“r.13. Balkan Deneme, ve Rus Değini coğrafyası ve Tanıtım başta olmak yazıları: “zere d“nyanın pek çok bölgesinden isme yer verilmiştir. Ahmed, Okt Deneme, değini ve tanıtım alanında çok eser bulunmaz. Ancak bu alanda en çok Oktay ay Akbal, Fahri Ali, İbrahim Armağan, Meral Dalip, İlhami Emin, Avni Eng“ll“, İsmail Eren, Yakup (ayro, Fahri Kaya, Lidiya Kumbaracı, (“seyin Özbay, (ilât Selim, Alâettin Tahir, Kiril Temkov, Rifat Agim Yeşeren, Nada Yukurova, İsmail Zekeriya gibi yazarların isimleri geçer. Deneme ve değini t“r“ndeki yazılar daha çok g“ncel ve toplumsal meseleler “zerinedir. Buna örnek olarak Bayram İbrahiminarkiyat Öld“rmek Üst“ne, Necati Zekeriya tarafından çevirilen Lamia (acıosmanoviç ve Fehim Nametakın, Kapetanoviçin Ş Çalışmaları Üst“ne, Kudret Sabahattin Aksalın Eleştiri Üst“ne, Oktay Akbalın Pikaso Üzerine, Ahmet Arslanın Denemeyi Denemek, İlhami Eminin Kasımdan Kalanlar ve Şubattan Kalanlar, Avni Eng“ll“n“n Yenig“n14 . Sanat, Yarışmalar: K“lt“rel Yaşamanın Yeni Zenginliği gibi yazılarını örnek olarak gösterebiliriz. Dergi, Eyl“l ve Şubat8 yıllarında öyk“ler yaratıcılığını teşvik etmek amacıyla öd“ll“ öyk“ yarışması d“zenler.

Yarışma şartları8 ilgili sayıda bildirilir. Gönderilen eser “Ödüllü Öykü Yarışması”, Sesler, Eylül 1984, S: 188, s. 127-128; “Ödüllü Öykü Yarışması”, Sesler, Şubat 1983, S: 173, s. 139-140.

374

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. verilir.değerlendirildikten sonra yarışmada ilk “çe giren isimler öd“llendirilir. Birinciye15. ., Özel ikinciyeSayılar ve ., Ekler: “ç“nc“ye ise . dinar para öd“l“

Dergi, T“rkçe bilincinin gelişmesini, ana dilin unutulmamasını kendine görev olarak belirlediğini söyleyebiliriz. Bu çerçevede şiir, edebiyat ve sanat alanında yapılan çesitli etkinlikleri özel sayilarla duyurmaya çalışır. Buna atfen yınının Temmuz ve Ağustos aylarında Struga Şiir Akşamları adı altında şiir programları d“zenlenir. yayımlanan . Sayısı Şiir Özel Sayımız olarak adlandırılır. yınının Ağustos ve Eyl“l aylarındaki Struga Şiir Akşamları da-Miladinov derginin . sayısında Şiir Özel Sayımız başlıgıyla yer alır.- Eyl“l yılında yayımlanan .- Sayı Struga Şiir Akşamları gösterisi Kardeşler Öd“l“ adlı özel sayı olarak basılır. Ocak Şubat yılında yayımlanan . sayı Çağdaş T“rk Şiiri Özel Sayısı adıyla basılır. Nisan yılında yayımlanan . sayı Sarayova Şiir G“nleri programına adanır. Mayıs yılında yayımlanan . sayı dönemin Yugoslavya Başkanı Yosif Bros Titoya adanmıştır. Ekim yılında yayımlanan Ocak- . sayı . yıl m“nasbetiyle Bağlantısız- Ülkelerin Yazınlarından adlı özel sayı olarak basılır. Şubat yılında yayımlanan . sayı Fahri Kaya tarafından hazırlanır. Boşnak Edebiyatı başlığını taşıyan bu sayıda, M“bera Muyagiç, Abdullah Sidran, İbrahim Kayan, Fehim Kayeviç, M“bera Paşiç, Meho Barakoviç, İrfan Orozoviç, Cemaluddin Altiç, Enes Kişeviç, Safet Sariç, Yasna Şamiç, Manib Delaliç, Cenaluddin Latiç, Ferida Durakoviç, Zilhad Kluçanin ve Selim Arnaut gibi yazar ve şairlerin eserlerine yer verilir. Ekim yılında yayımlanan . sayı ise, bu bölgeded. T“rkçe Yazar basılan Kadrosu Üç“nc“ler dergisi için özel olarak çıkarılır.

Sesler dergisi Yugoslavya toplumunu oluşturan karma k“lt“r“n izlerini taşır. Kosova ve Makedonya T“rklerinin geçmişi, örf ve adetleri, k“lt“r“, sanatı, bilhassa T“rkiye ile ilgili çeşitli yazılara yer verildiği gör“l“r. Bununla birlikte Yugoslavyayı oluşturan Sırp, (ırvat, Boşnak, Karadağlı, Sloven toplumunun özellikleri ve değerlerinin n tanıtıldığı de yazar dave gör“l“r. Derginin yazarları arasında sadece Yugoslavyada yaşayan yazar ve şairler değil, T“rkiyeden ve d“nya edebiyatında verilir.şairler bulunur. Sesler dergisinde eserleri yayımlanan isimleri aşağıda zikredilmiştir.1. Şiir: İsimler ABASIYANIK alfabetik Sait sıraya Faik, göre ABDULLAH sıralıdır. Biliyografik Able, ABDULLAH olarak Arzu, ABDULLAH Akan, ABDULLAH Avni, ABDULLAZADE Arif,

ABDUSSABUR Salâh, ABRAŞEVİÇ Kosta, ABUŞOĞLU Tamer, AÇ Karol, AÇİN Yovitsa, AFANASYEV Yeji, ADEM Rahmi, AG İştvan, AGEYE375

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Vasayan, AGNON Şmuel Josef, A(MATOVA Ana, A(MED Selda, A(MET Ayten, A(MET İrfan, A(MET Oktay, A(MET Suad, A(METNAFİ İbrahim, AKAY Abdullah, AKBAL Oktay, AKBAŞ Ali, AKDAĞ Mehmet Zeki, AKENGİN Yahya, AKGÜN Nahit Ulvi, AK)N G“lten, AK)N Sunay, AKP)NAR Zafer, AKSAL Sabahattin Kudret, -AKSOY Özbeyin, AKTAN Feriha, AKYOL Sina, ALANYAL) M. Rauf, ALBERT Rafael, ALEÇKOVİÇ Mira, ALEKSİÇ Snejana, ALEMDAR (“seyin, AL FEİTURİ Muhammed, ALÎ Durhan, ALİ Fahri, ALİ Mustafa, ALİ Sabahattin, ALİÇ Cemaluddin, ALİÇ Salih, ALİÇİÇ Aişa ALİKADİÇ Bisera, ALİYE Zeynep, ALMAJAN Slavko, ALPER Yusuf ANASOVSKİ Miho, ANDAY Melih Cevdet, ANDRADE Kosta, ANDREESKİ M. Petre, ANDRİÇ İvo, ANTİÇ Miroslav, ARAGON Lui, RBULEVSKA Olga, AR)K (“seyin, ARİON İon, ARNAUT Selim, ARNAUTOVİÇ ALİÇ Fadila, ARTUKOVİÇ Zlatka, ARSOVSKİ Georgi, ARUÇ Selâettin, ASUMANE Sembene, ASAF Özdemir, ASYA Arif Nihat, ÂŞ)K VEYSEL, AŞİKFERKİ Şerafettin, ATAMURADOV İkram, ATAY Alim, AVRAMESKU Mihay, AVTİLA Eduardo Antonio, AYBEK, AY)C)N Bedrettin, AYD)N Mehmed,LDEV AYRAL C“neyt, AYVAZ Salaettin, AZİZ Vahit, BABİNKA Mihail, BAL A. Metin, BALAN Duşan, BALAŞ Olipiu, BALC)OĞLU A. Rahmi, BA Mirza, BALİKA Kornel, BALTAC)OĞLU Şehmeran, BALTİC Svetozar, BARAKA Amiri İmamu, BARAKOVİÇ Meho, BAŞİÇ (“seyin, BAT S. N., BATALVİ Şiv Kumar, BATU Selahattin, BATUR Enis, BAYMAK Ethem, BAYMAK Osman, BAYRAKTAR Z“mr“t, BAYRAKÇ) Kemal, BAYRAKTAREVİÇ Radomir, BAYRAM Esad, BAYRAM İrfan, BAYRAM Kemal, BAYRAM Osman, BE(ER Ferenç, BE(RAMOĞLU Ataol, BEKSAÇ Zeynel, BEKTAŞ Cengiz, BEKTEŞ Şerafettin, BELLÜR İrfan, BELLİ Şemsi, BENDEROĞLU Abd“llatif, BENDER Pal, BENKOVA Viera Popitova, BERFE S“reyya, BERK İlhan, BERİŞA Budim, BEYATL) Yahya Kemal, BİLOSNİÇ Mariyan Tomislav, BİRKOVİÇ Yevrem, BLAGOYEYİÇ Slobodan, BODLER Şarl, BOGDANOVİÇ Nedelyko, BOĞA Çetin, BOGETİÇ Boşko, BO(UŞ Paylo, BOLMABA, BONEFOY İv, BOR Matey, BOROVSKİ Tadeuş, BOSNİÇ Yelena, BOSTEVSKİ Yovan, BOŞKOVSKİ T. Petar, BOŞKOVSKİ Yozo, BOŞNAKOVSKA Gordana Mihailova, BOYETU Berta, BOZAC) Arif, BREÇA Fahriye, BRE(T Bertolt, BROVİNA Flora, stan, BUGARİÇ CAMBO Recep Yozo, M., BUKLA Fevziy, BULUT Abd“lkadir, BULUT Recep, BURAZER Diana, CARDOSOBUŞRA Murteza, Antonio, BUYUKLİEV CEMAL Suat, Kiril, CERCEKU CABRAL Enver, Tri CEVDET Melih, CANBERK Eray, CANSEVER Edip, MATUTİNOVİÇ CARROL Levis, R Ali CLARKE Peter, CORAEVA G“lçehre, COŞİ Umaşankar Gacrati, CUMAEV Yusuf, CUMAL) Necati, CURANOVİÇ Petar, CURCİÇ Yovitsa, ÇAĞLA Özenç, CUROVİÇ Yarko, CUVER Bogdan, ÇAĞLAR Behçet Kemal, ÇAK)R (idayet, ÇAKO G“lfer, ÇALOVSKA Lilyana, ÇALOVSKİ Todor, ÇAML)BELRKEZ Faruk Nafiz, ÇANKAR İvan, ÇAPOVSKİ İvan, ÇAR Lerka, ÇATİÇ Musa, ÇE GE VARA Ernesto, ÇELEBİ Asaf (alet, ÇERKEZ Vladimir, ÇE Nedime, Ç)NARL) (asan, Ç)NARL) Mehmet, ÇİKİÇ Voyka Smilyaniç,376

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

ÇİLİMKOVİÇ Meliha, ÇİTRE Dilip Purşotan, ÇOPİÇ Branko, ÇULAVKOVA Katica, ÇVETAYEVA Marina, DABEVSKİ Petko, DAĞLARCA Fasıl (“sn“, DALAL Sureş, DALAMAN- Meral, DAMAR Arif, DAMOYLİÇ Miça, DAUT (“lya, DAVİÇO Oskar, DAVİDOVSKA Lubinka, DE Vişnu, DEDAY Rahman, DEDİN AÇ Milan, DEİ Anang, DELALİÇ Munib, DEMİRLAŞ Metin, DEMSTER, DENGAL), DERTLİ, DERVİŞ Mahmut, DERVİŞ Saad, DESPOTOV Voyislav, DESTOVNİK Karel Kayuh, DERVİŞ Şemsi, DETELAYure, DOÇİÇ Yovan, DİKİNSON Emili, DİL Şahinkaya, DİNAMO (asan İzettin, DİNKAR Ramdhari Sing, DİOP Birago, DİOP David, DİRYAN Lilyana, DİZDAR Mak, DİZDAR (amid,Agoli, DOBRANYA DURAK S“zan, Alnur, DONESKA Vera, DOS SANTOS Marçelino, DOYRAN Turhan, DRANAS Ahmet Muhip, DRETAR Tomislav, DRİTERO DURAKOVİÇ Ferida, DURBAŞ Refik, DUTİNA Todor, DÜNDAR-HAC Suca, Unsi, ECEVİT B“lent, EDELFELT Karen Marle, EDİBOĞLU Baki S“ha, EDİP Cemal, EDİP Yusuf, EDİRNELİ (ayriye, ELÇİN Ş“kr“, EL ELİOT T. S. , ELİOT Tomas, ELİYOP Tayipcan, ELMAZOVİÇ ALTANAY Ferdane, ELOĞLU Metin, ELUARD Pol, EMİN Enis, EMİN İlhami, EMİN Nurettin, EMİN Rifat, EMRE Yunus, ENGÜLLÜ Avni, ENGÜLLÜ Melahat, EENGÜLLÜ Suat, ENTSENSBERGER (ans Magnus, ENVEROĞLU İlham Ahmet, ERDİNÇ Fahri, ERDÖNMEZ Melisa, ERGUN Abdullah Rıza, R(AN Ahmet, ERSOY Mehmet Akif, ERTEP)NAR Coşkun, ET(EM Elken, EVLİYAGİL Necdet, EYÜBOĞLU Bedri Rahmi, FA Mariya, FAZLİ Nida, FE(ER Ferens, FE(ER Kalmam, FELDMAN Miroslav, FERENÇ Feher, F)RONYETS Vikâzoslav, FİKRET Tevfik, FİŞEKÇİ Turgay, FLORA Radu, FRAŞİK Yuzef Ancey, FRENAUD Andre, FÜRUZAN, GAFFAR İbrahim Abd“l, GAL Laslo, GARDAŞ (amdi, GAYTAN Fikri, GAŞİ Alirizah, GOROSTIZAGAYTANİ Adem, Jose GENÇTÜRK İsmail, GENÇTÜRK İsmail, GENEY Oben, GETE Yohan, GİGİÇ Radmila, GİLVİK Ejert, GOCA Fikret, GORKİ Maksim, , GÖNSALVES Egito, GROZDANOV Davidoviç Stoyanka, GRAFENAUER Niko, GRUEVSKİ Lubomir, GULMAN Gafur, GUNGA Fahredin, GUTALY Deyan, GÜLDAL B“lent, GÜLK)Z) Valentina Karanfil, Raziya,GÜN Nurengiz, HALMAN GÜZEL Talat Bogomil, Sait, HASAN (ACKADİÇ Hamdi, Adnan, HASAN (AD)RCANAY Remzi, HASAN Sadri, (AFİZ Nimetullah, (AL)C) Feyzi, (AL)C) Gön“l, (ALİM Nurten, (ANCİÇ

Servet, (ASAN Vefki, (ASANOĞLU Kenan, (AV Nas, (AYDAR Esma, (AYDAR (“seyin, (AYDAR Recep, (AYDAR Remziye, (AYDAR Rezan,- - (AYRETTİN Muhammed, (AZRİ Nebi, ()VZ) Aşık, (İCAZİ Ahmet Abdulmuti, (İKMET Nâzım, (İLAR Malgojata, (OLUB Miroslav, (O Şİ MİN, (OY(OLT Per, (RİSTOVA YOÇİÇ Svetlana, (UDAVERD)EVA (alime, (UERTA Efrain, (UGUES Langston, (UMO (amza, (ÜDAVERDİ Nevzat, (ÜNALP Ayhan, (ÜSEYİN (ASAN, (ÜSEYİN Leyla, (ÜSEYİN Maber, (ÜSEYİN Nil“fer, (ÜSEYİN Zeynep, )LGAZ Rıfat, )RGAT Cahit, )Ş)K(AN Ü. Yaşar, )Ş)K(AN Ü. Yaşar, İBRA(İM Bayram, İBRA(İM Bayram, İBRA(İM Emel, İBRA(İM T“lay, İBRİÇ (avva, İDRİZ Şahin, İGO377

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Viktor, İKONOMOV Vasil, İL(AN Atilla, İLİEVSKA Vesna Domçevska, İLYAS Enver, İMAMOVİÇ Ahmed Muhamed, İNAL Ayhan, İNANÇ Esin, İNCE Özdemir, İSAKU Murat, İSMAİL Biba, İTENGÜ Turgut, İVANOVSKİAK Gogo, İVANOVSKİ Sırbo, JABLE Afrim, JALİTSA Miyodrag, JİJOVİÇ SuphiBudimir, M., JUBİ KAMU Zehra, Kemalettin, JUPANÇİÇ KAMYENSKA Oton, KABBANİ Ana, KANIK Nizar, Orhan KAÇAM Veli, Melehat, KADİR A. , KAMAR Kemal. KA( Yuriy, KAMİL Amin, KAMİL Radovan, KARAER Mustafa Necati, KARAER Mustafa Necati, KARAHASANKANSU Ceyhun Mustafa, Atuf, KANNAD, KAPİCİÇ (ANCİÇ Nasiha, KARACİÇ

KARA(ASANOĞLU Subutay (ikmet, KARAKOÇ Sezai, KARAKUŞ (idayet, KARAOĞLU İbrahim, KAROVSKİ Lazo, KAŞTELAN Yure, KAYA Fahri, KAYA Rahmi, KAYACAN Feyyaz, KAYAN İbrahim, KAYAOĞLU Ömer, KAYİN Meral, KÂZ)M (ayrullah, KEBO Aliya, KEMİNE Memmedveli, KERAMETTİN Şaban, K)R)ML) M. Sadık, K)RKLEÇ Gustav, K)RKUL Raif, K)RLEJA Miroslav, K)RMPOTİÇ Vesna, K)RNYEVİÇ Vuk, K)RSTANOVİÇ Zdravko, K)SAKÜREK Necip Fazıl, KİRDU Petru, KİRVEŞİ Muhammed, KİŞEVİÇ Enes, KLEÇKAROVSKİ Mirce, KLETNİKOV Eftim, KNE Mayda, KOKA Şecaettin, KOLUNCİYA Dragan, KOMAR Rujiça, KONESKA Elizabeta, KONESKİ Blaje, KORDİÇ Zdravko, KORDİÇ ivan, KORAY Yunus, KORO Cemali, KORO Seylan,yze, KOROMAN KRAMBERGER Veselko, Mariyan, KOSTİÇ Duşan, KOSTİÇ Zvonimir, KOŞUTA Miroslav, KOTEVSKİ Yovan, KOVAÇİÇ İvan Goran, KOVİÇ Kaetan, KRAKAR Lo KRALY Milo, KRİSTENSEN İnger, KRİSTENSEN Tom, KSUEFENG Feng, KUBYAK Tadeuş, KUKUBAYSKA Mariya, KUL (İMMET, KULAVKOVAAN Tursun, Katiça, KULENOVİÇ Skender, KUMANBAY İbrahim Abay, KUMBAROVSKİ Razme, KUNTNER Tone, KUPA Nesrin, KURBAN Ş“k“r, KURB KURDAKUL Ş“kran, KUSUMAG DRAYA Marati, KUTLAR Onat, KÜLAFKOVA Katitsa, KÜLEBİ Cahit, KVAZİMODO Salvadore, KVİNG Ai, LORLÂÇİN Yusuf, LADİN İliya, LAKO Nataşa, LATİÇ Cemaluddin, LALETİN Voyislav, LAZAREVİÇ V. Branko, LAZAROV Risto, LJONDO Bardul, KA Garsiya, LUMUMBA, LUNDKV)ST Artur, LÜTFÜ (acı Ömer, MAC(ADO Antonio, MADALİYEV Şabit, MADEN Sait, MAGAREŞEVİC MAKSUTMirko, MA(APATRA Suzan, MANEV Sitakant, MA(MUTEFENDİÇ Kemal, MAKAL Tahir Kutsi, MAKEDONSKA Viktoriya, MAKSİMOVİÇ Desanka, MAKSUT Nadire, - SKİ Mile, MANEV Evtim, MALKOÇ Saida, MANOYLOV Pande, MANOYLOVİÇ Sonya, MAO Çe, MAR)NKOVİÇ Radovan, MARİNOV LAMAR Lalyu, MARKOVİÇ Vito, MARTİÇART Nikola, Yanez, MATEVSKİ Mateya, MAZREK Ş“kr“, MAYAKOVSKİ Vladimir, MATİÇ Duşan, ME(MET Şehriban,- MEKA MUSTAFA Mehmet, MEN MERCAN (asan, MERMER Fahri, M)RVEÇ- Lalib, MEVLANA, MİCALAR Özcan, Mİ(AYLOVA BOŞNAKOVSKA Gordana, MİLENKOVİÇ Dimitriye, MİLADİNOV Konstantin, İLEKOVİÇ ŞUM Milorad, MİLKOVİÇ Branko, MİLOŞEVİÇ Radoslav, MİLOŞEVİÇ Velimir, MİNATİ İvan, MİRAÇ Yaşar, MİRANOVİÇ Nevenka, MO(ANT) Bramotrı, MONTALE Eucenio,378

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

MUNGAN Murathan, MUNTEANU Feliçiya Marina, MUSA Sevim, MUSLİ Fatime, MUYAGİÇ Mubera, MUSTAFA Ahmed Antar, MÜRTEZA Emel, NABİ Yaşar, NAPESKİ Core, NAPOLETANO Pietro, NASTİÇ Vladimir, NAZOR Vladimir, NEBİ G“ler, NEDELKOVSKİ Kole, NENADİÇ Milan, NERUDA Pablo, NEŞAT Kemal, NETO Agostino, NİKOLOVSKA Snejana, NOGO Rayko Petrov, OBRADOVİÇ Tomislav, OĞUZCAN Ümit Yaşar, OKARA Gabriyel, OLİVERA Jose Antonio, ORAŞANSKİ Borçe, OR(ON Orhan Seyfı, OSTİ Yosip, OSTOYİÇ Lubiça, OY Aydın, OZANSOY (alit Fahri, ÖMERİ Uçkuncan, ÖZDEMİR Nurettin, ÖZELLİ Fergun, ÖZER Adnan, ÖZTURNAL) Murat, PAKSOY Abd“lkadır, PANÇO Şukriya, PANDUKLU Şenaver, PAP(AR(AYİ Gyura, PAPUGA (elena,- PARUN Vesna, PAŞİÇ Mubera, PATEL Candraşekar, PATEL Yogeş, PAVÇEK Tone, PAVLOSKİ Radovan, PAVLOVİÇ Vladimir, PERSE Saint Yohn, PAYİÇ Miliya, PETRESKİ- (risto, PETROVİÇ Branislav, PETROVİÇMYA Vladislav Ali, POPA Dis, PETROVİÇ Yovan, PETROVSKİ Trayan, PETROVSKİ Trayan, P)RLİÇEV Grigor, PİNCUR MANÇEVSKİ, PİR(ASAN Barış, PODRİ Vasko, POPOVSKİ Ante, POTOK Bahise, PREVER Jak, PRİTAM Amrita, PUŞİÇ Bosilka, RAÇİN Koço, RADANOVİÇ Nenad, RA() Camunda Presad,rahim, RAİÇKOVİÇ Stevan, RAMO Ş“kr“, RAVİ Ravinder, RECEPOĞLU Altay Suroy, RENCOV Mihail, REŞİT Nizam, ROGOVAL) Bayram İb ROJDETVENSKİ Robert, SAD)K Fikret, SADRİ Sadun, RUMENOVA MİSİRKOVA Kata, SAİT Orhan, SALÂ Bahtiyar, SALİ( Emin, SALİ( AdeMeyrem, SAMET Semra, SAMSAK Turdu, SANTUR Sehar, SARAÇ Tahsin, SARAYLİÇ İzet, SCOTT) Giacomo, SEANS Yean, SEKULİÇ Dara, SELİMKO m, SELMAN Neyat, SEZAİR Sabahattin, SEZER Sennur, SİDRAN Abdullah, SİLYAN Rade, SİPA(İ Zekir, SKOTİ Cokomo, SOKOL İzzet, SPA(İU Mustafa, SPASEVSKA Eleonora, STANOYEVİÇ Lyuba, STOYÇEVSKİ Sande, STREZOVSKİ Yovan, SUROY Afrim, SÜLEYMAN Şaban, ŞABAN Naim, ŞALA Bahtiyar, ŞAM)Ç Yansa, ŞANTİÇ Aleksa, ŞEFİKOĞLU İskender Muzbeg, ŞENFİLDOLYAÇA Komeliya, ŞEYTİNATS Radivoye, ŞİMŞEK İsa, ŞİŞKO Fikri, ŞOPOV Aç, ŞTEFAN Florika, TABLADA Jose Juan, TAGORE Rabindrant, TA(İR Alâettin, TA(MİŞCİÇ (“seyin, TAK) Gizime, TAN Kamuran, TANESKİ Antonio, TARANC) Cahit Sıtkı, TAŞK)N M“mtaz Zeki, TAŞKOVSKİ Lyubişa, TATL)K Erişiddin, UFER Jiri, TAUFER Vida, TELLİ Ozan, T)ĞL) Erhan, İMOTİYEVİÇ Bojidar, TOCİLİ Afrodita, TODOROVSKİ Gane, TOPRAK Ömer Faruk, TRENÇEVA Miryana, TRİFUNOVİÇ Duşko, TRİFUNOVSKA Radmila, TSVİYETİÇ Lyubomir, UĞURLU Kamil, UKALO Rezak, TUZCU Enver, UROŞEVİÇ Draginya, UROŞEVİÇ Vlado, UYAR Tomris, UYAROĞLU İsmail, ÜLKÜ Nusret Dişo, VAG)F Molla Penah, VANGELOV Atanas, VAPSAROV Nikola, VEGRİ Şaşa, V)RMİÇA Raif, VİNAVER Stanislav, VOKOSAVLYEVİÇ Slavko, VUKANOVİÇ Slobodan, VUKMİROVİÇ Miryana, VUKŞİÇ VİTOŞEVİÇ Vyera, YAÇEV Risto, YAĞC) Semiha, YAKİMOVSKİ Çedo, YANEVSKİ Slavko, YAŞAR Mustafa, YAVUZ (ilmi, YEŞEREN Agim Rifat, YEVRİÇ379

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

ZORLUTUNADarinka, YEVTUŞENKO Halide Nustret. Yevgeni, YUSUF lker, YUSUF Sabit, ZEKERİYA Necati, 2. ZEYNULLA( (ikâye-Roman: Sevim, ZİYA Aysan, ZİYALAN Nihat, ZLOBEÇ Çiril, ABDULLAH Arzu, ABDULLAH Avni, ACHEBE Chinua, ADIVAR Halide ABACİEV Gorgi,t, AHMED ABAS)YAN)K Oktay, AHMED Faik Selda, Sait, - Edip, AĞABEGÜM Ayla, AĞAOĞLU Adale AKBAL Oktay, ALUJAİLİ Abdel Salam, AKP)NAR Savaş, AKSOY Erdem, ALANYAL) M. Rauf, ALBA(ARİ David, ALİ Sabahattin, ALİSPA(İÇ Niyaz, ALİYE Zeynep, ANÇEVSK) Zoran, ALTAY Vecdi, ANDREEVSKİ Petre, ANDRİÇ İvo, ANT(ONY Michael, APAYD)N Talip, ARAL İnci, ARENAS Reinaldo, ASTURİAS Miguel, ATİK Suade, AY Behzat, AYVAZ Ülk“, BAKİ Enver, BALEL Mustafa, BANAR Slave, BANOVİÇ Goyko, BARAN Selçuk, BAYKURT Fakir, BAYMAK Osman, BAYRAM Esad, BAYSAL Faik, BEKSAÇ Zeynel, BELEVA Lilyana, BELLÜR İrfan, BİGA Vesna, BİTENTS Yadranko, BLAGOYEVİÇ Spasoye Payo, BOGETİÇ Boşko, BORGES (orhe Luis, BOŞKOVSKİ Yovan, BOŞNAKOVSKA Gordana, BÖL (aynrih,OMEY BUGARİÇ Ellis, Recep Murat, BUJAROVSKA Vera, BULATOVİÇ Miodrag, BÜTÜÇ Mehmet, BYELOVATS Abdurrahman (ıvzı, CLEİN Carmen, C CORTAZAR Julio, COYS Cems, CUMAL) Necati, ÇAŞULE Kole, ÇATALOLUK Suzan, ÇAU Nguyen Minh, ÇE(OV Anton, ÇELEBİ Asaf (alet, ÇİNGO Jivko, ÇOKUM Sevinç, ÇOLAKOVİÇ Enver, ÇOPİÇ Branko, ÇOLAKOVİÇ Rodolyub, DALİP Meral, DESNİÇA Vladan, DİNESEN İsak, DİZDAREVİÇ Ziya, DOMANOVİÇ Radoye, DURAK Alnur, DURSUN K. Tarık, EFEOĞLU Ertuğrul, ELLİSON (arlan, ELMAZOVİÇ ALTANAY FARZANFerdane, Massud, EMİN Rifat, F EMİR Sabahat, ENER G“ner, ENGÜLLÜ Avni, ENGÜLLÜ Suat, ERAY Nazlı, ERDİ İsmail, ERDİNÇ Fahri, FAİK Sait, AULKNER Villiam, FÜRUZAN, GAMZATOV Rasul, GARGİ Baluant, GEORGİEVSKİ Taşko, GORKİ Maksim, GİDE Andre, Nurettin,GULESKİ HAKKI Sotir, Yahya, GÜLER HALICI Nalan, Mehdi, GÜNEL Burhan, GÜNGÖR Necati, GÜNTEKİN R.Nuri, GÜREL Nazlı Rana, GÜRSEL Nedim, GÜRSES Ali (ALİKARNAS BAL)KÇ)S), (AMZA İdris, (ASAN Vefki, (AŞEK Yaroslav, (AYBER Abd“lkadir, (AYRETTİN Erol, (EMİNGVEY Ernest, (EPÇİLİNGİRLER Feyza, ()D)R Muhammed, (İDAYET Sadık, (İGSMİT( Patricia, (İLDES(EİMER Wolfgang, (OROZOVİÇ İrfan, (UMO (amza, (ÜDAVERDİ Nevzat, (ÜSEYİN Leyla, İBRA(İM Bayram, İBRİŞİMOVİÇ Necat, İĞCİLER Ahmet S., İLERİ Selim, İLEŞ Bela, İLİEVSKİ Branko, İLİEVSKİ Dragan, İLYAS Enver, İSAKOVİÇ Ali, İNFANTE Çuhermo Kabrera, İSAKOVİÇ Antoniye, İVANOV Blagoya, Atuf,İZGÜ KARABEY Muzaffer, Zeynep, KAÇAMAK KARAHASAN Melahat, JOYCE Mustafa, James, KARAS KAFKA Nursen, Franz, KARASU KAİN Bilge,Maral, KAVABATA KALEB Yekoslav, Yasunari, KAM) KAYA Albert, Fahri, KÂMİLKAYNAR İlhami, Sevda, KANSU KEMAL CeyhunOrhan, n, KIRATLI Mahmut D.,

KEMAL Yaşar, KESTEL Serhat, KEZER Uğur Aysu K)RLEJA Miroslav, KİKİÇ (asan, KİLİMCİ Ayşe, K)RLEJA Miroslav,380

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

KLİMAN Aldo, KOÇOSKİ Nikola, KOKA Şecaettin,K. KONESKİUrsula, LENERO Blaje, KOSTOV Vladimir, KRANYEÇ Mişko, KRSTEVKİ Trayçe, KUNDERA Milan, KVESİÇ Pero, LÂÇ (ebib, LALİÇ Mihaylo, LE GUİN Vincente, LENZ Zigfrid, LUKŞİÇ İrena, MACUNKOV Mitko, MAKAL Mahmut, MAKAL Tahir Kutsi, MAKSUT Nadire, MALENKO Dimçe, MALESKİ Vlado, MANÇEV Vase, MANEVSKİ Mile, MARKEZ Gabriel Garsia, MARKOV Mladen, MARTİSON Moa, MAUG(AM Somerst, MAZREK Ş“kr“, ME(METİ Kim, MERCAN (asan, NEBİ Fadil, NEBİ Saadet, NEBİ Şerafettin, NEDELKOVSKİ Velko, NESİN Aziz, NEYÇESKA Dragica, NİL Sadık, NOVESKİ Jivko, OCONNOR Flanery, OĞUZ Zeki, OLUYİÇ Grozdana, OLYAÇA Mladen, OKAN Yasemin, OZAMU Dazai, ÖZAK)N Aysel, ÖZLÜ Demir, ÖZYALÇ)NER Adnan, PANTİÇ Mihaylo, PAŞKU Anton, PAVEZE Cesare, PAVİÇ Milorad, PAVLOVSKİ Bojin, PAVON Francisko Garsia, PETRESKİ (risto, PETRO Micko, PİSAREV Görce, POPOVSKA Solzitsa, POTOK Bahise, REMC(AND, PROKOPİEV Aleksandar, PUŞİNA S. Dervo, RAÇİN Koço, RAÇİN Kosta, RADİÇEVİÇ V. Branko, RAN N.(ikmet, RAMO Ş“kr“, R(YS Jean, REŞİT Nizam, RİNSER Luis, ROGOVAL) Bayram İbrarim, SALİ( Emin, SAKA Zekeriya, SAROT Natali, SARTRE Jean Paul, SELİM Cevahir, SELİM G“ler, SELİMOĞLU Zeyyat, SELENİÇ Slobodan, SELİMOVİÇ Mehmet, SELİMOVİÇ Meşa, SEYFETTİN Ömer, SEYFULLA( L“tf“, SEZAİR Sabahattin, S(İGA Naoya, SÎLYANOVSKİ Lyupço, SİMYONOVSKİ Stoymir, SİMSKİ Stevo, SİPA(İ Zekir, SİYARİÇ Kamil, SOLEV Dimitar, SOLJENİTSİN Aleksandar, SOYSAL Sevgi, SÖZER Önay, STREZOVSKİ Yovan, SUKSİN Vasiliy, SUPERVİELLE Jules, SÜLEYMAN (“seyin, ŞEFİKOĞLU İskender Muzbeg, ŞENAY Mine, ŞENEL Asumen, ŞİMŞEK L“mniye, ŞİNKO Ervin, ŞİPAL Kamuran, ŞİRİLOV Petar, ŞOLO(OV Mihail, ŞTAYNBEK Con, TA(İR Alâettin, TA(İR Kemal, TAKOVSKİ Eftim, TAMER Ülk“, TANER (aldun, TASEVSKİ Atanas, TEKERLİ Fuad, TEYMUR Mabmud, TİMUR Saadet, TOÇİNOVSKİ Vasil, TOÇKO İvan, TOLSTOY Aleksey, TOPOYAN Necdet,ka, TOPRAK TWEN Firuzan, TOPRAK Ömer Faruk, TOTSİNOVSKİ Vasil, TRİFUNOVSKA Radmila, TSEROVİÇ Vuk, TÜMER Özkan, UGREŞİÇ Dubrav Mark, USLU Y“ksel, UYAR Tomris, ÜLKER Nadir, ÜLKÜ Nusret Dişo, VALETAS Kostas, VARDAR (“maşah, VİAN Boris, VİŞİNSKİ Boris, YILVLADOVA Yadranka, VYSKOCİL İvan, YANÇAR Drago, YANEVSKİ Slavko, YAŞAR Mustafa, YEBLEV, YEŞEREN Agim Rifat, Y)LD)Z Bekir, MENİÇKİ Peter, YOUNCENAR Marguerite, YOKİÇ Lilyana, YOVANOVSKİ. Tiyatro Meto, ve YUSUF Tiyatro Nâlân, Yazıları: YUSUF S“reyya, YÜCEL Tahsin, ZEKERİYA Necati, ZDRAVKOVSKİ Tsane, ZORLU Niyazi, ZORİÇ Voyislav A(MED Oktay, ALİ Fahri, ANDRİÇ İvo, ARSOVSKİ Tome, AVDOVİÇ Şuko, AYVAZ Ülk“, BALEL Mustafa, BEGOVSKA Bedia, BELLÜR İrfan, BİLG)NER Recep, BRE(T Bertolt, EMİN İlhami, ENGÜLLLÜ Avni, ENGÜLLÜ Suat, GAYTANİ Adem, GENET Jean, GORKİ Maksim, (AMİT Nedim, (İKMET Nâzım, (OCİÇ381

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Cevat, FEYZİÇ Fehriye, İBRA(İM Bayram, İONESCO Eugene, İSAKOVİÇ Aliya, İSMAİL Biba, İVANOVSKİ İvan, KARA(ASAN Mustafa, KAYA Fahri, K)RLEJA Miroslav, KLİNÇE Atilla, KUDRET Cevdet, LİLA Kemal, MAKSUT Cemail, MERCAN (asan, MİLANOVİÇ Slavko, NEBİ Saadet, NEBİ Şerafettin, OBRENOVİÇ Aleksandar, OFLAZOĞLU A. Turan, ÖZBAY (“seyin, SAROYAN Villiam, SEYFULLA( L“tf“, SMYT(E Norman, SONTAG Susan, STEFANOVSKİ Risto, SÜLEYMAN (“seyin, TANEVSKİ Stefan, URAZ4. Dil Ulvi, ve EdebiVİŞİNSKİyat Boris, Yazıları: YEATS Viliam Butler, YONESKO Ejen, YUSUFADA Ahmet, Sabit, YUSUF AGO Arif,S“reyya. AHMED Oktay, AHMET Enver, AHMET Veli, ABDULLA( Avni, ABDÜL Asude,

AKBAL Oktay, AKSAL Kudret Sabahattin, AKSAN Doğan, AKSOY A. Ömer, ALAİN, ALANGU Tahir, ALİ Fahri, ALİ Melahat, ALİU Ali, ALTANAY Ferdane Elmazoviç, ALT)NKAYAK (ikmet, ALTUN Kudret, ANDAÇ Feridun, ANDAY Melih Cevdet, ANDRİÇ İvo, ANTİÇ Vera, ARAGON Lui, BABAYEVARD)Ç Engin, Ekber, ARİF BALDEV Sena, Mirza, ARSOVSKİ BALEL MustaGeorgi, ARUÇ Muhammed, ASTUR)AS Miguel Angel, ATAÇ Nurullah, AYD)N Mehmet, AY(AN Ece, fa, BAŞARAN Mehmet, BAŞKAN Özcan, BAYAR Z“ht“, BAYD)R Yakup Suat, BAYMAK Ethem, BE(RAMOĞLU Ataol, BERK İlhan, BERKOZ Egemen, BEZİRCİ Asım, BİENEK (orst, BİNYAZAR Adnan, BİRİNCİ Necat, BİRSEL Salah, BLEÇİÇ Milorad R., BOGETİÇ Boşko, BORİ İmre, BOŞKOV Vanço, BOYOVİÇ Rade,BOZAC) Arif, BOZYİĞİT A. Esat, BUGAR)Ç Recep Murat, BULAT Recep, BUR)ON Orhan, BUŞ Aziz, BUYRUKÇU Muzaffer, BUYÜKŞEKERCİ Cevat,(ilmi, BÜYÜKDÜVENCİ Sabri, CAFEROĞLU A., CANBERK Eray, CANPOLAT Mustafa, CİNCİÇ Slavolyub, CUKANOVİÇ Mariya, ÇAPAN ÇAVUŞ İsmail A., ÇETİN İsmet, Ç)NARL) Mehmet, ÇOLAK Veysel, ÇONDUR (. Ridvan, ÇOTUKSÖKEN Yusuf, DEMİRAY Kemal, ECLERC Pierre Robert, EMİN İlhami, ENGÜLLÜ Avni, ENGÜLLÜ Suat, EREN İsmail, ERENBURG İlya, ERGİN Muharrem, ERGÜN Mehmet, ERGÜVEN Abdullah Rıza, ERTOP Konur, ERURİ Nasır, EYÜBOĞLU Sabahattin, FİSC(ER Ernest, FUAT Mehmet, GABAİN Annemarie Von, GEGA Cevat, GENÇTÜRK İsmail,GERÇEKU Enver, G)RÇEVA Ranka, GİLEVSKİ Paskal, GOFEN Robert, GOLUBOVİÇ Kseniya, GÖKŞEN Naci Enver, GÖKTÜRK Akşit, GÖLP)NARL) Abdulbaki, GÜLEL Mehmet Ali, GÜLENSOY Tuncer, GÜNER Semih, GÜNGÖR Zehra, GÜNYOL Vedat, GÜREL Nazlı Rana, Melahat,GÜREL Zeki, HAMZA GÜVENLİ Yusuf, HASAN Zahir, (AC)OSMANOVİÇHamdi, HASAN Hamdi, Lamia, HAYBER (AF)Z Nimetullah, (AL)C) Mehdi, (ALİM G“lten, (ALMAN Talât S., (AMZA

Abd“lkadir, ()ZLAN Doğan, (İKMET Nâzım, (OCA Fadil, (UGNES Langston, (ÜSEYİN Maber, (ÜSEYİN Nalân, İBRA(İM Bayram, İBRA(İMeli, Nazım, İDİL A. M“mtaz, İLERİ Selim, İNCE Özdemir, İSEN Mustafa, İSMAİL İsmail, JİD Andre, KALEŞİ (asan, KAN)K Orhan V KARA(ASAN Mustafa, KAYA Fahri, KAYA G“ven, KEMAL Yaşar, K)RLEJA382

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Miroslav, KOCAGÖZ Samim, KOCATÜRK Vasfı Mahir, KONESKİ Blaje, KuperKÖKTÜRK A. Şefket, KUBEŞ Ludyek, KUBUR Ali, KUÇURADİ Joann, KUDRET Cevdet, KURDAKUL Ş“kran, KÜLEBİ Cahit, LAVRENSE Jems , LEONTİÇ Mariya, LEOV Yordan, LİKA Salih, LİLA Kemal, LOKAN Faruk, LUKAÇ Core, LUKİÇ Duşanka Boyaniç, MA(MUT Sabahat, MAN Thomas, MARKEZ Gabrial Garcia, MARKOV Boris, MAZ)OĞLU (asibe, ME(MED Ayşe, ME(MET (“samettin, MEMİYA Minka, MENEMENCİOĞLU Nermin, MERCAN (acan, MİDDLETON Christopher, MİLOŞEVİÇ Nikola, MİNARECİOĞLU Minaceddin, MOLOF Riza, MU(İÇ Ferid, MUTLUAY Rauf, MUZBEG İskender, NAMETAK Fehim, NANEVSKİ Duşko, NASRETTİNOĞLU İrfan Ünver, NAUMÇEVSKİ Volçe, NAY)R Nabi Yaşar, NEBİ Saadet, NECATİGİL Behçet, NEDRET Mahmut, NESİN Aziz, NEYMAN K. Aleksandar, NİKOLOVSKA İskra, NİKOLOVSKİ Tanas, NUREDDİN Vâlâ, NUTKU Özdemir, OFLAZOĞLU A. Turan, OGNYANOVİÇnan, Tomislav, ORVEL Corc, ÖNDER Ali Riza, ÖNDER Mehmet, ÖZBAY (“seyin, ÖZDEMİR Emin, ÖZERDİM Sami, ÖZYALÇ)NER Ad PANOVSKİ Dane, PEİ Mario, PERVİÇ Muharrem, POPOVİÇ Anton, POPOVİÇ Çedomir, RAMO Ş“kr“, RAYKOVİÇ Lyubinka, RECEPOĞLU SERAltay Suroy, ROGOVAL) Bayram İbrahim, RUŞİT Suat, SAĞLAM Feyyaz, SAİT Nermin, SARAÇ Tahsin, SEG(ERS Anna, SELİM Bedri, SELİM (ilât, TEL Sabiha, SEZER Sennur, SİYARİÇ Kamil, SOLAK Adem Mehmet, SOLEV Dimitar, SOYKAN Ömer Naci, SÖZER Ersan, SPASOV Aleksandar, STANKOVİÇ Yoşko, STARASTOV L. N., STARDELOV Georgi, STERYOVSKİ Aleksandar, SÜLEYMAN Perihan, SÜLKER Kemal, ŞALP Volftgang, TAMER Ülk“, TANASKOVİÇ Darko, TANER (aldun, TAN)Ş Asım, TEMKOV Kiril, TEVFİK İsmail, TEVFİKOĞLU Muhtar, TİMUROĞLU Vecihi, TİVANOVSKİ İvan, TODOROVSKİALOVSKA Radmila, Gane, TODOROVSKİ UYGUNER Muzaffer, Gligor, TOPRAK Ömer Faruk, TUFAN Muzaffer, TUNA Celal, TUNÇ ER (“seyin, TÜRKAY Osman, UGRİNOVA SK UYSAL Sami Sermet, ÜLKÜ Nusret Dişo, VENTURA A., VLADOVA Yadranka, VULF Virciniya, WEİSS Peter, YAĞC) Öner,ea, ZAFER YAŞ)N Mehmet, Zeynep, YONESKO Ejen, YUSUF Sabit, YUSUF S“reyya, YÜCE Kemal, YÜCEL Tahsin, 5. YÜCEY)LMAZ(alk Edebiyatı Muhterem, ve Folklor ZACİN Yazarları: Mirç ABDULLAH Kevser, ZEKERİYA İsmail. ZEKERİYA Necati.

AGO Arif, ALEKSİÇ Deyan, ALİ (aşime, ATANOVSKİ Aleksandar, BAYMAK Ethem, BAYRAM Esad, BİCİK Mehmet, BİLALOGLU İdris, BOYL Con, CUKANOVİÇ Mariya, DİVİTÇİOĞLU Sencer, DİZDAREVİÇ İsmet, DOĞAN İsmail, DORUK Yaşar, EMECEN Feridun, EMİN İlhami, ENGÜLLÜ Avni, EREN İsmail, GORGİEV Gorgi M., GÖKALP Ziya, (AF)Z Nimetullah, (AMZA Yusuf, (ASAN (amdi, (ASANOĞLU Kenan, İLYAS Enver, İSMAİL İsmail T., İVANOVSKİ Orde, İVANOVSKİ Vlado, KARA(ASAN Mustafa, KARDELY Edvard, KARTAL Numan, KATON Emil, KAYA Fahri, KLİNÇE G“lser, KORO Mr. Bedrettin, MATKOVSKİ Aleksandar, MEMİŞ Zekeriya,383

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

NASRETTİNOĞLU İrfan Ünver, O(Rİ İskender, ÖZYALÇ)NER Adnan, PALİKRUŞEVA Galaba, PANDEVSKİ Manol, PANOV Branko, PEŞEVSKA Margarita, PİLİÇKOVA Sevim, RAMO Ş“kr“, STOYANOVSKİ Alekasandar, SÜLEYMANİ Seyfedin, ŞABANOVİÇ (azim, ŞEFİKOĞLU İskender Muzbeg, ŞEP)APİ Behic“ddin, Ş)VG)N (ale, ŞİYAKOVİÇ Miodrag B., ŞPİLYAK Mika, TA(İR Kâmuran, TAŞKOVSKİ Dragan, TERZİOSKİ Rastislav, TEVFİK İsmail, TODOROVSKİ Gligor, TODOROVSKİ Mile, Muharrem,TOYGAR Kâmil, YUSUF TUFAN Sabit, ZDRAVEVA Muzaffer, ÜLKÜTAŞ)R Milka. M. Şakir, ÜNER Ragıp, ÜSKÜBİ M. Zihni,. VANKU Tarih Milan, Yazıları YAK)C) Ali, YURUKOVA Nada, YUSUF

: ALEKSİÇ Deyan, ATANOVSKİ Aleksandar, BOYL Con, CUKANOVİÇ Mariya, DİVİTÇİOĞLU Sencer, DİZDAREVİÇ İsmet, DOĞAN İsmail, EMECEN Feridun, EMİN İlhami, KARAHASANENGÜLLÜ Avni, Mustafa, (AF)Z Nimetullah, KARDELY (AMZA Edvard, Yusuf, KAYA (ASAN Fahri, (amdi, KORO İLYAS Mr. Enver, İSMAİL İsmail T., İVANOVSKİ Orde, İVANOVSKİ Vlado,

Bedrettin, MATKOVSKİ Aleksandar, NASRETTİNOĞLU İrfan Ünver, O(Rİ STOYANOİskender, ÖZYALÇ)NER Adnan, PALİKRUŞEVA Galaba, PANDEVSKİ Manol, PANOV Branko, PEŞEVSKA Margarita, RAMO Ş“kr“, VSKİ Alekasandar, SÜLEYMANİ Seyfedin, ŞABANOVİÇ (azim, ŞEP)APİ Behic“ddin, Ş)VG)N (ale, ŞİYAKOVİÇ Miodrag B. , ŞPİLYAK Mika, TA(İR Kâmuran, TAŞKOVSKİ Dragan, TERZİOSKİ Rastislav, Milan,TEVFİK YAKICI İsmail, Ali, YURUKOVA TODOROVSKİ Nada, Gligor, ZDRAVEVA TODOROVSKİ Milka. Mile, TUFAN Muzaffer,7. ÜLKÜTAŞ)R Siyasi-Sosyal M. Konularda Şakir, ÜNER Yazılmış Ragıp, ÜSKÜBİ Yazılar: M. Zihni, VANKU

ADEMİ Emine, AGO Arif, A(MET Enver, A(MET Veli, ALİ Melahat, ANDREEVİÇ Slavka Georgieva, ANDREEVSKİ Uroş, ANTİÇ Vera, APOSTOLSKİ Mihaylo, ARSOV Lyupço, AVDOVİÇ Şuko, BAKAR)Ç Vladimir, BALKAÇ Zerrin, BALTAC)OĞLU İsmail (akkı, BAYRAMİ Aida, BELOVSKİ Dimçe, BEYZAT Esen, BEYZAT Mugbil, BİLGİN Beyza, CANOVA Remzi, CENGİZ İsmail, ÇATALTEPE Sipahi, ÇEMERSKİ Angel, Ç)RVENKOVSKİ Kirşte, ÇOLAKOVİÇ Radolyub, ÇVETKOVSKİ Çvetko, DAVİÇO Oskar, DEMİR Firuz, DİDA Ali, DOLANÇ Stane, DORONSKİ Stevan, DRAGOLYUB Stavrev, DRAGOSAVAÇ Duşan, EGELİ Sabahattin, ELİOT T. S., EMİN İdris, EMİN İlhami, EMİN Rifat, ENGELS Fridrih, ENGÜLLÜ Avni, ENGÜLLÜ Melahat, ENGÜLLÜ Suat, ERDÜL Mehmet, ERİÇ Mihaylo, EYÜBOĞLU Sabahattin, FRENSİS Artur, - GEORGİEVSKİ Mihaylo, GERASİMOVSKİ Dimitar,, GLİGOROV Kiro, GOGOV Rade, GOŞEV Petar, GRUYESK) Trayçe, (ACİSALİYEV Mito Yasmin, (AMZA Yusuf, (ASAN Vefki, FRENSİS Artur- GEORGİEVSKİ Mihaylo, GERASİMOVSKİ Dimitar, GLİGOROV Kiro, GOGOV Rade, GOŞEV Petar, GRUYESK) Trayçe, (ACİSALİYEV Mito Yasmin, (AMZA Yusuf, (ASAN Vefki, (AYRETTİN Erol, (OCA Fadil, İBRA(İM Mehmet Zeki, İSMAİL Biba, İSMAİL İsmail T., İVANOVSKİ Orde,384

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

İVANOVSKİ Vlado, JİVKOVİÇ Duşan, KA(RAMAN (asan B., KARA(ASAN Drita, KARA(ASAN Mustafa, KARAL Enver Ziya, KARAOSMANOĞLU M.Yakup Ali, Kadri, KIRATINA KARAYANOV H İliya, KARDELY Edvard, KARTAL Numan, KAŞTELAN Yure, KATARC)EV İvan, KAYA Fahri, KERİM Şerif, K)L)ÇBAY “seyin, K)RLEJA Miroslav, K)RTOVA Rayna, K)V)LC)ML) (ikmet, KİRYAZOVSKİ Risto, KOLİŞEVSKİ Lazar, ONESKİ Blaje, KORUCUOĞLU Nevin, KOSTADİNOVSKİ Kostadin, KÖKNEL Özcan, KRAYGER Sergey, KURTOVİÇ Todo, KUŞEVSKİ Voyo, LA(TOVA Kata, LAZAREVSKİ Yakov, LAZAROV Lazar, LENİN İliç Vladimir, LUKŞİÇ İrena, LYUBİÇİÇ Nikola, MA(MUT Kenan, MAKSİMOVİÇ Dragiça, MAKSUT Şakir, MARKOVSKİ Kırşte, MARKS Kari, MARKS, ENGELS, MATES Leo, MATİÇ Duşan, MERCAN (asan, M)NÇEV Nikola, Mİ(AYLOV Pançe, MİLKOVİÇ Branko, MİLOSAVLEVSKİ Slavko, MİLOVSKA Desa, MİNÇEV Nikola, MİTREVSKİ Coko, MOMİROVSKİ Tome, MORİNA Adnan, MOYSOV Lazar, MUSTAFA İlker, MUSTAFA Sait, MUZBEG İskender, Hasan, NASRETT)NOĞLU İrfan Ünver, NAUMOVSKİ Borçen, NAY)R Nabi Yaşar, NOB)RDAL) Beyto, ÖZCAN Zafer, ÖZGÜ Melahat, ÖZGÜN Vefki ÖZLÜ Demir, ÖZÖNDE M. Cihat, PANÇEVSKİ Milan, PANDEVSKİ Manol, PANZOVA Violeta, PARLAT)R İsmail, PETKOVİÇ Ranko, PETROVİÇ Vasko,Duşan RA Şane, PETRUŞEVA İlindenka, POLVANSKİ Andonov (risto, POPOVİÇ Blagoy, POPOVİÇ Çedomir, POPOVSKİ Duşko, POPOVSKİ DOYKOVİÇ Miloş, RAMO Ş“kr“, RASEL Bertrand, RECEPOĞLU Altay Suroy, RİBAR İvan, RİFAT (“rşit, RİSTOVSKİ Blaje, SALİ( Emin, SKAROSSC(AFF Adam, SEKULİÇ İsidora, SELİM G“ler, SELİM (ilât, SEYFULLA( Kemal, SEYFULLA( Kevser, SİMOPULOS İlia, SİNADİNOVSKİ Yakim, Zissis, STANKOVSKİ Boşko, STAVREV Dragolyub, SUPEK İvan, SÜLEYMAN Cemal, SÜLEYMAN Perihan, SÜLEYMAN Yusuf, SÜLEYMAN') Blagova,Seyfedin, TASEVA ŞEFİKOĞLU İskender Muzbeg, ŞE(U Şaban, ŞPİLYAK Mika, ŞTAUBRİNGER Zvonko, TA(İR Alâettin, TA(İR Kâmuran, TALEVSKİ Lençe, TİMUÇİN Avşar, TİTO Yosip Broz, TODOROVSKİ Mile, TOPOYAN Necdet, TUFAN Muzaffer, UGRİNOV Pavle, UNAT Faik Reşit, URDİN Koço, UZELLİ Gön“l, VELYANOVSKİ Çvetko, VELYANOVSKİ Noviça, VİDMAR Yosip, İNTER(ALTER Velko, VLA(OVİÇ Velko, VRAJİNOVSKİ. M“lakatlar: Tanas, YAVUZ (ilmi, YURUKOVA Nada, ZAFİROVSKİ Goko, ZDRAVEVA Milka, ZEKERİYA Necati. 9. Olaylar: AĞAOĞLU Adalet, A(MET Enver, BEAVOİR De Simon, ENGÜLLÜ Avni ALİ Fahri, ENGÜLLÜ Suat, İLYAS Enver, İSMAİL Biba, KAYA Fahri,10. Bibliyogragya: KOŞ Erih, MERCAN (asan, NEBİ Saadet, TA(İR Alâettin, ZEKERİYA Necati 11. Biyografi: ALANGUA(MET Tahir, Enver, HAFIZ ENGÜLLÜ Nimettullah, Suat, ALTANAY (AF)Z Nimettullah, (ASAN (amdi, ME(MED Ayşe, ZEKERİYA İsmail.

Ferdane Elmazoviç, BOŞKOV Vanço. 385

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 12. Çeviriler: - AÇ Karol, AÇİN Yovitsa, AG İştvan, AGEYE- Vasayan, A(MATOVA Ana, AL UJAİLİ Abdel Salam, ALBA(ARİ David, ALBERT Rafael, ALEÇKOVİÇ Mira, ALEKSİÇ Deyan, ALEKSİÇ Snejana, AL FEİTURİ Muhammed, ALİ Fahri, ALİÇ Cemaluddin, ALİÇ Salih, ALİÇİÇ Aişa, ALİKADÎÇ Bisera, ALİSPA(İÇ Niyaz, ALİU Ali, ALMAJAN Slavko, ANASOVSKİ Miho, ANDRADE Kosta, ANDREESKİ M. Petre, ANDREEVİÇ Slavka Georgieva, ANDREEVSKİ Çane, ANDREEVSKİ M. Petre, ARAGONANDREEVSKİ Lui, ARBULYEVSKA Tsane, ANDREEVSKİ Olga, ARENAS Uroş, Reinaldo,ANDRİÇ İvo,ARNAUT ANT(ONY Selim, Michael, ANTİÇ Miroslav, ANTİÇ Vera, APOLİNER, APOSTOLSKİ Mihaylo,

ARNAUTOVİÇ ALİÇ Fadila, ARNAUTOVİÇ Mustafa Tsitso, ARSOV Lyupço, ARSOVSKİ Georgi, ARTUKOVİÇ Zlatka, ASTALOS Georges, ASTURİAS Miguel, ASUMANE Sembene, ATANASOVSKİ Miho, ATANOVSKİ Aleksandar, AVRAMESKU Mihay, AVTİLA Eduardo Antonio, AZİZ Vahit, BABİNKA Mihail, BAĞ)R YANA Elisaveta, BAKAR)Ç Vladimir, BAKEVSKİrko, Petre, BALAN Yon, BALAŞ Olipiu, BALDEV Mirza, BALİKA Kornel, BALTİC Svetozar, BANAR Slave, BANOVİÇ Goyko, BANYEVİÇ Mi BARAKA Amiri İmamu, BARAKOVİÇ Meho, BART(ES Ronald, BAŞAGİÇ Safet Bey, BAŞİÇ (“seyin, BAT S. N., BATALVİ Şiv Kumar, BEYZATBAYRAKTAREVİÇ Mugbi Radomir, BEAVOİR De Simon, BE(ER Ferenç, BELEVA Lilyana, BELOVSKİ Dimçe, BENDER Pal, BENKOVA Viera Popitova, l, BİENEK (orst, BİGA Vesna, BİLOSNİÇ Mariyan Tomislav, BİRKOVİÇ Yevrem, BİTENTS Yadranko, BLAGOYEVİÇ Spasoye Paylo,Payo, BLAGOYEYİÇBOLMABA, BONNEFOY Slobodan, BLAJEVİÇClaude, BOR Miranda Matey, Neda, BORGES BLEÇİÇ Horhe Milorad Luis, R., BODELER Şarl, BOGDANOVİÇ Nedelyko, BOGETİÇ Boşko, BO(UŞ

BORGES Jorge LuisBOSNİÇ Yelena, BOSTEVSKİ Yovan, BOŞKOVSKİ T. Petar, BOŞKOVSKİ Yozo T., BOŞNAKOVSKA Gordana Mihailova, BOYETU Berta, BOYOVİÇ Rade, BÖL (aynrih, BRAYKOVİÇ Dragomir, BRE(T Bertolt, BROVİNA Flora, BUJAROVSKA Vera, BULATOVİÇ Miodrag, BURAZER Diana, BUYUKLİEV Kiril, BYELOVATS Abdurrahman (ıvzı, CABRAL Tristan, CANTERS Robert, CAR MATUTİNOVİÇ Lerka, CARDOSO Antonio, CARROL Levis, CCLAMUR(), CERÇEKU Enver, CİLO (asan, CİNCİÇ Slavolyub, CLEİN Carmen, COMEY Ellis, CORTAZAR Julio, COŞİ Umaşankar, CUKANOVİÇ Mariya, CURCİÇ Yovitsa, CUVER Bogdan, ÇALOVSKA Lilyana, ÇALOVSKİ Todor, ÇANKAR İvan, ÇAPOVSKİ İvan, ÇAR Lerka, ÇAŞULE Kole, ÇATİÇ Musa Çâzim, ÇAU Nguyen Minh, ÇE GE VARA Ernesto, ÇEMERSKİ Angel, ÇERKEZ Vladimir, Ç)RVENKOVSKİ Kirşte, ÇİKİÇ Voyka Smilyaniç, ÇİLİMKOVİÇ Meliha, ÇİNGO Jivko, ÇİRO Dİ Maçio Cuzepe, ÇİTRE Dilip Purşotan, ÇOLAKOVİÇ Enver, ÇOLAKOVİÇ Radolyub, ÇOPİÇ Branko, ÇOSİÇ Dobriça, ÇUCAK Branko, ÇULAVKOVA Katica, ÇVETAYEVA Marina, ÇVETKOVSKİ Çvetko, DABEVSKİ Petko, DALAL Sureş, DAMOYLİÇ Miça, DAVİÇO Oskar, DAVİDOVİÇ Stoyanka Grozdanov, DAVİDOVSKA Lyubinka, DE Vişnu, DEDAY Rahman, DEDİN386

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

h, AÇ Milan, DELALİÇ Munib, DEMİR Firuz, DENGAL), DERVİŞ Mahmut, DERVİŞ Saad, DESPOTOV Voyislav, DESTOVNİK Karel Kayu DETELAYURE, DGÇİÇ Yovan, DİKİNSON Emili, DİNESEN İsak, DİNKAR Ramdhari Sing, DİOP Birago, DİOP David, DİRYAN Lilyana, DİZDAR Stevan,(amid, DOS DİZDAR SANT Mak, DİZDAREVİÇ İsmet, DİZDAREVİÇ Ziya, DOMANOVİÇ Radoye, DOMONKOŞ İştvan, DONESKA Vera, DORONSKİ Todor, DUVANCFEELLEOS Marçelino, D., EDELFELT DRAGOLYUB Karen Marle, Stavrev, EL- DRAGOSAVAÇ Duşan, DRETAR Tomislav, DRİTERO Agoli, DURAKOVİÇ Ferida, DUTİNA Suat, ENTSENSBERGER Hans Magnus,(AC Unsi, ERENBURG ELİOT T. S., ELİOT Tomas, ELLİSON (arlan, ELUARD Pol, EMİN İdris, ENGELS Fridrih, ENGÜLLÜ İlya, ERİÇ Mihaylo, ERURİ Nasır, FARZAN Massud, FAZLİ Nida, FE(ER Artur,Ferens, FUAT FE(ER Mehmet, Kalmam, GAFFAR FERENÇ Feher, F)RONYETS Vikâzoslav, FİSC(ER Ernest, FLORA Radu, FLORA Yoan, FRENAUD Andre, FRENSİS İbrahim Abd“l, GAL Laslo, GAMZATOV Rasul, GARGİ Baluant, GAŞİ Alirizah, GAYTANİ Adem, GEGA Cevat, GENET Jean, GEORGİEVSKİ Mihaylo, GEORGİEVSKİ Taşko, GERASİMOVSKİ Dimitar, GİGİÇ Radmila, GİLVİK Ejert, GOCA Fikret, GOLUBOVİÇ Kseniya, GORGİEV Gorgi M., GORKİ Maksim, GOŞEV Petar, GÖNSALVES Egito, GRAFENAUER Niko, GROZDANOV Davidoviç Stoyanka, GROZDANOVİÇ S“leyman, GRUEVSKİ Lubomir, GRUYESK) Mito-Trayçe, GULESKİ Sotir, GUNGA Fahredin, GUTALY Deyan, GÜZEL Bogomil, GYORGİEV Gyorgi M., (AC)OSMANOVİÇ Lamia, (ACİSALİYEV Yasmin, (AD)RCANAY Sadri, (ANCİÇ Raziya, (ASAN (amdi, (AŞEK Yaroslav, (AV Nas, (AYRETTİN Muhammed, (EMİNGVEY- Ernest, ()D)R Muhammed, (İCAZİ- - Ahmet Abdulmuti, (İDAYET Sadık, (İGSMİT( Patricia, (İLDES(EİMER Wolfgang, (OCİÇ Cevat FEYZİÇ Fehriye, (OROZOVİÇ İrfan, (O Şİ MİN, (OY(OLT Per, (RİSTOVA YOÇİÇ Svetlana, (UGNES Langston, (UMO (amza, İBRİŞİMOVİÇ Necat, İLEŞ Bela, İLİEVSKA Vesna Domçevska, İLİEVSKİ Branko, İLİEVSKİ Dragan, İLYEŞ Gyula, İMAMOVİÇ Ahmed Muhamed, İNFANTE Çuhermo Kabrera, İONESCO Eugene, İSAKOVİÇ Ali, İSAKOVİÇ Aliya, İSAKOVİÇ Antoniye, İVANOV Blagoya, İVANOVSKİ Gogo, İVANOVSKİ İvan, İVANOVSKİ Orde, Nizar,İVANOVSKİ KALEB Sırbo, Yek İVANOVSKİ Vlado, JALİTSA Miyodrag, Jİ Feng, JİD Andre, JİJOVİÇ Budimir, JİVKOVİÇ Duşan, JUPANÇİÇ Oton, KABBANİ oslav, KALEŞİ (asan, KAMAR Kemal, KAMİ Albert, KAMİL Amin, KANNAD, KAPİCİÇ (ANCİÇ Nasiha, KARACİÇ Radovan, KARAYANOV İliya, KARDELY Edvard, KAROVSKİ Lazlo, KAŞTELAN Yure, KATARC)EV İvan, KAVABATA Yasunari, KAYAN İbrahim, KAYEVİÇ Fehim, KEBO Aliya, K)RKLEÇ Gustav, K)RLEJA Miroslav, K)RMPOTİÇ Vesna, K)RNYEVİÇ Vuk, K)RSTANOVİÇ Zdravko, K)RTOVA Rayna, KİKİÇ (asan, KİRDU Petru, KİRLEJA Miroslav, KİRYAZOVSKİ Risto, KİŞEVİÇ Enes, KLEÇKAROVSKİ Mirce, KLETNİKOV Eftim, KLİMAN Aldo, KLUÇANİN Zilhad, KOCA Fikret, KOÇOSKİ Nikola, KOLİŞEVSKİ Lazar,387

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

KOLUNCİYA Dragan, KOMAR Rujiça, KONESKA Elizabeta, KONESKİ Blaje, KOPOROVSKİ Lupço, KORDİÇ ivan, KORDİÇ Zdravko, KOROMAN Veselko, KOSTADİNOVSKİ Kostadin, KOSTİÇ Duşan, KOSTİÇ Zvonimir, KOSTOV Vladimir, KOŞ Erih, KOŞ Karoly, KOŞUTA Miroslav, KOTEVSKİ Yovan, KOVACS Gyöngyi, KOVAÇİÇ İvan Goran, KOVİÇ Kaetan, KRAKAR Loyze, KRAMBERGER Mariyan, KRANYEÇ Mişko, KRİSTENSEN İnger, KRİSTENSEN Tom, KROPOTKİN Pyotr A., KRUNİÇ Milovan, KSİNDİ Vang, KSUEFENG Feng, KUBUR Ali, KULAVKOVA Katiça, KULENOVİÇ Skender, KUMBARAC) Lidiya, KUMBAROVSKİ Razme, KUNDERA Milan, KUNTNER Tone, KURTOVİÇ Todo, KUSUMAG DRAYA Marati, KUŞEVSKİ Voyo, KÜLAFKOVA Katitsa, KVAZİMODO Salvadore, KVESİÇ Pero, KVİNG Ai, LADİN İliya, LA(TOVA Kata, LAKO Nataşa, LALETİN Voyislav, LALİÇ Mihaylo, LATİÇ Cemaluddin, LAVRENSE Jems Kuper, LAZAREVİÇ V. Branko, LAZAREVSKİ Yakov, LAZAROV Lazar, LAZAROV Risto, LERMONTLAZAROVSKİ Yakov, LAZİÇ Laza, LE GUİN K. Ursula, LECLERC Pierre Robert, LENERO Vincente, LENİN İliç Vladimir, LENZ Zigfrid, OV Mihail, Lİ Lu, LJONDO Bardul, LORKA Garsiya, LUKİÇ Duşanka Boyaniç, LUKŞİÇ İrena, LUMUMBA, LUNDKV)ST Artur, MAC(ADO Antonio, MACUNKOV Mitko, MAGAREŞEVİC Mirko, MA(APATRA Sitakant, MA(MUTEFENDİÇ Kemal, MAKEDONSKA Viktoriya, MAKSİMOVİÇ Desanka, MALENKO Dimçe, MALESKİ Vlado, MALKOÇ Saida, MAN-LAMAR Thomas, Lalyu, MANEV MARKEZ Evtim, Gabrial MANEVSKİ Garcia, MARKOV Mile, MANOYLOV Pande, MANOYLOVİÇ Sonya, MAO Çe Tung, MAR)NKOVİÇ Radovan, MARİNOV Boris, MARKOV Mladen, MARKOVİÇ Vito, MARKS Karl, MARTİÇ Nikola, MARTİSON Moa, MATEVSKİ Mateya, MATİÇ Duşan, MAYAKOVSKİ Vladimir, MAY(ROVSKİ Aleksandar, ME(METİ Kim, MEKULİ Esad, MELVİNGER Yasna, MEMİYA - Minka, MENART Yanez, MEVLANA, M)NÇEV Nikola, MİCENİ, MİDDLETON Christopher,- Mİ(ALİÇ Slavko, Mİ(AYLOV Pançe, Mİ(AYLOVA BOŞNAKOVSKA Gordana, MİLADİNOV Konstantin, MİLANOVİÇ Slavko, MİLEKOVİÇ ŞUM Milorad, MİLENKOVİÇ Dimitriye, MİLKOVİÇ Branko, MİLOSAVLEVSKİ Slavko, MİLOŞ Miodrag, MİLOŞEVİÇ Nikola, MİLOŞEVİÇ Radoslav, MİLOŞEVİÇ Velimir, MİLOVSKA Desa, MİNATİ İvan, MİNÇEV Nikola, MİRANOVİÇ Nevenka, MİRKULOVSKA Bistrica, MİSİRKOVA RUMENOVA Kata, MİTREVSKİ Coko, MO(ANT) Bramotrı, MOLOKVU Bendili, MOMİROVSKİ Tome, MONTALE Eucenio, MORİNA Adnan, MOYSOV Lazar, MU(İÇ Ferid, MUKOPADYAY Subas, MUKTİBOD( Gjanan Madhav, MUNTEANU Feliçiya Marina, MUSTAFA Ahmed Antar, MUSTAFA İlker, MUYAGİÇ Mubera, NADİM Dina Nat, NAMETAK Fehim, NAPESKİ Core, NAPOLETANO Pietro, NASTİÇ Vladimir, NAZOR Vladimir, NEDELKOVSKİ Kole, NEDELKOVSKİ Mile, NEDELKOVSKİ Velko, NENADİÇ Milan, NERUDA Pablo, NETO Agostino, NEYÇESKA Dragica, N)KOLOVSKİ Vselenov Vaso, NİKİÇ Valentin, NİKİLESVAR, NİKOLOV388

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Stefan, NİKOLOVSKA Snejana, NOB)RDAL) Beyto, NOGO Rayko OKARA Petrov, NOVESKİ Jivko, OCONNOR Flanery, OBRADOVİÇ Tomislav, OBRENOVİÇ Aleksandar, OBRENOVİÇ Rade, OGNYANOVİÇ Tomislav, Gabriyel, OKİGBO, OLİVERA Jose Antonio, OLUYİÇ Grozdana, OLYAÇA Mladen, ORİYA, ORVEL Corc, OSMANLİ Tomislav, OSTİ Yosip, OSTOYİÇ, Lubiça, OSTOYİÇ Lyubitsa, OZAMU Dazai, PALİKRUŞEVA Galaba, PANÇEVSKİ Milan, PANÇO Şukriya, PANDEVSKİ Manol, PANOV Branko PANOVSKİ Dane, PANTİÇ Mihaylo, PANZOVA Violeta, PAP Yojef, PAP Yojez, PAP(AR(AYİ Gyura, PARUN Vesna, PAŞİÇ M“berra, PAŞKU Anton, PATEL Candraşekar, PATEL Yogeş, PAVÇEK Tone, PAVEZE Cesare, PAVİÇ Milorad, PAVİÇEVİÇ Slobodan, PAVLOSKİ Radovan, PAVLOSKİ Yovan, PAVLOVİÇ Duşan, PAVLOVİÇ Miodrag, PAVLOVİÇ-Yohn, Vladimir, PAVON Francisko Garsia, PAYDOS Kİ Blaje, PAYİÇ Miliya, PEİ Mile,Mario, PET PEREİRA, PEROVİÇ Sreten, PERS Sant Yon, PERSE Saint PEŞEVSKA Margarita, PEŞİÇ Milovan Slavko, PEŞİÇ Radivoye, PEŞORDA KOVİÇ Ranko, PETKOVSKİ Boris, PETÖFİ Şandor, PETRESKİ (risto, PETROVİÇ Branislav, PETROVİÇ Miodrag, PETROVİÇ Rastko, PETROVİÇ Vladislav Dis, PETROVİÇ-M Yovan, PETROVSKA İvanka, PETROVSKİ Trayan, PETRUŞEVA İlindenka, P)RLİÇEV Grigor, PİLİÇKOVA Sevim, PİNCUR ANÇEVSKİ Lazar, PİSAREV Görce, PODRİMYA Ali, PODRİMYA AR, POGGİOLİ Renato, POLVANSKİ Andonov (rist, POPA Vasko, POPİTOVA Viera Benkova, POPOVA Dr. Faniya, POPOVİÇ Anton, POPOVİÇ Çedomir, POPOVİÇ Pavle, POPOVSKA Solzitsa, POPOVSKİ Ante, POPOVSKİ Duşko, POPOVSKİ Vasko, PREMC(AND, PREVER Jak, PRİMOJİÇ Vera, PRİTAM Amrita, PROŞİÇ Luka, PULYİÇ Vlado, PURCAR Petko Voyniç, PUŞİÇ Bosilka, PUŞİNA S. Dervo, PÜLYİÇ Vlada, RAB Juja, RABEAR)VELO, RAÇİN Koço, RAÇİN Kosta, RADANOVİÇ Nenad, RADİÇEVİÇ V. Branko, RADOSAVLEVİÇ Dragişa, RADOSAVLEVİÇ Vukman, RA() Camunda Presad, RA)ÇKOVİÇ Stevan, RAKİÇ Milan, RAMAÇ Mihail, RASEL Bertrand, RASUL Şepar, RAVİLKE Ravinder, Rayner REMBO Mana, Artur, RENCOV Mihail, RESUL Adem, REŞYPJA Frederik, REXROT( Kenneth, R(YS Jean, R)ZA Resul, RİFAT (“rşit, Rİ RİNSER Luis, RİSOYEVİÇ Ranko, RİSTİÇ Marko, RİSTOVSKİ Blaje, RİTSOS Janis, RİZVANOVİÇ Meho, ROJDETVENSKİ Robert, ROLAND Roman, ROZEVİÇ Tadeus, RÖVŞEN Ramiz, RUDİÇ Ayşa, RUMENOVA MİSİRKOVA Kata, SAD)K Fikret, SAFET Sariç, SAKS Neli, SALİ( Emin, SALİ(BEGOVİÇ Melika, SAMOKOVLİYA İsak, SAN Ksiao, SANT İndira, SAP(O, SARAYLİÇ İzzet, SARİÇ Safet, SAROT Natali, SAROYAN Viliyam,TI Giacomo, SATR Pol SEANS Jan, SAXENA Sarvveshvvar Dayal, SAYFERT Yaroslav, SAYİG Tefık, SAZDOV Tome, SAZDOVSKİ M. Tode, SC(AFF Adam, SCOT Yean, SEFERİS Core, SEFERİSYorgo, SEG(ERS Anna, SEKULİÇ Dara, SEKULİÇ İsidora, SELENİÇ Slobodan, SELİM Bedri, SELİMOVİÇ Mehmet, SELİMOVİÇ Meşa, SEMA Muhammed İbrahim Abu, SENGOR Leopold Sedar, SENGOR Leopold, S(İGA Naoya, SİDRAN Abdullah, SİLYAN Rade,389

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

SİLYANOVSKİ Lyupço, SİMSKİ Stevo, SİMYONOVSKİ Stoymir, SİNADİNOVSKİ Yakim, SİNG( Şaşmer Bahadır, SİYARİÇ Kamil, SKALA Dimiİvan, SKENDERİ Fehbi, SKOTİ Cokomo, SLAVİÇ Zoran, SLAVİÇEK Milivoy, SMİLEVSKİ Vele, SMYT(E Norman, SOLAMUN Tomaş, SOLEV tar, SOLJENİTSİN Aleksandar, SONE Yorgen, SONTAG Susan, STARASTOVSORESCU Marin, L. N., SPA(İU STARDELOV Cevahir, Georgi, SPA(İU STAVREV Mustafa, SPASEVSKA Dragolyub, Eleonora, STANESKU Nikita, STANKOVSKİ Boşko, STANOYEVİÇ Lyuba,

STEFANOVİÇ Miryana, STEFANOVSKİ Milovan, STEFANOVSKİ Mirko, STEFANOVSKİ Risto, STEİNER George, STERYOVSKİ Aleksandar, ST)NUS Erik, STOYANOVSKİ Alekasandar, STOYÇEVSKİ Sande, STOYİÇ Mile, STOYKOVSKA Elena, STOYKOVSKİ Gligor, STREZOVSKİ Yovan, STRİBER Miroslav, SUBAYA Şanmuga, SUKSİN Vasiliy, SULEYMANİ Seyfedin, SUPERVİELLE Jules, SÜLEYMAN Yusuf, ŞABANİ Resul, ŞABANOVİÇ (azim, ŞALP Volftgang, ŞAM)Ç Yansa, ŞANTİÇ Aleksa, ŞANTİÇ Slavko, ŞÇEPANOVİÇ Blajo, ŞEGO Kreşimir, ŞE(U Şaban, ŞENFİLD OLYAÇA Komeliya, ŞERBAN Nada, ŞEYTİNATS Radivoye, ŞİNKO Ervin, ŞİRİLOV Petar, ŞİYAÇKİ Olivera, ŞİYAKOVİÇ Miodrag B. , ŞOLO(OV Mihail, ŞOPOV Aço, ŞOPOV Atso, ŞOV Bernard, ŞPİLYAK Mika, ŞTAUBRİNGER Zvonko, ŞTAYNBEK Con, ŞTEFAN Florika, ŞUPLİNOVA Evgeniya, ŞUŞKO Mario, ŞUYİTSA Bojidar, TAGORE Rabindrant, TAGORE Rahindranat, TA(İR Kâmuran, TA(MİŞCİÇ (“seyin, TALEVSKİ Blagova, TAMAŞ Yuliyan, TANASKOVİÇ Darko, TANESKİ Antonio, TANEVSKİ Bogoya,riya, TASEVSKİ THOMAS Atanas, TAŞKOVSKİ Dragan, TAUFER Jıri, TAUFER Vida, TAUFER Yirji, TEKERLİ Fuad, TEYMUR Mabmud, T(EADORU Vikto Dylan, TİMOTİYEVİÇ Bojidar, TİTO Yosip Broz, TOCİLİ Afrodita, TOÇİNOVSKİ Vasil, TOÇKO İvan, TODOROVİÇ Gordana, TODOROVSKA Duşiça, TODOROVSKİ Gane, TODOROVSKİ Gligor, TODOROVSKİ Mile, TO(OLY Miroslav, TOLNAİ Oto, TOLSTOY Aleksey, TONTİÇ Stevan, TORKA Miguel, TOŞOVİÇ Risto, TOTSİNOVSKİ Vasil, TRENÇEVA Miryana, TRİFUNOVİÇ Duşko, TRİFUNOVSKA Radmila, TRİTS Ervin, TUFANTRUMİÇ Muzaff Marina, TSEROVİÇ Vuk, TSEŞAR)Ç Dobrişa, TSUKARO Kate, TSVETKOVSKİ Branko, TSVETKOVSKİ Radovan P., TSVİYETİÇ Lyubomir, er, TULYAKOVA (İKMET Vera, UGREŞİÇ Dubravka, UGRİNOV Pavle, UGRİNOVA SKALOVSKA Radmila, URDİN Koço, UROŞEVİÇ Vlado, UYEVİÇ Tin, UYKO Vorea, VA(ABZADE Bahtiyar, VANGELOV Atanas, VANKU Milan, VAPTSAROV Nikola, VEGRİ Şaşa, VEKENTARAMU, VEKİLOF Vakif, VELKOV Tome, VELYANOVSKİ Çvetko, VELYANOVSKİ Noviça, VENTURA A., VEREŞ Şaşa, VEŞOVİÇ Marko, VETMO Duşko, VİAN Boris, VİDENOVİÇ Radomir, VİDMAR Yosip,VA VİDOYKOVİÇ Jivorad, VİMAL Ganga Prasad, VİNAVER Stanislav, VİNTER(ALTER Velko, VİŞİNSKİ Boris, VİTEZ Grigor, VLADO Yadranka, VLA(OVİÇ Velko, VOGEL (erman, VOKOSAVLYEVİÇ Slavko, VOZNESENSKİ Andrey, VR(OVAÇ Duşka, VUKANOVİÇ Slobodan,390

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

VUKMİROVİÇ Miryana, VUKŞİÇ VİTOŞEVİÇ Vyera, VULETİÇ Ancelko, VULF Virciniya, VYSKOCİL İvan, WEİSS Peter, YAÇEV Risto, YAKİMOVSKİ Çedo, YANÇAR Drago, YANEVSKİ Slavko, YANKOV Stoyne, YANSEN Yohannes V., YAŞAR NASTEVA Olivera, YEATS Viliam Butler, YEGER Frenk, YEKNİÇ Dragolyub, YESENİN Sergey, YEVRİÇ Darinka, YEVTİÇ Dobrivoye, YEVTUŞENKO Yevgeni, Y)LMAZ E. , Y)LMENİÇKİ Peter, YİAN Lu, YİAN Tian, YOKİÇ Lilyana, YONESKO Ejen, YONG SAM Kim, YORUBA, YOSİÇ Lubişa, YOSİFOVSKİ Yonçe, YOUNCENAR Marguerite, YOVANOVİÇ Boyan, YOVANOVSKİ Meto, YUKİÇ MARYANOVİÇ Vaska, YUNG C. G., YUR)ŞİÇ Yakov, YURUKOVA Nada, YUSUF S“reyya, ZAGORİÇNİK İfigeniya, ZA(İROVİÇ Ayşa, ZAYÇ Dane, ZDRAVEVA Milka, ZDRAVKOVSKİ13. Deneme, Tsane, Değini ZEKERİYA ve TanıtımNecati, ZEKO yazıları Moikom,: ABDULLAH ZLOBEÇ Arzu, Çiril, ZORİÇAGO Arif, Voyislav. AHMED Oktay, AHMED Selda, AHMET Enver, AHMET Veli, AKSAL Kudret Sabahattin, AKSOY Fahir,

AKATL) F“sun, AKBAL Oktay, ALİ Fahri, ALİ Melahat, ALTANAY Erbil, ARMAĞAN İbrahim, ARSLAN Ahmet, ASTALOS Georges, ATAÖV T“rkkaya, ATİK Suade, BANYEVİÇ Mirko, BART(ES Ronald, BAYRAKTAREVİÇ Fehim, BAYRAM Esat, Deyan,BE(RAMOĞLU BONNEFOY Ataol, Claude, BEKTAŞ BREHT Cengiz, Bertolt, BELLÜR CANBERK İrfan, Eray, BEYZAT CANTERS Esen, BEYZAT Mugbil, BİLBAŞAR Kemal, BİNGÖL Abdulkudd“s, BOGDANOVİÇ

Robert, CİLO (ASAN, CİNCİÇ Slavolyub, CONTURK (“seyin, CUKANOVİÇ Mariya, Ç)NARL) (ASAN Maksut, ÇİRO Dİ Maçio Cuzepe, DAĞLARCA Fazıl (“sn“, DALİP Kerim, DALİP Meral, DİZDAREVİÇ İsmet, DURAK Alnur, DUVANCFEELLE D, EMİN Bilge, EMİN İlhami, EMİN Rifat,, ENGÜLLÜ Avni, ENGÜLLÜ Suat, EREN İsmail, ERENBURG İlya, ER(AT Azra, GÜLER Mehmet, (AC)OSMANOVİÇ, (ALİKARNAS BAL)KÇ)S) (ALİM Nurten, (ASAN Vefki, (AYRETTİN Erol, (AYRO Yakup, (ÜSEYİN KAPLANLeyla, (ÜSEYYİN Mehmed, M“edin, KARAHASAN İBRA(İM Drita, Bayram, KARAHASAN İBRA(İM Mustafa,Mehmet, İLYAS KAYA Fahri,Enver, KOPO İSLAM Ayşenur, KAİN Maral, KALEŞİ (asan, KAMİ Albert,

ROVSKİ Lupço, KOŞ Karoly, KOVACS Gyöngyi, KUBUR Ali, KUMBARAC) Lidiya, MAKAL Oğuz, MERCAN (asan, MİLER (enri, MORİNA İrfan, MUTLU AY Rauf, NACİ Fethi, NASRETTİNOĞLU İrfan Ünver, NEBİ Saadet, ONUR Bekir, OSMANLİ Tomislav, OY Aydın, ÖZBAY (“seyin, ÖZDEMİR Alişan, PETKOVSKİ Boris, PİKASO Pablo, POGGİOLİ Renato, POLENAKOVİÇ (aralampiya, POPOVSKİ Pande, PROŞİÇ Luka, PULUR (asan, RADOSAVLEVİÇ Dragişa, RAMO Ş“kr“, RİTSOS Janis, ROGOVAL) Bayram İbrahim, ROLAND Roman, SAİT Nermin, SATR Pol Jan, SAVİÇ Momçilo D., SELİM Cevahir, SELİM G“ler, SELİM (ilât, SELMAN Leyla, STEFANOVSKİ Mirko, STOYKOVSKA Elena, SULEYMANİ Seyfedin, SUPO Filip, SÜLEYMAN (“seyin, ŞEFİKOĞLU İskender Muzbeg, ŞENER Sevda, ŞOV Bernard, TAÇİ (ilmi, TA(İR Alâettin, TANASKOVİÇ391

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Darko, TANYOL Tuğrul, TASNADİ Edit, TEKDİL (ulusi, TEMKOV Kiril, TEVFİK İsmail, TİTİZ Tiho, TOMOVSKİ Krum, TUFAN Erol, TÜMER G“lhan, YAVUZ (ilmi, YEŞEREN Agim Rifat, Y)LD)Z Mustafa, YOSİFOVSKİ Yonçe, YUNG C. G., YURUKOVA Nada, ZA()ROVİÇ RUDİÇ Ayşa, ZDRAVEVA . SONUÇMilka, ZEKERİYA İsmail. Sesler, 1965-

yılları arsında toplam sayı yayimlanan Balkanlarin en uzun soluklu dergisidir. Balkan T“rkleri ile alakalı şiir, dil, edebiyat, tarih, k“lt“r, sosyoloji ve siyaset bilimi gibi alanlarda çok sayıda yazı bulunur. Eski Yugoslav cografyasında daha çok T“rklerin yoğun olarak bulunduğu Makedonya ve Kosovada dağıtılır. T“rk aydınları arasında yaygın olarak okunan bu dergi, Balkan T“rk halkının milli benlik Dergi, ve kimliklerininBalka g“çlenmesine katkıda bulunma amacındadır. n coğrafyasında yaşayan T“rk halkının edebi alandaki ihtiyaçlarını karşılamak ve yeni bir edebi nesil yetiştirmek amacıyla yola çıkar. Genç neslin yetişmesinde önemli katkılarda bulunur. İlk yazılarını- bu dergide yayınlayan bir çok önemli isme rastlanır. Başta Balkanlarda yaşayan T“rkler olmak “zere yerli ve yabancı zengin bir şair yazar kadrosuna sahiptir. Dergide geniş bir şairm ve yazar kadrosu bulunur. Başta Makedonyada yaşayan T“rk kökenli isimler olmak “zre, Yugoslavya ve T“rkiye'den de çok sayı da isi bulunur. Dergide şiir, hikâye, roman, tiyatro, makale, deneme, değini, eleştiri, m“lakat, biyografi, bibliyografya gibi bir çok edebi t“rde yazılar bulunurç Ayrıca bazı pop“ler yabancı yazarların çevirilerine de yer verilir. Bölgedeki T“rklerin folkloru “zerine yapılan derleme ve değerlendirme çalışmaları da önemli bir yer tutar. Dergi, maalesef diğer dergilerin uğradığı akıbetten kurtulamaz. yılında yayımlanan son sayısıyla tozlu raflardaki yerini alır. Umarız, bu derginin eksikliği hissedilmeden balkanlarda yaşayan T“k halkının eserlerıne sahip çıkacak nice yeni dergiler yayın hayatına katırlır. KAYNAKÇA

Karakuş Ertuğrul, Sesler Dergisi Bibliyografyası, Paradigma Akademi Yayınları, Temmuz . Karakuş Ertuğrul, Makedonya Ve Kosova T“rk Edebî TiranÜreticiliğinin 2013. Devamında Sesler Dergisinin Rol“, Uluslararası Dil ve Edebiyat Çalışmaları Konferansı, (ëna e Plotë "Beder" Universitesi

İsmail Zekeriya, İlkokullarda Edebiyat Derslerinin amacı, Ekim S. . 392

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

1974, S. 82. İsmail Zekeriya, Öğrenci Dili, Terimler ve Dilbigisi, Ocak

Kardely Edvard, Bağlantısızlığın Tarihsel Kökenleri,- Çeviren:Suat ENGÜLLÜ,-251. Ocak , S: . Nebi Şerafettin, Anılarımda B“y“k Kalpler , Kasım Aralık , S: Sesler, MartÖd“ll“ 1986, Öyk“ S: 204.Yarışması, Eyl“l , S: . Sesler, Öd“ll“ Öyk“ Yarışması, Şubat , S: .

Sanat DergisininSesler, 20. Sesler Aylık Toplumsal Sanat Dergisinin Edebiyatımızın Gelişimindeki Katkısı ve Rol“ Sesler Aylık Toplumsal Yıldön“m“ Dolayısıyla -D“zenlenen Yuvarlak Masa S:Karşılaşması, 28. Sesler, S: , Ocak . Zekeriya www. halkkulturu. Necati, Ayın org K“lt“r Sanat Olayları, Eyl“l ,

393

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

TÜRBE ve YAT)RLAR ETRAF)NDA OLUŞAN (ALK ANLAT)LAR)NDA RÜYA MOTİFİNİN İŞLEVLERİ

Yrd. Doç. Dr. Oğuz ERDOĞAN

[email protected] Tayyip Erdoğan Üniversitesi T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“ ÖZET Geçmişten g“n“m“ze T“rk k“lt“r“nde önemli bir yer işgal eden ve toplumun her kesiminden ziyaretçileri olan t“rbe ve yatırlar etrafında canlı bir folklorik hayat yaşandığı dikkatlerden kaçmamaktadır. (alk tarafından kutsal kabul edilen t“rbe ve yatırlar etrafında oluşan halk anlatılarında yer alan r“ya motifi, gerek ziyaretgâhın anlamlandırılmasında gerekse o ziyaretgâhta icra edilen inanç ve pratiklerin şekillenmesinde önemli bir işlev “stlenmektedir. Bu bildiride öncelikle k“lt“r“m“zde t“rbeler etrafında oluşan folklorik unsurların temelini teşkil eden velî/velî k“lt“, sonrasında t“rbe/yatır, motif kavramı ve r“ya motifi hakkında bilgi verilecektir. Ardından sözl“ ve yazılı kaynaklardan derlenen efsane, memorat vb., halk anlatılarında yer alan r“ya motifinin t“rbe ve yatırlar etrafında ziyaret rit“eline bağlı olarak varlığını s“rd“ren folklorun oluşumu ve devamlılığı açısından ne gibi işlevler yerine getirdiğine işaret edilecektir. Böylelikle toplumun her kesiminden ziyaretçileri olan önemli çekim merkezlerinden biri olarak t“rbelerin ziyaretgâh olmasında ve maddi manevi b“t“nl“klerinin korunmasında r“yaların yeri incelenecektir. Diğer yandan r“yaların ziyaretçiler için motivasyon sağlayan, onların mekânı anlamlandırmasında ve bu mekâna bağlılıklarının oluşmasında da etkili olduğu irdelenmeye çalışılacaktır. Ayrıca bu mekânların ve mekânların sahipleri olan velîlerin propagandasının yapılmasında; değişik yoğunlukta ziyaret edilen t“rbe ve yatırların pop“laritesinin artmasında; özellikle de halkın g“ncel olarak psikolojik durumu ve velî k“lt“ne ne derece bağlı olduğunun anlaşılmasında önemli bir işlev yerine getirdiği ortaya konmaya çalışılacaktır.

ABSTRACT It is not overlook that active living stlyle around tombs and entombed saint which is very importand in Turkish culture and have visitor from every sites of society until now. Dream pattern that taked 394

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. part folk narrations which formed around tombs and entombed saint that is sacred by folks. Dream pattern have very important function not only about meaning of visiting sites but also shaping of belief and applications which made in there. In the article will give information about Saint factor that is bacic of folk elements which shaped around tombs, then tombs/entombed Saint, then pattern concept, then dream pattern. Afterwards, it will indicate dream pattern taked part in folk narration which collected from legends have how functions about folklor being and during. In this way, importans of dreams will be examined about beening visiting site of tombs which are very important centers have very most visitor from every part of society and protecting of completeness about spiritual and material. Also it will try to analyse that dream is not only a motivation factor for visitors but also meaning of this places and being dependent for this places. Separately, it will try to present that dreams are how important about propaganda of saints are owner this places and about popularite rising of tombs and entombed saint which have been visited in varied density and about actual statue of folk psychological and about understanding of how are folks devote to saint cult. Giriş

Geçmişten g“n“m“ze halkın kutsal kabul ederek ziyaret ettiği önemli çekim merkezleri arasında t“rbe ve yatırlar oldukça dikkat çekicidir. Anadolunun her yerinde bulunan ve halk tarafından periyodik ya da periyodik olmamak kaydıyla çeşitli zaman dilimlerinde ziyaret edilen t“rbeler, velî k“lt“n“n halk muhayyilesindeki yerinin somut göstergesi olarak gör“lmektedir. lk Bu çalışmada t“rbeler etrafında oluşan halk anlatılarında yer alan r“ya motifinin işlevleri ele alınacaktır. Söz konusu ha anlatılarındaki kahramanlar, yatır ve t“rbe sahibi olan velîler ve onlarla r“ya yoluyla iletişime geçen şahıslardır. Verilen örneklerde adı geçen geçen dinî şahsiyetler t“rbe ya da yatır sahibi olarak bilinen şahsiyetlerdir. Bir başka ifadeyle çalışmamızın hareket noktası maddi varlığı olan t“rbe ve yatırlar olduğundan somut bir t“rbe ya da yatıra bağlanamayan halk anlatıları göz ardı edilmiştir. Bu anlatılarda adı geçen şahsiyetlerin bir kısmının t“rbesi ya da yatırı halen b“t“nl“ğ“n“ korurken bir kısmının “zerine herhangi bir yapı inşa edilmiş olabilmektedir. Burada dikkate aldığımız husus söz konusu evliyanın mezarının ziyaret edilmesi ya da bilinip saygı gösterilmesidir. T“rbe ve yatırlar etrafında oluşan halk anlatılarında yer alan r“ya motifinin işlevlerine geçmeden t“rbe ve yatırların oluşumunun sebebi olan velîler ve velî k“lt“ hakkında kısaca açıklama yapılacaktır.395

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. verilecektir. Sonrasında velîlerin sahip oldukları t“rbe ve yatırlar hakkında bilgi 1. Velî- Velî K“lt“

Karîb, ibni “mm, yar ve dost 1084) ArapçaYakın, velâyanında yahut olan; bitişik, velîye komşu; fiilinden yardımcı, gelen destek velî veren, sözc“ğ“ arka lûgatlardaçıkan; dost; akraba. . Ahterî Mustafa Efendi, , s. ve - (ak Teâlâ'ya vasıl ve kurbet-i İlâhiyeye nail olan zat, Azîz. Mutçalı, , s. anlamlarıyla karşılanmaktadır.Evliyâ" Kâmus ı T“rkîde Şemseddin Sami, , s. olarak geçmektedir.Allahın ilgi, " himaye,ise yardım bu kelimenin ve sevgisine çoğulu mazhar olmakla olmuş birlikte ermiş halk arasındakimse tekil olarak kullanılmaktadır. Tasavvufî gelenekte ise velî .Furat, , s. anlamında kullanılmaktadır. Ahmet Yaşar Ocak, bu terimin ilk olarak ne zaman kullanıldığının tespitinin tam olarak yapılamasının g“çl“ğ“n“ belirtmekle beraber )X. y“zyıla kadar geçen zaman içinde velî kavramının epeyce işlenerek , IX- gelişme imkânı bulduğunu ifade etmektedir Ocak, , s. . kaynaklara dayana Ahmet Yaşar Ocak X))). y“zyıllara kadar oluşan baız rak velî kavramının tamamen S“nnî bir tabana oturtulduğunu belirtir. Velî olabilmenin ilk ve temel şartının şeriat esaslarına tam bir bağlılık içinde olmaktır Ocak, , s. . Ancak bu durum gayri S“nnî anlayış içerisinde farklı gelişmiştir. Özellikle Şiî çevrelerde velî anlayışında önemli olanın hakikatin zahirde değil batında olduğu; peygamberlerin zahiri, velîlerin ise batını temsil ettiği d“ş“n“lm“şt“r. Böylece Peygamber şeriatı, Ali ve ondan sonraki imamlar da hakikati temsil etmektedirler. (akikatın ise şeriatın “zerinde olması itibarıyla velînin nebiye “st“nl“ğ“ söz konusu olmaktadır G“ngör, , s. . (alk dindarlığı (alk anlayışında ise velî kavramı oldukça geniş bir zemine oturmaktadır. olarak kavramsallaştırılan anlayış içerisinde İslam- öğretilerinin yanında eski T“rk inanışlarından beslenerek teşekk“l eden velî anlayışı kompleks bir yapıya sahip olmuştur. T“rk İslam coğrafyasında velî anlayışının temelleri İslam

öncesi inanç sistemlerine dayanır. T“rklerde velî inancının kökeni Atalar K“lt“ ve Şamanizm dönemine kadar göt“r“lebilmektedir. Ata ruhlarından fayda bekleme ya haberda zarar verme geleceğine dair inanışın yanında Şamanlarla velîlerin benzerlikleri bu d“ş“nceyi desteklemektedir. Şamanlar gelecekten , hava şartlarını değiştirme, hastaları iyileştirme, göğe çıkma, uçma, ateşte yanmama gibi vasıflarıyla özellikle Bektaşî menâkıbnâmelerindeki velîlerle oldukça benzeşirler. 396

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Jean- T“rklerin ve Moğolların Eski Dini

Paul Roux, T“rkçeye adıyla çevrilen eserinde İslâmî dönemdeki M“sl“manvelîlerin Şamanlarla şekline b“r“nm“ş olan bu Şamanbenzerliklerini çeşitli velîlerin kerâmet -73). motiflerinden örneklerle açıklamış ve M“sl“man T“rk velîlerini Roux, olarak nitelemiştir Roux, , s. Şamanist inanç sistemi içinde T“rklerin Şamanların birtakım olağan“st“ g“çleri olduğunaTanrının inandıklarını Peygamberi belirtir. Şamanlar onlara Gök Tanrı'dan mesajlar getiren “st“nfaghinun kişilerdir. Roux; Gerdizî ve belirtirMervazînin (Roux, Kırgız 2002, Şamanlarına s. 67). anlamına gelen Soğdça bir kelimenin bozulmuş şekli olan ismini verdiklerini birlikte T“rk velî telakkisinin zamanla T“rkler arasında gelişiminde özellikle Yesevîyenin b“y“k etkisi söz konusudur. Yesevîlikle Ahmed Yesevî ve m“ritlerinin etrafında oluşan menkabelerle göçebe T“rk boyları arasında velî k“lt“ hızla yayılmıştır. beraberi X)). y“zyıldan itibaren Anadoluya gelen T“rk boyları nde velî k“lt“n“ de getirmişlerdir. Anadoluya T“rk boylarıyla eş zamanlı olarak gelen Yesevîyeye mensup velîler Anadoluda velî k“lt“n“n yerleşmesine katkı sağlamışlardır. Özellikle X))).1 y“zyılda Moğol istilasından kaçan ve Anadoluya gelen şeyh ve m“ritler velî k“lt“n“n oluşmasında hususi bir yer işgal etmişlerdir. Bu velîler Selçuklular tarafından hoşgör“yle karşılanmış ve söz konusu velîlerin faaliyetlerine engel olunmamıştır Barkan, . Velî olarak kabul edilen şahsiyetler toplum tarafından idealize edilen tutum ve davranışlarla adeta bir model olarak karşımıza çıkmaktadır. O, Allaha olan yakınlığı ve örnek davranışları “zerinde taşımasıyla ideal insanı temsil eder. Velîler"Allah'ın temsil salih, ettikleri takva m“essesenin sahibi velî kullarındanolmazsa olmazı zuhur olarak eden kabul olağan“st“ edilen hâl."kerâmetlerin hikâyeleriyle toplumda n“fuz sahibi şahsiyetler halini alırlar. i Uludağ, , s. olarak da tarif edilen kerâmetlerin velî öld“kten sonra da devam ettiğ noktasındaki inanç oldukça önemlidir.halk dindarlığı halk M“sl“manlığı fevkalade kuvvet ve kudretle m“cehhezYukarıda olup Tanrıya adı geçen yakın ve kabul edilen birya şahsiyetinda herhangi bir konudiçinde a önemli sağ veya bir öl“ yeri iken olan yardımının velî k“lt“ dokunacağına ise inanılması ve bunu temin için rit“el yollarla başvurulmasıdır. edilmektedir. Ocak, , s. şeklinde tarif

1 Bu konuda geniş bilgi için bkz. M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar (Ankara 2007) ve Anadolu’da İslamiyet (Ankara 2005). 397

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Ahmet Yaşar Ocak, bir velînin k“lt konusu olup olmadığının velî adına yapılmış bir mezar yahut t“rbenin var olmasının yanında söz edilipkonusu bu velînin ziyaretlerin kendisinden adak kaldığınave kurbanlara inanılan sa bir kısım eşyaların bulunmasına; söz konusu mezar ve t“rbenin belli amaçlarla ziyaret hne olmasına; dua mahiyetinde velî ile ilgili ve onun adının geçtiği sözlerin bulunmasına vebağlı mezar olarak tespit edilebileceğini kaydeder. Bu “ç unsurdan özellikle birincisine diğerlerine nazaran daha sık rastlanır. Velîye ait olan t“rbe ın özenle yapılmış ve aynı şekilde korunuyor olması velînin de halk nazarında ne kadar itibarlı olduğunun en basit göstergesidir. Velîye ait olan mezar ve t“rbe normal mezarlardan farklı mekânlarda, dikkat yerlerdirçekici noktalarda, (Ocak, 2010, yol s. 9-10). kavşaklarında ve işlek yerlerde konumlanır. Ayrıca t“rbeler çoğu zaman velîye ait olan eşyaların da korunduğu

2. T“rbeler-Yatırlar

T“rbe "Bir kelimesi âdemin Arapça medfun "t“râb"bulunduğu kelimesinden toprak, mezar, gelmektedir. merkad." 2. "T“râb""Kibâr u toprak mazanne anlamına-i Kirâmın gelmektedir. merkadları “zerine T“rbe tesis kelimesinin olunan bina anlamı ki söekseriyazl“klerde: ziyaretgâh . olur" "Mezar." 2. "Mezar “zerine çatılmış yapı." Anadolu Şemseddin Sami, , s. ; . yerine "yatır Devellioğlu,dede , mezarı s. ", "eren şeklinde", "evliya" geçer. ve 'da velîlerin yattığı kutlu mezarlara ad olan t“rbe kelimesinintekke" " kelimesinin yanı sıra " ziyaret kavramı “zerine yapılan bir çalışmada olduğu gibi " kelimesi de kullanılabilmektedir Ünver G“nay, , s. . İsmail Orman, İslam tarihi içerisinde ilk devirlerde mezar mimarisinin olmadığından bahseder ve İslamda en makbul mezarın- en çabuk kaybolan mezar olduğunu söyler. İlk iki y“z elli yıl içerisinde tipolojik değeri- olmayan ve Abbâsî halifelerinden M“ntasır Billâh için Rum asıllı annesi tarafından Sâmerrâda inşa edilen sekizgen yapılı Kubbet“s S“leybiyenin İslam tarihinin ilk mezar yapısı olduğunu belirtir Orman, , s. . Daha sonraki devirlerde çeşitli mimari özellikleriyle İslam coğrafyasında t“rbeler inşa ettirilmiş ve birçoğu g“n“m“ze kadar gelmiştir. "bark" T“rk k“lt“r“nde ise temeli çok eski dönemlereT“rklerde dayanan ve Moğollardat“rbeler, Orhun Defin Kitabelerinde Merasimi MeselesineÜnver Dair G“nay, , s. olarak yerini almıştır. Abd“lkadir İnan tarafından dilimize başlığıyla çevrilen çalışmasında Barthold, Wilhem Rubrukun aktardıklarına göre398

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. sivri tepeli t“rbe yahut tuğladan bir kule, bazan da taştan bir ev Kıpçakların mezarların “zerine yapılan -Kuman boy inşa edildiğinden söz eder Barthold, , s. . Abd“lkadir İnan, Wilhem Rubrukun tarifine göre X))). y“zyıl Kıpçak larının mezarlar “zerine yaptıkları bu y“ksek tepelerin Kurgan İbn Fadlanın )X. y“zyıl Oğuz boylarının defin merasimlerine dair vermiş olduğu bilgilerde yer alan mezar “zerindeki kubbe gibi döşemenin aynı olduğunu kaydeder İnan, , s. . T“rklerin Anadoluya gelmelerinden sonraki devirlerde S“nnî ya da gayri S“nnî özellik gösteren çeşitli tarikatların başında bulunan ve t“m Anadoluda şöhret yapan Mevlânâ, (acı Bektaş Velî gibi şahsiyetlerin öl“mlerinin ardından birtakım t“rbeler inşa edilmiştir. Bu t“rbelerde zamanla bazı rit“eller oluşmuştur. Bu t“rbelerde yatan şahıslar olağan“st“ vasıflarla donatılmış, “st“n g“çleri olan manevi

şahsiyetler halini alarak velî k“lt“n“n yerleşmesinde etkili olmuşlardır. Aynı zamanda tarihî birer şahsiyet olan Mevlânâ, (acı Bektaş Velî gibi velîlerin t“rbelerinin yanında tarihî şahsiyet-17). olmayan velîler ve onlara ait t“rbelerin de zaman içinde Anadolunun her yanında var olmaya başladıkları gör“lm“şt“r Ocak, , s. Bug“n itibariyle de Anadolunun her köşesindeanevi halk beklentilerinin tarafından ziyaret edilen çok sayıda t“rbe ve yatır bulunmaktadır. Bu t“rbelere halk çeşitli amaçlarla ziyarete gitmekte, maddi m yerine gelmesini ummaktadır. Böylece temeli çok eski devirlere dayanan velî k“lt“ ziyaret rit“eli bağlamında varlığını s“rd“rmektedir. 3. Motif-R“ya Motifi 3.1.Motif

(alk anlatılarında en işlek motiflerden olan r“ya motifi ile ilgili kavramsal açıklamalara geçmeden önce motif kavramıMotif ile ilgili Index olarak of Folkhalk bilimciler Literature tarafından yapılan tariflerden bazılarını vermek yerinde olacaktır. (alk Bilimi çalışmalarındaMotif sıkça bir kullanılan masaldaki en k“ç“k unsur olup, bu unsur gelenekteadlı eserin s“rekli sahibi bir varoluş S. Thompson, g“c“ne sahiptir. The FolktaleBu g“ce sahip adlı olabilmekçalışmasında için motifle bu unsur ilgili gör“lmemiş olarak; ve çarpıcı bir özelliğe sahip olmak zorundadır Birinci gurupta yer alanlar; tanrılar, olağan“st“ hayvanlar, cadılar, devler. ifadelerini ve periler kullanır. gibi şahane Thompson, yaratıklar motifleri ve hatta “ç gurupta gözde olan toplar. en k“ç“kBuna göre: çocuk veya hain “vey anne gibi gelenek tarafından bilinen insan karakterleri de içine alan masalların aktörleridir. İkinci gurupta ise, bir hareketin arkasındaki b“y“l“ objeler, olağan“st“ görenekler, acayip

399

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. inanmalar ve benzeri gibi unsurlar. Üç“nc“ gurupta ise; tek tek olaylar yer alır. 2011, s. 112).

Ekici, S. Thompson, bir masaldaki her şeyinmotif terimi motif çok olamayacağı esnek bir şekildefikrindedir. bir masaldakiBir unsurun herhangi motif olabilmesi bir unsur için için farklı kullanıldığında bazı özelliklere kesinlikle sahip unutulmamalıdırolması gerektiğini ki, belirterek geleneğin bu bir özellikleri; parçası olabilmek için bir unsur insanların onu hatırlayacağı ve tekrar edeceği geleneğe has bir özelliğe sahip olmak zorundadır. Sahip olunan bu özellik sıradan ve bayağı bir özellik değil, farklılığı gösteren bir özelliktir. 2011, s. 112). şeklinde sıralar Ekici, Masalda bir anne olmak motif değildir. (ain “vey anne ise bir motif olabilir, ç“nk“ o en azından gör“lmemiş bir şey olarak d“ş“n“lm“şt“r.S. Thompsona göre, (ayatın gelişig“zel olayları motif değildir. John giyindi ve kasabaya doğru y“r“d“ demek hatırlamaya değer bir tek motif bile ihtiva etmez, fakat kahraman kendisini gör“nmez yapan şapkasını giydi; b“y“l“, uçan halısına oturdu ve g“neşin doğusundaki, ayın batısındaki “lkeye gitti demek en azından dört motifi, yani şapkayı, halıyı, şahane “lkeyi ve b“y“l“ hava yolculuğundan oluşan motifleri, ihtiva eder.

Aslan, , s. . Kendisini ananede muhafaza etme g“c“ne sahip olan, hikâye etmenin en k“ç“k unsuru. Max L“thi motifi Motifler anlatıları oluşturan detaylardır. Ayrıca halk anlatısındaki Sakaoğlu, en k“ç“k, s. sabit olarakparçalarıdır. tarif Belirli eder. bir Linda karakter Déghin tipi motif“zerinde tarifi odaklanabilirler; ise bazen bir harekete, bazen de hareketin başka durumları “zerine.

Ona göre, motif Ferhat Aslan, sırası masalın anlatı parçalarındanNaki Tezelin biridir İstanbuldan Degh, , Derlediği s. . Masallar konu anlatmanın en k“ç“k parçası İnceleme – Metin adlı çalışmasında araştırmacıların motif sundaki tariflerini sıralayıp motifin olarak vurgulandığına dikkati çekmektedir. Aslana göre bu durum, motifin yapısal özelliklerinden hareketle tanımlandığını göstermektedir. belirtmektedirAslan, motifin (Aslan, masal 2012, s. içindeki 305). işlevleri de göz ön“nde bulundurulduğunda bu tanımlara yenilerinin de eklenebileceğini

.. R“ya-R“ya Motifi

İlahiyat, psikoloji, sosyoloji,Motif-Index tıp gibi çeşitli of Folk bilim Literature dallarının çalışma alanları içerisinde inceleme konusu olan r“ya, folklor açısından da son derece işlevsel bir motiftir. 400de

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

F. numaralı motif olarak yerini almış olan r“ya motifi halk anlatılarında araştırmacıların en çok karşılaştığı motiflerdendir. Görmek anlamındaki ruyet kök“nden t“remiş olan r“ya, uyku sırasında kişinin zihninde canlanan hayal ya da hayaller dizisi olarak tarif edilebilir. Yani r“yaelektroencephalogram bir zihin faaliyetidir. Umay G“nay, r“yanın zihinde oluşumu hakkında bilgi verirken yılında beynin faaliyetlerini izleyen adı verilen cihazın bulunuşunun bu konuda önemli bir yerinin olduğunu kaydeder. Bu cihazın icadıyla birlikte insan beyninin uyku esnasında takip edilmesiyle r“yanın uyku halinin hangi safhasında oluştuğu sorusunun da cevap bulunmuş olmaktadır. Bu konuda yapılan çalışmalar uykunun her anının aynı derinlikte olmadığını, uykuya dalıştan uyanana kadar ortalama doksan dakikalık beş evrenin varlığını-116). ortaya koymuştur. İşte r“yalar bu beş evrenin geçiş noktalarında uyku ile uyanıklık arası bir halde gör“lmektedir G“nay, , s. 2 Çeşitli toplumlarda bağlı bulunan inanç sistemine göre, farklı inançlara konu olan r“ya T“rk k“lt“r“nde de en eski çağlardan bu yana çeşitli gelenekler içerisinde önemli bir yer işgal etmektedir. s.Şamanlık 55- geleneğinde bireyin Şaman olmadan önceki Şaman hastalığı esnasında yaşadığı mistik parçalanma r“yada gerçekleşir Eliade, , 2011, .s. 56-62). Destan anlatma geleneğinde de r“ya şamanlıkta olduğu gibi mesleğe giriş için son derece önemli bir fonksiyon icra eder Reichl,

Diğer yandan âşıklık geleneğinde de kaynağını eski inanış ve k“lt“r“m“zden aldığı şekliyle bireyi âşık stat“s“ne taşıyan bir unsur olarak dikkat çekmektedir. Bu gelenekler içinde kişiyi bir stat“den diğer stat“ye taşıyan r“yalara, halk hekimliği m“essesinde de karşılaşılabilmektedir Alptekin, , s. . B“t“n bu bilgiler r“yaların kişiye stat“ kazandırması bakımından dikkate değer bir k“lt“r ögesi olduğunu göstermektedir. Bunun yanında, r“yalar vasıtasıyla kutsala ulaşmanın m“mk“n olduğu inancını da görmek m“mk“n olmaktadır. Allah, ölmekte olan canları alır, ölmeyenleri de uykularındaFolklor bedenlerinden açısından önemli alıp bir kendilerinden motif olan geçirir;r“ya, İslam sonra d“nyasında öl“m“ne h“kmettiğiniZ“mer suresinde yanında geçen tutar, ötekilerini de belli bir s“reye kadar salıverir. Ş“phesiz bunda d“ş“nen bir topluluk için ibretler vardır

. ayetine dayalı olarak ele alınmıştır Schimmel, , s. . R“ya öl“m“n kardeşi olan Zihnin bir faaliyeti uykuda oluşmaktadır.

olan bu kavramı karşılamak için kullanılan 2 Bu konuda bkz. Umay Günay, A.g.e., s. 117-122. 401

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. r“ya ahlam hulm kelime genelde dır. Bunun yanında çoğulu olan hadissözc“ğ“ de kullanılan kelimeler arasındadır. Ancak bu kelime genellikle köt“ anlamıylamenam, zihinde vaka, yer etmiş vakıa, bir hâb,kelimedir. d“ş, (z. seyr, Peygamberin ehâdis bir ve m“beşşiratine göre hulm şeytandandır Çelebi, ,3 s. . Bunun dışında r“ya için gibi kelimeler de kullanılmaktadır. h R“ya ile ilgili olarak onun, İslam d“nyasında bir bilgi kaynağı, bir akikat olarak gör“ld“ğ“ rahatlıkla söylenebilir. (z. Peygamberin diliminipeygamberliğinin kastederek ilk M“minin altı ayında sadık vahiylerr“yası n“b“vvetin r“ya yoluyla kırk altıda indirilmiştir biridir Çelebi, , s. . (z Peygamber bir hadisinde bu altı-3) aylık ifadelerini zaman

Buharî, tabir ; İbn Mace, tabir ; Tirmizî, R“ya kullanır. olabilmektedirR“ya, r“yayı (Schimmel, görenin 2005, maddi s. 33).koşulları, arzu ve endişelerine bağlı olarak şekillenmektedir. Yani r“yada kişilerin g“nl“k hayatları da etkili İbn Sînâya göre, r“yalar yalnız metafizik âlemden nefse gelen etkilere dayanmaz; ayrıca insanın verilebilirfizyolojik durumundan kaynaklanan. r“yalar da söz konusudur. Aç kimsenin r“yada yiyecek, “ş“yenin ateş görmesi buna örnek olarak Çelebi, , s. R“yaların Yorumu Freuda göre, r“yayı şartlandıran unsurlar işte bu g“nl“k hayatın içinde yaşananlardır. Freud, adıyla dilimize çevrilen eserinde(erhangi r“yaların bir r“ya, gerçek konusunu hayatla meydana ilişkili getiren olup verilerinolmadığını tamamını çeşitli şu araştırmacılardan veya bu şekilde gerçek alıntı hayattan yaparak alır. tartışmış Yani bu veriler ve bu bilinçaltındakonuda d“ş“ncesini kaybolmayarak r“yada yeniden t“remiş veya hatırlanmıştır; en azından bu kadarını hiç tartışmadan bir gerçek olarak kabul edebiliriz.

Freud, , s. şeklinde dile getirmiştir. Bu ifadelerden de anlaşılacağı gibi Freud, r“yaya g“nl“k hayatta yaşanılanların kaynaklık ettiğini vurgulamaktadır. Ancak g“nl“kSonunda hayatta ve sıkyaşanılanlarla sık uzunca bir aralıktan r“yada sonra gör“lenlerin bazı yeni yaşantılar hemen diğer olaya kolaylıkla ilişkin kaybolanbağdaştırılamayabileceğini belleği canlandırır de vedile aynı getirmektedir. zamanda r“yanınOna göre, kaynağını da ortaya çıkarır.

Freud, , s. . Freud, bu ifadeleriyle g“nl“k hayatta yaşadıklarımızın3 bilinçaltına yerleştirildiğini fakat bunların Bu konuda bkz. İlyas Çelebi, “Rüya”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 35, s. 306; Annemarie Schimmel, Halifenin Rüyaları, İslam’da Rüya ve Rüya Tabiri Çev. Tuba Erkmen, İstanbul, Kabalcı Yayınevi, 2005, s.41-42; Mustafa Tatçı, Halil Çeltik, Türk Edebiyatında Tasavvufî Rü’yâ Ta’birnâmeleri, Akçağ Yayınları, Ankara 1995, s. XIII. 402

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. hemen hatırlanamadığını belirtir. Kitabında bu konuda örnekler de 20).verir. Bazen çok k“ç“k bir ayrıntı olarak zihne yerleşen olayların ya da gör“nt“lerin çok sonradan anlam kazandığını anlatır Freud, , s.

İslam d“nyasında- Freudun g“nl“k hayatta yaşananların r“yada yeniden hatırlanmasına dayalı gör“ş“nden farklı olarak r“yada görd“klerimizin levh i mahfuzda yazılı olanlar olduğu - gör“ş“ de vedikkate kalbi birer değerdir. aynaya benzetir. R“yada Levh- görd“klerimiz yaşadıklarımız değil yaşayacaklarımızdır. Gazalîden yola çıkarak Schimmel, levh i mahfuzu i mahfuz “zerinde b“t“n suretlerin var olduğu bir aynadır. Bu aynanın karşısında kalp de bir aynadır ve bu iki ayna arasında insanın aklını çelen g“ndelik uğraşlar olarak-i mahfukarşılayabileceğimiz bir perde vardır. Uyku esnasında bu perde aralanır ve melekût âleminin sırlarından bazıları kalpte canlanır. Levh (Schimmel,zdan 2005,kalbe yansıyanlars. 34-35) hayal g“c“ tarafından bir misal ile hikâye edilir. Kalp aynasında yansıyanlar tahayy“lat tarafından korunur . İşte bu y“zden İslam d“nyasında r“ya bir bilgi kaynağı olarak gör“lmektedir. "“ç çeşittir. Allah'tan olan r“ya, melekten olan r“ya, şeytandan olan r“ya. BirincisiKerâmet açık olduğundan olarak da yoruma algılanan ihtiyaç r“ya göstermez. tasavvufî d“ş“ncedeİkincisi r“ya -yı sadıka olup yoruma muhtaçtır. Üç“nc“s“n“n aslı yoktur." "(z. Peygamber görd“ğ“ r“yaları anlatır, sahabenin görd“ğ“ r“yaları tabir ederdi. Bu s“nnet şeyhler arasında da devam eder. Tasavvufî menkabelerin çoğu r“yalara dayanır. Şeyhler ölen insanların ahiretteki durumları hakkında da bilgi verir."

Uludağ, , s. R“ya sufinin makamının tayin edilmesi için bir vesiledir Tatçı, , s. . Mutasavvıflara göre, r“ya misal âlemindendir. R“ya gaybî hakikatin, misal âlemi vasıtasıyla şehadet âlemine yansıması olarak gör“lm“şt“r

Tatçı, Çeltik, , s. XX)V.

. T“rbe ve Yatırlar Etrafında Oluşan (alk Anlatılarında R“ya Motifinin İşlevleri

İşlev konusu, (alkbilimi çalışmalarında İşlevsel (alkbilimietinlerin Kuramıyla birlikte dikkatleri “zerine çekmeye başlamıştır. İşlevsel (alkbilimi Kuramı halk anlatılarının metinlerinden ziyade bu m bağlamına dikkatleri çekmiştir. Bu kuram halk edebiyatı yaratmasının anlatılması ve söylenmesindeki temel nedenin ne olduğu;403 anlatıcı/icracılar tarafından bir halk edebiyatı “r“n“n“ yaratılması, 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. dinleyici/izleyicilerinin dinleme, anlama ve kullanma nedenleri gibi aktarılması ve kullanılmasının nedenleri; söz konusu folklor “r“n“n“n konular “zerinde yoğunlaşmıştır Ekici, , s. . Metin Ekici, folklor araştırmacıları tarafından göz ardı edilen işlev konusunun halk edebiyatı metinlerindeki değişkenlik, hacim ve içerik farklılaşması gibi sorunların çöz“m“nde etkili olabileceğini belirtir. Ayrıca halk edebiyatı yaratmalarının yaratılıp nakledilme nedenlerinin yanında bu yaratılıp nakledilmenin nasıl gerçekleştiğinin s.incelenmesi 124). ve bu yaratmaların bir sosyal ilişkinin “r“n“ olduğunun ortaya konmasında son derece önemli olduğunu ifade eder Ekici, ,

ak Şeref Boyraz, yapı ve işlev arasında bulunan döng“sel ilişkiden bahsetmekte ve işlevin yapıyı belirlediğini; yapının da işleve bağlı olar şekillendiğini belirtmektedir.(erhangi Diğer bir unsur, yandan insan folklor hayatında “r“nlerinin, herhangi k“lt“r bir fonksiyonhayatımızda icra yer etmiyorsa alması k“lt“r konusunda içerisinde bu “r“nlerinonun varlığından işlevlerinin söz etmek önemine pek değinmiştir.m“mk“n değildir Ona göre

. Boyraz, , s. . William R. Bascom, halk anlatılarının da içinde bulunduğu folklorun işlevleri “zerine çalışmalar yapmış ve genel olarak eğlenme, eğlendirme ve hoşça vakit geçirme; toplumsal kurumlara4 ve törenlere destek verme; eğitim ve k“lt“r“n genç kuşaklara aktarılması; toplumsal baskılardan kurtulma şeklinde dört maddede toplamıştır.

Bazı folklor “r“nlerinde Bascomun ileri s“rd“ğ“ söz konusu dört işlevin tamamı bulunamayabileceği gibi bu dört işlevden farklı işlevler de tespit edilebilir. Bu durumu şartlandıracak olan, elde edilen folklor “r“nleridir. .. Velîye Ait Olduğu D“ş“n“len Mezarın Bulunuşu ve İnşası maddi unsur, onlar (alk arasında velîlerin k“lt konusu olmasını sağlayan en önemli a ait olan t“rbe veya yatırlardır. (erhangi bir coğrafyada bir velînin k“lt konusu olması çoğunlukla bu mezarlara bağlı olmaktadır. Diğer yandan söz konusu velî zatlara ait birden fazla coğrafyada t“rbe ya da yatır bulunabilmektedir. Farklı coğrafyalarda bulunan t“rbelerden çoğu makam t“rbesi olmaktadır. 4 Bascom’un Folklorun Dört İşlevi” başlığıyla çevrilen ilgili çalışması için bkz. William R. Bascom, “Folklorun Dört İşlevi”, Çev. Feryal Çalış, Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2, Geleneksel Yayıncılık, 2. bs., Ankara, 2010, s. 71-86. 404

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

T“rbe ve yatırlar etrafında oluşan halk anlatılarında yer alan r“ya motifinin işlevleri arasında bizce en önemli işlev söz konusu coğrafyada kimi velîye ait olduğu d“ş“n“len mezarların bulunuşudur. Bu işlevi yerine getiren r“yalar pek çok velî ile ilgili teşekk“l eden anlatılarda yer almaktadır. Balkanlarda ve Anadoluda çok g“çl“ bir şöhrete sahip olan Sarı Saltıkın mezarı böyle bir r“ya ile bulunmuştur. Sultan )). Beyazıt, Kili ve Akkirman “zerine sefere çıktığında Babadağa uğrar. Burada halk ona, Babadağda Sarı Saltıka ait olan bir t“rbe bulunduğunu ve zamanla bu namazt“rbenin k çöpl“ğe dön“şerek kaybolduğunu anlatır. Sultan Beyazıt ile veziri Kara Şemseddin söz konusu çöpl“ğ“n “st“nde seccade serip ılarlar ve istiareye yatarlar. Sultan Beyazıt r“yasında Sarı Saltıkı gör“r. Sarı Saltık, Sultana Kili ve Akkirmanı savaşmadan alacağını m“jdeler ve ondan kendisini bu çöpl“kten kurtarmasını ister. O gece vezir de aynı r“yayı görm“şt“r. Şeyh“lislam gör“len bu iki r“ya “zerine bir asitane yaptırılmasını ister. Sultan Beyazıt çöpl“ğ“ temizletir. Toprak kazılınca-207). Sarı Saltıka ait olduğu “zerindeki yazıdan belli olan bir sanduka çıkar. Sandukanın “zerine t“rbe inşa edilir Evliya Çelebi, , s. - Akşemseddin, benzer bir r“ya vasıtasıyla İstanbulun- fethinden sonra Eyy“b el Ensarinin t“rbesini bulmuştur. Anlatıya göre, İstanbulun fethinden sonra Akşemseddin, Eyy“b el Ensarînin-135). o g“n kaybolmuş durumda olan t“rbesini bulmak için istihareye yatmış ve şu anki t“rbenin yerini tespit etmiştir Uyanıker, , s. Yine Anadolu coğrafyasında Battal Gazinin silah arkadaşı olması ile tanınan ve şöhret bulan Abd“lvehhab Gazinin Sivastaki mezarı böyle bir r“ya ile bulunmuştur. Battal Gazinin diğer bir silah5 arkadaşı olan Ahmet Turan ile birlikte şehit olduktan sonra akarsu cesedini şimdi t“rbesinin bulunduğu Yukarıtekke mevkiine getirmiştir. Mersinde bulunan Muğdat Dede T“rbesinin tespit edilişi de r“ya “zerine olmuştur. Mustafa Arif Yavuz isimli şahıs, Muğdat Dedeyi r“yasında gör“r. Muğdat Dede ondan şu an t“rbesinin bulunduğu yere “st“ açık bir t“rbe yaptırmasını ister. Mustafa Arif Yavuz önceleri önemsemez. Ancak aynı r“yayı defalarca gör“nce t“rbeyi yaptırır. Ancak t“rbeyi Muğdat Dedenin istediği gibi yaptırmaz. T“rbeyi “st“ açık t“rbe olarak yaptırması istenmiştir. Fakat o “zeri kapalı bir t“rbe yaptırır. s. 1210).Bunun “zerine t“rbenin tavanı kendiliğinden yıkılır. Mustafa Arif Yavuz bu hadisenin “zerine t“rbenin “zerini açık bırakır Coşkun, , 5Doğan Kaya, http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/dogan_kaya_sivas_yati r.pdf) 405

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Fırat (avzası Efsaneleri Bu konuya verilebilecek bir diğer örnek de Ali Berat Alptekinin adlı çalışmasında yer alan Şeyh Ömere ait mezarın bulunuşunu anlatan efsanedir. Şeyh Ömer, Birinci D“nya Savaşına katılmış ve şehit olmuştur. Daha sonra Solhanın Onbirevler Köy“ne televizyon aktarıcısı kurulurken burada nöbet tutan askerlerden biri r“yasında Şeyh Ömeri gör“r. Şeyh Ömer ona Ey Allahın kulu, ben sizin kurduğunuz aktarıcının iki y“z metre kıble tarafında defnedilmiş durumdayım. der. Asker ertesi g“n mezarı bulur. Şeyh Ömerin cansız bedeni oradadır. Mezarın bulunduğu yere t“rbe yapılır Alptekin, , s. . . . Velîye Ait Olan T“rbe/Yatırı Koruma

T“rbe/yatır ziyaretçileri tarafından gör“ld“ğ“ söylenen r“yaların işlevleri arasında dikkati çeken bir diğer işlev veliye ait olan t“rbe/yatırın korunmasını sağlamaktır. Bu t“r r“yalar t“rbe/yatırın; maddi varlığının ve b“t“nl“ğ“n“n tehdidini ortadan kaldırmaya yönelik inancı temellendirir. T“rbenin kaldırılması ya da yerinin değiştirilmesi t“rbe ve civarından bir nesnenin alınıp göt“r“lmesi; t“rbenin yapısına zarar verilmesi toplum tarafından asla hoş karşılanmayan davranışlardandır. Bu algının temel dayanağı t“rbe/yatırın sahibi olan velinin bu davranışları sergileyenleri uyardığı ya da onları cezalandırdığına olan inançtır. Sivasta bulunan yatırlardan Şehitler Yatırı ile ilgili rivayet bu konuya önemli bir örnektir. Yatırı ortadan kaldırıp d“kkân yapmak isteyen 6 şahıs r“yasında çok kere ikaz edilmesine rağmen vazgeçmemiştir. Bunun “zerine söz konusu şahıs orada çalışırken d“ş“p ölm“şt“r. Yine Adanada bulunan Çoban Dede Yatırıyla ilgili olarak aktarılan rivayete göre yol yapımı için Çoban Dedenin mezarının kaldırılmaya çalışıldığı sırada Çoban Dede çalışanların r“yasına girip mezarın korunmasını sağlamıştır Özen, , s. . Bu t“r r“yalara bir diğer örnek Erzurumda bir evin içerisinde Bababulunan Nurullah Baba yatırı ile ilgilidir. Nurullah Babanın ört“s“ bir ziyaretçi tarafından değiştirilir. Ziyaretçinin r“yasına giren Nurullah 55). eski ört“y“ geri ister. Yine şifa bulabilmek için t“rbeden toprak alan kadın Nurullah Baba tarafından cezalandırılır Seyidoğlu, , s.

6Doğan Kaya, http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/dogan_kaya_sivas_yati r.pdf. 406

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Alanyada Payallar kasabasında bulunan Çomaklı T“rbesi ile ilgili rivayetlere göre, yatırın sahibi olan ve halk inanışlarına göre (orasandan geldiğine inanılan zat antika eşya aramak için mezarını kazan ve b“y“k bir bıçak bulan iki kişinin r“yalarına girerek aldıkları bıçağı geri getirmelerini söylemiştir. Bu iki kişi r“yaya aldırmadan bıçağı satmışlar ve biri çok yakın zamanda kör olmuş diğeri de yatalak hasta olmuşlardır. Kendilerini affettirmek için t“rbeyi onartmış, etrafını temizletmişlerdir. (astalıklarından tamamen kurtulmamışlarsa da hastalıkları biraz hafiflemiştir T“rktaş, , s. . Yine Alanyada bulunan Mahmut Seydi Köy“nde bulunan Mahmud Seydî Evliyasının ağaçlık olan mezarının bulunduğu yerden bir ağaç kesen (“seyin . Tıkmak44). adında bir vatandaş o gece r“yasında Mahmud Seydîyi gör“r. Mahmud Seydî ondan odunu geri göt“rmesini ister T“rktaş, , s Erzincanda Tercana bağlı Beğendik Köy“nde bulunan Üzerlik Baba yatırının etrafından ağaç kesen bir adamın çocukları öl“r. Üzerlik Baba adamın r“yasına girer ve ona Sen, benim çocuklarımı öld“rd“n. Ben de senin çocuklarını öld“rd“m. der. Yatır etrafından ağaç kesen bu adamın çocuklarının öl“m“ Üzerlik Babanın kerameti olarak algılanmıştır Kara, , s. . ihtiya Denizlide Dede Ağacı olarak bilinen bir ağacın civarında köy“n çobanı koyun otlatmaktadır. Bir gece köyl“lerden biri r“yasında bir rı gör“r. İhtiyar ona çobanın koyunlarını başka yerde otlatmasını söyler. Çoban bu durumu ciddiye almaz ve kısa zaman sonra s“r“n“n b“y“k bir böl“m“ telef olur Metin T“rktaş, , s. . 4. 3. Ziyaret Motivasyonu

R“ya motifinin en dikkat çekici yanlarından biri de ziyaret motivasyonu sağlamasıdır. Ziyaretçiler kimi zaman r“yada t“rbenin kendisini ya da t“rbede yatan velîyi görerek ziyaret motivasyonu kazanmaktadır. İstanbulda Aziz Mahmud (“dâyî T“rbesinin ziyaretçilerinden bir kadın, görd“ğ“ r“ya “zerine t“rbeye gelir. R“yasında Aziz Mahmud (“dâyî onu t“rbeye kendisini ziyaret etmeye çağırır. Ziyaretçi ikamet ettiği yer olan İzmirden çıkıp İstanbula gelir t“rbeyi ziyaret eder Erdoğan, , s. . Burada dikkat çeken husus ziyaretçinin doğrudan t“rbeye çağrılmasıdır. Ziyaretçilerin özellikle sıkıntı içinde oldukları dönemde t“rbeyi ya da t“rbede yatan velîyi r“yada görd“kleri ve sıkıntılarının t“rbe yoluyla giderilebileceği inancını taşıdıkları gör“lmektedir. İstanbul407

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Merkez Efendi T“rbesinin ziyaretçilerinden bir kadının anlattıkları oldukça ilgi çekicidir. Kadın eşinin y“z“nde yaralar çıktığı bir zamanda r“yasında kendine Merkez Efendi T“rbesinin gösterildiğini-Ayten, 2010, anlatmıştır. s. 80). Eşinin y“z“ndeki yaraların, orada şifalı olduğuna dair kuvvetli bir inanç bulunan suyla iyileşeceğine itimadı tamdır Köse Bu konuda bir diğer örnek Denizlinin Çardak ilçesine bağlı Beylerli kasabasında İrebiye Bılla adında kadın bir yatırla ilgilidir. Bu yatırın askere giden gençleri koruduğuna inanılmaktadır. Bu y“zden kasabadan askere gidecek olan gençler ona uğramakta ve dua edip ondan sonra askere gitmektedirler. Uğramadan gidenlerin ise yatırın gece r“yalarına girdiği ve onlara sitem ettiği söylenmektedir Metin

T“rktaş, , s. . . . Sağaltıcılık

T“rbeler etrafında teşekk“l eden halk anlatılarında r“ya motifinin sağaltıcı etkiye sahip olduğuna dair halk inancı oldukça dikkat çekicidir. (“seyin T“rk“n (atay t“rbeleri ile ilgili yapmış olduğu çalışmasında verdiği bilgiler- r“yada tedavi olma yön“ndeki inancın boyutlarını gözler ön“ne sermektedir. (“seyin T“rk, söz konusu çalışmasında Şeyh Yusuf el (ekim t“rbesinde bu inancın çok yaygın olduğunu haber vermektedir. R“yada ameliyat edilip iyileşebilmek için hastalar “ç hafta perşembe gecesi dua ettikten sonra - t“rbede Hekim yatmaktadır. İnanışa göre, bu şekilde tedavi olmak isteyenlerin iyileşeceğine inanmaları şarttır.s.97). T“rbenin sahibi olan Yusuf el tarafından r“yada ameliyat edilip iyileştiğini söyleyen çok sayıda Yusuf el- ziyaretçi vardır T“rk, , (ekim T“rbesini ziyaret edip- r“yada ameliyat olduğunu anlatan Nuray Acar isimli ziyaretçi bu konuda örnek. Doktorlarolarak verilebilir. derdine Nuray Acarın anlattığına - göre, Yusuf el (ekim kendisini r“yada ameliyat etmiştir. Nuray Acar dizinden rahatsızdır çare bulamamıştır. Yusuf el (ekim T“rbesini ziyaret etmiş ve birkaç g“n sonra r“yada ameliyat olmuştur. Söylediğine göre, bu r“yadan sonra dizindeki rahatsızlığı iyileşmiştir K.K. Nuray Acar. Bu konuda bir başka örnek Abdulvahap Gazi ile ilgilidir. Anlatıda uzun yıllar hasta yatan bir şahsın r“yasına Abdulvahap Gazi girmiştir. Kendisine hastalığının geçtiğini söyler. Ayrıca t“rbesini ziyaret etmesini ister. Anlatıcı bu r“yadan sonra olağan“st“ bir şekilde iyileşir ve

Malatyada bulunan t“rbeyi ziyaret eder Alptekin, , s.. . . Dinî (ayatı Yönlendirme

408

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

T“rbeler etrafında oluşan halk anlatılarında r“ya motifinin bir diğer işlevi olarak dinî hayatı yönlendirme karşımıza çıkmaktadır. R“yada iletişime geçtikleri kutsal şahsiyetler telkin yoluyla r“yayı görenin dinî hayatına yön verebilmektedir. Aziz Mahmûd (“dâyî T“rbesi ziyaretçilerinden Abdullahdisi Tarkunmadde isimli şahsiyet, anlattığına göre Aziz Mahmûd (“dâyîyi r“yada görene kadar din dışı bir hayat yaşamaktadır. Öyle ki o dönemde ken bağımlısıdır. Ancak Aziz Mahmûd (“dâyîyi r“yada görd“kten sonra hayatı tamamen değişmiş köt“ alışkanlıkları bırakmış ve din eksenli bir hayat yaşamaya başlamıştır Erdoğan, , s. . i Diğer bir örnekte evin konumlandığı yerde var olduğuna nanılan yatırın bayram g“n“ içki içmeyi hoş görmediği ve ev sahibini bu y“zden cezalandırdığını görmekteyiz. Kaynak kişinin anlattığına göre Kurban Bayramında eşi eve sarhoş gelmiştir. Eskiden evin olduğu yerde yatır bulunmaktadır ve bu yatırın sahibi olan zatın eşini tokatlamıştır. Kaynak kişi dinen uygun gör“lmeyen bir davranış sergileyen eşinin yatırın sahibi olan zat tarafından cezalandırıldığına inanmaktadır Çobanoğlu, , s.. Aziz Mahmûd (“dâyî T“rbesi ziyaretçilerinden Mediha Çakır isimli şahıs r“yasında Aziz Mahmûd (“dâyîyi görd“kten sonra hacca gitmeye karar vermiştir. Kaynak kişinin anlattığına göre, Aziz Mahmûd (“dâyînin r“yada telkini etkili olmuştur Erdoğan, , s. . - İnanışa göre köt“- yolda olan, bundan içten içe vicdani rahatsızlık duyan kişiler r“yalarında Şeyh Şaban Veliyi görmektedirler. R“yalarında Şeyh Şaban Veli onları t“rbesine çağırmakta- ve doğru yola girmeleri gerektiğini söylemektedir. Özellikle ahlak dışı yollarla geçimini sağlayan kadınlar ile hırsızlar Şeyh Şaban ı Veliyi r“yalarında görmektedirler. R“yayı gören kişi t“rbeye gelip tövbe etmekte ve inanışa göre t“rbenin bahçesinde akan zemzem suyunu eve göt“r“p, bu suyla yıkandıktan sonra annelerinden yeni doğdukları gibi g“nahsız olmaktadır Y“ksel, , s. . 4. . Gelecekle İlgili (aber Verme

T“rbeler etrafında teşekk“l eden halk anlatılarında r“yaların işlevleri arasındaedir. kehanet önemli bir yer işgal eder. T“rbenin sahibi olan şahsiyet r“yasına girdiği insanlara gelecek hakkında kehanet içeren sözler söylemekt Kocaelide bulunan Sultan Baba T“rbesinin t“rbedarı olan Fatma G“nel İkinci D“nya Savaşının biteceğini t“rbede yatan Sultan Babadan 409

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

(Altun, 2008, s. 178). r“ya vasıtasıyla haber almıştır. Sultan Baba ona savaşın biteceğini ve -i kocasının döneceğini önceden haber vermiştir Nevşehirin G“lşehir ilçesinde t“rbesi bulunan Şeyh Ahmed G“lşehrî kendisini ziyaret eden hamile kadınlara doğacak çocuklarının cinsiyetlerini r“yalarına girerek söylemektedir Kalafat, , s. . Giresunda t“rbesi bulunan Şeyh Kerameddin, İstiklal Savaşı esnasında r“yasına girdiği (ocaya Rusların (arşit Çayını geçemeyeceğini haber vermiştir Kalafat, , s. . Denizli Servergazi T“rbesinin t“rbedarının oğlunun r“yasına Servergazi girer. R“yada çocuğa ertesi g“n öğle vakti öleceğini söyler. Çocuğa babasının onu kendisinin Servergazi yanına gömmesini söylemesini öğ“tler. Çocuk r“yasını babasına anlatır. Rivayete göre, çocuk ertesi g“n öğle vaktinde öl“r ve Servergazinin yanına defnedilir 4. 7. T“rktaş,Olağan“st“ , s. Yardıma. Erişme

T“rbeler etrafında oluşan halk anlatılarında geçen r“ya motifinin bir diğer işlevi de r“yada olağan“st“ yardıma erişmedir. Anlatı metinlerindetehlikelerden velîlerinkurtarabilmektedirler. r“ya vasıtasıyla r“yayı görenlere olağan“st“ bir şekilde yardım edebildikleri gör“lmektedir. Onları içinde bulundukları

Bu t“r r“yalara örnek olarak )V. Muratın görd“ğ“ r“ya verilebilir. Dörd“nc“ Murat uyuduğu esnada çadırına kadar gelen suikastçılardan Aziz Mahmud (“dâyînin kendisini r“yada uyarmasıyla kurtulmuştur Erdoğan, , s. .

. . Velî K“lt“n“n Devamlılığını ve Yayılımını Sağlama

T“rbeler etrafında oluşan anlatı metinlerinde karşımıza çıkan r“ya motifinin önemli bir işlevi de söz konusu velînin ve biliniyorsa dolaylı olarak tarikatının propagandasını yapmaktır. Velîler ve t“rbelerle ilgili yaratılan halk anlatılarının en dikkat çekici işlevi işaret ettiğimiz bu propaganda işlevidir. Anlatılarda yer alan r“ya motifi bu yolla velî k“lt“n“n devamlılığı ve yayılımına katkı sağlamaktadır. Velînin r“yada gör“lmesi velînin t“rbesine olan itibarı da artırmakta ve t“rbeyi cazibe merkezi haline getirmektedir.irmektedir. Özellikle r“yayı gören kişilerden dinlenen anlatılar ziyaretçiler açısından söz eyh konusu velîye ve velî k“lt“ne olan inancı g“çlend Muhammed el- (atayda bulunan yatırlarla ilgili yapılan tez çalışmasında Ş410 Garip ile ilgili rivayette Şeyhin yaşadığı dönemde, “lkede 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. eyh Muhammed el- açlık ve sefaletin hâkimanla olduğu nakledilmektedir. yi Ş bir insan oldu u Garip, yiyecek bulmak için Üçg“ll“k Köy“ne gelmiştir. Burada, köy halkı tarafından yanlış şılmış ve öld“r“lm“şt“r. İ ğ öl“m“nden sonra idrak eyh edilmiştir. Muhammed Rivayete el- göre gece köyl“lerin r“yasına girmiş ve kim olduğunu ve ne için geldiğini açıklamıştır. Bu uolaydanra sonra, köy halkı Ş Garipin t“rbesini yaptırıp, onun adına adaklar sunarak kendilerini affettirebilmek için ğ şmışlardır İnce, , s. . Örnekte gör“ld“ğ“ gibi hak dostu bir velîye köt“ davranan belde halkının hatasını anlaması ve söz konusu velîye t“rbe yaptırmaları velî inancına vurgu yapmaktadır. Allah dostlarına karşı h“rmetkâr olunması gerektiği mesajı verilmektedir.

Böylece velî k“lt“ne bağlılık artırılmaktadır. . . Kutsala Ulaştırma tlerle

R“yalar vasıtasıyla insanlar kutsal kabul edilen şahsiye iletişime geçebilmektedir. R“yada (z. Peygamberi ve din ulularını gör“p onlarla iletişime geçtiğini anlatan insanlar hiç de az değildir. İşte bu kutsal şahsiyetlerle iletişime geçme kişiyi kutsala ulaştırmakta ve ona toplum içerisinde de stat“ kazandırabilmektedir. Aşağıdaki örnekte anlatıcı r“ya yoluyla Aziz Mahmud (“dâyî ile iletişime geçmiş ve bu yolla da kutsala ulaşmış olmaktadır. Anlatıcımızın aktardığına göre, Aziz Mahmud (“dâyî r“yasına girmiştir. Ondan “ç tane mor s“mb“l istemiştir. Anlatıcımız mevsimi olmamakla birlikte zor da olsa çiçekleri bulabilmiştir. Anlatıcımız bu olayı yaşamakla kutsal olarak kabul edilen velî zatla iletişime geçmiştir. Bu yolla da kutsala ulaşmış olmaktadır Erdoğan, , s. . Sonuç

T“rbe ve yatırlar geçmişten g“n“m“ze halkın yoğun olarak kabultevecc“h edilmektedir. ettiği sosyal mekânlardır. Ziyaret rit“eli bağlamında zengin bir folklor potansiyeline sahip olan bu mekânlar halk tarafından kutsal lan

T“rbe ve yatırlar etrafında oluşan halk anlatılarında yer a r“ya motifinin işlevleri incelendiğinde en önemli işlevin veliye ait olan mezarın bulunuşu olduğu gözden kaçmamaktadır.nda Söz folklor konusu malzemesi mezarın bulunuşuyla somut bir varlık olan t“rbe ya da yatır ortaya çıkmış olmaktadır. Böylece bu t“rbe ve yatırlar etrafı oluşmaktadır. Bir başka ifadeyle halkın zihninde velî inancı somutlaşmakta, halk muhayyilesi harekete geçmekte böylece söz konusu inanç folklor malzemesine dön“şmektedir. 411

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

R“ya motifinin bu bağlamda diğer önemli işlevi t“rbenin maddi manevi varlık ve b“t“nl“ğ“n“ korumaktır. R“ya yoluyla t“rbe ve yatırların varlık ve b“t“nl“ğ“n“ tehdit edenlerin uyarıldığı ya da cezalandırıldığına dair oluşan anlatılar ziyaretçileri bu konuda hassas olmaya itmektedir. Ziyaretçiler anlatılarda t“rbe ve yatırların varlık ve b“t“nl“ğ“n“ tehdit edenlerin cezalandırıldıklarını dinlemekle t“rbe ve yatırlara korkuyla karışık saygı duymak durumunda kalmaktadır. Bu işleviyle r“ya motifi t“rbenin somut varlığını korumakla velî inancının ve bu mekânlarda oluşan folklorun ayakta kalmasına katkı sağlamaktadır. Ziyaretçiler açısından r“ya motifinin gelecekten haber verme acziyetiişlevi oldukça dikkate değerdir. İnsan doğasında var olan gelecekten haberdar olma isteği bu işlevi önemli kılmaktadır. İnsanın bu konudaki t“rbe ve yatırın sahibi olan velînin karşısında daha belirgin hale gelmektedir. Diğer yandan bu sayede halkın nazarında “st“n g“c“ temsil eden velîlere olan saygı daha da artmaktadır. de mad T“rbe ve yatırların halkın nazarında önemli olmasının bir sebebi di manevi sıkıntı ve hastalıklardan kurtulma “mididir. R“ya motifinin sağaltıcılık işlevi bu konuda önem kazanmaktadır. R“yada velîlerin insanları sağaltması halkın onlara ve onların medfun bulunduğu t“rbe ve yatırlara yönelişine ivme kazandırmaktadır. Diğer yandan r“yada iletişime geçtikleri t“rbe ve yatırların sahipleri kutsal kabul edildiğinden r“ya motifi onları kutsala ulaştırmaktadır. Ayrıca iletişime geçtikleri zatlardan olağan“st“ yardım görmeleri r“yayı görenlerin velîye bağlılığını artırmaktadır. R“ya motifinin yukarıda örneklerle ele aldığımız işlevleri özetle velî k“lt“n“n oluşumu, yayılımı ve devamlılığına; halkın kutsalla ilişkia kurup bunu devam ettirmesine ve dinî hayatını kutsalın yönlendirmesine; velînin ve velîye ait tarikatın propagandasın doğrudan ya da dolaylı olarak etki etmektedir. Kısaca velî k“lt“n“n hayatiyetini devam ettirmesi açısından r“ya motifi halk anlatılarının en

önemli motifleri arasındadır. KAYNAKÇA Ahterî-i Kebir (Haz: Ahmet ), Ankara A(TERÎ MUSTAFA EFENDİ, (Metinler), Kırkkılıç, Yusuf Sancak ,Fırat T“rk Dil (avzası Kurumu Efsaneleri Yayınları, . Antakya, 1983. ALPTEKİN, Ali Berat, (alk Bilimi Araştırmaları

ALPTEKİN, Ali Berat, , Akçağ 412 Yayınları, . bs., Ankara, , s. .

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Atat“rk Üniversitesi T“rkiyat Araştırmaları DergisiALTUN,, S. 37, Erzurum )şıl, Kocaelide 2008. T“rbelerle ilgili İnanış ve Uygulamalara Örnek: Sultan Baba, ASLAN, Ferhat, Naki Tezelin İstanbuldan Derlediği Masallar

İnceleme – Metin, Bilge K“lt“r Sanat, . bs., İstanbul, . Vakıflar Dergisi, C. XI, 1942, s. 279-304. BARKAN, Ömer L“tfi, İstila Devirlerinin Kolonizatör T“rk Dervişleri ve Zaviyeler, T“rk Tarih Kurumu Belleten, C. 11, S.BART(OLD, 43, Y. 1947. W., T“rklerde ve Moğollarda Defin Merasimi Meselesine Dair, Çev. Abd“lkadir İnan,

BOYRAZ, Şeref, AnonimCumhuriyet (alk Edebiyatı Üniversitesi Araştırmalarının Sosyal Bilimler Tanım Dergisive Tasnif, C. Sorunları36, S. 1, 2012, Bağlamında s. 31-55. Söylemelik ve Konuşmalık T“rlerle İlgili Çalışmaların Durumu,

COŞKUN,Turkish Nilg“n Studies Çıblak,, S. 8/1, Yatır 2013, ve s.1205- Ziyaretlerin1219. (alk K“lt“r“ Üzerindeki Rol“ Bağlamında Mersindeki Muğdat Dede T“rbesinin , C. 35, Ankara, İncelenmesi, TDV İslam Ansiklopedisi 2008, s. 306-309. ÇELEBİ, İlyas, R“ya, T“rk (alk K“lt“r“nde Memoratlar ve (alk İnançları ÇOBANOĞLU, Özkul, Halkbiliminde Kuramlar ve , Akçağ Yayınları, . bs., Ankara . Yaklaşımlar DEG(, Linda, (alk Anlatısı, - pedik Lugat, , Geleneksel Yayınları, Ankara,

DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca T“rkçe Ansiklo Aydın Kitabevi Yayınları,(alk . bs., Bilgisi Ankara, Folklor . Derleme ve İnceleme Yöntemleri EKİCİ, Metin, , Geleneksel ŞamanizmYayınları, . bs., Ankara . bs., Ankara, 2006. ELİADE, Mircea, , Çev. İsmet Birkan, İmge Kitabevi, .

ERDOĞAN, Oğuz, Aziz Mahmûd ve (“dâyî T“rbesi Etrafındaki Folklorik Unsurların İncelenmesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler , C. Enstit“s“, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, . Seyahatnâme

EVLİYA ÇELEBİ b. DERVİŞ ME(EMMED Z)LLÎ, FREUD, Sigmund, ))), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul,R“yaların . Yorumu Ankara 2013. , Alter Yayıncılık, . bs.,

413

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. MEB İslâm Ansiklopedisi, C. XIII., -292. FURAT, Ahmed Subhi, Velî, İstanbul, , s. Erciyes Üniversitesi Sosyal BilimlerGÜNAY, Enstit“s“ Ünver, Dergisi "T“rk (alk Dindarlığının-36. Önemli Çekim Merkezleri Olarak Dinî Ziyaret Yerleri", İslam, Yıl , Tasavvufunun /, s. Meseleleri

GÜNGÖR, Erol, , Öt“ken , 2011. Yayınları, . bs, İstanbul,Riyâ .zu's Sâlihîn , (Materyaller İMAM NEVEVÎ, Tarihte ve Bug“n, )şık Yayınları, Şamanizm İstanbul

İNAN, Abd“lkadir, iyaret- le lgili Araştırmalar, T“rk Tarih Kurumu Yayınları, . bs., Ankara, . lar Ve Bu Zi an Efsaneler, Sakarya İNCE, G“l, (atayda Bulunan Z Yatır Yerleri İ İ Sakarya,İnanış 2009. yaretler Etrafında Oluş Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstit“s“, Basılmamış Y“ksek Lisans Tezi, TÜBAR-XIV, Y. 2003, s. 177-186.KALAFAT, Yaşar, Ahi T“rbeleri Etrafında Oluşan (alk İnançları Diyanet İşleri Başkanlığı Arşiv Kayıtlarına Göre, Prof Dr. Yavuz Ercan Armağanı, KALAFAT, Yaşar, Siirt Yöresinde Yatırlar Etrafında Şekillenmiş (alkAnkara, İnançları 2008, s. ve 563-570. Kesik Baş Motifi, (az. (aldun Eroğlu, Melek Sarı G“ven, Seyit Sertçelik, Turhan Kitabevi, KARA, Ruhi, Erzincan Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma,

1993 Erzincan Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı Yayınları, Ankara, Anadoluda İslamiyet, Ankara, 2005. KÖPRÜLÜ, M. Fuad, Akçağ Yayınları, , T“rk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara, 2007. KÖPRÜLÜ, M. Fuad -Ayten, Ali, Akçağ Yayınları, T“rbeler

KÖSE, Ali Pop“ler Dindarlığın Durakları, - Timaş Yayınları, . bs., İstanbul,Arapça .T“rkçe Sözl“k 1995. MUTÇAL), Serdar, , İstanbul, Dağarcık, , K“lt“r Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnameler Ankara OCAK, Ahmet Yaşar , Metodolojik Bir Yaklaşım, . bs., , T“rk , C. 41, Tarih Kurumu Yayınları, . TDV İslam Ansiklopedisi Ankara 2012, s. 464-466. ORMAN, İsmail, T“rbe, 414

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. T“rk K“lt“r“ Araştırmaları 1998 s. 31-48.ÖNAL, M. Naci, Romanya Dobrucasında Yedi T“rbe, , K“lt“r Bakanlığı Yayınları, Ankara, , ))). Uluslararası Çukurova (alk K“lt“r“ÖZEN, Bilgi Kutlu,Şöleni Adana, Adana Yöresinde 1999, s. 553-563. Üç Adak Yeri: Çoban Dede, (asan Dede ve Durhasan Dede Yatırları, T“rk Boylarının Destanları

REİC(L, Karl, , Çev. Metin Ekici, ROUX, Jean-Paul, T“rk Dil Kurumu Yayınları,T“rklerin . bs., Ankara, ve Moğolların . Eski Dinî, Kabalcı Yayınları Anadolu- , . bs., İstanbul, . T“rk Efsanelerinde Taş Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Kataloğu SAKAOĞLU, Saim, , K“lt“r Bakanlığı Milli Folklor

Dairesi Yayınları: , Ankara, .(alifenin R“yaları,

SC(İMMEL, Annemarie, İslamda R“ya ve Erzurum Efsaneleri R“ya Tabiri Çev. Tuba Erkmen, İstanbul, Kabalcı Yayınevi, .

SEYİDOĞLU, Bilge, , Erzurum Kitaplığı, . Kamus- bs., İstanbul, . ı T“rkî

ŞEMSEDDİN SAMİ, , İstanbul, Alfa Basım Yayım Dağıtım, . T“rk Edebiyatında Tasavvufî R“yâ Tabirnâmeleri TATÇ), Mustafa, Çeltik, (alil, , Yunus Emre , Milli , Akçağ Yayınları,Divânı Ankara .

TATÇ), Mustafa , Tahlil, . bs., İstanbul Eğitim Bakanlığı Yayınları, . Milli Folklor, Y. 24 (2012), S., 94, s. 91-104. TÜRK, (“seyin, (atay T“rbe İnancının Sağlık Antropolojisi Açısından İncelenmesi, Yerleri (I), PAÜ Eğitim Fak“ltesi Dergisi, S. 3, 1997, s. 41-46. TÜRKTAŞ, Metin, Alanya ve Köylerinde T“rbe Yatır ve Adak

TÜRKTAŞ, M. Metin, Denizli Efsaneleri, Pamukkale Üniversitesi , C. 25, Sosyal Bilimler Enstit“s“, Basılmamış DoktoraTDV İslam Tezi, Ansiklopedisi Denizli, . Ankara, 2002, s. 265-268. ULUDAĞ, S“leyman, "Kerâmet", Tasavvufi Terimler Sözl“ğ“ , 2005. ULUDAĞ, S“leyman, , . bs., Kabalcı UYANIKER, Nursel, Yayınevi, İstanbul Ey“p Sultan T“rbesi Etrafında Teşekk“l Eden Efsanelerin Tespiti ve İncelenmesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstit“s“ Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, . 415

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

YÜKSEL, G“lşah, Kastamonu Efsaneleri, Bozok Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstit“s“, Basılmamış Y“ksek Lisans Tezi, Yozgat, . ACAR, Nuray, , İlkokul, Ev (anımı, İskenderun. .. tarihinde (anime Aklan tarafından yapılan gör“şmelerin kayıtları http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/dogan_kaya_sivas_yatir.p kişisel arşivimizdedir. df.

416

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

TÜRK- GÜRCÜ EDEBİ İLİŞKİLERİ ÜZERİNE BAZI MESELELER

G“l M“kerrem SEZGİN ÖZTÜRK

Batum Şota Rustaveli Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fak“ltesi

Edebiyat Böl“m“ doktora öğrencisi ÖZET G“rcistan ve T“rkiyenin y“zyıllara dayanan ilişkileri vardır. Ancak bu iki “lke arasındaki edebi ilişkiler yakın geçmişte başlamıştır. T“rk edebiyatının G“rc“ okuyucularla erken tanışması, Tiflis Devlet Üniversitesi ve Doğu Bilimleri Enstit“s“ndeki tanınmış T“rkologların hizmetleri sayesinde ortaya çıkmıştır. Bu bilim adamları T“rkçenin gramer kurallarını, T“rk-G“rc“ dilleri arasındaki ilişkileri, G“rc“cede kullanılan T“rkçe kelimeleri, T“rk dili ve şivesine girmiş G“rc“ce kelimeler, G“rcistanda yaşayan T“rklerin ağız ve şivelerini, T“rkiyede yaşayan G“rc“leri halk dilini vs. incelemişlerdir. G“rc“ edebiyatı ise T“rk toplumuna daha geç erişebilmiştir. yılında Niyazi Ahmet Banoğlu G“rc“ edebiyatıyla ilgilenmişse de onun bu çabaları yeteri kadar dikkat görmemiştir. da Nodar Dumbadzenin G“neşi Gör“yorum eseri Almancadan T“rkçeye terc“me edilmiştir. Bug“n G“rc“–T“rk k“lt“r ilişkilerini yayma girişimi Çveneburi dergisiyle başlamıştır. Çveneburi, T“rkiye Cumhuriyetinde yayınlanan ve T“rkiyede yaşayan G“rc“ler için öngör“len ve G“rcistanla ilgilenen T“rkler için iki ayda bir yayınlanan bir dergidir. G“rcistanda, T“rk tarihine, T“rk dili ve edebiyatına olan ilgi her zaman vardı ve bu ilgi bug“nde devam etmektedir. Sayısız birçok monografi, tez, makale, araştırma, G“rc“cede kullanılan T“rkçe kelimeler, G“rc“-T“rk tarihi ya da edebi ilişkileri, G“rc“ce ve T“rkçe deyimler topolojisi T“rk dilin özelliklerine göre yazılmıştır. yılında G“rc“ edebiyatın önemli yazarlarından Şota Rustavelinin Vephisyaosani Kaplan Poslu Şövalye adlı eseri Prof.Dr. Bilal Dindar tarafından T“rkçeye çevrilmiştir. Fakat bu terc“me doğrudan G“rc“ceden değil Azerbaycan T“rkçesi ve Fransızca terc“melerden çevirmiştir. Dede Korkut Masalları, Köroğlu, Celalettin Rumi, Yunus Emre, Muhammet Fuzuli Nafi, Ahmet (aşim, Mihri (atun, Mehmet Emin, Yakup Kadri, Sabahattin Ali, Tevfik Fikret, Hayrullah Efendi, Fakir Baykurt, Suat Derviş, Ruhi Bağdadi ve diğer “nl“ yazarlar ve şairlerin hayatıyla ilgili eserler G“rc“ceye çevrilmiştir. Bug“n iki “lke arasındaki k“lt“rel ve edebi ilişkilerin geliştirilmesinde her iki “lke yazar ve şairlerinin eserlerinin karşılıklı 417

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. olarak çevrilmesi b“y“k önem taşımaktadır. Bu sayede ikili ilişkilerin k“lt“rel boyutu geliştirilirken diğer taraftan iki “lke toplumunun birbirini daha yakından tanımalarına katkıda bulunulacaktır.

ABSTRACT SOME CONCERNS ABOUT TURKISH- GEORGIAN LITERARY RELATIONS Turkish-Georgian relations go back a long way but literary relations between these countries have started recently. Georgian readers make acquainted with Turkish literature thanks to the services of known Turcologists at Tbilisi State University and Institute Of Oriental Sciences. These scientists have researched Turkish grammar rules, relationships between Turkish and Georgian, Turkish words used in Georgian, Georgian words used in Turkish, Turkish people living in Georgia and their accent and dialect, Georgian living in Turkey etc. However Georgian Literature has reached Turkish society lately. Although Niyazi Ahmet Banoğlu was interested in Georgian Literature in , his attempt didnt draw enough attention. )n G“neşi Gör“yorum written by Nodar Dumbadze was translated from German to Turkish. Nowadays the attempt of spreading Turkish- Georgian culture relations has started with Çveneburi Journal. Çveneburi is a bimonthly journal which is published in Turkish Republic for Turkish being interested in Georgian and envisioned for Georgian living in Turkey. Georgian was always interested in Turkish language, history and literature and their interest continues. Numerous monographies, thesis, essays, researches, Turkish words used in Georgian, Turkish- Georgian history and literary relations, Turkish- Georgian idioms topology have been written according to Turkish language properties. Vephisyaosani Kaplan Poslu Şövalye written by Şota Rustaveli was translated into Turkish by Prof.Dr. Bilal Dindar in 1991. But this translation is not directly from Georgian, but Azerbaijani and French. Dada Gorgud Epic and literal works about lives of Köroğlu, Celalettin Rumi, Yunus Emre, Muhammet Fuzuli Nafi, Ahmet (aşim, Mihri (atun, Mehmet Emin, Yakup Kadri, Sabahattin Ali, Tevfik Fikret, Hayrullah Efendi, Fakir Baykurt, Suat Derviş, Ruhi Bağdadi and other well-known authors and poets have been translated into Georgian. Today, mutually translating works of writers and poets from both countries is important in developing cultural and literary relationships between these countries. Thus on the one hand cultural dimension of bilateral relations is developed; on the other hand, both societies know each other well.

418

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

G“rcistan ve T“rkiyenin y“zyıllara dayanan ilişkileri vardır. Ancak bu iki “lke arasındaki edebi ilişkiler yakın geçmişte başlamıştır. İlk olarak G“rc“ edebiyatının T“rk okuyucularla tanışmasını ele alırsak G“rc“ edebiyatı T“rk toplumuna daha geç dönemlerde erişebilme fırsatı bulmuştur. yılında Niyazi Ahmet Banoğlu G“rc“ edebiyatıyla ilgilenmiş fakat onun bu çabaları yeteri 1 kadar dikkat görmemiştir. G“rc“ edebiyatıyla ciddi temaslar yılından itibaren baş göstermiştir. yılında Ahmet Melaşvili G“rcistan adlı bir kitap yayınlamıştır. Bu kitapta okuyuculara G“rcistan ve G“rc“ edebiyatıyla ilgili bilgiler yer almaktadır. yılında ise G“rc“ yazar Nodar Dumbadzenin G“neşi Gör“yorum eseri Mehçure Karaören tarafından T“rkçeye çevrilmiştir. Mehçure Karaören daha sonra G“rc“ceden çevrilen Nodar Dumbadzenin diğer eserlerinin T“rkçesi “zerine de çalışmıştır. Bunlardan Sonsuzluk Yasası ve Kukaraça yılında yayınlanmıştır. Ben, Ninem, İliko ve İlarion, G“neşli Gece ve Beyaz Yapraklar eserleri “zerinde de çalışmaya devam2 etmektedir. Ahmet Özkan Melaşvili yılında G“rc“ edebiyatının önemli yazarlarından olan Aleksandre Yazbekinin - Mzağo ile Elguca adlı eserini T“rkçeye- çevirmiş ve yayınlamıştır. Ahmet Özkan Melaşvilinin mesleği mimarlıktır. Ataları yılları arasında Rusya Osmanlı savaşında G“rcistandan T“rkiyeye göç etmişlerdir. O G“rcistan tarihine, G“rc“ edebiyatına, G“rc“ sanatına, G“rc“ halk bilimine ilgi - duyan bir kişidir. lanan, Bug“n G“rc“ T“rk edebi ilişkilerini geliştirme girişimi Çveneburi dergisiyle başlamıştır. Çveneburi dergisi T“rkiyede yayın T“rkiyede yaşayan G“rc“ler ve G“rcistanla ilgilenen T“rkler için iki ayda bir yayınlanan bir dergidir. İlk sayısı yılında T“rkçe olarak ve T“rkiyede yaşayan G“rc“ k“lt“r temsilcileri önderliğinde Stockholmde yayınlanmıştır. Derginin editör“ Ahmet Özkan Melaşvilidir. O yıllarda derginin . ve . sayısı çıkmıştır ve daha sonraki yıllarda da . ve . sayısı yayınlanmıştır. yılında da Ahmet Melaşvili tarafından . ve . sayısı yayınlanmıştır. Bu sırada Ahmet Melaşvili, Çveneburi dergisinde G“rc“ edebiyatının önemli yazarlarından Şota Rustavelinin Vephisyaosani Kaplan Poslu Şovalye adlı eserinin birkaç böl“m“n“ dergçevirerek yayınlamıştır. (aziran yılında öl“m“nden sonra Çveneburi dergisinin yayını durmuştur. Öl“m“nden yıl sonra inin yeninden yayınlanması için birtakım girişimler olmuştur. Uzun s“re Fahrettin Çiloğlu editörl“ğ“nde tekrar yayınlanmaya başlamıştır. 1 MELAŞVİLİ Ahmet, “Gürcistan”, Bursa Yayınları, 1968. 2 KAZBEKİ Aleksandre, “Mzağo ile Elguca”, Çeviren: Ahmet Özkan Melaşvili, İstanbul Yayınları, 1973. 419

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Fahrettin Çiloğlu Ordunun Ünye ilçesinde doğmuş ve İstanbul Üniversitesi gazetecilik böl“m“n“ bitirmiştir. Yazar ve şairdir. Çiloğlu birkaç tarihi kitap, G“rc“ şairlerin şiirlerini, d“zyazı eserlerini çevirmiştir. G“rcistan tarihiyle, G“rc“ k“lt“r“yle ve G“rc“ edebiyatıyla 3 ilgilenmiştir. Çveneburi dergisi; hem şair, hem yazar hem de terc“man için G“rcistan ile bağlantı kuran işlevdedir. Çveneburi ismi bizden anlamındadır. G“rcistanda yaşayan M“sl“man G“rc“lere verilen isimdir. Buradan hareketle derginin başlığı bu şekilde oluşmuştur. Derginin içeriği çok kapsamlıdır. Okuyucular G“rc“ edebiyatıyla, G“rc“ halk bilimiyle, sanatıyla, k“lt“r“yle, tarihiyle, etnografyasıyla, sosyal ve ekonomik durumuyla ilgili bilgilerle karşılaşmaktadır. Ayrıca çocuklar içinde G“rc“ çocuk yazarlığından hikâyelere ve şairlerin şiirlerine yer verilmiştir. Bu dergiyle G“rcistan ile T“rkiye arasındaki ilişkiler daha da gelişmeye başlamıştır. Derginin edebiyat kısmını da ele alırsak Fahrettin Çiloğlunun . Y“zyıldan Bug“ne Kadar G“rc“ Edebiyatı adlı yazısı yer almaktadır. Ayrıca Ahmet Melaşvilinin Svaneti Destanları adlı çalışmasının T“rkçe çevirisine de yer verilmiştir. Akaki Tsereteli, Nikoloz Barataşvili, Galaktion Tabidze, Ana Kalandadze, Otar Çiladze, Tamaz Çiladze gibi önemli G“rc“ yazarlarının

şiirleri (asan Çelik T“rkçeye çevirmesiyle dergide yayınlanmıştır. - Çveneburi dergisinden sonra T“rkiyede yayınlanan Mamuli dergisidir. İstanbulda Ocak Mayıs yıllarında T“rkçe olarak yebeş sayısı yayınlanmıştır. Bu dergide yine Çveneburi dergisinin devamı niteliğindedir. Dergide G“rcistan ve Kafkasyaya ait yazılar ve makaleler r almaktadır. Ayrıca Evliya Çelebinin Seyahatnamesinden Kafkasya hakkındaki böl“mlere de yer verilmiştir. G“rc“ bilim adamıetinlerini Şuşana de Putkaradze, Levan Cioşvili ve Tina Sioşvilinin İstanbulda Fransız Anadolu Araştırmaları Enstit“s“nde verdikleri seminer m yayınlamıştır. yılında İsmail Yerguzun G“rc“ edebiyatının romantik şiir önc“s“ Nikoloz Baratşvilinin Sevgilim ve Dostlarıma adlı şiirini T“rkçeye çevrisi, G“rc“ yazar K.Salianın Bedi Kartlisa dergisinden önemli G“rc“ yazar İlya Çavçavadze hakkındaki yazıyı Fransızcadan T“rkçeye çevirisi, önemli G“rc“ yazarlardan Şota Rustaveli ve Kaplan Poslu Şovalyevephisyaosani eserini T“rkçeye çevirisi, G“rc“ yazar Aleksandre Kazbeki hakkındaki makale çevirisi, Bedi Kartlisadergisinde G“rc“ yazar Akaki Tsereteli adlı yazıyı Fransızçadan T“rkçeye çevirerek Mamuli dergisinde yer almıştır.

3 “ Çveneburi” dergisi, İstanbul, 1993 Yıl. 420

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Yine yılında dergide Fahrettin Çiloğlunun G“rc“ yazar Otar Çiladzenin şiirlerini T“rkçeye çevirisi, G“rc“ yazar Galaktion Tabidzenin şiirlerinin T“rkçeye çevirisi, Köroğlunun G“rc“ versiyonunun T“rkçeye çevirisi yer almaktadır. yılında Mamuli dergisinde Ali Altunun G“rc“ yazar Nodar Dumbdzenin Sonsuzluk Yasası adlı eserinin T“rkçeye çevirisi yayınlanmıştır. Mamuli dergisinden sonra Pirosmani dergisi T“rkiyede T“rkçe ve G“rc“ce iki dili olarak yılının Temmuz ayında yayınlanmaya başlamıştır. Bu g“ne kadar sayısı çıkmıştır. Bu derginin editörl“ğ“n“ Fahrettin Çiloğlu ve Şenol Taban yapmaktaydı. Son sayısı yılında çıkmış ve ekonomik sebeplerden dolayı yayınlanması sona ermiştir. Bu dergide diğer iki k“lt“rel dergi gibi G“rc“ sanatı, G“rc“ edebiyatı, G“rc“ k“lt“r“, G“rc“ dili “zerine konular içermektedir. Bu dergide İbrahim Goradzenin T“rkçeye çevirdiği Yusuf Pağavanın Sönmeyen Ocak Giorgi adlı eseri, G“rc“ yazar Miheil Cvahişvilinin Şeytan Taşı adlı eserinin T“rkçe çevirisi, G“rc“ yazar Simon Kvaraninin B“y“k Savaşçı – embel Saakadze adlı eserini T“rkçeye çevirisi yayınlanmıştır. Dergide (ayri (ayrioğlu G“rc“ masallarından T Adam ve G“neşin Kızı eserleri T“rkçeye çevirisi yayınlanmıştır. (ayri (ayrioğlunun ailesi G“rcistan Açaraiirler, bölgesinden bilimsel T“rkiyeye yerleşmiştir. G“rc“ceyi ailesinden öğrenmiştir. Sanat Enstit“s“ Mimarlık fak“ltesinden mezun olmuştur. Ş makaleler, araştırmalar yapmıştır. Daha sonra da bilimsel çalışmalarına Kafkasya alanında ilgilenmeye başlamıştır. Fahrettin Çiloğlu yine dergide G“rc“ bilim adamı İvane Caianinin Borkça Mektupları adlı eserini T“rkçeye çevirerek yayınlanmıştır. Bu eser M“sl“man G“rc“lerle yaşadığı dönemdeki durumları ve oradaki halkla ilgili bir kitaptır. Doktor Mehmet Arif İsmetzade tarafından Sinatle yayınevinde yılında G“rc“ Köyleri adlı kitabı yayınlanmıştır. Bu iki kitapta T“rkiyede yaşayan G“rc“ler hakkındaki izlenimlerini ele almaktadır. Fahrettin Çiloğlu Abdul Mikaladzenin Açaradan Mektuplar Mikadlı eserini G“rc“ceden T“rkçeye çevirmiştir. Abdul Mikaladze yılında aşağı Çara bölgesinde doğmuş ve ailesi halk hekimliği yapmıştır. aladze Trabzonda medrese de eğitim görm“ş sonradan o da halk hekimliğiyle ilgilenmiştir.- G“rc“ce okuma yazma bilmiyordu, fakatazar G“rc“ce harfleri biliyordu. Daha sonra G“rc“ce okuma yazmayı da öğrenmişti. yıllarında G“rc“ edebiyatı önemli şair ve y İlia Çavçavadze ve önc“ yazarların eserleriyle tanışmıştır. 421

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

yılında İstanbulda yayınlanan Nodar Dumbadzenin TSonsuzluk Yasası eserini Ali Altun G“rc“ceden T“rkçeye çevirmiştir. Ali Altun G“rcistanda G“rc“ dili ve edebiyatı böl“m“n“ bitirmiş 4 “rkiyeli G“rc“lerdendir.

G“rc“ yazar Pridon (alvaşinin En Sonunda adlı eserini yılında Fakir Baykurt ve Abdurrahman Çetinkaya T“rkçeye çevirmiştir. Prof. Dr. İlyas Üst“nyerin G“rc“ dili ve Edebiyatı Üzerine okumalar adlı eseri yılında yayınlanmıştır. İlyas Üst“nyer G“rcistanda yaşamaktadır. Aslen Bartınlıdır. G“rcistan Uluslararası Karadeniz Üniversitesinde T“rk dili hocasıdır. G“rc“ce biliyor ve G“rc“ edebiyatıyla ilgilenmiştir. Ayrıca Kaf Dağının G“ney Y“z“ G“rcistan ve G“rcistanda T“rk Edebiyatı Üzerine Çalışmaları Lisans“st“ Tezler adlı kitabı da yayınlanmıştır. G“rc“ yazar İlia Çavçavadzenin şiirlerini, Fahrettin Çiloğlu, Osman Nuri Mercan, Tahsin Saraç, (asan Çelik, Asmat Japaridze Yolcunun Mektupları T“rkçeye çevirmişlerdir. Ali Altun İlia Çavçavadzenin Rahip adlı şiirini T“rkçeye çevirmiş ve G“rc“ yazar Akaki Tseretelinin (oca şiirini de T“rkçeye çevirmiştir. T“rkiyeden G“rc“ sanatıyla, tiyatrosuyla, yazarlığıyla ilgilenen T“rk yazarlar da G“rcistanda bulunmuşlardır. Örneğin, yılında Temmuz ayında T“rk yazar Ömer Faruk Toprak Politika adlı gazetede G“rcistandaki anılarının yer aldığı bir makalesi yayınlanmıştır. T“rk yazar Zeynep Oral Sanat dergisinde, ayrıca Refik Erduran ise G“neş gazetesinde G“rc“ tiyatroları “zerine makaleleri yayınlanmıştır. Necati Cumali Revizonis kitabında, Tarık Dursun, Yeni- Ortam gazetesinde ve (aldun Taner de G“rcistan anılarını yayınlayan yazarlardır. (ayati Asılyazıcı Mayıs dergisinde yılında Ocak Ağustos sayılarında G“rc“ tiyatrosu ve yazarlığı “zerine makaleleri yayınlanmıştır. Ayrıca yılında (ayati Asılyazıcı ve Aziz Çalışlar İlia Çavçavadzenin Tiflisteki . doğum yılı anma töreninde- bulunmuş ve T“rkiyeye dönd“klerinde oradaki izlenimleri ve gör“şleri Broy dergisinde, Kasım sayısında, yılının Ocak Şubat . ve . sayılarında ise Yolculuk İzlenimlerini yayınlanmıştır. T“rk yazarlardan Fakir Baykurt İlia Çavçavadzenin doğum yılının anma töreninde bulunmuştur. Onun teşebb“s“yle Ekim yılında Batı Almanyada çıkan T“rkiye Postası İlia Çavçavadze hakkındaki yazısıyla G“rc“ yazarlığı Alman okuyucusuyla tanışmıştır. G“rc“ yazar Şota Nişnianidzenin Sen ve ben, Anımsa adlı şiirini, G“rc“ yazar Tamaz Çiladzenin Tbilisi adlı şiirini, G“rc“ yazar Muhran Mcavarianinin O An ve Sessiz Çağrı adlı eserini, Ana4 PRİDON Kalandazenin Halvaşi, “ DutEninde veSonunda Öl“lerin”, Çeviren: G“neşiyim Fakir adlı eserini, Baykurt-Abdurrahman Çetinkaya, 1988. 422

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

tir. Tsitsian Tabidzenin Doğuyor, Aydınlatıyor ve Karmaşa adlı eserini Fahrettin Çiloğlu G“rc“ceden T“rkçeye çevirmiş Önemli G“rc“ edebiyatı yazarı Şota Rustavelinin Kaplan Poslu Şovalye adlı eserini yılında Prof. Dr. Bilal Dindar tarafından T“rkçeye çevrilmiştir. Fakat bu terc“me doğrudan G“rc“den değil Azerbaycan T“rkçesi ve Fransızca terc“melerden çevrilmiştir. - İlia Çavçavadzenin Mum adlı şiirini (“seyin Uygun T“rkçeye çevirmiş ve Cumhuriyet Kitap da yayınlanmıştır.

T“rkiye tarihi, T“rk dili ve edebiyatı her zaman için G“rcistanda da ilgi odağı olmuştur. Bug“n de aynı ilgi devam etmektedir.- Çok sayıda monografi, tezler, makaleler, bilimsel araştırmalar, T“rk dilinin özellikleri ve T“rk diline girmiş T“rkçe kelimeleri, G“rc“ T“rk tarihi ve edebi ilişkileri hakkında yazılar yazılmıştır. Devlet T“rk edebiyatının G“rc“ okuyucularla erken tanışması, Tiflis Üniversitesi ve Doğu Bilimleri Enstit“s“ndeki tanınmış T“rkologların hizmetleri sayesinde ortaya çıkmıştır. Bu bilim adamları, T“rkçenin gramer kurallarını, T“rkçe ve G“rc“ arasındaki ilişkileri, G“rc“cede kullanılan T“rkçe kelimeleri, T“rk dili ve şivesine girmiş G“rc“ce kelimeleri, G“rcistanda yaşayan T“rklerin ağız ve şivelerini ve yine T“rkiyede yaşayan G“rc“lerin halk dilini T“rk arşiv kaynaklarındaki dilsel açıdan ve Orhun yazıtlarının dilini incelemişlerdir. G“rc“ T“rkologlar Tiflis Devlet arşivinde bulunan Osmanlıca kaynakları dilsel açıdan öğrendiler ve ilginç monografileri yayınladılar. Arşivde korunan . Y“zyıla ait T“rk dili kitabı, G“rc“- alfabesiyle yazılmış- Köroğlu ve Kuranı Kerimin G“rc“ce versiyonlarını ve daha başka çeşit kaynakları bu şekilde incelemişler.- T“rkçe G“rc“ce ve- G“rc“ce T“rkçe sözl“kler, konuşma kılavuzları ve kitapları oluşturdular. yılında iki ciltlik T“rkçe G“rc“ce sözl“ğ“ ve T“rkçe G“rc“ce deyimler yayımlanmıştır. T“rk edebiyatına değinecek olursak Dede Korkut Kitabı, Köroğlu destanı, Celalettin Ruminin, Ruhi Bağdadinin Yunus Emrenin, Muhammet Fuzulinin, Nefinin, Ahmetn (aşimin, Mihri (atunun, Mehmet Eminin Yakup Kadrinin Sabahattin Alinin, Tevfik Fikretin, (ayrullah Efendinin, Fakir Baykurtun, (aldu Tanerin, Suat Dervişin ve başka “nl“ yazar ve şairlerin hayatını ve şiir sanatını öğrenmişlerdir. G“rc“ceye yapılan çevirilere olarak T“rk masallar, Nasrettin (ocanın Fıkraları, Dede Korkut kitabını, Nazım (ikmetin şiirlerini, Sabahattin Alinin, Ömer Seyfettinin, Orhan (ançerlioğlunun, (aldun Tanerin İstanbula Yağmur Yağıyordu eserlerini, ayrıca Aziz Nesinin, Suat Dervişin, İsa Necatinin, Reşat Nuri G“ntekinin, Yakup Kadri Karaosmanoğlunun, Ahmet (aşimin, Bekir423

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Yıldızın, Fazıl (“sn“ Dağlarcanın, Adalet Ağaoğlunun, Oktay Rıfatın, - Orhan Pamuk ve diğer “nl“ yazılarını gösterebiliriz. T“m bunları dikkate aldığımızda T“rk G“rc“ edebi ilişkileri konusunda şöyle bir değerlendirmede bulunabiliriz: İkili edebi ilişkilerin tarihi oldukça yeni sayılabilir. Zira uzun s“re G“rc“ edebiyatı T“rk toplumunda daha geç dönemlerde tanınmaya başlamıştır. Fakat sadecelardan eko sonra T“rkiyenin eski Sovyet cumhuriyetleri, özellikle komşu devletlerle ilişkilerinde yeni dönem başlamıştır. Bu ilişkiler nomik ve siyasi değil, aynı zamanda k“lt“rel ilişkileri de kapsamaktadır. T“rkiyede yılında başta Kafkas Üniversitesi dili ve Kars, daha sonra Ardahan Üniversitesi, D“zce Üniversitesi ve Rize Recep Tayyip Erdoğan Üniversiteleri olmak “zere ilde G“rc“ edebiyatı böl“m“ yer almaktadır. Bunlardan sadece D“zce Üniversitesi ve Kafkas- Üniversitesinde G“rc“ dili ve edebiyatı böl“m“ aktif bir şekilde devam etmektedir. Bu böl“mlerde okuyanlar sayesinde de G“rc“ T“rk edebi ilişkiler daha da g“çlenecektir. Ayrıca bug“n iki “lke arasındaki k“lt“rel ve edebi ilişkilerin geliştirilmesinde her iki “lke yazar ve şairlerinin eserlerinin karşılıklı olarak çevrilmesi de b“y“k önem taşımaktadır. Bu sayede ikili ilişkilerin k“lt“rel boyutu geliştirilirken diğer taraftan iki “lke toplumunun birbirini daha yakından tanımalarına katkıda bulunulacaktır.

KAYNAKÇA

TÜRKÇE VE GÜRCÜCE YAY)NLANM)Ş EDEBİ ESERLER

Çilli Kadın Batum1982. .BAYKURT Fakir, Ruhi Bağdadi:, Çev.: Yaşam, İbrahim D“nya Gorgadze, Gör“ş“

.CAVALİDZE Elizbar, Fuzuli, Tiflis 1972 , Lirik Şiiri/ Doğu Bilimleri Enstit“s“,T“rkçe Tiflis , Şiir Sanatıs. . .CAVALİDZE Elizbar, .CAVALİDZE Elizbar,T“rkçe Sembolizm Tarihi, Yönetmen: için Ahmet A. Silagadze,(aşimin şiirE. Sarişvili: anlayışı Tiflis için , s. . Tiflis 2006,.CAVALİDZE s.243. Elene, , Doğu Bilimleri Enstit“s“, Dil ve Edebiyat, 424

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. M“kemmel Ayna

. T“rkçe T“rkOkuma (alk Kitabı Masalları Çev.: E. Gudiaşvili; L. Gudiaşvili, Tiflis , s.T“rkçe . Okuma Kitabı, Tiflis 1965, s. 1-2.. .CİKİA Sergi, Sınırdışı , D“ş“nceler Tiflis . .CİKİA Sergi, s. 150. .ÇİLOĞLU Fahrettin, , Çev.: Lela Dadianma, Nana Kaçarava, KöroğluMirian Maharadze, Destanının Artanuci G“rc“ce Yay., Tiflis versiyonu , Tiflis 1978. .ÇLAİDZE Lia, Fosforlu Cevriye , 1967, s. 248. .DERVİŞDede Korkut Suat, Kitabı , Çev.: Nana Canaşia, Tiflis

13.EMRE. Yunus(1240- , Çev.:D“ş“ncenin Elizbar Cavalidze Doruk ve Noktası Giorgi shayulaşvili, G“rcistan , s.. Fıkralar ve (oca Nasrettin, , . შხ ც,, Çev.:Kutaisi İmid 1926, Mamedli, s.15. Redaktör: Mayvala Gonaşvili, Tiflis , s.. Çalıkuşu 1961, 161 .Reşat Nuri, , Çev.:Tanrı Nana Misafiri Gvarişvili, Batum ღ -227 .GÜNTEKİN Reşat Nuri, Bir G“mr“k , Kaçakçılığı Çev.:Sergi Cikia, „ dergisi,ღ Doğu yazarlığı örnekleri. Tiflis , s. 1988, s..GÜNTEKİN 195-198. Reşad Nuri, , Çev.: Viktor Çikaidze, „ dergisi, Tehdit Doğu yazarlığı örnekleri. Tiflis ღ -193. .GÜNTEKİN ReşatŞiirler, Nuri, Batum 1956,, Çev.:s. 124. Maka Sonia, „ dergisi, Doğu yazarlığıYaşam örnekleri. İyi şeydir, Tiflis Arkadaş , s. .(İKMET Nazım, .(İKMET21.KANIK Nazım, Y“ksek Toplum , Çev.: Guram Batiaşvili,ღ Tiflis , s. . -205. Adnan Veli,Köt“ yol , Çev.: Mzia Gurgenidze; dergisi. Doğu yazarlığı(anımın örnekleri, Çiftliği Tiflis , s. .KEMALra 1978, Orhan, s. 276. , Çev.: Nana Gvarişvili, Batum . .KEMAL Orhan, El Kızı , Çev.: İbrahim Goradze, Baraidze,Batum, Aça Batum 1990, s. 399. .KEMAL Orhan, İnce Memed, Çev.: İbrahim Goradze ve Niko Tiflis 1986. .KEMAL Yaşar,Futbolcular Kralı, Çev.: Niko Baramidze ve s.İbrahim 184. Goradze, .NESİN Aziz, Adamı Zorla , DeliÇev.: G.Batiaşvili, Ederler Tiflis ,

.NESİN Aziz, Ah Biz Eşekleriz Çev.: Osiko NugzarGvarişvili, Caparidze]- Batum Açara Batum , 1998, s. s. 190. .NESİN Aziz, , Çev.: Osiko Gvarişvili, Yön:425

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Gizli y“z Tiflis 2008, s. 112. .PAMUK Orhan, Beyaz Kale , Çev.: Tamar Alpanidze, 2008, s. 218. .PAMUK Orhan, Cevdet Bey ,ve Çev.: Oğulları Ketevan Tomaradze, Tiflis 2009. .PAMUK Orhan, Sessiz Ev , Çev.: Nana Canaşia, Kara Kitap .PAMUK Orhan, Masumiyet,Çev.: Lia M“zesi Çlaidze, . Axvlediani..PAMUK Orhan, ,Çev.: Nana Canaşia, . .PAMUK Orhan, Doğum Belgesi , Çev.: Ekaterine 1961. .SABA(ATTİN Ali, Kurt ve Kuzu , Çev.:Nodar Canaşia,Tiflis 1961; SABA(ATTİN Ali, İçimizdeki, Çev.: Şeyt Nodaran Canaşia, Tiflis

.SABA(ATTİN Ali, Sıcak Su , Çev.:Guram 1988,Batiaşvili,Tiflis s.198-202. . SABA(ATTİN Ali,İstanbul Şişhanea, Çev.:Venera Yağmur Cangidze, Yağıyordu Tiflis

.TANER (aldun, Mezar , ღÇev.: Lia Çlaidze, Tiflis , s. . -537. .TAR(AN Abd“lhakArmağan (amit, [ Doğu yazarlığı, Çev.: ÖrnekleriSergi Cikia, 1988, s. 443.„ dergisi, Doğu Yazarlığı örnekleri, Tiflis , s. .TODUAT“rkçe M,(ikayeler , Tiflis T“rkçe Masallar lis 1972. . Kara, Çev.: Çarşaflı Nana GelinCanaşia, Tiflis . ღ. , Çev.: L. Çlaidze, Tif -215. .Y)LD)Z Bekir, Kesik El , Çev.: İrine Gotsiridze,ღ dergisi, Doğu yazarlığı örnekleri, Tiflis ,, s. 206-211. .Y)LD)Z Bekir, , Çev.: İrine Gotsiridze, „ dergisi, Doğu yazarlığı örnekleri, Tiflis

426

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

MURAT(AN MUNGAN)N SAMSUN SİGARAS), TÜTÜN BALYALAR), TAMARON İLE OĞUZ ATAY)N KORKUYU BEKLERKEN ADLI (İKÂYELERİNİN KARAKTER YARATMADA MEKÂN KULLAN)M) BAK)M)NDAN KARŞ)LAŞT)R)LMAS)

Okt. Aslı SOYSAL EŞİTTİ

Ardahan Üniversitesi İ[email protected] Bilimler ve Edebiyat Fak“ltesi [email protected], T“rkiye

ÖZET (ikâyede, karakter yaratmada mekân kullanımı belirleyici bir role sahiptir. Mekân, kişiyi yaratan, onun varoluş sınırlarını çizen ve varlığını d“nya “zerinde bir yere konumlandırmasını sağlayan kurucu bir değerdir. Karakterin mekânla olan ilişkisi onun hayatla olan ilişkisini de belirler. Samsun Sigarası, T“t“n Balyaları, Tamaron adlı hikâyede mekân, geçmişin köt“c“l anılarını y“klenerek içinde yaşayan kimselere h“z“n ve mutsuzluk veren, onların geçmişin karanlık tortularını ruhlarında taşımalarına sebep olan ve kişilerin varoluşların engelleyerek onları geçmişe hapseden bir yer olarak, hikâye atmosferini yaratır ve hikâye kişilerinin karakter özelliklerini yansıtarak kişileşir. Korkuyu Beklerken adlı hikâyede ise mekân, hikâye kişisinin hayatla olan hastalıklı ilişkisinin birebir yansıdığı bir yerdir. Dış d“nyaya ait mekânların bir bunaltı imgesine dön“şt“ğ“ hikâyede ev ise, bir aidiyet mekânı olarak y“celtilir. Ev, hikâye kişisinin dış d“nyanın yok ediciliğine karşılık kendini g“vende hissettiği ancak bu duyguyu zamanla derinleştirerek, dış d“nyayla t“m ilişkisini kestiği, kendi varoluşunu ancak yaşadığı evde gerçekleştirebileceği hissine kapılarak benlik algısını yitirdiği, değişen ruh hâline göre her defasında yaniden anlamlandırılan bir mekân olarak kurgulanması bakımından hikâye kişisinin yaratılmasında önemli bir yer tutmaktadır. (er iki hikâyede de karakter yaratmada yadsınamaz bir yere sahip olan mekânın, karakter yaratmadaki etkisi irdelenerek; kişilerin kendileriyle, çevreleriyle ve varoluşlarıyla ilgili meselelerinde tuttuğu yer araştırılacaktır. Anahtar Kelimeler: (ikâye, Mekân, İnsan, Varoluş

427

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

GİRİŞ

Genel olarak kurucu bir değere sahip olan mekân, özel olarak da mekânın karakteristik bir yansıması olan ev, hikâyelerde karakterlerin ruhsal durumlarını somut bir d“zleme taşımada önemli bir işleve sahiptir. Kuşkusuz, sahip olduğu tikel değerlerin t“m“n“ temel bir değere katmaya çalışarak, evi hem birliği hem de karmaşıklığı içinde ele almak koşuluyla, iç uzamın mahremiyet değerlerinin fenomenolojisini heinceleyebilmek açısından evin ayrıcalıklı bir varlık olduğu apaçıktır Bachelard : s.. Kişilerin mahrem d“nyalarının taşıyıcısı olan ev, m onları hayat gör“şleriyle, benlik algılarıyla yansıtır; hem de sahip olduğu s“regelen değerleriyle onları biçimlendirir. Mekânı çevre ile özdeşleştiren Wellek ve Warren : s. , özellikle ev içlerinin anlatı kahramanını yansıtmada ve anlatmada önemli bir yer tuttuğunu, evin insanı tamamlayan bir mekân olduğunu, evin tasvirinin anlatı kişisinin tasviriyle özdeş olduğunu dile getirir. Anlatılarda kişi ve mekân karşılıklı etkileşim hâlindedir. Mekân kişinin “zerinde değiştirici ve dön“şt“r“c“ bir işleve sahip olduğu gibi, kişi de varlığıyla mekâna farklı anlamlar katabilir. Korkmaz : , İnsan ve mekân arasındaki ilişki göreceli bir ilişkidir, kişinin psikolojik durumuna göre mekân algılaması değişebildiği gibi, mekânın da “zerinde yaşayanın duygu ve d“ş“nceleri “zerinde etkileri vardır diyerek, insan ve mekân arasındakiSamsun Sigarası, karşılıklı T“t“n birbirini Balyaları, içeren Tamaron ilişkiye işaret eder. Karakter yaratmada mekânın etkisinin irdelendiği çalışmada ilkin Murathan Munganın Korkuyu Beklerkenadlı hikâyesi incelenerek, mekânın kişi “zerindeki şekillendirici etkisi belirlenmiştir. İkinci hikâye olarak seçilen Oğuz Atayın adlı hikâyesi ise, kişinin ruhsal durumuna göre mekân algısının değişerek, mekânın her defasında yeniden anlamlandırılmasına örnek olarak okunmuştur. (er iki hikâyede de kişilerin ruh hâllerinin, hayat algılarının ve varoluşsaltir. sıkıntılarının yansıtılmasında mekân, özellikle de kişinin varoluşunun önemli bir mekânsal yansıması olan ev, kurucu .bir Bunaltıişleve sahip Mekânına Dön“şen Ev: Samsun Sigarası, T“t“n Balyaları, Tamaron Samsun Sigarası, T“t“n Balyaları, Tamaron

adlı hikâye, geçmişin anıları ile hapsolunan bir evde yaşayan insanların hikâyesinin, evlenen kız kardeşini görmek “zere Almanyadan Samsuna gelen Şeng“l“n428 hikâyesi ile kesişimidir. Yıllar önce anne ve babalarının ayrılmasıyla 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. yolları ayrılan iki kız kardeşten Şeng“l, annesi ile birlikte Almanyaya giderek orada hem çalışır hem de geç yaşta “niversite eğitimine başlar. Song“l ise, Ankarada babası ile kalmayı tercih eder ve erken yaşta evlenir. Sınavları sebebiyle kardeşinin d“ğ“n“ne yetişemeyen Şeng“l,n sınavlardan sonra, kocası ve kayınpederiyle yaşadığı yeni evinde kardeşini ziyaret eder. Şeng“l bu ziyaretle eşzamanlı olarak kendisini geçmişine ve ait olduğu k“lt“rden izler taşıyan bir mekâna, kardeşinin kocası (“seyin ve kayınpederi Eşref Beyin içinde yaşadıkları zamandan kopuk, geçmiş zamanda bir yerde kalan hayatlarına ve Song“l“n b“y“k bir adanmışlıkla hizmet ettiği bu ailenin içinde y“z“n“ dönd“ğ“ var olmayan bir geleceğe de yolculuk yapar. (“seyinin annesinin intiharı sonucu, evde asılı kalan öl“m“n karanlığı, evin içinde yaşayanların ruhlarına sinerek, onların kendi d“nyalarını kurmalarını ve varoluşlarını gerçekleştirmelerini engeller. Şeng“l yolculuğun sonunda ister.acıyla t“m yolların kapalı olduğunu fark eder ve kendi hayatındaki ikilemin kaynağı olan Almanyayı özleyerek bir an önce oraya dönmek karakterlerin yerl Manfred Jahn : s., edebî mekânı, nesnelerin ve eştirildiği ortam başka bir ifadeyle karakterlerin içinde yaşadığı ve hareket ettiği çevre olarak tanımlamaktadır. Jahnın mekân tanımı, bir yön“yle edebi eserde bulunan kişileri ve eşyaları bulundukları ortam bağlamında ele alırken; Samsun diğer yön“yle Sigarası, de T“t“n kişi Balyaları,“zerinde Tamaron yadsınamaz bir etkiye sahip olan çevrenin, değiştirici ve dön“şt“r“c“ g“c“ne göndermede bulunur. sferi adlı hikâyede mekân, olayların “zerinde geçtiği bir fon olmaktan ziyede, kişileri yaratmada ve roman atmo oluşturmada çok yönl“ bir yapıya sahiptir- ve fiziksel mekân konumundan sıyrılarak algısal mekân olarak kendisine yer bulur. Korkmaz : s., algısal mekânları kişi yer ilişkisini sorunsal açıdan yansıtan, dön“şt“r“lm“ş, anılaştırılmış yerler; yalnızca topografik bir yer değil, anlam “reten, anıları barındıran, kişilerin içd“nyasını yansıtan bir değer olarak tanımlar. Algısal mekânlar, labirentleşen d“nya ya da kapalı ve dar mekânlar ve sınırları sonsuza açılan mekânlar; açık ya da geniş mekânlar olmak “zere ikiye ayrılır. (ikâyeye söz konusu olan mekân, Samsun ile Bafra arasında t“t“n tarlalarının içinde Rumlardan kalma taş bir kır evidir. Evin çevresindeki yeşillikler ve doğa canlılığıyla yaşamı simgelerken, ev içinde yaşanan mutsuzlukların cisimleştiği, karanlık ve h“z“nl“ bir mekânı imler: Geniş bir bahçe içinde b“y“k bir taş ev. Kendi başına hikâyesi olan, suskun gör“n“şl“ bu ev, belki hava kapalı olduğu için, daha h“z“nl“ gör“nm“şt“ göz“ne. İçinde oturanların, her an birlikte429

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. oldukla

rı hâlde, birbirlerinden sakladıklarıyla mutsuz yıllar geçirdikleri romanlardaki gibi sırlarına göm“lm“ş taşra evlerine benzetmişti burayı Mungan : s.. Şeng“l“n evi ilk gör“ş anını anlatan satırlar, adeta evde yaşanmış olayların habercisidir. Nitekim Şeng“l“n evle ilgili d“ş“ncelerinde yanılmadığı, Bu evde zehir acısı bir mutsuzluğun havada bir top karaduman gibi asılı olduğunu ve herkesin boğazını d“ğ“mlediğini gör“yor. (em de geldiğinin daha ikinci g“n“nde Mungan : s. c“mleleriyle hikâyenin ilerleyen kısımlarında doğrulanır. (ikâyedeki taş ev, yuva ve ocak işlevi göstermez, sağaltıcı benliklerinibir g“c“ yoktur. ez Orada asılı kalan geçmişten gelen köt“ anıların etkisiyle daralarak labirent bir mekâna dön“şen ev, içinde yaşayanların erek, kendileri olmalarına izin vermez. Labirent teması, d“nyada kendi yerini tam olarak bulamamış insandaki sıkıntıyı ifade etmektedir Bourneur ve Quellet : s.. Mekânın algısal olarak daralıp kapandığı anlatılarda, roman kişisi varlığını konumlandıracağı k“ç“c“k bir köşe dahi bulamaz, sahip olduğu olumsuz ruhsal duruma paralel olarak mekânın t“m ağırlığını “zerinde hisseder ve bu ağırlık altında ezilen benliği ufalarak k“ç“c“k kalır. Mekânın darlaşması, psikolojik açıdan çıkmazda olan karakterin, “zerine d“nyanın y“r“d“ğ“n“ hissetmesidir. Anlatı kişisinin kendini kuşatılmış, sıkıştırılmış bulduğu her durumda mekân darlaşır Korkmaz : s.. (ikâyede, Birden geldiğinden beri zamanının çoğunu kapı ön“nde geçirdiğini fark etti Şeng“l. Ev, onu almıyordu Mungan : s. sözleriyle anlatılan Şeng“l“n eve sığamayışı, evin daralarak kapandığının ve Şeng“l için bir bunaltı mekânına dön“şt“ğ“n“n göstergesidir. (“seyinin annesinin kendi benliğiyle ilgili sorunları vardır. O, adeta yaşadığı eve sığamaz, geçmişi bulabileceği umuduyla her fırsatta doğduğu eve kaçar ve orada çocukluğunun b“t“nl“k arz eden g“nlerini yeniden yaşamayı bekler. Doğduğumuz ev bizi barındıran bir çatı olmaktan çok, d“şleri barındıran bir çatıdır Bachelard : s.. Nitekim kadın da, kaybolan geçmişini, geçmişteki umutlarını ve d“şlerini yeniden bulmak amacıyla, s“rekli olarak, kocası duvara ve çocuklarıyla birlikte yaşadığı evden kaçar. Anasının evine gider, denkten çocukken yattığı yatağı indirip “st“ne oturur, saatlerce bakarmış, bazen ocağın ateşine Mungan : s.. Ocak, aidiyeti, devamlılığı ve bir arada olmayı imler. Bachelard : s., insanın gittiği her yeni eve ocak tanrılarını da göt“rd“ğ“n“ söyler. Onun bu sözleri, evin birleştiriciliğinin yanı sıra, bir d“ş imgesi olan ocağa dön“şmesinin, ocağın insan varoluşunun anlamlandırılmasındaki konumuna işaret etmesi bakımından önem taşır. Ateşin s“rekli yandığı bu ocak; soğukta ısı, karanlıkta ışık, acıkınca yemek ve korkulu430

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. z 2007b: s.127). Zor durumda olan zamanlarda umuttur Korkma insanoğlu için her zaman d“şsel değerler katılarak hayal edilen bir kurtarıcı niteliğindeki ocak, bug“n“n geleceğe aktarılmasında önemli bir işleve sahiptir. Ancak hikâyedeki kadını iyi etmek için ocağın dahi g“c“ yetmez, ocak onu sağaltıp iyileştiremez. Varoluşunu d“nya “zerinde hiçbir mekâna konumlandıramayan kadın, çareyi kendinik öld“rmekte bulur. (er intihar eni sonu toplumsal yapıya/d“zene bir saldırıdır ve sarsıcı bir mesaj içerir. Kıstırılmışlığı, kendini feda edere deklare eder ve toplumdan bir anlamda intikam alır Tosun : s.. Varlığını yaşayarak ifade edemeyen kadın, intiharıyla yaşadığı evin b“t“nl“ğ“n“ bozarak, geride kalanları öl“m“n getirdiği yokluk, acı, yalnızlık ve mutsuzlukla yaşamaya mahkum eder. Ne eşi ve çocuklarıyla yaşadığı evde, ne de baba evinde kendini iyi edecek g“c“ ve umudu bulabilen kadın, evinde eşi ve çocuklarının gözleri ön“nde yaşamına son vererek, evi temelinden sarsar ve ailesini bir bunaltı mekânına dön“şen bu evde kararan d“nyalarıyla başbaşa bırakır. Öl“m“n soğukluğuyla, algısal olarak daralan ve kapanan bir d“nyanın işaretçisine dön“şen ev, içinde barınan insanların olumsuz d“nya algılarının da kaynağını oluşturur. 2. Durmaksızın Değişen Mekân Algısı: Korkuyu Beklerken

Korkuyu Beklerken

adlı hikâyede isim içerik ilişkisi, öyk“n“n izleksel kurgusuna işaret etmesi bakımından önemli bir yere sahiptir.n Olumsuz bir değer d“nyasına işaret eden korku kelimesinin, bekleme eylemi aracılığıyla gör“n“r kılınması, içinde bulunulan zamanda geleceğe doğru akacak olan hikâye zamanında yaşanacakların, algısal olarak olumlu olmayan bir yaşam alanının göstergesi olarak okunmasına olanak sağlar. Necip Tosun : s., Oğuz Atayın eder.hikâyelerinde Korkuyu yabancılaşmayı, Beklerken yozlaşmayı, aydın eleştirisini g“ndeme getirdiğini, ruhsal çöz“mlemelere ve y“zleşmeye yer verdiğini ifade adlı hikayenin isimsiz kişisi, uyumsuz, yalnız, başarısız, içinde yaşadığı topluma yabancılaşmış ve karamsardır. Ecevit : s., onun her şeyden korktuğuna, paranoid endişeler içinde kendini yiyip bitiren bir anlatı kişisi olduğuna dikkat çeker. Bireysel kurdolarak çeşitli sıkıntılara sahip- olan hikâye kişisinin toplumla- evinde datoplumdan arası iyi değildir. Toplumsal d“zene uyum sağlayamaz ve kendine ait bir d“nya uğu şehir dışındaki diğer insanlardan uzaktaki koparak iç d“nyasına çekilir ve yalnızlaşır. Eve kapanarak toplumla olan ilişkisini en alt seviyeye indiren hikâye kişisi varoluşunun devamlılığını içsel konuşma yoluyla sağlar. Bayraktar : s., öyk“ kişisinin aldığı mektup sebebiyle eve kapandığını, mektubu ve hayatı sorgularken, evin onun için önemli bir kurtarıcı mekâna dön“şt“ğ“n“431

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. ifade eder. Mektubu aldıktan sonra eve kapanan ve olacakları korkuyla beklemeye başlayan hikâye kişisinin, evde geçireceği zamanı doldurma telaşına d“şerek, geçmişten içinde bulunduğu zamana kadar, yapmayı istediği, başladığı veya yarım bıraktığı pek çok eylemi tamamlamaya çabaladığı gör“l“r. Bu eylemler, onun içinde bulunduğu korku hâlini geçici olarak unutmasına yarar sağlarmış gibi gör“nse de geçmiş, yapmak ve olmak istedikleri ile y“zleşmesine de sebep olarak, evin ilk. anda sahip olduğu dış d“nya karşısındaki g“çl“ konumunu sarsar, hikâye kişisinin kendini bunalmış ve kuşatılmış hissetmesine sebep olur Modern insan için var olmak, y“ce bir anlamdan yoksun, Tanrının olmadığı karanlık bir d“nyada yaşamanın yanı sıra, hiç bulunamayacak da olsa anlam arayışının s“rd“ğ“ bunalımlı bir varoluştur Yağcıoğlu : s.. (ikâyedeki kişinin anlam arayışı, kendisini daha yakından tanımasına ve hayatındaki eksiklikleri fark etmesine neden olduğu için, başlangıçta dışarı ile özdeşleştirdiği yabanılaşma, yalnızlık, korku, Korkuyu Beklerken, g“vensizlik gibi duyguları evin içine de taşır. Çelişkileriyle, onulamayan yalnızlığıyla, baş edemediği korkularıyla, yaşadığı toplumla arasındaki uçurumlarla cebelleşen modern insanın anlatısıdır Karabay : s.. Dış d“nyaya uyum sağlayamayan hikâye kişisi için, dışarısı yabancılarla ve anlaşılmazlıklarla dolu, kişinin kendisini yalnız ve kaybolmuş hissetmesine sebep olan uçsuz bucaksız bir mekândır. )rzık : s., onun dış d“nyanın dışarılığının fazlasıyla farkında olduğunu ve d“nyada evinde olmadığını bildiğini dile getirir. Bu sebeple hikâye kişisi çareyi evine kapanmakta, orayı kendisi için bir sığınağa dön“şt“rmekte bulur. Ecevit : s., Atayın varoluş krizi yaşayan t“mne anlatı yeni kişilerinin, uyuşamadıkları toplum d“zenini terk etme eğilimi gösterdiğinden, kendi iç d“nyalarına kapandığından ve kendileri bir yaşam kurgulandığından söz eder. Toplum içinde rahat edemeyen hikâye kişisinin şehrin dışında adeta dağ başında olan evi, konumu itibarıyla onun hayata bakış açısını yansıtan bir yerdir. İnsanların arasında rahat edemeyen hikâye kişisinin evi, adeta onun yalnızlığının cisimleşmiş şekli olarak hikâyedeki yerini almıştır. (ikâyede mekân, başlangıçta dış d“nyanın s“rekli değişimine karşılık aynı kalmanın, alışılan d“zende yaşamanın teyminatı gibidir. Bir bunaltı imgesine dön“şen dış d“nyaya karşılık ev, her t“rl“ yıkıcılığın ve yok ediciliğin sona erdiği, sınırları hikaye kişisi tarafından belirlenmiş g“venli bir yuva, bir sığınaktır. Dışarısı ile olan ilişkisi oldukça sorunlu olan hikâye kişisi, gizli bir mezhep tarafından bilinmeyen bir dilde yazılan ve kendisine evden çıkmamasını söyleyen mektubu aldıktan sonra eve kapanarak dışarısı ile ilişkisini en aza indirir ve korkuyla beklemeye başlar. İlkin bir kaçış mekânı olarak konumlandırılan ev, eve gelen zarftan sonra hikâye kişisinin bozulan benlik b“t“nl“ğ“n“n432

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. yansıyarak, değişen ruh hallerine göre her defasında yeniden anlamlandırılan bir mekân olarak yer bulmuştur. (ikâye kişisinin kendini eve hapsettiği g“nler boyunca s“rekli olarak değişen ruhsal durumu, onun eve bakış açısını s“rekli değiştirmiştir. Bu yolla mekân, hikâye kişisinin duygu d“nyasını anlamada kurucu bir işleve sahip olmuştur. (ikâyenin başında dış d“nyanın kuşatıcılığından ve köt“c“l d“nyasından bir an önce uzaklaşarak sığınılmak istenen bir mekan olarak konumlandırılan ev hikâye kişisi tarafından: B“t“n köpeklerin ve yabancıların canı cehenneme! Ben buraya, korkularımı gizlemeye vegeldim takip Atay : s. sözleriyle bir kaçış mekânı olarak ifade bulur. Eve gelen mektuptan sonra ise hikaye kişisinin ruh hali tamamen değişir edildiği, izlenildiği endişesine kapılır. Mektubu yakarak ondan kurtulmayı dener ancak yanan mektup yerde iz bırakır: Yere baktım: Bu lekeyi ya da dalgayı ya da gölgeyi taşın “st“nden silebilmek uğruna herkesi öld“rmeye, b“t“n d“nyayı yok etmeye hazırdım Atay : s.. Somut d“zlemde mekânı kirleterek evde iz bırakan mektup, soyut d“zlemde de evinde t“m köt“l“klerden uzaktave gelen olduğunu mektuptan d“ş“nen sonra hikâye kişisinin benlik b“t“nl“ğ“n“ bozmuştur. (ikâyenin başında, g“venle dön“len bir aidiyet mekânı olan ev, e Bana, hiç çıkma dediler; fakat öl demediler. Merak ediyorum: (iç çıkmadan nasıl yaşar insan bir evde? Atay : s. sorusuyla y“zleşmek zorunda kalır. Evde kalırsa öleceğini d“ş“nen hikâye kişisi her şeye rağmen evden çıkmayı da göze alamaz. Bu onun topluma uyum sağlayamaması, herkes gibi olamaması, toplumun beklentilerini karşılayamamasıyla yakından ilgilidir. Sadece kendisine ait bir mekân olan evinde, kimseye açıklama yapma zorunluluğu olmadan, istediği eder.biçimde davranabilmesi, onun evle olan ilişkisinin temel dayanağıdır. Dışarıda toplum ile y“zleşmek yerine evde kendisiyle y“zleşmeyi tercih mekt (ikâye kişisi Birdenbire kendimi bu evde bulmuştum sanki. Daha önce ne olmuştu? Sanki, kime yazıldığı bile belli olmayan bu ubu almadan önce yaşamamıştım, şimdi zaten yaşamıyordum. B“t“n hafızamı, hayal g“c“m“ zorluyordum; geçmişe ait bir şeylermdi hatırlamak, bir şeyler görmek istiyordum. Olmuyordu Atay : s.. Sözleriyle köks“zl“ğ“n“ dile getirmektedir. (ayatı, geçmiş, şi ve gelecek olmak “zere ayırmayan, zamansal kopuş yaşayan hikâye kişisinin d“nya “zerindeki varlığı mekân aracılığıyla gör“n“r kılınır. Somut d“zlemde sadece yaşadığı ev aracılığıyla gör“n“r olan hikâye kişisinin hayatı yalnızlık, eksiklik duygusu ve başkaları tarafından daima yanlış anlaşılmaktan ibarettir. Nitekim g“n geçtikçe yalnızlığı derinleşen hikâye kişisi, isyan eder. Onun isyanı, evde hayattan ve diğer insanlardan soyutlanmış olarak yaşamak zorunda bırakılmasınadır:433

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Ben, burada gizli bir mezhebin kurbanı olarak bir saksı çiçeği gibi kuruyup gidiyorum. Ben, çiçeklere bakmasını bilmediğim gibi, kendime bakmasını da bilmiyorum. Ben, yalnızlığı istemekle suçlanıp yalnızlığa (Ataymahkum 2014: edildim. s.78). Bu karara b“t“n g“c“mle muhalefet ediyorum. Ben yalnızlığa dayanamıyorum, ben insanların arasında olmak istiyorum

(ayatı bir çıkmaz hâlini alan hikâye kişisi en sonuda gizli mezhebe karşı çıkmaya karar verir. Ancak bu karşı çıkış yeniden evden dışarıya çıkmak ile değil, kendisi için bir an önce kurtulmak istediği bir bunaltı mekânına dön“şen evi yakmak ile gerçekleştirilecektir. Evi yakmaya karar veren adam, eve gaz dökerken ona mektup gönderen gizli mezhebin “yelerinin tutuklandığını yazan gazeteyi gör“r. Kuşatılmışlık hissi adeta delilik boyutuna ulaşan hikâye kişisinin ruhsal durumu, evi yakmak eylemi ile tezah“r ederek hikâyede mekân aracılığıyla somutlanır. Bu haberi aldıktan sonra kendini sokaklara atan hikâye kişisi dışarının soluklaştığını, yalnızlaştığını, sevgisizleştiğini d“ş“n“r: Eve kapanmalıydı insan, bir daha hiç çıkmamalıydı, gerçekten çıkmamalıydı. Çok yoruldum, diye söylendim, bir ağacın gövdesine yaslanıp; dolaşacak, evden çıkacak g“c“m kalmadı Atay : s.. (ikâyenin sonunda evinin yıkıldığını öğrenen hikâye kişisinin hayatının merkezi de kaybolur. (ikâye boyunca, isimsiz kişisinin ruh halini somutlamada bir araç olarak kullanılan mekân, en sonunda yıkılıp gitmesiyle, onun hayatın içinde kaybolup gitmesini imler.

SONUÇ

Samsun Sigarası, T“t“n Balyaları, Tamaron Korkuyu Beklerken Murathan Munganın adlı hikâyesi ile Oğuz Atayın adlı hikâyelerinin karakter yaratmada mekân kullanımı bakımından karşılaştırıldığı bu çalışmada, her iki hikâyede de mekânın Samsun karakterlerin Sigarası, ortaya T“t“n Balyaları,konmasında Tamaron ve karakterlerin ruhsal durumlarının anlatılmasında önemli bir yere sahip olduğu tespit edilmiştir. adlı hikâyede mekân geçmişten içinde bulunduğu zamana kadar içinde yaşanan t“m karanlık ve köt“c“l olayları taşıyarak hâlihazırda orada yaşamakta olan insanların ruhlarına sirayet ettirmiş, 434 bu yolla evin içinde yaşamakta olanlara h“z“n, mutsuzluk, sessizlik ve

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Korkuyu Beklerken yalnızlığın miras kalmasına sebep olmuştur. adlı hikayede ise mekân, hikâye kişisinin ruh haline paralel olarak her defasında yeniden anlamlandırılarak, kişinin ruhsal durumunu gör“n“r kılma aracı olarak kullanılmış, bu yolla hikâye kişisinin anlam arayışı somut bir d“zleme taşınmıştır. Munganın hikâyesinde mekân kişilerin “zerinde baskı kurarak, onları belirlerken; Atayın hikâyesinde mekân kişinin değişen ruhsal durumunu yansıtmada bir araç olarak kullanılmıştır. KAYNAKÇA Korkuyu Beklerken

Atay, Oğuz , , . Baskı, İstanbul: İletişim Bachelard, Gaston (2008), , Yayınları. Uzamın Poetikası

Çev. Alp T“mertekin, . Baskı, İstanbul: İthaki Yayınları. Korkuyu Beklerken Gelenler Bayraktar, - )şıl , Korkuyu Beklerken D“şmek, D“şerken (ayatı D“şlemek, (ilmi Tezgör Der., , . Baskı içinde , İstanbul: İletişim Yayınları. Roman D“nyası ve İncelemesi Bourneur, Roland ve Quellet Réal , , Çev. (“seyin G“m“ş, . Baskı, Ankara: K“lt“r Bakanlığı Yayınları. Kurmaca Bir D“nyadan

Ecevit, Yıldız , , . Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları. Ben Burdayım… Oğuz Atayın Biyografik ve Kurmaca D“nyası Ecevit, Yıldız , , . Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları. - Oğuz Atay İçin bir Sempozyum, 2. )rzık, Sibel ,- Korkuyu Beklerken: Ya Eşya Bir G“n Delirirse?, (andan İnci Elif T“rker (az., Jahn, Manfred (2012), Baskı içinde , İstanbul:Anlatıbilim İletişim Yayınları.

, Çev. Bahar Dervişcemaloğlu, . Baskı, İstanbul: Dergâh Yayınları. Necatigil ve T“rkl“k Bilgisi Araştırmaları Orhan Okay Korkmaz, Ramazan 30/2 s. 223-230. , Yaratıcı Bir Kimliğin Mekân Poetikası: Ev, Korkmaz,Armağanı, Ramazan Edebiyat ve Dil Yazıları, 399-415, , Romanda Mekânın Poetiği, Ayşenur K“lahlıoğlu İslam, S“er Eker Ed., Korkmaz, Ramazan (2007b), Ankara: Grafiker Yayınları. , Erdem Dergisi, Mustafa Necati Sepetçioğlu Özel Sayısı, 17/49, 123-134. Çatı Romanında Yatay ve Dikey Boyutların Sembolizmi 435

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Mungan, Murathan (2008), Kadından Kentler

, . Baskı, İstanbul: Metis Yayınları. Korkuyu Beklerken Gelenler Tosun, Necip- , Yabancılaşma, Aydın Eleştirisi ve İroni: Oğuz Atay Öyk“leri, (ilmi Tezgör Der., , . Baskı Edebiyat Teorisi içinde , İstanbul: İletişim Yayınları.

Wellek, Réne ve Warren, Austin , , Çev. Ö. Faruk (uyug“zel, . Baskı, İstanbul: Dergâh Yayınları. (Der.), Korkuyu Beklerken Gelenler - Yağcıoğlu, (“lya , Modern Bir Mesih Beyaz Mantolu Adam, (ilmi Tezgör , . Baskı içinde

, İstanbul: İletişim Yayınları.

436

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

YABANC)LARA TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE FİLMLERİN ÖNEMİ VE KULLANIMI

Ümit GÜLSEVEN

Shkolla [email protected] e Lartë "(ëna e Plotë" Bedër T“rk Dili ve Edebiyatı Böl“m“

ÖZET

Son çeyrek asırdır T“rkçenin yabancılara öğretimi d“nyanın dört bir yanında b“y“k bir ilerleme göstermiştir.Yabancı “lkelerdeki Üniversitelerin T“rkoloji böl“mleri,T“rk girişimcilerinin yurt dışında açtıkları Üniversitelerin T“rk Dili Edebiyatı Böl“mleri,Kolejler,Dil ve K“lt“r merkezleri ile yine T“rk Devletinin açmış olduğu Yunus Emre K“lt“r Merkezleri vb. modern eğitim ortamlarında yapılmakta olan T“rkçe eğitimi son yıllarda da interaktif ders araç ve gereçlerinin de kullanımıyla örnek başarı çizgisini daha da yukarılara çekmektedir. Dersliklerin donanımlarının bilgisayar destekli ve akıllı tahta kullanılabilen ortamlardan oluşmaya başlamış olması beraberinde bu ortamlarda kullanılan ders materyellerinin de bu seviyeye uygun ve alternatifli olabilmesini gerektirmektedir.G“n“m“zde bu ihtiyacı karşılayabilen pek çok özel eğitim-öğretim firmasının “r“nleri bu kurumlarda yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu çalışmada Yabancılara T“rkçe Öğretiminde görsel-işitsel materyellerin etkileri,filmlerin kullanım yeri ve önemi,avantajları ile uygulamada dikkat edilmesi gereken hususlar “zerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler:Yabancılara T“rkçe Öğretimi,İnteraktif ders araç ve gereçleri,filmler,

ABSTRACT

The last quarter-century Turkish teaching to foreigners around the world of a big progress.Foreign countries Universities Turkology sections, Turkish entrepreneurs Open Universities abroad of Turkish language and Literature Departments, Colleges, language and cultural centres, the Turkish State was opened again with Yunus Emre Culture Centers, etc. are 437

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. made of modern educational environments Turkish education in recent years is the use of tools and equipment are also interactive lesson example further up the line, attract success.

Classrooms on the hardware of the computer-aided and have begun to form from the smart Board in the media that are available in these environments suitable for this level of course materials used and require participants to be alternatives.Today, so many that can meet the need for special education-teaching company products are widely used in these institutions. Teaching Turkish to Foreigners In this study, the effects of audio- visual materials, films, role and importance of use, advantages and applications will focus on issues that need attention.

Key words: Teaching Turkish to foreigners, interactive classroom tools, movies,

Giriş olan Kara T“rkçenin yabancılara öğretimi konusunda yazılmış, bilinen ilk eser hanlılar dönemindeki Kaşgarlı Mahmutun Divan“ L“gatit T“rk“nden bu yana Yabancılara T“rkçe Öğretimi konusunda çeşitliller çalışmalar yapılmaktadır.verilmektedir.D“nyada lehçeleriyle birlikte iki y“z elli milyon insan T“rkçe konuşmaktadır.En çok konuşulan di sıralamasında ise T“rkçe altıncıdır.D“nyanın k“reselleşmeyle bir köy haline gelmesi benzetmesinin bile yetersiz kaldığı g“n“m“zde iletişim,ekonomi,turizm vb. alanlardaki başdönd“r“c“ gelişmeler yabancı dil eğitim ve öğretimini çok daha önemli hale getirmiştir.

Ülkemize “niversite okumak için gelen yabancı öğrencilere yönelik dil öğretimi ile yurt dışında açılan k“lt“r merkezleri ve eğitim kurumlarında öğretilen T“rkçeyle dil tarihimizdeki önemli bir görev başarıyla yerine getirilmektedir.Yabancılara T“rkçe Öğretimi son yıllarda daha da po“ler bir alan haline gelmiş ve çok sayıda akademisyen, akademik çalışma, öğretim görevlisi ve dil öğretim materyali ortaya çıkmıştır.

G“n“m“zde dil öğretiminde kullanılan metod ve materyaller oldukça zengin bir içerik sunabilmektedir.(afıza tiplerine göre dil eğitiminden ortaöğretim boyunca takip edilerek dil öğreten setlere kadar pek çok firma ve “r“n bulunmaktadır.

438

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. DİL ÖĞRETİMİNDE GÖRSEL-İŞİTSEL MATERYELLERİN ETKİLERİ

Öğretimde ders araç- ve gereç teknolojilerinin gelişimiyle birlikte g“n“m“z insanının yeniliklere ve teknolojiye olan eğilimi kendini dil öğrenimindededuyumuz, görsel işitsel materyallerin kullanımını zorunlu hale getirmiştir. Görselleştirme, hafızanızda çok derin izler bırakır. Görme öğrenme de en önemli duyumuzdur. Zihinsel imgeleme ile beyniniz hayali bile gerçek olarak algılar. Zihinsel imgeleme ile görselleştirdiğiniz bilgiler daha anlamlı hale gelir.

İnsan somutla ilişkisinde her zaman çok daha başarılı olmuştur. Ç“nk“ somut nesneleri akılda tutmak soyut kavramlara nazaran daha az bir zihinsel etkinlik gerektirir. Çoğu insanın aklındale “lkelerin coğrafik şekilleri kalmaz. Oysa pek çok kişi İtalyanın haritadaki şeklini bilir. Ç“nk“ onu çizmeye benzetir ve somut olan bir şey ilişkilendirilmesi Degisimehazirim.com)sonucu bunu unutmaz. Mutluluk göz ön“ne herhangi bir nesne getirmez ancak soba herkesin beyninde bir görsel oluşturur.

İnsan somut olan gör“nen şeylere inanır. Göz ile beyin arasındaki sinir yolları- bildiğinizden daha g“çl“d“r. İşitme duyu organı olan kulağınız ile beyin arasındaki sinir hatları, göz ile beyin arasındaki sinir hatları kat daha zayıftır. Bu sebeple görsel kayıtlar ve zihinsel imgeleme kalıcı izler bırakır.

Zihninizde oluşturduğunuz gör“nt“ ve resimleri filmleştirdiğinizde görsel hafızanızı gereği gibi kullanmış olursunuz. Öğrenmede ve hafızanın gelişiminde gözlemleme ve görsel hafıza çok önemlidir. Bir resim gör“nt“, bin sözc“ğe bedeldir. Zihinsel İmgeleme ile bilgiyi görselleştirmede Luciano Passuelloona kulak verelim: Zihin dilimizi öğrenerek onu tam kapasitede kullanabilir ve olağan“st“duyumuzdur. bir hafızaya Bu sahip olabiliriz. İnanın bu sandığınızdan daha kolay! Zihnimiz resimlerle d“ş“n“r… Görme duyumuz en sofistike ve en gelişmiş nedenle, beynimiz gör“nt“leri, özellikle de somut objeleri depolamada ve yönlendirmede son derece başarılıdır. Soyut sembolleri, mesela bir sayfada yazılı sözc“kleri hafızamıza kaydetmek genellikle g“çt“r. Sözc“kler sağlıklı iletişim kurmak için bizim oluşturduğumuz yapılardır ancak ne yazık ki beynimizin bilgiyi işlemesi açısından elverişli değildir.

İmgeleme, zihnimizin kullandığı dildir. İmgeler zihnimizin sözc“kleri, zihin dilimizin tuğlalarıdır.Bir at d“ş“nmeniz istendiğinde, aklınıza439 ne gelir? At sözc“ğ“n“ oluşturan A ve T harfleri mi, yoksa ete kemiğe 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. b“r“nm“ş bir at mı? Elbette gerçek bir at gelirar. Bu gözlerinizin durumu avantaja ön“ne. R“yalar da her zaman gör“nt“lerden oluşmaz mı? Zihnimiz bizimle şekiller ve gör“nt“ler aracılığıyla iletişim kur .( Ferit DELEN)çevirmek de bizim elimizdedir. Zihnimizde oluşturduğumuz imgeler ve gör“nt“ler m“thiş bir hafızaya sahip olma yolunda çok önemlidir

YABANC) DİL OLARAK TÜRKÇENİN ÖĞRETİMİNDE FİLMLERİN YERİ VE ÖNEMİ Filmler, h

er d“zeyden insanla öğrendikleri dil arasında duygusal bağ kurar. Öğrenciler filmler sayesinde öğrendikleri dile yakınlıkr. duyarlar. Ç“nk“, filmler aracılığıyla öğrenilen dile ait k“lt“rle, kitaplara göre doğrudan ve daha yakından tanışma fırsatı elde edili Filmdeki senaryonunErolBARIN,2007:s.191) g“çl“ oluşu, sahnelerin çekiciliği, oyuncuların sempatik tavırları, filmin konusu gibi ögeler, bireyleri öğrendikleri dile ısındırabilir.

Bir dilde dil bilgisini bilmekle kurulamayacak ifadeler, söz kalıpları vardır. Bu kalıplar dilin önemli bir böl“m“n“ oluşturur. Bu söz kalıpları, belirli bir bağlam içinde ve görmeye dayalı araçlarla sunulduğunda daha iyi kavranır. Birçok konunun öyle ifade edileceği asla insanın aklınıza tuttum.-Getir!-Gelmiyor;gelmez. Sözgelimi Eli uzun. - deyiminin hırsızlık ile ilgisini yabancı öğrencinin tahmin etmesini beklemek doğru olmaz. Baba bir hırsız Bırak! –Gitmiyor. söz“ de çok ilginçtir. T“rkçe burada âdeta bir tiyatro oyunundan bir sahne vermekte, kişilerin kimi zaman rastlanan davranışlarını çok somut bir biçimde ortaya koymaktadır.AKSAN, :. Dolayısıyla, özenle seçilmiş kısa filmler izletilerek dil bilgisi öğretimiyle elde edilemeyecek bir dil birikimi daha kısa Filmlebir s“rede oluşturulabilir.

r, eğitimin- her t“r“nde yararlanılabilecek materyallerdendir. Önemli olan yapılan eğitime uygun filmlerin seçilmesidir. Eğitimde kullanılan her araç gereç ve belge seçilerek kullanıldığına göre kısa filmler itimciler,de özenle seçilerek kullanılmalıdır.

Eğ her yön“n“ kavrayamadıkları bir materyali filmlerindensevemedikleri neler ve yararlı beklenmektedir? bulmadıkları Sinemagibi filmlere filmleri de kuşkuyla seyredilirken bakarlar. her Burada önemli olan işin çerçevesinin doğru çizilmesidir. Sinema zaman her şeyin anlaşılması m“mk“n değildir. Bu açıdan ele alındığında konuları karmaşık filmler değil de biraz daha yalın konuları olan filmler seçilmelidir. Yabancıların T“rkçeyi bilme d“zeyleri ileriyse, elbette440

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. konusu biraz daha karmaşık ve dili ağır filmler de seçilebilir. Ayrıca, içinde konuşma olmayan filmler de eğitimde kullanılmalıdır.Film seyretmeyi seven bir öğrenciye, kitap okuma alışkanlığı da kazandırılabilir. Seçilen filmlerde kitap okuma alışkanlığı olan kişiler varsa, bu durum öğrenciyi etkileyecektir. İzletilen bir filmle ilgi kurarak hikâyeler okutulup özetletilebilir. Elbette bu hikâyeler de öğrencilerin T“rkçeyi bilme d“zeylerine göre uyarlanmış olmalıdır. l

Konular özenle seçildiğinde, kısa filmler öğrencilerin hem di gelişimine hem de kişisel gelişimine katkıda bulunabilir. (areketli gör“nt“ ve sesin bir sentez içinde eş zamanlı sunumuKAYA, öğretimde 2005:190). en iyi imkânı sağlamaktadır. Ç“nk“ başka hiçbir araç gerçekliği bu kadar kapsamlı ve gerçeğe yakın bir biçimde yansıtamaz.

Yabancılara T“rkçe öğretimi sırasında en önemli etkinlik, kelime öğretimidir. Kelime öğretiminde kullanılabilecek rol yapma, drama ve gösteri teknikleri, zekâ t“rlerinin özelliklerine hitap eden öğretim teknikleridir. Ç“nk“, değişik zekâ alanlarına sahip olan öğrenciler, belli kelimelerin öğretilmesini amaçlayarak hazırlanmış k“ç“k piyeslerii veya yeni skeçleri izlemekten hoşlanırlar. Ayrıca, kısa metrajlı filmlerle pandomim filmleri kelime öğretiminde çok yararlıdır. Özellikle T“rkçey öğrenmeye başlayan yabancılar için pandomim filmleri, isim ve fiil öğretiminde çok önemli bir materyaldir. Ç“nk“e sahiptir. kelime öğretimi, doğrudan yönteme dayalı olarak gerçekleştirilmelidir. Film kareleri de anlatılmak isteneni doğrudan verebilme özelliğin

G“nl“k konuşma dili, eksik c“mleler ve birçok hatayla doludur. İnsanlar bazen mırıldanır, bazen de garip bir ses tonuyla konuşurlar. Bu konuşmalar, bölgesel ve etnik yapı farklılığı gösterir. B“t“n-uygun bu söylenilenleri kitaplarda göstermek zordur. Fakat filmlerde- bu t“r diyaloglara rastlamak olağandır. Bu bağlamda filmler, aktörlerin v“cut dili ve diğer pragmatik davranışları birleştirmeleriyle doğal dili nasıl kullandıklarını gözleme fırsatı verir. Öğrenciler kelimelerin anlamları yerine filmdeki hikâyeye odaklanırlarsa yoğun biçimde dinleme pratiği yapma fırsatını bulabilirler. Liou, Katchen ve Wang : .Ayrıca, filmler; bilişsel, duyusal ve psikomotor niteliklerin öğrencilere kazandırılmasını kolaylaştıran materyallerin başında gelmektedir Demircioğlu : .

441

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. VİDEONUN EĞİTİM AÇ)S)NDAN SAĞLAD)Ğ) YARARLAR ŞU ŞEKİLDE S)RALANABİLİR:

getirirler.. Erişilmesi veya temini m“mk“n olmayan ya da çok zor olan işlemleri, gereçleri, olayları yer, hız ve zaman değişimlerini kolaylıkla sınıf içine

. Kazanılan bilgi kapsamını koruyarak, bilgilerin kısa s“rede unutulmasını önlerler.

. (assas ve tartışmaya açık konuların et“d“nde objektif gör“ş sağlarlar.

. Araştırma ve okumaya karşı ilgi uyandırırlar.

. Grup “yelerinin tamamına aynı olanakların tanınmasını sağlarlar.

. Tutum ve davranış değişikliklerini kolaylaştırırlar.

. (emen b“t“n öğrencilerin ilgilerinin uyanmasına ve bu ilginin devam etmesine yardım ederler. getirirler. . İşlenen konunun uzmanlarını ve konuyla ilgili sayısız kaynakları sınıfa

. Öğrencilerin, yaşanılan sosyal ve fiziki çevre ile temasını sağlarlar. -Namlu,1998;11-13). . Yaşları ve yetenekleri değişik de olsa, b“t“n gruplar için elverişlidirler Odabaşı

G“n“m“zde derste film izlettirme aktivitesinde kullanılabilecek film materyalleri açısından en kaliteli ve zengin içeriğe sahip olunan dönemleri yaşıyoruz.Sonryallerin yıllarda yerine T“rk sinema,dizi,klip derste kullanabilecekleri ve reklam filmlerinde yaşadığımız kalite,başarı ve pop“larite ;öğreticilere,dublajla yelpazesiseslendirilmiş sunuyor. mate yerli,kaliteli ve pop“ler sinema,dizi, klip ve reklam filmi materyalleri

T“rk dizi filmleri sektör“ndeki ihracatın yaklaşık y“zde 'ini yapan Calinos (olding Yönetim Kurulu Başkanı Fırat G“lgen yaptığı açıklamada T“rk film sektör“ hakkında; yılında Deli Y“rek dizi filminin Kazakistana satılmasıyla başlayan s“recin şuan da milyon dolarlık ihraç rekoru,böl“m başına ile dolar arası değişen “creti,den fazla “lkede şuan gösterimi devam etmesi ile katlanarak b“y“meye devam ettiğini bildiriyor.Bu başarıyı ve pop“lariteyi442

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

yakalayan T“rk filmleri yabancılara T“rkçe öğretimindeki uygulayıcılarında işlerini kolaylaştırmıştır. e film materyali

Son yıllardaki Yabancılara T“rkçe Öğretimi setlerind ihtiyacı;öğretici kitap setinin içinde bulunan,yerli oyuncu kadrosu ile çekilmiş kısa video film parçalarının izlettirilip kitap “zerinde sorularının cevaplatılarak ders işlenmesini sağlayan başarılı örneklerle karşılaşılmaya başlanmıştır.

Ayrıca Yabancılara T“rkçe Öğretimi veren kurumların başında olan Tömer kursları,Yunus Emre K“lt“r Merkezlericak ve olan yurt film dışında seyrettirme açılmış olan özel eğitim kurumlarının derslik donanımlarında akıllı tahtalar kullanılmaya başlanmıştır.Bu sayede yapıla aktivitesi için sınıf ortamının derse hazırlanması adına teknik ekipman,ses sistemi, sinevizyon ihtiyacı dersliklerde hazır bulunmaktadır.Ders öğretmeni kullandığı T“rkçe kitap seti içersindeki video film parçalarını veya kendisinin seçip hazırlayacağı kısa sinema,dizi,klip ve reklam parçalarını izletip yapacağı uygulama dersi ile kitap “zerinde öğrettiklerini pekiştirmiş olacaktır.

Yurt dışında den fazla “lkede bu pop“lariteyi yakalamış T“rk sinema ve dizileri bu eğitim kurumlarında eğitmenlere ders dışı zamanlarda da,talebe uygun olarak, seçilmiş sinema ve dizi filmlerle toplu gösterim saatleri uygulaması yapma imkanı vermektedir. FİLM İZLETMEDE DİKKAT EDİLECEK (USUSLAR

Film izletmede T“rk dizi,film,reklam ve klip beğenilirliği ve bilinirliliği sınıfta- ders işlerken dil öğretiminin ön“ne geçmemeli.-5 dakika ile 20 dakika

Öğretmen bu pop“leriten faydalanarak aralığında hedeflediği konunun daha iyi anlaşılıp pekiştirilmesine yardım- edecek film seçimi yapılmalıdır.

Ders öncesi,ders sırası ve sonrası yapacaklarını önceden planlamalı sınıfı- ders s“resince sinema salonuna dön“şmesine yol açılmamalı. up filme Film izletiminde uzun s“re seyretmeyle geçmemeli öğretmen hazırladığı uygulamalar ve sorularla öğrencilerin dersten kop -dalmalarına m“saade etmemelidir.

Seçilecek film öğrencilerin ilgi ve anlama d“zeylerine uygun,eğitimini443 aldıkları kur seviyesindetemel,orta,ileri A,B vb. olmalıdır. 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. - anlam - Filmin altyazılı veya altyazısız izlettirilmesi konusunda Öğrencilerin izlettirilmelia seviyesi dikkate alınarak karar verilip uygulama yapılmalı.A A kurunda olan öğrencilere altyazılı,B ve “zeri olanlara altyazısız film - kararFilm verilmelidir.seçiminde öğrencilerin yetiştikleri k“lt“r, ahlak ortamları yaşam tarzları,d“nya gör“şleri,inançları vb. durumları göz ön“nde tutularak -

Filmin içeriği önceden dikkatle incelenmeli.Genel ahlak kurallarına aykırı- ses ve gör“nt“ içermediğinden emin olunmalıdır. edilmelidirler.İzletirilecek dizi,reklam,klip ne ise dersten önce koridora, panoya asılacak bilgi notları ile öğrenciler meraklandırılıp derse motive -

Dersliğin teknik donanım yeterliliği,önceden kontrol edilip gözden sebebiyetgeçirilmeli verilmemelidir. ders esnasında elektrik,ses veya gör“nt“ kesilmesi gibi arızalarla dikkatin dağılmasına,ders atmosferinin bozulmasına -

Dersliğin ısı,ışık ve havalandırılması dersin verimini etkileyeceği için önceden- kontrol edip derse uygun hale getirilmeli. izlettirmes Önceki derste işlenen konu hakkında hatırlatıcı kısa bir tekrar özeti i yapılıp yeni derse geçerken konuya motive edici,dikkat çeken- bilgiler verilerek yeni film parçasının izletilmesine geçilmeli.

Derslik ders sonunda kontrol ederek teslim aldığımız gibi her yön“yle yeni derse hazır şekilde bırakıp teslim etmeliyiz. Sonuç

Sonuç olarak- diyebiliriz ki;Yabancılara T“rkçe Öğretiminde filmlerin kullanımı her seviyedeA,A,B,B,C,C ve her t“rdekelime öğretimi,okuma anlama,dinleme,dil bilgisi vb. en önemli etkiye sahip vazgeçilmez metodtur.

Gör“nt“l“ ve sesli kelime öğretiminden diyalog yaptırmaya deyim ve atasöz“ öğretimini içeren kısa filmlere oradan ileri seviye öğrencilerineirlikte ,kitap altyazısız pop“ler T“rk sinema,dizi,klip ve reklamlarına kadar film yelpazesi;T“rkiyenin son yıllarda yıldızının parlamasıyla b seti “reticisi firma sahiplerinden T“rkçe ders öğretmenlerine kadar herkesten Yabancılara T“rkçe Öğretimini diğer pop“ler dillerin444 öğretimindeki seviyeden daha yukarılara çekmemizi beklemektedir. 3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Kaynaklar

-Degisimehazirim.com

- -93 DEMİRCİOĞLU, İsmail . Tarih Öğretiminde Filmlerin Yeri ve Önemi,- Bilig,:

- DoğanErolBARIN AKSAN, (22- :. T“rkçenin G“c“, Ankara, Bilgi Yayınevi s.191-195. Kasım Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fak“ltesi T“rkiyede Yabancı Dil Eğitimi Ulusal Kongresi, Kongre Bildiriler Kitabı - Ferit [email protected]: www.gencgelisim.com)

- , Ankara, PegemA KAYA, Zeki; .Öğretim Teknolojileri Ve Materyal Geliştirme - LIOU,H.C.,Katchen J.E.and H.Wang (2003). Lingua Tsing Hua:221-236.

ODABAŞ), Ferhan ve Aysel G“rcan Namlu.. "T“rkçe Öğretiminde Ortamlar." T“rkçe Öğretimi. Editör: Seyhun Topbaş. Eskişehir: Açıköğretim Fak“ltesi Yayınları.

445

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

UŞŞAKİLİKTE E(L-İ BEYT SEVGİSİ

MA.(akan KAÇAR MA. Elif KAÇAR - Tiran/Albania (ëna [email protected] Plotë Bedër Üniversitesi [email protected]

ÖZET

İnsanoğlunun yazı yazmaya başlamasıyla birlikte kendinden sonraki nesillere çok daha açık ve net mesajlar bırakması da m“mk“n olmuştur. Bu itibarla bizden önceki nesillerin yazdıklarını bulmak, okumak ve anlayabilmek onların yaşadığı çağı daha iyi kavrayabilmemiz için çok önemlidir. Osmanlı Devletinin ).D“nya Savaşından sonra parçalanması ve ardından gerçekleşen Dil Devrimi g“n“m“ze yakın y“zyıllarda yazılan eserleri bile bulup g“n y“z“ne çıkarmamızı ve okuyup anlamamızı zorlaştırmıştır. Bu eserlerden biri de Arnavutluk Milli K“t“phanesi Dr. D. numarada kayıtlı olan Sofracı Divanıdır. Eserin sahibi Uşşaki tarikatına bağlı Sofracı mahlaslı Derviş Alidir. Derviş Alinin kim olduğu hakkında herhangi bir bilgi yoktur. Sofracının Uşşaki olduğu ve Uşşaki şeyhi Cemâleddin Uşşâkî ö. döneminde ya da ondan sonraki dönemde yaşadığı anlaşılmaktadır. Şair şiirlerinde sade bir dil kullanmış ve dini tasavvufi şiirler yazmıştır.

Bu çalışmamızda Sofracı Divanından yola çıkarak Uşşaki tarikatında ehl-i beyt sevgisinin nasıl olduğu “zerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler: Uşşakilik, (z.Ali, ehl-i beyt, tarikat

LOVE FOR AHL-AL BAYT IN USSAKI

SUMMARY

Since people started writing, it has been possible for them to leave a lot more clear messages for upcoming generations. Keeping this in mind, we need to find, read and understand what the earlier generations wrote in order for us to have a better understanding of the era in which they lived. Disintegration of the Ottoman Empire after the World War 1 and Language Revolution afterwards made it extremely hard for us to find, 446

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. read and comprehend the literary works written in the last centuries. One of those works is Sofraci Divani registered as Dr.7 D.19 in the National Library of Albania. The owner (producer) of this work is Dervish Ali nicknamed Sofraci, who was a member of the Ussaki Community. There is no exact information about who Dervish Ali was. (owever, its inferred from his work that he was an Ussaki who lived at the time of Cemaleddin Ussaki, an Ussaki Sheyh (died in 1750), or during the period soon after his death. The poet made use of a very simple language and wrote religious and mystical poems.

In this work of ours, the focus will be on how love for Ahl-al Bayt in Ussaki was, with the help of Sofraci Divani.

Keywords: Ussaki, Hz.Ali, Ahl-al Bayt, religious order

Giriş

yılında gerçekleşen Birinci Kosova Meydan Muharebesinden sonra Osmanlı Devleti Balkanlara tamamen hakim olmuştur. Bu tarihten sonra İslamiyetin ve tarikatlerin Balkanlara gelişi de hızlanmıştır. Balkanlara gelen tarikatlerden biri de Uşşaki tarikatıdır. B“t“n tarikatlar (z.Ebû Bekir ve (z.Ali vasıtasıyla silsilelerini (z.Peygambere dayandırmaktadır. Tarikatlardaki (z.Ebû Bekir ve (z.Ali sevgisi en “st seviyededir. Sofracı- da bu sevgisini divanının başından sonuna kadar Ali ve Alinin meziyet ve sıfatlarını zikrederek göstermiştir. Sofracı Divanında ehl i beyt ve (z.Ali sevgisini çalışmamıza konu ettiğimiz mısralarda[4a] şu şekilde görebilmekteyiz. 19. Ol Ebÿbekir èÖmer èOåmÀn ‘Álì YÀr-ı peyàanberdir ol şÀh-ı velì

20. Hem èÁlìdir ol resÿlüň hemdemi Cümle serde odur anuň maóremi

21. Ol Muóammed laóm ki laómı diri Cümleden ulu arslanı idi

22. ÙarìúÀt serveri merdÀnı èÁlì Óaúìúat maózeni ol kÀni èÁlì

23. Odur cümle ehl-i Óaúú’ıň rehberi 447

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Yoluna cÀn fedÀ ider her biri

24. EvliyÀnıň şÀhıdır sulùÀnı èÁlì Cümle dertli derdine dermÀn èÁlì

25. Hem Óasan ile Óüseyin’iň óÀleti Yardım ide dü cihÀnda himmeti

Sofracı Allah ve Peygamber’i övdüğü iki şiirden sonra bu üçüncü şiirde dört halifeden girizgâh yaparak sözü Hz.Ali’ye getirmektedir. Hz.Ali’nin peygamberin canından bir parça olduğunu ve tarikatlerin başı, serdarı olduğunu vurgulamaktadır. Peygamberin “Ben ilmin/ hikmetin şehriyim, Ali de kapısıdır. İlim isteyen kimse bu kapıdan gelsin” hadisine telmih yapan Sofracı hakikatlerin Ali’de toplandığını, bütün dertlerin dermanının Ali’de olduğunu söylemektedir.

[9b] 9. Ey äofracı èaşú maúÀmı uludur O menzìli gören cümle velidir SerfirÀzı ŞÀh-ı MerdÀn èÁlìdir èAşú ile bulunur ruóÀnì ãafÀ

Burada aşk makamının yüceliği vurgulanmakta ve bu makama ulaşanların en üstününün Hz.Ali olduğu dile getirilmektedir.

[17b] 1. CÀnım içindeki cÀnım èÁlìdir Benim óamd ü şükrÀnım èÁlìdir

2. OõÀtı sevmeyenlerdir münÀfıú Benim dÀ’im secdegÀhım èÁlìdir

3. LÀfeta geldi anıň şanında bil Cümleden ulu dergÀhım èÁlìdir

4. Hem èÀlìdir õÀt-ı bÀki kibriyÀ İki cihÀnda serdÀrım èÁlìdir

448

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 5. ÚurbÀn olam yolunda ben o şÀhıň Benim her yerde furúÀnım èÁlìdir

6. MuãùafÀ’nıň èaynıdır ol muóterem Benim her demde bürhÀnım èÁlìdir

7. Nice sevmiyeyim ben anı cÀndan Bu dìl içinde ìmÀnım èÁlìdir

8. Evvelì Àòir èÁlìdir nuùú iden Benim mezóebi èirfÀnım èÁlìdir [18a] 9. Aňlamaz óÀlini münker u nÀdan Óaúìúat bildigim õÀtım èÁlìdir

10. ëalÀletde úalur nÀdan olanlar Bu ten içre olan cÀnım èÁlìdir

11. Ne cesaretdir o şÀhı sevmeye Benim ol ulu raómÀnım èÁlìdir

12. Kendi óÀlim durur àayre söylemem Úanda baúsam naôargÀhım èÁlìdir

13. İkilikde olan úalur ayaúda Benim server-i hünúÀrım èÁlìdir

14. Birlige gel bulam dirseň õÀtıňı Benim göňlümde dìdÀrım èÁlìdir

15. áafleti úo elde fırãand var iken Dü èÀlemde şeh-i şÀhım èÁlìdir

16. Bu sözlerden yezid münker güçlenir Benim derdime dermÀnım èÁlìdir

17. Óasan ile Hüseyin’e oldu mÀtem Yezidlere zülfikÀrım èÁlìdir

449

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 18. Bu Dervìş äofracı àayet úuludur Benim ol şÀh-ı merdÀnım èÁlìdir

Sofracı, Alidir redifi ile yazdığı bu gazelinde Ali’nin kendisinin biricik sevgilisi olduğunu ve onu canından çok sevdiğini söylemektedir. İstikametinin ve iki cihanda komutanını Ali olduğunu ifade eden Sofracı bu sevginin abartılı olmadığını Ali’nin peygamberin aynısı olması yönüyle bu sevgiyi doğal olarak hak ettiğini dile getirmektedir. Sofracı kendisindeki Ali sevgisini cahil veya Allah’ın razı olmadığı kişilerce anlaşılamayacağını bu kişilerin sapık ve kötü bir yolda olduklarını söylemektedir. Sofracı Hz. Ali’ye olan sevgisini ben onu canımda tenimde taşıyorum diyerek göstermektedir. Ali sevgisini canında taşıdığını söyleyen Sofracı ehl-i beyt için seve seve ölüme gideceğini “Óasan ile Hüseyin’e oldu mÀtem Yezidlere zülfikÀrım èÁlìdir” beyitinde ifade etmiştir.

[23a] 1. Eger şÀha ãorar iseň nedir farż KÀmiliň nuùúunı bilmek budur farż

2. Evveli bu dil sarayın pÀk idüp Erenler izine gitmek durur farż [23b] 3. İkincisi cevÀhir ma’denin bul Anda olan dürri dermek odur farż

4. Üçüncüsi úademi èirfÀna baãmaú Aňa göre èamel itmek budur farż

5. Óaúìúat menzìlin bilen äofracı Muóammed’le èÁlì sevmek durur farz

Bilindiği gibi farz terk edilmesi günah, yapılması ise sevap olan amellerdir. Sofracı; kalbi temiz tutmanın, bir kâmile talebe olmanın, ondaki üstün sıfatları derlemenin farz olduğunu ifade ederek tarikat öğretilerini sıralamaktadır. Bu öğretinin en önemlilerinden biri de peygamberi ve Ali’yi sevmek olduğu için şair son beyitte noktayı koymakta ve asıl Ali’yi sevmektir farz demektedir.

450

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. [18a] 1. Göňüllere dert naúş iden muóarremdir muóarrem èÁşıúlarıň baàrın delen muóarremdir muóarrem

2. MÀtem günüdür ey àafil göňülden àayrı sever óÀãıl OşÀhı kendiňe yÀr úıl muóarremdir muóarrem

3. Eger peyganbere ümmet olmaú ister iseň elbet Bugün it sen ana raàbet muóarremdir muóarrem

4. Gel ey èÀşıú Àh idelim rÿz u şeb feryÀd idelim Yüzümüzü òak idelim muóarremdir muóarrem [18b] 5. Ne dilerse bugün bulur her murÀda nÀ’il olur Dïst cemÀlin èayÀn görür muóarremdir muóarrem

6. Sever mü’min olan anı yoluna úor baş u cÀnı Bulur cÀn içinde cÀnÀnı muóarremdir muóarrem

7. Her demde o sulùÀna Àh iderim ol cÀna La’net Yezid’i MervÀn’a muóarremdir muóarrem

8. Ùutan matemin her dem olur her sırrına mahrem èÁriflere olur hem dem muóarremdir muóarrem

9. Dilegi bu äofracı’nıň görmek ister òÿb cemÀliň İrşÀdı derde dermÀnın muóarremdir muóarrem

Kerbela hadisesi İslam âlemini birçok konuda etkileyip şekillendirdiği gibi edebiyatımıza da kattıkları olmuştur. Öyle ki mersiye denince aklımıza Hz.Hüseyin ve Kerbela gelmektedir. Kalbi ehl-i beyt sevgisi ile dolu olan Sofracı’nın Kerbela için mersiye yazmaması düşünülemez. Yukarıda muóarremdir muóarrem redifi ile yazdığı mersiyede şair Kerbela olayından duyduğu üzüntüyü anlatmakta ve Yezid’e lanet etmektedir.

[39b] 1. EnbiyÀlar maóremisiň úıl şefÀèÀt yÀ èÁlì

451

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. EvliyÀlar rehberisiň úıl şefÀèÀt yÀ èÁlì [40a] 2. Muóabbet eylerim dÀ’im cÀn u dilden murtażÀ èÁşıúın sen raómetisiň úıl şefÀèÀt yÀ èÁlì

3. Maórum olmaz saňa èÀşıú olanlar dü cihÀnda Sen seòÀvet maózenisiň úıl şefÀèÀt yÀ èÁlì

4. İbn-i èammisiň ResÿlullÀh’ıň ey èÀl-ì cenÀb Hem resÿlüň hemdemisiň úıl şefÀèat yÀ èÁlì

5. YÀd iderler mü’min olan esmÀňı her ãubó u şam MünÀfıúlar düşmÀnısıň úıl şefÀèÀt yÀ èÁlì

6. KeremallÀhu veche seniň ol şanıňa geldi Sırr-ı Óaúú’ın maóremisiň úıl şefÀèÀt yÀ èÁlì

7. Gice gündüz äofracı èÀşıú saňa òïş cÀn u dìl Sen cevÀhir ma’denisiň úıl şefÀèÀt yÀ èÁlì

Sofracı Hz.Ali’nin fazilet ve üstünlüklerini sürekli zikretmektedir. Yukarıdaki beyitlerde de ahirette Ali’nin şefaatçi olmasını dileyen Sofracı gazelde “şefÀèÀt yÀ èÁlì” yi redif olarak kullanmıştır. Şair, Ali’nin peygamberin amcası oğlu olduğundan, ilmin sırrının onda bulunmasından söz ederek birçok hadise telmihte bulunmaktadır. Sofracı burada da Ali’nin Yezidiler ve münafıklarla olan mücadelesinden bahis açmakta ve bu mücadeleden dolayı müminlerin sabah akşam adını hayırla yâd ederek şefaatine nail olmaya çalıştıklarından bahsetmektedir.

[40b] 1. Yürü õÀhid mürşìdiň ùut elini Òiõmetiň úıl aňla anıň óÀlini

2. Delìl olmayacaú Óaúú’a ayrılmaz Bu yolda mÀhv ider èÀşıú varıňı

3. èÁşıú ol kim ireseň maèşÿúuňa Serseri gezmekle bulmaz yÀrini

452

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 4. Eger bulmaú ister iseň Óaúú’ı sen Melìl olma ùut èÁlì’nin yolunı

5. Muóammed’le èÁlì birdir şüphesiz Saèy idüp bunlarıň aňla óÀlini

[41a] 6. Evvel Àòir Muóammed’le èÁlì’dir äıdú ile Óaúú’ı bil sen anlar yolunı

7. Ehl-i dìller mücrimisiň äofracı Diňle èÀrifleriň óÀl u úÀlini

Divanının sonlarına doğru bu gazelde Sofracı bir mürşide bağlanarak ona hizmet edip haline muttali olmak gerektiği ile söze başlamaktadır. Gazelin sonuna doğru Muhammed’le Ali birdir anla bunların halini diyen Sofracı aslında bir pire, mürşide bağlanmaktaki maksadın peygambere bağlanmak anlamına geldiğini göstermek istemiştir.

[41b] 1. Maórem olam sırr-ı õÀta dir iseň Óayderì ol óayderì ol óayderì èAyÀn görem her eşyÀda dir iseň Óayderì ol óayderì ol óayderì

2. Óayderìdir derde dermÀn eyleyen Óayderìdir úulu sulùÀn eyleyen [42a] Óayderìdir varı yeksÀn eyleyen Óayderì ol óayderì ol óayderì

3. Óayderìyle fetó olur her müşkilÀt Óayderì oldı cihÀna nÿr õÀt Óayderìyle bulmaú isterseň necÀt Óayderì ol óayderì ol óayderì

4. Óayderìden murÀd ancaú ùarìúÀt

453

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Óayderì-yle bulunur hep mÀèrifet Óayderì ol èayÀn olsun óaúìúat Óayderì ol óayderì ol óayderì

5. Óayderìniň äofracı úurbÀnıdır Óayderì èÀlemleriň sulùÀnıdır Óayderì hem evliyÀ bürhÀnıdır Óayderì ol óayderì ol óayderì

Bilindiği gibi Hz.Ali’nin bir adı da Haydar’dır. Hz.Ali birçok savaşta gösterdiği cesaret ve döne döne kılıç sallamasından dolayı Haydar-ı Kerrar olarak nam salmıştır. Sofracı yukarıdaki kasidede fethedilmesi çok zor olan Hayber Kalesi’nin Hz. Ali’nin eli ile fethedilmesine telmihte bulunmuştur. Bu telmih ile her müşkülün fethinin, çözümünün Alileşmekle olacağını Ali’nin yolunu tarikatların takip ettiğini, Haydari olmanın bir tarikata bağlanmakla mümkün olabileceğini izah etmiştir.

Sonuç

Sofracı Divanı’nın 1750-1800 yılları arasında kaleme alındığı düşünülmektedir. Tasavvuf şairi olan Sofracı Allah aşkını, peygamber sevgisini ve Hz.Ali’ye olan bağlılığını şiirlerinde dile getirdiği görülmüştür. Divanda ehl-i beyt ve Hz.Ali birçok şiir, beyit ve mısraya konu olmuştur. Biz çalışmamıza bu konuların yoğun kullanıldığı veya tamamen ehl-i beyt ve Ali için yazılan şiirleri aldık. Konumuzu dağıtmamak için kimi uzun gazellerin sadece konumuzla ilgili olan kısımlarını tebliğimize dâhil ettik. İncelediğimiz bu el yazması divan ile divanın yazıldığı yüzyılın tarikat ehli insanları, onların Hz.Ali ve ehl-i beyt hakkındaki düşünceleri üzerine bir fikir edindiğimizi veya var olan düşüncelerimizi pekiştirdiğimizi düşünmekteyiz.

Kaynakça

Ansiklopedisi, c.18, s. Akkuş, Mehmet. (“sameddin Uşşakî, Diyanet İslam , İstanbul. 2.2 Balaban, Adem, Çağlayan B“nyamin. Sofracı Divanı ve N“sha Tanıtımı. Uluslararasi T“rk Dili ve Edebiyatı Kongresi 454

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. (2014)

Kaçar, Elif . Sofracı Divanı, Metin ve Dil İncelemesi. Y“ksek LisansKaptan, Tezi, Remzi. Beder Sorularla Üniversitesi. Alevilik.

http://www.alevitentum.de/Sorularla_Alevilik_Kitap.pdf Özdamar, Mustafa. (“sameddin Uşşaki ve Uşşakiler, Kırk Kandil Yayınları, İstanbul. Tosun,Sofracı Divanı, Necdet(2009). Derviş Ali, Silsile Arnavutluk, Milli K“t“phanesi Yazma Eserler s.2, Böl“m“, Nur: Dr. D. Diyanet İslam Ansiklopedisi, c., İstanbul. - - Tirmizi, Menâkıb, ; (akim, M“stedrek, (.No: , , ; Taberânî, el Mucem“l Kebîr, (.No:

455

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

TİRANL) DİVAN ŞAİRİ: VEFAÎ [Ethem Bey(?-1848)]

Dr. B“nyamin ÇAĞLAYAN Universiteti Hena e Plot Beder Tiran/Albania [email protected]

ÖZET Osmanlı sanatı ve medeniyeti bu devleti meydana getiren b“t“n vatandaşlarının ortak çalışmaları sonucunda ortaya çıkarılmıştır. B“y“k bir devletin tebaası olarak farklı etnik gruplar her sahada h“nerlerini sergilemiş ve hak ettikleri y“ksek mevkilere ulaşabilmişlerdir. Malzemesi dil olan edebiyat sanatı da aynı gelişmeler çerçevesinde ortaya çıkmıştır. Anadili farklı olan bir çok aydının başta T“rkçe olmak “zere imparatorluk içinde geçerli olan Arapça ve Farsça eserler verdiğine şahit olmaktayız. Balkanlar çok sayıda divan şairinin yetiştiği bir coğrafyadır. Bunlar arasında anadili T“rkçe olmayanlar da bulunmaktadır. Arnavutlukta da farklı dillerle eserler meydana getirmiş m“nevverler yetişmiştir. Tiran, ilim, sanat ve ticaretin geliştiği önemli merkez ve edebi muhitler arasındadır. T“rkçe şiirler yazan şairlerden birisi de Tiranlı (acı Ethem Bey (?-dir. Vefai ve Şehidi mahlasları ile yazdığı şiirlerini bir divanda toplamıştır. Adı ile anılan Ethem Bey Camii ve Saat Kulesi şehrin en merkezi alanında İskender Bey Meydanı yanında varlıklarını s“rd“rmeye devam etmektedirler. Ethem Beyin bir de medrese de yaptırdığı ifade edilmektedir fakat şehrin bu kesiminin bir çok yıkıma maruz kalmasından dolayı ondan bir iz kalmamıştır. Ethem Beyin herkes tarafından bilinen bu eserlerinden başka sanatçı yön“n“ gösteren T“rkçe bir divanı vardır. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler K“t“phanesinde bulunan divan varaktan oluşmakta ve çoğu gazel nazım şekli ile yazılan şiir ve m“fred ihtiva etmektedir. Bu çalışmamızda Ethem Beyin hayatı ve yaptırdığı eserler ile divanı hakkında bilgi verilecektir. Anahtar kelimeler: Ethem Bey, Tiran, Divan, Vefai, Şehidi

ABSTRACT

D)VAN POET FROM T)RAN: VEFAÎ [Ethem Bey(?-1848)]

Ottoman art and civilization is formed as a result of collaboration of all its citizens that make up this state. Different ethnic groups as citizen of a great state has demonstrated his skills in every field and had access to

456

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. high positions they deserve. Literary art, language is its material has emerged in the framework of the same material developments. We are witnessing a lot of itellectuals of different etnic origin wrote Turkish, Arabic or Persian books. The Balkans is a region which grows a large number of Classical Ottoman poets. Among them there are also Turkish non-native speakers. There are intellectuals have written books in different language in Albania too. Tirana is among the most important centers of art, science, literary and commerce flourished. One of the poets who wrote poems in Turkish is (acı Ethem Bey from Tiran ? -1848). He wrote poems with the pseudonym of Vefâî and Şehîdî were collected in a book as named divan. Referred to by the name of Ethem Bey Mosque and the Clock Tower in the central area of the city continue to keep their existing alongside Skanderbeg Square. Ethem Bey is said to make a madrasa in the city but due to the destruction of a lot of exposure to this part is no longer a trace of it. Theese constructions belong to Ethem Bey are very well known by everyone but his divan is not kown by many people. We will inform about Ethem Beys life, constructions belong to him and his book as named divan in this study. Key words: Ethem Bey, Tiran, Divan, Vefai, Şehidi, Classical Ottoman Turkish Poetry

TİRANLI DİVAN ŞAİRİ: VEFAÎ [Ethem Bey(?-1848)]

Tiran’ın güneyinde Petrella Kalesi yakınında bulunan Mullet Köyü’nden Süleyman Bargjini’nin torunu ve Molla Bey’in oğludur. (Kiel,1990:25) Dedesi Süleyman Paşa Mulleti 1614 yılında Tiran’da bir cami, fırın ve hamamdan meydana gelen bir külliye yaptırmış ve beldenin gelişmesinde etkili olmuştur. Bundan dolayı şehrin kurucusu sayılan bir aileye mensuptur. Ethem Bey iyi bir eğitim almış ve medrese eğitimini İstanbul’da yapmıştır. Venedik başta olmak üzere bir çok Avrupa şehrini ziyaret ettiği söylenmektedir. (Atmaca, 2005:17) Bir gazelindeki şu beyitte Necef’te de bulunduğu anlaşılır. Ey Şehìdì dil ü cÀndan Necef-i eşrefde äıdú ile ãubó ü mesÀ eyle Şerìfìye duèÀ (Vefaî:5/b)

Ahmet Bargjini’nin oğlu Kahraman Bey’in Kruja’lı Kaplan Toptani’yi ziyarete gittiği sırada zehirlenerek ölmesi (Jasa, 1997:48) ile başlayan husumete bölgede etkili olmak için iki aile arasındaki rekabet de 457

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. eklenince yıllarca süren mücadeleler yaşanmıştır. Babası Molla Bey’in de katıldığı bu çatışmalara Ethem Bey de devam eder. 1831 yılında Toptani ailesine üstünlük sağlayan (Özkan, 2013:5) Ethem Bey’in mensubu olduğu Bargjini ailesinin sözü geçmeye başlar ve bölgedeki hakimiyeti ikiyüz yıl kadar devam eder. (Jasa, 1997:48) Bargjini ailesinin bölgede yaşayan fakir insanlara toprak vermişler, yüksek vergiler ile hayatlarını zorlaştırmamışlardır. (Jasa,1997:48) Halkın rahat yaşadığı bir yönetim sergiledikleri için hakimiyetleri uzun sürer. Ethem Bey’in ticaretle uğraştığı ve bazı şehirlere bundan dolayı gittiği söylenir. Tiran’a kazandırdığı eserlerin maliyeti düşünülürse zengin bir ticaret adamı olması gerekir. İstanbul’da medrese eğitimi almış olması devrinin münevverleri gibi Türkçe, Arapça ve Farsça’yı öğrenmesine ve doğu kültürünü daha yakından tanımasına imkan vermiştir. Farsçayı çok iyi bildiği, divanında diğer şairlerin kullanmadığı ölçüde ve seyrek kullanılan Farsça kelimelere şiirlerinde yer vermesinden anlaşılır. Şiirlerinin çoğunda Vefâî, bir kısmında ise Şehîdî olmak üzere iki mahlas kullanmıştır. Atmaca cami duvarındaki resimlerden hareketle Kadiri tarikatına mensup olduğunu söyler.(Atmaca, 2005:20) Şiirlerinde en çok kullandığı kullandığı mahlasa bakılırsa İstanbul’da kendi adını taşıyan bir semtte 1491 yılında vefat eden ve Vefa mahlası ile şiirler de yazmış olan Şeyh Vefa’nın (Doğanay, 2006:75) müntesibi olması muhtemeldir. Cami mihrabının üst kısmının Mevlevi sikkesi şeklinde olması da mensubiyeti hakkında bir fikir verebilir. Tiran’ı çok sevdiğini bu şehre kazandırdığı eserleri ile gösteren Ethem Bey’in burasını Irak’ta bulunan Kufe şehrine benzettiği ve Tiran halkının Krujalıların tahakkümünden kurtulamadıkları için üzüntüsünü ifade ettiği bir şiirinin tercümesi verilir. (Atmaca,2005:17; Özkan, 2013: 222) İstanbul’u da çok seven Ethem Bey’in Venedik’ten getirdiği tezyinat ustalarından cami duvarlarını İstanbul resimleri ile süslemelerini istediği söylenir. Camiye girişte sağ taraftaki mezar Ethem Bey’in eşine aittir. Kitabesinden öğrendiğimize göre Ethem Bey Sali Paşa’nın kızı Belkıs ile evlenmiş ve hanımı 33 yaşında 1260/1844 yılında vefat etmiştir. Kendisi de 1265/ 1848 yılında vefat eden Ethem Bey’in mezarı da cami giriş kapısının sol tarafında Belkıs Hanımınkinin karşısında bulunmaktadır. Bugün çeşitli bitki, çiçek ve meyve ağacı motifleri ile süslü olan Belkıs Hanıma ait mezar tam olarak korunabilmiştir. Aynı özellikleri taşıyan Ethem Bey’e ait olan mezar taşlarının bir kısmı 1972 yılında “Perballimi” filminin çekimleri için Vlora’ya götürülmüş ve bir daha geri getirilmemiştir. (Atmaca, 2005:22)

458

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Ethem Bey’den bahseden kaynaklarda araştırmacıların dikkati daha çok caminin mimari yapısı ve süslemelerine odaklanmış ve bu hususta ayrıntılı incelemeler yapılmıştır. Fakat hayat hikayesi ve kişiliği, yaptırdığı eserlerin gölgesinde kalmış olduğundan kaynaklarda hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır.

ESERLERİ ETHEM BEY CAMİİ: Ethem Bey’in günümüzde herkes tarafından bilinen bir şahsiyet olmasında, kişiliği kadar şehre kazandırdığı mimari eserleri de etkili olmuştur. Şehrin en merkezi alanında yer alan camii ve saat kulesi herkes tarafından görülüp hayranlık uyandıran şirin birer hayır eseri olarak varlıklarını sürdürmektedirler. Şehre gelen yabancıların dikkatini çeken yapılar arasında bulunan cami ve yakınındaki saat kulesi yerli ve yabancı misafirlerin ilgisine mazhar olmaya devam etmektedir. Zarif yapıları ile Tiran’ı süsleyen bu eserler Arnavutluk’un simgesi sayılan üç eserden ikisini teşkil ederler. (Özkan, 2013:1) Caminin yapımı ile ilgili olarak iç ve dış kapı üzerinde bulunan Türkçe iki kitabede ayrıntılı bilgiler verilmektedir. Kitabelere göre temeli H.1208/M.1793-1794 yılında Ethem Bey’in babası Molla Bey tarafından atılmış olan caminin inşaatı uzun zaman devam etmiştir. Molla Bey’in vefat ettiği H.1222/M. 1807-1808 yılında cami kubbesi yapılıp ibadet edilir hale getirilmiştir. Fakat tezyinatını ve minaresini yaptırma imkanı bulunamamıştır. Camini tezyinatı, doğu ve kuzey tarafta yer alan ahşap revaklar ve minare de Ethem Bey tarafından yaptırılmış ve cami H.1236/M. 1820/1821 yılında günümüzdeki şeklini almıştır. Yapımına Molla Bey tarafından başlanan fakat oğlu Ethem Bey tarafından tamamlanan cami inşaatı 28 yıl kadar sürmüştür. Ethem Bey Camii olarak anılır. Camiin dış tarafı kesme taş iç kısımları moloz taşlarla inşa edilmiştir.Tek kubbeli olarak inşa edilen caminin, kuzey ve doğu tarafına bitişik durumdaki revaklı ahşap bölümleri ile barok üslubundaki duvar resimleri sonradan yapılmıştır. Zarif, tek şerefeli bir minaresi caminin kuzeybatı köşesindedir. Kuzeyindeki giriş kapısının hemen yakınında doğu tarafında Ethem Bey'in, batı tarafında ise eşinin mezarı yer alır. Birisi dış kapı diğeri iç kapısının üzerinde yer alan iki tane kitabesi vardır. Duvarlar, tavan, sütunların üst kısımları; manzara, evler, gemiler, çiçekler, meyvelerresimleri ile tezyin edilmiştir. Mihrap ve kadınlar mahfili ahşaptan yapılmıştır ve kalem işi süslemelerle bezelidir. Yakın zamanlarda son

459

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. cemaat yeri kalın camlarla kapatılmış ve kapalı mekân haline dönüştürülmüştür. (http://www.vgm.gov.tr/icerikdetay.aspx?Id=136)

Dış kapı üzerindeki kitabe şu şekildedir:

Cenâb-ı mîr-i azam sahibü’l-hayrât Molla Beg Edüb tarh-ı esâsiyle ibâdet-gâh-i cân-bahşâ

O mîr-i bü’l-kerem hem-câh-ı alî-himmetin cûdı Bu dergâhın binâsiyle bu şehri eyledi ihyâ

Şeref-yâb oldu itmâmiyle işbu kubbenin lîkin Muvaffak olmadı itmâmına minârenin amma

Edüb tekmîl ü tezyîn etmeden azm-i bekâ kıldı Hüdâ cânın cinânda dem-be-dem şâd ede bî-pervâ

Zehî dergâh-ı dil-keş ziver-efzâyı bildirir kim Müferrih cây-gâhda oldu tâatgâh-ı gam-fersâ

Dedi te’sîsin bu câmiin târihini müznib: Ziyâ-i ayn-i ehl-i dil olub bu câmi-i zibâ”

Cami iç duvarındaki metinde ise şunlar yazılmaktadır. Kitabenin son kısmında cami yaptıranların, İstanbul’a güzellik veren Ayasofya Camii’nin bir benzerini Tiran’da yaptırmak istedikleri belirtilir: Mekarim-kâr bül-hayrât kân-ı lutf Mollâ Beg Hulus-i niyyet-ile böyle hayra eyledi agâz

Esâsen tarh u kubbenin binâsın eyleyüb tekmîl Velî olamayub bîrûn u enderûn tezyin-sâz

Dedim bâ medd bismi’llâh mücevher târih-i rıhlet Safâ-gâh-ı cinâna murg-i ruhu eyledi pervaz (sene 1223) Bi-hamdi’llah irfân u kemâl-i câh u devletle

460

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Bu dem mahdûmu Hacı Beg yerine eyledi ibrâz

Bu câmiin minâresin nukûş u sakf-ı sofasın Muvaffak oldu hatmine okunur hamseye âvâz

Binânın tarh-ı te’sîsine hem itmâmına târih Edübdür hâme-i Suzî birer mısraların perdâz

Bu câmi-i acîbü’n nakş âlî-kubbe rûh-efzâ Kılub mânend-i Ayasofya bu şehri mehâsin-saz (28 sene 1208) (sene 1236) Diğer camilerle kıyaslandığında aşırı sayılabilecek derecedeki süslemeleri içinde manzara resimleri de yer alır. İslam sanatında resmin hoş karşılanan bir sanat dalı olmamasından dolayı Ethem Camii bu özelliği ile örneği az bulunan camilerden biridir. Duvarlarını süsleyen resimler komünizm döneminde bu caminin yıkılmamasınada önemli bir rol oynamıştır. Ethem Bey Camii sahip olduğu sanat ve mimarî değerlerinden dolayı 2. Dünya Savaşı sonrasında kültürel anıt ilan edildi. Caminin kültürel anıt olarak ilan edilişi 1960’larda ibadet yerleri ve dinî kurumlara yönelik olarak yürütülen olumsuz politikalardan kurtulmasına neden oldu. (Atmaca, 2005:17) Arnavutluk’ta komünizm döneminde dinin yasaklanması ile beraber 1967 ile 1991 yılları arasında ibadete kapatılan cami komünist idarecilerin izin vermemelerine rağmen ellerinde bayraklar taşıyan 10.000 kişinin önünde toplanarak içeri girmeleri ile cami yeniden ibadete açıldı. Bu hareket Arnavutluk’ta dini hayatın yeniden başlaması ve komünizmin çüküşü için bir dönüm noktası oldu. (Ross, Sudar , 1998: 57)

SAAT KULESİ: Saat kulesinin inşası Ethem Bey’in servetiyle başlatılmış olup bölge halkının yardımlarıyla bitirilmiştir. Saat Kulesi caminin güneydoğu tarafında 20 m. uzaklığında, kare şeklinde (3.68m x 3.60m) tasarlanmış ve camide kullanılan taşların aynısıyla yapılmıştır. Kulenin iç kısmı 1.72×1.71 m genişliğindedir. Saat Kulesi’nin gövdesi iki bölüme ayrılmaktadır. Balkondan kule zirvesine kadar olan kısım 6.37 metre yüksekliğindedir. 1928 yılında kulenin üst kısmı tamir edildiğinde eski saatin yerine günümüze dek mevcut olan saat konuldu. (Atmaca, 2005:21) Kule 2010 yılında onarım görmüştür.

461

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. MEDRESE: Hayır sahipleri imkan bulurlarsa cami yakınında medrese, han, hamam, şifahane, imarethane, kütüphane gibi yapılardan oluşan bir külliye meydana getirmeye çalışırlar. Bunlardan gelir getirebilir olanlarının vakıf olarak işletilmesi ile bunların işletme ve bakım onarım masraflarını düzenlemeye çalışırlar. İnşaatına ne zaman başlandığı bilinmeyen medresenin yapım çalışmaları 1848 yılında Hacı Ethem Bey’in ölümü ile birlikte çalışmalar yarım kalır. Bu medresenin yerini Paşa Abdurrahman Toptani tarafından inşa ettirilen medrese ve kütüphane alır. 19. yüzyılın sonlarına doğru kütüphanede bulunan eser sayısı 158 olduğu kaydedilir.(Atmaca, 2005:21) Arnavutluk’un bağımsız bir devlet olmasından sonra özellikle komünizm döneminde Tiran şehir merkezinde düzenlemeler yapılmıştır. Bunun sonucunda bugünkü İskender Meydanı ve yanında bulunan Opera binası ile onun doğusunda bulunan yeşil alan ve meydanda yer alan tarihi eserler kaybolmuştur. Mevcut olduğu söylenen medrese de bu alanda yok olan eserler arasındadır.

VEFA’Î DÎVÂNI: Ethem Bey’in edebi yönünü yansıtan divanı sadece varlığından bahsedilen bir bilgi olarak aktarılmış, halk arasında sadece şair olduğu ve bir divanı olduğu bilgisi söylenti olarak kalmıştı. Ethem Bey Tiran’a ikiyüz yıl kadar hükmetmiş varlıklı ve kudretli bir ailenin ferdi olarak hayırsever kişiliği yanında aynı zamanda divan sahibi bir kalem erbabıdır. Türkçe şiirlerinden oluşan orta hacimli divanının yazma bir nüshası İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesinde 1018 numara ile bulunmaktadır. 30 varaktan meydana gelen divan 190X278 mm. ölçülerindedir. Bordo renkli deri kaplamalı karton ciltlidir. Sayfalardaki satır sayısı çoğunluğu ondokuz veya yirmi olmak üzere farklılıklar gösterir. Yazılar siyah mürekkeple yazılmıştır. Divan sonunda 1228/1813 ve 1229/1814 tarihleri düşürülen beyitler vardır.

İlk varaktaki temellük kaydından İşkodralı Vezir ve Şeyhü’l-Harem- i Hazret-i Nebevî (S.A.V.) Şerifi Mustafa Paşa’nın Oğlu Hasan Hakkı’nın kütüphanesinden intikal ettiği anlaşılır. (Min kütübi’l-faúìr Óasan Óaúúı İbn-

462

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. i İşúodravì Şerìfì MuãùafÀ Şeyòu’l-vüzerÀ ve Şeyòu’l-Óarem-i Óaøret-i Nebevì äallallÀh 6 Safer 1276) Bir sonraki varakta divanda yer alan şiirlerin nazım şekillerini ve beyit sayılarını gösteren bir fihrist vardır. Gazellerin harflerine göre tertib edildiği divanda 154 gazel, 4 murabba, 3 tahmis ve bir kıta bulunmaktadır. Fihristte ara toplamlar da yapılarak divandaki toplam şiir sayısı 162, beyit sayısı ise 973 olarak belirtilir. Ethem Bey çoğu şiirini Vefai mahlasıyle yazmıştır. Divanda bulunan 5/a, 5/b ve 8/a da yer alan üç gazelinde Şehidi mahlasını kullanır. Altı gazel Vefai mahlası ile yazıldığı halde yan taraflarında Şehidi notu bulunmaktadır. 8/a’daki bir gazelin satırları çizilmiştir ve yanında bulunan notta bu şiirin sehven buraya yazıldığı belirtilir. Bu not ile beraber fihristte baş tarafta “Tiranì Óacı Edhem Beğ Efendi Meróÿmuñ VefÀ’ì maólaãıyle tanôìm eylemiş oldıàı DìvÀn” şeklinde bir açıklamanın bulunması şairin Şehidî mahlaslı şiirlerini ayrı bir divan olarak düzenlemek istediğini düşündürmektedir. Şehidî mahlası ile yazdığı şiirlerin tasavvufî şiirler olması da bu ihtimali kuvvetlendirir. Ethem Bey’in Vefaî mahlasını seçmesi Zeyniye tarikatının, Şeyh Vefa olarak tanınan Muslihiddin Mustafa Efendi (öl.896/191) (Öz, 2013:600) tarafından kurulan Vefaiye koluna müntesip olmasından kaynaklanmış oalabilir. Şair vefa kelimesini şiirlerinde dikkat çekecek ölçüde çok kullanır. Döneminde vefa kalmadığından şikayet eder. Burnunun mahlasından bile bir vefa kokusu almadığını söyler. Vefa mahlasını kullanmakla hem mensubiyetini belirtir hem de kendisinin bu konudaki eksikliğini anlatmak ister. VefÀ’ì ism ü cismiyle vefÀ maèdÿm kim şimdi MeşÀmım mahlaãımdan daòi bir bÿy-i vefÀ almaz (Vefaî:19/b)

Divanda 1 tevhid (2nolu gazel), 2 münacat ve bir na’t yer alır. Çoğu divanda bu tür şiirler kaside nazım şekli ile yazıldığı halde Vefa’î gazel nazım şeklini tercih eder. Bu şiirleri için kasideye göre daha kısa olan gazel nazım şeklini seçmesi daha uzun yazamadığından değildir. Allah ve peygambere karşı sevgisini ifade etmek istediği şiirlerinde şairlerin kullandığı gizli bir dil sayılan (Yekbaş, 2012:2649) muvaşşah şiir tarzını kullanması yazdığı şiirdeki beyit sayısını sınırlı tutmasına sebep olur. Tevhidinde her beytin ilk mısraının ilk ve son harfleri ile ikinci mısraların ilk harflerini alt alta düşündüğümüzde “Allah Ehad” sözlerini teşkil edecek şekilde bir düzenleme yaparak şiir söylemedeki maharetini ortaya koyar. 154 nolu gazelini de “Ya Muhammed Mustafa” sözlerini gösterecek şekilde

463

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. düzenlemiştir. Bu uygulamanın bir başka örneğini de 27/a’daki bir gazelde “Ya Ali” sözleri ile görmekteyiz. Şair böylece Ehl-i Beyt sevgisini de ifade etmiş olur. Al-i Aba sevgisini ayrıca bir Kerbela mersiyesi ile de dile getirir. (Vefaî:26/b) Divanda yer alan üç tahmis; Şerifî, Ragıp Paşa ve Nabi’nin gazelleri üzerine yazılmıştır. Şairlerin takdir ettiği şairlerin beğendiği şiirlerini esas alarak tahmis yazmaları bize Vefaî’nin adı geçen üç şairi takdir ettiğini gösterir. Bir şair, üstad kabul ettiği şairleri başka şekillerde de ifade edebilir. Şahin Giray’a yazdığı bir nazire (Vefaî:26/b) Vefaî’nin sevdiği şairler arasında onun da bulunduğunu gösterir. Hem kişiliği hem de şiirleri bakımından Vefaî’nin en beğendiği, kendisinden Veliyü’n-niam olarak söz ettiği Şerifî Mustafa Paşa’dır. Bir gazelini tahmis etmesine ek olarak hakkında bir methiye (Vefaî:26/a kaleme alır. İki müzeyyel gazelinde (Vefaî:5/b) de ona dua eder.

Divanın tamamı Türkçe şiirlerden meydana gelir. Kullandığı Farsça kelimelerin diğer birçok şair tarafından pek fazla kullanılmayan kavramlardan seçilmiş olması şairin bu dili de çok iyi bildiğini gösterir. Bazı şiirlerde Türkçe kelimelerin imlası Arnavutça’daki söyleyişe uygun olarak kaleme alınmıştır.

Divanda nazım şekli bakımından fazla bir çeşitlilik görülmez. Gazel, murabba, muhammes ve kıta olmak üzere dört farklı nazım şekline yer verilir. En çok kullandığı nazım şekli gazeldir. Hatta genellikle kaside şeklinde yazılması tercih edilen tevhid, münacat, naat, mersiye ve methiye gibi nazım türleri için gazeli seçer. Fakat gazel nazım şekli ile yapılan farklı uygulamaları gerçekleştirerek şiirdeki hünerini göstermeye çalışır. Bir gazeli (48 nolu gazel) musammat gazeldir. Bazı beyitleri musammat olan gazelleri de vardır. Şerifi Mustafa Paşa’yı övdüğü ve dua kısmı bulunan iki gazeli (Vefaî:5/b) müzeyyel gazeldir. Dört gazelde (Vefaî:2a-2/b), (Vefaî:5/b), (Vefaî:22/a), (Vefaî:26/a) matla beytinde kullandığı bir mısraı makta beytinde yeniden kullanarak redd-i matla yapar. İki gazelinde (Vefaî:5/a) beyitlerin son harfini, devamındaki beytin ilk harfi olarak kullanmak suretiyle “münkalibü’l-huruf musarra-ı ahar” yapmış olur. Gazellerde matla beytindeki kafiye düzeninin yani ilk iki mısraın birbiri ile kafiyeli olması durumunun ikinci beyitte de uygulanması böylece ilk iki beyti kafiye bakımından benzeşen gazellere dü matla gazel denilir. Vefai divanında bir gazel (Vefaî:17/a) dü matladır. Bir gazelde (Vefaî:18/b) ise beşinci beytin

464

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. kafiye düzenini matla beyti gibi düzenleyerek tecdid-i matla yapmayı andıran bir uygulama gerçekleştirir.

Şiir söylemedeki ustalığının işareti olarak edebi sanatları da kullanır. Bir gazeli (Vefaî:4/b-5/a) tekrir sanatı ile bezenmiştir. Edebi sanatları kullandığını bazı beyitlerinde açık bir şekilde ifade eder. Sevgilinin yüzünü maha benzettiği şu beytindeki teşbihte onun güzelliğini mah kelimesinin tam olarak karşılamadığını belirtir. Bu sözü ile aynı zamanda benzeyen, benzetilen, benzetme yönü ve benzetme edatını ihtiva eden tam bir benzetme teşbih-i tam) olmadığını belirtir. “Maha benziyor.” sözü iki kelimeden meydana geldiği için benzetme yönü ve benzetme edatı olmayan bir teşbih-i beliğ (güzel benzetme) dir. Ay bir aylık zaman dilimi içinde çeşitli şekillere girdiği için şair önce söylediğinden vaz geçerek (rücu) böyle bir benzetmeyi uygun bulmadığını belirtmek ister. Beyitte aynı zamanda sevgiliye iltifat ederek yüzünün güzelliğini kaybetmeden her zaman dolunay gibi olduğunu söyler:

MÀha teşbih eyledim amma değil teşbih-i tÀm MÀhdır amma ki dÀyim bedrdir rÿyuñ senìñ (Vefaî:21/b-22/a)

Şu beyitte ise Vefaî kelimesi hem birinci mısraın son kelimesi olarak hem de ikinci mısraın ilk kelimesi olarak kullanılabilecek şekilde söylenmek suretiyle sihr-i halal yapılır.

SeóóÀr gözleriñden mesóÿrdur VefÀ’ì áamze füsÿnlar ile siór-i óalÀli èarż it (Vefaî:10/a)

Vefaî diğer divan şairleri gibi çeşitli temaları işler. Bunlar arasında beşeri aşk, sevgilinin özellikleri, rakibin kötülüğü, zamandan şikayet, vefasızlık, fahriye ve tasavvvufi düşünceler sayılabilir.

Zülfüñ açılub úırmızı rÿòsÀr ile oynar Hindÿ beçe-i şÿòdur ol nÀr ile oynar

Almış eline zülfini ol yÀr-ı füsÿn-ger Efsÿnlar oúur àamzeleri mÀr ile oynar (Vefaî:18/b)

Şair beyitlerde güzellik unsurları ile ilgili benzetmeler yaparken aynı zamanda “ateşle oynamak” deyimini kullanır ve Hindlilerin ateşle gösteri

465

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. yapmaları, yılan oynatmaları ve yılandan korunmak için efsun yaptırılmasına işaret eder.

Şu beyitte ok ve güvercinin haber ulaştırmak maksadı ile kullanılmaları hatırlatılarak orijinal bir şekilde sevgilinin cadı gözleri sevda güvercini olarak hayal edilirken aynı zamanda gözlerin fıldır fıldır hareketli oluşu, duyguların vücut dili ile anlatılması ve bakış ile karşısındakilerin etkilenmesi anlatılır:

Úavs ü sihÀm ebrÿ vü müjgÀndan iñleme SevdÀ kebÿteri dìde-i cÀdÿ dilÀ saña (Vefaî:3/b)

Divanda rakipten çeşitli vesilelerle söz edilir. Onunla ilgili çeşitli benzetmeler yapılır. Şu beyitte rakip pis olarak nitelenir ve sevgili köpekle oynamaktan hoşlanan bir genç olarak gösterilir:

AàyÀrı ãaúın ãanma sever yÀr VefÀ’ì Òoş ùabè civÀndır seg-i murdÀr ile oynar (Vefaî:18/b)

Aruzu kullanmada yer yer hataları vardır. Farsça kelimelere çokça yer verir. Kullandığı Farsça kelimeler herkes tarafından sık kullanılan sözler değildir. Bir gazeli(Vefaî:5/a) bazı beyitleri Farsça olan mülemma bir gazeldir. Türkçeyi deyim ve atasözlerini de ustaca kullanacak ölçüde iyi bildiği görülür. Kullandığı deyimleri ihtiva eden beyitlerine şu örnekleri verebiliriz.

Ey VefÀ’ì ôulmetin bir ismi úalmış cismi yoú Ta cihÀna ãaldı pertev şuèle-i envÀr-ı dost (Vefaî:9/a) (Adı var kendi yok)

İnanmazam ki VefÀ’ìye bir vefÀ idesin O muãòaf ruòuña and içer misin güzelim (Vefaî:23/a) (and içmek)

Òÿn-ı şühedÀ ùutdı kÿh ü deşti ser-À-ser Gül-zÀra dönüp èarãa-i pehnÀ-yı maóabbet (Vefaî:9/b) (dağı taşı tutmak)

Cibrìl-i emìn itmedi taòlìã-ı girìbÀn

466

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Çeşm-i siyÀhıñ àamze-i fettÀnıñ elinden (Vefaî:23/b) (yakasını kurtarmak)

Evvelde idüp ülfet ta göñlümi alınca İnkÀr úılup Àòir inkÀrıña èaşú olsun (Vefaî:23/b) (gönlünü almak)

èAndelìb-ÀsÀ beni zÀr itdi çarò-ı nÀ-bekÀr Pister-i firúatde bìmÀr itdi çarò-ı nÀ-bekÀr DÀr-ı dünyÀ’i baña dar itdi çarò-ı nÀ-bekÀr DÀm-ı derde Àh giriftÀr itdi çarò-ı nÀ-bekÀr Áh dirìàÀ ùurra-i ùarrÀrdan ayrılmışım (Vefaî:28/b) (dünyayı dar etmek)

Atasözlerine yer verdiği beyitlerde bunu bazan darb-ı mesel veya mesel sözünü kullanarak belirtir, bazan da bir açıkalma yapmaksızın doğrudan atasözünü söyler. Bir beyitte “dirler” kelimesini kullanarak bir atasözü nakleder. Atasözü örnekleri bulunan beyitlerden bazıları şunlardır:

ÇerÀàın zìr-i pÀyı şuèlesinden rÿşenÀ olmaz Raúìb olmakla aúreb yÀre feyż almaz cemÀlinden (Vefaî:22/a) (Mum dibine ışık vermez.)

Gül bì-òÀr olmaz gerçi dirler bÀà-ı èÀlemde Gül ruòsÀrıñ amma òÀrsızdır sÀde èaşú olsun (Vefaî:22/b) (Gül dikensiz olmaz.)

Ò Àr olmaz çekse õillet pÀk-gevher ehl-i dil Úıymet-i gevher kim olmaz òÀk-sÀr olmuş da ne (Vefaî:24/b) (Altın yere düşmekle pul olmaz.)

Bir insanın kendi kendini övmesi pek hoş karşılanan bir durum değildir. Buna rağmen divan şairleri kendilerini övmek, hatta diğer şairlerle karşılaştırma yaparak şiir sanatında üstün bir yeteneğe sahip olduklarını anlatmak isterler. Başka birini övmek maksadıyle söylenen methiyeler gibi, şairlerin kendilerini övmek için söyledikleri fahriyeler divan şiiri geleneği içinde çokça yer alır. Şiir sonlarında mahlas bulunması gerekiliği şairlerde kendilerini övme düşüncesinin depreşmesine uygun bir zemin hazırlar. Ethem Bey de

467

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. diğer pek çok şair gibi şiirlerinde kendini över. Şu beyitte kalemini sihir yapan bir cadıya benzeterek şiirinin melekleri bile etkilediğini belirtir:

Tesòìr-i melek şièr-i VefÀ’ì ider bugün Destinde kilk-i cÀdu-yı siòr Àferìn ùutar (Vefaî:17/a)

Şu beyitte kendisini şirin edalı bir şair olarak niteler : Dil-rübÀnıñ úÀmet-i mevzÿnını vÀsf eylemek Ben gibi bir şaèir-i şìrìn-edÀ ister gönül (Vefaî:22/b)

Okuyucuların dilinden kendini öven şair, “aşk olsun” sözleriyle şiirlerini takdir eden kimselerin kendisini şair-i İsî-dem olarak nitelediklerini söyler: Her kim ki VefÀ’ìniñ eşèarını oúursa dir Ey şaèir-i èÌãì-dem eşèÀrıña èaşú olsun (Vefaî:23/b) Şahlara layık değeri yüksek inciye benzeyen sözlerinin kulaklara küpe olduğunu söyleyen şair Zühre’nin bile bu küpeyi kullanmasına şaşılmaması gerektiğini belirtir:

Gevher-i şehvÀr naômım kim girÀndır úıymeti Zühre gÿşında VefÀ’ì gÿşvÀr olmuş da ne (Vefaî:25/a)

Şu beyitte de rengîn şiirinin beyaz divana altın suyuyla yazılsa yeri olacağını söyleyerek şairliğini över: SezÀ degil mi VefÀ’ì bu şièr-i rengìniñ Yazılsa Àb-ı zer ile beyÀż dìvÀna (Vefaî:24/a)

Vaizler Cuma ve bayram namazı önceleri ile başka uygun gördükleri vakitlerde halka dini konularda bilgi veren din görevlileridir. Diğer vakitlerde gidemeseler bile müslimanlar Cuma ve bayram namazlarını kılmak için camiye giderler ve böylece vaizlerin vaazlarına muhatap olurlar. Vaizlerin de diğer insanlar gibi telaffuz hataları, bilgi eksikliği veya yanlışlığı olabilir. İşlediği konu, ele alışındaki farklı tutumları, ses tonu ve tavırları gibi hususlar herkesin hoşuna gitmeyebilir. O yüzden zaman zaman cemaat ile vaizler arasında münakaşalar yaşandığı olur. Bu husus divan şiirinde de işlenen temalardan biridir. Divan şairleri de vaizleri çeşitli yönlerden tenkid ettikleri beyitler veya şiirler yazmışlardır. Vefaî de bahs ve gelürsün redifleri yazdığı iki gazelinde vaazlarındaki üslubu sebebi ile vaizleri hicveder.

468

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. æaúìl vÀèiô ider èÀşıú-ı òarÀbla baóå İdermiş ancaú oña bÿs mest-i ò Àbla baóå (Vefaî:11/a)

VÀèiô eyledigiñ derk-i seúrden ibÀret Ùoàrısını di ùoàrı o yerden mi gelürsüñ (Vefaî:23/b)

Şairler, başka şairlerin şiirlerini okuyarak kendilerini geliştirirler. Beğendikleri şiirlere nazireler yazarlar veya tahmis ederler. Bazan örnek aldıkları şairleri metheden ifade kullanır veya methiyeler yazarlar. Açıkça belirtmeseler de üslupları hangi şairleri okudukları ve beğendikleri şairler hakkında fikir verebilir. Her dönem birçok şairi etkileyen üstadlar arasında en başta geleni Fuzulî’dir. Ethem Bey’in bir murabbaındaki şu mısralar ile Fuzulî’nin bir gazelindeki meşhur matla beyti arasındaki benzerlik kolayca anlaşılabilir:

CÀnımdan uãandırdı beni cevr ü cefÀdan Ol yÀr-ı dil-ÀzÀr uãanmaz mı ezÀdan Gitmekde VefÀ’ì àam-ı hicrÀnla fenÀdan Lüùf eyle vedÀèa gelüp ey Àfet-i cÀnım (Vefaî:28/a)

Beni cāndan usandırdı cefādan yār usanmaz mı Felekler yandı āhımdan murādım şem’i yanmaz mı (Gölpınarlı, 2005:141)

Bazan Baki ve Nedim’i andıran şûhane söyleyişleriyle, kimi zaman Fuzulî gibi ilahi aşk ve tasavvufu dile getirdiği gazelleriyle, bazan Nef’î’ tarzındaki fahriyeleri ile, bazan da Nabi’ye benzeyen hikemi ifadeleri ile farklı temaları işleyen Vefâî, dünyaya meyletmemiş Tiran halkına hala hizmet veren eserleri ve şiirleri ile adının dünyada yaşamasını sağlamıştır.

Bu gül-zÀr-ı fenÀda bülbül-ÀsÀ nÀleler itme ÇerÀà-ı èaşúa yan pervÀne-veş sÿzÀn ol gör geç

VefÀsızdur VefÀ’ì devlet-i fÀnìye meyl itme äaúın dil-beste olma mihrine bì-gÀne ol gör geç (Vefaî:13/a)

SONUÇ Tiran’da tamamladığı ve adını taşıyan bir cami ve saat kulesi ile hayırsever kişiliği herkes tarafından bilinen Ethem Bey’in gerektiği kadar

469

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. bilinmeyen sanatçı bir yönü daha bulunmaktadır. Eserlerinin güzelliği karşısında dikkatler oraya yöneldiği için kaynaklarda hayatı hakkında yeterli bilgiye yer verilmemiştir. İyi bir eğitim görmüş, anadili Arnavutça’ya ek olarak Türkçe ve Farsça’yı da iyi bilen şair önemli şairleri inceleyerek edebi yönünü kuvvetlendirmiştir.

Meydana getirdiği Türkçe Divanı’nda yer alan şiirlerinin büyük bir kısmında Vefaî, bir bölümünde de Şehidî olmak üzere iki mahlas kullanır. 163 şiir ve 6 müfredin yer aldığı eserin yazma bir nüshası İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. Çoğunluğu gazellerden meydana gelen divan, tevhid, münacat, na’t, mersiye, methiye, fahriye, hicv v.b. türlerde şiirler ihtiva eder. Kaside yazmamıştır. Nazım şekillerinden en çok rağbet ettiği gazeldir. Başka şairler tarafından daha çok kaside nazım şekli ile yazılan methiye v.b nazım türlerini Vefaî gazel olarak yazmayı tercih eder. Şiirdeki ustalığını musammat gazel, muvaşşah gazel, müzeyyel gazel, dü matla, redd- i matla, tecdid-i matla ve münkalibü’l-huruf yapmak suretiyle göstermeye çalışır. Türkçeyi başarılı bir şekilde kullanır. Çeşitli deyim ve atasözlerine yer verir. Kullandığı Farsça kelimeler diğer şairler tarafından sık kullanılan örnekler değildir. Bir gazeli Türkçe-Farsça mülemma bir gazeldir. Yer yer aruz hatalarına rastlanır. Tiran 17. Yüzyıl başlarına kadar küçük bir yerleşim merkezi iken sonradan büyüyen bu şehirde divan sahibi bir şairin yetişmiş olması Tiran’ın da önemli bir edebi muhit haline geldiğini gösterir. Bu araştırma ile Vefaî ve Şehidî mahlası ile şiirler yazmış olan Ethem Bey’in üzerinde pek fazla durulmayan edebi yönü ortaya konularak divanı hakkında bilgi verilmeye çalışıldı. Divanının yayınlanması ile Ethem Bey’in şair kimliği daha bilinir hale gelecektir.

KAYNAKLAR 1. Özkan, Ali, Arnavutluk’un Üç Simgesi: Hacı Ethem Bey Cami, Saat Kulesi ve İskender Bey Heykeli, Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature And History Of Turkish Or Turkic Volume 8/2, Winter 2013

2. Araslı, A. Avrupa’da Türk İzleri II, Kültür Bakanlığı, Ankara, 2001

470

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 3. Ayverdi, E. H. Avrupa’da Osmanlı Eserleri Bulgaristan, Yunanistan, Arnavudluk IV (4.,5.,6. Kitap), İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul, 2000, 403- 404

4. Kiel, M. Otoman Architecture İn Albania (1385-1912), O.I.C. Ircıca Researches Centre For İslamic History, Art And Culture, İstanbul, 1990

5. Şanal, S. Gülşen, Şeyh Ebu'l Vefa Hazretleri, Http://Vefasemti.Blogspot.Com

6. Meksi, Aleksander, Xhamite e Tiranes, http://aleksandermeksi.com/wp- content/uploads/wp-post-to-pdf-cache/1/xhamite-e-tiranes.pdf,

7. Atmaca, Tayfun, Zamanın Durduğu Mekan...Hacı Ethem Bey Camii Ve Saat Kulesi, Avrasya Bülteni, Aralık, 2 0 0 5, S.16-22

8. Eyice, Semavi, Edhem Bey Camii, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 1994, Cilt 10, S.415-416

9.Tuman, Nail, Tuhfe-i Naili, (Tıpkıbasım)

10. Atmaca, Tayfun,Hacı Ethem Bey Camii ve Saat Kulesi, Balkan Günlüğü, 28 Ağustos, 2014

11. Frasheri, Kristo,Historiku i Tiranes,Tiran, 2004

12. Jasa,Skender,TIRANA,Tiran,1997 13. Doğanay, Aziz, Şeyh Vefa Külliyesi, Divan, sayı 20, 2006/1, safya 75- 98 14. Anthony Clunies Ross, Petar Sudar, Albania's Economy in Transition and Turmoil (1990-97), 1998

15. Öz, Mustafa,Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Vefâiyye Maddesi), Cilt 42, s.600 16. Yekbaş, Hakan, Divan Şairinin Sessiz Ve Gizli Anlatımı: Muvaşşah Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature And History Of Turkish Or Turkic,Volume 7/3, Summer 2012, P. 2649- 2700, Ankara-Turkey

471

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 17. Vakıflar Genel Müdürlüğü, (http://www.vgm.gov.tr/icerikdetay.aspx?Id=136) 18. Vefaî, Divan (Yazma), İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, no:1018 19. Gölpınarlı, Abdulbaki, Fuzuîlî Dîvânı, İstanbul, 2005 20. Aksoy, Ömer Asım , Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, İstanbul, 2007

472

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

AN EXISTENTIAL APPROACH THE CELEBRATION OF SUMMER DAY

Prof. Assoc. Dr. Rahim OMBASHI Fakulteti i Shkencave Humane, Departamenti i Shkencave të Komunikimit Universiteti “Hëna e Plotë – Bedër” Adresa: Rr.: “Jordan Misja”, Tiranë - SHQIPËRI e-mail: [email protected]

ABSTRACT The celebration of Summer Day celebrated everywhere among the Albanians. Penetration depth of knowledge of the Albanian people have to start from the rummage of his spiritual world, full of mythical figures. With hours in the mountains, numph, sylph recognition goes to the foundation of the myth of Magna Mater, like an echo of Anatolian goddess cult. During its celebration of the spirit and soul feels ancient myths and rituals allegory of realization approaches the reality of Albanian world. Rite of activity prevailing ideal of life, with the trend towards reality and national. Local Colors of celebration of Summer Day indicate its practical character, while the conventional subsistence activity differs. Ancient ritual feast strengthens ties with nature, bringing man, especially one who lives in the city, full of joy, joy, liveliness. Popular culture helps strengthen national identity, it creates about the mystic of the holiday, which is esoteric religious belief. Nature keeps man free, to freedom is an existential attitude. Albanian ancient foundation has put in question the activities of its existence, believes that as a fundamental human reality. The paper will aim acquainted anthropological analysis, to shed light on the real social life in the past until today. Our ethnological studies, being connected with the social reality of politicized in the past, have given common image of "memorabilia research" aimed at tracing the ancient waste. Findings will be a clarification of the current ethnocentric studies, empirical, with close ties to historicism and literal interpretations. The study will aim to rise to anthropological and sociological analysis. Key words: Summer Day, Magna Mater, myth, mysticism, esoteric

473

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. ABSTRAKT NJË QASJE EKZISTENCIALE FESTËS SË DITËS SË VERËS

Festa e Ditës së Verës kremtohet gjithkund ndër shqiptarë. Depërtimin në thellësitë e njohjes së popullit shqiptar duhet ta nisim nga zhbirimi i botës së tij shpirtërore, plot figura mitike. Me orët, zanat, shtojzovallet njohja shkon te themelet e mitit të Magna Mater, si jehonë e kultit të perëndeshës anatoliane. Gjatë festimit të saj ndihet fryma dhe shpirti i miteve të lashta, ndërsa alegoria e realizimit të riteve qaset me realitetin e botës shqiptare të kohës. Te veprimtaria e ritit mbizotëron ideali i jetës, me prirje drejt reales dhe kombëtares. Ngjyrat lokale të festës së Ditës së Verës flasin për karakterin praktik të saj, ndërsa te konvencionalja dallon veprimtaria ekzistenciale. Rituali i festës së lashtë forcon lidhjet me natyrën, duke i sjellë njeriut, veçmas atij që jeton në qytet, plot hare, gëzim, gjallëri. Kultura popullore i ndihmon forcimit të identitetit kombëtar, sepse krijon lidhje me mistikën e festës, që është besim i besimeve ezoterike. Natyra e ruan njeriun të lirë, ndaj liria është një qëndrim ekzistencial. Shqiptari i lashtë ka vënë në themel të veprimtarive të veta çështjen e ekzistencës, që e beson si realitetin themelor të njeriut. Punimi do të synojë analiza mirfilli antropologjike, që hedhin dritë mbi jetën reale sociale në të shkuarën deri sot. Studimet tona etnologjike, duke u lidhur me realitetin e politizuar social në të shkuarën, kanë dhënë shembëlltyrën e rëndomtë të “hulumtimit të relikeve” që synon gjurmimin e mbeturinave të lashtësisë. Gjetjet do të jenë një qartësim i studimeve të deritashme etnocentrike, empirike, me lidhje të ngushta me historizmin si dhe me interpretimet e fjalëpërfjalshme. Studimi do të synojë të ngrihet te analiza antropologjike dhe sociologjike. Fjalë çelës: Dita e Verës, Magna Mater, miti, mistika, ezoterika

Introduction

Not a few times and not a little of the history of our people have seen as it was not ours. It is said that they have written to us that they envy us. Not a few times and not a few of its stages have written up and they do not want us ever, or as Gjergj Fishta generalizes: "n'mni t'shoshoqit kemi le - hatred of each other have arisen". I can not accept fully, although when I make a critical analysis of the key moments in our history once I find quite conclusions that contradict historical truth. Its echoes are prevented from growing normally, not knowing that we can not sow it out. Past have planted our fathers and it has flourished on us and me. Now if we are convinced that our history is written (so the documents proved genuine and not just say) and we are still without official story. By observing their maximum historical logic of "traditional Albanian resistance to survive" put us somewhere away

474

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. others singled us. Someone care to declare us different from others. It is true that our nation has its own identity, they are distinctive, but are like everyone else with whom our people have the same past, not least those nexus points coming from antiquity or antiquity. Our people fully conceived where we are and not had it easy. There is nothing to say that it makes it yours does not, nor foe. Neighbors in the recent past were frequently passing became jealous hostility. It is said also that it makes his, it does not even enemy. In many cases they are unable to requirements at the time. However were unable or was not closed in itself, as they mean. He quickly falls segregation in the eye is the basic element of our feature extreme individualism. By keeping critical attitude towards the past, does not mean to put black stain. Achievements should be assessed, identified weaknesses that need to restructure the perspective of our studies with the objective to compete with dignity at the regional level and beyond. Believing firmly in the ego really need to avoid nationalist trials. The object of our paper will be the embodiment of the myth of the ancient ritual in prehistory clot inside the Middle East that has managed to survive to our time and to us and not only. In the era antique oriental philosophy was filled with mythical beliefs that have live elements Sufi thought. (Kilic 2012) This clearly proved particularly popular beliefs of examples of popular imagination, legends, grotesque. Knowing better our popular culture, taking as activities that are obedient life like everyone else. Mehdi Frashëri has given its opinion on this way of understanding: "... to understand the events of today with all their reasons, no need to look past events on top of this people, continuing thread of past works past the saw cut, from the oldest times to the present day. In this journey of mind, displayed the psychology of nation that mastered events ". (Frashëri Mehdi, 1928) The Summer Day holiday celebrated everywhere among the Albanians. Starting from a rummage spiritual world will reach into the depths of the soul of the people knowing full of mythical figures. With classes, craft, sylph, goddesses of ancient myth was approaching foundations of Magna Mater, like an echo of Anatolian goddess worship. Myth has it his rite of celebration, where prevailing ideal of life. Local colors of Feast Summer Day talk about its practical character, while the conventional subsistence activity differs. Ritual strengthens ties with nature, bringing man, especially one who lives in the city, full of joy, joy, liveliness. Popular culture between ancient beliefs helps strengthen national identity, it creates mystique about the holiday. The Nature keeps Albanian man free, to freedom is an existential attitude. The ancient Alabanian has been the foundation of its activities the issue of existence, believes that as a basic human reality. Access to ante anthropological analysis sheds light on the real social life in the past until today. Our ethnological studies, linking up with social reality politicized in the past, have given ordinary image of "memorabilia research" aimed at tracing the ancient waste. Findings will be a clarification of the current ethnocentric studies, empirical, with close ties to historicism and literal 475

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. interpretations. Writing will target rises to anthropological and sociological analysis. Illyrians and their descendants are native to eastern Europe for about four thousand years. According to historical documents, their roots go much deeper in the mists of antiquity. From a small herding community in the deeper areas of the Balkans, Albanians grew in number and spread their settlements around the southwest of the peninsula. (Elsie R. 2000) New historical era put to the test many times. Invasions followed each other. The site of the Roman Empire Byzantine would occupy it. Under the Albanian history becomes more painful. A Byzantine emperor sells the right to go on the Adriatic Slavs. After starting the endurance of the Illyrian tribes of North following the game of life and death with them. When their weakened by centuries of extermination wars in the Balkans, drew to a close, it appears as a military force in the Ottoman Empire Balkan peninsula. In this regard, empire Albanians saved from extinction. With time and patience with the life they have in the blood, "and with luck", they take their place today among the nation states of Europe. In 1912 Albania becomes an independent state. Not the least of its geographical areas remained outside the political boundary. So far, communist state separately historiography, has blamed Europe for this injustice. More editions of documents proving that the primary role of the Albanians had. Under no less scholarly, most repeat each other, they have been deprived of everything but the bare essentials to keep the spirit alive. In not a few cases have been existential threshold. Writing gives Eqrem bej Vlora make this judgment: "The misery in which the Albanian people lived in the period of decadence, the inability to understand the art and beauty that is encountered in the affluent strata, not to give up the hamendësosh that at the time of the Ottoman feudal regime this nation has been one of the most fans, the most affluent and the most mighty of all the Middle East and the subsequent restructuring of his rule of life, social administration and turned it into a bunch of beggars initially and then in a "hodgepodge" semi kokëgdhenj arsimuarish and fools "(Vlora E. bay. ). Maxima above gives security that our people knew how to live life. Worked has accomplished. The store could educate high moral values having its traditional culture, which has been evolved over the centuries in "relative isolation conditions". It offers a surprising wealth of features. Until our time are brought figures of Albanian mythology, religions, communities, religious orders and sects that have been present in Albania, saints and holy men and women, who have played a role in Albanian beliefs, sacred sites and places of worship, calendar holidays, rituals and popular superstitions. Along with them have reached the docks and ancient folk customs, which are closely related to the world of beliefs and superstitions. Researchers agree that Albanian folk culture is today in a position interesting. On the one hand, as mentioned above, it is also extremely rich. 476

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Their traditional culture, with many elements of the beliefs that maybe are not found elsewhere, continues to be a gold mine for ethnographers and anthropologists. In some senses, the Albanian world is a living museum of the past. Popular culture in Bangladesh was organized so impoverished half a century of Stalinist dictatorship. During the time period 1944-1990 ideological adamantly tried to create "new man", which was formed only to communist-leaning should not inherit anything from his past before. Under the one-party state and propaganda, all pre-Marxist beliefs and habits were thought to challenge and threaten the construction of socialism and the power of the Party. With the motto fight back thoughts of the past was erased from the minds, hearts and souls of many Albanians beliefs. Fortunately that part of what has been lost in Albania is stored in more traditional cultures of the Albanian communities in Kosovo and western Macedonia. Ancient elements have been preserved over the centuries in Arbëresh settlements in Italy and Greece. It is time that this traditional folk culture of archived and investigated thoroughly and where revitalize conditions. Some achievements have been made over the years by native Albanian scholars who have recorded, cataloged and published important works, especially in Pristina Albanology Institute and the Institute of Folk Culture in Tirana. Recent years has increased the interest of foreigners but also for the international cultural institutions. Voices coming from so far we have a duty to feel, to hear, to understand and then to appreciate, as the Latin proverb recommends: Vox Popolum, vox Deum.

Analytical approach some calendar celebrations and Summer Day The Scottish writer Robert Louis Stevenson, one of the 26 most translated authors in the world, admired by not a few of the greatest contemporary authors, often remember the maxim: "The past me. The past is my story, my thoughts seeds sown in the past present". With the object of this paper will be the Feast Summer Day, descriptive writing away to think about this pagan holiday where looking emanate our ancient thought. Critical analysis must start with naming the ancient feast. Why it is called Feast Summer Day calendar, when in fact the popular feast is spring? This is because the solar calendar Illyrian / Albanian (and some other people), has only two seasons, Summer (Behar) and Winter. Seasons begin to equalize the night the day (equinoxes) in March and September and culminate extreme (solstice) in June, the day and night in December, when celebrated Mid-Summer and Mid-winter respectively. Summer Day celebrated everywhere and not only Albanians in Albania. Human memory is ancient and the man himself. Such celebration of ancient origin have come up in our time in the city of Korça: Llazoret, Rusicat, Carnival and Summer Day. They preserve their ancient core, but centuries have bedded monotheistic layers.

477

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. The region of Korca resident Christian community and Muslim him. Time stratification by type of beliefs could not eradicate the common origin and many of these ancient folk beliefs. The Llazore is a religious calendar feast with pagan origins. It comes from the monotheistic Christian antiquity but has wearing a new garment and has labeled it as a feast of St. Lazarus, denying and first name. The feast can fall in late March or April, according to the day of the Great Easter celebration. The lyrics of Llazore (from Lazarus) talks about the weather and convey health, weddings and employment. Sing this song to vulnerable women in the group that went from house to house and shop in the store, singing their song:

Even the weather, health, Llazore us keep to happy, With girls and married guys. Trap (so and so) desemno. That (so and so) pruno us, Fili trëndafiliko, Jare margarito.

The symbol of the ceremony was a puppet of thin tree branch about 30 cm. long, lined with fabric, making her dress adorned with embellishments. The female members of the group came in the chest. Stooge is female and looks echo of a pagan female deity. Rusicat celebrated 25 days after Easter Day celebration. It was celebrated in a house where the women gathered relatives and neighbors, and drank Rusicat wishing health. Water resources were part of the magic of expression conveyed in time. Girls and young brides gathered in neighborhood homes and collect flour, oil, sugar and sang:

Perpelugë small spoon, We sent Rusica For a handful of meal To make cake, Making pogace, Making wafer To bring to church Making nafor For Lord St. Koll. Qirje elejson.

With items collected preparing pancakes, serving the shit that's on the table of the house where they were meeting. Although some verses of the song have profanity, its symbol is associated with nature. Women like drinking Rusicat out in the backyard and take the cook mud by hand. Devise with a 478

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. female doll. Her hair resembled the shape of sunrays. Rusica took the name Mother of the Sun. Later reports put the bed a tile of baked clay and climb the hills of the city where the grave of the territory of the church. Overlay is monotheistic and popular meaning of the feast calendar is related to the spring season and perhaps cult and water resources. Looks like they are enjoying the magic leaving the drink Rusicat phraseological expression. Even the word rusica now we do not mean anything, but it kind of hides the ancient mentality. Carnivals. This ancient pagan celebration of spring is about. Then he added religious layers or elements of popular celebrations. Carnival in Korça associated with Lent which began after the Great Passover. Stopped eating meat for Christian believers. All items cooking dishes washed and placed aside. The arrival of spring vegetable consumption suggest, vegetables and fresh fruit or dried as needed after winter. In our day the celebration was moved from the last days of February or the first days of March in the days when the tourist season begins. Summer Day celebrated in Korca on the first day of March. Preparations to begin a few days ago. They gathered bunch of dried branches in the hills surrounding the city, the remaining kindling since autumn or broken by snow and long winter winds. Drawn from the cellars of houses pieces from old planks vat, pieces of leftover planks, broken chairs, mats and everything that should not and can burn me. The piling on a street corner waiting eve of the first day of March. Lady of the house occupied the dough and make cakes, summer weave camel hair yarn white and red, while the husband brought home from the bazaar dry figs. Christian residents add wine, while those Muslims but also add fruit juices and preserves various glycol, pekmez etc. In each outer gate of homes put a tree branch with the free-blown buds. Feast evening started at the end of February. Pile of items to be burned was placed at the intersection of two streets and torched. Race between neighborhood children had started. The sky of city streets shone from reflex of large fires. Children enjoyed more, whereas adults standing around. Roof reached when the young and the young people cross fire shouting "lice and fleas." I leave the dirt to override clean and healthy new day, the first day of spring is sunrise. Life experiences brought adage: "New Day, new luck". When out on the road remained coal fires lit, gather in their homes to attend the feast familisht. Oven baked carrot and string evaporated figs and other dried fruits leave their scent, but they were not affected. Mothers were tied Summer in the neck, hand and finger in children. All asleep with the dream of pagan magic. Summer removed on March 21, hanged on a tree branch or pink and accompanied by poetic verses:

Swallow sliders, Take this summer to red, Leads me along the sea, 479

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Bring me bread 'of health.

Breakfast the first day of March blissful dawn. Children gather kindling across the yard and brought in to the fire room. Faces were bathed receive food and a dogwood bud become stronger as its wood, but red in the face as the color of fruit of this tree to blossom and mature before last in this region with a continental climate. Their branches thrown into the fire to "sing" or "guide" luring songs of spring birds. Breakfast was the cake, olives and dried figs necessarily. The outer threshold of the house early clod of earth put grassland, issued a day earlier by lawns free from snow, to cut and uprooted with planes. (Zico V. 2012)

Summer, popular habit and Bektashi sect On March 1, in the villages and cities of the province of Korça, children and bachelors boys and girls were given a bracelet as a pendant, made of camel hair yarn spun red and white, a term that relates to the name of the season "wine", then things wine. Late Summer Day, girls leave them in tree branches or bushes. If the birds do get summer to nest, then thought that the girl will marry within the year. This custom is still preserved for all ages. The Bektashi believers usually give veroren two days later, on 23 March, the day of Sultan Novruz and put it in trees Turan Tekke, a village near Korça, or first remove the first swallow or stork. If you do not go out in the masjid, summer decided to remove a moment as a tree, when living in the countryside, or in trees, flowers or roses gardens of houses in the city. Day of Novruz or also called Sultan Novruz Day is a religious feast that is celebrated in Albania on 22 March of each year. Sultan Novruz feast marks the start of the new year, according to the Bektashi sect and coincides with the birthday of Imam Ali in the Kaaba. Novruz comes from Persian and means New Day, while the Sultan is the title of the top that shows the importance of this day. Sultan Novrus feast calendar has basically details Summer Day feast. Some of its new features have arrived in Albanian areas along with the Bektashi faith, XIIV-XV centuries. In Albania Sultan Novruz Day, the most important feast of the Bektashi, was enacted as a national holiday in 1996. Bektashi sect is located mainly in the south of the country, while it has a significant stretch in the territory of the Republic of Albania. The Bektashi are also prevalent in Kosovo and Macedonia. Besides those Sunnis constitute Albanian Muslim population. Day of Novruz is celebrated in other countries of the Muslim world, a day ranging from 20 to 26 March as Afghanistan (March 21); Azerbaijan (20 to 26 March, 7 days); Georgia (March 21); Kyrgyzstan (March 21); Kosovo (March 21); Iraq, de jure in Iraqi Kurdistan, (March 21); Iran (20 to 24 March, five days for the entire population and 14 days for schools and universities); Kazakhstan (21 to 24 March, 4 days);

480

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Tajikistan (20 to 23 March, 4 days); Turkmenistan (20 to 23 March, 4 days); Uzbekistan (March 21); Turkey etc.. For this celebration of our greatest national poet Naim Frashëri said:

Today is a new day Weather rolling, Born Summer Day, born warmth, Was born Ali, born Lord himself.

The feast has a special meaning for all believers Bektashi. Ancient couch added this layer of Islamic monotheistic faith. It is the day of Imam Ali, the Prophet Muhammad groom, the right wing of the Prophet. Therefore this feast day Bektashi represents a remarkable and blessed year. He was born on March 22.

Essence pagan holiday Summer Day Faith ancient Neolithic era was filled with antique other popular beliefs. Worship of the sun, the main one in mitraism, a Persian belief was widespread in pre-Christian Roman Empire. "Mitra was the soul of heavenly Light, which disappeared darkness and gives us life and fertility". After his, the manikeism (dual faith between God and Satan, but refuses to be a follower of Jesus) the mitraism inherited from its core doctrine antagonistic powers of light and darkness, symbolizing God and the Devil. (Pipa A. 2002) Thus the celebration of the Day of Summer are followed elements of these beliefs. Their magic dictated residents to celebrate with deep emotions. Summer Day was the beginning of the year, according to the calendar very ancient Albanians, many centuries before Christianity was born. It was celebrated on March 1 the Julian calendar, the first day of the new year (according to the Gregorian calendar or calendar ala Turk, March 14). It was and continues to be a pan-calendar holiday that celebrated both the north and the south, but with different shades, according to the region. Celebration calendar came to our lands with the Aryan tribes who came to Europe. (Frashëri s. S.) Aria was between Khorasani province and city of Herat. Now these two points are located in two countries, Afghanistan and Pakistan, but in ancient times were a geographical unit. Environment gave its name to the inhabitants were called Arians. At first they appeared some basic elements of civilization. Climate and geographic location appropriate "helped them develop intelligence and ability to adapt." He left and formed villages and nomadic life dealing with agriculture, farming and hunting already. By increasing agricultural production possibility was added to the population of this tribe. In search of other lands were divided into tribes of nomadic inhabitants deterring other being located there eventually. Migration and differentiation process lasted for centuries. By the time they 481

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. fell not only in East Asia, also came to the shores of the Black Sea. From there broke the banks of the Danube. Aryan tribes thought to have lived in the Caucasus. Thus continued moving towards the North, West and East Europe. According to his hypothesis was formed nations and nationalities in Europe: Celts in the north-west, south-east Pelasgians, Teutonia in the center and skit in the north-east and east. All peoples who speak languages that have this origin included in the Indo-European language family. Summer Day has been associated with the first day of March. In antiquity, March was the first month of the year. As is known, in Western Europe, the Julian calendar was implemented in his place until he decides Gregorian calendar. In today's Albanian tradition still preserved traces of the Julian calendar. Calendar year should start to March in order in the seventh month of the calendar year to be September, October eighth, ninth and tenth November December. Such names have remained though, by 15 October 1582, at which time the Gregorian reform went into effect, they are respectively nine months, tenth, eleventh and twelfth. This pagan holiday could better resist overlay of religious beliefs in Elbasan and its suburbs. Since ancient times, the temple of Summer Day, has been in town

Elbasan. Genesis celebration calendar takes in the Zana of Çermenika shrine, built on the outskirts of the city of Elbasan, which was the goddess of hunting, forestry and nature. According to legend, this fairy emerge from its chapel one day of March (March 14 then). The inherited generation after generation folk calendar feastas today identified themselves Elbasan. Summer Day is taken from Arbëreshs of Italy, Arbneshs of Dalmatia and Aravanitas of Greece proving its ancientness centuries. Celebrated especially by citizens (or Skampa the ancient Valm), Elbasan today's (Turkish, el - ground + basan - violated; coat violated, touched) on 14 March. The feast recently has become a national day of rest. Today lighted torches at the tops of mountains and hills. In many provinces made hay fires (juniper), relating snakes (thought to have closed lethargy), outsourced knit summer, outdoor walks, families gather tribes, because it is the day that evoke prosperity. As the celebration marks the end of winter and beginning of summer all rites performed by the Sun Fire ignition. Traditions say that the night before the Day of Summer, Elbasan people quickly gathered in their homes to celebrate together with relatives this holiday prologue. Awakening at dawn and become seniors, early in the morning, open the door of the house for generosity, take shtamën and as filled with fresh water brought into the house with a green turf, they pull out a lawn near. While young fertilizes olives, figs, oranges and lemons near the home. Lunch this day admitted in nature and accompanied by humorous joy. In Elbasan celebrated Summer Night, the last night before the coming of the Day of Summer. Evening meals were plentiful: cock meat, turkey meat, beef cattle, ballokume and other cakes. On this night residents of Elbasan

482

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. congratulate each other to be as long and happy. In Christian families lacked not even alcoholic beverages, mostly wine or brandy, which produce them. Summer Day is known as the feast of all Albanians, but Elbasan and the ballokume are her heart. Recently went and stood in the temple of Elbasan holiday. It should be emphasized once again that simply opens March 14 weeklong festival of fertility and rebirth of nature, leading to 21 March, which is the Day of Summer solar calendar. Aiming at such a day, each province according to its under climate sets a date. Local climate is having the last word and this is necessary for recognition of the area, after the celebration is organic and not artificial. For this reason and manner of celebration varies according to the region, which gives its beauty and feast festival Summer Day nationally.

The symbolism of the Day of Summer From a historical standpoint, Summer Day in the Neolithic era begins bringing up the elements in our times of antiquity or even earlier. Exfoliation monotheist who are interfering in late. Geographically, it was celebrated by all Albanians, in cities and villages, in the Highland area, at home or in exile. The fact that the celebration of the Day of Summer is also made from Arbëreshs (as much as some authors have called "Arbëresh feast"), is evidence of spread early among Albanians.

Summer Day symbolized the revival of nature. Traditionally emergence from winter accompanied with a balance, especially for livestock. As far as the everyday language of the Albanians, especially remote areas isolated during the winter, was customary for people to ask each other: "Did you pass the wine?", Or "The summer brought?" (as cattle?) etc.. So "go out in the summer" meant to survive, to come that day to congratulate (Summer Day) with people and livestock. The summer season symbolized the good, blessings, prosperity, light, joy, life. All this was the antithesis of winter, cold, endless difficulties and problems caused by it in terms of livestock - agricultural societies. Here are some words flying like to illustrate this idea: "It's like summer", "There's a little guy like summer", "May your life summer / Behar", "It looks boost orphaned summer life it","It was done summer work "(the led's healed)," I not cried summer which went, not to cry the father" etc. Traditionally Summer Day pilgrimages made to the highest peaks of the Albanian mountains on the top of Tomorri, Çika, Gramoz, Korab, Deja, Kruja, Dajt, Gjallica, The tip of the Iron etc.. This, to be closer to the Sun God, Giver, before whom prayed for prosperity throughout the new year. Even their worship of their god "Sun", Albanians perpetuated by the name "Sunday" (like the English), unlike other European nations, who have called the Lord's Day.

483

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. To what extent Summer Day is a celebration of sound (around) Albanian? At least to the extent that it (referring prof. Kristo Frashëri), has been an integral part of our ethnic identity. When we say we think Summer Day goes to Elbasan. Over the centuries Summer Day was fading. Remained rite of the feast being erased almost completely its magic. Elsewhere it was not completely forgotten the most celebrated, some added layers monotheistic religion, and in Elbasan it was not ever fade. Elbasan, yet very different from the rest of Albania, is where Summer Day felt and experienced in the fullest sense of the word. Significant part of this symbolic the ballokume (Turkish: bal-honey and lokum-pleasure, dessert) is characteristic only dessert in Elbasan becoming synonymous Summer Day. There is a special formula cooking, known only in this city. Pagan celebration calendar has its ritual in Elbasan. Rites are inherited from generation to generation. Once vows addressed the sun god or later Diana. The first phase is preparatory. Start by gathering the necessary food stocks for Summer Day. The second phase is the Summer Night, which starts on March 13 evening with the fire. The third phase is Summer Day breakfast, which starts on March 14 and the fourth phase, the last, followed by outdoor picnic Summer Day at noon on March 14. On the eve of the Summer Night, every house of this city is filled with a special joy. Outer gate of the house decorated with flowers and green buds, which symbolize the introduction of grace and nature. During this night, relatives, friends of friends, but also come from other places, sing old songs, accompanied by the renowned cuisine of Elbasan. Some of the food, which is not found elsewhere, are: the pistil pans, casserole yogurt (Elbasan ceiling), kabunia, stew, rooster meat, turkey meat, etc.. Residents of Elbasan waking up early on March 14 with a special devotion to open the door to enter the best of today and yesterday out of evil.

Bread of swine Wash eyes with summer flowers, with purple, with karakafte (type of flower) and then drink water "pork bread", which is a tuber that lies beneath the earth in the forests and green areas. Water in the "bread of swine" symbolizes a year of healthy and prosperous land products. Another habit that preserved to this day, is cooking the eggs the night of 13 March and washing the eyes with water boiled egg in the morning of Day of Summer. In addition, relates that day at "summer" that removed when sees the swallow first. It is cast in hell that I got to swallow nest. On March 14, Elbasan pilgrimage back to the epicenter of the celebration. Mystic feast has an impact on everyone.

Summer Day celebrated everywhere inhabited by Albanians

484

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. In Lezha Summer Day ignite fires to give purifying force of the sun in the courtyard gardens. From women become magical rites against other human pest, predatory (Father B. Palaj). Some water droplets on your face when you open your eyes and see the first flowers of summer on the pillow. This is the awakening of a child in villages of Tropoja in Summer Day. Mothers who wake up early as usual to perform household chores, collect flowers, leaves and grass. These then carefully cast on the faces of children and on the pillow when they sleep yet. Children throughout the day pluck juniper and combine them in one place in the form of haycock. Despite the date change from what has been formalized in the calendar, there symbolizes March 22 Summer Day. Juniper was burned with fire in the evening and children cry, sing and dance around the flames higher. This season in Tropoja gathers crowds Luzha village where people still superstitious seek help and success by monumental tombs or stones. The large and small travel miles in mountainous terrain, to be brought around them. Skrapar and Lushnja. Summer symbolize the purity of the soul and health. After ending their timeline thought a wish and then two color yarn with wool camel jump on a blackberry or rose. On this day children go door to door singing the song of Summer Day, while you are given as gifts of colored eggs, which break through their heads. Cooking Skrapar typical for this feast is anak (pie) with nettles. Juniper was burned with fire in the evening, to make as much smoke. Smoke farewell to the old and evil, while the children sing and dance around the fire in the presence of adults. Kosovo and Macedonia celebrates Verëza Day (Small Summer Day). It is celebrated in the province of Opoja with 19 Albanian villages, over 1,000 meters high above sea level, in the municipality of Sharr, as well as in other localities of Prizren, in southern Kosovo, according to an ancient tradition, similar to Summer Day in Elbasan. Exits are part of the celebrations of youth and women in village squares, in the mountains, the first collection of flowers, dancing and singing, igniting fires and special dishes. In these parts of the developing animal husbandry, among meats that are raised in mahogany and the sacrifice lamb. This celebration is done with the belief that Verëza Day brings luck, health, prosperity, rejuvenation of human love. Rites associated with the awakening of vegetation, gjallimit and transition from winter to spring. Gostivar, Karshiaka, Kicevo, Skopje. Pagan spring equinox, called Summer Day, knocking on 14 March. The transition from one season to the next remains one of the holidays that Albanians continue to celebrate in different shape and size. Somewhere less somewhere more tradition continues. More villages and some cities, such as Gostivar, Karshiaka, Kicevo, Skopje and others are some of the areas most celebrated. Family outings to parks and other tourist spots are one of the most popular activities. In Skopje the preferred destination is fortress of city. 485

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. The feast menu has traditional small cooking for these areas, specialty of baked dough saci, sleep, as well as some types frosting. Typical for this day are the attendees of the "best places", ie caves known for healing effects and lucky. Visit different caves as: Cave of Vërtekica, or even what the Red Water. It is believed that its washing water, especially on summer days, bring fertility and good luck for girls and women, health for children.

Discussion As proof, here are two descriptions are bringing understanding and Summer Day celebration one for the southern regions, one for the northern highlands. Faik Konica, termed so this feast: "Summer Day is the day in which our ancestors, when Christianity was born s`kish, celebrate with the old Greeks and Romans gods of flowers, the willows. When melting winter, when summer approaches smiling, thin and long as Botticelli painting, the human heart is removed from a burden, enjoys a calm, sweet bliss. joy in this our ancestors felt a duty, t`u pray to gods that brought these mirësira. daubed and just who call hiroshe feast Summer Day... ". According to the great writer, this is a celebration of our old race. "It does not harm the man, bring home pure joy. At a place where the life of the offspring is so sad, djelmuria and girls have a rare occasion for laughter. For the largest, has Summer Day a poetic taste, exquisite and rare ... ", writes Konica. It is important that this holiday is common for Romans and Greeks. Also, it is ancient, the ancient Greek and Roman cultures, which speaks for its precocity before these cultures. The facts leading up to the time when their ancestors were in line environment before you migrate to north-west Description of the second, which speaks for the celebration of the Summer Day from North Highlanders, by Father Berdardin Palaj have: "House to house in the days of summers, join family members around the fire to connect with witches, ... all pest animals: serpent not to take, rabbit not to eat the bean and cabbage, the bird theme for the theme of earthworms ated not to damage the field. Three days before the wines must sift hide, sieves, with clear crawler springs, so as not to saw these items no house slave, though otherwise unrelated thing. These days always fall among the first days of March. After dinner, all members of the house unite around the flames. The landlord gets a black wool yarn, string connects to a hub says these words: "Connect Lord, last night and summer day! I bit and the Lord more! Yes connect witches. "So repeat this action for each pernicious spirit soul, disease, worms and hills that wants to connect ". This description speaks louder about the magic that convey this holiday. Items for agricultural production, capture and fountains, firewood indicates its connection with infertility, water and resources, the sun.

All these are the number of magic and the number of feast appears in the plural. Later they were replaced by elements of popular celebrations and

486

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. more were added later monotheistic religious stratification. It has reached our time has elements of all these epochs.

Conclusions Proposal These relics of antiquity income help to see the origin of this belief manifested as pagan feast somewhere, but with layers of monotheistic religions elsewhere. Archaeological findings to bring rich content to rummage in their ancient history. At Butrint of Saranda found monument Deas of Butrint and in some countries in various forms monuments Goddess Dardan. Goddess of Butrint for Apollos head with idealized features, praxitelian school work. Marble head of a man who is in a woman's body. With that we think Summer Day festivities associated with maternal worship will stand the Goddess Dardan. Analysis of symbols and iconography of monuments dedicated Goddess Dardan provides opportunities for the study and understanding of the functions and role of the goddess Dardan Dardan and wider society. Multiplicity of functions that were attributed to the goddess in a timely manner proved to Summer Day celebration with cock and lerth (wild garlic) symbol. This relates to custody in early Neolithic Great Mother (Magna Mater) witnessed in Kosovo since the Neolithic era. Seen in this light, it seems the successor of worship goddesses native Great Mother, the function of soil fertility and, subsequently, the universal plleshmrisë. Similar records of this cult are also to other Illyrian goddess. Celtic goddesses Epona has close ties with the Great Mother, expressed through soil fertility attributes (whole grains, fruits and bread). Goddess Dardan appears as hy resources, thermal waters and forests. Presence of cock near the Goddess Dardan has apotropeik function, ie protection from the evil general. In the region of Korca, to St. George, derivative Summer Day, have slaughtered rooster, as ritual magic. Analysis of attributes separately and the compositions of the monuments dedicated Goddess Dardan enabled recognition of the goddess functions at different times. It enabled the creation of a general overview of the journey of faith and religion dardan. Thus, it can be said that belief in Illyrian territories of Dardania went through similar steps of development as well as to many other people. This was the general features and antique prehistory. Thus the cult of animals and he solar (sun), was transformed into an anthropomorphic belief and politeistik. Animism and later stages of development totemism come dardan confidence in prehistory. (Shukriu E. 2004) Become the spirit the wood placed at the door of the house, the lawn pieces bring home. The blood of sacrificial animals dispersed after assurance that life gives residents of the house but also plants, livestock and property in general will be under his protection. The elements of animism, that means belief in supernatural forces and magic of reincarnation actions of these 487

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. forces, represented in the accompanying symbols of the Goddess, as cock that seems to have been the animal that was sacrificed these forces.

Traces of totemistic phase, the deities in the form of animals or celestial bodies, we find the symbol of the cock, which has been an attribute of ancient Goddess and heavenly bodies (sun). Divine anthropomorphism or polytheism is the stage that took place in antiquity for the IV century Illyrian. Analysis of envy monument that represents Goddess Dardane helps teach that faith is polytheistic monotheistic open the way. Since the launch of Christianity in the lands of polytheism and monotheism Dardanian coexisted for a time until the III century. Monotheism embraced beyond the IV century, but it was time to feast vnedos to be followed from generation to generation. Analysis functions Goddess Dardan raises the issue of the fundamental role of women in society Dardan, namely the importance of the feminine principle in this society, for which there is no written sources. It must be said that the dominance of the female principle, as a continuation of the cult of the Great Mother, the phenomenon is not unknown in ancient societies.

BIBLIOGRAPHY AND REFERENCES

1 Elsie R., Albanian Lexicon of popular culture, books Skanderbeg, 2000. 2 Frashëri Mehdi, Albania and shqipëtarëvet History, Vol. I. Vlora, 1928. 3 Frashëri s. S., Camus-yl-alam, cild II, s. 164. 4 Kilic ME, Sufi poetry and poetics poezia- sufike Ottoman Pristina-Skopje- Tirana, 2012. 5 A. Pipa, poetry and poetry of Camaj, Tirana, 2002. 6 Shukriu 24 E. Kosovo, Pristina, 2004. 7 E. Bey Vlora, Memoirs 1885-1925, edition III, Tirana. 8 Zico V., and memories Korça- City, 2012.

488

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

MODERNITETI DHE IDEOLOGJIA NË TEKSTET SHKOLLORE TË PERANDORISË OSMANE (-Shqipëria dhe shqiptarët në tekstet e shkollave osmane-)

Dr.Hasan BELLO Qendra e Studimeve Albanologjike, Instituti i Historisë-Tiranë

ABSTRACT

MODERNITY AND IDEOLOGY IN THE TEXTBOOKS OF THE OTTOMAN EMPIRE (-Albania And Albanians İn Ottoman-School Textbooks)

In school textbooks and literature of the Ottoman Empire observed that reflected all stages of modernization and the official ideology of the time. So in the Tanzimat period (1839-1876) in textbooks and school programs devoted to identity important Ottoman Empire subjects. This policy was in line with the policy of establishing imperial identities were being followed in this period the European countries. In the second stage, which covers the period of Sultan Abdylhamidit II (1876-1909) in textbooks and school programs take place panislamiste ideology as the unifying element of all the peoples of the Empire facing nationalist currents (Turkish, Arabic, Albanian, Kurdish, etc.) that in addition to their normal development as a result of historical circumstances, driven by European countries, such as diversion and pressure on the centralized policy Abdylhamidit II. In the third stage, which covers the period after the promulgation of the constitution of the second (1908) in school textbooks and literature of the Ottoman Empire gets more and more important policy of building national identity. A separate location in relation to the specific weight that occupied within the Empire, the Ottoman occupied in textbooks the history of Albania and the Albanians.

MODERNITETI DHE IDEOLOGJIA NË TEKSTET SHKOLLORE TË PERANDORISË OSMANE

(-Shqipëria dhe shqiptarët në tekstet e shkollave osmane-)

489

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Në tekstet shkollore të Perandorisë Osmane vihet re se janë pasqyruar të gjitha etapat e modernizimit dhe ideologjia zyrtare e kohës. Kështu, në periudhën e Tanzimatit (1839-1876) në tekstet dhe programet shkollore i kushtohet rëndësi e madhe identitetit osman të nënshtetasve të Perandorisë. Kjo politikë ishte në përputhje me zhvillimet e ngjashme të ndërtimit të identiteteve perandorake që kishin filluar të ndiqnin në këtë kohë edhe shtetet europiane. Në etapën e dytë, e cila përfshin periudhën e Sulltan Abdylhamidit II (1876- 1909) në tekstet dhe programet shkollore zë vend ideologjia panislamiste si element përbashkues i të gjith popujve të Perandorisë përballë rrymave nacionaliste (turke, arabe, shqiptare, kurde, etj…) që krahas zhvillimit të tyre normal si rezultat i rrethanave historike, nxiteshin edhe nga shtetet europiane si diversion dhe presion ndaj politikës centralizuese të Abdylhamidit II. Në etapën e tretë, e cila përfshin periudhën pas shpalljes së Kushtetutës së dytë (1908) në tekstet dhe literaturën shkollore të Perandorisë Osmane merr rëndësi gjithnjë e më të madhe politika e ndërtimit të identitetit kombëtar.1 Një trajtim pak a shumë të ngjashëm lidhur me këtë trajektore kishte bërë që në vitin 1904 edhe një nga themeluesit e nacionalizmit turk, Yusuf Akçura (Jusuf Akçura)*. Në një seri të gjatë shkrimesh të botuara në gazetën “Türk” (“Turk”) që aso kohe dilte në Kajro, ai shkruante se në periudhën e Tanzimatit ishin bërë përpjekje për të krijuar popullin osman, në periudhën e Abdylhamidit II popullin islam dhe se pas kësaj periudhe kishte filluar krijimi dhe ndërtimi i një identiteti të ri kombëtar, atij turk.2 Në periudhën e Tanzimatit përveç festave me karakter fetar si ditë pushimi ishte edhe data e hipjes në fron të sulltanit, ndërsa në periudhën e Abdylhamidit II u shtua si ditë pushimi edhe ditëlindja e tij. Ndryshime

1 Mehmet Ö.Alkan, “Osmanlı Imparatoluğu`nda Modernleşme ve Eğitim”, TALID, 6 (12), 2008, s.13-14. *Yusuf Akçura (1876-1835) një nga themeluesit dhe teoricienët më të njohur të nacionalizmit turk. Autorë i disa librave dhe artikujve mbi këtë tematikë. 2 Këto teza dhe shkrime ai i përmblodhi në librin e tij të njohur Üç tarzı siayaset, Istanbul, 1912. *Osmanët e Rinj (“Yeni Osmanlılar”) janë pararendësit e Turqëve të Rinj ose xhonturqëve. Kjo shoqëri gjysëm ilegale u themelua në vitin 1865 nga një grup intelektualësh osmanë të cilët nën shembullin e Revolucionit Francez dhe zhvillimeve politike e kulturore në vendet europiane mendonin se, P- Osmane mund të shpëtonte vetëm duke u demokratizuar. Një kërkesë tjetër e tyre ishte shpallja e kushtetutës dhe drejtimi i vendit nga një grup individësh të përzgjedhur siç ishte parlamenti. *Namik Kemal (1840-1888) mendimtar dhe shkrimtar osman me origjinë shqiptare i gjysmës së dytë të shek.XIX. Autor i disa veprave letrare dhe teatrale që kanë lënë gjurmë në historinë e letërsisë osmane. Në veprat e tij kultivohet dashuria për atdheun osman. Ai njihet gjithashtu edhe si një nga përfaqësuesit më të njohur të lëvizjes së Osmanëve të Rinj. 490

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. thelbësore ndodhën sidomos pas Revolucionit Xhonturk të vitit 1908 kur në kalendar u shtua si festë kombëtare edhe dita e shpalljes së Kushtetutës, ndërsa në tekstet shkollore u futën koncepte bashkohore të sistemit politik dhe shtetit kombëtar, si: atdheu, populli, shteti, kushtetuta, parlamenti, zgjedhjet, legjislacioni, sistemi gjygjësor, etj. Zyrtarisht tekstet e para shkollore mbi historinë dhe gjuhën osmane filluan të shkruheshin në vitin 1850. Në periudhën e Tanzimatit në shkollat osmane bëhej përpjeke që brezi i ri të edukohej me dashurinë për “atdheun osman”. Koncepti “atdhe” (“vatan”) në literaturën shkollore të Perandorisë Osmane i përket kësaj periudhe. Ky koncept shumë shpejt do të bëhet një nga temat më të parapëlqyera dhe më të debatueshme nga Osmanët e Rinj (“Yeni Osmanlılar”)*. Një përhapje të gjerë në masat e popullsisë dhe tek shtresa intelektuale e Perandorisë Osmane ai do të gjejë sidomos nga vepra teatrale e Namik Kemal-it* “Vatan yahut Silistre”, subjekti i së cilës fund e krye përshkruhet nga patriotizmi romantik. Sipas shumë studiuesve të historisë së letërsisë osmane kjo vepër është botuar në dy versione. Në versionin e paçensuruar të shtypur ilegalisht pjesa teatrale mbyllet me fjalët “Rroftë Atdheu. Rrofshin Osmanët” (“Yaşasın Vatan. Yaşasın Osmalılar”), ndërsa në botimin zyrtar ajo mbyllet me urime drejtuar sovranit “Rroftë Sulltani! Rroftë Sulltani” (“Padişahım Çok Yaşa! Padişahım Çok Yaşa”). Si rezultat i ndikimit që kjo pjesë pati kur u vu në skenë, Namik Kemal-i u internua, ndërsa vepra e tij u ndalua, për shkak se ajo tentonte të zëvendësonte dashurinë dhe bindjen ndaj sulltanit, me dashurinë për atdheun. Tek Osmanët e Rinj koncepti “atdhe” (“Vatan”) sinjifikohej me kërkesën për miratimin e Kushtetutës dhe hapjen e parlamentit, të cilat në thelb e kufizonin pushtetin e sulltanit dhe automatikisht e kthenin Perandorinë Osmane në Monarki Kushtetuese. Duke nisur nga viti 1880 në sistemin arsimor osman lëndët e besimit fetar morën rëndësi të madhe. Në programet dhe në tekste shkollore tani e tutje filloi të propogandohej politika panislamiste. Kjo për shkak se nga shkollat në të cilat lëndët shkencore-pozitiviste ishin futur që nga koha e Tanzimatit po dilnin çdo ditë e më shumë kundërshtar të regjimit. Prandaj, Abdylhamidi II u përpoq që sistemin arsimor osman ta përdorte në funksion të politikës së tij panislamiste, për të formuar nënpunës të lidhur me sulltanin dhe me islamin zyrtar. Ndërkohë që shtresa e dijetarëve (ulematë) u la jashtë këtij sistemi. Një dukuri e tillë nuk ishte specifike vetëm për Perandorinë Osmane, e njëjta gjë ishte duke ndodhur edhe në perandoritë fqinje dhe shtetet europiane. Kështu, duke nisur që nga viti 1884 Car Aleksandri i III e kishte shtuar numrin e orëve fetare në shkollat ruse.3 Nga një vështrim qoftë dhe i përciptë i teksteve osmane vihet re se çdo epokë ka lënë gjurmët e saj. Në kapakun e botimit të dytë të tekstit shkollor “Gjeografia osmane” (“Coğrafya-yı Osmani”) theksohej rëndësia që Sulltan Abdylhamidi II i jepte arsimit dhe se çdo “mrekulli industriale” që po

3 Robert Gilda, Barricades and Borders Europe 1800-1914, Oxford: Oxford University Press, 1987, p.352. 491

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. ndodhte brenda Perandorisë në këtë periudhë ishte rezultat i sistemit arsimor të ngritur prej tij.4 Në parathënien tekstit “Ruajtja e Shëndetit” (“Hıfz-ı Sıhhat”) autori e quan Sulltan Abdylhamidin II si sundimtarin më të lavdishëm dhe më të drejtë të kohës.5 Në tekstet shkollore përgjithësisht ushqehej fryma e tolerancës fetare. Kjo për shkak se në Perandoria Osmane kishte edhe nënshtetas jo-myslimanë, të cilët që nga koha e Sulltan Mehmet Fatihut II (vitet) njiheshin si komunitete më vete (milete). Fëmijëve myslimanë u ndalohej që të kritikonin fetë e tjera dhe në vend që t`u mësoheshin “gabimet” apo “mangësitë” e tyre, u mësoheshin urdhëresat, ndalesat dhe monoteizmi i pastër islam.6 Në periudhën e Abdylhamidit II superioriteti i qytetërimit perëndimor nëpër tekstet shkollore kishte filluar të pranohej haptazi. Në tekstin “Gjeografia e re” (“Yeni Coğrafya”), në kapitullin ku trajtohej kontinenti europian, autori i drejtohet nxënësve me fjalët: “Siç e shikoni edhe në hartë, megjithëse kontinenti europian krahasuar me katër kontinentet e tjerë është më i vogël, përsëri ai është më i qytetëruar. Popullsia e tij krahasuar me popullsinë e kontinenteve të tjerë është më e përparuar në shkencë, art dhe tregti”.7 Por nëse nga një anë atyre iu sugjerohej që Europa dhe shoqëria pernëndimore të merreshin si shembull për përparimin që kishin arritur në fushën shkencore dhe teknologji, nga ana tjetër iu bëhej thirrje që të bënin kujdes për të ruajtur zakonet dhe traditat osmane, veshjet dhe moralin islam.8 Në kuadër të politikës panislamiste që ishte kthyer në doktrinë zyrtare të shtetit osman, në tekstet shkollore si sulltani më i lavdishëm nuk cilësohej më Sulltan Sulejman Kanuniu (1520-1566), por Sulltan Javuz Selimi (1512- 1520) sepse ky i fundit kishte qenë i pari që kishte transferuar qendrën e kalifatit nga Bagdati në Stamboll dhe, e kishte pastruar Anadollin nga shizmi duke e sunizuar.9 Besnikëria dhe bindja ndaj sulltanit në tekstet shkollore konsiderohej jo vetëm si detyrë patriotike, por edhe si obligim fetar për çdo shtetas osman. Qëllimi kryesor i sistemit arsimor mbi të gjitha ishte edukimi dhe përgatitja e kuadrove besnikë ndaj sulltanit e kalifatit.10 Krahasuar me

4 Ahmet Celal, Coğrafya-yı Osmani, Istanbul: Mekteb-i Harbiye Mat.,1316 (1900). 5 Besim Ömer, Hıfz-ı Sıhhat, Istanbul: Karabet Mat.,1318 (1902), s.1. 6 Ali Tevfik, Yeni Coğrafya, Istanbul, 1305, s.18. 7 Azmi, Yeni Coğrafya, Dersaadet: Kasbar Mat, 1314, s.58. 8 Ayşe Sıdıka, Usul-ü Talim ve Terbiye, Istanbul: Alem Mat, 1313, s.46. 9 François Georgeon, Sultan Abdülhamid, Istanbul: Homer Kitabevi, 2006, s.228. 10 Namik Sinan Turan , “Osmanlı Toplumunda Modernleşme ve Eğitimin Ideolojik Dönüşümüne Dair Gözlemler”, Folklor Edebiyat, Ankara 2008, c.14, sy.55, s.123. *Shkolla juridike hanefite është një nga katër shkollat juridike të islamit suni. Kjo shkollë është themeluar nga juristi i njohur Ebu Hanife (v.767) dhe përfshin një sër rregullash të praktikimit të fesë islame më shumë të përshtatshme për zonat 492

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. periudhën e Tanzimatit ku vihej re një lloj liberalizmi, në epokën e Abdylhamidit II në tekstet shkollore të Perandorisë Osmane iu kushtua rëndësi e madhe përhapjes së sunizmit e sidomos shkollës juridike hanefite*. Në disa tekste shkollore tani bindja dhe besnikëria ndaj sulltanit konsiderohej si “vacib” (obligim fetar pothuajse kategorik),11 e në disa të tjera si “farz” (obligim fetar kategorik).12 Pas Revolucionit Xhonturk të vitit 1908 partia “Bashkim dhe Përparim” u përball me një nevojë më të madhe se sa regjimi i vjetër që t`i shpjegonte popullit të mirat që sillte Kushtetuta dhe sistemi parlamentar. Prandaj, krahasuar me periudhën e mëparshme, tekstet shkollore osmane iu nënshtruan një kontrolli akoma dhe më të rreptë. Ato fillimisht u spastruan nga të gjitha simbolet e ideologjisë panislamiste të epokës së Abdylhamidit II; fjalët lavdëruese që shkruheshin për sulltanin tani u hoqën; ndërsa nga njëra anë ngrihej në qiell regjimi kushtetues, nga ana tjetër kritikohej ashpër Abdylhamidi II, i cili kishte shfuqizuar kushtetutën dhe kishte shpërndar parlamentin. Një dukuri tjetër që vihet re në tekstet shkollore të kësaj periudhe është edhe fakti se, ngjyrimi fetar tani zuri të zbehej dhe të zinte një vend gjithnjë e më të vogël se më parë. Në ndonjë tekst, indirekt ose duke përdorur një gjuhë të kujdeshme kishte filluar të mbahej qëndrim kritik ndaj sulltanatit dhe të propagandohej se republika ishte një formë më e përparuar se monarkia. Megjithatë, duke pasur parasysh rrethanat politike, kur pjesa dërrmuese e popullsisë ishte e lidhur prej shekujsh me dinastinë osmane e sulltanin bëhej kujdes që kjo të mos ngjallte reagimin e masës myslimane. Po në të njëjtin tekst ku vlerësohej forma republikane e regjimit ishte vendosur edhe një tregim në të cilin djali pyeste babain nëse kjo formë do të zbatohej edhe në Perandorinë Osmane. Përgjigjja ishte tej mase interesante, sipas “babait” ky regjim politik ishte i pamundur të zbatohej në Perandorinë Osmane. Në radhë të parë për shkak se kjo perandori përbëhej nga kombe të ndryshme, të cilët do të kërkonin që presidenti i republikës të ishte nga kombi i tyre dhe në radhë të dytë për shkak se ky shtet ishte themeluar nga dinastia osmane, e cila kishte sakrifikuar shumë dhe i kishte shërbyer prej shekujsh këtij populli. Prandaj, autori i këtij teksti konkludonte se shteti osman nuk mund të bëhej republikë.13 Në përputhje me zhvillimet politike që ndodhën pas Revolucionit Xhonturk në tekste tani theksohej kontributi i ushtrisë në realizimin e revolucionit dhe hyjnizohej roli i kushtetutës, duke e barazuar atë me lirinë. Koncepte të tilla si: atdheu, kombi, shteti, kushtetuta, parlamenti, zgjedhjet, ligji, gjykatat,

urbane. Në Perandorinë Osmane kjo shkollë ishte përcaktuar edhe si linjë zyrtare. 11 Ahmed Ziyaeddin, Vesitü`n-Necat, Dersaadet: Şirket-i Mürettibiye Mat, 1317, s.5-6. 12 Ahmed Cevdet, Eser-i Ahd-ı Hamdi, Istanbul: Matbaa-i Amire, 1309, s.26-29. 13 Ali Seyyidi, Musâhebat-ı Ahlâkiye, Istanbul: Şirket-i Mürettibiye Mat, 1332, s.24. 493

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. etj., të cilat më shumë se sa perandorake ishin karakteristike për shtetet kombe ishin të pranishme kudo.14 Në tekstet shkollore tani filloi të propagandohej një ideologji e re, e cila nga studiuesit është emërtuar si një “sintezë turko-islame”. Nxënësit nuk ishin më të detyruar të brohorisnin “Rroftë Sulltani”, por recitonin vjersha fetare e patriotike për atdheun (“vatanin”) dhe kombin osman. Abdylhamidi II konsiderohej si despot dhe periudha e tij si diktaturë kur populli vuante nga shtypja e mungesa e lirisë. Tani apologjizohej kontributi i ushtrisë dhe i partisë “Bashkim dhe Përparim”, e cila pasi kishte rrëzuar sulltanin, kishte shpallur Kushtetutën dhe i kishte rikthyer popullit lirinë. Nga pikëpamja e kulturës politike, krahasuar me tekstet shkollore të periudhës së Abdylhamidit II, mbas vitit 1908 vihen re ndryshime thelbësore. Nëse më parë bindja dhe besnikëria ndaj sulltanit konsiderohej si obligim fetar, tani bëhej thirrje për besnikëri ndaj atdheut, Kushtetutës dhe ligjeve. Shkolla nuk konsiderohej më vetëm si institucion shtetëror, por edhe si mjet socializues-partiak me anë të së cilës xhonturqit propagandonin pikëpamjet e tyre politike. Bile, për të arritur objektivat e saj, partia “Bashkim dhe Përparim” në disa zona të caktuara hapi shkolla private me programe specifike. Në tekstet e historisë tani shpaloseshin përpjekjet e bëra për demokratizimin e Perandorisë që nga koha e Tanzimatit; theksohej kontributi i Osmanëve të Rinj dhe i përfaqësuesve më të njohur të kësaj lëvizjeje, si: Fazëll Mustafa Pasha, Zija Pasha, Shinasiu, Namik Kemal-i, Ali Suavi-u, etj. Shpallja e Kushtetutës dhe mbledhja e parlamentit të parë osman në vitin 1876-1877 konsideroheshin si data të rëndësishme historike, ndërsa shfuqizimi i tyre si fatkeqsi. Një vend po aq të rëndësishëm zinin edhe përpjekjet e xhonturqëve përballë regjimit despotik të Abdylhamidit II, aktiviteti i tyre politik brenda dhe jasht vendit e sidomos Revolucioni i vitit 1908.15 Në këtë periudhë, e cila përkon me lindjen dhe zhvillimin e nacionalizmit turk kemi një shtim të temave mbi rrënjët historike të popullit turk. Koncepte të tilla nacionaliste si: “ekonomia kombëtare”, “letërsia kombëtare”, “edukata kombëtare” filluan të artikuloheshin haptazi e të zinin vend çdo ditë e më shumë në të gjitha tekstet e shkollave osmane në mbar Perandorinë. Në funksion të kultivimit të kësaj fryme në tekste u vendosën copëza leximi letrar me anën e të cilave kultivohej ndjenja e sakrificës për atdheun, interesin kombëtar dhe dashuria për kombin.16 Bindja dhe dashuria për sulltanin, tani kushtëzohej me faktin se ai duhej të ishte simpatizant i Kushtetutës dhe rrespektues i detyrimeve që buronin prej saj.17

14 Mustafa Gündüz, “II.Abdülhamid Dönemi Eğitimi ve Ideolojisi Üzerine Tartışmalar”, TALID, 6 (12), 2008, s.266. 15 Ahmed Hilmi, Resimli ve Haritalı Milli Küçük Osmanlı Tarihi, Dersaadet: Kasbar Matbaası, 1330, s.134-140. 16 Halil Aytekin, Ittihad ve Terakki Dönemi Eğitim Yönetimi, Ankara: Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayını, 1991. 17 Nuri Doğan, Ders kitapları ve sosyalleşme (1876-1918), Istanbul: Bağlam, 1994, s.79. 494

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Në kuadër të politikës së osmanizimit që xhonturqit filluan të ndiqnin, në tekstet shkollore propagandohej me të madhe se të gjithë ata që jetonin nën flamurin e Perandorisë konsideroheshin si pjestarë të kombit osman. Ky i fundit përbëhej nga turqit, arabët, shqiptarët, grekët, hebrenjt, kurdët, bullgarët, etj. Anëtarët e këtij kombi quheshin osmanë dhe se gjuha e tyre zyrtare ishte osmanishtja. Prandaj, sipas tyre, të gjith fëmijët ishin të detyruar ta mësonin këtë gjuhë.18 Një anë pozitive e kësaj politike ishte fakti se partia “Bashkim dhe Përparim”, e cila synonte konsolidimin e unitetit të brendshëm dhe rritjen e kohezionit social, e kundërshtonte njësoj si ndarjen e rracave ashtu edhe diskriminimin fetar. Në tekste propagandohej se pas shpalljes së Kushtetutës ndarjet ishin zhdukur dhe se të gjith nënshtetasit osmanë, pavarësisht preardhjes së tyre etnike dhe fetare, ishin të barabartë. Myslimanët, të krishterët dhe hebrenjtë ishin të obliguar njësoj që të sakrifikonin për atdheun e tyre. Kombi osman konsiderohej si një komb me moral të lartë, brenda të cilit kishte pasur dhe kishte personalitete që duheshin marrë shembull, jo vetëm nga myslimanët por edhe nga të krishterët. Osmanizmi nuk i përkiste vetëm myslimanëve. Çdo kush që jetonte nën hijen e flamurit perandorak dhe që i bindej ligjeve të shtetit, quhej ose mund të bëhej osman.19 Në tekste, siç shihet, propagandohej vëllazërimi i të gjithë elementeve si një vullnet politik. Për ta ilustruar këtë po citojmë një pjesëz leximi nga teksti i shkollave fillore “Detyrat qytetare” (“Vezaif-i Medeniye”), në të cilin përshkruhet një stërvitje e improvizuar ushtarake ku merrnin pjesë fëmijë me përbërje të ndryshme fetare, myslimanë dhe të krishterë, të cilëve komandanti u drejtohet me fjalët: “Tani nuk ka më ndarje dhe përçarje. Të gjith jemi osmanë, të gjith jemi bijtë e këtij atdheu, të gjith jemi për përparimin e tij. Për tì shërbyer atdheut që të gjith do bëhemi ushtarë. Artin ushtarak duhet ta mësojmë që tani, që në të ardhmen të mos hasim vështirësi e të bëhemi ushtarë të mirë. Ushtrisë osmane duhet tìa zbardhim faqen edhe një kat më tepër. Hajdeni shokë, të vazhdojmë stërvitjen në emër të osmanizmit dhe atdheut”.20 Si ideologji, osmanizmi vazhdoi të propagandohej deri përfundim të Luftërave Ballkanike, rezultati tragjik i të cilave bëri që vendin e tij tà zinte nacionalizmi turk (turqizmi). Humbja e këtyre luftrave u shoqërua me humbjen territoreve europiane të Perandorisë Osmane, duke shkaktuar një zhgënjim të madh tek xhonturqit. Sipas tyre, Europa nuk e kishte mbajtur fjalën e dhënë se sido që të ishte përfundimi i tyre nuk do të kishte

18 Selim Kohen, Malumat-ı Eftal, Istanbul: A.Asadoryan ve Mahdumları Matbaası, 1328, s.14. 19 Süleyman Şebahettin & Fuat Köprülü, Meşrutiyette Terbiye- i Etfal, Istanbul: Necm-i Istikbal Matbaas-ı, 1327, s.98. 20 Ali Seyyidi, Vezaif-i Medeniye, Istanbul: Kaanat Matbaası, 1329, s.34-35. *Zija Gokalp (1876-1924) sociolog, teoricien dhe themelues i nacionalizmit bashkohor turk. Për disa vite me radhë ai shërbeu edhe si ideolog zyrtar i partisë xhonturke “Bashkim dhe Përparim”. 495

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. ndryshime të hartës së Perandorisë. Kjo shkaktoi një skepticizëm të përgjithshëm tek elita drejtuese osmane lidhur me perspektivën dhe unitetin që mund të sillte tani e tutje osmanizmi. Pas humbjes së pjesës më të madhe të Rumelisë, e vetmja shpresë për ta mbeti turqizmi. Në qoftë se më parë osmanizmi e refuzonte ndarjen dhe mbivendosjen e rracave, ideologjia e re tani filloi të ndërtohej mbi virtytet superiore të kombit turk. Pabesia e Europës së krishterë dhe dimensioni panortodoks i Luftërave Ballkanike bëri që vëllazërimit midis elementeve të ndryshëm fetarë brenda Perandorisë t`i jepej fund. Në tekstet shkollore osmane tani filloi të mbizotëronte ligjërimi i luftës midis “kryqit” dhe “gjysmëhënës”. Pothuajse në të gjitha librat u vendosën shkrime dhe vjersha të Ziya Gökalp- it (Zija Gokalpit)*, i cili i bënte thirrje rinisë osmane të kishte kujdes nga çdokush që s`ishte i kombësisë turke.21 E vetmja gjë e përbashkët dhe që kishte njëfarë ngjashmërie me osmanizmin e propaganduar më parë tani ishte fakti se nacionalizmi turk mbarte një lloj identiteti islamik. Krahasuar me tekstet shkollore të periudhës së Abdylhamidit II, në të cilat superioriteti i qytetërimit europian në fushën e shkencës dhe teknologjisë pranohej hapur, por që nga ana tjetër bëhej thirrje për një lloj selektiviteti që nga ky i fundit zakonet të mos kopjoheshin traditat dhe veshjet, në tekstet shkollore të pas Revolucionit Xhonturk shoqërisë osmane i sugjerohej që Perëndimi të merrej si model pa rezerva edhe në këto aspekte.22

Si përshkruhej Shqipëria dhe shqiptarët në tekstet shkollore të Perandorisë Osmane?

Në tekstet shkollore osmane nuk mund të thuhet se flitej hapur mbi racat dhe kombet. Por, kishte raste kur në kuadër të trajtimit të aspekteve të veçanta me karakter gjeografik përshkruheshin edhe detaje me interes për kombin tonë. Kështu, në tekstin “Gjeografia osmane” (“Coğrafya-yı Osmani”) në të cilin trajtoheshin karakteristikat e disa krahinave dhe popujve të Perandorisë, si shembull i mikpritjes dhe bujarisë merrej populli shqiptar. Mungesën e bujtinave (haneve) në qytetet shqiptare, autori e shpjegonte me faktin se tek ky popull kjo traditë zinte një vend të rëndësishëm. Sipas tij, çdokush që udhëtonte nëpër Shqipëri dhe ngelte në mes të rrugës, qoftë ky mysliman ose i krishterë, nëse trokiste në derën e shqiptarit bëhej misafir në shtëpinë e tij. Bujtësi ishte i detyruar që mikut t`i siguronte ushqim për aq ditë sa ai do të qëndronte.23

21 Ahmet Cevat, Resimli Osmanlı Lisanı, Istanbul: Matbaa-yı Hayriye ve Şürekası, 1330, s.12. 22 Nuri Doğan, Ders kitapları ve…, s.101. 23 Ahmet Celal, Coğrafya-yı Osmani, Istanbul,1311, s.86-87. * Ahmet Vefik Pasha (1813-1891) shkrimtar dhe burrë shteti osman. Në karrierën e tij të gjatë politike ai ka mbajtur disa poste të rëndësishme, si: kryeministër, kryetar parlamenti, ministër arsimi, ministër drejtësie, etj. Ai njihet gjithashtu edhe si përkthyes dhe autor tekstesh. Për 36 vjet me radhë, nga 496

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Në tekstin e parë shkollor të historisë osmane “Fezleke-i Tarih-i Osmanî” (“Përmbledhje e Historisë Osmane”) që u shkrua nga Ahmet Vefik Pasha* në vitin 1869, në kapitullin e nëntë ku autori trajton periudhën e Sulltan Mehmed Fatihut II përshkruan shkurtimisht edhe ekspansionin e ushtrisë osmane në territoret shqiptare,24 qëndresën njëzetepesëvjeçare të Skënderbeut në malet e Shqipërisë25 dhe rrethimin e Shkodrës.26 Një rëndësi më vete në këtë tekst ka edhe fakti se në kapitullin e gjashtëmbëdhjetë ku autori trajton ndarjen e vjetër të Perandorisë Osmane në ejalete, Shqipëria (“Arnautluk-u”) trajtohet si njësi administrative më vete, në përbërje të së cilës bënin pjesë sanxhaqet e Prizrenit, Shkodrës, Dukagjinit, Ohrit, Elbasanit, Vlorës, Delvinës dhe Janinës.27 Me përjashtim të Shkupit dhe Manastirit që bënin pjesë në një njësi tjetër administrative, këto sanxhaqe që autori i ka përfshirë nën emrin “Arnavutluk” (“Shqipëria”) përputhen pak a shumë me arealin etno-linguistik shqiptar. Studimi i trajtimit të historisë së Shqipërisë dhe shqiptarëve në tekstet shkollore osmane e sidomos, prania e këtyre dy koncepteve, gjeografik-Shqipëri (“Arnavutluk”) dhe etnik-shqiptar (“Arnavutlar”), në hartat e atlaset historiko-gjeografik ndonëse deri tani e pahulumtuar siç duhet na bën të konkludojmë se: a) tek elita drejtuese (politike) dhe intelektuale e Perandorisë Osmane, Shqipëria si koncept gjeo-etno-linguistik ka qenë perceptuar qartë dhe saktë, b) trajtimi i historisë së Shqipërisë si koncept gjeo-etno-linguistik dhe e shqiptarëve (si p.sh Skënderbeu dhe qëndresa e tij, Ali Pashë Tepelena, veprimtaria e të cilit trajtohet shkurtimisht si nxitës i popullsisë së Moresë në kryengritje për të përmbushur qëllimet personale28) edhe pse si pjesë integrale të historisë së Perandorisë Osmane nuk mund të mos ketë ndikuar si tek nxënësit osmanë ashtu edhe tek nxënësit shqiptar që studionin në shkollat osmane për të krijuar një përfytyrim gjeo-etno-linguistik objektiv që më vonë me lindjen frymës kombëtare do të shndërrohet në vetëdije nacionale.

1869-1905 libri i historisë “Përmbledhje e Historisë Osmane” që ai hartoi për shkollat ryshtije shërbeu si tekst bazë duke u bërë model edhe për tekste të tjera që do të shkruhen më vonë. Nga të dhënat që na ofrojnë studiuesit e jetës dhe veprës së Ahmet Vefik Pashës thuhet se ky libër historie ka thyer të gjitha rekordet e kohës së tij duke u ribotuar mbi 15 herë. 24 Ahmet Vefik Paşa, Fezleke-i Tarih-i Osmanî, (Yayına Hazırlayan: Şakir Babacan), Istanbul: Boğaziçi Yayınları, 2011, s.101. 25 Po aty, s.102. 26 Po aty, s.104-105. 27 Po aty, s.150. 28 Po aty, s.282: 287. 497

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

ARNAVUTLUK’TA YENI BİR DÖNEMİN BAŞLAMASI VE ARNAVUTLUK -TÜRKĺYE ĺLĺŞKĺLERĺ

Ph.D Ilirjana KACELI (DEMIRLIKA) - Tiran/Albania (ëna [email protected] Plotë Bedër Üniversitesi

ÖZET Türk ve Arnavutluk halkları yüzyıllar boyunca aynı yönetim altında beraber yaşadılar. Ama Osmanlı Devleti’nin çöküşüyle bu milletler, kendi ulus devletlerini kurdular. Bundan sonra da bu halklar arasındaki dostluk bağları devam etti. Bu iki ülke, ilişkileri güçlendirmek amacıyla çalışmalar yaptı. Türkiye ile Arnavutluk’un diplomatik düzeydeki ilişkileri 1923 yılında başlamıştır. 1920-1938 yılları arasında Türkiye ve Arnavutluk ilişkileri iki kez kopukluğa uğradı. Bunun nedeni de o zamanda dünyadaki ve Balkanlardaki siyasî durumdur. Bu kopukluklara rağmen Arnavutluk ve Türkiye her zaman iki dost ülke olmuştur. Anahtar kelimesi: Kral Zogu, dostluk, Türkiye, Atatürk, krallık

ABSTRACT THE BEGINNING OF A NEW ERA IN ALBANIA AND LBANIAN- TURKISH RELATIONS

Turks and Albanians lived together under the same government. After collapsing of Ottoman State, these nations established their owns states. Still, their connection never ended. These two countries did a lot of things to make stronger their relations. The relations of this period between Albania and Turkey started in 1923. In the years between 1920 -1938, the relations of these two countries were broken off two times. The reason for this was the political situation was not good in Balkanians also in the world on the time. Turkish-Albanian had been kindly and friendly for a long time. The changes in Albania and Turkish politic situation dissociated and separated these countries but only in formal meaning secure this two friends countries continued to be close in culture and solutions. Key words: King Zog, friendship, Turkey, Ataturk, kingdom

Giriş Geçen yüzyılın yirmili yıllarında Arnavutluk siyasi bir kriz yaşıyordu. İktidarda uzun süre kalacak parti olmadığı için halk onları sık sık değistirdi. 21-31 Ocak tarihleri arasında Luşnja’da bir kongre yapıldı. Luşnja Kongresin’de o zamanki Arnavutluk için önemli üç maddeden meydana 498

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. gelen kararlar alındı. Daha önceki bu kongrede ilk olarak Arnavutluğun parçalanmasıyla ilgili olan Paris Barış Konferansının planı gönüşüldü (Lufta e Popullit Shqiptar per çlirim kombëtar 1918-1920, 1976). Ikinci olarak Arnavutluk Devletinin eğemenliği teyid edildi. Bu kongrede Sülejman Delvina başkanlığında bir hükümet kurulması kararlaştırıldı. Bunun yanısıra Yüce Meclis [Këshilli i Lartë] ve Milli Meclisin [Këshilli Kombëtar] parlamento olarak görev yapaması kararlaştırıldı. Üçüncü olarak “Lushnja Statüsü” onaylandı. Bu statü devletinin hukuki temelini oluşturdu (Arnavutlugun Tarihi, 1984).

1. Arnavutluk Politikasında Köklű Değişiklikler Bu yeni Luşnya statüsü monarşiyi geçici bir yönetim şekli olarak onayladı. Yüce Meclis ya da hükümdarlık kralın ve onun fanksiyonunun temsilcisiydi. Milli Meclis başka bir adıyla senato, tek basına parlamentoyu temsil ediyordu (Bisedimet e Keshillit Kombetar, 1923). Bu meclis devletinin kanun koyma vazifesini gőrüp, geniş yetkilere sahip olduğundan dolayı Yüce Meclisten bağımsızdı. Bőylece monarşi biçimsel mizaç alıyordu.Devletin düzeni, Cumhuriyet ve parlamentalizm şekilleri arasında biçimleniyordu. Luşnya Statüsü sosyal hayatın demokratik düzeninin temelini koydu. Süleyman Delvina’ nın hükümeti her yerde otoritesini tesis etti. Hükümete ve Milli Meclise őnemli gőrevler düşüyordu: 1) Bağımsız devletin korunması; 2) Dünya çapında Arnavutluk devletinin tanınması ve toprakların bütünleşmesi: 3) Tüm alanlarda ülkenin gelişmesi ve güçlenmesi. Bu dönemde Arnavut hükümeti için toprakların korunması, komşu olan Sırp, Yunan ve ĺtalyan ordusu tarafından bölünmemesi büyük bir önem taşıyordu. 28 Mayıs 1920’de Kapshtica’da Yunanistan, ve Arnavutluk arasında Kapshtica Protokolü imzalandı (Cami, Shqiperia ne rrjedhat e historise 1912-1924, 2011). Bu protokol ile beraber ülkenin güneyindeki Yunan- Arnavut anlaşmazlığı önlenmiş oldu, 1920 yazında yapılan Avlonya savaşı ve ĺtalyan ordusunun Arnavutlara yenilmesi başarısızlığından sonra 2 Ağustos 1920’de iki ülke arasında protokol imzalandı. Bu protokole göre İtalyan Hükümeti Arnavutluğun bağımsızlığını tanıyacaktı. Bunun yanısıra Sazan adası hariç, Avlonya ve diğer şehirlerini kapsayacak şekilde tüm bu topraklarda Arnavutluk Devletinin egemenliğini tanıyacaktı. Sırbistan da Yunanistan ve ĺtalya gibi Arnavutluk topraklarına hakim olmak istiyordu. Sırbistan’ın bu amacına Dibra halkı Elez Isufi, Ramiz Dibra ve Ramiz Daci önderliğinde savaşarak karşılık verdi. Fakat burada da her zamanki gibi Süleyman Delvina hükümeti ülkesini savundu ve onların Arnavutluk topraklarına sahip olmalarını engelledi (Cami, 2011). Arnavutluk toprakların parçalanma riski dünya devlet arasına Arnavutluğun tezinin güçlenmesinde yardımcı oldu. 499

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 1920’nin sonbaharında Fan Noli Arnavutluğun Cemiyet-i Akvama üye olması için çok çaba sarf etti. Arnavut hükümeti tarafından Fan Noli Geneva’ya temsilciler başkanı olarak gőnderildi. Genevadaki görüşmeleri sonucunda 17 Aralık 1920’de Arnavutluk Cemiyet-i Akvama üye oldu (Arnavutlugun Tarihi, 1984). İngiltere Arnavutluğun üye olmasını en çok isteyen ülkeydi çünkü Balkanlarda barışın ancak Arnavutluğun üye olmasıyla sağlanacağını düşünüyordu. Arnavutluğun üye olması Fan Noli için çok büyük başarıydı. 9 Kasım 1921 tarihinde Paris’te yapılan büyükelçiler konferansı beyannamesinde iki önemli karar alındı (Arnavutlugun Tarihi, 1984 ): 1. Arnavutluğun bağımsızlığı, 1913 Londra konferansı kararlarına göre tanınacaktı. 2. Arnavutluk toprakların bütünlüğü kabul edilecekti. Paris Konferansında, 1913 Londra Konferansında Arnavutlukun Kuzey ve Kuzeydoğusun’da Sırbistan lehine de verilmiş olan kararlarda bazı değişikliler yapıldı. Kuzey, Kuzeydoğu ve Güney hudutları için kurulan uluslararası komisyon “Mart 1922-Eylül 1923 tarihler arasında Arnavutluk’ta kaldı. Bu komisyonun başında Tüğgeneral İtalyan Temini vardı. Bu komisyon Büyük Devletlerin maddelerini gerçekleştirmeye karar verdi. Arnavutluk hükümeti diplomatik bir mücadele yaptı ve başarılı oldu. Bu çabaları ile Arnavutluk kendi lehine uluslararası komisyonun doğru kararlar vermesini sağladı (Arnavutlugun Tarihi, 1984). Dış politikadaki bu başarıdan sonar Arnavutlukta devletin kuruluşu ve etkili bir hale gelmesi çetin iç siyasi mücadele sonunda gerçkleşti. İktidar olmak için muhafazakar ve liberal gruplar arasında büyük bir rekabet yaşandı. Bu rekabet Arnavutluğu siyasi krize itti ve devlete ait dairelerin kapanmasına neden oldu. 30 Ocak 1920 tarihinden Haziran 1921’e kadar oniki parti faaliyet gösterdi. Sadece Aralık 1921’de dört tane hükümet kuruldu ve düştü (Arnavutlugun Tarihi, 2000). O zamanlar Arnavutluk’ta din, yöresel ve şive bakımından sosyal farklılıklar daha çoktu. Bunları beş grup olarak sayabiliriz. a) Osmanlı zamanından beri Arnavutluk’ta sorunlara sebep olan beyler. b) Güney tarafında sayısı çoğalmakta olan Ortodoks sınıfı. c) Beylerin yönetimini engellemek amacıyla Ortodokslar ile antlaşma yapan kuzeydeki Katolik azınlık. d) Nüfusun çoğunluğunu teşkil ettiği aşırı derecede fakir ve çoğu zaman bir karış toprağa sahip olamayan köylü halk.

500

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. e) Kuzeydeki dağlı halk (Skendi, 1954). Siyasi mücadele, Osmanlı yönetim şeklini beğenen Müslüman beyler ve Arnavutluğun geleceğini Batı dünyasıyla işbirliği yapmakta gören azınlık Katolik ve Ortodokslar arasında oluyordu (Austin, 2000). Göründüğü gibi Arnavutluk’ta siyasi ve sosyal hayat farklıları çok keskindi. Siyasi Partiler kuruldu, çeşitli gazeteler çıktı, fikir alişverişi yapıldı ve Arnavutlar, o güne dek duyulmamış bir siyasi tartışmaya şahit oldu. Bu devirde ortaya iki siyasi parti çıktı: Halk Partisi [Partia Popullore] ve Terakkiperver [Ilerleme] Partisi (Arnavutluğun Tarihi, 2000). Ahmet Zogo ve Fan Noli, Halk Partisinin üyelerinden. Bu parti modern, gelişmiş bir ülkeyi istiyordu ve bunun ancak batılılaşma yoluyla olabileceği tezini savunuyordu. Terakkiperver Partisi ise beylerin partisiydi ve toprak sahiplerinin menfaatlerini temsil ediyordu. Onun başında Şefket Bey Verlaci vardı, fakat Kosova bölgesinden bu partiye üye olan ünlü isimler vardı. Bajram Curri, Hoca Kadriu, Hasan Priştina gibi (Austin, 2000). Partilerin yanı sıra çeşitler örgütler de vardı: “Atdheu” [Vatan], “Bashkimi” [Birlik], Komiteti i Kosovës [Kosova Komitesi], Vatra [Odak] ve “Ora e maleve” [Dağların saatı]. 1920’den 1928 senesine kadar yaşanan çelişkili bir dönem görüyoruz. Bu dönemde en önemli konuyu devletin ve yönetimin şekli oluşturmaktadır (Bashkurti, 2003). Geçen asrın 20-30 ’lu yılları Arnavut tarihinde Zog dönemi olarak tanınır. “Atdheu” [Vatan] orgütü A.B.D’de kuruldu ve başkanı Faik Konica idi. Luşnya Kongresinden sonra Amerika’ nın politik desteği Arnavutluktaki reformlar için büyük önem taşıdı. Onların Arnavutluğu etkilemelerinin üç sebebi vardı: a. gurbet sayesinde çoğalmakta olan nüfus sayısı b) dünyanın diğer ülkelerinde bulunmayan siyasi ozgürlük c) Fan Noli ve Faik Konica gibi vatansever insanların bulunması (Austin, Shtegu i pashkelur i Fan Nolit, 2000). Kosova’da daha çetin bir siyasi mücadele yapmak üzere 1918 yılında “Kosova Komitesi” kuruldu. Başkanları Bayram Curri, Hasan Prishtina, Ziya Dibra ve Hoxha Kadriu idi. Bu komitenin űyeleri Bayram Curri, Hasan Prishtina, Ziya Dibra ve Hoca Kadriu diplomatik anlaşmaların yerine silahlı savaşı seçiyorlardı. “Ora e Maleve” [Dağların saatı] örgütü ise Luigj Gurakuqi’den yönetilen katolik grubun örgütüydü. “Bashkimi” [Birlik] örgütü 1922’de Tiran’da kuruldu. Siyasi parti olmamasına rağmen bu örgütün amacı Arnavutluğun ilerlemesiydi.

501

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Görülüyor ki savaş eski ve yeniyi temsil edenler arasında oluyordu ve çoğu zaman bu mücadele Noli-Zogu arasında oluyormuş gibi görünüyordu. Arnavutluk toprakları üzerinde daha geniş bir bölgeye hükmetme mücadelesi idi (Austin, Shtegu i pashkelur i Fan Nolit, 2000). Bu çok önemli bir konu olmasına rağmen Noli’nin iktidarı ele geçirmesiyle sonuçlanmadı. Monarşiyi ya da Cumhuriyet destekleyenler her iki tarafta da bulunuyordu. Liberaller, Britanya, Fransa ile A.B.D ile bağların güçlenmesini istiyordu. Diğerleri ise ĺtalya’nın yakın olması sebebiyle daha fazla yardımcı olacağını düşünüyordu. Bunların yanında Arnavutluk, kamuoyu çoğu zaman siyasi programlar üzerinde etkili oluyordu. Ahmet Zogu Arnavut halkının mentalitesini bilerek yavaş ve radikal değişiklikler istyordu. Savaştan sonraki zamanı, kendi siyasi gücünü kuvetlendirmekte kullandı. Yeni bir hükűmet kurma fikri 1925 senesine kadar askıda kaldı. Cumhuriyetin kurulmasından sonra Ahmet Zogo kendi menfaaatlerinden çok milletin menfaatlerini düşündüğünü göstermeye çalışıyordu (Fischer, 2000). Onun asıl amacı ancak 1928’de kendini kral ve Arnavutluğu krallık ilan ettiği zaman anlaşıldı. 1916’da Avusturya - Macaristan Ahmet Zogu’yu oyundan çıkartmak için Viyana’ya davett etti. Zogu Birinci Karl tarafından hürmetle karşılandı. Birinci Karl onu kendi tarafina çekmeye çalışıyordu, bunun için rütbe teklif edildi, ama o teklifi kabul etmedi. Avusturya- Macaristanın duruşuna bakarak Zogu Arnavutluğa dönemeyeceğini anladı ve Birinci Dünya Savaşının bitmesini bekledi. Savaş biter bitmez memleketine döndü. Viyana’da olduğu zamanının çoğunu batı siyasi organizma ve kültürünü inceleyerek geçirdi. Imparator Franc Jozef ve I Karl ile bire bir bağlantı kurdu (Dako, 1938). Avusturya krallığının ihtişamı ve debdepesini gördükten sonra içindeki kral olma hevesi daha çok depreşti. Faik Konica, bunun için bir kitapta şöyle yazımaktadır Zogu, 1916 senesinde Viyana’da İmparator I, Karl “Kral” unvanı alma töreninde bulunduğu zaman kral olabilirdi. İmpartor I Karl’ın muhteşem töreni Zogu’nun içindeki bir gün kral olma isteğini uyandırdı. Savaştan sonra Arnavutluğa döndűğűnde kral olma yoluna girdi (Konica, 1957). Noli’den farklı olarak Zogu Krallığın Arnavut halkının kültür ve mentalitesine uygun olduğunu düşünüyordu. O “Arnavut zihniyeti öyle kıt ki cumhuriyet yönetiminin amacını tam

502

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. gerçekliştermiyecektir. Onlar için vatanseverlik, gerçek ve monarşist bir Arnavut ile temsil edilmiyorsa hiçbir anlam taşımaz diye düşünüyordu (Austin, 2000). Arnavutluk’ta krallık tartışıldığı zamanlarda Zogu basit sebepten dolayı cumhuriyetiçiydi. Onun kral olma şansı görülmüyordu. Bunun için önce siyasi hayatın içine girmesi gerekiyordu (Stefanaq Pollo, Arben Puto, 1981). O sosyal ve siyasi alanlaradaki önemli insanları kendi etrafına toplamayı ümit ediyordu. 1925 yılına kadar monarşinin ilan edilmeme sebebinden bir tanesi de yabancı űlkelerin bakışıydı. Fakat o, krallık yönetimi formuna yakın bir hükümet kurdu. Onun ismi ve isminin kısaltması her yere asıldı, tablolarda, pullarda, resmi dairelerde ve İşkodra’da bir dağın yüzünde, her yere asıldı (Vlora, 2003). O zamanın tarihçileri onu İskender Bey’e benzetmeye çalışıyordu. İkisinin de genç yaşta ve kısa bir süre içinde önder olmalarI unutulmamalı. Zogu’nun karşıtları onun nefsani duygulardan dolayı kral olduğunu iddia ederler. Başlangıçta niyeti halis olmuş olsa bile sonradan egosunu tatmin etmek için kral oldu demişlerdir (Fischer, 2000). Zogu söyleyen sözleri önemsemedi aksine isyanları bastırmaya başladı ve güncel gazeteleri kontrol altına aldı. Aydınların sayısı azdı. Halkın çoğu cahil olduğundan dolayı onun için zararsızdı. Dışarıda olan aydınlarsa onu kötülemekten öteye gidemiyorlardı.Zogu için önemli olan sadece İtalyan Devleti’nin desteğiydi. Fakat İtalya bu desteği ancak bir şey karşılığında verecekti. 1926’da Aloiz Baron(Fischer, 2000) Zogu’ya İtalyan kraliçe ile evlenmesini ve kral olma fikrini önerdi. Zogu’nun hoşuna gitmesine rağmen, Aloiz Arnavutluğun 1921 büyükelçiler konferansının şartlarını kabul etmesini istediğinde kral olmayı reddetti. O şöyle cevap verdi: “Ben şahsen ölüm tehlikesi geçiren bir insanım ve ondan korkmam. Arnavutluğun menfaati söz konusu olursa her tehlikeyi göze almaya razıyım (Ushtelenca, 1997). Böylece o ĺtalyanların uşağı olmak istemiyordu. Aloizi Zogu hakkında günlüğünde şöyle yazacaktı: Ondan 1921 yılları beyannamesini kabul etmesini istemek öyle bir şey ki siyasi sahtekarlık yapmadan olmayacak bir şeydi. Geleceğin kralı olarak kendi ülküsünü bağımsızlık planı üzerine kurmuştur. Arnavutluk belki zayıf, fakir, ve düşmanlar tarafından kuşatılmış bir ülkeydi, fakat bağımsızı idi. Zaman zaman ĺtalya tarafında Zoguya tekrar kral olma teklifi gelecek fakat o hepsini reddedecekti (Ushtelenca, 1997).

503

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 1928 yılının başlarında ĺtalyan devletinin desteğini sağladıktan sonra diğer Avrupa ülkelerinin desteğini olması gerektiğini düşündü. İngilizlere yöneldi ve böylece Arnavutluk üzerinde İngilizlerin etkisini ve önemini gösterdi (Duka, 2011). Dışişleri Bakanı Hysen Bey Vrioniyi Chamberlain ile görüşmeye göndermesiyle birlikte monarşiyi Arnavutluk için tek yol olarak göstermeye çalışıyordu. Zogu “savaştan yeni çıkan bir ülkenin güvenliğini ancak monarşi sistemi sağlayabilir” diyordu. Arnavutluğa lazım olan hükümet, güçlü temeller üzerine bir devlet kurabilecek kapasitede olmalıydı. Krallık tacını şahsi menfaat ve siyasi örgütlerin menfaatları üzerine bir hükűmdarlık olarak tanıyordu ve Arnavutların ihtiyacı olan huzuru, mutluluğu devmalılık ile sağlayabileceğini düşünüyordu (Fischer, 2000). İnglizler, değişik sebeplerden dolayı monarşinin Arnavutluk devletinin güvenliğini sağlayabilecek tek sistem olduğu konusunda ikna olmadılar. Sebeplerden bir tanesi belki de en önemlisi, Zogu’nun bekar olduğuydu. Monarşinin ilanı ve varisleri sorunu Avrupa’da diğer űlkeler için bir sorun yaratıyordu. Üçüncü sebep de komşu ülkelerin sistem değişmesine alacakları tavırdı. Zogu, Sır Robert Hodgson’a İtalyan hükümetinin sistem değişimini iyi karşılayacakları açıklamasını yaptı. Yunanlıların da monarşiyi destekleyeceklerini söyledi (Arkivi i Institutit te Historise , Tirane). Yugoslavya’ nın tavrı ise belirsizdi. Yugoslavya ’nın da monarşiyi destekledip desteklemedeğini zaman gösterecekti. Yabancı ülkelerin kendisini destekleyeceği bir hükümet kurdu. Halk, hükümette yapılan değişikliklerle Zogu’nun kral olma yolunda çalıştığına inanmaya başladı. O “vatan kurtarıcısı” ilan edilmişti ve insanlar “Zogu” Cumhurbaşkanı ve Kral” pankartlarıyla yollara çıkmaya başlamıştı. Her yerde miting yapıldı ve telgraflar çekildi (Ceshtja e regjimit po cilet serish, 1928). Telegraflarda onun kral olmasi isteniyordu. Bunu başaribilmek için anayasayı değiştirmek lazımdı çünkü anayasa, yönetim şeklinin değişmesini reddediyordu. Parlamento Ağustos 1928 ’te dağıldı ve meclis için seçimlere gidildi. 30 Ağustos’ta meclis yönetim şekli hakkındaki kanununun değiştiğini açıkladı. 1 Eylül 1928 monarşi ve Ahmet Zogu ya da başka bir isimle birinci Zogu “Arnavutların Kralı” ilan edildi (Grup autoresh, 1984). Aralık 1928’de Arnavutluk krallığının anayasası kabul edildi ve meclis parlamentoya dönüştü. Arnavut krallığı bütün dünya tarafindan tanındı. Sadece Turkiye ve Sırbistan bunu kabul etmedi. Yugoslavya “Arnavutların kralı” unvanından, Kosovalıların da haklarını arayacağından korktukları için yeni anayasayı kabul etmedi.

504

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Mustafa Kemal önderliğinde bulunan Tűrkiye Cumhuriyeti 1931 senesine kadar siyasi ilişkilerini kesti (Zautner, 1939). Ankara hariç birkaç başkentten tepki geldi fakat onların Arnavutluk üzerindeki etkisi. Türklerin etkisi kadar olmadığı için fazla umursanmadı. Prens Wied de Arnavutluk krallığından vazgeçtiğini açıkladı, fakat Büyük Devletlerin kararına karşı gelemedi. İlk başlarda krallık Arnavut halkı için sorun yaratmadı. Halk fakirdi ve savaşlar onu daha da fakirleştirmişti. Cumhuriyeti destekleyen bazı beyler tarafindan bu değişim iyi karşılanmadı. Kendi menfaatlarına aykırı gelecek düşüncesiyle toprak sahipleri ve zenginler de iyi karşılamadılar. Dışarıda bulunan Arnavutlar ise Zogu karşıtı protesto yaptılar. Onlar Cemiyet-i Akvam ve Bűyűk devletlerin müdahale etmelerini istedi. Birçok örgütün programında krallığın devrilip onun yerine cumhuriyetin kurulması çağrıları vardı. Onlar “Time” gazetesine bir telgraf gönderip Ahmet Zogu ‘yu krallıktan istifaya zorlamak amacıyla ihtilal yapacaklarını açıkladılar (Fischer, 2000). Amerika’da bulunan Arnavutlar krallık ilanına sesziz kaldılar. Sadece Fan Noli ve Boston’da basılan “Republika” (Cumhuriyet) gazetesi açıkça karşı çıktı. Fan Noli monarşi ilanının Roma tarafından kurulan bir tuzak olduğunu düşünüyordu ve bunu Arnavutlara ve bütün Balkan devletleriyle yapılan bir harketin başlangıçı olarak kabul etti (Fischer, 2000). Bu hareketin amacı monarşinin yıkılıp yerine Cumhuriyetin kurulmasıydı. Bu hareket, Arnavutluk’ta Cumhuriyetin alternatifinin de olduğunun bir göstergesiydi (Arnavutlugun Tarihi, 1984). Zogu’nun iktidarı, toprak sahipleri ve beyler tarafindan desteklendi Arnavutlugun Tarihi, 1984). Bu gerekleydi, çünkü o zaman ki güçlerden hiçbiri, tek başına ülkeyi yöntecek durumunda değildi. Sonuç olarak, denebilir ki: Dış planda olduğu gibi içeride de Arnavutluk ‘taki anayasa değişikliği ve monarşiye geçiş pasif olarak karşlandı. Bu değişikliğe sadece zarar görecek ya da kazancı kaybolacak insanlar tepki gösterdi. Balkanların ve Avrupa’nın tepkisi aynı faktörlerden kaynaklanıyordu. İtalya, bu değişiklikten en fazla menfaat sağlayacak ülke olduğu için iyi karşıladı. Diğer ülkeler Yugoslavya dahil, sustular ya da dostça davrandılar. Krallık unvanı alınca Zogu’nun prestiji arttı. Fakat bu değişimi sadece Avrupa tebrik etmekteydi. Avrupa’ nın bu tavrı fazla önem taşımıyordu. Krallığın ilanıyla Arnavutlar Ahmet Zogu önderliğinde ülkenin güvenliği için önemli bir adım atmış oldular (Fischer, 2000).

505

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 2. Arnavutluk’ta Cumhuriyet döneminde Arnavutluk ve Türkiye ilişkileri.

Arnavutluk Cumhuriyeti ile Türkiye Cumhuriyeti arasında diplomatik ilişkiler kurma koşulları Arnavutluk’ta 1920 yılında ulusal devrimin ve Turkiye’de 1918-1923’ te ulusal kurtuluş savaşının kazanılması sonrasında kuruldu. Arnavutluk’ta bazı çevreler aynı zamanda asılsız iddialarda bulunarak Arnavut hükümetinin Mustafa Kemal’in hükümetiyle gerçekleştirilecek anlaşmalara kesinlikle karşı olduklarını açıkladılar (1922). Mustafa Kemal 1 Mart 1922 günü, Türkiye Büyük Millet Meclisin üçüncü oturumunun açılısında yaptığı konuşmada, Arnavutluk halkının özgürlük ve demokrasi mücadelesiyle ilgili Türk halkının tutumunu belirterek, Arnavutluk’un güçleneceği ümidiyle Arnavutluk’la ilişkileri düzeltme isteğini dile getirdi (Alpan, 1975). Diplomatik ilişkileri kurmak amacıyla yapılmış Arnavutluk-Türkiye görüşmeleri Arnavutluk tarafının ifade ettiği dilekten ve Türk hükümetinin davetinden sonra başladı Bu görüşmelerin Türkiye Cumuriyeti’nin ilan edilmesi öncesinde Ankara’da başlanması da bir rastlandı değildi. Arnavut tarafı Ingiliz hükümetinin baskılarını ve antiemperyalist devrimden çıkmış Atatürkçü hükümetle ülkemizin ilişkilerinden korkdan büyük toprak sahibi gericiliğin tereddütleri ve itirazlarını aşıktan sonra görüşmelere gitti (Shpuza, 1994). Bu arada, Ankara’da milletvekili Cevat Abas’in yönetimindeki 10 kişilik bir komisyonun, Arnavutluk ile diplomatik ilişkiler kurma girişimlerine başladığı haberi, resmi Arnavut organlarında duyuruldu. (1923) 13 Kasım 1923’ te Türk gazetesi “Vakit” Arnavutluk-Türkiye görüşmelerinin başladığını ilan etti. Türk tarafın Şükrü Kaya temsil ediyordu. Bu görüşmeler sonucunda iki ülke arasında dostluk anlaşması imzalaranarak, diplomatik ilişkilerin kurulduğuna işaret ediliyordu. 15 Aralık 1923’de Ankara’da imzalanan Türkiye Cumhuriyeti ile Arnavutluk Hükümetini arasında “Daimi Dostluk Antlaşması” imzalandı. Bu nedenle 1923 Aralığı başında İstanbul’da üç anlaşma daha imzanlandı: “Dostluk anlaşması” diye adlarından Diplomatik İlişkiler Kurma Anlaşması, Konsolosluk Anlaşması ve Yurtaşlık Anlaşması (1923). Ülkelerimiz arasında diplomatik ilişkilerin kurulması halklarımızın çıkarlarına uygun geldi (Traktatet turko-shqiptare, 1923). Turkiye’de oturan Arnavutların yurttaşlığı sorunu ilişkin ortaya çıkan görüş ayrılıklarını gidermek üzere ilk anlaşmayı sağlamak için üçüncü anlaşma kaldırdı. 6 Nisan 1924 tarih ve 602 sayılı kanunda bu “Mukarenet Muahedenamesi” nin gerekçesi ile birinci maddesi şöyledir (Alpan, 1994). “Bir taraftan Türkiye Cumhuriyeti ve diğer yandan Arnavutluk Devleti, beş asır muddeti ile Arnavutluk arasında cereyan etmiş olan vehdet-i siyasiyenin her iki millet hayat ve anavatanında tespit etmiş olduğu alaka ve rabıtayı nazar-i itibara aldıkları her iki millet arasındaki mukarenet-i samimiyenin 506

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. idamesi arzu-i mutekabilinde oldukları; ve her iki devlet arasında tesiş-i munasebata fırsat hasıl olduğu anda işbu munasebatın tarafyın milletlerinin saadet ve refahına hadim olacağı kanaatını her tarafta mutekabilen ve Kemal–i hulul samimiyetle perverde ettikleri cihette bir Mukarenet Muahedenamesi akabınde karar vermişler ve bu bapta…ahkamı, atiyeyi kararlaştırmışlardır (1924). Bu anlaşma her iki tarafca imzalanmasına rağmen görüşmeler değişik nedenlerden dolayı birkaç defa ertelendi. Anlaşma İstanbul’da Dişişleri Bakanlığında iki dilde, Franzısca ve Türkçe olarak, imzalandı (1923). 24 Haziran 1924’ te demokratik-burjuva devriminin zaferi Arnavutlukta yeni bir sayfa açmıştır (Alpan, 1975). Yeni demokratik Hükümetin diğer ülkeler iyi ilişkiler de bulunacağına yönelik ifadeler kullanıldı. Demokratik Hükümetinin başkanı Fan Stilian Noli, Türkiye başbakanına bir telgraf göndererek Türk Hükümetiyle ilişkiler kurmasını istemişti (Alpan, 1975). Arnavutluğ’un yeni siyasi değişiklikleriyle ilgili Ankara hükümetinin davranışları ve düşünceleriyle ilgili herhangi bir belge tespit edemedik. Fan Noli altı ay iktidarda kalmıştı. Programı, Wilson’unkine benziyordu, barışcı ve humanist bir demokrasiyi amaçlıyordu. Bu program içerideki feodallerin ve komşu ülkelerden ĺtalya ile Yugoslavyanın işine gelmiyordu. “Fan Noli Sovyetlere Birliğine yaptığı bir ziyaret, hükümetinin tanınmasi için bir bahane oldu. Belgrad’e sığınmış olan Zogo, burada Yugoslavya ordusunun ve Wrangel’in Beyaz Rusya ordusunun emekli askerlerinin yardımıyla bir askeri müdahale planı hazırladı. 10 Aralık 1924’ te sınırı geçti ve dört gün sonra, Fan Noli’nin Cemiyet-i Akvam’dan ayrıldı ve diğer aydınlar yurt dışına çıktılar. Ahmet Zogu 6 Ocak 1925’de “de jure” (fiilen) tüm iktidarı eline geçirdi (Castelan, 1994). Parlamento’da yapılan seçim sonucunda Cumhuriyet ilan edildi ve Zogu yedi yıllığina Cumhurbaşkanı seçildi. O Zamanlar, yirmi Balkan ükelesiyle iyi ilişkiler içinde olmasına gayret ediyordu. 1925’ten sonra Ankara-Tiran diplomatik ilişkileri tam olarak kurulmuştu.Yapılan antlaşma ve sözleşmelerin kanunlaşması ile ilgili rapor Bakanlar kurulu’nun 30 Kasım 1924 tarihli toplantısında kabul edilerek, 1925 yılında yürürlüğe girdi ve 1926 yılında iki genç Cumhuriyet arasında diplomatik ilişkiler kuruldu (Oksuz, 1998). Türkiye’nin ilk Tiran Büyükelçisi Tahir Lütfi Bey’di. Arnavutlu’ğun ilk Ankara Büyükelçisi ise Rauf Fico’di. Dışisleri Tahir Lütfi Bey’e ikamet, Ticaret ve Konsolosluk Mukavelenamelerinin düzenlenmesine dair geniş yetkiler vermekteydi. Nisan 1925 tarihinde Atatürk’e şu mektubu yazdı: “Reisicumuhur Hazretleri, Milletlerimiz arasında ravabıtı muhadenet ve meveddetin yeniden tesisini temin eden Muahedenamenin tarafeyn Mecâlisince mütekabilen tasdik edilmesi üzere muamelâtı mütemmimesinin ifası için Hükûmeti Cumhuriyemiz tarafından Ankara’ya sureti mahsusada 507

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. bir Komisyon izam olunmuştur. Bu kıymetli fırsattan bilistifade Büyük Türk Milletinin saadet ve ikbali hakkındaki temenniyatı kalbiye ve samimemin arz ve ilblâğını muhtevi olan işbu arîzayı takdim eylemeği ve muazzam bir ketbei şan ve şerefle muhat olan Zatı Samilerini selâmlamağı fâtihai münâsebatı Hayriye olmak üsere mesud bir vesile addeyledim. Milletlerimizi yakın bir mazide müştereken mütehassis eden revabıtı tarihiye âti için de emin vasıta muhadenen ve müsâkemet olacağını kaviyyen ümit ederim. Bu itminan ile meşhûn olduğum halde Zatı Sami Riyasetpenahileri hakında perverde eylediğim ihtisâsâtı tâzmikâranenin lütfen karîni kabul olması istirhamile şerefyâb olurum. (N.Simsir, 1993)” Türk-Arnavut Dostluğuna müstesna bir değer veren Mustafa Kemala Pasa, 13 Mart 1926 tarihinde, Arnavutluk’taki Türk Büyükelçisine Arnavutluk cumhurbaşkanına iletilmek üzere verdiği güven mektubunda şöyle demiştir: “Tarihin hayli uzun devrelerinde birçok sahalarda teşriki mukadderat eylemiş olan iki millet arasındaki dostluk revabıtını teşyid suretiyle iki memleketin menafine hizmet ve iki dost millet arasında sıkı bir teşriki mesai devresi küşad etmek hususunda vaki olacak mesainizin benim ve hükümeti cumhuriyenin muavenetine mashar olacağına emin olabilirsiniz”.

3. Kralık döneminde Arnavutluk-Türkiye ilişkileri Zogu 1928’de kendisni kral olarak ilan etmesine rağmen daha 1920’li yıllardan itibaren monarşi idareciliğinin temellerini atmak içn girişimlerde bulunmuştu. Ekonomiyle değil politikayla daha çok meşgul olmaya başladı. Roma yönetimi, Zogo’ya Arnavutluğun korunmasını sağlanması için ĺtalya’ya özel hak tanınması konusunda baskı yaptı ve Tiranda 26 Kasım 1926 tarihinde “Dostluk ve güvenlik”antlaşması imzalandı. Yine Tiran’da 22 Kasım 1927’de tarihinde “savunma antlaşması ittifakı” konulu bir ikinci antlaşması izmalandı. ĺtalyanın desteğine güvenen Cumhurbaşkanı kurucu meclisi toplayarak, 1 Eylül 1928 tarihinde, Arnavutluğ’u oy birliği ile “Demokratik parlamenter, babadan oluna geçen bir krallık” haline dönüştürdü” (Arnavutlugun Tarihi, 2000). Zogo I, Zogu adını alarak Arnavutluk’ta 1928-1939 yılları arası kralık yaptı. Anayasa maddeleri değiştirildi, ancak hükümetinin işleyisi aynen Zogu yönetimini sürdürebilmek için borç para ve dolgun hibe almak suretiyle giderek İtalya’ya yaklaşmaya başladı (1928). Kendisine Arnavutluk kralı değil, yurt dışında yaşayan Arnavutlarıda, kapsayan bir tanım olan “Arnavutların kralı” ünvanı verdi. Kısa bir süre içinde dünyadan 25 kadar ülke Arnavutların kralını tanınmıştı. Fakat bir Balkan ülkesi ve Arnavutluk’un dostu olan Türkiye Arnavutların kralını tanımadı. Mustafa Kemal 5 Eylül’de Arnavutluk’un yeni rejimin asla tanımayacağını ifade etti (Ushtelenca, 1997). Arnavutluk’un İstanbul konsolosuna göre, “Türkiye Cumhuriyeti başkanı Arnavut halkının eserini ve isteğini, bir devlet adamının onuruyla bağdaşmayan biçimde eleştirdi”.

508

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Türkiye genç bir Cumhuriyetti ve Türk yöneticileri Cumhuriyet konusunda çok duyarlıydılar. Saltanat heveslisi derebeyi Ahmet Zogo, Cumhuriyet yönetimini yıkıp İtalya’ya yanaşarak, 1 Eylül 1928 de kral olunca, Atatürk’ün gözünden düştü. Bu olay, Tiran Büyükelçiliği tarafından şu mektupla Ankara’ya bildirildi: “Meclis-i Mebusan bu sabah saat 9:15 de Krallık ilân ve Reisicumhur Ahmed Zogu’yu Arnavudlar Kralı Birinci Zogu ünvanile Kral intihap etmiştir. Hariçte, Arnavutluk Kralı denilmesi melhuzdur. Kralın validesi Ana Kraliçe ve kardeşleri ise Prens ve Prenses ünvanlarını alacaklardır. Kralın bugün badezzuhur beşte Mecliste resmi tahlifi icra edilecektir. Şeyhüssüferanın riyasetinde içtima etmiş olan Heyeti Süfera Hariciye Nazırının sureti gayri resmiyede şifahen vaki olan davetinin kabul olmasına ve işbu merasimde jaket ve yüksek şapka giyilerek nim resmî surette hazır bulunmasına karar vermiş ve işbu kararı Fransa, inglitere ve küçük İtilâf süferası tasvip etmişlerdir. Heyeti süferaca ittihaz edilen işbu karara tevfikan hareket edeceğim arzolunur efendim (Simsir, 1993).” 11 Ekim 1928’de Gazi Mustafa Kemal’i ziyaret eden “Le Petit Parisien” gazetesi yazarı Henry Berraux’ya cevaben Atatürk: Nasıl? Arnavut krallığını tasdik etmek mi? Hayır, Hayır: Bana ondan bahsetmeyiniz, onu tanımıyorum. İnsan ulusuna ihanet etmemelidir! demişti (Ushtelenca, 1997). Bu konuyla ilgili, Türkiyede yaşayan Arnavutlar arasında Mustafa Kemal Ataturk’ün ifadesini resmi olmayıp sadece sıradan bir ifade olduğuna yönelik sözler duyuluyordu. Fakat doğru olmadığıda hiçbir zaman yalanlanmadı (P.Alpan, 1975). Bu sıralarda yabancı basında özellikle, ingiliz gazetelerinde, Gazi Mustafa Kemal de Zogo’yu izleyecek mi? Kemal de kral olacak mı? diye başlıklar atmışlardı. Bu haberlere Türkiye’den sert tepkiler yükseldi ve hemen yalanlandı (Simsir, 1993). Ahmet Zogo’nun bu hareketi Türkiye tarafından “Cumhuriyet hainliği” olarak nitelendirildi ve Atatatürk, Tiran elçisi Tahir Lütfi Bey’i 3 ekim 1928 günü geri çekti. Atatürk, cumhuriyete bağlılık andını çiğnemiş olan Ahmet Zogo’yu sert bir biçimde eleştiriyor ve tek başına kalsa bile Zogo’nun Krallığını tanımayacagını açıklıyordu (1928). Böylece Türkiye ile Arnavutluk arasında bir çesit soğuk savaş dönemi başladı. Türk gazeteleri Arnavutluk krallığına karşı sert yayınlara girişti. Türk gazetelerinin Arnavutluğa sokulması yasaklandı (1928). Eski Arnavut Sefiri Rauf Fico gitmeden önce, Türk Dişisleri Bakanı tarafından bir çay daveti aldı, ama sefir buna katılmayarak Tiran’a döndü. Bir çok ülke Mustafa Kemal’in Arnavutluğa karşı tutumunu değiştirmesi için geirişimde bulundu. Havaş adlı Fransız haber ajansının bir haberinde şöyle yazıyor. ĺtalyan büyükelçisi Mussolini’den Mustafa Kemala’e bir mektup göndererek Arnavutluk krallığını tanıması konusunda aracılık teklif etti. Daha sonra Türk Bakanı Tevfik Rüştü Roma’ya ziyaret esnasında gazeteciler tarafından sıkıştırılınca bir bildiri sundu. Arnavutluk-ĺtalya ilişkileri dostluk özelliklerine sahiptir. Diplomatik ilişkilerin bulunması aramızda hiçbir anlaşmazlığın olmadığını gösterir. Fakat Ankara Hükümeti bazı iç meselelerden dolayı Arnavutluk krallığını tanımıyor (Ushtelenca, 1997). 509

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Mustafa Kemal’in yanında birçok bakan araya girerek hatta, dışişleri bakanı olan Tevfik Ruştü Bey ricada bulunarak Arnavutluk krallığını tanımasını istediler. Mustafa Kemal isteklerine karşı çıkarak Tiran’da bulunan Türk büyükelçisi Tahir Lutfi’yi geri çağırarak onun yerine baş sekreter olan Fuat isimli kişiyi görevlendirdi. Kral Zogu buna kızdı. Buna karşılık Ankara’dan büyükelçisini alarak Belgrada gönderdi. Halbuki bu sıralarda Ankaradaki diğer bir Arnavut yetkili Cumhuriyet Bayramının altıncı kuruluşu için neler yapıldığını soruyordu. Bu ilişkiler kral Zogu’nun konsoloslukları kapatmasıyla son buldu. Bunu İstanbul Konsolosu Türk başkanına bildirdi. Daha sonra sayın eski elçi Rauf Fico ocak 1929’dan itibaren Arnavutluk Dışisleri Bakanı iken, Türk hükümetinin üyeleri ile dostluklar kurmaya çalıştı. Türkiye başbakanı olan eski sınıf arkadaşı Ismet Inönü’ye resmi olmayan girişimlerde bulundu. Ayrıca, dişisleri bakanı Tevfik Ruştü Bey ile görüşerek mevcut Türk-Arnavut ilişkilerinin durumuna son vermek için bir yol bulunmasını istemişti. Fakat bu girişim de iyi karşılanmadı. Rauf Fico bir bildiride, Turk hükümeti bu tavırlarla Arnavutları zor durumda bırakarak Turkiye’deki Arnavutların Turkiye’de ki İtalyan konsolosluğuna emanet edildiğini söylemiştir. Rauf Orbay’a bir Türk yetkilisi, Mustafa Kemal’in bu konuda kararlı tutumunu bilerek, Rauf Fico ile yaptığı bir görüşmede şunları açıklamıştır: “…krallık rejiminin resmi tanınmasının açıkça ele alınması iki tarafın yüce menfaatleri açısından temkinli bir siyaset olmayacaktır, Bu sorun iç siyasetin bir gereğine bağlı kalmıştır, çözülmesi de salt biçimsel bir işlemdir. Bunun için, şimdilik, mevcut durumla yetinmeliyiz.”(AQSH, 1930) Bu durum üç yıl boyunca devam etti, 1931 yılından itibaren ilişkiler normalleşmeye başladı. Tiran’daki Türkiye işgüderi Zeki Hakki bey “Reisicumhurumuzun telgrafları Arnavutluğu hakikaten samimi bir süreç heyecanı içinde bıraktı. Yeni vaziyetin hududu şeklindeki incelik ve zarafete herkes hayran kaldı”, diyordu (Ushtelenca, 1997). Bir gün öncesine hiç kimsenin selam bile vermek istemediği Tiran’daki Türk işgüderi, birdenbire popüler oluverdi. Arnavutlar, Türkiye temsilcisinin etrafında pervane oldular. Elçiğimize gelip kendisini kutlayanlar, Gazi Paşayı göklere çıkaranlar, Arnavut-Türk dostluğunu yüceltenler birdenbire artıverdi. Tiran’da tamamen boykot edilmiş durumdaki Türk işgüderi şimdi Kral Zogu tarafından da iltifatlarla ve samimiyetle kabul ediliyordu artık. İşgüderi Zeki Hakkı bey Ankara’ya şunları yazıyordu. Dün kral tarafından sureti hususiyede kabul edilidim. Beliğ bir Türkçe ile ve istisnaî sürette yanında kimse olmayarak ve harikulade bir samimiyetle şöyle söyledi: “Türkiye’ye bizi rapteden bağlar mukaddestir. Onlara asla dokunulmaz. Sui tefehhümün nihayet bulmasından mes’udum. Bi-nihaye hürmet ettiğim Gazi hazretleri memleketi ihya hususunda unvana hayret veren bir deha göstermişlerdir. Bizim yapmaya çalıştığımız onunkinin yanında hiçtir. Sizi ecnebi diplomat olarak görmüyorum. Hariciye Nezareti ile halledemediğimiz ehemmiyetsiz bir iş için bile derhal bana geliniz” (Simsir, Bizim diplomatlar, 1996). Bunları söyleyen Kral Zogu, Türkiye işgüderini kapıya kadar uğurlamış ve Atatürk’e saygılarını yollamıştı. 510

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Aradan bir hafta geçmeden Türkiye İşgüderi Zeki Hakkı Bey’i yeniden kabul eden Zogu, bu defa Türkiye ile Arnavutluk arasında bir ittifaktan söz etmiş ve şöyle demişti. “Türkiye Arnavutluğun ve Arnavutluk Türkiye’nin tabii müttefikidir. Gazi’ye ebediyen merbut kalacağım. Bunları Tevfik Rüştü bey efendiye aynen iş’ar ediniz. Şahsınıza meveddet-i mahsusam var. istediginiz zaman bana geliniz”. Atatürk, Arnavut Kralını tanıyınca Türkiye ile Arnavutluk arasında yeniden dostluk dönemi başlamıştı1. Kral Zogu sık sık Ataturk’e hayralığını belirtiyor, saygı ve selamlarını sunuyordu. Atatürk de bunlara karşılık veriyordu. Türkiye Cumhuriyeti yıl dönümüne Kral Zogu, Ataturk’e kutlama telgrafı yolluyor, Atatürk de buna teşekkür ediyordu. Aynı biçimde Arnavutluk bağımsızlık bayramında da Atatürk Kral Zogu’ya kutlama mesajı yolluyordu. Ahmet Zogu 28 ocak 1932’de Ankara’da bir konsolosluğun açılmasını emretti. Bu dönemde Ahmet Zogu ilişkilerin daha iyi gelişmesi açısından Arnavutluğa İsmet İnönü ve Tevfik Rüştü beyin resmi bir ziyaret gerçekleştirmelerini teklif etti. Ama bu ziyaret hiçbir zaman gerçekleştirlemedi. Bundan sonra Ankara’daki Arnavutluk elçiliği açıldı. Arnavut hükümeti tarafından öğrenimini Türkiye’de yapmış, Türk ordusunda görev almış Cavit Leskoviku elçi olarak atandı. Mustafa Kemal 14 Mayıs 1933 günü Çankaya’da yeni Arnavutluk Büyükelçisini kabul ederek Arnavutluk’la ilişkilerin tekrar geliştirmesi gerektiğini açıkladı. Ve bunun üzerine Atatürk kendisini 29 Ekim Cumhuriyet Bayramında kutlayan Zogu’ya Arnavutluk’un bağımsızlık günü olan 28 Kasım 1933’te kutlama mesajı gönderdi. Balkan ülkeleri arasinda başlatılan iş birliği süreci sonunda 9 subat 1934’e dört Balkan ülkesi arasında Balkan Paktı imzalanmıştır. Arnavutluk bu Balkan Paktı dışında kalmıştı. Arnavutluk İtalya’nın kontrol alanı içeresinde bulunduğu için onun tesiriyle Pakt’a girmemişti. Balkan Paktı’nın imzalanmasından sonra Atatürk, Ruşen Eşref Bey‘i Türkiyenin Tiran elçiğine atamıştır. Bu görevle Arnavutluk’a giden Ruşen Eşref Bey, güven mektubunu 15 Nisan 1934’te Kral Zogu’ya sunmuştur. Kral Zogu da kabul sırasında, “Beş asır Türkiye ile silinmez sevgi ve minnet hisleri bırakmıştır. Beş asır Arnavut milletinin vehdetini Türkiye muhafaza etmiştir. Türkiye olmasaydı Arnavutluk kendini ne Slav istilasından kurtarabilirdi, ne de Latinler’in Arnavutlug’u harita’i cihandan silmelerinin önüne geçilebilirdi. Varlığımızın esasını Türkiye’ye medyunuz. Biz necip Türk Milletine büyük kardeş diye bakarız. O’nun devletini büyük kardeş devlet olarak gürürüz..” demiş ve Türkiye hakkında iyi temennilerde bulunmuştur (Simsir, 1993). O anda tekrar Arnavutluk konusuna geçiliyor. Kral Zogu, Cumhurbaşkanı seçilmiş iken neden krallığını ilan ettiğini elçimize anlatmak gereğini duyuyor. Arnavutluğun birliğini korumak için krallık ilan etmek gerektiğini söylüyor ve şöyle diyor: “ Bu asayış eskiden yoktu. Dahili tezebzübün

511

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. çokluğu, Arnavutluğun varlıgını tehlikeye düşürmüştü. Her yanımızdaki yabancı faaliyetler bizi darmadağınık etmek tehlikesini gösteriyordu. Bunun önüne ancak kendi şahşı gayretlerimizden fedakârlıkta bulunarak gecebildik. Yoksa esasta ben de Cumhuriyet taraftarıyım. Gazi Hazretleri kadar Cumhuriyetçiyim, emin olsunlar, fakat şeraitin icabı bizi bu yolda harekette bulunarak dahili vaziyeti temine sevketti. Bunu böyle bilmelerini rica ederim. Gazi Hazretelerinin ve eserlerinin hayranıyım. Kendilerine benim derin ve kalbi hürmetlerini bildirin. Beni bir küçük kardeşleri telakki etsinler. Beni nasıhatlarından ve ırşatlarından uzak bulundurmasınlar. Terakkiyye giden memleketimizi memleketimize örnek sayıyoruz, biz sizi numune alıyoruz. Ismet Paşa hazretlerine, Tevfik Rüştü Beyefendi Hazretlerine de selamlarımı bildiriniz...” (Simsir, 1993). Ahmet Zogu’nun Türkiye ile ilişkilerinin iyileşmesindeki sebep 1932-1934 yılları arasında Arnavutluk ve ĺtalya’ nın arasındaki ilişkilerin bozulamasında yatıyordu. Bu durumu Türk Diplomasisi Arnavutluk ile yakınlaşmak için kullanıyordu. Zogu Musoli’nin baskılarından ve art niyetli politikalarından kurtulmak istiyordu. Çünkü Arnavutluğu Balkanlara yakınlaşmak için bir araç olarak kullanıyordu. Ahmet Zogu’nun bağımsız bir politika kurma isteği Türk Medyasında Balkanlarda barışın sağlanmasına yönelik kuvvetli bir adım olarak yer aldı. Arnavutluk ve ĺtalya arasında kriz doruk noktasına 22 Haziran 1934’de 22 ĺtalyan askeri gemisinin Arnavutluğun Dıraç kenti limanına yaklaşması ile ulaşmıştır. ĺngiltere Arnavutluk Kralı’ na Mussolini ile antlaşmasını tavsiye ediyordu. O zamanki Arnavutluk’un ekonomik durumu iyi değildi ve dışardan yardım istiyordu. Yunanistan ĺtalya ile olan politikası yüzünden yardım etmeğe yanaşmıyordu. Bundan dolayı Arnavutluk ĺtalya’dan borç almak zorunda kaldı. ĺtalya borç vermek için pek çok ön koşul öne sürdü. Maksadı Arnavutluğu ele geçirmekti. Bu sırada Arnavutluğun Türk elçiliğinde altı aydır görev yapan Ruşen Eşref Bey’in yerine yazar, diplomat ve Ahmet Zogu tarafından saygı duyulan cumhuriyetçi Yakup Kadri Karaosmanoğlu getirildi. Yakup Kadri Karaosmanoğlu Arnavutluğun içinde bulunduğu kötü ekonomik durumu görüyordu. Buna rağmen halk dilenmek için elini uzatmıyordu ama devlet bir elini Doğu’ya bir elini Batı’ya uzatıyordu (Karaosmaoglu, 1998). İki sene sonra 1936 yılının Ocak ayı başlarında Ahmet Zogu’nun kız kardeşi olan Saniye Hanım’ın Abdülhamidin oğlu Prens Abid ile evleneceği ilan edildi. Medya bu evliliği destklediğini açıkladı. Türk hükümeti, bu evlenmeye karşı olumsuz tutum takındı. Ankara hükümeti bu evliliğin ĺtalyanın isteği üzerine yapıldığını biliyordu. Yunan medyasına göre, Ankara hükümeti bu evliliği Kemalist Türkiye’nin zayıflayıp onun yerine reaksiyoner gücün güçlenmesini isteyen büyük devletlerin kurduğu tuzağın sonucu olarak tanımlıyordu. Bu işbirliği Türkiye Cumhuriyetinin bağımsızlığına karşı yapılan bir hareketti ve bu yüzden protesto edildi (Shpuza, 1994). O dönemin Türk Büyükelçisi olan ünlü yazar Yakup Kadri Karaosmanoğlu düğün törenine katılmadı ve daha sonra Türkiye Dışişleri 512

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Bakanlığından aldığı emirle Tiran’dan ayrıldı. Büyükelçiliğin evlilik ile ilgili davranışı Türk kamuoyuna duyurulmadı. Zogu hükümetinin dışişleri bakanı ise Büyükelçinin Tiran’dan ayrılışının Arnavutluk halkında çok kötü bir izlenim uyandırdığını belirtti. 1936’da Zogu rejimi mali güçlükleri neden göstererek bir kere daha Ankara Büyükelçiliğini kapattı. Arnavutluk Adriatik devleti olduğu kadar Balkan devletidir. Daha sonra yeniden Türkiye-Arnavutluk ilişkileri düzelmeye başladı. Arnavutluğa Türk büyükelçisi olarak Hulusi Fuat Turgay geldi. İki devlet başkanı arasında yazışmalar yapıldı ve bayram günlerine telgraflar çekildi. 7 Nisan 1939 Faşist İtalya Arnavutluğu işgal etti. Bu işgal Zogu’nun Arnavutluk’tan ayrılması sonucunu getirdi ve onun için zor gurbet yılları başladı. 2 Mayıs’ta kraliyet ailesi özel bir trenle Yunanistan üzerinden Türkiye’ye doğru yola çıktı. Kralın Turkiye’de ikatmetgahı çok rahat idi. Türkler Kral ve ailesine karşı çok misafirperver davrandılar ve onlara özenle baktılar. Bu dönemde Cumhurbaşkanı İsmet İnönü Kralın Ankara’ya herhangi bir ziyareti yapmak düşüncesinden kaçınmasını tercih edeceğini belirti. Kraliçe, Zog’un İstanbul’da kalacağını ümit ediyordu, çünkü kendisini kendi evinde gibi hissediyordu. Kral mükemmel bir Türkçe konuşuyordu ve gençlik yıllarında yaşadığı ortama uyum sağlaması uzun sürmedi. Zog memnun görünmesine rağmen varır varmaz Türkiye’den ayrılmaya karar vermişti (Dedet, 2000). Bu kararın önemli bir nedeni de onu oldürtmek için adam yollandığına dair yayılan söylentilerdi. Fakat en önemli neden kralın yeniden tahta çıkmasını ümit etmesiydi ve bu da sadece büyük güçlerin yardımıyla mümkün olabilirdi. Gelişen olaylar sonucu, II. Dünya savaşı başladı ve Avrupa’nın etkisi ile yönetimin ulusal bilinci gelişti. Zogu dış siyasetinde Arnavutluk Devleti tarihinde hiçbir zaman görülmeyen ulusal bilince dayalı sabit bir hedef noktası oluşturmayı başardı. Böylece o modern bir ulusal devletin esaslarının temellerini attı.

Sonuç Arnavutluk-Turkiye ilişkilerinin bu zamanda gidişatı sürekli inişli çıkışlı olarak devam etmiştir. Bu bir yandan Ahmet Zogu’nun siyasetinden, diğer yandan da Atatürk’ün cumhuriyetçi tutumunun bir neticesiydi. Atatürk kendi idari prensiplerini ihlal etmeden Zog’un şahsına karşı değildi. Ahmet Zog’un, krallığını ilanı ve tarihe gömme savaşı verdikleri Osmanlının varisleriyle yaptığı işbirliğine karşı tavır koydu. Arnavut kamuoyu tüm bunlardan bağımsız olarak iki ülke arasındaki ilişkilerin iyi olmadığı dönemlerde bile, Atatürk’ün hayatını ve eserini doğru olarak değerlendirdi. İki ülke arasındaki ilişkiler, iki halkın yararına devamlı gelişen bir süreç izlemiştir. Bu ilişkiler eğitim, bilim, kültür sanat ve ticaret gibi anlarda bugün de devam ediyor.

513

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v.

Bibliografya

(1923). In Bisedimet e Keshillit Kombetar (Vol. Legjislacioni i pare, pp. 3- 10). Tirane: Nikaj. (1923, Aralik 5). Paqja Gazetesine. (1923, Aralik 9). Aksam Gazetesine. (1924, Ocak 12). Shqiptari i Amerikes, no.70. (1928, tetor 2). Demokratia gazetesine. (n.d.). Document, AQSH, Fondi 151 (MPJ)Ministria e Puneve te Jashtme, Tirane. Retrieved 1928, 1930) Alpan, N. (1975). Tarihin Işığında Arnavutluk. Ankara: Karde yayınlari. Alpan, N. (1994). Türkiye ile Arnavutluğun Istiklal Sava larındaki paralelizm doğrultusunda yaptıklari i birligi. Türk Tarihş Kongresi. X, p. 200. Ankara: TTK. ş Arkivi i Institutit te Historise . (Tirane). Dokumentaş Britanike. Arnavutlugun Tarihi (Vol. III). (1984). Tirane Arnavutlugun Tarihi. (2000). Tirane. Austin, R. (2000). Shtegu i pashkelur i Fan Nolit (Demokracia ne vitet 1920- 1924),. Tirane: Albin. Bashkurti, L. (2003). Shqiptaret ne rrjedhat e diplomacise. Tirane: Geer. Cami, M. (2011). Shqiperia ne rrjedhat e historise 1912-1924 (Permbledhje studimesh ed.). Tirane: Onufri. Castelan, G. (1994). Balkan Tarihi. Tirane: Cabej. Çështja e regjimit po çilet sërish. (1928, 09 05). Telgraf, nr.144, 1. Dako, K. (1938). Ahmet Zogu'dan hayat ve çalışmaları dipnotları. Tirane. Dedet, J. (2000). Geraldina Mbreteresha e Shqiptareve. Tirane: Globus S.R. Duka, V. (2011). Nga Presidenca në Monarki. (QSA, Ed.) Tirane: Toena. Fischer, B. J. (2000). King Zog and the struggle for stability in Albania. Tirane: Cabej. Karaosmaoglu, J. K. (1998). Zoraki Diplomat. Istanbul. Konica, F. (1957). Albania the Roackgarden of Southeastern Europe. Boston. Lufta e Popullit Shqiptar për çlirim kombëtar1918-1920,. (1976). Tirane. N. Simsir, B. (1996). Bizim diplomatlar. Ankara: Bilgi. N.Simsir, B. (1993). Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları ( Cilt I). Istanbul. Oksuz, H. (1998). Atatürk Dönemi Türk-Arnavut ili kileri. Güney-Doğu Avrupa Araştırmalarıi Dergisi, no.12, p. 213. Shpuza, G. (1994). Ataturku dhe Shqiptaret. Tirane: Dituria.ş Skendi, S. (1954). The political Evolution of Albania. New York. Stefanaq Pollo, Arben Puto. (1981). The history of Albania from its origins to the Present day. London. Traktatet turko-shqiptare. (1923, Shkurt 21). Gazeta e Korces, 23. Ushtelenca, I. (1997). Kral Zogu'nun Diplomasisi. Tirane: 1997. 514

3rd International Conference On Language And Literature Turkish in Europa Tirana/Albania, Proceedings Book, v. Vlora, E. B. (2003). Kujtime 1885-1925. Tirane: Shtepia e Librit dhe Komunikimit. Zautner, R. B. (1939). Shqiperia nën regjimin e Zogut. Leipzig.

515

3rd International Conference on Language and Literature

“Turkish in Europe” Address: “Jordan Misja” St. Tirana - Albania Contact: Tel: +355 4 24 19 200, + 355 4 24 19 222; Fax: +355 4 24 19 333 web: udek.beder.edu.al / [email protected] “Turkish in Europe” “Turkish rd 3 on Language and Literature Conference International

2014

Dil-Kültür ve Edebiyat Dergisi