Þegar Saman Safnast Var Útileikir Barna Á Akureyri Og Í Reykjavík Á Árabilinu 1900 Til 1950
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Háskóli Íslands Félags- og mannvísindadeild Þegar saman safnast var Útileikir barna á Akureyri og í Reykjavík á árabilinu 1900 til 1950 Símon Jón Jóhannsson Meistaraprófsritgerð í þjóðfræði Leiðbeinandi: Prófessor Terry Gunnell 2010 1 Útdráttur Í ritgerðinni er fjallað um útileiki barna á Akureyri og í Reykjavík á fyrri hluta tuttugustu aldar. Varpað er ljósi á það samfélag sem var að mótast í kaupstöðum hér á landi á þessum tíma og rætt um samfélagstöðu barna í ljósi þeirra breytinga sem þá áttu sér stað. Leitað er svara við því hvaða leikir voru vinsælir, hvernig þeir voru leiknir, hver sé uppruni þeirra og þeir bornir saman við sambærilega leiki í nágrannalöndum okkar. Þá er fjallað um leikum- hverfi, áhrif þess á leikina og aðstöðu barna til leikja á þessum tíma. Jafnframt er rætt um þann mun sem var á kaupstöðunum tveim, skólahald, leikvelli, dagheimili og leikskóla og ýmis samfélagsleg áhrif á líf og leiki barna. Auk þessa er fjallað um menningarsöguleg og uppeldisleg viðhorf og sýn fyrritíðarmanna á leiki barna, helstu kenningar um gildi barnaleikja, aðferðir við að greina þá og síðan söfnun og rannsóknir á leikjum hér á landi á síðari hluta nítjándu aldar og fyrri hluta þeirrar tuttugustu. Stuðst var við margs konar ritaðar heimildir, svör við spurningaskrám Þjóðháttasafns Þjóðminjasafnsins og einstaklingsviðtöl. Meginniðurstöður rannsóknarinnar sýna að útileikir kaupstaðabarna á Íslandi á fyrri hluta aldarinnar sem leið voru fjölbreytilegir en hópleikir af ýmsu tagi voru einkennandi. Fyrirmyndir eru augljóslega sóttar til þeirra landa sem næst okkur liggja og margir leikir eiga sér gamlar rætur. Ýmir barnaleikir endurspegla jafnframt það samfélag sem þeir eru sprottnir úr og eru lýsandi fyrir þau viðhorf sem voru ríkjandi til samfélagsins, fjölskyldunnar, hlutverkaskiptingar og kynjamunar ásamt þeim samfélags- og tæknibreytingum sem áttu sér stað á þessum tíma. This study deals with outdoor children’s games in Akureyri and Reykjavík in the early twentieth century. Light is shed on the societal development in Icelandic towns of this era and the role of children in society is discussed in relation to occurring changes. Answers are sought as to what games were popular, how they were played and where they originated, and they were compared to similar games in our neighbouring countries. Game surroundings are also discussed as well as their impact on the games of this era. The difference between the two towns is discussed, aspesially with education, playgrounds, daycare centers and kindergartens and the sociological impact on the life and the games of children. Cultural history and pedagogical attitudes and vision on children’s games are also regard to discussed, as well as the main theories on the value of children games, the methodologies used to analyze them and then the collection and research of children’s games in this country in the latter part of the nineteenth century and the early twentieth century. A variety of written resources, responses to questionnaires from the Department of Mythology at the National Museum of Iceland and personal interviews form the foundation of this study. The main conclusion of the study shows that children’s outdoor games in Icelandic towns of the early twentieth century differed, but group games were popular. It is clear that the games originate from our neighbouring countries and that many games have old roots. A number of games mirror the society children grow up in and reflect the main views to society, the family, roles, and gender differences along with societal and technological changes of the era. 2 Efnisyfirlit 1 Inngangur ................................................................................................................... 6 1.1 Á mótum mikilla breytinga ............................................................................. 6 1.2 Markmið, uppbygging og rannsóknarspurningar ............................................ 7 1.3 Rannsóknaraðferðir og heimildir ..................................................................... 8 2 Barnaleikir í menningarsögulegu ljósi ..................................................... ........... 12 2. 1 Hvað er leikur? ............................................................................................... 12 2. 2 Ný viðhorf til barna – rannsóknir á hlutverki og mikilvægi leikja ................. 13 2. 3 Ýmsar fræðilegar kenningar um gildi barnaleikja .......................................... 19 2. 4 Hinn leikandi maður ....................................................................................... 29 2. 5 Söfnun og rannsóknir á barnaleikjum á Íslandi .............................................. 32 3 Barnaleikir og samfélag ............................................................................... ........... 45 3.1 Kaupstaðir í örum vexti og breyttir tímar ........................................................ 45 3.2 Það er leikur að læra ........................................................................................ 51 3.3 Börnin í Reykjavík í byrjun aldar, vettvangur þeirra og fyrstu leikvellirnir, dagheimilin og leikskólarnir ............................................................................ 54 3.4 Börnin á Akureyri í byrjun aldar ..................................................................... 65 3.5 Afþreyingarefni og ímyndunarheimur ............................................................ 74 3.6 Breytt umhverfi, nýtt hlutverk, annar heimur ................................................ 81 4 Útileikir barna í Reykjavík og á Akureyri 1900 til 1950 .................... .......... 85 4.1 Heimildarmenn Þjóðháttasafns Þjóðminjasafnsins ......................................... 85 4. 2 Viðmælendur í einstaklingsviðtölum ............................................................. 94 4. 3 Útileikir að sumri ........................................................................................... 97 4.3.1 Rað- og hringleikir .................................................................................. 98 4.3.1.1 Brúarleikur - fram, fram fylking ...................................................... 98 4.3.1.2 Halaleikur - rófuleikur – hnappleikur ............................................. 106 4.3.1.3 Þrautakóngur ................................................................................... 110 4.3.1.4 Að hlaupa í skarðið .......................................................................... 111 4.3.1.5 Köttur og mús ................................................................................... 116 4.3.1.6 Eitt par fram fyrir ekkjumann ........................................................... 119 4.3.2 Söng- og danstengdir hópleikir ............................................................... 123 4.3.2.1 Í grænni lautu ................................................................................... 124 3 4.3.2.2 Vindum, vindum, vefjum band. ........................................................ 126 4.3.2.3 Bimbi rimbi rimbamm ...................................................................... 129 4.3.2.4 Inn og út um gluggann ..................................................................... 132 4.3.2.5 Sjáðu hvernig Valdi vinnur............................................................... 134 4.3.2.6 Leikdansar ........................................................................................ 136 4.3.2.7 Ýmsir söngtengdir leikir ................................................................... 139 4.3.3 Felu- og eltingaleikir ................................................................................ 143 4.3.3.1 Feluleikur ......................................................................................... 144 4.3.3.2 Saltabrauð - fallin spýta - ein króna ................................................ 148 4.3.3.3 Kóngsleikur eða kóngsstólaleikur .................................................... 152 4.3.3.4 Útilegumannaleikur .......................................................................... 154 4.3.3.5 Blindingsleikur – skollaleikur – skollablinda – blindkrækluleikur......156 4.3.3.6 Skessuleikir .........................................................................................165 4.3.3.7 Risaleikur ......................................................................................... 178 4.3.3.8 Stórfiskaleikur – hafnarleikur – borgarleikur .................................. 180 4.3.3.9 Síðastaleikur ..................................................................................... 183 4.3.3.10 Fuglaleikur ..................................................................................... 186 4.3.3.11 Ræningjaleikur ............................................................................... 189 4.3.4 Boltaleikir ................................................................................................ 189 4.3.4.1 Fótbolti ............................................................................................. 192 4.3.4.2 Slagbolti – kýlubolti – hafnarbolti ................................................... 195 4.3.4.3 Yfir .................................................................................................... 198 4.3.4.4 Sto ..................................................................................................... 200 4.3.4.5 Veggboltaleikir ................................................................................. 202 4.3.4.6 Fæðingarleikur ................................................................................ 204