Universiteit Gent Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Vakgroep Kunst-,Muziek- en Theaterwetenschappen Academiejaar 2006-2007 DE FUNCTIE VAN JOHANN STRAUSS ZOON EN ZIJN OEUVRE IN DE DIPLOMATIE VAN DE TWEEDE HELFT VAN DE NEGENTIENDE EEUW IN OOSTENRIJK Licentiaatsverhandeling voorgelegd ter behaling van het licentiaatsdiploma ELINE DE LANGHE Promotor: Prof. Dr. F. Maes Voorwoord Deze licentiaatsverhandeling kon maar tot stand komen dankzij de hulp en medewerking van heel wat mensen die ik hiervoor van harte dank. Vooreerst gaat mijn erkentelijkheid en dank uit naar mijn promotor Prof. Dr. Francis Maes en Prof. Dr. Rik Coolsaet die me elk in hun vakgebied bijstonden met hun deskundige hulp en goede raad bij het opzetten en verwezenlijken van deze studie. Daarnaast wil ik het personeel van de Koninklijke Bibliotheek Royal Albertina en van de bibliotheek van het Conservatorium Gent bedanken voor hun hulp. Mijn bijzondere dank gaat verder ook uit naar de Johann Strauss-Gesellschaft Wien en in het bijzonder naar hun president Prof. Peter Widholz voor de vriendelijke ontvangst en de bereidwillige medewerking aan mijn studie. Tenslotte wens ik mijn ouders, broer en zus te bedanken voor hun blijvende steun en goede raad tijdens mijn studieperiode en tijdens het schrijven van mijn licentiaatsverhandeling. Inhoudsopgave INHOUDSOPGAVE 1 PROBLEEMSTELLING 5 1 JOHANN STRAUSS 9 1.1 Leven 9 1.2 Werk 10 1.3 De wals 11 1.3.1 Ontstaan 11 1.3.2 Evolutie bij Lanner en de familie Strauss 12 1.4 Operette 12 2 TIJDSKADER 14 2.1 De verhoudingen tussen de Europese mogendheden 14 2.1.1 Van het Congres van Wenen tot het revolutiejaar 1848: het Europese Concert 14 2.1.2 De tweede helft van de negentiende eeuw 17 2.2 Verval van het Habsburgse Rijk 20 2.2.1 De Habsburgers 20 2.2.2 De keizer 22 2.2.3 Binnenland 24 2.2.4 In Europa 31 2.3 Maatschappij 34 2.3.1 Een heterogene bevolking 34 2.3.2 Sociale problemen 34 2.3.3 Vrije tijd 35 3 DIPLOMATIE 37 3.1 Geschiedenis 38 3.2 De negentiende-eeuwse situatie 40 3.2.1 Diplomatieke voorrang 40 3.2.2 Het belang van informeel contact 42 3.2.3 Een zaak van de aristocratie 44 3.2.4 Ceremonie en prestige 45 3.2.5 De ideale diplomaat 47 3.3 Ontwikkelingen in de negentiende eeuw 48 3.3.1 Invloed van materiële en politiek-culturele factoren op diplomatiek 49 3.3.2 Democratisering, professionalisering en verzakelijking 49 3.3.3 Mediatisering en technische vooruitgang 50 4 DE POLITIEK IN JOHANN STRAUSS 52 4.1 Composities in hun politieke context gezien 52 4.1.1 Kaiserwalzer 52 4.1.2 Eljen a Magyar 55 4.1.3 Egyptischer Marsch 56 4.2 Revolutiejaar 1848 57 4.3 Der zigeunerbaron 61 5 STRAUSS EN DIPLOMATIE 68 5.1 Contact met de diplomatieke wereld 68 5.1.1 Aan het hof 69 5.1.2 Bij aristocraten 74 5.1.3 In de salons 76 5.1.4 Dedicaties 81 5.2 Rol in de diplomatie 85 5.2.1 Diplomatieke sfeer 86 5.2.2 Vertegenwoordiger voor Oostenrijk 87 6 STRAUSS ALS MIDDEL 93 6.1 Legitimiteit en zekerheid 93 6.1.1 Oostenrijks poging om de macht te versterken 94 6.1.2 Zoektocht naar legitimiteit 96 6.1.3 Symbool van prestige 98 6.2 Voorbeelden 102 6.2.1 Wereldtentoonstelling in Parijs 1867 102 6.2.2 Polen 104 6.2.3 Concertzomers in Pawlovsk 105 6.3 Waarom speelde net Strauss deze rol? 105 6.3.1 Noodzaak 105 6.3.2 Zakenman 111 6.3.3 Artistieke kwaliteiten 112 7 BESLUIT 124 8 BIJLAGE 1: DEDICATIES 126 9 BIJLAGE 2: PARTITUUR AUS DEN BERGEN 128 10 BIJLAGE 3: AN DER SCHÖNEN BLAUEN DONAUFOUT! BLADWIJZER NIET GEDEFINIEERD.33 11 BIJLAGE 4: GESCHICHTEN AUS DEM WIENERWALD 140 12 BIBLIOGRAFIE 152 Probleemstelling Traditionele visies Ons beeld van componisten wordt vaak bepaald door hardnekkige opvattingen. Brahms is ernstig, Mozart een vrolijk genie en Bach religieus. Zo ook is dit het geval bij Johann Strauss Zoon. Zijn muziek wordt over het algemeen gezien als de markering van het einde van het tijdperk van het Habsburgse Rijk. Niet in het minste voor de Oostenrijkers zelf is de gedachte aan Strauss vervuld van heimwee naar vroegere, betere tijden en stond en staat hij nog steeds symbool voor de identiteit van Oostenrijk en Wenen. Door muziekliefhebbers echter wordt Strauss meestal afgedaan als lichte ontspanningsmuziek. Het einde van een tijdperk1 Het Habsburgse Rijk is in de negentiende eeuw op het einde van haar krachten en daarom zou Strauss extra vrolijke muziek geschreven hebben om de problemen van de tijd te vergeten en dit zou ook zijn grote succes kunnen verklaren. Decsey heeft het over de naiv-politische Rolle en schrijft: „Österreichs letzte Geschichte ist ein Verfall mit Musik. Der einzige Gesamtton Österreichs klingt aus den Straussischen Partituren, die jedem gleiche Rechte auf Seligkeit und glückliches Vergessen gaben, die köstlichtste Verfassung dieses Staates und zugleich die Tafelmusik zu seiner Hochzeit mit dem Tod.“2 Strauss markeert dus het „verval met muziek‟. Zijn muziek zou de vrolijke en de donkere kant van de maatschappij verenigen. We zullen deze visie in verband brengen met de politieke gebeurtenissen en met de overleveringen van Strauss en zijn tijdgenoten. Leefde bij het volk het gevoel dat het einde van het rijk naderde? Was men zich bewust van het verval dat zich had ingezet? En wou Strauss hierop reageren? In hoeverre speelde dit gevoel een rol voor de bewondering die keizer Franz Joseph voor Strauss had? Ontspanningsmuziek Strauss‟ walsen, polka‟s, quadrilles, marsen en operettes worden vandaag nog regelmatig opgevoerd, hoewel we in een „gewone‟ concertzaal zijn werken niet zo snel zullen aantreffen. Vooral in Wenen, op speciale gelegenheden zoals het nieuwjaarsconcert en op plaatsen die een belangrijke rol speelden in Strauss‟ leven zoals in het Kursalon kan men de opvoering van Strauss‟ composities horen. Waarom niet op andere concertpodia 1 Deze idee wordt verdedigd door Egon Gartenberg in GARTENBERG, E., Johann Strauss, The end of an Era, Da Capo, New York, 1979. 2 DECSEY, E., Johann Strauss, Ein wiener buch, Deutsche Verlags-Anstalt, Stuttgart-Berlin, 1922, p.126. tijdens gewone concerten? Strauss wordt over het algemeen aanzien als een populaire muzikant, een componist van ontspanningsmuziek, die niet op de serieuze podia thuishoort. De vraag die we ons stellen, is waarom Strauss dan zo populair blijft, dat men zijn stukken blijft uitvoeren, dat er blijvend cd‟s worden uitgebracht van zijn werken. En ook waarom hij tijdens zijn leven in alle bevolkingslagen en in gans Europa en de VS succes had. De gewone burgers stroomden voor ieder concert van hem toe én hij speelde voor aristocraten, keizers en koningen. Andere Weense walscomponisten, zoals Gung‟l (1810- 89), Ziehrer (1843-1922), Fahrbach jr. (1843-94), kregen geen wereldwijde bijval. De visie dat Strauss‟ muziek zijn succes dankt aan het feit dat men in de tijd van het verval van het Habsburgse Rijk op zoek was naar dit soort muziek, verklaart niet waarom Strauss in de rest van de wereld ook succes had. Daarom moeten we deze visie kritisch bekijken en op zoek gaan naar het serieuze aspect van Strauss. Daarbij zullen we vooral naar de artistieke en de niet-danselementen zoeken die we vinden in de inleidingen van de walsen. Zijn er in deze korte stukken elementen te vinden die ons verklaren hoe Strauss de wals opwaardeerde tot een volwaardig en volmaakt genre en kon rivaliseren met de grote kunstmuziek? Dit zullen we aan de hand van Strauss‟ biografie en natuurlijk aan de hand van de partituren zelf onderzoeken. Johann Strauss als het symbool van Oostenrijk De Weense wals en Johann Strauss waren hét symbool voor Wenen en Oostenrijk. Dit is alleszins vandaag zo, maar we gaan na of dit in de tijd van Johann Strauss zelf ook zo was. Tot op de dag van vandaag geldt de muziek van Strauss voor de Oostenrijkers als hun nationaal symbool. Zo zouden Oostenrijkers in het buitenland ontroerd raken bij het horen van Strauss‟ walsen, zoals de verbande Metternich in Londen in 1849 bij het horen van Strauss Vaders Donaulieder tot tranen toe werd bewogen. Andere voorbeelden zijn onder meer deze. Strauss‟ muziek werd gespeeld tijdens een speciaal concert van de Wiener Philharmonie op 31 december 1939 (waaruit het latere nieuwjaarsconcert zou groeien). Met typische Oostenrijkse muziek wou men tegen de Anschluss protesteren door de Duitsers de boodschap te geven: “Hoor maar, wij zijn anders.”. Ook in de economisch slechte periode na de Eerste Wereldoorlog greep Oostenrijk naar Strauss als symbool van hun identiteit. Alweer tijdens een bezetting, deze door de geallieerden na de Tweede Wereldoorlog, hoort men een week lang muziek van Strauss ter gelegenheid van het vijftigste sterftejaar van Strauss in 1949. Deze concerten waren officieel ter gelegenheid van die verjaardag georganiseerd, maar eigenlijk waren deze een antwoord op de nood van het volk uitdrukking van hun identiteit te geven. Dit deed men met de figuur en de muziek van Strauss, die de uitstraling en het symbool van Oostenrijk en zijn volk was. Terzelfder tijd werd de muziek van Strauss in het Derde Rijk als zeer Duits en volks gezien. Conform de politiek van het nazi-regime zou de muziek van Strauss, daar hij Joodse voorvaderen had, moeten verboden geworden zijn. De grote nationale betekenis die zijn muziek ook in Duitsland had, bracht de overheden er echter toe de oorkonden te vervalsen, om zo de echte afstamming van Strauss te verbergen.3 Een laatste voorbeeld dateert uit het jaar 2000, toen Oostenrijk problemen met enkele Europese staatshoofden had naar aanleiding van de verkiezing van Jörg Haider.