Archeologia Środkowego Nadodrza s. 325-330 tom XII Zielona Góra 2015

Grzeogrz Podruczny

Nowożytna reduta z okolic Świecka

Abstrakt Abstract

W 2013 roku odnaleziono w okolicach przejścia granicznego In 2013 in the area of border crossing in Świecko a relict of w Świecku relikt fortyfikacji polowych – czworoboczną redutę. field fortifications – quadrilateral redoubt was discovered.I ts Powstanie tego obiektu związane jest z jednym z konfliktów erection is probably connected with one of the modern period zbrojnych okresu nowożytnego – wojną trzydziestoletnią, II conflicts – Thirty Years’ War, IInd and IIIrd North War, Seven i III wojną północną, wojną siedmioletnią bądź też z okresem Years’ War or the period of . wojen napoleońskich. Key Words Słowa kluczowe redoubt, field fortifications, Napoleonic Wars, Seven Years’ reduta, fortyfikacje polowe, wojny napoleońskie, wojna War, Thirty Years’ War siedmioletnia, wojna trzydziestoletnia

W 2013 roku, w trakcie poszukiwań reliktów fortyfikacji od 1 do około 2 m, wysokość wału względem wnętrza polowych związanych z rosyjskim obozem warownym reduty około 0,5-1 m. Rów ma przekrój zbliżony do z czasów bitwy pod Kunowicami (12.08.1759), odna- litery V. Wał ma jednolity profil, nie da się wyróż- leziono dobrze zachowany obiekt obronny – czworo- nić charakterystycznych dla architektury obronnej boczną redutę. Obiekt zlokalizowany jest w lesie, około elementów takich jak ława strzelecka, przedpiersie, 500 m na północny wschód od zabudowań terminalu itd. Jedynie w narożnikach czytelne są czworoboczne dawnego przejścia granicznego w Świecku, pomiędzy platformy artyleryjskie. Wnętrze reduty ma około 47 drogą krajową nr 29, autostradą A2, linią kolejową arów powierzchni. Od północnego-zachodu znajduje się Rzepin – nad Odrą i drogą polną ze Słubic przerwa w ciągłości wału, prawdopodobnie pozostałość do Świecka. po wjeździe na teren reduty. Dzieło to ma narys zbliżony do kwadratu, o boku W okolicy reduty znajdują się również inne ślady po około 68 m. Ma czytelnie zachowane wały poprzedzone militarnej przeszłości, głównie z czasów II wojny świa- rowem. Obecna głębokość rowu wynosi około 0,5 m, towej. Około 50 m od wschodniego narożnika reduty różnica między dnem rowu a szczytem wału wynosi przebiega rów strzelecki z 1945 roku, kolejne trzy ich 326 Grzeogrz Podruczny

Ryc. 1. Reduta w Świecku. Wschodnie naroże (fot. G. Podruczny) Fig. 1. Redoubt in Świecko. Eastern corner (photo by G. Podruczny)

Ryc. 2. Reduta w Świecku. Po- łudniowe naroże (fot. G. Podruczny) Fig. 2. Redoubt in Świecko. Southern corner (photo by G. Podruczny)

Ryc. 3. Reduta w Świecku. Relikt wału i fosy, widok od południowego zachodu (fot. G. Podruczny) Fig. 3. Redoubt in Świecko. Relic of rampart and moat, view from the south west (photo by G. Podruczny) Nowożytna reduta z okolic Świecka 327 ciągi biegną na zachód od reduty (odległe o 150, 350 zarówno pruskie1, jak i rosyjskie (Богуславский 1892, i 600 m). Liczne są również pozostałości bombardowań 221-223) oraz austriackie2. Szczególnie ważnym jest i ostrzału artyleryjskiego – jeden z lejów zlokalizowany plan Accurate Situations Carte von der Gegend um und jest wewnątrz reduty. Zauważalne są również relikty bey Franckfurth an der …., bowiem oprócz wspo- starsze – około 500 m na północny wschód znajduje mnianej lokalizacji koło owczarni, plan ten umiejscawia się betonowy schron obserwacyjny z okresu I wojny redutę w przestrzeni między wałem głównym obozu światowej, związany z dawnym frankfurckim lotniskiem warownego a ciągiem zasieków na południe od niego. wojskowym (Schneider 1995, 18), zaś 700 m na północ Relikty zasieków zachowały się do dnia dzisiejszego od reduty zlokalizowane są pozostałości po zasiekach w formie terenowej (płaski wał poprzedzony płytką z okresu bitwy pod Kunowicami. fosą) i zostały przebadane archeologicznie w 2010 roku Zachowane formy terenowe w rejonie opisywanego (Podruczny, Wrzosek 2013, 78-79). Tymczasem opisy- obiektu świadczą o bogatej historii wojskowej tych wany obiekt znajduje się na dalekim przedpolu tej linii okolic. Dlatego też, o ile na podstawie kształtu obiektu obronnej, około 700 m na południe od niej. Należy jego identyfikacja jako nowożytnego dzieła fortyfikacji więc jednoznacznie stwierdzić, że nie można go uznać polowej w formie reduty jest łatwa, o tyle trudnym, za tożsamego z redutą związaną z obozem warownym a właściwie w chwili obecnej niemożliwym do rozwią- armii rosyjsko-austriackiej z okresu bitwy pod Kunowi- zania problemem jest ustalenie czasu jej powstania. cami. Kartografia archiwalna każe w ogóle wykluczyć Obiekty o narysie czworobocznej reduty były bowiem powiązanie tego obiektu z okresem wojny siedmioletniej. najbardziej popularnym typem dzieł obronnych, chętnie Przechowywany w berlińskiej Staatsbibliothek plan stosowanym od XVI aż po XIX wiek, czyli w okresie, pod sygnaturą N 4580, będący swoistą inwentaryzacją w którym używano czarnoprochowej, odprzodowo wszystkich fortyfikacji polowych powstałych w czasie ładowanej, gładkolufowej broni palnej. Jako że opisy- wojny siedmioletniej wzdłuż Odry na odcinku między wany obiekt jest ewidentnie przykładem fortyfikacji Uradem a Gozdowicami3, rejestruje jedynie obiekty polowej, należy go więc wiązać z którymś z nowożytnych powstałe w czasie bitwy pod Kunowicami. konfliktów zbrojnych, które toczyły się na tym terenie. Mało prawdopodobne jest, aby opisywana reduta Chronologicznie były to wojna trzydziestoletnia (1618- miała związek z innym konfliktem XVIII-wiecznym, 48), II wojna północna (1655-60), III albo wielka wojna tj. III albo Wielką Wojną Północną, bowiem brak jest północna (1700-1720), wojna siedmioletnia (1757-1763) jakichkolwiek wzmianek o fortyfikowaniu Frankfurtu oraz wojny napoleońskie, a zwłaszcza wojna francusko- w tym okresie. Nie można jednak tego całkowicie -pruska (1806-1807) i tzw. wojna wyzwoleńcza (1813). wykluczyć, ponieważ w pobliżu Frankfurtu prace przy W tym kontekście najbardziej prawdopodobne budowie fortyfikacji w czasie tej wojny trwały – pro- wydawać by się mogło powiązanie opisywanego wadzono je przy budowie nowej twierdzy w Szydłowie. obiektu z wojną siedmioletnią, a konkretnie z bitwą W tej ostatniej lokalizacji, zanim budowano twierdzę pod Kunowicami. Konstatacja ta byłaby tym bardziej powstało umocnione przedmoście broniące mostu na uzasadniona, że przed wspomnianą bitwą wojska ro- Odrze (Podruczny 2011, 11-12). Nie można całkowicie syjsko-austriackie wzniosły rozległy zespół fortyfikacji wykluczyć, że podobne prace zabezpieczające przeprawę polowych, ciągnących się od Kunowic aż po okolice na Odrze miały miejsce również w pobliżu Świecka opisywanej reduty (Podruczny 2010, 73-93; Wrzosek i skutkowały budową wspomnianej reduty, jednak jest 2010, 95-110; Podruczny, Wrzosek 2013, 65-80). Co to mało prawdopodobne. więcej, przed południowo-zachodni skraj umocnień obozu warownego wysunięta była właśnie czworoboczna reduta. Niestety, dokładna analiza źródeł kartograficz- 1 Największy do tej pory przebadany zasób kartografii związanej nych każe wykluczyć powiązanie opisywanego obiektu z bitwą kunowicką znajduje się w Berlińskiej Staatsbibliothek pod tak z bitwą kunowicką, jak w ogóle z wojną siedmio- sygnaturami Db 1.18 1292 a-y. Olbrzymia większość z planów bitwy tam przechowywanych została wykonana przez kartografów letnią. Wspomniana reduta wzniesiona w czasie bitwy pruskich, jednak jeden z nich, o czym świadczy opis, jest kopią kunowickiej zlokalizowana była bowiem na wzgórzu rękopiśmiennego planu rosyjskiego. blisko owczarni (Grund Schäferei), za którą należy iden- 2 Jedyny plan austriacki, który udało się do tej pory zarejestrować, tyfikować zabudowania leżące obecnie w obrębie geo- pochodzi z archiwum marszałka Laudona i przechowywany jest w zamku Kunin w Czechach. Plan został udostępniony autorowi dezyjnym Świecko, w pobliżu tunelu kolejowego, czyli dzięki uprzejmości zarządcy zamku, pana Jaroslava Zezulcika. około 1200 m na północ od opisywanego, zachowanego 3 Oprócz fortyfikacji obozu pod Kunowicami rejestruje również do dnia dzisiejszego obiektu obronnego. Taką lokalizację umocnienia pod Lossow, Fincken Herd, Mühlrose i pod Kostrzynem, potwierdzają wszystkie znane autorowi plany bitwy – a także wszystkie powstałe w czasie wojny przeprawy przez Odrę – pod Frankfurtem, Górzycą i Gozdowicami. 328 Grzeogrz Podruczny

Kolejnym wydarzeniem wojennym, z którym moż- Odry w stronę Świecka. O tym, że armie ciągnące przez na powiązać opisywaną redutę jest II wojna północna, Frankfurt nie ograniczały się do obsadzania miasta, ale zwana w dziejach Polski potopem szwedzkim. W trakcie stawały na kwaterach w jego pobliżu świadczy przykład tego konfliktu nie toczyły się w okolicach Frankfurtu obozu w Kunowicach, założonego przez wojska cesarskie nad Odrą żadne walki, jednak doznały one znacznych w 1635 roku i obsadzonego we wrześniu i październiku zniszczeń w czasie najazdu Stefana Czarneckiego w 1657 tego roku (Spieker 1853, 199). Niestety, w chwili obecnej roku. W wyniku tej wojny nastąpiło ponowne zainte- brak jednoznacznych wskazówek na to, czy i z którym resowanie fortyfikacjami Frankfurtu, choć polegające z licznych wydarzeń z czasów wojny trzydziestoletniej głównie na renowacji otaczających miasto wałów i szańca związana jest reduta zachowana w pobliżu Świecka. mostowego. Zarejestrować można jednak również zain- Ostatnim okresem, z którym można powiązać opisy- teresowanie okolicznymi terenami, bowiem w 1655 roku wany obiekt są wojny napoleońskie. W tym czasie wojna dokonano wizytacji wzgórz otaczających Frankfurt pod zawitała w okolice Frankfurtu nad Odrą dwukrotnie – kątem ich przydatności do obrony miasta. Nic jednak nie w 1806 oraz w 1813 roku. Jedynie z drugą datą związane wiadomo o ich ewentualnym fortyfikowaniu (Spieker są wzmianki o budowie fortyfikacji, te jednak miały się 1853, 235-236). ograniczać do prowizorycznego zabezpieczenia mostu Bardziej prawdopodobne jest powstanie opisywanej we Frankfurcie, a także wzniesienia umocnień w oparciu reduty w okresie wojny trzydziestoletniej. Ten długi o dawny wał miejski (Seilkopf 1932, 88-90). Znacznie konflikt zbrojny obfitował bowiem w liczne wydarze- ciekawsze w kontekście opisywanego obiektu w Świecku nia, które mogły skutkować wzniesieniem tego szańca. są informacje na temat manewrów armii pruskiej, które Nowa Marchia, podobnie zresztą jak sąsiednia Marchia miały miejsce w Kunowicach we wrześniu 1809 roku. Elektorska, była świadkiem licznych przemarszów Brały w nich udział trzy bataliony grenadierów, dwa armii szwedzkiej, cesarskiej czy też brandenburskiej. regimenty dragonów oraz bateria artylerii konnej. W ra- Przez okolice Frankfurtu nad Odrą armie przechodziły mach manewrów nie tylko prowadzono ćwiczenia, ale wielokrotnie – po raz pierwszy w 1626 roku, kiedy to też budowano szańce, a także mosty. Niestety, niewiele w pobliżu miasta przemaszerowała protestancka armia wiadomo o rozległości terenu, na którym prowadzone pod dowództwem Ernsta von Mansfelda. Rok później były manewry, ale sądzić należy, że miały miejsce nie tyl- przejście przez Odrę we Frankfurcie było obsadzone ko w Kunowicach, gdzie wojska rozłożyły się obozem, ale przez wojska cesarskie, jednak najprawdopodobniej także nad Odrą, o czym świadczy wzmianka o budowie chodziło wyłącznie o miasto i tamtejszy most, a nie oko- mostów w ramach ćwiczeń (Reinhard 1858, 300-301). liczne brody. W tym samym roku dwukrotnie przecho- Są też pewne informacje odnośnie szańców wówczas dziła Odrę we Frankfurcie główna armia cesarska pod wzniesionych. Na pewno jeden z nich istniał na tzw. dowództwem Wallensteina. Część dowodzonych przez Zielonym Wzgórzu, na skraju obecnego osiedla Zielone niego żołnierzy zimowało po zakończeniu walk w 1627 Wzgórza w Słubicach; wspomniał o nim i zidentyfikował roku we Frankfurcie. Wojska tego dowódcy przechodzi- go jako pozostałość po manewrach z 1809 roku histo- ły przez Frankfurt też w 1628 roku. W 1630 roku miało ryk z pruskiego sztabu generalnego piszący monografię miejsce oblężenie Frankfurtu, w wyniku którego wojska bitwy pod Kunowicami z okazji jej setnej rocznicy (Die szwedzkie zdobyły miasto. W 1633 wokół Frankfurtu Schlacht 1859, 29). Zachowane w berlińskiej Staatsbi- krążyły wojska cesarskie i w końcu je zajęły po to tylko, bliothek ujęcia kartograficzne wykonane na potrzeby aby stracić to miasto w wyniku kolejnego oblężenia mapy, która tę monografię ilustrowała, rejestrują oprócz w 1634 roku. Szwedzi miasto opuścili, a w 1639 roku po- wspomnianego szańca dwa kolejne, zlokalizowane na nownie je zajęli. W 1644 roku przez okolicę Frankfurtu południowy wschód od wyżej opisanego, na terenie przemaszerowały wojska cesarskie ciągnące w stronę Po- późniejszego lotniska (dziś słubicka podstrefa Ko- morza. Załoga szwedzka ostatecznie opuściła to miasto strzyńsko-Słubickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej). w 1644 roku (Schwartz 1899, 44, 72, 79-80, 89; 1902, Pierwszy z szańców, ten na Zielonym Wzgórzu, miał 27, 39, 97, 133, 138). Wprawdzie główna przeprawa na formę pięciobocznej lunety, drugi miał narys zbliżony Odrze w czasie wspomnianych przemarszów odbywała do rombu, trzeci był czworoboczną redutą, podobną do się przez most frankfurcki, jednak zapewne wojska tej zachowanej w Świecku (SBB PK sygn. DB1.1292o/2 korzystały również z brodu w pomiędzy Świeckiem i DB1.1292o/3). Niestety, wspomniane źródło kar- a południowymi przedmieściami Frankfurtu, podobnie tograficzne nie pokazuje interesujących nas okolic. jak to miało miejsce w czasie wojny siedmioletniej. Wów- Informacje na temat fortyfikacji powstałych w czasie czas opisywana reduta stanowiłaby zabezpieczenie tego manewrów w 1809 roku uzupełnia tzw. mapa pre-topo- brodu, a zarazem drogi biegnącej z Frankfurtu wzdłuż graficzna Urmesstischblatt (SBB PK sygn. N 729-1903 Nowożytna reduta z okolic Świecka 329

Frankfurt/O). Niestety, jedynym wydaniem tej ręcznie jednak fakt ten stawia pod znakiem zapytania datowanie rysowanej mapy, którym dysponujemy odnośnie okolic opisywanej reduty na okres 1809 roku. Frankfurtu nad Odrą jest to powstałe w 1844 roku4. Jak widać w chwili obecnej trudno jest jednoznacz- Kartograf je rysujący zarejestrował szaniec na Zielonym nie określić czas powstania opisywanej reduty. Źródła Wzgórzu, jeden z szańców na południowy wschód od historyczne nie dostarczają nam odpowiednich do niego, a także kolejny w postaci czworobocznej reduty, tego danych. Jedynym sposobem jest przeprowadzenie po drugiej stronie Odry, na obrzeżach Przedmieścia pogłębionych badań terenowych. Powinno się przede Gubińskiego miasta Frankfurt nad Odrą. Jak widać wszystkim przeprowadzić poszukiwania przy użyciu w czasie manewrów w 1809 roku powstały liczne szańce, wykrywaczy metalu. Wprawdzie nic nie wiadomo a dwa z nich miały formę czworobocznej reduty, podob- o walkach, które miałyby się toczyć o ten obiekt, więc nej do tej zachowanej koło Świecka. Niestety, również zabytki militarnego pochodzenia nie powinny być Urmesstischblatt z 1844 roku interesującego nas szańca liczne, mimo to obiekty metalowe (elementy munduru nie rejestruje, mimo że ujęcie sięga aż na południe od i wyposażenia, takie jak: guziki, sprzączki czy też haki wsi Świecko. Oczywiście jest też możliwe, że kartograf mundurowe) powinny pomóc w ustaleniu jego czasu rysujący tę mapę po prostu obiektu nie zarejestrował, powstania. Poza tym istotne byłoby również przepro- wadzenie archeologicznych badań sondażowych w celu ustalenia pierwotnej głębokości fosy i profilu wału, a także sprawdzenia, czy obiekt posiadał nietrwałe 4 Wcześniejsze z 1824 roku jest zachowane, jednak karta dotycząca Frankfurtu jest narysowana jedynie w połowie i prezentuje okolice (drewniane) elementy obronne w rodzaju palisad czy wsi Kunowice. też hiszpańskich kozłów.

Modern Times redoubt from Świecko region

Summary

In 2003, near the buildings of a terminal of former border- March about the fortification of Świecko region. The construc- cross in Świecko, they found a well preserved defense feature tion of this feature in this period is probable, due to numerous – quadrilateral redoubt. The feature is similar to a square in marches of army forces through Frankfurt, as well as to the shape, with flank of approximately 68m, clear ramparts pre- besetment of this town. The construction of this defense fea- ceded with a row, and in the corners of the ramparts preserved ture during the Napoleonic Wars is most probable, particularly quadrilateral artillery platforms. during the maneuvers of the in 1809 which The feature is associated with one of modern times mili- took place in Kunowice. Within this period numerous field tary conflict, which were conducted on this area. Circa 700m fortifications emerged – both in Kunowice, as well as on the further north there are remains of the entanglements from the area of present Słubice, or at the Gubin Suburb of the town of period of the Seven Years’ War, however, any association of Frankfurt. The archive cartography confirms the existence of the redoubt with this conflict has not been confirmed by the two quadrilateral redoubts emerged during these maneuvers, archive cartography. It is little probable that this feature had however, there is no unequivocal source which would confirm been constructed in the period of the II and the III Northern the dating of this feature. To make it possible, local examina- War. In reference to the Thirty Years’ War there are no remarks tions of this feature should be conducted. in the literature devoted to this conflict on the area of New 330 Grzeogrz Podruczny

Literatura: Schneider J. 1995 Vom Exerzierplatz zum Fluglplatz, Mitteilungen Historischen Verein zu Frankfurt (Oder), z. 1, s. 17-26. Богуславский Л.А. Schwartz P. 1892 История Апшеронского полка. 1700-1892, t. 3, Санкт- Петербург. 1899 Die während des Dreißigjährigen Kriege, t. 1, Landsberg an der Warthe. Die Schlacht 1902 Die Neumark während des Dreißigjährigen Kriege, t. 2, 1859 Die Schlacht bei Kunersdorf am 12. August 1759, Berlin, s. 29. Landsberg an der Warthe. Podruczny G. Seilkopf K. 2010 Fortyfikacje polowe i obóz warowny wojsk rosyjskich w Kunowi- Frankfurt (Oder) als feste Stadt cach, [w:] Kunersdorf 1759 / Kunowice 2009. Studien zu einer 1932 , Frankfurt (Oder), s. 88-90. europäischen Legende / Studium pewnej europejskiej legendy, Spieker Ch.W. red. W. Benecke, G. Podruczny, Berlin, s. 73-93. 1853 Geschichte der Stadt Frankfurt an der Oder. Erster Teil: Von 2011 Fortyfikacje tzw. Bramy Lubuskiej w okresie nowożytnym, [w:] der Gründung der Stadt bis zum Königtum der Hohenzollern, Fortyfikacje w Polsce. Historia – perspektywy ochrony – zago- Frankfurt/Oder, s. 235-236. spodarowanie, red. G. Urbanek, Pniewo, s. 9-18. Wrzosek J. Podruczny G., Wrzosek J. 2010 Wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych w sezonie 2013 Lost elements. Earthworks of the fortified camp of the Russian 2009 na polu bitwy pod Kunowicami [w:] Kunersdorf 1759 Army, from the time of the battle of Kunersdorf in the light of / Kunowice 2009. Studien zu einer europäischen Legende the recent research, Archeologia Postmedievale, nr 14, 2010, / Studium pewnej europejskiej legendy, red. W. Benecke, s. 65-80. G. Podruczny, Berlin, s. 95-110. Reinhard C. von 1858 Geschichte des Königlich Preussischen Ersten Garde-Regiments zu Fuss..., Potsdam.