Arkusz ROKITNO (569)

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PA Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Autorzy: Marta Chwistek*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Jerzy Miecznik*, Barbara Radwanek-Bąk*, Jerzy Król**, Małgorzata Marczak** Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny: Bogusław Bąk* Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabryś-Godlewska* Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska*

* – Państwowy Instytut Geologiczny Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu Proxima S.A., ul. Kwidzyńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN

Spis treści

I. Wstę p (M. Chwistek)...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (M. Chwistek)...... 4 III. Budowa geologiczna (B. Radwanek-Bąk, M. Chwistek)...... 7 IV. ZłoŜa kopalin (M. Chwistek B., Radwanek-Bąk )...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (M. Chwistek, B. Radwanek-Bąk )...... 16 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (B. Radwanek-Bąk, M. Chwistek)...... 18 VII. Warunki wodne (M. Chwistek )……...... 19 1. Wody powierzchniowe...... 19 2. Wody podziemne...... 20 VIII. Geochemia………………………………………………………………………………... 24 1. Gleby (P. Kwecko)…………………………………………………………………….. 24 2. Osady (I. Bojakowska)…………………………………………………………………. 26 3. Pierwiastki promieniotwórcze (J. Miecznik)…………………………………………… 30 IX. Składowanie odpadów (M. Marczak, J. Król)……………………………………………. 32 X. Warunki podłoŜa budowlanego (M. Chwistek)...... 38 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (M. Chwistek)……..…...... 39 XII. Zabytki kultury (M. Chwistek)...... 45 XIII. Podsumowanie (M. Chwistek, M. Marczak, J. Król ...... 46 XIV Literatura...... 48

I. Wstęp

Arkusz Rokitno Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w Oddziale Karpackim Państwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie (plansza A) i w „PROXIMA” SA we Wrocławiu i Państwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie (plansza B) w 2011 roku, zgodnie z „Instrukcją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005). W czasie opracowywania wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 arkusz Rokitno (Kapera i in., 2005), wykonanym w Przedsiębiorstwie Geologicz- nym w Kielcach. Mapa geośrodowiskowa składa się z dwóch plansz. Plansza A zawiera informacje doty- czące występowania kopalin oraz gospodarki złoŜami, na tle wybranych elementów: hydro- geologii, geologii inŜynierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Plan- sza B zawiera nowe treści zapisane w warstwie informacyjnej „Ochrona powierzchni Ziemi”, w skład której wchodzą informacje dotyczące geochemii środowiska oraz składowania odpa- dów. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Informacje środowiskowe przedstawione na mapie stanowią pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Zawarte w mapie treści mogą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a takŜe w opracowaniach ekofizjograficznych. Ponadto mogą stanowić pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym, o odpadach i prawa ochrony środowiska oraz prawa geologicznego i górniczego. Materiały archiwalne wykorzystane do opracowania mapy zebrane zostały między innymi w urzędach gmin, w starostwie i delegaturze urzędu marszałkowskiego w Białej Podla- skiej, na terenie województwa lubelskiego oraz w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie. Zgromadzone materiały sprawdzono i uzupełniono w terenie. Kwalifikację sozologiczną złóŜ uzgodniono z geologiem wojewódzkim. Mapa wykonywana jest w wersji cyfrowej, a dane dotyczące złóŜ kopalin zamieszczono w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych o złoŜach.

3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Rokitno rozciąga się między 23°15’ do 23°30’ długości geograficznej wschodniej oraz 52°00’ do 52°10’ szerokości geograficznej północnej. Pod względem administracyjnym połoŜony jest na terenie województwa lubelskiego. W całości naleŜy do powiatu bialskiego i obejmuje fragmenty gmin: Janów Podlaski, Rokit- no, Terespol, Zalesie, Piszczac, Biała Podlaska. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym (Kondracki, 2002) omawiany obszar znajduje się w obrębie mezoregionów: Podlaskiego Przełomu Bugu i Równiny Łukowskiej, wchodzących w skład makroregionu Nizina Południowopodlaska (podprowincja Niziny Środkowopolskie) oraz Zaklęsłości Łomaskiej, Równiny Kodeńskiej i małego fragmentu Po- lesia Brzeskiego, wchodzących w skład makroregionu Polesie Zachodnie (podprowincja Po- lesie) (fig. 1). Deniwelacje terenu na obszarze objętym arkuszem wahają się od 127,0 m do 163,3 m n.p.m. Północno-wschodnia część obszaru znajduje się w obrębie jednostki zwanej Podlaski Przełom Bugu. Jest on częścią doliny Bugu pomiędzy Polesiem a Niziną Środkowomazo- wiecką. Dolina w najwęŜszym miejscu ma szerokość około 1,3 km i rozszerza się w obie strony do 6 km. W pobliŜu krawędzi doliny znajduje się najwyŜszy punkt na obszarze arkusza (163,3 m n.p.m.). Największą część obszaru obejmuje Równina Łukowska połoŜona w północnej i pół- nocno-zachodniej części obszaru. Deniwelacje terenu osiągają tutaj około 36 m, a wysokość bezwzględna zawiera się między 130 a 160 m n.p.m. Równina Łukowska jest płaską i falistą wysoczyzną morenową , umiarkowanie urzeźbioną i pozbawioną jezior. W jej strefie przypo- wierzchniowej dominują gliny zwałowe, nadbudowane piaszczystymi formami wodnolodowcowymi związanymi z recesją lądolodów środkowopolskich. Tworzą one równinę sandrową, w obrębie której często występują wzgórza zbudowane z osadów piaszczysto-Ŝwirowo- gliniastych. Południowo-zachodnia część obszaru znajduje się na terenie mezoregionu Zaklęsłość Łomaska. Jest to przewaŜnie piaszczysta, zatorfiona równina o wysokościach bezwzględnych rzędu 140-145 m n.p.m. W obrębie obszaru arkusza Rokitno obejmuje ona głównie dolinę Krzny. Charakteryzuje się najmniejszymi wysokościami bezwzględnymi na tym obszarze. Południowo-wschodnia część obszaru to Równina Kodeńska. Region ten jest równiną, pokrytą denudowaną gliną zwałową z częściowo zalegającymi piaskami wydmowymi. W stosunku do wcześniej opisanej krainy ma wyŜsze wysokości bezwzględne.

4 Polesie Brzeskie wkracza na arkusz niewielkim fragmentem w okolicy Malowanej Gó- ry.

Fig. 1. PołoŜenie arkusza Rokitno na tle jednostek fizycznogeograficznych wg Kondrackiego (2002) 1 – granica prowincji, 2 – granica mezoregionu, 3 – granica państwa Podprowincja: Niziny Środkowopolskie: 318 Makroregion: Nizina Południowopodlaska: 318.9 Mezoregiony Niziny Południowopodlaskiej: 318.91 – Podlaski Przełom Bugu, 318.96 – Równina Łukowska Podprowincja: Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie: 843 Makroregion: Nizina Północnopodlaska: 843.3 Mezoregiony Niziny Północnopodlaskiej: 843.38 – Wysoczyzna Drohiczyńska Podprowincja: Polesie: 845 Makroregion Polesie Zachodnie: 845.1 – 2 Mezoregiony Polesia Zachodniego: 845.11 – Zaklęsłość Łomaska, 845.12 – Równina Kodeńska, 845.17 – Pole- sie Brzeskie Omawiany teren znajduje się w strefie klimatu przejściowego dwóch regionów klima- tycznych kontynentalnego i oceanicznego. Na obszarze arkusza przewaŜa zachodnia i połu- dniowo-zachodnia cyrkulacja powietrza. Średnia roczna amplituda temperatury dla obszaru

5 Rokitna wynosi około 6,8°C. Klimat omawianego terenu charakteryzuje się duŜą amplitudą temperatury rocznej – 22,5°C (ostre zimy i ciepłe lata). Opady przewaŜają w półroczu letnim. NajwyŜsze opady obserwowane są w pasie nadbuŜańskim: 550–560 mm. Średnia liczba dni z opadem śnieŜnym wynosi około 90. Okres wegetacyjny trwa około 205 do 211 dni, a średnia temperatura w tym okresie wynosi 5°C (Dec, 1985). Główną rzeką omawianego obszaru jest Krzna uchodząca do Bugu w miejscowości Ne- ple (poza obszarem arkusza Rokitno). Rzeka Bug, której niewielki fragment znajduje się na obszarze arkusza, stanowi granicę państwową z Białorusią. Obszar arkusza Rokitno jest terenem rolniczo-leśnym. Grunty uprawne stanowią tu oko- ło 30% powierzchni terenu. Są to głównie gleby IV–VI klasy bonitacyjnej, a tylko niewielki udział mają gleby I–III klasy. Są to gleby bielicowe, pseudobielicowe, gleby piaskowe róŜ- nych typów genetycznych, gleby brunatne i bagienne, czarne ziemie i mady wytworzone z piasków, glin zwałowych, pyłów, osadów aluwialnych i utworów organogenicznych. Pod względem przydatności rolniczej zaliczane są do kompleksów: Ŝytniego dobrego i słabego (Zbysław, 1979). Na obszarze tym uprawia się głównie zboŜa, ziemniaki i niektóre rośliny przemysłowe np. kukurydzę. Lasy występują na najuboŜszych glebach, szczególnie na piaskach. Kompleksy leśne zajmują około 25% powierzchni omawianego obszaru i są nierów- nomiernie rozmieszczone. Stanowią one przede wszystkim siedliska sosny, brzozy i dębu. Na gospodarkę rolną tego obszaru składają się kilku- lub kilkunastohektarowe indywi- dualne gospodarstwa rolne z wielokierunkową produkcją rolną. Zabudowa mieszkalna naj- częściej usytuowana jest wzdłuŜ dolin rzecznych lub wzdłuŜ waŜniejszych dróg. Większe miejscowości na tym obszarze to: Cieleśnica, Rokitno, Lipnica, Kijowiec, Mokrany, Wo- skrzenice i Dobryń. Na tym terenie brak jest większych zakładów przemysłowych. Spośród innych naleŜy wymienić: gorzelnię w Cieleśnicy, młyny w Zalesiu i w Kijowcu oraz małe zakłady świadczące usługi dla ludności i rolnictwa (sprzedaŜ materiałów budowlanych, na- wozów, węgla, skup i sprzedaŜ płodów rolnych). Obszar arkusza jest pokryty dość gęstą siecią dróg asfaltowych. Przebiega tu jedna z głównych arterii komunikacyjnych Polski – droga krajowa nr 2, będąca częścią międzynaro- dowego szlaku komunikacyjnego E30. Projektuje się budowę autostrady A2, przebiegającej równoleŜnikowo przez centralne obszary kraju od granicy z Niemcami w Świecku do polsko- białoruskiego przejścia granicznego Kukuryki-Kozłowicze. PołoŜenie obszaru wpłynęło na rozwój inwestycji związanych z obsługą przygranicznego ruchu turystycznego, takich jak: hotele, motele, stacje paliw itp. Powstało kilka firm spedycyjnych, oferujących krajowe i międzynarodowe usługi transportowe.

6 III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru arkusza przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Rokitno (Nitychoruk, Gałązka, 2000, 2006). Po- łoŜenie arkusza na tle budowy geologicznej przedstawia fig. 2. Obszar objęty arkuszem Rokitno połoŜony jest w południo-zachodniej części platformy wschodnio-europejskiej na tzw. zrębie łukowskim. Od strony północno-zachodniej przylega on do zapadliska podlaskiego, od którego ograniczony jest uskokiem Łosic. Od strony połu- dniowo-wschodniej przylega do zapadliska włodawskiego. Struktury te dzieli uskok Hanny. PodłoŜe prekambryjskie na tym obszarze znajduje się na głębokości około 1500 m, na nim leŜą niezgodnie utwory paleozoiku o miąŜszości rzędu 700–800 m, a następnie osady mezo- zoiczne (śelichowski, 1974). Najstarszymi utworami znanymi z wierceń (poza obszarem arkusza) są przeławicające się piaskowce i iłowce wieku kambryjskiego. Bezpośrednio na nich leŜą wapienie organodetrytyczne i iłowce ordowiku oraz iłowce z graptolitami zaliczane do syluru. Na nich leŜą kompleksy węglanowych skał mezozoiku. Poprzez analogię z obszarem sąsiedniego arkusza Biała Podlaska, moŜna wnioskować, Ŝe reprezentowane są one przez piaskowce i iłowce jury oraz kompleks skał górno-kredowych o miąŜszości około 200 m, który udokumentowano wierceniami. Kredę na tym obszarze reprezentują: piaskowce glaukonitowe lub mułowce albu środ- kowego i górnego, kreda pisząca, wapienie margliste piaszczyste cenomanu i turonu, miękkie margle i kreda pisząca wieku senońskiego oraz kreda pisząca, margle i opoki margliste kam- panu i mastrychtu, budujące część stropową profilu kredy (brak najwyŜszych ogniw mastrychtu). Osady kredy zalegają bezpośrednio w podłoŜu czwartorzędu. Udokumentowano je wierceniami na głębokości od 62,1 m (otw. badawczy nr 3 w Kol. Kijowiec) do 88,5 m (otwór badawczy nr 2 w Pokiniance). Osady paleogeńskie na tym obszarze zostały nawiercone tylko w otworze Kolonia Ol- szyny. Wykształcone są one w postaci cienkiej warstwy mułków warstwowanych szarych z otoczakami kredowymi o miąŜszości około 0,4 m. Nad nimi zalegają szarozielone piaski glaukonitowe o miąŜszości około 10 m. Prawdopodobnie utwory trzeciorzędowe są zachowa- ne tylko fragmentarycznie, poniewaŜ zostały zerodowane na skutek niszczącej działalności wód płynących na przełomie trzeciorzędu i czwartorzędu.

Fig.2. PołoŜenie arkusza Rokitno na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1: 500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, (2006)

Czwartorzęd; holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wy- dmach, plejstocen: zlodowacenie północnopolskie: 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno- deluwialne, 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne; zlodowacenia środkowopolskie: 23 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 27 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe ciągi drobnych form rzeźby: a – kemy, b – sieć rzeczna, c – zasięg zlodowacenia warty, d – kry kredowe e – granica państwa

Zachowano oryginalną numerację z Mapy geologicznej L. Marksa i in. (2006)

8 Utwory czwartorzędowe występują na całym obszarze, na erozyjnym stropie kredy i trzeciorzędu. Mają one zmienną miąŜszość od około 50 do 90 m. Reprezentowane tu osady czwartorzędowe powstały głównie podczas zlodowaceń południowopolskich i środkowopol- skich. Są to osady wodnolodowcowe, zastoiskowe, rzeczne i lodowcowe. Podległy one wie- lokrotnym procesom niszczącym, co spowodowało ich przemieszanie. Bezpośrednio na osadach miocenu lub górnej kredy lokalnie zalegają piaski i piaski ze Ŝwirami i głazikami wodnolodowcowymi oraz piaski pyłowe, mułki i iły zastoiskowe zlodowacenia nidy o miąŜszości od 10 do 35 m. Następnie w profilu zalegają piaski i piaski ze Ŝwirami rzeczne interglacjału małopolskiego, które występują powszechnie na omawianym obszarze. Ich miąŜszość docho- dzi do około 30 m w północnej jego części. Osady zlodowacenia sanu 1 reprezentowane są przez gliny zwałowe oraz piaski ze Ŝwirami wodnolodowcowymi o niewielkich miąŜszo- ściach. Osady interglacjału ferdynandowskiego to piaski i mułki rzeczne o miąŜszości około 13 m, nawiercone w Kolonii Olszyn. Utwory zlodowacenia sanu 2 osiągają miąŜszości nawet do 50 m. Początek cyklu sedymentacyjnego zaznacza się obecnością serii iłów i mułków zastoiskowych o miąŜszości około 20 m. Ku górze profilu rośnie w nich zawartość piasku, wskazując na zbliŜanie się lądolodu. Główny trzon osadów tego zlodowacenia tworzą gliny zwałowe o miąŜszości około 35 m. Są one przykryte piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi o przeciętnej miąŜszości kilku metrów. Schyłek osadów zlodowacenia sanu 2 zaznacza się obecnością iłów i mułków zastoiskowych, które występują lokalnie wypełniając niewielkie zazwyczaj zagłębienia terenu. Opisane osady znane są jedynie z wierceń. Osady interglacjału mazowieckiego występują w rejonie Woskrzenic. Są to kopalne osady jeziorne, gytie, z domieszką kredy i mułków. Powstały one w zbiorniku jeziornym roz- ciągającym się równoleŜnikowo między miejscowościami: Wilczyn, Grabanów (poza obszarem arkusza) i Woskrzenicami Małymi. Ich miąŜszość sięga kilkunastu metrów. Na powierzchni obszaru poza dolinami rzecznymi dominują utwory zlodowaceń środ- kowopolskich, przede wszystkim osady związane ze zlodowaceniem odry. Najstarszymi spo- śród nich są mułki wapniste, przechodzące w iły zastoiskowe. Lądolód tego zlodowacenia pozostawił po sobie kompleks charakterystycznych piaszczystych glin zwałowych o miąŜszo- ści 5–10 m. Na powierzchni występują one koło Olszyn i Cieleśnicy w północnej części obszaru arkusza, w okolicach Kijowca – w jego części centralnej i koło Zalesia na południu. Gliny są na większości terenu pokryte piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi, które tworzą tu pokrywę o miąŜszości od kilku do kilkunastu metrów. We wschodniej części obszaru arkusza, w rejonie Krzyczewa, Mokran Starych, Malo- wej Góry oraz na południe od Dobrynia DuŜego na powierzchni występują piaski, piaski py-

9 łowate i Ŝwiry moren martwego lodu. W okolicy Horbowa, Dobrynia Małego i na północny- wschód od Cieleśnicy występują piaski i mułki kemów. Podczas zlodowacenia warty obszar arkusza Rokitno pozostawał poza zasięgiem lądo- lodu, a jego bliską obecność dokumentują jedynie osady wodnolodowcowe – piaski i Ŝwiry, które zachowały się fragmentarycznie wśród utworów tarasowych w dolinie Krzny. W północnej części obszaru, w dolinie Bugu (w okolicy Krzyczewa) oraz w jego części południowej w dolinie Krzny (w rejonie Woskrzenic DuŜych) występują piaski i mułki rzeczne tarasów nadzalewowych z okresu zlodowacenia wisły. Lokalnie na powierzchni terenu występują osady eoliczne, które powstały na przełomie plejstocenu i holocenu. Tworzą one wydmy lub pola piasków przewianych. Osiągają miąŜ- szość do 3 m, a wysokość ich waha się między 2 a 3 m. Formy wydmowe osiągają długość do 1,5 km i mają przebieg z zachodu na wschód. Utwory takie występują w okolicy Kolonii Mi- chałki, Dobryń DuŜy, na południe od Wólki Dobryńskiej i na północ od Krzyczewa. Osady holoceńskie występują w obrębie tarasów zalewowych Bugu, Krzny i jej dopły- wów oraz w zagłębieniach bezodpływowych o charakterze wytopisk. Są to piaski i mułki, a takŜe torfy i namuły torfiaste o miąŜszości dochodzącej do kilku metrów.

IV. ZłoŜa kopalin

Na obszarze objętym arkuszem Rokitno znajduje się 15 udokumentowanych złóŜ, w tym 10 złóŜ kopalin okruchowych – piasków lub piasków ze Ŝwirem, 1 złoŜe piasków kwarcowych, 3 złoŜa kredy jeziornej oraz 1 złoŜe kopalin ilastych. W okresie ostatnich 4 lat wyeksploatowano, a następnie skreślono z krajowej ewidencji zasobów kopalin dwa złoŜa piasku – „Dobryń DuŜy” (2006 r.) oraz „Mokrany Stare I” (2008 r.). Stan zasobów wg „Bi- lansu zasobów kopalin” (Wołkowicz i in. red., 2010) przedstawiono w tabeli 1, zaś zestawie- nie głównych parametrów geologiczno-górniczych i jakościowych kopalin okruchowych w tabeli 2. ZłoŜa kopalin okruchowych charakteryzują się przewaŜnie małymi rozmiarami poniŜej 5 ha. Spowodowane jest to przede wszystkim sztucznym wyznaczaniem granic złóŜ zgodnie z przebiegiem granic nieruchomości gruntowych, a tylko częściowo z naturalnych czynników geologicznych – duŜej zmienności serii złoŜowej i zmiennej jakości kopaliny. W południowo-zachodniej części rejonu, w okolicach miejscowości Woskrzenice kon- centruje się dokumentowanie oraz eksploatacja złóŜ. RównieŜ we wschodniej części obszaru, w okolicy miejscowości Mokrany Stare znajdują się 2 złoŜa. Reszta złóŜ występuje pojedyn-

10 czo, bardziej w centralnej i południowej części arkusza w okolicy miejscowości Chotyłów, Kłoda DuŜa, Marianka, Dobryń DuŜy, Koczukówka i Kijowiec. W rejonie miejscowości Woskrzenice, w obrębie osadów wodnolodowcowych udokumentowano 4 złoŜa piasków oraz 1 złoŜe piasków kwarcowych. Najbardziej wysuniętymi na zachód są sąsiadujące ze sobą złoŜa „Woskrzenice I” i „Woskrzenice II”. Na obszarze obję- tym arkuszem Rokitno znajdują się tylko ich fragmenty, a w większości złoŜa te zlokalizowane są na obszarze sąsiedniego arkusza Biała Podlaska. ZłoŜe piasku „Woskrzenice I” ma powierzchnię 53,32 ha (Gazda, Krzowski 2004a, 2004b). MiąŜszość złoŜa średnio wynosi 14,5 m. ZłoŜe jest zawodnione. Natomiast złoŜe „Woskrzenice II” o powierzchni 67,20 ha udokumentowano jako złoŜe piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej (Turza, 1970; Bujalska, 1971). Średnia grubość nad- kładu wynosi 0,3 m, a miąŜszość złoŜa waha się od 3,6 do 8,4 m (średnio wynosi 5,7 m). Za- wartość kwarcu w złoŜu waha od 86,6 do 95,2 %, średnio wynosi 92,9 %, a zawartość pyłów mineralnych w oscyluje między 1,2 a 11,0 %, średnio wynosi 4,1 %. Karty informacyjne tych złóŜ znajdują się przy objaśnieniach do arkusza Biała Podlaska. Na wschód od złóŜ „Woskrzenice I” i „Woskrzenice II” udokumentowano obok siebie 3 niewielkie złoŜa: „Woskrzenice Małe” o powierzchni 1,50 ha (Szymańska, 1992, Czaja- Jarzmik, 1994), „Woskrzenice Małe II” o powierzchni 2,75 ha (Szydeł, 1995) i „Woskrzenice DuŜe” o powierzchni 2,30 ha (Kisieliński, 1997). Piaski budujące serię złoŜową charakteryzu- ją się zróŜnicowanym uziarnieniem – od drobnoziarnistych, a nawet pylastych, do gruboziar- nistych. MiąŜszość waha się od 1,0 m do 7,7 m. W odległości około 1,5 km na południe od wyŜej opisanych złóŜ zlokalizowane jest złoŜe „Marianka” o powierzchni 4,87 ha (Giza, Giza, 1993; Czaja-Jarzmik, 2009). ZłoŜe bu- dują utwory wodnolodowcowe, piasek średnioziarnisty z niewielką domieszką frakcji Ŝwiro- wej i otoczaków. MiąŜszość złoŜa oscyluje między 3,9 a 4,9 m, średnio wynosi 4,3 m. Nad- kład stanowi gleba zapiaszczona oraz miejscami pył piaszczysty o miąŜszości od 0,3 do 0,6 m, średnio 0,5 m.

11 Tabela 1 ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Nr Wiek geologiczne Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja zagospodarowania Przyczyny złoŜa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania (tys.t) kopaliny złóŜ Nazwa złoŜa złoŜa konfliktowości na kopaliny litologiczno- (tys.t, tys.m3*) złoŜa mapie surowcowego Klasy Klasy Wg stanu na rok 2009 (Wołkowicz i in., 2010) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 2 Mokrany Stare p Q 199 C1 N - Sd 4 B K

3 Kijowiec p, pŜ Q 92 C1 G - Sb, Sd 4 A -

4 Woskrzenice – pole A * kj Q 684,0 C2 N - Sr 4 B Gl 12 5 Woskrzenice – pole B * kj Q 504,0 C2 N - Sr 4 A -

6 Woskrzenice – pole C * kj Q 2 038,7 C2 N - Sr 4 A -

7 Woskrzenice I ** p Q 11 652 C 1 Z - Sb, Sd 4 A -

8 Woskrzenice II ** pki Q 3 477* B, C 1 N - Sb, Sd 4 A -

9 Woskrzenice Małe p Q 0 C1 Z - Sb, Sd 4 A -

10 Woskrzenice Małe II p Q 49 C1 Z - Sb, Sd 4 A -

2 11 Woskrzenice DuŜe p Q 232 C1 N - Sb, Sd 4 A -

13 Marianka p Q 208 C1 Z - Sb, Sd 4 A -

2 14 Kłoda DuŜa p Q 574 C1 N - Sb, Sd 4 A -

1 15 Chotyłów i(ic) Q - C1 Z - Scb 4 A -

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 16 Mokrany Stare II p Q 156 C1 N - Scb 4 B K

1 17 Koczukówka p Q 122 C1 N - Sb, Sd 4 A

Mokrany Stare I p Q 17 C1 ZWB (2008)

Dobryń DuŜy p Q 155 C1 ZWB (2006)

Rubryka 2 - * – złoŜe nie figuruje w „Bilansie...”, zasoby złoŜa wg dokumentacji, ** – na arkuszu niewielki fragment złoŜa, karta informacyjna złoŜa dołączona do arkusza Biała Podlaska (568) Rubryka 3 - p – piaski, g(gc) – gliny ceramiki budowlanej, pki – piaski kwarcowe inne (do produkcji cegły wapienno-piaskowej), kj – gytie Rubryka 4 - Q – czwartorzęd Rubryka 5 - tylko zasoby pozabilansowe Rubryka 6 - kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – C1, C2 Rubryka 7 - złoŜa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, 1 – złoŜe eksploatowane na podstawie waŜnej koncesji, 2 –faktycznie złoŜe zaniechane 13 Rubryka 9 - kopaliny: Sb – budowlane, Sd – drogowe, Scb – ceramiki budowlanej, Sr – rolnicze Rubryka 10 - złoŜa: 4 – powszechne; licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11 - złoŜa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe, Rubryka 12 - K – ochrona krajobrazu, Gl – ochrona gleb, W – ochrona wód podziemnych

W 1997 roku udokumentowano złoŜe „Kłoda DuŜa” (Czaja-Jarzmik, 1997a), zlokalizowane w odległości około 5 km na południowy wschód od złoŜa „Marianka”. Serię złoŜową tworzą dość dobrze wysortowane piaski pochodzenia wodnolodowcowego o średniej miąŜ- szości 5,7 m. Piaski te leŜą na glinach zwałowych. We wschodniej części obszaru w okolicach miejscowości Mokrany Stare udokumentowano 2 małe złoŜa piasku „Mokrany Stare” (Czaja-Jarzmik, 1997b) i „Mokrany Stare II” (Stec, 2009). Pierwsze spośród nich o powierzchni 2,55 ha, tworzą piaski wodnolodowcowe osadzone na przedpolu pasa moreny czołowej, ciągnącego się między Janowem Podlaskim a Neplem. MiąŜszość serii złoŜowej średnio wynosi 4,8 m, a nadkład stanowi gleba i piasek pylasty o średniej miąŜszości 1 m. ZłoŜe „Mokrany Stare II” o powierzchni 1,86 ha stanowią piaski z domieszką Ŝwiru moren martwego lodu. Rozpoznana miąŜszość złoŜa waha się od 1,2 m do 6,7 m, średnio wynosi 4,6 m, a grubość nadkładu 0,3 m. Tabela 2 Podstawowe parametry złoŜowe i jakościowe kopaliny dla złóŜ kruszywa piaskowego i piaskowo-Ŝwirowego

Zawar- CięŜar MiąŜ- Numer Grubość tość nasypowy szość Punkt złoŜa Powierzchnia nadkładu Warunki pyłów w stanie Nazwa złoŜa złoŜa piaskowy* na złoŜa (ha) od–do wodne mineral- zagęszczo- od–do (%) mapie śr. (m) nych nym śr. (m) (%) (T/m3) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Mokrany 0,5–2,4; 2,6–5,8; 3,5–19,1; 2 2,55 suche 100,0 1,63 Stare 1,0 4,8 11,8 częściowo 0,7–1,3; 1,3–7,7; 67,7–100; 1,0–9,4; 3 Kijowiec 1,59 zawodnio- 1,61 0,9 5,9 86,3 4,8 ne Woskrzenice zawodnio- 7 53,32 1,0 14,5 72,0–97,0 0,3 1,69 I ne Woskrzenice 0,5–1,6; 3,4–4,8; 2,9–6,0; 9 1,50 suche 72,3–98,5 1,68 Małe 0,8 4,2 4,5 Woskrzenice 0,4–0,8; 1,0–5,7; 2,9–6,0; 10 2,75 suche 72,3–98,5 1,81 Małe II 0,6 3,4 4,5 częściowo Woskrzenice 0,3–0,8; 3,5–7,7; 77,7–99,5; brak 11 2,30 zawodnio- 1,66 DuŜe 0,6 5,6 88,6 danych ne 0,3–0,6; 3,9–4,9; 98,5–100; 1,6–4,0; 13 Marianka 4,87 suche 1,68 0,5 4,3 98,8 2,7 częściowo 0,3–0,7; 1,8–7,6; 94,9–100; 1,8–8,2; 14 Kłoda DuŜa 6,35 zawodnio- 1,59 0,5 5,7 99,2 4,6 ne Mokrany 1,2–6,7; zawodnio- 16 1,86 0,3 78,0–97,0 6,0–13,0; 2,0 Stare II 4,6 ne 0,3–0,5; 1,6–6,2; zawodnio- 0,4–6,3; 17 Koczukówka 1,97 100 1,82 0,4 3,7 ne 2,6 * zawartość ziaren o średnicy mniejszej niŜ 2 mm

14 W centralnej części obszaru, w okolicy miejscowości Kijowiec w 2003 roku udokumentowano złoŜe „Kijowiec” (Fyda, 2003). ZłoŜe zajmuje powierzchnię 1,59 ha. Kopaliną są tu piaski oraz piaski ze Ŝwirem, wodnolodowcowe. MiąŜszość złoŜa wynosi średnio 5,9 m. Nadkład stanowi gleba oraz piaski pylaste o średniej grubość 0,9 m. W połowie lat 90-tych XX wieku na omawianym obszarze w okolicach Woskrzenic udokumentowano trzy złoŜa kredy jeziornej i gytii: „Woskrzenice – pole A”, „Woskrzenice – pole B (udokumentowane w 3 polach) i „Woskrzenice – pole C”. Są to osady jeziorne, wieku plejstoceńskiego. Powierzchnie złóŜ wynoszą odpowiednio: 10,1, 16,0 i 19,3 ha. MiąŜszości złóŜ wahają się średnio od 8,3 m do 9,1 m (Bandurska-Kryłowicz, 1996a, b; Zdrojewska, 1996). Nadkład złóŜ stanowią piaski, mułki i gliny, lokalnie torfy, a w spągu występują mułki i piaski, gliny i iły. Parametry jakościowe gytii przedstawiono w tabeli 3.

Tabela 3

Parametry jakościowe gytii wapiennej ze złóŜ okolic Woskrzenic

Nazwa złoŜa Woskrzenice – pole A Woskrzenice – pole B Woskrzenice – pole C Parametr wielkość średnia

zasadowość ogólna [%] 42,12 38,00 40,06

wilgotność [%] 39,06 40,01 41,00

pH 7,48 7,46 7,51

cięŜar objętościowy [T/m3] 1,62 1,60 1,60

cięŜar właściwy [T/m3] 2,38 2,45 2,45

zawartość CaO [%] 43,11 40,49 40,51

zawartość MgO [%] 0,55 0,58 0,55

zawartość SiO2 [%] 10,02 12,75 12,00

zawartość Fe2O3 [%] 2,34 2,98 3,25

W południowej części obszaru arkusza w miejscowości Chotyłów znajduje się złoŜe plejstoceńskich iłów i mułków zastoiskowych „Chotyłów” udokumentowane w dwóch polach (A i B) w 1987 roku (Surowaniec, 1987). W 2006 roku wykonano dodatek rozliczeniowy złoŜa uwzględniający wyeksploatowane fragmenty złoŜa. Aktualna powierzchnia dwóch pól złoŜa wynosi 12,97 ha (Stec, 2006). MiąŜszość złoŜa w polu A średnio wynosi 3,8 m, a w polu B – 6 m, średnia grubość nadkładu kształtuje się odpowiednio: 1,5 i 1,7 m. Skurcz- liwość suszenia kopaliny średnio wynosi 4,4 % (pole A) i 5,8 % (pole B). W kopalinie nie

15 wykryto siarczanów rozpuszczalnych w wodzie, margla i części organicznych. Parametry tworzywa ceramicznego przy wypale 950°C wynoszą: wytrzymałość na ściskanie średnio 13,2 MPa (pole A) i 16,2 MPa (pole B), nasiąkliwość 23,7 % (pole A) i 22,2 % (pole B). Klasyfikacji sozologicznej złóŜ dokonano zgodnie z obowiązującymi zasadami dokumentowania złóŜ kopalin (Instrukcja…, 2005) oraz na podstawie analizy przyrodniczo- krajobrazowej. Z punktu widzenia ochrony zasobów złóŜ, wszystkie złoŜa występujące w obrębie arkusza mapy Rokitno są złoŜami powszechnie występującymi (4 klasa). Biorąc pod uwagę wymagania ochrony środowiska – występowanie lasów, gleb chronionych oraz obszaru wysokiej ochrony GZWP (nr 224) tylko trzy złoŜa zaliczono do złóŜ konfliktowych (kategoria B), ze względu na połoŜenie w parku krajobrazowym (Mokrany Stare i Mokrany Stare II) oraz na obszarze gleb chronionych (Woskrzenice – Pole A). Pozostałe złoŜa są zło- Ŝami małokonfliktowymi, moŜliwymi do zagospodarowania bez większych ograniczeń (kategoria A). Pomimo, iŜ złoŜa połoŜone w zachodniej części obszaru znajdują się w obrębie GZWP nr 224 objętego ochroną, połoŜone są w strefie o słabym stopniu zagroŜenia (Kla- sa C).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Wydobycie kopalin na obszarze arkusza Rokitno ma charakter lokalny i małą skalę. Ak- tualnie eksploatowane są złoŜa: „Mokrany Stare”, „Kijowiec”, „Mokrany Stare II”, „Koczu- kówka” na podstawie udzielonych koncesji. Wszystkie złoŜa eksploatowane są systemem odkrywkowym. UŜytkownikami tych złóŜ są firmy prywatne lub osoby fizyczne.Przy Ŝadnym złoŜu nie wykonuje się uszlachetnienia i przeróbki urobku. Jest on bezpośrednio sprzedawany odbiorcom. Piasek ze złoŜa „Marianka” mimo wygaśnięcia koncesji jest dorywczo podbierany na potrzeby okolicznych mieszkańców Eksploatacja złoŜa „Mokrany Stare” prowadzona była od 1997 roku. Obecnie wgłębne wyrobisko jest bardzo zarośnięte i częściowo wypełnione wodą. Mimo waŜnej koncesji do 08.09.2012 roku widać, Ŝe złoŜe to od dłuŜszego czasu nie jest eksploatowane. Powierzchnia obszaru i terenu górniczego zajmuje 2,55 ha. Stosunkowo nie dawno (koniec 2009 r.) rozpoczęła się eksploatacja złoŜa piasku „Mo- krany Stare II”. Koncesja jest waŜna do dnia 17.07.2019 r. Powierzchnia obszaru i terenu górniczego zajmuje 1,86 ha. Wyrobisko jest wgłębne. Na terenie eksploatowanego złoŜa nie występuje składowisko nadkładu.

16 Powierzchnia obszaru i terenu górniczego złoŜa piasku „Kijowiec” wynosi 1,59 ha. Wy- robisko ma głębokość do 10 m. Eksploatacja złoŜa rozpoczęła się w 2005 roku, a koncesja waŜna jest do 2030 roku. Przy brzegach wyrobiska składowany jest nadkład. Wydobycie piasku ze złoŜa „Koczukówka” rozpoczęto równieŜ pod koniec 2009 r., a jej zakończenie planuje się na 2024 r. Obszar i teren górniczy ma powierzchnię 1,86 ha. Wy- robisko jest niewielkie, wgłębne. W 2002 roku w związku z wyczerpaniem dogodnych do wybrania zasobów zakończono eksploatację kopalin ilastych ze złoŜa „Chotyłów”. Eksploatacja ta prowadzona była od lat 20-tych XX wieku, a jej pozostałością są liczne glinianki wypełnione wodą. Teren zrekulty- wowano w kierunku rekreacyjnym, urządzono kąpielisko z wypoŜyczalnią sprzętu pływają- cego, boisko sportowe i miejsca wędkowania. W pobliŜu znajduje się droga i bocznica kole- jowa. Stare budynki cegielni otaczają magazyny oraz punkt sprzedaŜy materiałów budowlanych. Eksploatacja złóŜ kruszywa naturalnego: „Woskrzenice I”, „Woskrzenice Małe”, „Wo- skrzenice Małe II”, „Woskrzenice DuŜe”, „Marianka” i „Kłoda DuŜa” została zakończona. Większość wyrobisk zostało zrekultywowanych, część z nich zalano wodą w celu rekreacyjnym, pozostałe tereny są uprawiane rolniczo lub są zalesione. Z krajowej ewidencji zasobów kopalin skreślono dwa złoŜa piasku: „Dobryń DuŜy” (2006 r.) oraz „Mokrany Stare I” (2008 r.). ZłoŜe „Dobryń DuŜy” eksploatowane było w latach 1997–2005 r., natomiast złoŜe „Mokrany Stare” w latach 2003–2007. Teren złóŜ uległ zarośnięciu i samorekultywacji. W czasie zwiadu terenowego zlokalizowano kilka punktów niekoncesjonowanej eksploatacji kopalin okruchowych. Wydobycie prowadzone w nich jest na bardzo małą skalę, doraźnie na potrzeby miejscowej ludności, przede wszystkim w południowo-zachodniej i pół- nocnej części obszaru arkusza. Są to okolice: Kłody DuŜej i Kolonii Horbów (gmina Zalesie), na północ od Wólki Dobryńskiej oraz na zachód od miejscowości Krzyczew (gmina Tere- spol), a takŜe w rejonie miejscowości Cieleśnica i Michałki (gmina Rokitno). Wydobywane piaski są drobno- i średnioziarniste, często zaglinione i zapylone albo z domieszką Ŝwiru. Wyrobiska są niewielkie, zazwyczaj wgłębne, często mocno zarośnięte.

17 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Perspektywy surowcowe na obszarze arkusza Rokitno są ubogie i dotyczą jedynie pia- sków lub piasków ze Ŝwirami. Mają one znaczenie lokalne. Ze względu na duŜe zróŜnicowanie genetyczne osadów piaszczysto-Ŝwirowych, trudno jest wyróŜnić tu większe obszary o znaczeniu surowcowym. Pokrywające znaczną część powierzchni terenu piaski wodnolodowcowe leŜą przewaŜnie na glinach zwałowych i są często zaglinione, a ich miąŜszość jest niewielka. Drobne złoŜa piasków, niekiedy z domieszką Ŝwi- rów, mogą być dokumentowane w wielu miejscach, zarówno wśród osadów morenowych, jak i wodnolodowcowych lub innych, zaleŜnie od zawartości frakcji pylastej oraz wkładek glin zwałowych. W latach 80-tych ubiegłego wieku na obszarze arkusza prowadzono szczegółowe badania mające na celu stwierdzenie prawidłowości występowania lokalnych złóŜ kruszyw naturalnych, w zaleŜności od rozwoju sieci hydrograficznej i geomorfologii (Falkowski, 1982). Pozwoliły one na wytypowanie licznych, zazwyczaj niewielkich obszarów perspektywicznych. Trafność niektórych spośród nich potwierdziło późniejsze udokumentowanie złóŜ, np. w okolicach Woskrzenic. Część wyznaczonych wtedy obszarów wokół udokumentowanych złóŜ w Woskrzenicach Małych, pozostawiono jako perspektywiczne. Na podstawie materiałów archiwalnych, w szczególności opracowania dotyczącego wy- znaczania obszarów występowania kopalin okruchowych mogących znaleźć zastosowanie do budowy autostrady A-2 (Orzeczenie…, 1979; Falkowski, 1986) wyznaczono kilka obszarów perspektywicznych, które rokują moŜliwość udokumentowania niewielkich złóŜ piasków. Znajdują się one: - w okolicy miejscowości Husinka, stwierdzono piaski drobnoziarniste z domieszką Ŝwirów o miąŜszości 1,9-5,3 m pochodzenia wodnolodowcowego (Orzeczenie…, 1979), - w pobliŜu miejscowości Michałki, w pobliŜu punktu eksploatacyjnego piasków drobnoziarnistych o miąŜszości około 5,4–8,6 m oraz w kilku miejscach, gdzie występują piaski eoliczne, tworzące niewielkie formy wydmowe (Orzeczenie…, 1979), - na wyniesieniach morfologicznych w okolicy Rokitna i Cieleśnicy, w obrębie osadów wodnolodowcowych, gdzie spodziewana miąŜszość piasków z domieszkami frakcji grub- szych wynosi 2–4 m (Orzeczenie…, 1979), - w otoczeniu złoŜa piasków „Kłoda DuŜa”, gdzie występują piaski wodnolodowcowe o miąŜszości 1,8–7,6 m (Falkowski, 1986). Na podstawie analizy geologicznej (Nitychoruk, Gałązka, 2000) i geomorfologicznej, jako obszary perspektywiczne zaznaczono ponadto:

18 - fragment osadów wodnolodowcowych o spodziewanej miąŜszości 3–5 m (Falkowski, 1985) połoŜony w rejonie wsi Kolonia Zaczopki; - centralne części wzgórza kemowego w okolicach Lachówki Małej, w obrębie którego występują dobrze wysortowane piaski, niekiedy z domieszkami Ŝwirów i głazików; - fragmenty osadów moren martwego lodu w okolicach Dobrynia DuŜego i Malowej Góry, o miąŜszościach około 5–8 m, lokalnie większych. Spodziewane proporcje frakcji Ŝwi- rowo-piaszczystej (pospółka) do piaszczystej wahają się w granicach od 30:70 % do 20:80 % na korzyść frakcji piaszczystej. Perspektywy surowcowe o znaczeniu lokalnym dla piasków występują równieŜ w kilku miejscach w obrębie Parku Krajobrazowego „Podlaski Przełom Bugu” (np. w rejonie Krzy- czewa i Zaczopek). Ze względu na ochronę przyrody nie zostały one pokazane na mapie. Bez znaczenia surowcowego są niewielkie nagromadzenia torfów. Mają one małą miąŜ- szość i ograniczony zasięg przestrzenny, występują głównie w obrębie doliny Krzny. W opracowaniu poświęconym weryfikacji bazy zasobowej torfów w Polsce z uwzględnie- niem uwarunkowań ochrony środowiska przyrodniczego (OstrzyŜek, Dembek, 1996) nie wyznaczono tu ani jednego interesującego złoŜowo rejonu.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar objęty arkuszem Rokitno w całości naleŜy do zlewni Bugu. Główną rzeką jest tu Krzna, największy lewobrzeŜny dopływ Bugu. Krzna stanowi granicę między Niziną Połu- dniowopodlaską i Polesiem Zachodnim. Zbierając wody z pobliskiego terenu płynie od połu- dniowo-zachodniej części obszaru do północno-wschodniej i uchodzi do Bugu w miejscowości Neple (poza obszarem arkusza). Do Krzny uchodzą rzeki: Zielawa z dopły- wem Lutnia, Pomaranka, Uszki oraz inne niewielkie cieki wodne. W północno-wschodniej części obszaru znajduje się niewielki odcinek rzeki Bug. W okolicy miejscowości Cieleśnica, podmokłe i szerokie doliny rzek wykorzystywane są jako stawy rybne. Ocena stanu jednolitych części wód powierzchniowych została określona zgodnie z za- pisami Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku „w sprawie sposo- bu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych” (Rozporządzenie…, 2008). Ocena stanu ekologicznego jednolitych części Bugu kontrolowana jest w Terespolu, Krzny – w Neplach, a Zielawy – w Woskrzenicach. Jedynie punkt pomiarowy w Woskrzeni-

19 cach znajduje się na obszarze objętym arkuszem. Stan ekologiczny jednolitych części wód wszystkich tych rzek został oceniony jako umiarkowany, ze względu na elementy fizykoche- miczne (OWO i ChZT-Cr – poniŜej stanu dobrego) oraz stęŜenie substancji biogennych w Bugu (Raport…, 2010).

2. Wody podziemne

Warunki hydrogeologiczne obszaru arkusza Rokitno przedstawiono na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Zezula, Dziewa, 2004). Na omawianym obszarze wyróŜniono dwa piętra wodonośne: czwartorzędowe i jurajskie. Utwory kredowe pomimo płytkiego zalegania nie stanowią tu piętra wodonośnego, poniewaŜ wykształcone są w postaci kredy piszącej i margli. Na omawianym obszarze podstawowe źródło zaopatrzenia w wodę stanowią wody podziemne z piaszczystych utworów czwartorzędu. W miejscach, w których stwierdzono niekorzystne parametry hydrogeologiczne tych utworów, piętro uŜytkowe stanowią szczelinowo- porowe osady jury. Wody piętra jurajskiego występują w spękanych wapieniach skalistych i detrytycznych oraz piaskowcach i piaskach. MiąŜszość warstwy wodonośnej zawiera się w granicach 65–80 m. Zwierciadło wody piętra jurajskiego nawiercono na głębokości około 250-280 m, a stabili- zuje się ono na głębokości kilku – kilkunastu metrów. Wydajność studni wierconych ujmują- cych ten poziom wodonośny waha się od 66,0–150 m3/h, przy depresjach odpowiednio 13,8 m i 30,2 m, współczynnik filtracji zawiera się w granicach 1,6–5,8 m/24h, przewodność warstwy wodonośnej wynosi 130–423 m2/24h, a wydajność potencjalna – 54–140 m3/h. UŜytko- we piętro jurajskie nie jest ujmowane przez studnie na obszarze objętym arkuszem. Utwory trzeciorzędowe występują w postaci drobnoziarnistych piasków często zailo- nych, o miąŜszości najczęściej od 15 do 40 metrów. Występują one na głębokości około 40 m. Na omawianym obszarze utwory te występują tylko w części północnej (w okolicach miejscowości Olszyn i kol. Kajetana) i nie są ujmowane studniami. Parametry hydrogeologiczne utworów trzeciorzędowych są zmienne ze względu na róŜną granulację piasków i ich miąŜszość. Przewodnictwo wodne wynosi od 100 m2/dobę do ponad 3500 m2/dobę, wydatki jednostkowe studni mieszczą się w przedziale 2–10 m3/h 1mS. Czwartorzędowe piętro wodonośne występuje na całym obszarze arkusza w nieciągłych pokrywach piaszczysto-Ŝwirowych na glinach i mułkach, w ciągłych seriach piaszczysto- Ŝwirowych, zalegających pod warstwą glin zwałowych lub w niewielkich, izolowanych

20 wkładkach piaszczystych. W utworach czwartorzędowych występuje duŜe zróŜnicowanie warunków hydrogeologicznych i zmienna ilość poziomów wodonośnych. PrzewaŜnie są to dwa poziomy uŜytkowe: górny, który występuje pod powierzchnią terenu o zwierciadle swo- bodnym oraz dolny, podglinowy o napiętym zwierciadle wody, często będący w bezpośred- niej więzi z wodami piętra trzeciorzędowego. Poziomy w utworach czwartorzędowych roz- dzielone są od siebie pakietami glin zwałowych, iłów i utworów mułkowo-ilastych. Przypowierzchniowy poziom wodonośny pomimo dobrych parametrów hydrogeologicznych (piasków i piasków ze Ŝwirem), z powodu małej i bardzo zmiennej miąŜszości, a przez to łatwego przenikania zanieczyszczeń z powierzchni terenu, nie nadaje się do eksploatacji przez studnie wiercone. Jedynie w miejscach, gdzie miąŜszość warstw zawodnionych sięga 20 m moŜe być ujmowany studniami. Miejsca takie występują w południowo- zachodniej części obszaru, w rejonie Woskrzenic. Tam przypowierzchniowy poziom w utworach czwartorzędowych jest jedynym poziomem wodonośnym i ujmuje się go studnią dla potrzeb Szkoły Podstawowej. Głównym poziomem uŜytkowym, jest występujący prawie na całym obszarze poziom podglinowy (brak go jedynie w południowo-zachodniej części obszaru). Woda występuje tu w piaskach drobno- i średnioziarnistych, zalegających bezpośrednio na kredzie lub lokalnie na utworach trzeciorzędowych. Poziom warstw wodonośnych osiąga miąŜszość 10–40 m i występuje ma głębokości około 30–40 m w części wschodniej obszaru, oraz na około 50– 60 m na pozostałym obszarze. Warunki hydrogeologiczne tego poziomu są zmienne z powodu róŜnej miąŜszości utworów wodonośnych, jednak na ogół są dobre. Wydajność studni wierconych ujmujących ten poziom wodonośny waha się od 2,4 do 69,0 m3/h, współczynnik filtracji mieści się w granicach 2,4–33,6 m/24h, a przewodność waha się od poniŜej 100 m2/24h do 807 m2/24h. Czwartorzędowe piętro wodonośne zasilane jest głównie poprzez infiltrację opadów atmosferycznych do warstwy wodonośnej. Podstawę drenaŜu na obszarze arkusza stanowią rzeki Krzna i Bug. Ocenę jakości wód podziemnych, a takŜe ich przynaleŜność do poszczególnych klas ja- kości, przeprowadzono na podstawie Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 19.11.2002 r. (Rozporządzenie…, 2002). W obrębie arkusza wydzielono trzy klasy jakości wód: bardzo dobrej jakości spełniają- ce wymagania stawiane wodzie do picia i na potrzeby gospodarstw domowych bez uzdatniania (w rejonie miejscowości Woskrzenice, Kijowiec), wody dobrej jakości, wymagające pro- stego uzdatniania (najczęściej występujące na omawianym obszarze, szczególnie w rejonie

21 Cieleśnicy, Rokitna i Kowalewa) oraz wody o średniej jakości wymagające uzdatniania (rejon Zalesia, Krzyczewa, Podsędkowa). Na terenie arkusza wody piętra czwartorzędowego są przewaŜnie wodami o dobrej ja- kości. Są to wody typu wodorowęglanowo-wapniowego, średnio twarde, tylko sporadycznie miękkie bądź twarde. Twardość ogólnowęglanowa mieści się w granicach 104–340 mg Ca- 3 CO3/dm . Mineralizacja określona na podstawie suchej pozostałości zmienia się od 164 do 389 mg/dm3. Nie stwierdzono tu, poza Ŝelazem i manganem, innych składników ponad- normatywnych. Na terenie obszaru objętego arkuszem wody podziemne eksploatowane są poprzez uję- cia komunalne i przemysłowe. Na mapie pokazano 7 ujęć. Wydajności potencjalne tych studni (w miejscowościach: Krzyczeć, Cieleśnica, Rokitno, Kijowiec, Woskrzenice DuŜe, Zale- sie) oscylują między 36–69 m3/h. Największe zatwierdzone zasoby ma ujęcie Zakładu Rolno- Handlowego w Cieleśnicy (69 m3/h). W południowo-zachodniej i północno-wschodniej części obszaru główny poziom wo- donośny, który występuje w utworach czwartorzędowych charakteryzuje się niską odporno- ścią wód podziemnych na zanieczyszczenia antropogeniczne, poniewaŜ nie posiada izolacji. Czwartorzędowy poziom wodonośny na pozostałym obszarze arkusza ma znaczną odporność na antropopresję, poniewaŜ na ogół charakteryzuje się duŜą miąŜszością utworów słabo przepuszczalnych w nadkładzie oraz znaczną głębokością występowania. Bardzo wysoką odpor- ność wykazuje jurajskie piętro. Obszar objęty arkuszem Rokito ma rolniczy charakter, mało jest tu zakładów przemy- słowych i obiektów usługowych, które mogłyby negatywnie wpływać na środowisko naturalne. Obiektami, które ewentualnie mogą wpłynąć na stan wód podziemnych są: gorzelnia (w Cieleśnicy), 4 terminale przeładunkowe PKP, 8 stacji paliw płynnych, 1 składowisko od- padów komunalnych i 2 oczyszczalnie ścieków. TakŜe fragment drogi międzynarodowej z Berlina do Moskwy, prowadzącej przez Terespol ma duŜe natęŜeniu ruchu i moŜe negatywnie wpłynąć na środowisko. Zachodnia część obszaru arkusza Rokitno znajduje się w obrębie czwartorzędowo- trzeciorzędowego Subzbiornika Podlasie nr 224. Zbiornik ten posiada szczegółową dokumen- tację hydrogeoligczną (Nowakowski i in., 2006). Występują w nim wody dobrej i średniej jakości (podrzędnie niskiej), spełniające normy dla wód pitnych. Moduł zasobów dyspozy- cyjnych osiąga wartość, około 75,3 m3/24h/km2 Prawie cały zbiornik, z uwagi na nieznaczną głębokość występowania stropu poziomu wodonośnego, objęty jest wysoką ochroną (OWO). Obszar ochrony zbiornika wyznaczono zgodnie z przebiegiem umownej izochrony 100 lat

22 sumarycznego czasu dopływu wody do zbiornika. W jego obrębie dodatkowo wydzielono trzy klasy terenów róŜniących się stopniem zagroŜenia: o wysokim stopniu zagroŜenia (Klasa A), o średnim stopniu zagroŜenia (Klasa B) i o słabym stopniu zagroŜenia (Klasa C). Obszar zbiornika został zmieniony względem opracowania dotyczącego rozmieszczenia głównych wód podziemnych w Polsce (Kleczkowski, 1990), które przedstawia fig. 3.

Fig. 3. PołoŜenie arkusza Rokitno na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, wg A.S. Kleczkowskiego (1990)

1 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – granica GZWP w ośrodku porowym 3 – granica państwa Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 224 – Subzbiornik Podlasie, trzeciorzęd (Tr)

23 Według podziału stosowanego w ramach wdraŜania Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW) w Polsce obszar objęty arkuszem w ramach jednolitych części wód podziemnych za- liczany jest do regionu lubelsko-podlaskiego (Paczyński, Sadurski, 2007).

VIII Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup uŜytkowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 569 – Rokitno, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawartości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby mineralizowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych

24 samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Tabela 4 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Wartość Wartość przeciętnych zawartości w przeciętnych (median) w glebach glebach na (median) w obszarów niezabu- Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie arkuszu 569- glebach na dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporządzenie Ministra Rokitno arkuszu 569- Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Rokitno

Metale N=7 N=6522 N=7 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 9–83 30 27 Cr Chrom 50 150 500 1–5 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 11–59 25 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1–3 1 2 Cu Miedź 30 150 600 <1–7 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–5 2 3 Pb Ołów 50 100 600 <3–13 7 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05–0,05 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 569-Rokitno 1) grupa A w poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 7 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 7 wy Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 7 groŜenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 7 szarów tych stęŜenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 7 2) Pb Ołów 7 grupa B – grunty zaliczone do uŜytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 7 rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru ne, nieuŜytki, a takŜe grunty zabudowane i zurbani- arkusza 569-Rokitno do poszczególnych grup zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, uŜytkowania (ilość próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi

25 w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 4). Przeciętne zawartości: arsenu, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu i rtęci w badanych glebach arkusza są na ogół niŜsze lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. WyŜszą wartość mediany wykazuje jedynie zawartość baru. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜliwiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

Osady na dnie jezior i rzek powstają w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych. Osadzający się materiał pochodzi przede wszystkim z erozji skał i gleb na obszarze zlewni. Składnikami osadów są równieŜ substancje wytrącające się z wody oraz zawiesiny wnoszone do wód powierzchniowych wraz ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi. W osadach unieruchamiana jest większość potencjalnie szkodliwych metali cięŜkich oraz trwałych związków organicznych trafiających do rzek i jezior. Osady o wysokiej zawartości szkodliwych składników są potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Część szkodliwych składników zawartych w osadach moŜe ulegać ponownemu uruchomieniu do wody w następstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegających w osadach, jak równieŜ mechanicznego poruszenia na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu bądź bagrowania wcześniej odłoŜonych zanieczyszczonych osadów (Sjöblom et al. 2004; Bordas, Bourg 2001). TakŜe podczas powodzi zanieczyszczone osady mogą być przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół

26 rzek (Bojakowska, i in. 1996; Miller i in., 2004). Wstępujące w osadach metale cięŜkie i inne substancje niebezpieczne mogą akumulować się w łańcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapieŜników, a takŜe mogą stwarzać ryzyko dla ludzi (Albering i in., 1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003).

Kryteria oceny osadów Jakość osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami cięŜkimi oraz wielopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jakości osadów wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano wartości PEL (ang. Probable Effects Levels) – określające zawartość pierwiastka, WWA i PCB, powyŜej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków oraz trwałych zanieczyszczeń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowiązujące w Polsce oraz wartości tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i wartoś ci PEL. Tabela 5 Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporządzenie Parametr PEL** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Miedź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rtęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

27 Materiały i metody badań laboratoryjnych

W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawierającej wyniki monitoringowych badań geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ). Próbki osadów rzecznych są pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworzący się osad charakteryzuje się większą zawartością frakcji mułkowo-ilastej, zaś osady jeziorne są pobierane z głęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcję ziarnową drobniejsza niŜ 0,2 mm. Zawartości arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metodą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, oznaczenia kadmu wykonano metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS), takŜe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, a oznaczenia zawartości rtęci wykonano z próbki stałej metodą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Zawartości wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy uŜyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy uŜyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójkąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartoś ciach PEL (niebieski) pod względem zawartości potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartościach PEL (niebieski) pod wzglę- dem zawartości trwałych zanieczyszczeń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasadę

28 zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawartość Ŝadnego pierwiastka lub związku organicznego nie przewyŜszała górnej granicy wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego kaŜdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub związków organicznych decydujących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Na obszarze arkusza zlokalizowany jest jeden punkty obserwacyjny PMŚ (Państwowy Monitoring Ś rodowiska) na rzece Bug w Krzyczewie, z którego próbki do badań pobierane są corocznie. Osady rzeki charakteryzują się bardzo niskimi zawartościami potencjalnie szkodliwych pierwiastków śladowych i trwałych zanieczyszczeń organicznych, porównywalnymi z wartościami ich tła geochemicznego (tabela 6). Są to zawartości niŜsze od ich dopuszczalnych stęŜeń według Rozporządzenia MŚ, a takŜe niŜsze od ich wartoś ci PEL, powyŜej której obserwuje się szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umoŜliwiają jedynie ocenę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawartości dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub związku organicznego.

Tabela 6 Zawartość pierwiastków śladowych i trwałych zanieczyszczeń organicznych w osadach rzecznych (mg/kg) Bug Parametr Krzyczew 2009 r. Arsen (As) <3 Chrom (Cr) 5 Cynk (Zn) 19 Kadm (Cd) <0.5 Miedź (Cu) 3 Nikiel (Ni) 3 Ołów (Pb) 7 Rtęć (Hg) 0,060

WWA 11 WWA* 0,225

WWA 7 WWA** 0,128 PCB*** < 0,0007 * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

29 3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody badań Do określenia wartości promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych do Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in. 1993, 1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N–S, przecinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwierdzenia podwyŜszonej promieniotwórczości zagęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 m nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno.

Prezentacja wyników PoniewaŜ gęstość pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniego i wschodniego). Było to moŜliwe gdyŜ krawędzie arkusza ogólnie pokrywają się z przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe zostały sporządzone dla punktów pomiarowych zlokalizowanych na opisanym arkuszu (fig. 4). Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowią sumę promieniowania pochodzącego z radionuklidów naturalnych ( uran, potas, tor ) i sztucznych (cez).

Wyniki Wartości promieniowania gamma na profilu zachodnim wahają się w granicach 21– 33 nGy/h i odpowiadają piaskom i Ŝwirom lodowcowym i wodnolodowcowym oraz współczesnym aluwiom i torfom. Na profilu wschodnim promieniowanie gamma wynosi od 15 do 39 nGy/h, przy czym najniŜsze wskazania są związane z torfami i aluwiami, średnie z piaskami i Ŝwirami lodowcowymi i lodowcowymi, zaś najwyŜsze z glinami zwałowymi. Warto dodać, Ŝe średnia wartość promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. StęŜenie radionuklidów poczarnobylskiego cezu jest bardzo niskie i niskie i wynosi od 0,7 do 8,5 kBq/m2.

30 569W PROFIL ZACHODNI 569E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5784164 5784689

5781712 5772115 5779673 m m 5777665 5768015 5768727

5766128 5766958

0 5 10 15 20 25 30 35 40 0 10 20 30 40 50

nGy/h nGy/h

31 StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5784164 5784689 5781712 5772115 5779673 m m 5777665 5768015 5768727

5766128 5766958

0 2 4 6 8 10 0 1 2 3 4 5 6 7 8

2 2 kBq/m kBq/m

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Rokitno (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach (Ustawa..., 2001) oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpo- wiadać poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporządzenie..., 2003). W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z moŜliwością późniejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projekto- wania składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyŜszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wyłączone całkowicie z moŜliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki inŜyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których moŜliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa, a takŜe ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzaleŜnione od typu składowanych odpadów (tabela 7). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróŜnienie w obrębie POLS:

− warunków izolacyjności podłoŜa zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 7; − zmiennych właściwości izolacyjnych podłoŜa (warstwa izolacyjna znajduje się pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o miąŜszości do 2,5 m; miąŜszość lub jednorodność warstwy izolacyjnej jest zmienna).

32 Tabela 7 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów MiąŜszość Współczynnik Rodzaj gruntów [m] filtracji k [m/s]

N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10-9 Iły, iłołupki K – odpady inne niŜ niebezpieczne i obojętne 1-5 ≤ 1 x 10-9

O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 x 10-7 Gliny

Omawiane wyŜej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne do- kumentują obecność warstwy izolacyjnej do głębokości 10 m. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Rokitno Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Zezula, Dziewa, 2004). Stopień zagroŜenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym róŜne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego teŜ obszarów o róŜnym stopniu zagroŜenia nie naleŜy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o róŜnym zagroŜeniu jakości wód podziemnych. Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów W granicach arkusza Rokitno około 65% powierzchni objęte jest bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wyłączeniom podlegają: − tereny występowania osadów holoceńskich, wykształconych w postaci: torfów, namułów oraz piasków den dolinnych i zagłębień bezodpływowych, piasków, mułków i namułów torfiastych jeziornych i rzecznych, piasków i mułków rzecznych tarasów zalewowych, oraz osadów deluwialnych, akumulowanych głównie w dolinach rzek: Krzny, Zielawy,

33 Lutni, Pomaranki, Uszki i Bugu, a takŜe w obrębie obniŜeń na obszarach wysoczyznowych; − tereny zabagnione i podmokłe oraz obszary chronionych łąk na glebach pochodzenia organicznego, zajmujące znaczne powierzchnie w dolinach Krzny, Zielawy i Czapelki, wzdłuŜ mniejszych kanałów i rowów oraz w zagłębieniach bezodpływowych, wyłączone bezwzględnie wraz ze strefą o szerokości 250 m; − otoczenie stawów rybnych w okolicy miejscowości Cieleśnica i Mokrany Stare oraz zbiorników wodnych (dawne glinianki) na północ od Chotyłowa (bufor 250 m od linii brzegowej); − obszary zwartej zabudowy miejscowości: Rokito oraz Zalesie (siedziby urzędów gmin); − zwarte kompleksy leśne o powierzchni powyŜej 100 ha; − tereny rezerwatów przyrody: „Dobryń” oraz „Czapli Stóg”; − obszary chronionego środowiska przyrodniczego w ramach Europejskiej Sieci Ekologicz- nej NATURA 2000: „Dolina Dolnego Bugu” (PLB 140001), „Ostoja NadbuŜańska” (PLH 140011), „Dobryń” (PLH 060004) i „Dolina Krzny” (PLH 060066); − obszary predysponowane do powstawania ruchów masowych (Grabowski (red.), 2007) występujące w rejonie Cieleśnicy, Mokranów Starych, Małowej Góry, Dereczanki, Lipni- cy oraz Horbowa; − obszar strefy ochronnej czwartorzędowo-trzeciorzędowego GZWP nr 224 – Subzbiornik Podlasie, obejmującej zachodnią część obszaru arkusza (Nowakowski i in., 2006). − obszary zagroŜone podtopieniami w dolinie Bugu, wskazane na „Mapie obszarów zagro- Ŝonych podtopieniami w Polsce” (Nowicki (red.), 2007); − obszary bardzo płytkiego (<5 m p.p.t.) występowania zwierciadła wód podziemnych głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego na terenach tarasów zalewowych Bugu (Zezula, Dziewa, 2004). Poziom ten wykazuje niską odporność na zanieczyszczenia antropogeniczne.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmują około 35% obszaru arkusza. W granicach arkusza wyznaczono potencjalne obszary preferowane jedynie do lokalizacji składowisk odpadów obojętnych. Wydzielono je w miejscach, które posiadają naturalną warstwę izolacyjną wykształconą w postaci gruntów spoistych, spełniających wymagania

34 izolacyjności podłoŜa określone dla naturalnych barier geologicznych (NBG) (zgodnie z tabe- lą 7). Obszary predysponowane do lokalizacji składowisk odpadów obojętnych wyznaczono w obrębie przypowierzchniowego występowania glin zwałowych zlodowacenia odry (zlodowacenia środkowopolskie) i sanu 2 (zlodowacenia południowopolskie). Tworzą one wyso- czyznę morenową płaską zajmującą dość rozległe powierzchnie. Gliny zwałowe zlodowacenia odry są bardzo piaszczyste, o barwie szarej i brązowo- szarej. Ich miąŜszość jest zmienna i waha się od 4 m (Zalesie), 5–8 m (Lachówka Mała, Ki- jowiec), do 10 m (Olszyn). Lokalnie, w rejonie Zalesia i Olszyna, w spągu tych glin występu- ją starsze, mocniej skonsolidowane gliny zwałowe zlodowacenia sanu 2, zwiększające miąŜ- szość NBG do 36 metrów. Gliny zwałowe zlodowacenia sanu 2 odsłaniają się na powierzchni jedynie w południowej części obszaru arkusza, w rejonie miejscowości Kłoda DuŜa. Są to gliny ilaste, z duŜą ilością głazików, o barwie szarej. Na znacznych powierzchniach POLS, w miejscach gdzie w stropie osadów tworzących naturalną barierę geologiczną występują przepuszczalne osady piaszczyste o miąŜszości nie przekraczającej 2,5 m, wyznaczono warunki zmiennego wykształcenia warstwy izolacyjnej. Tworzą je wodnolodowcowe utwory piaszczysto-Ŝwirowe przykrywające gliny zwałowe. Lokalizacja składowisk odpadów w tych miejscach będzie wymagała usunięcia warstwy przepuszczalnej. Obszary przypowierzchniowego występowania osadów piaszczystych i piaszczysto- Ŝwirowych (o miąŜszości ponad 2,5 m): wodnolodowcowych, eluwialnych, kemowych, moren martwego lodu, wytopiskowych oraz tarasów nadzalewowych, określono jako pozbawio- ne naturalnej warstwy izolacyjnej. Lokalizacja składowiska odpadów na tych terenach wiązać się będzie z koniecznością wykonania sztucznej bariery izolacyjnej jego dna i skarp. Wyznaczone obszary POLS znajdują się w zasięgu dwóch róŜnowiekowych głównych uŜytkowych pięter wodonośnych (GPU): czwartorzędowego i jurajskiego. Czwartorzędowe uŜytkowe piętro wodonośne, występuje na niemal całym obszarze arkusza, zazwyczaj na głę- bokości 15–100 m. Na większości terenów charakteryzuje się niskim stopniem zagroŜenia wpływami zewnętrznymi. Stopień średni wyznaczono w południowej części arkusza, w rejonie Lachówki Małej i DuŜej, Zalesia i Kłody DuŜej. Są to obszary o niskiej i średniej odpor- ności GPU i stosunkowo niewielkiej głębokości występowania zwierciadła wód podziemnych (15–20 m). WzdłuŜ drogi krajowej Warszawa-Terespol (między Kolonią Horbów i Zalesiem), na terenie odkrytym, pozbawionym ciągłej izolacji i podatnym na zanieczyszczenia antropo-

35 geniczne wskazano wysoki stopień zagroŜenia. Wskazano go równieŜ w okolicy Perkowic, gdzie uŜytkowy poziom wodonośny występuje na głębokości 5–15 m i nie posiada izolacji. We wschodniej części arkusza, w okolicy Dobrynia DuŜego główne uŜytkowe piętro wodonośne występuje w szczelinowo-porowych utworach jurajskich, na głębokości około 250 m. W związku z wysoką odpornością wód podziemnych na zanieczyszczenia i dobrą izo- lację od wpływów powierzchniowych, stopień zagroŜenia GPU określono tam jako bardzo niski. W obrębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU). Ograniczenie warunkowe z uwagi na bliskość zwartej zabudowy wskazano w promieniu 1 km od miejscowości: Rokito i Zalesie, będących siedzibami urzędów gmin. Z uwagi na ochronę przyrody (park krajobrazowy „Podlaski Przełom Bugu” wraz ze strefą ochronną) wyznaczono ograniczenie warunkowe w północnej części arkusza, natomiast w granicach złoŜa „Kłoda DuŜa” wyznaczono je z uwagi na ochronę zasobów złóŜ kopalin. Ograniczenia te nie mają charakteru bezwzględnych zakazów. Powinny być jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słuŜbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geologicznej. Wskazane na mapie rejony POLS wydzielono na podstawie obrazu budowy geologicznej przedstawionego na arkuszu Rokitno Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Nitychoruk, Gałązka, 2000). Zaznaczyć naleŜy, Ŝe charakterystyka litologiczna utworów stanowiących naturalną barierę geologiczną, omówiona w objaśnieniach do mapy geologicznej jest bardzo ogólna i nie opisuje w pełni cech izolacyjnych warstwy. Dlatego teŜ w przypadku omawianych rejonów kaŜdorazowa lokalizacja składowiska wymaga przepro- wadzenia szczegółowych badań geologicznych (mających na celu potwierdzenie rozprzestrzenienia poziomego i pionowego naturalnej warstwy izolacyjnej) oraz badań hydrogeologicznych.

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniających wymagania pod lokalizację składowisk odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne (komunalne), dla których wymaga- na jest płytko występująca warstwa gruntów spoistych o współczynniku wodoprzepuszczal- ności ≤1x10-9m/s i miąŜszości powyŜej 1 m. Na północ od Zalesia zlokalizowano otwór dokumentujący płytkie (2,0 m p.p.t.) wystę- powanie plejstoceńskich osadów ilastych o niewielkiej miąŜszości (2,0 m). W tym rejonie

36 moŜna więc poszukiwać terenów spełniających wymagania pod lokalizację składowisk odpa- dów innych niŜ niebezpieczne i obojętne (komunalnych). W przypadku konieczności budowy na omawianym terenie takiego składowiska, naleŜy przeprowadzić szczegółowe badania geologiczne umoŜliwiające określenie cech izolacyjnych, miąŜszości i rozprzestrzenienia istniejącej naturalnej bariery geologicznej. Budowa składowiska odpadów na tym obszarze będzie się wiązać z koniecznością zastosowania do- datkowych sztucznych barier izolacyjnych. Ewentualne składowisko powinno być zlokalizowane w bezpiecznej odległości od licznych na omawianym obszarze stref obniŜeń tworzących system odwodnienia powierzchniowego. NaleŜy zwrócić uwagę, Ŝe na obszarze wyłączonym z moŜliwości lokalizacji składowisk występują iły, które mogą stanowić materiał dla budowy mineralnej przesłony izolacyjnej. Były one eksploatowane w granicach złoŜa surowców ilastych ceramiki budowlanej „Chotyłów”. Na obszarze arkusza, w rejonie Horbowa, zlokalizowane jest zamknięte składowisko odpadów stałych.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk Ukształtowanie powierzchni obszaru omawianego arkusza oraz wykształcenie litolo- giczne utworów przypowierzchniowych decydują o moŜliwości lokalizowania składowisk odpadów jedynie w obrębie „wysp” wysoczyznowych, ograniczonych szerokimi dolinami rzecznymi i równinami sandrowymi. Najkorzystniejsze warunki naturalne dla składowania odpadów obojętnych, z uwagi na dobre wykształcenie naturalnej bariery geologicznej, wskazać naleŜy w rejonie Olszyn i Ki- jowca, gdzie NBG tworzy pakiet glin zwałowych zlodowacenia odry i sanu 2 o miąŜszości dochodzącej do niemal 40 metrów. Lokalnie na powierzchni utworzonej przez gliny zwałowe leŜy cienka warstwa utworów przepuszczalnych, wymagająca usunięcia w przypadku budowy w tym rejonie składowiska. W predysponowanym rejonie występuje niski stopień zagroŜenia GPU oraz brak ograniczeń warunkowych.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nie objętych bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk na mapie wskazano odpowiednim symbolem trzy wyrobiska połoŜone w granicach udokumentowanych złóŜ kruszywa naturalnego: „Mokrany Stare II”, „Kijowiec” oraz „Kłoda DuŜa”, a takŜe jedno wyrobisko związane z niekoncesjonowaną eksploatacją kruszywa naturalnego. Z uwagi na istnienie niezagospodarowanych nisz w morfologii terenu, mogą być one rozpatrywane jako

37 potencjalne miejsca składowania odpadów, pod warunkiem stworzenia pełnej lub uzupełnia- jącej sztucznej bariery izolacyjnej. Zlokalizowane są one w okolicach miejscowości: Ciele- śnica, Mokrany Stare, Kijowiec i Kłoda DuŜa. Dwa wyrobiska znajdują się na obszarze nieposiadającym naturalnej warstwy izolacyjnej, a trzy zlokalizowano na terenie posiadającym izolację. Wyrobiska posiadają punktowe warunkowe ograniczenia lokalizacyjne dla składowisk odpadów z uwagi na sąsiedztwo obiek- tów zabudowy wiejskiej. Ponadto trzy wyrobiska posiadają ograniczenie z uwagi na ochronę zasobów złóŜ kopalin.

IX. Warunki podłoŜa budowlanego

Zgodnie z „Instrukcją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (2005), ocena geologiczno-inŜynierskich warunków podłoŜa budowlanego ogranicza się do wyróŜnienia dwóch rodzajów obszarów: o warunkach korzystnych oraz niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Z waloryzacji wyłączono: obszar Parku Krajobrazowego „Pod- laski Przełom Bugu”, tereny lasów, gleb chronionych w klasie I–IVa, łąk na glebach pochodzenia organicznego, a takŜe obszary występowania złóŜ kopalin. Waloryzacji dokonano na podstawie analizy Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Rokitno (Nitychoruk, Gałązka, 2000), mapy topograficznej i hydrogeologicznej (Zezula, Dziewa, 2004) oraz obserwacji terenowych. O warunkach geologiczno-inŜynierskich terenu decydują: ukształtowanie powierzchni, rodzaj i stan gruntów, a takŜe połoŜenie zwierciadła wód gruntowych. Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa wyznaczono w miejscach, gdzie występują grunty spoiste: zwarte, półzwarte i twardoplastyczne oraz grunty sypkie: średnio- zagęszczone i zagęszczone, na których nie występują zjawiska geodynamiczne, a głębokość zwierciadła wody gruntowej przekracza 2 m ppt. Tereny takie obejmują około 25% powierzchni obszaru. Tereny o korzystnych warunkach dla budownictwa wyznaczono w obrębie gruntów niespoistych, piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych powstałych w czasie zlodowa- ceń środkowopolskich. Grunty te są równomiernie rozprzestrzenione na całym obszarze arkusza. Warunki korzystne dla budownictwa wyznaczono równieŜ w miejscach występowania małoskonsolidowanych glin zwałowych zlodowaceń środkowopolskich. Występują one przewaŜnie w centralnej i zachodniej części obszaru. Na gruntach tych w znacznej części wy- stępują gleby wysokich klas bonitacyjnych, wykorzystywane rolniczo.

38 Obszary o warunkach niekorzystnych dla budownictwa obejmują około 15% obszaru objętego arkuszem. Są one przede wszystkim związane są z dolinami rzecznymi, tarasami akumulacji piaszczystej i niŜszymi tarasami zbudowanymi z namułów i piasków rzecznych, gdzie poziom wód gruntowych jest zmienny i zaleŜy od opadów atmosferycznych oraz poziomu wody w rzekach. Miejsca takie występują w szczególności w dolinach rzek Krzny, Pomarnki, Lutyni, Łozy oraz ich bocznych dopływów. Występują tam grunty torfowe, namu- ły, mułki organiczne, które są podmokłe i często zalewane podczas długotrwałych opadów atmosferycznych, czy wiosennych roztopów. W dolinach tych rzek poziom wód gruntowych znajduje się często na głębokości mniejszej niŜ 2 m p.p.t. Na terenach tych wody mogą być agresywne względem betonu i stali. Płytkie zwierciadło wód gruntowych występuje równieŜ na obszarze terenów zabagnionych połoŜonych na północ od miejscowości Zalesie, a takŜe w pobliŜu Wólki Dobryńskiej i Dobrynki. Niekorzystne dla budownictwa są takŜe obszary występowania plastycznych mułków wytopiskowych, wypełniających obniŜenia po zwartym lodzie, występujące głównie na pół- noc od doliny Krzny. Na obszarze arkuszu Rokitno znajduje się kilka niewielkich obszarów predysponowanych do powstania osuwisk, które znajdują się w okolicach stref krawędziowych doliny rzeki Krzny i Bugu w północno-wschodniej części obszaru (okolice miejscowości Krzyczew i Mo- krany Stare) oraz w części zachodniej obszaru w okolicy stref krawędziowych doliny rzeki Pomaranka (w rejonie miejscowości Lipnica) (Grabowski (red.), 2007).

IX. Ochrona przyrody I krajobrazu

Ochrona przyrody i krajobrazu ma na celu zachowanie lub restytuowanie rzadkich i cennych tworów przyrody Ŝywej lub martwej, zasobów przyrody oraz zapewnienie trwałości ich uŜytkowania. Najcenniejsze jej fragmenty, zgodnie z ustawą z dnia 16.X.1991 r., poddane są ochronie prawnej. Na rozmaite prawne formy ochrony przyrody składają się na obszarze arkusza Rokitno: park krajobrazowy, rezerwaty przyrody, uŜytki ekologiczne, pomniki przyrody, obszary Natura 2000, a takŜe gleby chronione, łąki na glebach pochodzenia organicznego i lasy. W północno-wschodniej części obszaru objętego arkuszem znajduje się fragment parku krajobrazowego „Podlaski Przełom Bugu”. Park krajobrazowy został utworzony w 1994 roku i ma powierzchnię 30 904 ha. Jego otulina obejmuje obszar 17 131 ha. Obszar parku charakteryzuje się duŜą róŜnorodnością siedlisk (ponad 760 gatunków roślin, z tego 22 objętych

39 ochroną gatunkową, oraz 141 gatunków ptaków, w tym wiele rzadkich i ginących). Jednym z głównych walorów tego parku jest nieuregulowana, meandrująca rzeka Bug. W obrębie obszaru objętego arkuszem znajdują się 2 rezerwaty przyrody: „Dobryń” oraz „Czapli Stóg” oraz 2 projektowane rezerwaty: „Hołodrób” i „Krynica”. Rezerwat „Dobryń” o powierzchni 86,60 ha został utworzony zarządzaniem Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 22.04.1983 r. Rezerwat przyrody znajduje się na terenie gminy Zalesie. Przedmiotem ochrony jest zachowanie lasu o charakterze naturalnym z licznymi drzewami dębu szypułkowego o charakterze pomnikowym. Rezerwat „Czapli Stóg” połoŜony jest w gminie Terespol, w leśnictwie Neple. Został on utworzony w 1987 roku i zajmuje powierzchnię 4,82 ha. Rezerwat obejmuje drzewostan so- snowy o luźnym zwarciu. Przedmiotem ochrony jest zachowanie miejsc lęgowych czapli si- wej oraz ostoi wielu ptaków śpiewających. Najbardziej wysunięty na północ jest projektowany rezerwat „Hołodrób”, połoŜony na terenie gminy Rokitno. Łączna powierzchnia rezerwatu ma wynosić 40,60 ha. Obiektem ochrony mają być Ŝyzne i wilgotne łęgi olszowo-jesionowe i grądy z przestojami dębów i jesionów. Występują tu równieŜ chronione gatunki roślin: wawrzynek wilczełyko, gnieźnik leśny, podkolan biały, kopytnik, marzanka wonna, kalina koralowa. Z gatunków rzadkich: fiołek przedziwny, turzyca leśna, czerniec gronkowy, czosnek pospolity i świerząbek gajowy. Natomiast projektowany rezerwat „Krynica” ma obejmować 40 ha. Zlokalizowany on będzie w dolinie rzeki Krzny koło Kołczyna, i przedmiotem ochrony będzie wielogatunkowy drzewostan z jesionem wyniosłym, olszą czarną i dębem szypułkowym. W granicach arkusza znajduje się 14 pomników przyrody Ŝywej. Są to pojedyncze drzewa lub grupy drzew: lipa drobnolistna, modrzew europejski, świerk pospolity, dąb szypułko- wy i jesion wyniosły (tabela 8). Drzewa objęte ochroną znajdują się na terenie lasów pań- stwowych, na prywatnych posesjach, przy obiektach sakralnych i drogach publicznych. Ochroną objęto równieŜ 3 uŜytki ekologiczne, które stanowią śródleśne bagna i łąki oraz pomniki przyrody nieoŜywionej – 3 głazy narzutowe w okolicy miejscowości Cieleśnica. Zgodnie z Europejską Siecią Natura 2000, która uwzględnia cenne pod względem przyrodniczym i zagroŜone składniki róŜnorodności biologicznej, wyznaczono 4 obszary objęte ochroną: „Dolina Dolnego Bugu”, „Ostoja NadbuŜańska”, „Dobryń” i „Dolina Krzny” (tabela 9). Informacje na ten temat zaczerpnięto ze strony internetowej Ministerstwa Środowiska.

40 Tabela 8 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i uŜytków ekologicznych Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Lp. Miejscowość ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Rokitno L – „Hołodrób” 1 R Cieleśnica * bialski (40,6) Rokitno L – „Krynica” 2 R Kołczyn * bialski (40,0) Terespol Fn, L – „Czapli Stóg” 3 R Krzyczew 1987 bialski (4,82) Zalesie Fl, L – „Dobryń” 4 R Wólka Dobryńska 1983 bialski (86,6) Rokitno PŜ – lipa drobnolistna, modrzew euro- 5 P Cieleśnica 1994 bialski pejski, świerk pospolity Rokitno 6 P Cieleśnica 1994 PŜ – 2 jesiony wyniosłe bialski Rokitno 7 P Cieleśnica 1996 Pn – G – granit róŜowo-szary bialski Rokitno 8 P Cieleśnica 1998 Pn – G – 2 granity róŜowo-szare bialski Rokitno 9 P Cieleśnica 1996 PŜ – dąb szypułkowy bialski Rokitno 10 P Cieleśnica 1979 PŜ – szpaler złoŜony z 16 topól czarnych bialski Rokitno 11 P Cieleśnica 1984 PŜ – dąb szypułkowy bialski Rokitno PŜ – 27 modrzewi europejskich, 12 P Rokitno 1981 bialski świerk pospolity Rokitno 13 P Rokitno 1994 PŜ – 3 klony pospolite, lipa drobnolistna bialski Rokitno 14 P Kołczyn 1995 PŜ – dąb szypułkowy, 2 sosny pospolite bialski Rokitno 15 P Kniejówka 1983 PŜ – 5 dębów szypułkowych bialski Rokitno 16 P Michałki 1990 PŜ – lipa drobnolistna bialski Zalesie 17 P Koczukówka 1961 PŜ – modrzew europejski bialski Zalesie 18 P Koczukówka 1990 PŜ – lipa drobnolistna bialski Zalesie 19 P Koczukówka 1993 PŜ – dąb szypułkowy bialski Zalesie 20 P Malowa Góra 1989 PŜ – widłaki 3 gatunki bialski Zalesie 21 P Wólka Dobryńska 1991 PŜ – 3 dęby szypułkowe bialski Biała Podlaska 22 P Woskrzenice DuŜe 1983 PŜ – dąb szypułkowy bialski Biała Podlaska 23 P Woskrzenice DuŜe 1984 PŜ – świerk pospolity Bialski Zalesie 24 P Horbow 1991 PŜ – 2 dęby szypułkowe bialski Terespol łąka i tereny zabagnione 25 U Bohukała 2003 bialski (0,77)

41 1 2 3 4 5 6 Zalesie bagno śródleśne 26 U Dobryń Mały 2003 bialski (8,43) Zalesie bagno śródleśne 27 U Lachówka DuŜa 2003 bialski (5,14)

Rubryka 2 - R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – uŜytek ekologiczny Rubryka 5 - * – obiekt projektowany Rubryka 6 – rodzaj rezerwatu: L – leśny, Fn – faunistyczny, Fl – florystyczny – rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieoŜywionej – rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

Obszar specjalnej ochrony ptaków „Dolina Dolnego Bugu” oraz specjalny obszar ochrony siedlisk „Ostoja NadbuŜańska” znajdują się w północno-wschodniej części obszaru arkusza. Granice tych obszarów pokrywają się w obrębie arkusza. Ochroną objęte są 32 gatunki ptaków z Dyrektywy „Ptasiej” i 13 gatunków objętych Polską Czerwoną Księgą (np. bączek, gadoŜer, kulik wielki podróŜniczek, rybitwa białoczelna, sieweczka obroŜna). Wystę- pują tu m.in. koza złotawa i kiełbik białopłetwy, a takŜe bogata fauna bezkręgowców. Spo- tkać tu moŜna równieŜ szczególnie interesujące gatunki pająków. W południowo-wschodniej części obszaru arkusza znajduje się specjalny obszar ochrony siedlisk „Dobryń”, który zajmuje powierzchnię 87,7 ha. W 1983 roku ustanowiono w tym miejscu rezerwat przyrody „Dobryń”. Na południe od miejscowości „Kijowiec” znajduje się obszar ochrony siedlisk „Dolina Krzny”. Ochroną objęto starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion, a takŜe niŜowe świeŜe łąki uŜytkowane ekstensywnie (Arrhenathe- rion elatioris). Obszar zajmuje powierzchnie 203 ha. Występują tu ryby objęte ochroną, min. RóŜ anka (Rhodeus sericeus amarus), a takŜe spotkać tu moŜna bezkręgowce takie jak motyl Maculinea teleius, Lycaena dispar. Według Instytutu Upraw, NawoŜenia i Gleboznawstwa w Puławach, chronione grunty orne klas I–IVa stanowią około 30 % powierzchni wszystkich gruntów rolnych. Największe powierzchnie zajmują one w centralnej i północnej części obszaru arkusza. Łąki na glebach pochodzenia organicznego występują w dolinach rzek: Krzny, Zielawy i Czapelki. Około 25 % powierzchni omawianego obszaru zajmują kompleksy leśne. Są one nie- równomiernie rozmieszczone na całym obszarze. WyróŜniający się duŜy kompleks leśny wy- stępuje w południowej i zachodniej części obszaru. Lasy te występują na najuboŜszych glebach, szczególnie piaskach. Są to przede wszystkim siedliska sosny, brzozy i dębu.

42 Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 PołoŜenie administracyjne Nazwa PołoŜenie centralnego punktu obszaru obszaru Typ Kod obszaru Powierzchnia Lp. w obrębie arkusza obszaru obszaru (symbol oznaczenia obszaru Kod na mapie) Długość geogr. Szerokość geogr. Województwo Powiat Gmina NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PLB Dolina Dolnego Terespol 1 J E 22°21’53” N 52°36’53” 74 309,9 ha PL311 lubelskie bialski 140001 Bugu (P) Rokitno PLH Ostoja NadbuŜań- Terespol 2 K E 22°21’42” N 52°37’09” 46 036,7 ha PL311 lubelskie bialski 140011 ska (S) Rokitno PLH 3 B Dobryń (S) E 23°25’53” N 52°02’27” 87,8 ha PL311 lubelskie bialski Zalesie 060004 PLH 4 B Dolina Krzny (S) E 23°22’39” N 52°03’40” 203,0 ha PL311 lubelskie bialski Zalesie 060066

43 Rubryka 2 - B – wydzielone SOO (Specjalne Obszary Ochrony), bez Ŝadnych połączeń z innymi obszarami Natura 2000, J – OSO, częściowo przecinający się z SOO,

K – SOO, częściowo przecinający się z OSO Rubryka 4 - P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk

Fig. 5. PołoŜenie arkusza Rokitno na tle systemu ECONET wg A. Liro (1998)

1 – międzynarodowy obszar węzłowy i jego numer: 24M – Doliny Dolnego Bugu; 2 – krajowy korytarz ekologiczny i jego numer: 47k – Krzny, 3 – granica państwa

Krajowa sieć ekologiczna ECONET jest wielkoprzestrzennym systemem obszarów wę- złowych najlepiej zachowanych pod względem przyrodniczym i reprezentatywnych dla róŜ- nych regionów przyrodniczych kraju. Są one wzajemnie powiązane korytarzami ekologicz- nymi, zapewniającymi ciągłość więzi przyrodniczych w obrębie systemu. Według Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET – Poland (Liro,1998) w granicach arkusza Rokitno znajdują się międzynarodowy obszar węzłowy Doliny Dolnego Bugu oraz krajowy korytarz ekologiczny Krzny (fig. 5). Obszar Doliny Dolnego Bugu ma duŜe znaczenie dla polityki leśnej, poniewaŜ jest zasobny w ekosystemy lęgowe o wybitnych walorach przyrodniczych.

44 W północno-wschodniej części obszaru, w rejonie doliny Bugu przebiega niewielki fragment NadbuŜańskiego Szlaku Przyjaźni, oznakowanego kolorem czerwonym. Szlak ten rozpoczyna się w miejscowości Kózki w województwie mazowieckim , a kończy w Hrubie- szowie w województwie lubelskim (324 km). Na teren obszaru arkusza szlak ten wkracza w miejscowości Bohukały.

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Rokitno nie stwierdzono stanowisk archeologicznych objętych ochronną konserwatorską (AZP, 1999). Zaznaczono na mapie tylko te, które mają duŜą war- tość poznawczą i wymagają ochrony w celu dokumentowania dalszych badań archeologicznych. Na tym terenie ślady pierwszego osadnictwa datowano na epokę mezolitu. Ślady osadnictwa stwierdzono w pobliŜu miejscowości: Horbów, Kociwka, Zalesie, Dobryń Mały, Do- bryń Nowosiółki, Malowana Góra i Dobryń DuŜy Kolonia. Pochodzą one równieŜ z okresów późniejszych – neolitu i wczesnej epoki brązu. Na tym terenie dominująca była równieŜ kul- tura łuŜycka. W rejonie miejscowości Dobryń DuŜy odkryto ślady osad datowanych na okres wczesnej epoki Ŝelaza, a takŜe pozostałości grodziska z wczesnego średniowiecza. Na obszarze arkusza Rokitno zabytkowe są przede wszystkim budynki sakralne oraz ze- społy dworsko-parkowe. Obiekty sakralne wpisane do rejestru zabytków znajdujące się na obszarze arkusza to: - drewniany kościół pw. św. Michała Archanioła z lat 1902–1922 i cmentarz przyko- ścielny z dzwonnicą w Woskrzenicach DuŜych, - kaplica cmentarna pw. św. Anny, drewniana z XIX w. w Kołczynie, - cerkiew unicka, obecnie kościół rzymsko-katolicki pw. Świętej Trójcy i cmentarz ko- ścielny w Rokitnie, - cmentarz wojenny z I wojny światowej, 1915 r. w Rokitno-Kolonia, - cerkiew unicka, obecnie kaplica rzymsko-katolicka pw. św. Jerzego, drewniana z 1683 roku i cmentarz w Krzyczenie, - kościół pw. Chrystusa Króla, drewniany z lat 1942–1944 w Dobryniu DuŜym, - cerkiew prawosławna, obecnie kościół rzymsko-katolicki pw. Przemienienia Pańskie- go z XIX w. i cmentarz w Horbowie, - cmentarz wojenny z I wojny światowej (austriacki) w Horbowie

45 - zespół kościelny z parkiem z 1912-1913 roku w Malowej Górze, - kościół parafialny pw. św. Stanisława Kostki, drewniany z 1932 roku w Wólce Do- bryńskiej. Objęte ochroną są równieŜ licznie występujące na tym obszarze zespoły dworskie. Jed- nym z ciekawszych jest zespół dworski w Woskrzenicach DuŜych. Do dziś jest zachowany pawilon ogrodowy z około 1893-94 roku, w stylu gotyku angielskiego, w typie pseudo obron- nego zameczku. Budynek był murowany z cegły, otynkowany, na wysokim cokole z ociosa- nych głazów granitowych. Zespół pałacowo-parkowy z klasycystycznym pałacem w Ciele- śnicy powstał w 1830 roku, a następnie został przebudowany w latach 1921-1928. Są tu oran- Ŝeria oraz dawny folwark. Całość otacza romantyczny park w stylu angielskim załoŜony w XIX wieku. W skład zespołu zabytkowych budynków w Krzyczewie wchodzą: dwór z po- czątku XIX wieku, murowany z gankiem i ozdobnym szczytem, oficyna (lamus), zbudowana na planie litery L, z czterospadowym dachem, czworaki z końca XIX wieku i pozostałość parku krajobrazowego.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Rokitno połoŜony jest w obrębie mezoregionów: Podlaskiego Przełomu Bugu, Równiny Łukowskiej, Zaklęsłości Łomaskiej, Równiny Kodeńskiej i małego fragmentu Polesia Brzeskiego. W całości obszar ten znajduje się w województwie lubelskim, w po- wiecie bialskim. Jest to obszar rolniczo-leśny. UŜytki rolne połoŜone są w północnej i centralnej części obszaru, a mniejsze obszary rozsiane są nierównomiernie na obszarze całego arkusza. Upra- wia się tu głównie zboŜa, ziemniaki i niektóre rośliny przemysłowe np. kukurydzę. Komplek- sy leśne zajmują około 25% powierzchni obszaru. Są to przede wszystkim bory sosnowe, brzozowe i dębowe. Pod względem geologiczno-surowcowym rejon objęty arkuszem Rokitno jest dobrze rozpoznany. Znajduje się tu 15 udokumentowanych złóŜ, w tym 10 złóŜ kopalin okruchowych – piasków lub piasków ze Ŝwirem, 1 złoŜe piasków kwarcowych, 3 złoŜa kredy jeziornej oraz 1 złoŜe kopalin ilastych. ZłoŜa te zazwyczaj są niewielkich rozmiarów, jedynie w okolicy Woskrzenic udokumentowano dwa większe i bardziej zasobne. Obecnie na małą skalę eksploatowane są 4 złoŜa piasków. Eksploatacja kilku złóŜ została zakończona, a wyrobiska zre- kultywowano. Na obszarze tym zlokalizowano kilka punktów nielegalnej eksploatacji kopalin prowadzonej dorywczo przez miejscową ludność.

46 Perspektywy poszerzenia bazy zasobowej, o lokalnym charakterze, związane są z wy- stępowaniem utworów piaszczystych i piaszczysto-Ŝwirowych. Ze względu na duŜe zróŜni- cowanie genetyczne osadów piaszczysto-Ŝwirowych, trudno jest wyróŜnić tu większe obszary o znaczeniu surowcowym. Perspektywy udokumentowania nowych, niewielkich złóŜ piasków i piasków ze Ŝwirem występują w rejonie: Kłody DuŜej, Woskrzenic, Horbowa, Lipnicy, Ro- kitna, Cieleśnicy, Zaczopki, Bohukały, Mokran Starych. Największe wartości przyrodnicze są chronione w rezerwatach „Dobryń” i „Czapli Stóg”. Projektuje się powstanie dwóch nowych rezerwatów przyrody: „Hołodrób” i „Kryni- ca”. Niewielki północno-wschodni fragment obszaru chroniony jest w Parku Krajobrazowym „Podlaski Przełom Bugu”. Na obszarze arkusza Rokitno wyznaczono 4 obszary objęte ochro- ną Natura 2000: „Dolina Dolnego Bugu”, „Ostoja NadbuŜańska”, „Dobryń” i „Dolina Krz- ny”. Obszary te są cenne pod względem przyrodniczym i obejmują ochroną zagroŜone skład- niki róŜnorodności biologicznej. Ochronie podlegają teŜ jako pomniki przyrody Ŝywej liczne drzewa: lipa drobnolistna, modrzew europejski, świerk pospolity, dąb szypułkowy i jesion wyniosły. Na uwagę zasługuje wiele ciekawych zabytków sztuki i kultury: w Rokitnie, Ciele- śnicy, Woskrzenicach DuŜych, Kołczynie, Dobryniu, Horbowie, Malowej Górze i Woroblinie. Są to przede wszystkim kościoły, cerkwie oraz zespoły dworskie. Niezwykle waŜnym zagadnieniem w gospodarce gmin jest ochrona i właściwe wykorzystanie wód podziemnych i powierzchniowych. Wody podziemne piętra czwartorzędowego stanowią podstawowe źródło zaopatrzenia mieszkańców w wodę dobrej jakości. Występują one powszechnie na całym obszarze. Ze względu na brak odpowiedniej izolacji są często na- raŜone na zanieczyszczenia. Zachodnia część obszaru objętego arkuszem znajduje się w obrębie trzeciorzędowego Subzbiornika Podlasie nr 224. Na waloryzowanych pod kątem geologiczno-inŜynierskim terenach niewielką przewagę mają grunty o korzystnych warunkach dla budownictwa. Sprzyja im obecność gruntów spoistych oraz sypkich średniozagęszczonych i zagęszczonych, na których nie występują zjawiska geodynamiczne, a głębokość zwierciadła wody gruntowej przekracza dwa metry. Tereny takie są równomiernie rozprzestrzenione na całym obszarze arkusza. Obszary o warunkach niekorzystnych dla budownictwa związane są przede wszystkim z dolinami rzecznymi, tarasami akumulacji piaszczystej i niŜszymi tarasami zbudowanymi z namułów i piasków rzecznych. Miejsca takie występują w szczególności w dolinach Krzny, Pomarnki, Lutyni, Łozy oraz ich bocznych dopływów. Niekorzystne obszary dla budownictwa występuje równieŜ na obszarze terenów zabagnionych połoŜonych na północ od miejscowości Zalesie, a takŜe w po- bliŜu Wólki Dobryńskiej i Dobrynki.

47 W granicach arkusza Rokitno około 65% powierzchni objęte jest bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Na pozostałym obszarze, ze względu na występowanie na powierzchni naturalnej bariery izolacyjnej zbudowanej z glin zwałowych zlodowacenia odry, wyznaczono rejony predysponowane do lokalizowania jedynie składowisk odpadów obojętnych. Główny uŜytkowy poziom wodonośny charakteryzuje się tam z reguły niskim stopniem zagroŜenia. Ograniczenia warunkowe wyznaczono z uwagi na sąsiedztwo zwartej zabudowy miejscowości gminnych: Rokitno oraz Zalesie, a takŜe ze względu na ochronę przyrody oraz zasobów złóŜ kopalin. Najkorzystniejszych warunków dla składowania odpadów obojętnych naleŜy spodzie- wać się w rejonie Olszyn i Kijowca, gdzie występuje pakiet glin zwałowych, stanowiących naturalną warstwę izolacyjną, osiągający miąŜszość około 40 metrów. Jest to obszar o niskim stopniu zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego, bez ograniczeń warunkowych. Na mapie zlokalizowano cztery wyrobiska (w tym trzy w granicach udokumentowanych złóŜ) powstałych w wyniku eksploatacji kruszywa naturalnego, które mogłoby być rozpatrywane jako potencjalne miejsce składowania odpadów, pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej. Lokalizacja składowisk odpadów na preferowanych obszarach powinna być poprzedzo- na szczegółowymi badaniami geologiczno-inŜynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwo- lą na dokładne rozpoznanie parametrów określających właściwości izolacyjne utworów słabo przepuszczalnych, ich miąŜszość oraz rozprzestrzenienie. Podstawowym zaleceniem dla planowania przestrzennego gmin jest dalszy zrównowa- Ŝony rozwój rolnictwa, gospodarki kopalinami oraz wykorzystanie walorów przyrodniczo- krajobrazowych do rozwoju inwestycji związanych z obsługą przygranicznego ruchu turystycznego.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999. Hu- man health risk assessment: A Case study involving heavy metal soil contamination after the flooding of the river Meuse during the winter ofn1993-1994. Envi- ronmental Health Perspectives 107 (1), 37-43. ARCHEOLOGICZNE zdjęcie Polski [AZP] w skali 1:25 000, 1999 – Archiwum Wojewódz- kiego Konserwatora Zabytków w Warszawie, Delegatura w Siedlcach.

48 BANDURSKA-KRYŁOWICZ H., 1996a – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoŜa gytii wapiennej „Woskrzenice – Pole B”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., War- szawa.

BANDURSKA-KRYŁOWICZ H., 1996b – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoŜa gytii wapiennej „Woskrzenice – Pole C”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., War- szawa. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G. 1995. Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geolog. Quart. vol 40. no. 3, p. 467-480. BORDAS F., BOURG A.: Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128: 391-400, 2001. BUJALSKA M., 1971 — Dokumentacja geologiczna złoŜa piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Woskrzenice II”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. CZAJA-JARZMIK B., 1994 – Dodatek do dokumentacji geologicznej złoŜa piasku do robót drogowych i budowlanych z elementami projektu zagospodarowania złoŜa „Wo- skrzenice Małe”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa.

CZAJA-JARZMIK B., 1997 a – Dokumentacja geologiczna (uproszczona) w kat. C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Kłoda DuŜa”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., War- szawa.

CZAJA-JARZMIK B., 1997 b – Dokumentacja geologiczna (uproszczona) w kat. C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Mokrany Stare”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. CZAJA-JARZMIK B., 2009 – Dodatek Nr 1 do dokumentacji geologicznej złoŜa piasku budowlanego „Marianka” rozliczający wielkość wyeksploatowanych zasobów po zaniechaniu eksploatacji. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. DEC, 1985 – Charakterystyka geograficzna woj. bialskopodlaskiego. Rocznik Międzyrzecki. Tom XVI – XVII. Międzyrzec Podlaski. FALKOWSKI E. (Zespół Rzeczoznawców Stowarzyszenia InŜynierów i Techników Wod- nych i Melioracyjnych), 1982 — Określenie prawidłowości występowania złóŜ kruszywa naturalnego, woj., Biała Podlaska, na podstawie oceny rozwoju sieci hydrograficznej i jednostek geomorfologicznych terenu. Faza II etapu I. Archi- wum Starostwa Powiatowego w Białej Podlaskiej.

49 FALKOWSKI, 1986 – Określenie prawidłowości występowania lokalnych złóŜ kruszywa naturalnego na obszarze Gm. Zalesie, na podstawie rozwoju sieci hydrograficznej i jednostek geomorfologicznych 1986 r. Archiwum Starostwa Powiatowego w Białej Podlaskiej.

FYDA F., 2003 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Kijo- wiec”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. GAZDA L., KRZOWSKI Z., 2004a — Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej złoŜa kruszywa naturalnego dla potrzeb budownictwa „Woskrzenice I”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. GAZDA L., KRZOWSKI Z., 2004b — Dodatek nr 3 do dokumentacji geologicznej złoŜa kruszywa naturalnego dla potrzeb budownictwa „Woskrzenice I – Pole B”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. GIZA R., GIZA T., 1993 – Uproszczona dokumentacja geologiczna wraz z elementami zagospodarowania złoŜa piasku budowlanego „Marianka”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), WODYK K., MAŁEK M., 2007 – System Osłony Przeciwosuwi- skowej. Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w województwie lubelskim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Państw. Inst. Geol., Warszawa. KAPERA H., KRUK L., POPIELA J., 2005 – Objaśnienia do mapy geologiczno- gospodarczej Polski w skali 1: 50 000 arkusz Rokitno. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa.

KISIELŃSKI D., 1997 – Dokumentacja geologiczna (uproszczona) w kat. C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Woskrzenice DuŜe”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warsza- wa. KLECZKOWSKI A. S. (red), 1990 — Objaśnienia do Mapy obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony 1: 500 000. Inst. Hydrogeol. i Geol. InŜ. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2002 — Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 — Strategia wdraŜania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wyd. Fundacji IUCN Poland. Warszawa.

50 LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A., LIAO B. 2005. Metal contamination of soil and crops affected by the Chenchou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Science of The Total Environ- ment, 339 (1-3):153-166 MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000. Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environ- mental Contamination and Toxicology 39: 20–31. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., [red], 2006 – Mapa geologiczna Polski 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M. 2004. Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communi- ties of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2-3):189-209. NITYCHORUK J., GAŁĄZKA D., 2000 — Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Rokitno. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. NITYCHORUK J., GAŁĄZKA D., 2006 — Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Rokitno. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. NOWAK J. 1973 – Mapa geologiczna Polski 1 : 200 000. Arkusz Biała Podlaska. IG War- szawa. NOWAKOWSKI CZ., DĄBROWSKI S., SUCHARZEWSKA M., CZERWIŃSKA M., śE- REBIEC A., 2006 – Dokumentacja określająca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia obszaru ochronnego zbiornika wód podziemnych Subzbiornik Pod- lasie (GZWP nr 224). Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. NOWICKI Z. (red.), 2007 – „Mapa obszarów zagroŜonych podtopieniami w Polsce”. Infor- mator Państwowej SłuŜby Hydrogeologicznej. Warszawa. ORZECZENIE, 1979 – Orzeczenie geologiczno-surowcowe dla drogi szybkiego ruchu Świec- ko-Terespol, odcinek Warszawa-Terespol. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZYśEK S., DEMBEK W. (red.), 1996 — Zlokalizowanie i charakterystyka złóŜ torfo- wych w Polsce, spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej, z ustaleniem i uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska, Inst. Melior. i Upraw Zielonych. Falenty.

51 PACZYŃSKI B., SADURSKI A. red., 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski t. 1 Wody słodkie. Państw. Inst. Geol. Warszawa. RAPORT, 2010 – RAPORT stanie środowiska w województwie lubelskim w roku 2009. In- spekcja Ochrony Środowiska, Warszawa. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., we sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony DzU nr 55, poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. DzU Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359 ROZPORZADZENIE, 2002 – Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22.11.2002 r. w sprawie wymagań jakim powinny odpowiadać wody powierzchniowe wykorzystywane do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spoŜycia. DzU nr 204, poz.1728) ROZPORZĄ DZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegóło- wych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. DzU z 2003 r. nr 61, poz. 549, ze zmianami z dnia 13 marca 2009 r. (DzU z 2009 r. nr 39, poz. 320). ROZPORZADZENIE, 2008 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych. DzU nr 162, poz. 1008. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMIŃSKI M., 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2009 r., Państw. Inst. Geol. Warszawa. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B. 2004 – River water metal speciation in a min- ing region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Wa- ter, Air, and Soil Pollution 152: 173-194. ŠMEJKALOVÁ, M., O. MIKANOVA AND L. BORUVKA. 2003. Effect of heavy metal concentration on biological activity of soil microorganisms. Plant Soil Environ- ment, 49(7): 321-326. STEC J., 2006 – Dodatek Nr 1 (rozliczeniowy) dodokumentacji geologicznej złoŜa surowców

ilastych w kategorii C1 „Chotyłów”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., War- szawa.

52 STEC J., 2009 – Dokumentacja geologiczna w kat C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Koczu- kówka”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa.

STEC J., 2009 – Dokumentacja geologiczna w kat C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Mokrany Stare II”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Część I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa stęŜeń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Część II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Pol- sce; Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

SUROWANIEC M., 1987 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C1 złoŜa surowców ilastych ceramiki budowlanej „Chotyłów”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. SZYDEŁ R., 1995 – Uproszczona dokumentacja geologiczna złoŜa piasku do robót drogowych i budowlanych z elementami projektu zagospodarowania złoŜa „Woskrzeni- ce Małe II”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. SZYMAŃSKA G., 1992 – Uproszczona dokumentacja geologiczna złoŜa piasku do robót drogowych i budowlanych z elementami projektu zagospodarowania złoŜa „Wo- skrzenice Małe”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa.

TURZA N., 1970 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C2 złoŜa piasków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych „Woskrzenice II”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. USTAWA o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jednolity) DzU z 2007 r. nr 39, poz. 251. ZBYSŁAW, 1979 – Warunki przyrodnicze produkcji rolnej – woj. bialskopodlaskie. Instytut Uprawy NawoŜenia i Gleboznawstwa. Puławy.

ZDROJEWSKA E., 1996 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoŜa gytii wapiennej „Wo- skrzenice – Pole A”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. ZEZULA H., DZIEWA K., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Rokitno (0569) wraz z objaśnieniami. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

53 śELICHOWSKI A.M., 1974 – Struktury epok tektonicznych bajkalskiej, kaledońskiej i waryscyjskiej. Obszar wyniesiony platformy wschodnioeuropejskiej – część po- łudniowa.W: Budowa Geologiczna Polski.4. Tektonika. 1. NiŜ Polski: 78-79. Wyd. Geol. , Warszawa. http://pl.wikipedia.org/wiki/Park_Krajobrazowy_Podlaski_Prze%C5%82om_Bugu (http://www.mos.gov.pl/strony_tematyczne/natura2000/indexshtml). http://pl.wikipedia.org/wiki/Rezerwat_przyrody_Dobry%C5%84