Botues: Komuniteti Mysliman i Shqipërisë

Zani i Naltë Revistë shkencore dhe kulturore

VITI III (XVII) 2014 NR. 7 (160)

Merret me shkenca islame, sociologji, filozofi, psikologji, histori, gjuhësi, letërsi, moral dhe literaturë kombëtare

www.zaninalte.al

Tiranë 2014 Zani i Naltë

Revistë shkencore dhe kulturore Zani i Naltë Organ i Komunitetit Mysliman të Shqipërisë Themeluar në tetor 1923 Rifilluar në tetor 2012 VITI III (XVII), prill, maj, qershor 2014, nr. 7 (160)

Nën kujdesin: Dok. Skender Bruçaj Kryeredaktor & Drejtor: Dok. Genti Kruja

Bordi editorial: Dok. Klodian Shehi M.A. Ali Zaimi Dr. Ferdinand Gjana Prof. Dr. Qazim Qazimi Prof. Dr. Ayhan Tekines Prof. Dr. Njazi Kazazi Prof. Dr. Hajri Shehu

Redaktor: M.A. Andrin Rasha

Fushat: Shkencat Islame Tefsir Hadith Fikh Sociologji Filozofi Gjuhësi Letërsi Psikologji Histori Kulturë Art, etj.

Realizimi grafik: Bledar Xama Shpëtim Bashmili Fotoja në kopertinë: Xhamia e Iljaz Bej Mirahorit, Korçë

Adresa: KMSH, Rr. George W. Bush, Nr. 50, Tiranë - Shqipëri

Mail: e-mail: [email protected] Web: www.zaninalte.al

2 Zani i Naltë

Përmbajtja

Shkenca Islame 1. Çka është Islami - H. Ali Kraja...... 5 2. Adhurimi në jetën e Profetit Muhamed (a.s.) - M.A. Elton Karaj, Universiteti Bedër, Tiranë...... 16 3. Mesazhi Islam - Muhammed Teufik Ahmed, Egjipt...... 23

Studime 4. Toleranca dhe mirëkuptimi ndërfetar si dimension i historisë kombëtare të shqiptarëve - Prof. Dr. Ferit Duka, Universiteti Europian i Tiranës...... 31 5. Shpërngulja e shqiptarëve për në Turqi 1937-1941 dhe roli i Bashkësisë Fetare Islame në pengimin e saj - Qerim Lita - Shkup...... 38

Sociologji-Filozofi 6. Filozofia e medreseve në sistemin arsimor të Shqipërisë - Dok. Genti Kruja, Drejtor i Kulturës - KMSH...... 53

Shkenca Komunikimi 7. Komunikimi përmes objekteve të kultit Islam në Shqipëri - Msc. Ferit Lika, KMSH...... 64

Shkenca Politike 8. A pajtohet Islami me demokracinë? - M.S. Fatos A. Kopliku - Ann Arbor, Miçigan, SHBA...... 71

Histori 9. Luftërat Ballkanike, Raporte Konsullore Britanike nga Maqedonia në Vitet e Fundit të Perandorisë Osmane - Myzejen Myftari, Tiranë...... 80

3 Zani i Naltë

10. Pozita kushtetuese e Kosovës në Federatën Jugosllave gjatë viteve 1946-1974 (vështrim historik) - M.A. Ramadan Shkodra, Bashkësia Islame e Kosovës...... 86

11. Përhapja e besimit mysliman në rrethin e Pukës ndër vite (1523-1990) - Gëzim Kopani - Myfti i rrethit Pukë, KMSH...... 100

Përkthime 12. Karakteristikat e stilit kryesor të literaturës boshnjake të shkruar me shkrimin arab - Dr. Munir Mujić, Bosnjë...... 103

Personalitete 13. Vehbi Agolli (Dibra) teolog dhe veprimtar i shquar për pavarësi kombëtare - Dr. Mois Kamberi, Durrës...... 107

Retrospektivë 14. Tefsiri i sure-i Ihlasit - H. Ali Korça...... 113

15. Vargje nga Sheh Ahmed Shkodra...... 116

Abstracts 16. Abstracts in English...... 118

17. Rregullat e shkrimit...... 124

4 Shkenca Islame

Çka është Islami H. Ali Kraja

Abstrakt Është e vërtetë se Besimi Islam nuk është një besim i ri, por është i amshueshëm. Njerëzit mund ta pranojnë ose hedhin, ai Besim mbetet gjithmonë i vërtetë, por duhet ditur se pranimi i besimit njerëzisë i sjell dobi. Besimi Islam nuk humbi kurrë, por sikur shkencat që prej padijenisë së njerëzve humbin vlerën nganjëherë, ashtu edhe Besimi Islam humbi vlerën e tij. Le të thotë kush çka të dojë, çka të dëshirojë ëndja e tyre, por Zoti është një Krijues i kujdesshëm i gjithçkaje. Muhamedi (a.s.) nuk e shpiku, por e kumtoi dhe e fuqizoi këtë të Vërtetë me të gjitha detajet shkencore, morale dhe praktike, me qëllim që njerëzimi të ketë dobi prej saj. Ai, burimet shkencore të besimit që kishin nisur të thahen, edhe një herë i njomi. Me predikimet e Muhamedit (a.s.) filloi një fazë e re e evolucionit të Besimit... Për këtë arsye, Besimi Islam u lëshoi vend të merituar ndërgjegjes, arsyes dhe nevojave të jetës dhe gjallërimit duke u deklaruar prapë në anën tjetër, se në esencë është një, dhe i bashkuar me besimet e tjera qiellore. Ja ky është besimi që mësoi e porositi Muhamedi (a.s.), Besim ky i amshueshëm.

jo dituri, pa kurrfarë Besimi Islam më së pari nuk filloi vetëm lajthitje, ato urdhra e porosi me Muhamedin (a.s.). Ky besim përtëriti Atë pakundërshtueshme, dhe këndelli shpirtin e vërtetë besimtar, të cilat më i Madhi i gjithë njerëzisë shpirt ky që do ta përfshinte jo një komb që mban në mend historia, i dalluari a komunitet, por mbarë njerëzimin, ndër të gjithë pejgamberët, Muhamedi mbarë botën, se Zoti në Kuranin e Tij (a.s.), që e mësoi dhe e vuri në praktikë, e kujton me këto fjalë të dashurin e Vet, përmblidhet në fjalën Islam. Ky besim, Muhamedin (a.s.): “O ti Muhamed, o i për të cilin i Madhi Zot tha në Kuranin e mbrami i gjithë Pejgamberëve, ato që Shenjtë: “Ky Besim, Besimi Islam është po t’i porosis nën emrin Besim, nuk Imi”, u mboll në kokë dhe në zemër të janë gjë tjetër përveç asaj që e porosita njerëzve se si adhurohet një Zot i Vetëm, Nuhin, Ibrahimin, Musain dhe Isain. dhe se si duhet njeriu t’i bindet ligjeve O ju popuj, ruajuni e mos krijoni ndasi të Tija Hyjnore, nëse ata dëshirojnë ta në çështje të Besimit”. Pra, Muhamedi gjejnë lumturinë e të dy botëve. (a.s.) e tha atë çka e thanë pejgamberët Si thotë vetë ky Besim dhe si e që erdhën para tij: “Zoti është Një e i cek Kurani Famëlartë në shumë vende, pa shok”.

5 Shkenca Islame

Me të vërtetë, koncepti i Besimit tentuar ta mohojnë madhërinë e besimit ose është shprehje e një gjëje të të Muhamedit (a.s.). Nën ndikimin e njëmendtë e të saktë ose të një sendi të shpikjeve dhe invencioneve të kohës, rrejshëm. Nëse Besimi do të ishte pjellë e të prirë gjithnjë kah një përparim, e ndonjë bindjeje të rrejshme, natyrisht disa thonë se Muhamedi (a.s.) nuk ka se në përpjesëtim të shumë hyjnive do qenë pejgamber por një gjeni i cili prej të kishim shumë besime pa ngjashmëri shumë besimeve e ka krijuar besimin dhe unitet mes veti. e vet. Prandaj, besimi i tij nuk është Por, kur Besimi na paraqitet si një besim i ri. Ndoshta ky mendim ka ligj i vërtetë, atëherë shprehja e tij është lindur nga të kujtuarit se profeti duhet pozitive sado që kohërat e kaluara diku- ta ketë një pjesë të hyjnisë (Uluhijet) diku kanë mundur të lindin besime të dhe si ai duhet të jetë një ligjdhënës i rrejshme. besimit. Kjo është një teori shumë e Besimet qiellore të vërteta, gabuar, sepse Besimi nuk është shpikje edhe pse në detaje kanë pësuar disa e njeriut dhe se askush s’ka shpikur ndryshime, të cilat janë më tepër fryt i dhe krijuar besim, veçse pejgamberët ndryshimeve kohore ose hapësinore, ato kanë komunikuar atë për të cilën kanë prapëseprapë në themel kanë mbetur të qenë të urdhëruar. Invencioni i shumë ngjashme, d.m.th. nuk kanë qenë aspak mendimtarëve nuk është tjetër gjë veçse në kundërshtim njëra me tjetrën, (Zoti i një vizion i shpikjeve (kesh) i cili nuk e Madh dërgoi Resulin e Vet ta predikojë ka humbur vlerën dhe mundimin e atyre rrugën e drejtë dhe besimin e vërtetë, që kanë shpikur më përpara. Fjala vjen, Kurani). Muhamedi (a.s.) s’bëri gjë ata që e kanë zbuluar rrumbullakësinë e tjetër por këndelli, ringjalli dhe tërhoqi tokës e kanë gjithmonë nderin e meritën kah origjinaliteti i humbur atë Besim e tyre, sepse mbi këtë zbulim mandej të vërtetë të cilin e kishin predikuar shumë dijetarë mbështetën teoritë e tyre profetët para tij. E ringjalli në trajtën më shkencore. U gjet fuqia elektrike e cila të shëndoshë, duke stolisur shkencën më vonë hyri në punë. Por, çfarë do të me argumente e duke ia futur atij Besimi jetë vlera e atyre që këtë fuqi e përdorën një shpirt gjithmonë të pavdekshëm, ndaj shpikësit të parë? nën fuqinë e të cilit i tërë rruzulli do të Është e vërtetë se Besimi Islam shkonte drejt shtigjeve të një përparimi, nuk është një besim i ri, por është të një qytetërimi të pashoq. i amshueshëm. Njerëzit mund ta Ky është besimi i vërtetë në Zotin, pranojnë ose hedhin, ai Besim mbetet besim ky që ishte gati të flaket në zemrat gjithmonë i vërtetë, por duhet ditur se e popujve të ndërkryer dhe të mohitur, pranimi i besimit njerëzisë i sjell dobi. po të mos vinte ky shpëtimtar i gjithë Besimi Islam nuk humbi kurrë, por sikur njerëzimit (Muhamedi a.s.) që e ndezi shkencat që prej padijenisë së njerëzve edhe një herë dritën e flakadanit të humbin vlerën nganjëherë, ashtu edhe besimit. Besimi Islam humbi vlerën e tij. Le të Megjithëkëtë, disa deshën thotë kush çka të dojë, çka të dëshirojë ta interpretojnë në mënyrë të ëndja e tyre, por Zoti është një Krijues shtrembëruar këtë zhvillim, duke i kujdesshëm i gjithçkaje. Muhamedi

6 Shkenca Islame

(a.s.) nuk e shpiku, por e kumtoi dhe të Perëndisë e do t’i luftojë ata që janë të e fuqizoi këtë të Vërtetë me të gjitha dhënë pas epshit e pas punëve të këqija. detajet shkencore, morale dhe praktike, Një ndërgjegje e formuar kësisoj me qëllim që njerëzimi të ketë dobi prej mund ta quajmë një adhurim i së saj. Ai, burimet shkencore të besimit që vërtetës. Ai që është i bindur se Zoti kishin nisur të thahen, edhe një herë i është një e vërtetë, po themi ai, nuk i njomi. Me predikimet e Muhamedit gjykon gjërat sipas pikëpamjes së vet, (a.s.) filloi një fazë e re e evolucionit por atyre u jep vlerën e merituar sipas të Besimit. Fjala vjen, seksionet konike pikëpamjes hyjnore, kështu që, atij në gjeometri mbetën të paharruara me mandej, i vjen turp t’i mohojë gjërat të mijëra vjet në rrafshin teorik, pa dalë në cilat kanë atë vlerë. lëmin e praktikës. Atëherë kur Besimi Në zemrat ku është rrënjosur kishte humbur pothuaj edhe formën e dashuria për të vërtetën, aty nuk ka tij teorike u shfaq përnjëherë në fushë vend për fanatizëm. Zoti në Kuranin të teorisë dhe praktikës sikur shumë e Vet thotë: “Zoti Mëshirëplotë dërgoi të vërteta shkencore. Për këtë arsye, Profetin e Vet ta predikojë rrugën Besimi Islam u lëshoi vend të merituar e drejtë e Besimin e vërtetë”. “O ju ndërgjegjes, arsyes dhe nevojave të që u besoni librave të shenjta, pse e jetës dhe gjallërimit duke u deklaruar përzieni të drejtën me të shtrembrën, prapë në anën tjetër, se në esencë është e mohoni të drejtën duke ditur mirëfilli një, dhe i bashkuar me besimet e tjera se cila është”. “O ju besimtarë, mos e qiellore. teproni në besimin tuaj, veçse ta ndiqni Ja ky është besimi që mësoi e të vërtetën”. “Besimtarë! Në Besim porositi Muhamedi (a.s.), Besim ky i mos e teproni e mos thoni tjetër mbi amshueshëm. Perëndinë, veç të drejtën”. Me këto urdhra e porosi, Kurani Islami dhe Fanatizmi i vërtetë ka përbuzur teprimin në Më parë të kuptojmë njëherë se çka fanatizëm, dhe treguar se vetëm në të do të thotë fjala Islam. drejtën duhet ngulur këmbë. Feja Islame, Fjala Islam në fjalorin religjioz ka të mirën (hajrin) e gjen vetëm në njohje kuptimin e bindjes, bindje ndaj një të dhe në adhurim të së drejtës; aty ku nuk vërtete, në Hyjni. Bindja ndaj tjetërkujt qëndron e drejta nuk kundërmon asnjë përveç ndaj Zotit dhe ndaj të vërtetës e mirë, feja Islame këtë e konsideron është në kundërshtim me fjalën e me si një dëm. Ja, prej këtyre shpjegimeve shpirtin Islam, sepse t’i bindet njeriu kuptohet se fanatizmi nuk pajtohet me një të vërtete të shtrembër, është një Islamin. kundërshtim ndaj të vërtetës, ndaj Hyjnisë. Për këtë flet Kurani në shumë Islami dhe Ateizmi vende. Andaj, çdo mysliman, sipas Shtylla e parë e Besimit Islam është: besimit të tij, do t’i përulet atyre gjërave Principi i lartë i të besuarit në Zot dhe që janë të vërteta para Zotit dhe do të adhurimi i të vetmit Zot, të pastër nga jetë gjithnjë në përpjekje bashkë me ata çdo send. njerëz që janë në udhë të drejtë, në udhë Çdo mysliman më parë se çdo gjë

7 Shkenca Islame

beson se “Gjithësia është vepër e një do të ishte po ky. Po të shtegtoni nëpër Krijuesi”. Qeniet e gjalla kanë një Krijues botë dhe të pyesni, do të ndeshemi me të Vetëm, një Hartues i pagabueshëm i miliona njerëz që nuk dinë, fjala vjen, tyre. të gjitha cilësitë e plota gjenden në se planeti Jupiter i ka satelitët e tij sikur Të, dhe është i zhveshur prej çdo cilësie Hëna dhe se ata satelitë kanë eklipsin të mangët. Në asnjë vend, as në Njësi, e tyre. Këta miliona njerëz, para një as në cilësi e as në veprime, Ai nuk ka astronomi, kanë vlerën e zeros. shok a shëmbëlltyrë. Njeriu kurrë nuk Shih për këtë, njerëzit me vlerë të arrin ta njohë realitetin hyjnor të Tij. zeros, mohues të së Vërtetës, në njërën Vullneti i Tij është një ligj absolut mbi anë, i lexojnë veprat e dijetarëve, por, në krejt gjithësinë. Ai çdo send e ka vënë anën tjetër, ata nuk janë në gjendje të nën një shkak dhe përbërja e çdo gjëje kuptojnë shpirtin e atyre leximeve. Ata është rruzulluar me një ligj. Njeriu, vazhdojnë në udhën e tyre të mohimit, për të siguruar kënaqësinë e vet, duhet sepse të vërtetat shkencore nuk u patjetër, t’i nënshtrohet ligjeve të Tij shkojnë për shtat. Hyjnorë. Ky është Zoti i vërtetë, të cilin Pa i njohur kushtet e silogjizmës, e cilëson dhe e sqaron feja Islame. Në ata krijojnë mija silogjizma. Të qenit e anën tjetër, ta shqyrtojmë edhe vlerën gjykojnë për mosqenie. Nuk i shohin dhe natyrën e kundërshtimeve që i apo s’duan t’i shohin argumentet e së parashtrojnë mohuesit për të. Zoti i vërtetës. Ata thonë se pasi ka Zot, pse Madh, duke përmendur kundërshtimet ky nuk flet me ne? Pse nuk na tregon një e mohuesve të Tij, në Kuranin e Vet shenjë të qenies së Tij? Ky lloj njerëzish, të Shenjtë, thotë: “Kanë thënë se ajo i cili shtrembëron të vërtetën, është ai që neve na paraqet nuk është gjë tjetër që as erën nuk ia ka ndjerë diturisë, e veçse koha dhe natyra. Ata që kështu që në trup të vet nuk e ka atë zemër thonë, mos kujtoni se mbështeten në të thjeshtë, nëpër të cilën mund të dituri. Këto nuk janë fjalë diturie veç depërtojnë rrezet e saj. Shfaqja e ideve të fryt iluzionesh”. diturisë që janë prej dritave shpirtërore Po, njëmend, njerëzit e diturisë që varet nga kapaciteti i veçantë i një sekreti kanë gjykuar me gjakftohtësi, të gjitha shpirtëror që quhet zemër, e kjo nuk kanë dëshmuar Qenien e një të Vetmit është e njëjtë te të gjithë njerëzit. Ka Zot; gjithnjë edhe dëshmojnë duke ditur shumë njerëz, që kapaciteti shkencor i se detyra kryesore e shkencave është: tyre nuk mund ta kuptojë mekanizmin e sqarimi i çdo problemi. Negacioni a dukshëm të lëvizjeve kolektive. Ata flasin mohimi nuk kanë asgjë të bëjnë me për dituri, por nuk e njohin ekzistencën shkencë, pos një kundërshtimi, nuk e diturive, ideve, mendjes dhe intelektit. kanë tjetër dobi. Prej kësaj kuptohet vlera e gjykimeve të Në çdo problem shkencor, një këtyre njerëzve mbi ligjet e shkencave pozitiv është më i fuqishëm se njëmijë dhe intelektit, kur nuk kanë dijeni ta negativa, për arsye se negacioni nuk ka japin një gjykim as mbi të thjeshtin trup. bazë, andaj nuk ka as vlerë: sikurse kur Prej një peshku nuk lind një kaproll e themi 0x0 janë 0. Po ta kishim zhvilluar prej një hunde nuk formohet një sy ose një problem në matematikë, përfundimi bebe e syrit. Po ky ligj i njëjtë shohim

8 Shkenca Islame se sundon në fushën shpirtërore, po quhet Gjeni. Pas Njutonit u shpikën edhe në perceptimin e ndryshëm mes sa e sa teleskopë të mëdhenj, por asnjë organizmave të gjalla. Pa dyshim, astronom nuk tentojë që me këto ndryshimet që shihen në ndjenja, në teleskopë ta gjejë ligjin e tërheqjes.. u vullnet e në kuptimet e njerëzve lindin morën me kërkime në fushën e lëvizjeve nga ndryshimi i shpirtrave. Ka shpirtra e e të veprave, të cilat Zoti Fuqiplotë i zemra që arrijnë ta kuptojnë të vërtetën rregullon me këtë ligj. Ata e dinin se shumë shpejt, prej një koincidence më shumë pak mund të shohin në këtë të vogël zbulojnë një ligj të madh, por ka gjithësi me sytë e tyre të ballit! Askush edhe njerëz që rrokullisen nëpër fushat nuk e kërkon arsyetimin (mendjen) e eksperiencës së mijëra ndodhive, e vetëdijen (shu’ur) me teleskop apo dhe aspak nuk binden dhe s’marrin mikroskop. Ata që mohojnë thërrmijat mësim prej tyre për ta formuar një ide që nuk duken me teleskop, më parë të saktë. Për ata një gjë është e fiksuar: mohojnë arsyen e tyre. Atomet, eteret Dyshimi e mohimi, sepse zemrat i (ethir, arabisht) e fuqia elektrike nuk kanë të prishura e organet e kuptimit shihen me sy. Deri më sot nuk ka dalë të shkatërruara. Gjërat nuk mund të ndonjë dijetar i cili me teleskop në bëhen të qarta kur shikohen me syze me dorë do të orvatet ta gjejë mendjen xham të thyer. Kështu edhe përmes një dhe fuqinë tërheqëse. Kështu pra, asnjë zemre të keqe nuk mund të vrojtohet e njeri me mend në kokë, nuk është parë vërteta. Andaj, të parit nuk është e njëjtë ta kërkojë Zotin me teleskop, dhe duke me të shikuarit. Njerëzit e diturisë, mos e gjetur, ta mohojë Atë. Dijetarët me vite të tëra mundohen që mos ta e dinë se të kërkuarit e Perëndisë është humbin edhe shkëndijën më të vogël baras me misterin e krijimit të trupave të së vërtetës, kurse ata që nuk janë të e të qiellit prej një thërmie çfarë është pajisur me dituri, kapërcejnë përmbi atomi. mijëra të vërteta, pa kuptuar asgjë prej Misteri i lëvizjes së gjithësisë mund tyre, duke llogaritur për zotësi arritjen të zbulohet pak a shumë, prej misterit e qëllimeve epshore. Në librin e vet të të lëvizjes së një atomi. Në natyre, ku quajtur “Mylehas”, filozofi Fahrudin mbretëron ligji i baraspeshës së fuqive Razi dhe filozofi Thabit ibni Kurra, (muvazene-i kuvet) sipas pikëpamjeve tregojnë për zbritjen e trupave (rënia e të shkencës nuk duhej të ekzistonte lirë) duke shpjeguar ligjin e tërheqjes, asnjë lëvizje dhe në gjithësi duhej të kurse dijetarët e asaj kohe që këtë lëvizje mbretëronte një qetësi. Po të ishte ashtu, ia mbathnin një teorie tjetër, nuk donin gjithësia do të ishte ende sot në formën ta pranojnë këtë tezë dhe bënin njëmijë e atomeve të energjisë (made) dhe nuk kundërshtime. Por, ç’solli kundërshtimi do të formohej asnjë materie ose trup. i tyre? asgjë! Del një ditë Njutoni, i cili Është fenomen i madh shkencor krijimi përmes rënies së një guri shpjegon në i një atomi ose vënia e tij në veprim dhe mënyrë të qartë ligjin e rënies. Këtu na me fuqinë e tij të shkaktohet lëvizja e shfaqet një pikë e rëndësishme: Duhet atomeve të tjera. çmuar fakti se Njutoni këtë ligj nuk e Nëse është, sipas shkencës, lëvizja zbuloi me teleskop, por me një fuqi që e atomeve e përhershme, atëherë të

9 Shkenca Islame

përhershme janë edhe baraspeshat rregullohen sipas lëvizjeve mekanike. (muvazene) e tyre; dhe po të ishin Ndoshta përkundrazi nëpërmjet teorisë baraspeshat e përhershme, atëherë nuk mekanike dalin në shesh argumentet më do të krijohej asgjë prej tyre. Atëherë të forta për Qenien Hyjnore. Për arsye nuk do të formoheshin trupat, nuk do se mekanika, sipas fjalorit filozofik, t’u vinte rendi lëvizjeve të përbashkëta shpjegon këtë fenomen sikur që ndodh mekanike, të lidhura me lëvizjet e në çdo makinë, përmes ndikimit të një atomeve, nuk do të ndodhej asnjë fuqie lëvizëse (kuvet-i-muharriket) që incident, dhe jeta nuk do të ishte e zbatohet për së jashtmi sipas ligjit të vijueshme. Ndaj, prej kësaj rrjedh që plogështisë (Ligji II i termodinamikës). materialistët e natyralistët, të cilët duan H. Moris thotë se me këtë ligj shpjegohet ta zhvillojnë çdo lëmsh sipas teorive të fillimi i përgjithshëm i jetës sepse pa të tyre, qysh prej kohëve të lashta greke bota do të ishte e vdekur (vër. M. G). e deri më sot, nuk kanë bërë tjetër gjë Andaj, ai që mendon për rruzullimin pos kanë thënë se pa qenë shkak ndonjë mbi baza të mekanikës dhe i studion fuqi e jashtme, një atom nuk mund të lëvizjet aktuale, ato të së nesërmes, lëvizë. E kjo lëvizje pastaj ka prishur apo të kaluarat nëpër vargun e tyre të baraspeshën dhe në këtë mënyrë, ligjet saktë, pa dyshim, do ta pohojë Qenien e natyrës janë shpartalluar, ligje këto e një Pushteti lëvistar, që ka qenë e do që ata i mbështesin. Erdhi një ditë kur, të jetë përgjithmonë dhe do ta dallojë shkenca në dorë të tyre bëri një ankesë, këtë pushtet në kolektivitetin e atyre sepse ata kapërcyen çdo kufi që e kishte ndodhive. Po të mos mendojë kështu, caktuar po ajo shkencë. Ata nuk qenë nuk e ka zbatuar teorinë e mekanikës që të zotët kurrsesi t’i vërtetojnë tezat e ka të bëjë me dy ligjet e termodinamikës; tyre pa rrënuar teoritë shkencore. Atij me këtë rrëzohet vetë procesi i ligjeve të grupi dijetarësh iu gërthitën shkencat përmendura, dhe kjo duket si një prerje e me ulërima të mëdha: “Na lini në cakun degës në të cilën është ulur njeriu. Andaj, tonë e mos të kapërcejmë më tej”. filozofi Dekart, i cili është ithtar i teorisë Ata që dëgjuan ulërimat e mekanike të lëvizjeve, nuk ka dyshuar në shkencave në këtë mënyrë nuk vonuan ekzistimin e Qenies Hyjnore, si shtytës i dhe e vënë natyrën nën pushtetin e makinës së rruzullimit, duke pretenduar Krijuesit. Filozofi klasik Aristotel, e se nuk mund të vërtetohet asgjë pa u mandej, filozofi i mëvonshëm Dekarti, vërtetuar njëherit Qenia Hyjnore. Po të shkencave ua kthyen edhe një herë shqyrtohet historia e filozofisë, nga kjo dinjitetin e humbur. pikëpamje shohim se mekanika shërben Ta zhvillojmë më tepër këtë pikë: ta lëvizë makinën e rruzullimit nga ana Disa që kanë dashur t’i shpjegojnë të e një force të jashtme në një mënyrë gjitha veprimet e rruzullimit nëpërmjet të logjikshme. Kuptimi i tillë i këtyre lëvizjeve, kanë parë se mjafton teoria proceseve është i obligueshëm. Me mekanike. Por, edhe këtë duhet ta ndihmë e përkrahje të shkencës sillen dimë se, nuk do të thotë të mohohet rrotat dhe veglat e një makine. Këtu na Zoti, i Cili është fillimi i parë, kur paraqitet nevoja e kuptimit të ekzistimit mendon dikush se lëvizjet rruzullore të një Force (Pushteti) e cila mban

10 Shkenca Islame strukë në vetvete misteret e fshehta nga kafshët shtëpiake. Është e vërtetë se (Almursi velhafa), pushtet ky që i vë Dekarti edhe kafshët i ka konsideruar si në lëvizje të gjithë trupat, përmirëson e një pjesë të makinës automatike. Por çka përsërit pra “makinën e rruzullimit”. Do se, ata që bëjnë të fluturon një aeroplan, të ishte injorancë qesharake po të mos nuk kanë të zotët ta krijojnë një zog dhe kuptohej një gjë e tillë. Shpjegimet që t’i japin forcën e fluturimit. Njohuritë dhamë deri këtu mjaftojnë si argumente mbi mekanikën dhe fizikën kanë ardhur se me anën e teorisë së mekanikës deri në një gradë të caktuar, prandaj vërtetohet se ekziston një forcë në tokë shohim trenat e automobilat, shtytëse në “makinerinë e rruzullimit në det vaporët e nëndetëset, kurse në të trupave” (Kudret-i-muharriket). ajër aeroplanët, por, njohuritë mbi Duke u përpjekur ta imitojnë Zakonin jetën bimore e shtazore kanë mbetur e Kuranit të Shenjtë, këtë të vërtetë po në sferën e hipotezave, nuk është e e argumentojmë edhe me shpjegimin mundur të trajtohet një fije bari apo një e kësaj teorie në njeriun, si pjesa më e krah i fluturës. Megjithatë neve nuk do shtrenjtë e këtij rruzullimi. Për ta marrë të ndalemi këtu, por do të kalojmë në njeriun si objekt, në teorinë e mekanikës, fushën e studimeve që i përkasin njeriut, ekziston një problem, i cili duhet të jetë për arsye se me këtë, padyshim, do të i pranishëm te njeriu dhe kafshët. Po t’i vërtetohet se njeriu nuk është një pjesë mendojmë objektet e qarkullimeve dhe vetëm mekanike dhe fizike që lëviz pa të kompetencave të shkencave pozitive dijeninë e vet. aktuale, shohim se në krye të tyre Njeriu, që vërtetë meriton të quhet është njeriu më i thjeshtë me vetëdijen kështu, është elter i asaj zemre dhe i e vet, por prapë më i ngatërruar për atij shpirti që qëndrojnë si një burim i arsye të shpirtit të tij, ku mekanika vetëm i disa ngjarjeve të bukura, si fjala paraqet një degë të shkencave. Aq më vjen, i ndjenjave, i vetëdijes, i mendjes tepër, mekanizmi duhet kërkuar në dhe i logjikës, prej ku kundron njeriu lëmin e fiziologjisë, kimisë, anatomisë vetë po t’i fërkojë pak sytë e t’i sheh qiejt e të biologjisë, kurse po të dalim në dhe tokën. Po ta shikojmë njeriun në rrafshin e psikologjisë, neve na paraqitet pikëpamje mekanike dhe fizike, brenda një botë tjetër. Por, nuk ka gjë: këtë këtij rruzullimi do të dukej ndryshe: ta vështrojmë me një kuptim logjik, si insekt a mikrob në përpjesëtim me bashkë me mendimet e Dekartit, i cili lëmshin e dheut. Po për çudi, se vetë shpjegon faktin se mekanizmi i lëvizjeve mohuesit a heretikët që pretendojnë t’ia të trupave varet nga lëvizja e atomeve. japin njeriut formën e duhur, shtrojnë Po të mos e zgjeronim këtë edhe në një tezë duke thënë se “mbi njeriun nuk rrafshin e jetës, do të ishte si të mos ekziston një Kreaturë”. Me pretendime studiohen fuqitë e gjalla që përbëjnë se mbi njeriun, i cili në këtë rruzullim në vete disa organe, të cilat janë në duket si një thërrmijë ose, porsi asgjë, luftim dhe këmbim me ambientin e vet nuk ekziston ndonjë Kreaturë, duket (Rrethina-Enviroment, vër. M. G.). Kjo si një pranim se njeriu është kreaturë pikëpamje do të dukej si ta barazonim më e fuqishme. Këtë a ta quajmë si automobilin me një qerre që tërhiqet kontradiktë apo të pohojmë se njeriu

11 Shkenca Islame

i paska dy dinjitete reciproke ose dy i cili quhet shpirt. Njeriun mekanik e pikëpamje. Pa dyshim se e vërteta shkon mërzit një plesht ose mushkonjë me me tezën e dytë, por heretikët tanë, duke thumbin e vet, kurse njeriu shpirtëror, mos dashur ta shkojnë njeriun me dy me një shikim të syrit, i përfshin tokë e pikëpamje dhe duke ngulur këmbë në qiejt. T’i marrim dy njerëz: Një që sheh vrojtimin e njeriut në mënyrë mekanike e një që shihet. Njëri prej tyre ka hipur e fizike, kanë mbetur rob të kontradiktës. lart në minare. Shikimi dhe vetëdija e tij Ky bir i Ademit, i cili ndaj rruzullimit të shtrihen deri në tokë dhe sipër në qiell. gjithësisë është asgjë, qenka një kreaturë Ai hedh poshtë sytë dhe njerëzit i duken e madhërueshme brenda jetës organike si thnegla. Ja pra, këta njerëz që shihen që gufoi prej nëndheut, deri te truri që janë njerëz mekanikë, kurse ai që i sheh atë e stolis. është njeri i përkryer (me një sifat të Pra, kjo veçanti e privilegj ia paska Allahut xh.sh.). siguruar njeriut sundimin mbi krejt Dielli endet kupës së qiellit duke natyrën! Çudi! E para, edhe lëmshi i tërhequr në rrezet e veta çdo pamje me dheut tonë paraqet një thërrmijë në të cilën ndeshet. Por, për t’i ravijëzuar raport me kozmosin, pastaj njeriu këto pamje që shihen ka nevojë për paraqet një thërrmijë krejt të pavlerë objektivat e një aparati fotografik. Ky në atë thërrmijë. E atëherë, trutë e aparat thith prej dritës hijet e çdo sendi njeriut, që na qenkan sa një thërrmijë, që i kap objektivi i tij, mandej këto i ç’vlerë mund të kenë? Kur një njeri transporton mbi faqe të letrave e të me peshë njëqind okë nuk çon kandar tabelave. Por, gjallërinë që shfaqet në një mbi këtë tokë, çfarë rëndësie u mbetet bebëz syri nuk mund ta vërejmë kurrë truve që peshojnë një okë? Si mundet në gastare ose tabela. Hija që syri, organ pra, këto të sundojnë mbi natyrë? ky i shikimit, thith prej vetes, vendoset Si bëhet që heretikët në njërën anë, në ju menjëherë me një nur (dritë) krejt e tregojnë njeriun në këtë mënyrë tjetër që quhet vetëdije. Për më tepër, definitive, e në anën tjetër, thonë se mbi në ju zënë vend jo hijet e sendeve, por njeriun nuk ekziston asnjë Krijues? Ja vetë sendet. Kjo dritë e vetëdijes është pra arsyeja përse ata njerëz kanë rënë ai mjeti që dallon atelienë e një fotografi prej kontradikte në një kontradiktë nga visaret e impresioneve të trurit të tjetër. Të pohuarit e asaj çka shkenca, njerëzve. Kjo vetëdije ndoshta është e arsyeja, vrojtimet e eksperienca e kanë para gjallesë, dhe për ta njohur qenien e përgënjeshtruar, nuk është asgjë tjetër kësaj drite, është njësoj si ta njihte njeriu pos një marrie; sikur do të ishte marri e vetveten. Ju krejt sendet i vëzhgoni madhe të insistohej në atë se një grusht nëpërmes këtij nuri të vetëdijshëm, tru peshon më rëndë se lëmshi i dheut, por këtë nur nuk mund ta vëzhgoni dhe se ato mbajnë nën sundim gjithë përpos nëpërmjet fuqisë së tij. Nëse nuk natyrën. Nëse njeriu zotëron një cilësi mundeni ta dalloni vetëdijen prej veprave me të cilën sundohen ndër kreatura që janë dhunti të saj, atëherë do të thotë të gjithë, rruzujt mekanikë, kjo cilësi se ende nuk e keni njohur vetveten. Ata nuk i vjen prej fakultete fizike, por një që mundohen ta shpjegojnë vetëdijen fakulteti tjetër, që është i amshueshëm, me anë të lëvizjeve, d.m.th. me anë të

12 Shkenca Islame përshtypjeve të trurit, nuk janë ende në shkakton, sa mos ta tregojnë paaftësinë gjendje ta zgjidhin problemin e njohjes e tyre për këtë problem. Por, edhe kjo së vetëdijes. Po të ishte vetëdija e përbërë nuk është gjë tjetër përpos një pohim vetëm nga ravijëzimet e përshtypjeve të i tërthortë për mungesën e kuptimit të trurit, atëherë do të duhej të shiheshin këtij problemi. objektivat e aparateve fotografik, të Nuk shohin që ato gjëra, të cilave dëgjoheshin pllakat e gramafonave e të iu japin emrin lëvizje mekanike dhe kishin këta një vetëdije. Si thotë filozofi fizike, nuk janë gjë tjetër por vetëm francez Rabie: “Po të përparojë shkenca dhuntitë e arsyes dhe vetëdijes. Nëse edhe më tepër, e nëpërmjet aparateve të nuk ka vetëdije, ose nëse krejt kjo është shpikura të vrojtohet plotësisht truri i një gënjeshtër, atëherë, qysh më parë, njeriut kur fle, sikurse vëzhgohen skajet e nuk do të ekzistonin ose do të ishin vrimat e një fabrike, vijmë në përfundim: gënjeshtra ato lëvizje dhe ata trupa. se jemi në gjendje t’i vështrojmë edhe Nëse vetëdija qëndron në egon (unin) lëvizjet e trurit. Ndoshta do të na duken time, ato tjerat janë afër meje, përpara lëvizjet e trurit sikur ato që bëhen në një ose prapa meje. mulli. Por, kurrën e kurrës nuk mund të Tani të konkludojmë: Njeriu së vijmë në përfundim se kemi konstatuar pari, ka ndjenja, vetëdije dhe shpirt, se çfarë mendojnë e ëndërrojnë trutë e mandej na shfaqet neve nëpërmes kur janë në lëvizje”. Nga kjo kuptojmë fuqisë së kësaj vetëdijeje i gjithë se neve nuk jemi në gjendje të marrim mekanizmi dhe jeta trupore. Prandaj vesh asgjë kur është fjala për vetëdijen në pikëpamje shkencore shfaqen dy sepse vetëdija e çdo njeriu është e lloj raste (incidente): njëri i përket vetes fshehur te ai vetë, sikurse ajo e juaja në sonë dhe është rast objektiv ose fizik. Të ju. Çështja ndërron në rast se dy shpirtra dy këto raste (incidente) gjenden brenda kanë gjetur një vijë të përbashkët të përshtypjeve të vetëdijes sonë. Kështu, marrëveshjes mes veti. Ata që nuk dinë po ta abstrahojmë njeriun shpirtëror, ta ndajnë vetëdijen prej veprave të saj, atëherë kemi apstrahuar çdo gjë dhe si të themi, ta dallojnë gurrën dhe ujin me këtë rast do të kemi një mendim të që rrjedh prej saj, ata njerëz nuk njohin përbashkët mbi jetën mekanike. Kështu vetveten, sepse rëndësi më tepër i japin jemi të shtrënguar, se duke kërkuar fillin vetëdijes e pastaj veprave të saj. Kujdesi ose motivin e parë të të gjitha lëvizjeve, për koshiencë quhet entendement (fr. duhet kërkuar filli i forcës që ushtron Kuptim, arsye; arab. Basiret). Kur themi ndikim mbi cilësi të rasteve shpirtërore zemër, psikologjikisht kuptojmë se ky e jo vetëm mbi mekanizmin sepse unë është faktori i atyre ndjenjave, arsyes nuk jam as shpirt e as trup por jam një (entendement) dhe është si qendër prej kompozicion i përbërë nga të dyja. Unë ku njeriu mëson ta njohë vetveten. Me jam vetëm unë. Mirëpo, unë jam vetëm gjithë përpjekjet që i bëjnë fiziologët, një krijesë sepse më parë nuk kam për ta zbuluar arsyen e vetëdijen, asgjë ekzistuar. Ndaj, nuk mbetet dyshim se nuk ka dalë në shesh, vetëm sa kanë unë kam një Krijues. Krijuesi im nuk arritur të thonë se vetëdija nuk është gjë është një trup sepse po të ishte ashtu tjetër veçse zbulimi i lëvizjeve që truri i nuk do të kishte një forcë shpirtërore

13 Shkenca Islame

dhe mua nuk do të mund të më jepte vërtetë, po të mos ishte prania absolute shpirt. Por, as shpirt nuk është Krijuesi e të Madhit Zot, vargu i evolucionit im, sepse po të ishte vetëm i atillë, unë do të zgjatej kot, gjithnjë e më shumë nuk do të isha i përbërë prej trupit pa pasur ndonjë bazë me të cilën do dhe shpirtin Ai nuk do ta bashkonte të plotësohej fillimi absolut. Një ndër me trupin. Prandaj, Krijuesi im ka atë parimet kryesore të diturisë, siç e kemi pushtet (forcë) sa të ma jep mua trupin përmendur më parë është ky: prej asgjëje shpirtin dhe këto t’i bashkojë në një nuk del asgjë (rien ne vien de rien), me vend, prej tyre të formojë një njeri. Unë fjalë të tjera, asgjëja mund të jetë motiv adhuroj vetëm këtë Krijues dhe vetëm për qenien. Kështu pra, neve kemi këtë e njoh për Zot. Nëse unë jetoj, nëse të drejtë kur të themi se Zoti ynë nuk kam dituri (ilm) dhe vullnet (irade), edhe është vetëm shpirt e trup, përndryshe Zoti ka cilësi të cilat janë fillim i gjithë kjo do të ishte një rënie në kontradiktë këtyre cilësive njerëzore. me të cilën gjë do ta mohonim, në emër Nëse unë e zotëroj një fuqi të shkencës, një ligj që është rrënjë e të mekanike, Ai Zot e ka pushtetin e plotë gjitha shkencave. që është fillimi i asaj fuqie. Nëse unë Pra, nëse ne e njohim vetveten nxënësve ose fëmijëve të mi u mësoj dhe dimë ta çmojmë shkencën kurrë gjuhë, dijeni dhe u jap urdhra, këtë fuqi nuk duhet të besojmë se prej një natyre e marrë prej Zotit, i cili posedon cilësinë të vdekur apo të verbër del një njeri i e të folurit (sifati-kelam) në vetvete, se gjallë e i bukur. Dikur moti, revolucioni përndryshe unë nuk do të isha i zoti i kobshëm, hutoi njerëzit në përgjithësi të mësoj, të flas e të urdhëroj. Për këtë në Francë dhe zbuloi një ide, ide të arsye Ai disponon me cilësi që janë si zmbrapsjes së njeriut kah periudhat gurra e atyreve, dhe unë nuk do të isha primitive të filozofisë, me të cilën në gjendje të zotoj diçka, ngase një gjë njeriu është i imagjinuar si të ishte një e mangët nuk mund të jetë motiv për makinë trupore. Mandej, shumë njerëz një gjë të plotë. Pra, prej asgjëje nuk e pranuan këtë ide për të cilën menduan del asgjë. Ato që u krijuan pa qenë se është një gjë e re, kurse në realitet fare, qenien e tyre e kanë nga një gjë ishte krejt e vjetër, trashëgim i kohërave ekzistuese, e jo nga asgjëja. Kuptimi primitive. Një heretik i asaj kohe u shkencor i ligjit të evolucionit nuk është bë i famshëm me një vepër që botoi ajo që ta konsiderojmë evolucionin si një me titullin “L’homme-machine” (Fr. fillim absolut. Në botën e kafshëve ligji Njeriu-makinë). Por, Monteskieu, me i evolucionit është një ligj proporcional i një frazë kuturu, u ishte përgjigjur atyre Hyjnisë. Kafshët, duke bërë evolucionin bukur mirë: “A një fuqi e verbër i ka gradualisht, këtë evolucion ia atribuojnë krijuar këta njerëz që dinë të arsyetojnë fillimit absolut, e njerëzit e dijes këtë ? ....sa larg!” Po si duket, ata që njeriun e kanë mirë të kuptuar. Shih për këtë e pranonin për makinë, nuk kishin arsye, filozofi anglez Spencer, duke arritur ta njohin fuqinë e mendjes. Ata caktuar evolucionin si proporcion i mendonin si natyralistët e kohëve antike domosdoshëm, ka vërtetuar ekzistimin të Greqisë derisa nuk u paraqitën ende e një Qenie të një fillimi absolut. Me të sofistët. Ata nuk kanë qenë të aftë ta

14 Shkenca Islame dallojnë objektin prej subjektit dhe cilido prej tyre, edhe skeptikët bile, vetëdijen prej veprave të saj. Ndër tiranët shpesh kanë ëndje t’i shfaqin dogmat e Athinës sundonte epshi. Pos epshit ata e tyre, por mendimet e tyre kurrë nuk njihnin asgjë tjetër dhe mohonin të nuk hasin në nderim, për arsye se e vërtetën. Në të gjitha këto koncepcione mohojnë të vërtetën, mohojnë Qenien që kishin për qëllim mohimin e moralit Fillestare të krejt Gjithësisë. Neve dhe hyjnizimin (deification) e njeriut, atyre u japim këtë këshillë: Njerëzit- një send shfaqej në shesh: se mendja e makinë, të mendojnë edhe pak mbi njeriut kishte një vlerë ndaj natyrës. Pas vlerën e mendjes e të vetëdijes, të lirisë kësaj, më vonë, shkencat e artet morën e vullnetit. Mos t’i harrojmë tiranët një rrugë të drejtë. Filluan të caktohen dhe ligjet e tyre barbare e mizore me të në format pozitive relacionet e vërteta cilat ata i ndëshkojnë njerëzit, ndoshta në mes objektit dhe subjektit. Duke ndonjëherë edhe dikush prej tyre do të u kodifikuar në njërën anë shkencat jetë i qëlluar. shpirtërore, e në anën tjetër, shkencat Pra, pasi njeriu nuk e sheh veten natyrore, u formuan edhe ligjet e logjikës; pranë tij e as mendjen e ndërgjegjen, u konstatua se artet dhe shkencat e mos të çohet ta kërkojë Krijuesin me argumentonin Krijuesin e Gjithësisë anë të teleskopëve. Mos të ecë njeriu e nuk e mohonin. Por, në periudhën e në rrugën e faraonit, i cili ndërtoi Revolucionit Francez, me pretendime vrojtore (observatoirs) me qëllim që ta të lirisë mendore e të ndërgjegjes, filloi gjejë udhën e qiellit dhe të ndeshet me të zhvillohet edhe epoka e sofizmit Zotin e Musait. Po, qiellin është mirë ta dhe tiranisë, që kishin për qëllim shikojmë e studiojmë që ta zbulojmë zmbrapsjen e njerëzimit kah periudhat Krijuesin, por çka se, për të pasur sukses primitive antike dhe kah mohimi i Zotit. në këtë punë, duhet të kemi një zemër Buchneri (Byshneri), autor i veprës e një kujdes mbi veprat e krijuara prej “L’homme-machine”, i këndellte një Tij. Te Perëndia mbërrihet nëpërmjet formë të re periudhat primitive antike, mendjes dhe zemrës. Bukuria Hyjnore duke u përgatitur sheshin heretikëve kuptohet dhe besohet në këtë jetë, kurse dhe skeptikëve (nihilistëve), të cilëve u arrihet dhe shihet në atë jetë. ndihet zëri ndonjëherë edhe në kohërat Ja kjo është Qenia e Perëndisë të tona. cilën e argumenton feja Islame, dhe ja Heretikët e sotëm mund t’i ndajmë natyra dhe vlera e kundërshtimeve të në tri grupe: 1. Natyralistët primitivë ose bëra.1 njerëzit makinë; 2. Tiranët, të cilët veç epshit të tyre nuk njohin tjetër Zot; 3. Skeptikët (nihilistët), që nuk u besojnë të vërtetave subjektive e objektive. Dogma e njerëzve –makinë është stomaku; dogma e njerëzve-tiranë është sundimi barbar e mizor, me vrasje 1. Marrë nga libri “A duhet feja, a e pengon dhe rrënime; dogma e skeptikëve janë bashkimin kombëtar”, botuar në vitin 1934 nga ngatërresa dhe gënjeshtra. Prandaj, autori H. Ali Kraja, ribotuar disa herë dhe së fundmi botuar nga KMSH, Tiranë, 2010. 15 Shkenca Islame

Adhurimi në jetën e Profetit (a.s) dhe ekuilibri në adhurim M.A. Elton Karaj Universiteti Hëna e Plotë Bedër Hyrje Në këtë artikull do të mundohemi të trajtojmë pjesërisht adhurimin në jetën e Profetit (a.s) si dhe ekuilibrin që ai ruante në këtë çështje, duke u bazuar në disa prej formave të adhurimit si namazi, agjërimi dhe lutja, pasi e kemi të pamundur të trajtojmë të gjitha format e adhurimit në një artikull të vetëm. Që në krye dëshirojmë të shprehim se ky artikull është përgatitur prej veprës Drita e Pashuar, me autor Fethullah Gylen. Ky është adhurimi .( ِع َب َاد ٌة) Në gjuhën arabe, për të shprehur adhurimin përdoret fjala Ibâdet ,që do të thotë “të bësh adhurim ( َع َب َد) ndaj Allahut (xh.sh.). Termi “ibadet” vjen nga rrënja a-b-d që do të thotë njeri i lirë ,( َع ْب ٌد) të adhurosh dikë”, etj. Nga e njëjta rrënjë vjen edhe fjala abd ose i robëruar, por njëkohësisht ka kuptimin e jetesës si një rob i Zotit dhe kjo formë jetese me Pra shpreh një nënshtrim .( ُع ُب ِود َّي ٌة) ndërgjegjshmërinë e të qenit rob i Zotit shprehet me termin ubudijjet ndaj Krijuesit. Kështu që kjo fjalë, krahas adhurimit të institucionalizuar, si namazi, agjërimi, haxhi, etj, shpreh edhe një formë jetese.

Përkufizimi i adhurimit “person përgjegjës” në Islam, përfshin ë literaturën islame, çdo person që ka arritur moshën e ibadeti/adhurimi ka pubertetit dhe që ka një zhvillim normal Ndy kuptime, njëri i mendor. Në këtë rang adhurimesh hyn përgjithshëm e tjetri i veçantë. Kuptimi namazi, agjërimi, zekati, e adhurime të i përgjithshëm mund të shprehet kështu: tjera të ngjashme.1 Edhe Xhurxhânî në Veprat që kryen ndërgjegjshmërisht nga veprën e tij et-Ta’rifât jep përkufizimin هو فعل“ :njerëzit në përshtatje me kënaqësinë e medhhebit Hanefî duke thënë Ibadet“ ”المكلف على خلاف هوى نفسه تعظيماً لربه e Allahut si rezultat i respektit dhe dashurisë ndaj Tij. Sipas këtij përkufizimi, quhen veprat e personit përgjegjës të çdo vepër e bërë për kënaqësi të Allahut bëra për të lartësuar Zotin, pavarësisht quhet ibadet/adhurim. Kurse kuptimin dëshirave të nefsit të tij”.2 e veçantë e përkufizojmë kështu: Vepra të caktuara që kryhen prej personave 1. DİA, artikulli “Ibadet”. përgjegjës me qëllim që të fitojnë 2. El-Xhurxhani, Et-Tarifat, artikulli “el- kënaqësinë e Allahut. Kurse termi Ibâde”, fq. 123. 16 Shkenca Islame

Profeti (a.s) dhe adhurimet ُح ِّب َب �إِ َلي :nga Enes b. Mâlik (r.a) ai thotë َّ Nëse marrim për bazë kuptimin Më janë“ . ِّالن َس ُاء َو ِّالط ُيب َو ُج ِع َل ْت ُق َّر ُة َع ْي ِني ِفي َّالص َل ِاة e parë të fjalës iradet, atëherë mund të bërë të dashura: gruaja dhe aroma e mirë, themi se e gjithë jeta e Hz. Muhammed ndërsa drita e syrit tim është namazi”.3 Sikur (a.s) ishte e përqendruar në realizimin e gëzohemi e bëhemi me krahë kur na këtij synimi. Megjithatë kur themi ibadet jepet lajmi që po vjen njeriu ynë më në fillim na vjen ndër mend kuptimi i i dashur, të cilin ka kohë që e presim, veçantë i kësaj fjale, kështu që do të atë ndjenjë e gëzim ka Profeti (a.s) kur mundohemi t’i hedhim një sy jetës së i afrohet namazi, vetëm se ndoshta në Profetit (a.s) në këtë këndvështrim duke këtë rast ky gëzim është njëqind herë analizuar disa shembuj. më i fortë. Sikur ai të kishte ndenjur një kohë të gjatë larg nënës sonë Fatmës, Disa shembuj nga adhurimet bijës së tij të dashur, pastaj dikush t’i Duhet të themi që Hz. Muhamed thoshte “Fatma po vjen!” Sa do të (a.s) ishte tejet i përkushtuar në gëzohej, sa do të lumturohej ai shpirt i adhurim. Gjithashtu ai, nga vetë Allahu shenjtë! Ashtu gëzohej e lumturohej kur ishte titulluar në krye abd/rob e më pas dëgjonte zërin që lajmëronte ardhjen e rasul/i dërguar. Kur sheh përkushtimin namazit… madje edhe më tepër. Sepse e Profetit (a.s) në adhurim, mendon se namazi ishte dashuria e tij, pasioni i tij gjatë gjithë jetës së tij, ai nuk kishte bërë dhe gjaku i zemrës së tij. Në një hadith asgjë tjetër veç adhurimit. Askush, në tjetër, të transmetuar nga Taberani, i cili asnjë aspekt, nuk mund të krahasohet e përforcon hadithin e lartpërmendur, me të. Në namaz ai përjetonte më të thuhet kështu: “Allahu i ka dhënë secilit thellin e adhurimeve dhe aq të plotë profet një dëshirë, qëllim e pasion. Sa për mua, e ndjente dhe e shfaqte atë, sa thua se pasioni im është namazi i natës”.4 Kuptimi i nuk kishte namaz që nuk rrënqethej e tij është ky: Ju tërhiqeni prej pasioneve nuk derdhte lot. Dëshmitarë të kësaj të fizike, materiale e trupore, i ndiqni ato vërtete kemi shumë sahabe, ndër të cilët hap pas hapi dhe janë sinjalet e këtyre edhe bashkëshortja Aishja (r.anha), e cila pasioneve që ju mbajnë në këmbë e ju shpesh herë e ka gjetur Profetin (a.s.) në tërheqin t’i ndiqni. Kurse unë, me të sexhde të përlotur duke iu përgjëruar të dëgjuar zërin e ndërgjegjes që më thotë: Madhit Zot gjatë natës së zymtë. “Ngrihu, koha për t’u falur!” i shkoj nga pas atij sinjali që më magjeps, më merr Namazi pas vetes derisa nuk bëj dot pa namazin. Padyshim që adhurimi kryesor Ato net që nuk falem ose nuk ngrihem në fenë Islame është namazi. Jeta dhe dot, janë çastet më të dhimbshme, më të praktika e të Dërguarit të Allahut (s.a.s) trishtueshme për mua. e tregonte më së miri këtë fakt. Namazi ishte një vepër që ai e priste me dëshirën e pasionin më të madh. Asgjë tjetër nuk i falte atij kënaqësinë që i falte namazi. 3. Nesâî, Ishratu’n-Nisâ 1; Ahmed İbn Hanbel, Ndaj, në një hadith sherif të transmetuar El-Musned 3/128, 199, 285. 4. Mexhmeu’z-Zeuâid, 2/271. 17 Shkenca Islame

Çfarë thonin sahabet Atmosfera e adhurimit të tij për namazin e tij? Një tjetër ditë, ai ishte sërish i Ebu Dherr (r.a.) thotë: “Një natë mallëngjyer. Qante e qante pa pushim. ai u fal gjer në mëngjes. Sa herë u vinte Erdhi Xhebraili (a.s) dhe i solli selam radha ajeteve të lutjeve, ai i përsëriste nga Allahu (xh.xh.): “Zoti pyet, pse qan ato disa herë dhe falej me respekt e Muhamedi im?” Allahu është njohësi i të përkushtim, duke e bërë namazin një hapurës e të fshehtës Gajbit… Dituria e mozaik përgjërimi, bindjeje, paqeje e Tij ka përfshirë çdo gjë. Askush, asnjë qetësie. Ai lexonte vazhdimisht lutje nuk mund të jetë jashtë njohjes së Tij. gjatë namazeve nafile, në sexhde, ruku’ Por prapë, pyet. Qoftë dëshmi apo e në këmbë. Ai nuk kishte ngopje me shpallje e pozitës së jashtëzakonshme faljen. Sado që të falej e të lutej, dëshira që kishte Profeti Muhamed (s.a.s.) për namaz veç sa vinte e i rritej më pranë Tij, nuk ka ndonjë ndryshim. Por tepër.” profeti, aq shumë qante, sa nuk ishte Ibn Mesudi (r.a) tregon: “Një në gjendje të jepte përgjigje. Nga buzët herë, vendosa të fal namaz natën bashkë i doli vetëm kjo fjalë: “Ummeti, ummeti” me profetin. Do ta kaloja natën pranë Brenga e tij ishte e qartë. Populli i vet! tij dhe do të kryeja të njëjtat adhurime Xhebraili u kthye menjëherë për të me të. Nisi të falej, nisa edhe unë. Por ai raportuar gjendjen. Atëherë Allahu vazhdonte të qëndronte në këmbë, pa u (xh.xh.) e dërgoi sërish atë me një përkulur në ruku’. Kur mbaroi së lexuari tjetër përshëndetje dhe e ngushëlloi të suren Bekare, thashë me vete: “Ja, tani Dashurin e Vet me këto fjalë: “Shko, do të përkulet në ruku”. Po ai vazhdoi, (jepi selamin Tim) te i Dashuri Im lexoi suren Ali Imran, pastaj suren Nisa, dhe thuaji: “Padyshim, se edhe në çështjen e pastaj kaloi në ruku’. Aq u lodha gjatë atij popullit tënd do të të lumturojmë e nuk do të namazi, sa e humba përqendrimin e nisa lëmë asnjëherë në brengë e në hall!”6 të mendoja gjëra të tjerë. Njëri nga ata të Gjithë jetën e tij ai e kishte kaluar grupit që po i tregoja ngjarjen, më pyeti: me adhurim e përkushtim. Namazi “Ç’të erdhi ndërmend?” “Mendova ta ishte drita e syrit të tij. Dashuria e tij prish namazin e ta lë të qetë në namazin më e madhe. Ai u fal ditë e natë, gjatë e tij”, tha Ibn Mesudi (r.a). gjithë jetës së vet. Ai kishte jetuar duke Nëna jonë e nderuar Aishe (r.a) e thënë “Namaz, Namaz”, e duke thënë tregonte me këto fjalë namazin e tij: “Ai Namaz, do t’i linte lamtumirën kësaj qëndronte në këmbë në një mënyrë të bote. Jetonte ditët e fundit. Nuk kishte tillë, sa s’përshkruhet dot. Ai përkulej më fuqi as të hapte sytë. Mund t’i hapte ashtu në ruku’, sa nuk përshkruhet paksa, veç kur i derdhnin një kovë dot. Ai shkonte në sexhde… nuk me ujë përsipër dhe atëherë arrinte të përshkruhet dot!”5 thoshte vetëm një fjalë: “A e fali xhemati namazin?” Por edhe ky sforcim ia shpenzonte ato pak energji të mbetura e ai i humbte ndjenjat sërish. Kur vinte 5. Buhari, Tehexhud, 16; Muslim, Musafirin, 125. 6. Muslim, Iman, 346. 18 Shkenca Islame në vete pasi i hidhnin ujë përsipër, sërish Kështu që edhe Profeti (paqja e pyetja që bënte ishte e njëjtë: “A e fali begatia e Allahut qofshin mbi të) i ka xhemati namazin?” Jo, xhemati kishte kushtuar rëndësinë e duhur adhurimit orë të tëra që priste atë. Ndërkohë, si e në fjalë, si në këshillat e si në veprat e tij. kuptoi se nuk i kishte mbetur më fuqi Ai e shpreh kështu rëndësinë e agjërimit: të drejtonte namazin, profeti urdhëroi e I Dërguari i Allahut paqja qoftë mbi të tha: “Çojini fjalë Ebu Bekrit, le ta drejtojë ai ka thënë: “Allahu ka urdhëruar kështu: namazin!” Sa e ndjeu veten pak më mirë, “Çdo akt i njeriut është për vetë atë, me “vrapoi” në faltore. Nga njëri krah e përjashtim të agjërimit. Shpërblimin e agjërimit mbante xhaxhai, Abasi, nga krahu tjetër e jap unë, sepse njeriu i braktis ngrënien dhe dhëndri i tij, Aliu. Ndërsa ai thuajse ecte dëshirat trupore vetëm për mua. Për agjëruesin zvarrë drejt faltores. U ul pas personit ka dy çaste të gëzuara. Njëri, kur ha iftarin dhe i dyti, kur bashkohet me Zotin. Kundërmimi që do të drejtonte namazin e do të i gojës së agjëruesit është pranë Allahut më i bëhej imam pas tij dhe u fal ndenjur. këndshëm se aroma e parfumit!”9 Në këtë mënyrë, mundi të shkonte në Të paktën, një ose dy ditë në javë mesxhid të falej vetëm dy herë. Kështu (të hënë e të enjte), ai i kalonte me ai gjer në çastin e fundit nuk e kishte agjërim. Herë pas here, ai agjëronte pa braktisur faljen me xhemat, edhe pse iftar e pa ndërprerje (Savmi Visal), duke deri në xhami kishte shkuar në krahët agjëruar kështu ditë me radhë, pa futur e të tjerëve e thuajse duke u tërhequr gjë në gojë. Profeti (s.a.s) e vazhdonte zvarrë… agjërimin edhe në ditët më të nxehta të verës arabike. Ai thoshte gjithmonë: Agjërimi “Agjërimi është një mburojë që e mbron njeriun Adhurimi i tij përbënte një tërësi nga mëkatet.”10 në vetvete. Ndërsa falte më së miri Gjithashtu ne kemi mësuar nga namazin, Ai nuk neglizhonte kurrsesi Profeti (s.a.s) edhe shumë agjërime të një adhurim tjetër, për shembull, tjerë si agjërimi i nedhrit (kushtimit), agjërimi i Davudit (a.s), agjërimi i ditëve ( َص ْو ٌم) agjërimin. Agjërimi, i quajtur saum në gjuhën arabe, është farz në muajin pasuese të netëve 13, 14, 15 të çdo muaji e shenjtë të ramazanit7 dhe përbën një të kalendarit hënor, agjërimi në ditën nga adhurimet më të rëndësishme për e Arefesë dhe në muajin dhilhixhe, lartësimin shpirtëror të besimtarit. Në gjashtë ditë agjërim në muajin sheval, një hadith profetik thuhet: “Islami është agjërimi në ditën e Ashures, agjërimi në ngritur mbi pesë parime: dëshmimi se nuk ka muajin e shabanit, për të cilin Hz. Aishe zot tjetër veç Allahut dhe profeti Muhamed (r.anha) na tregon që ishte muaji në të është robi dhe i dërguari i Tij, falja e namazit, cilin Profeti (s.a.s) agjëronte më tepër pas ramazanit, pra e kalonte të gjithin dhënia e zekatit, agjërimi i ramazanit, vizita 11 në Qabe për ata që kanë mundësi.”8 me agjërim . 9. Buhari, Saum, 2; Muslim, Sijam, 152; 7. O ju që keni besuar, ashtu siç u bë mbajtja e Tirmidhi, Saum, 54; Nesai, Sijam, 41; Ibni agjërimit farz për paraardhësit tuaj, u bë edhe Maxhe, Sijam, 1. për ju që të ruheni!” (Bekara 2/183.) 10. Buhari, Saum, 2. Tevhid, 35; Muslim, 8. Buhari, Iman, 1; Muslim, Iman, 20; Tirmidhi, Sijam, 162-163. Iman, 3. 11. Shih: Buhari, Savm, 52; Muslim, Sijam, 19 Shkenca Islame

Duaja/Lutja Ty dëshmitar dhe mbaj dëshmitarë të Lutja gjithashtu është adhurim. gjithë banorët e gjithësisë, gjithë engjëjt Lutja është bërthama e përkushtimit, e gjithë krijesat”13. është emri i kthimit e drejtimit total Kur bëhej darkë shprehte nga Zoti. Kur flitet për adhurim, është falënderimin e tij me këto fjalë: “O e pamundur të mos përmendet lutja. Zoti im! U ngrysa duke dëshmuar e duke mbajtur dëshmitarë të gjithë ata që ُق ْل َما َيْعَب�ُأ بِ ُك ْم َرِّبي :Allahu shprehet kështu Zoti im nuk do t’ju përfillte, sikur mbajnë kupën e qiejve, engjëjt e gjithë“ َل ْو َلا ُد َع ُاؤ ُك ْم të mos ishte lutja juaj” (Furkan 25/77), krijesat, se nuk ka zot tjetër veç teje, se nuk ke shok e as ortak dhe se Muhamedi َو َق َال َر ُّب ُك ُم ْاد ُعونِي َأ� ْس َت ِج ْب َل ُك ْم :e na sugjeron “Zoti juaj ka thënë: Lutmuni Mua, se do t’ju është robi dhe i Dërguari Yt”14 përgjigjem!” (Gafir, 40/60) Lutja është një Të gjitha këto shembuj që relacion i fortë mes robit e Zotit. Me të përmendëm deri këtu janë disa nga tjera fjalë, lutja është mënyra e shfaqjes fragmentet e një jete të përkushtuar së botës së mendimit e apasionatave të Allahut, Krijuesit të gjithësisë. Ai robit, para Zotit. është shembulli më i madh për ne në Çdo veprim i Profetit (a.s) ishte të gjitha këndvështrimet e jetës, ndër i mbështetur në një dua. Ai nuk dilte të cilat përfshihet edhe adhurimi. në udhë pa iu mbështetur fort të Kur vështrojmë jetën e Profetit (a.s) Plotfuqishmit. Në librat e hadithit kuptojmë se ditën e fillonte me namaz vërejmë lutjet e tij në namaz, para dhe e gjithë veprimtaria e tij ditore ishte gjumit, kur hynte në shtrat, kur ngrihej e gërshetuar me adhurim. për tehexhud, kur zgjohej në mëngjes, kur bëhej darkë, kur nis ushqimin e kur Shembull dhe kriter për njerëzinë e përfundon atë, madje edhe kur hyn Nga ana tjetër duhet të përmendim e del nga banja për të kryer nevojat e edhe që Hz. Muhamed (a.s) ishte profet tij personale… Të përmendim disa i ndërgjegjshëm për natyrën njerëzore. shembuj rreth lutjeve të tij kuptimplota: Allahu dhe vetë Profeti (a.s) e dinin mirë Një nga lutjet që lexonte në që njerëzit kanë një kufi të caktuar, të ruku: “O Zoti im, para Teje u përkula cilin nuk mund ta kalojnë edhe sikur në ruku’, Ty të besova, Ty t’u dorëzova. ta sforcojnë jashtë mase veten e tyre. Veshi im, syri im, palca e kockat e mia, Prandaj adhurimet ndahen në kategori sistemi im nervor e gjithë ç’mbajnë të ndryshme si farz, vaxhip, sunet, etj. këmbët e mia, janë përkulur e i janë Disa prej tyre janë të detyrueshme bindur Zotit të botërave, Allahut!”12 në grada të ndryshme e disa të tjera Sapo zgjohej në mëngjes janë të pëlqyeshme apo suplementare. thoshte: “O Zoti im, u gdhiva duke Ai (s.a.s), duke qenë shembull për të pohuar se: Ti je Allahu, nuk ka zot tjetër gjithë njerëzinë, shpreh edhe kriteret e veç Teje dhe se Muhamedi është robi pranueshme në adhurim, duke theksuar Yt e Profeti Yt dhe për këtë të mbaj 13. Ebu Davud, Edep, 101; Tirmidhi, De’auât, 176; Ebu Davud, Savm, 59. 79. 12. Muslim, Musafirin, 201. 14. Ebu Davud, Edeb, 101. 20 Shkenca Islame ekuilibrin që njeriu duhet të ruajë në krahët kësaj rruge, nuk është prej meje”.15 Ai adhurim. Hadithi më i njohur në këtë ishte njeriu i ekuilibrit të vërtetë, i cili çështje ndoshta është si më poshtë: ishte dërguar me parime objektive. Madje edhe këto që bënte Profeti ِ ٍ َأ�نَ َس ْب َن َمال ٍك َر ِض َي اللَّ ُه َع ْن ُه َي ُق ُول َ:ج َاء َث َل َاث ُة َر ْهط �إِ َلى a.s) ishin tepër të vështira për shumë) ِ ِ ِ ُب ُي ِوت َأ� ْز َو ِاج َّالن ِب ِّي َصلَّى اللَّ ُه َع َل ْيه َو َسلَّ َم َي ْس�َألُ َون َع ْن ع َب َادة َّالن ِب ِّي njerëz. Në këtë këndvështrim, ashtu َصلَّى اللَّ ُه َع َل ْي ِه َو َسلَّ َم َف َل َّما ُأ� ْخ ِب ُروا َك�َأنَّ ُه ْم َت َقالُّ َوها َف َقالُوا َو َأ� ْي َن نَ ْح ُن ِ ِ ِ ِ siç mund të jetë e realizueshme një م ْن َّالن ِب ِّي َصلَّى اللَّ ُه َع َل ْيه َو َسلَّ َم َق ْد ُغ ِف َر َل ُه َما َت َق َّد َم م ْن َذ ْن ِبه َو َما jetë e ngjashme me atë të Krenarisë َت�َأ َّخ َر َق َال َأ� َح ُد ُه ْم َأ� َّما َأ�نَا َف إِ�نِّي ُأ� َصلِّي اللَّ ْي َل َأ� َب ًدا َو َق َال �آ َخ ُر َأ�نَا َأ� ُص ُوم së njerëzimit, paqja e bekimi i Allahut َّالد ْه َر َو َلا ُأ� ْف ِط ُر َو َق َال �آ َخ ُر َأ�نَا َأ� ْع َت ِز ُل ِّالن َس َاء َف َلا َأ� َت َز َّو ُج َأ� َب ًدا َف َج َاء qofshin mbi të, nuk duhet të harrojmë َر ُس ُول اللَّ ِه َصلَّى اللَّ ُه َع َل ْي ِه َو َسلَّ َم �إِ َل ْي ِه ْم َف َق َال َأ� ْن ُت ْم الَّ ِذ َين ُق ْل ُت ْم َك َذا ,që përveç detyrës së tij si Profet َو َك َذا َأ� َما َواللَّ ِه �إِنِّي َل�َأ ْخ َش ُاك ْم لِلَّ ِه َو َأ� ْت َق ُاك ْم َل ُه َل ِك ِّني َأ� ُص ُوم َو ُأ� ْف ِط ُر Hz. Muhamed (a.s), mundohej që të َو ُأ� َصلِّي َو َأ� ْر ُق ُد َو َأ� َت َز َّو ُج ِّالن َس َاء َف َم ْن َر ِغ َب َع ْن ُس َّن ِتي َف َل ْي َس ِم ِّني Një ditë erdhën tek Profeti (a.s) tre plotësonte falënderimin ndaj Allahut16. të rinj të cilët pyetën për adhurimin e të Dërguarit të Allahut dhe pasi dëgjuan Përfundim se sa shumë adhurim bënte ai dhe pasi Siç shprehëm edhe në fillim, ky arritën në përfundimin që ndodheshin artikull pasqyron pjesërisht dhe shumë tepër larg Profetit (a.s), të cilit megjithëse shkurtimisht disa fragmente nga jeta i ishin falur të gjitha mëkatet që mund adhuruese e Profetit Muhamed (s.a.s) të kishte bërë ose që mund të bënte në dhe ekuilibrit që ai ruante në këtë të ardhmen kishte një jetë tepër aktive çështje. Por duhet të theksojmë se krahas në adhurim, respektivisht u shprehën këtyre, mbeten edhe aspekte të tjera për në këtë mënyrë: i pari tha që nuk do t’u t’u trajtuar si qëndrimi i Profetit (a.s) afrohej më grave, i dyti që do të agjëronte ndaj lëmoshës, jeta asketike, frika dhe çdo ditë dhe i treti që do t’i kalonte të respekti ndaj Allahut, format e sjelljes gjitha netët me namaz. Kur Shembulli dhe të përkujdesjes ndaj familjarëve më i Bukur (a.s) i dëgjoi këto fjalë i dha dhe shokëve të tij, etj, të cilat mund t’i pasuesve të tij një këshillë të artë e të përfshijmë në çështjet e adhurimit, si një vlefshme për të gjithë njerëzimin: “Në mënyrë jetese. Urojmë që këto të fundit mes jush, unë jam ai që e njeh Zotin më së miri të trajtohen në artikuj të tjerë. e që i druhet Atij më shumë. Por, unë edhe adhuroj, edhe u ndaj kohë grave, edhe pushoj, edhe falem gjatë natës, edhe agjëroj, po edhe 15. Buhari, Nikah, 1; Muslim, Sijam, 73. ushqehem. Rruga ime është kjo. Kush i kthen 16. DİA, artikulli “Muhammed, Jeta adhurimore”.

21 Shkenca Islame

BIBLIOGRAFIA Enciklopedia islame, http://www.tdvia.org/ Gylen, Fethullah, Dritë e Pashuar-1, Shtëpia Botuese Prizmi, Botimi 3, Tiranë (2010). Xhurxhani, Sejjid Sherif (V. 816 H.), Et-Tarifat, (t’hk: Muhammed S. Minsheui), Daru’l- Fadile. Buhari, Ebu Abdullah Muhammed b. Ismail (v. 256 h.); El-Xhamiu’s-Sahih, Çağrı Yay., I-VIII, Botimi 2, Stamboll (1413-1992). Ebu Davud, Sulejman b. Esh’ath es-Sixhistani (202-275 h.); Es-Sunen, I-V, Çağrı Yay., Botimi 2, Stamboll (1413-1992). Ibn Maxhe, Muhammed b. Yezid el-Kazuini (207-275 h.); Es-Sunen, I-II, Çağrı Yay., Botimi 2, Stamboll (1413- 1992). Muslim, Ebu’l-Husejn el-Haxhxhâxh en-Nejsaburi (v. 261 h.); El-Xhâmiu’s-Sahîh, I-III, Çağrı Yay., Botimi 2, Stamboll (1413-1992). En-Nesai, Ebu Abdurrahman Ahmed b. Shuajb (215-303 h.); Es-Sunen, I-VIII, Çağrı Yay., Botimi 2, Stamboll (1413-1992). Tirmidhi, Ebu Isa Muhammed b. Isa b. Theura (209-279 h.); El-Xhâmiu’s-Sahih, I-V, Çağrı Yay., Botimi 2, Stamboll (1413-1992). El-Hejthemi, Nureddin Ali b. Ebi Bekr (v. 807 h.), Mexhmeu’z-Zeuaid ue Menbeu’l- Feuaid, I-X, Daru’r-Rrajjen li’tturâth, Kajro, 1407. Ahmed b. Hanbel, Ebu Abdullah esh-Shejbani (164-241 h.); El-Musned, Çağrı Yay., I-VI, Botimi 2, Stamboll (1413-1992).

22 Shkenca Islame

Mesazhi Islam - Fe për të gjithë

Muhamed Teufik Ahmed Egjipt

- Të nderuar vëllezër dhe motra! parime do ta pyesim veten: a thua vallë A e keni menduar më parë çështjen me të vërtetë ekziston një fe e tillë? e fesë? E vërteta është se kjo fe ekziston A keni vërejtur mospajtime të që nga krijimi i ekzistencës. Këtë shumta në mendime rreth kësaj teme? fe monoteiste Allahu e zgjodhi për A keni vërejtur ndonjëherë armiqësi njerëzimin duke e dërguar nëpërmjet të mes grupeve dhe njerëzve të ndryshëm? dërguarve të Tij. Allahu (xh.sh.) thotë: Çdo person mendon se e ka gjetur “Feja e pranueshme tek Allahu është Islami”1. fenë e vërtetë, madje edhe ai që për zot Gjithashtu thotë: “E kush kërkon fe tjetër të tij e adhuron gurian dhe e shenjtëron përveç fesë Islame, atij nuk i pranohet dhe ai në atë. botën tjetër është nga të dëshpëruarit”2. Unë jam më se i sigurt se në Atëherë mund të themi se feja është mendjet tuaja kanë kaluar pyetje të nga Allahu, por disa njerëz gabimisht tilla, e që ju kanë ndihmuar të bindeni i emëruan me emra të pejgamberëve se ekziston vetëm një fe e vërtetë për gjatë kohëve të ndryshme kur ishin të gjithë, sepse Zoti është Një dhe nuk dërguar ata. Emërtime të tilla shkaktuan është i kënaqur të ketë shume fe, duke mospajtime dhe ekstremizëm mes qenë se kjo fe është e kuptueshme për shoqërive të ndryshme sa që kjo ndarje të gjithë njerëzit. ka quar deri te harresa e së vërtetës. Edhe Çdo njeri duhet të ndiej në vetveten Islamin e quajtën ‘muhamedanizëm’ e tij, pa ndikim nga askush këto parime sipas emrit të pejgamberit Muhamed themelore: (a.s.), ashtu siç u quajtën edhe fetë e - Besimi në një Zot të vetëm të tjera me emrat e pejgamberëve të tyre, adhuruar [sepse politeizmi i supozuar përkundër faktit se të gjithë thirrën në shkatërron universin] një Zot [Allahun]. - Përhapja e së mirës mes gjithë E ndiej obligim që me pak fjalë të njerëzve. sjell realitetin e fesë së Vërtetë. Mirëpo, - Besimi se Allahu ka dërguar të nëse pjesëtarët e besimeve të tjera dërguarit e Tij për t’ia mësuar njerëzimit vazhdojnë të mos e njohin Islamin dhe këto dy parime të shenjta. Nëse meditojmë me kujdes këto 1. Al Imran 3:19. 2. Al Imran 3:85. 23 Shkenca Islame

mësimet e tij, ky qëndrim i tyre kundër IMANI-BESIMI Islamit apriori do ti shmangë dhe do Islami mëson myslimanët të t’ua pamundësojë kuptimin e esencës besojnë në një Zot [ALLAHUN], në së kësaj feje dhe nuk do të arrijnë tek engjëjt, librat, pejgamberët, ringjalljen ndonjë përfundim i dobishëm. pas vdekjes dhe në ditën e Kijametit. Allahu (xh.sh.) thotë: “Kushdo që mohon ISLAMI Allahun, engjëjt e Tij, Librat e Tij, të Fjala “Islam”do të thotë paqe mes Dërguarit e Tij dhe ditën e Kiametit, ai, me të njerëzve dhe nënshtrim i plotë ndaj vërtetë, ka humbur larg prej udhës së drejtë”4. vullnetit të Allahut (xh.sh.). Gjithashtu Myslimanët besojnë në dallimin do të thotë paqe mes individit dhe mes së mirës dhe së keqes. Çdo gjë që vetvetes së tij, mes tij dhe të tjerëve si ka krijuar Allahu është e mirë. Nëse dhe devotshmëri e plotë ndaj Allahut përdoret aty ku është i kënaqur Allahu, (xh.sh.). ajo do të na shpjerë në lumturi, por nëse Të gjitha këto kuptime janë të keqpërdoret ajo do të shpjerë në të keqe përfshira në Kur’anin Famëlartë nga i dhe pendim. Allahu (xh.sh.) thotë: cili mëson individi që të bëjë mirë për të “Kush bën mirë, e bën për dobi të vet, e tjerët dhe që ta pastrojë vetveten duke kush punon keq, punon në dëm të vet. Zoti yt vepruar sipas asaj që është shpallur në nuk u bën padrejtësi robërve të Tij”5. Kur’an. Muhamedi (a.s.) ishte i dërguari ALLAHU (XH.SH.) i fundit në Islam, por jo edhe i vetmi, Të gjithë myslimanët i luten një Zoti sepse myslimanët besojnë në të gjithë {Allahut}. Ai është i Gjithëfuqishmi, i pejgamberët e mëparshëm: në Ibrahimin Gjithëdijshmi, i Drejti, Ndihmëtar i tërë (a.s.), Musain (a.s.), Isain (a.s.) etj., etj. njerëzimit, i Cili as s’ka lindur kënd dhe Allahu (xh.sh) thotë: “Ne edhe ty [o as nuk është i lindur. Ai është drita e Muhamed] ta zbritëm Librin me të vërtetën, qiejve dhe e tokës. Ai është Mëshiruesi, si përmbushës të shkrimeve të mëparshme dhe Mëshirëbërësi. mbrojtës të tyre. Prandaj gjykoji ata sipas asaj Është i pari pa fillim dhe i fundit pa që të ka zbritur Allahu dhe mos ndiq dëshirat mbarim. Ai është i përjetshmi. Ndërkaq e tyre, duke u shmangur kështu nga e Vërteta sa i përket përdorimit nga Isai (a.s.) që të është shpallur. Ne për secilin nga ju kemi të shprehjes “At’’për Zotin e tij, kjo sjellë një ligj dhe një rrugë të qartë. Sikur të është shenjë e mëshirës dhe bujarisë së donte Allahu, do t’ju kishte bërë një popull të Allahut. vetëm, por Ai kërkon që t’ju provojë në atë që ju ka dhënë, andaj bëni gara për punë të mira! PARIMET E ISLAMIT Të gjithë do të ktheheni te Allahu e Ai do Myslimanët janë të obliguar të t’ju lajmërojë për çështjet, rreth të cilave kishit veprojnë sipas parimeve vijuese: kundërshti.”3 1- Besimi i paluhatshëm se nuk ka hyjni tjetër pos Allahut.

4. En-Nisa 4:136. 3. El-Maideh 5:48. 5. Fussilet 41:46. 24 Shkenca Islame

2- Namazi [për pastrimin e shpirtit Duhet të theksojmë se edhe pjesëtarët dhe trupit. e feve të tjera kanë zhvilluar luftëra në 3- Agjërimi-shërim i shpirtit dhe emër të fesë me të njëjtat qëllime, por trupit, edukues i ndjenjave në raport feja është e pastër nga këto luftëra. me njerëzit, kafshët, bimët; mësues i Islami i ka dhuruar njeriut liri durimit dhe forcues i vullnetit. absolute të mendimit. Ai e lartëson 4- Dhënia e zekatit: E drejtë e të shpirtin e njeriut nga dhuna, për të varfërve nga pasuria e të pasurve 2.5% jetuar kështu në paqe të përjetshme. nga kapitali, çdo vit hixhrij, nëse ajo Njeriu nuk ka nevojë për rituale pasuri arrin nisabin, që është e barabarte fetare që të bëhet mysliman. Islami jo me vlerën e 85 gr. ar. Edhe pse nga i vetëm që është fe praktike që përhapet pasuri nuk kërkohet më shumë se kjo shpejt, por ai gjithashtu i përshtatet vlerë, ai nuk duhet të mjaftohet me kaq, natyrës njerëzore. Çdo fëmijë për nga sepse prej obligimeve më të shenjta të natyra është i përshtatshëm [i gatshëm] myslimanit është ndihma ndaj të varfrit për tu bërë mysliman. Në këtë pikëpamje dhe sjellja e mirë ndaj tij. janë fjalët e Muhamedit (a.s.): “Çdo 5- Haxhi në Mekë: Çdo mysliman fëmijë lind në fenë e pastër natyrore, e e ka obligim vizitën e Qabesë një herë në prindërit pastaj e edukojnë si hebraik, jetë nëse ka mundësi. Myslimani atje nuk kristian apo zjarradhurues.” adhuron ndonjë gur apo pejgamber, por ai vetëm mediton në kuptimet e shenjta UNË JAM MUSLIMAN të Islamit, e falënderon Allahun, dhe [NJERI I PAQES] kështu e kryen detyrën e Haxhit. Haxhi Unë besoj në një Zot [Allah]; u ofron mundësinë [myslimanëve] të Atë të cilit çdo krijesë i drejtohet e i ardhur nga vise të ndryshme të botës që mbështetet për çdo nevojë, Ai është të njihen mes veti dhe të forcojnë lidhjet me ne gjithmonë. Allahu (xh.sh.) thotë: [dashurinë] reciproke mes tyre. …“Ai është që krijoi qiejt dhe Tokën për gjashtë ditë, pastaj u ngrit mbi Arshin [Fron]. NUK KA DHUNË NË FE Ai e di se çfarë hyn në Tokë dhe çfarë del prej Kur’ani na mëson se nuk ka dhunë saj, çfarë zbret prej qiellit dhe çfarë ngrihet drejt në fe, duke u shprehur kundër çdo forme tij. Ai është me ju kudo që të gjendeni; Ai të dhunës. Të gjitha luftërat në Islam sheh gjithçka që bëni”6. Atij nuk i përngjet janë zhvilluar për të mbrojtur fenë dhe askush, askush nuk është si Ai, Ai është besimin. Edhe pse në disa kohëra, disa Krijues i çdo gjëje. udhëheqës të vendeve Islame luftuan Unë besoj në të gjithë të dërguarit e për interesa e përfitime të kësaj bote, me Tij pa dallim mes Musait (a.s.) dhe Isait çka ata zbritën nga piramida e formës të (a.s.), apo Muhamedit (a.s.). cilën e realizuan [arritën] paraardhësit e Për mëkatet e mia kërkoj falje të tyre derisa i pasonin mësimet e vërteta drejtpërdrejtë nga Allahu pa ndonjë të fesë së tyre. Andaj nuk duhet të ndërmjetësim. Unë e përmend Allahun kritikojmë Islamin për ketë dështim, në çdo kohë. Atë e ndiej në veten time, sepse ai është kundër këtyre luftërave. 6. El-Hadid 57:4. 25 Shkenca Islame

rreth meje dhe kudo që shkoj. Ai gjykon rrugë e shkatërrimit. Ai mund të jep hua veprat e mia, ndërsa unë i kryej urdhrat për t’u ndihmuar nevojtarëve, por duhet e Tij të kërkuara në Kur’an. kujdesur për ruajtjen e kapitalit të vet. − Unë zbatoj të gjitha parimet Allahu (xh.sh.) thotë: “O ju që besuat, islame, fal namaz, agjëroj, jap zekatin, keni frikë Allahun dhe nëse jeni besimtarë të vizitoj Qabenë. sinqertë, hiqni dorë prej asaj që ka mbetur nga − Është e ndaluar vetëvrasja apo kamata. E në qoftë se nuk e bëni ketë [nuk vrasja e dikujt tjetër. Islami kërkon nga hiqni dorë nga kamata], atëherë binduni se njerëzit që të jetojnë në paqe. jeni në konflikt me Allahun dhe të dërguarin e − Unë nuk bëj prostitucion, i Tij. E nëse jeni penduar, atëherë juve u takon druhem rrugëve të cilat më shpien në kryet e mallit tuaj, askënd nuk e dëmtoni, humbje duke ditur se njeriu është i as vetë nuk dëmtoheni. Por në qoftë se ai krijuar i dobët. Allahu (xh.sh.) thotë: [borxhliu] është në gjendje të vështirë, atëherë “Dhe mos iu afroni imoralitetit [zinasë], sepse bëni një pritje deri të vijë një çlirim. E ta falni vërtetë ai është vepër e shëmtuar dhe është një [borxhin] në emër të lëmoshës, ajo nëse e dini, rrugë shumë e keqe”7. është shumë më mirë për ju.”9 − Lumturia e mirëfilltë është ajo − Myslimani nuk e përgojon të cilën e arrijmë pa u penduar më pastaj askënd dhe nuk i përhap fjalët. Ata që pas saj. Kjo lumturi arrihet në pasurimin e veprojnë këtë janë në pozitë sikur të e shpirtit me vlera të moralit. Shembulli kishin ngrënë mishin e vëllait të tyre të i kësaj është tregimi i njeriut i cili vdekur. Kjo ka të bëjë me ata, të cilët dëshironte të bënte prostitucion porse njollosin të tjerët prapa shpine, pa ju ndërgjegjja e tij e ndalonte, por që më dhënë rast që të vetëmbrohen. Allahu pastaj nën ndikimin e alkoolit ai e mbyt (xh.sh.) thotë: “S’ka dyshim se besimtarët njeriun i cili dëshiroi ta ndalonte nga janë vëllezër, pra bëni pajtim ndërmjet akti i prostitucionit. Andaj nuk mbetet vëllezërve tuaj dhe keni frikë Allahun, që të asgjë tjetër, veçse të konkludojmë se jeni të mëshiruar [nga Zoti]. O ju që besuat, alkooli është fajtor i mëkateve. nuk bën të tallet një popull me një popull tjetër, − Unë nuk luaj bixhoz i cilitdo meqë te përqeshurit mund të jenë më të mirë nga lloji qoftë ai, sepse bixhozçiu nuk e ata të cilët përqeshin dikë tjetër, e as gratë me nderon furnizimin e tij. Ta vësh fatin gratë tjera, sepse mund të ndodhë që gratë e tjera tënd në peshojën e lojës së letrave apo të jenë më të mira se ato që përqeshin [duke ngjashëm është dobësi e turpshme për nënçmuar njeri-tjetrin] dhe mos etiketoni personalitetin tënd. Allahu (xh.sh.) njëri-tjetrin me llagape. Pas besimit është keq të thotë: “O ju që besuat, s’ka dyshim se vera, përhapet llagapi i keq. E ata që nuk pendohen, bixhozi, idhujt dhe hedhja e shigjetës [për fall] janë mizorë. O ju që keni besuar, largohuni janë vepra të ndyta të shejtanit. Pra largohuni prej dyshimeve të shumta, meqë disa dyshime prej tyre që të jeni të shpëtuar”8. janë mëkat dhe mos hulumtoni për zbulimin − Myslimani as nuk merr dhe as e të metave të njëri- tjetrit, dhe mos përgojoni nuk jep para me kamatë, sepse ajo është njëri-tjetrin; a mos ndonjëri prej jush dëshiron të hajë mishin e vëllait të vet te vdekur? Atë pra 7. El-Isra 17:32. 8. El-Maideh 5:90. 9. El-Bekare 2:278-280. 26 Shkenca Islame e urreni! Kini frikë nga ndëshkimi i Allahut, gjendjes së rëndë ekonomike, duhet të e Allahu është mëshirues, Ai pranon shumë zgjedhë punën që i përshtatet natyrës pendimin.”10 së saj dhe konform parimeve islame, si p.sh. mësuese, infermiere, gjinekologe BESIMI DHE VEPRA apo pediatre, etj. Besimi pa vepër është besim Femra sipas Islamit ka arritur çdo i mangët. Besimi i vetmuar është i respekt dhe të drejtë kudo që të jetë, pamjaftueshëm nëse nuk manifestohet edhe pse ajo në disa vende të Lindjes me vepra. Myslimanët besojnë se do nuk i gëzon të drejtat e saj, dhe kjo si të japin llogari për veprat e tyre qoftë pasojë e mosrealizimit të parimeve në këtë botë apo në botën tjetër. Secili islame në ato vende. Allahu (xh.sh.) mysliman është përgjegjës për veprën thotë: “Dhe një prej shenjave të Tij është që e tij dhe askush nuk mund të bartë prej jush krijoi për ju bashkëshortet tuaja, që përgjegjësinë e gabimeve të të tjerëve. të qetësoheni pranë tyre, duke vënë ndërmjet Allahu (xh.sh.) thotë: “Pasha kohën! Nuk jush dashuri dhe mëshirë. Me të vërtetë, në këtë ka dyshim se njeriu është në një humbje të ka shenja, për njerëzit që mendojnë.”12 sigurt. Me përjashtim të atyre që besuan, që bënë vepra të mira, që porositën njeri-tjetrin t’i SHPIFJET E ARMIQVE TË përmbahen së vërtetës dhe që këshilluan njëri- ISLAMIT tjetrin të jenë të durueshëm.”11 Mendimet e gabuara të postuara kundër Islamit në librat e autorëve ISLAMI DHE SHOQËRIA fanatikë nuk janë aspak të vërteta. Ata POZITA E FEMRËS NË ISLAM pa asnjë të drejtë shpërndajnë librat e Burri dhe gruaja rrjedhin nga një tyre me shpifje në të katër anët e botës. origjinë. Secili prej tyre është i pajisur Gjykuesi i drejtë duhet të njohë nga ana e Allahut me aftësi mendore së pari parimet bazë të një çështje, për dhe morale që të veprojnë me to; që të të ardhur deri te mendimi i drejtë për jenë përgjegjës në jetën e tyre, ndërsa të. Siç duket këta fanatikë veprojnë gruaja për aq sa ka mundësi t’i kryej ato. në shërbim te aspiratave kolonizuese, Si burri ashtu edhe gruaja kanë sepse ata heshtin para torturave që i detyra të cilat i përshtaten natyrës së bën Perëndimi kundër Lindjes së lënë tyre. Në funksionin e gruas myslimane doresh, kurse nga ana tjetër pretendon ajo duhet ti bindet urdhrave të burrit, se lufton robërinë dhe i mbron të ndërsa si nënë ajo duhet të edukojë dobëtit. Ata kanë gjetur rrugën më fëmijët e saj; thënë shkurt ajo duhet të lehtë për shkatërrimin e popujve të kalojë shumicën e kohës së saj në duke bërë shpërndarjen e alkoolit dhe edukimin dhe rregullimin e familjes së përhapjen e dukurive të tjera negative. A saj, si obligim primar i saj. Nëse gruaja thua vallë, këto janë reformat qe paraqet është e shtyrë të punojë për shkak të Perëndimi për Lindjen?

10. El-Huxhurat 49:10-12. 11. El-Asr 103:1-3. 12. Err-Rrum 30:21. 27 Shkenca Islame

BARAZIA DHE VËLLAZËRIMI Allahu (xh.sh.) thotë: “…se Allahu do NË ISLAM t’i ngrejë në shkallë të lartë ata midis jush që Islami është fe e të gjithëve, për besojnë dhe që u është dhënë dija.”15 këtë ai thërret në barazinë mes të gjithë njerëzve para Krijuesit të tyre. Përkundër PUNA vendeve të ndryshme në të cilat jetojnë, Pejgamberi (a.s.) thotë: “Jepja ata duhet të bashkëpunojnë me njëri- punëtorit pagesën para se ti thahen tjetrin në marrëdhënie reciproke të djersët.” Çdo punë e dobishme e cila e mira ku i pasuri ndihmon të varfrin. Të bën njeriun të jetojë i lumtur është punë gjitha këto obligime reciproke përbëjnë e ndershme, ndërsa papunësia në Islam sistemin e ekzistencës shoqërore. konsiderohet mëkat. Çdo ndarje dhe diskriminim sipas Allahu (xh.sh.) thotë: “Thuaj: racës, ngjyrës a kulturës nuk është prej Punoni, se Allahu , i Dërguari i Tij dhe parimeve Islame. Të gjithë njerëzit në besimtarët do të shohin punën tuaj. Së shpejti Islam janë një familje e përbërë nga të do të ktheheni te Ai që të di të dukshmen dhe zinjtë dhe të bardhët, të gjithë vëllezër të padukshmen e Ai do t’ju njoftojë për atë që me njëri-tjetrin. keni bërë.”16 Allahu (xh.sh.) thotë: “O ju njerëz! Në të vërtetë, Ne ju krijuam ju prej një mashkulli TEORIA EKONOMIKE dhe një femre dhe ju bëmë popuj e fise, për ta Qeveria Islame është e obliguar njohur njëri-tjetrin. Më i nderuari prej jush te t’u siguroj banorëve të saj nevojat Allahu është ai që i frikësohet më shumë Atij. elementare në strehim, ushqim dhe Vërtet, Allahu është i Gjithëdijshëm dhe për veshmbathje. Dihet mirëfilli se është Atë asgjë nuk është e fshehtë.”13 praktikuar teoria e ekonomisë Islame për disa shekuj dhe ka treguar sukses. GJYKIMI PERSONAL Islami i siguron punëtorit rezultatin e Islami e inkurajon mendimin punës qoftë ajo e vogël apo e madhe, personal si dhe e respekton besimin sipas natyrës së saj. e çdo individi në kufijtë e kuptimit të Prona private ka lindur si rezultat drejtë të fesë së pastër. Allahu (xh.sh.) i një pune serioze të pronarit. Për këtë thotë: “Thuaj (o Muhamed): “Unë ju arsye Islami e respekton pronën private këshilloj vetëm një gjë: ngrihuni sinqerisht për duke mbrojtur motivet kryesore të Allahun, dy nga dy ose një nga një, e pastaj punës dhe jetës së pronarit. gjykoni për shokun tuaj (Muhamedin) që nuk është i çmendur. Ai është dërguar vetëm që TRASHËGIMIA NË ISLAM t’ju paralajmërojë para një dënimi të rëndë.”14 Natyra e njeriut kërkon që emri i tij të mbetet përgjithmonë mbi ISLAMI DHE SHKENCA sipërfaqen e tokës, pasi ai pas vetes le Në Islam çdo mysliman e ka për fëmijët dhe nipërit e tij, gjë që e shtyn detyrë arritjen e sa më shumë njohurive. atë të grumbullojë sa më shumë pasuri,

13. El-Huxhurat 49:13. 15. El-Muxhadele 58:11. 14. Sebe’ 34:46. 16. Et-Teube 9:105. 28 Shkenca Islame respektivisht trashëgimi për pasardhësit derisa të vijë koha kur ndahen. Nëse e tij. Depozitimi i kësaj pasurie i qëndrojnë besnikë së vërtetës dhe konsiderohet një faktor i rëndësishëm sinqerisht e bëjnë këtë, marrëveshja në zhvillim dhe bazë e trashëgimisë. e tyre do të jetë e bekuar, por nëse Trashëgimia njëherazi konsiderohet preferojnë mashtrimin dhe hilet, mjet për shpërndarjen dhe kthimin e marrëveshja e tyre, herët a vonë do të drejtë të pasurive në Islam, sepse gruaja, dështojë.”18 djemtë dhe vajzat marrin pjesë në pasurinë e babait të tyre. Nëse personi MONOPOLI nuk lë pas vetes fëmijë atë e trashëgon Rezervimi i ushqimit me qëllim gruaja me pjesëmarrjen e babait, fitimi të mëvonshëm është i ndaluar motrave dhe vëllezërve të tij. në Islam. Islami ka vendosur për këtë Trashëgimia konsiderohet si mjet rregulla të cilat kontrollojnë tregtinë për shpërndarjen e pasurisë në vend botërore për të qenë në përshtatshmëri të grumbullimit të saj te një pakicë e me humanizmin njerëzor. vogël që shpie në shtresën feudale. Njëkohësisht realizohet drejtësia dhe SHFRYTËZIMI mëshira mes fëmijëve dhe të afërmeve. Shfrytëzimi i padrejtë është i Islami konsideron njeriun trashëgimtar refuzuar me të gjitha format e tij derisa të pasurisë e cila i është dhënë amanet të mos bëhet e lehtë jeta për të gjithë nga Allahu (xh.sh.). Për këtë ai është i njerëzit. Shteti është i obliguar të paguajë obliguar ta menaxhojë atë në shërbim të borxhet e të vdekurit për të parandaluar njeriut. Allahu (xh.sh.) thotë: “Mos e lini çrregullimet në treg, nëse i vdekuri nuk në dorë të të paaftëve mendërisht pasurinë tuaj ka lënë nga pasuria e tij e mjaftueshme. që Allahu jua ka dhënë si mjet jetese për ju; Pejgamberi (a.s.) thotë: ”Unë kam të ushqejini dhe vishini ata prej saj dhe u thoni drejtë mbi besimtarët më shumë se atyre fjalë të mira.”17 vetvetja e tyre, andaj kush vdes prej tyre Mendjelehtëve nuk duhet tu dhe pas vetes ka lënë borxh, më takon dhurohet pasuria e tyre derisa të arrijnë mua ta paguaj, ndërsa nëse ka lënë pjekurinë. Me këtë ruhet pasuria e tyre pasuri e paguajnë trashëgimtarët e tij.” nga shpërbërja, pasi ajo konsiderohet thesar për dobinë e njerëzimit. KAMATA Kamata është e ndaluar në Islam. TREGTIA Parimi themelor për këtë është “Nuk ka Tregtia konsiderohet ndër shtyllat dobi pa punë, kryesore të ekonomisë Islame, ku janë as pasuri pa angazhim”. Allahu 9 numëruar /10 e fitimit. Për ketë Islami (xh.sh.) thotë: ”Allahu ia heq çdo përfitim ka vënë rregulla të prera për vendosjen kamatës, kurse e rrit përfitimin e bamirësisë. e sigurisë në transaksionet tregtare. Allahu nuk i do ata që janë mohues- Pejgamberi (a.s.) ka thënë: “Si blerësi gjynahqarë.”19 Për këtë edhe Kur’ani e ka edhe shitësi gëzojnë lirinë e zgjedhjes 18. Sahih Buhari. 17. En-Nisa 4:5. 19. El-Bekare 2:276. 29 Shkenca Islame

krahasuar atë që vepron me kamatë si i 4- Ka ngritur lart rolin e arsyes çmenduri nga të prekurit e djallit. dhe mendimit si gjykues i vetëm në çdo polemikë rreth besimit, sjelljes NATYRA E ISLAMIT shoqërore dhe personale. Islami është feja e vetme në botë e 5- Thërret në barazi absolute mes cila zbriti për mbarë njerëzinë dhe për të të gjithëve, ndërsa ka kritikuar ashpër gjitha kohërat. Për këtë arsye: çdo konflikt mes popujve me qëllim 1- Ajo është feja e vetme e dallimi mes racave njerëzore. cila përshtatet me natyrën e njeriut Allahu xh.sh.thotë: “O ju njerëz! Në si moralisht ashtu edhe logjikisht pa të vërtetë, Ne ju krijuam ju prej një mashkulli ndonjë kundërthënie. dhe një femre dhe ju bëmë popuj e fise, për ta 2- Ajo është feja e cila iu zbrit njohur njëri-tjetrin. Më i nderuari prej jush te të gjithë pejgamberëve të dërguar nga Allahu është ai që i frikësohet më shumë Atij. Allahu (xh.sh.) te popujt të cilët humbën Vërtet, Allahu është i Gjithëdijshëm dhe për rrugën e drejtë për shkak të injorancës, Atë asgjë nuk është e fshehtë.”20 moskuptimit të drejtë të saj, si dhe si rezultat i pasimit të epsheve të tyre. Përktheu nga arabishtja: 3- Islami kërkon nga besimtarët e Feim Hoxha tij që t’i besojnë të gjithë pejgamberët e Zotit. 20. El-Huxhurat 49:13.

30 Studime

Toleranca dhe mirëkuptimi ndërfetar si dimension i historisë kombëtare të shqiptarëve

Prof. Dr. Ferit Duka UET, Tiranë

Abstrakt Të dhënat e përftuara nga burime të ndryshme historike vërtetojnë qartësisht ekzistencën e tol- erancës dhe të bashkëjetesës paqësore midis shqiptarëve të besimeve të ndryshme. Lëvizja Kombëtare Shqiptare për çlirim nga sundimi osman dhe krijimin e shtetit kombëtar të pavarur, përbën një shembull mjaft domethënës të bashkëpunimit të sinqertë dhe pa asnjë paragjykim të intelektualëve dhe aktivistëve patriotë, të cilët, pavarësisht nga përkatësia e ndryshme fetare, dhanë një kontribut vendimtar për afirmimin politik e kulturor të kombit shqiptar. Solidariteti dhe toleranca fetare midis shqiptarëve u shfaqën me një qartësi të veçantë edhe në periudhat e mëvonshme. Imam Ve- hbi Dibrën, Atë Luigj Bumçin, Atë Gjergj Fishtën, Mehdi Frashërin, Mihal Turtullin, Hoxhë Kadrinë, Luigj Gurakuqin, Fan Nolin dhe Faik Konicën, etj., i shohim të gjithë së bashku në Shqipëri apo jashtë saj në mbrojtje të çështjes shqiptare. Pas shembjes së komunizmit në Shqipëri dhe rivendosjes së lirisë së besimit, në mbarë vendin u bënë përpjekje të mëdha për rikuperimin dhe gjallërimin e jetës fetare. Që në fillimet e këtij procesi u rishfaq në një mënyrë mbresëlënëse tradita e vyer e mirëkuptimit, tolerancës dhe bashkëpunimit vëllazëror të shqiptarëve të besimeve të ndryshme. Shumë prej nesh i kujtojnë më së miri ato ditë të entuziazmit dhe të ngazëllimit të përgjithshëm kur myslimanë, ortodoksë e katolikë, morën pjesë në ceremonitë e njëri-tjetrit për rihapjen e institucioneve fetare, sikundër edhe sot e kësaj dite festojnë së bashku ditët e shenjta të njëri-tjetrit.

istoria e popullit Kisha Katolike (Perëndimore) u nda shqiptar ofron një model përfundimisht nga Kisha Lindore Hpothuajse unik për sa u (Ortodokse), shënoi ndarjen e parë të përket veçorive të kompozicionit fetar shqiptarëve në ndjekës të ritit katolik të këtij populli në rrjedhën e shekujve. dhe në ndjekës të ritit ortodoks. S’ka Shqiptarët ishin ndër të parët popuj të dyshim se prania e riteve të ndryshme Evropës që përqafuan Krishterimin të krishtere në mesin e shqiptarëve kri­ në fillimet e erës së re të historisë së jonte një gjendje specifike në krahasim njerëzimit. Skizma e vitit 1054 kur me popujt e tjerë të Ballkanit, të

31 Studime

cilët pothuajse ishin homogjenë nga disa të tjera duket se feja e re ka nisur pikëpamja e strukturës fetare. të “zbresë” nga parësia e islamizuar në Megjithatë, pamja fetare në tokat masën e popullsisë qytetare të krishterë, shqiptare do të pësonte ndryshime­ të paktën që nga vitet ‘80 të shek. XV. thelbësore, duke filluar nga shek. XV. Kështu, p.sh., qytetet e Vlorës, Me vendosjen e sundimit os­man në Gjirokastrës dhe Beratit, ende në fi­llim të tokat shqiptare, përkatësia e krishterë e shek. XVI nuk kishin të regjistruar asnjë shqiptarëve (pjesëri­sht në ritin ortodoks shtëpi myslimane (këtu përjashtohet dhe pjesërisht në atë katolik), filloi të klasa ushtarake-administrative pjesëtarët reduktohej në dobi të përhapjes së e së cilës nuk regjistroheshin në defterët Islamit, fe zyrtare e shtetit osman. osmanë, sepse nuk bënin pjesë në po­ Nëse vështrohet procesi i pullsinë taksapaguese). Ndryshe nga islamizimit nga pikëpamja sociale, bëh­et qytetet e lartpërmendura, që në vitin e qartë se pjesa e sipërme e piramidës 1485 qyteti i Shkodrës numëronte shoqërore, fisnikëria shqip­ta­re, ishte 26 shtëpi myslimane, ndërsa qyteti i e para që provoi dukurinë e kalimit në Pejës 23 syresh. Për më tej, në qytetin Islam, ndërsa, nga ana tjetër, vëmë re e Vuçitërnës më 1487, ekzistonte se depërtimi në shkallë të gjerë i fesë “bashkësia e myslimanëve” me 33 shtëpi islame në radhët e popullit shqiptar gjeti nga 107 shtëpi që kishte qyteti; po këtë shprehje pikësëpari në qytete. vit në qytetin e Prishtinës numëro­ ­he­ Qytetet kryesore shqiptare, si shin 51 shtëpi të islamizuara nga 299 Elbasani, Berati, Prizreni, Shkodra, shtëpi, që kishte gjithsej qyteti; ndërsa Vuçitërna (sot: Vushtrria-F.D.), etj. u qyteti i Tetovës, që më 1468 kishte të bënë seli e dinjitarëve të lartë të pushtetit regjistruara 41 shtëpi të kthyera në Islam provincial osman si, e sanxhakbejlerëve, nga 164 shtëpi që numëronte gjithsej ky allajbejlerëve, ka­di­jve, etj. Qytete të tjera qytet. më të vogla u shndërruan në qendra Ndërsa në pjesën qytetare të të kazave apo nahijeve. Nga ana tjetër, popullsisë shqiptare feja islame u degët kryesore të veprimtarisë ekono­ përhap me ritme relativisht të shpejta, mi­ke në qytete, zejtaria dhe tregtia, veçanërisht gjatë gjysmës së dytë të shek. filluan të modelohen në përputhje me XVI, dukuria e apostazisë (lëshimit kërkesat e ushtrisë dhe të funksionarëve të fesë) ende kësaj kohe nuk ishte të pushtetit osman në pro­vinca dhe karakteristike për popullsinë fshatare. në qendër. Në këto rrethana, fillimi i Dallimet e mëdha­ midis popullsisë rimëkëmbjes ekono­ ­mike dhe shoqërore qytetare dhe asaj fshatare për sa i përket të qyteteve shqiptare në fund të shek. XV shkallës së islamizimit, duken në faktin dhe fillim të shek. XVI, përkon në kohë se aty nga fundi i shek. XVI përqindja e edhe me fillimet e depërtimit të Islamit islamizimit të së parës kapte shifrën 49 në masën e gjerë të popullsisë qytetare. në një kohë që e dyta ishte islamizuar Ndërsa për mjaft qendra qytetare vetëm në rreth 17% të saj. Megjithatë, fillimet e këtij procesi konstatohen kalimi total në Islam­ i parësisë shqiptare, vetëm në vitet ‘20-30 të shek XVI, për konsolidimi i pozitave të fesë isla­me në

32 Studime qytete nëpërmjet depërtimit masiv të XVIII, struktura e re fetare e popullit saj në radhët e popullsisë qytetare, ishin shqiptar, d.m.th. përpjesëtimet sasiore premisa të fuqishme për shpejtimin e midis popullsisë së krishterë dhe asaj të ritmeve të islamizimit edhe në pjesën islami­zuar, kishin arritur pak a shumë rurale të popullsisë. në nivele të qëndrueshme, të cilat, me Për këtë arsye, duke filluar që nga ndryshime të pakta, do të ruhen deri shek. XVII, burimet historike flasin për në ditët tona. Kalimet e mëvon­shme kalime masive në Islam të popullsisë së në Islam, nga ana numerike nuk ishin krishterë. Gjatë kë­saj kohe një numër i të asaj shkalle sa të kishin ndikime të madh fshatrash u islamizuan tërësisht. ndjeshme në strukturën konfesionale të Në mjaft fshatra të tjera konstatohet popullit shqiptar. rënie e dukshme në numrin e shtëpive Islami u përhap në tokat shqiptare të krishtera nga njëra anë dhe shtim i jo vetëm në variantin e vet kryesor,­ shtëpive myslimane nga ana tjetër. sunit, por edhe në formën e sekteve Në vitin 1624 në tërë dioqezën (tarikateve) të ndryshme siç ishin katolike të Tivarit nuk numërohe­shin Bektashizmi, Halvetizmi, Rufaizmi, më shumë se 2000 banorë të besimit etj. Dëshmi të pranisë së këtyre katolik, ndërsa në qytetin me të njëjtin sekteve mistike në territorin shqiptar emër kishte mbetur vetëm një kishë ishin teqetë e ndërtuara në një numër e ritit të lartpër­mendur, e cila mundi vendbanimesh. Midis sekteve islamike të shërbente si e tillë deri në fund të në fjalë, Bektashiz­mi fitoi një popullaritet shekullit XVII. Sipas një relacioni të dhe shtrirje të konsiderueshme në viset kreut të Arkipeshkvisë së Tivarit V. shqip­tare. Zmajeviç, përpiluar më 1703, procesi Natyra liberale dhe eklektike e i islamizimit në dioqezat e përf­shira Bektashizmit e bëri këtë sekt mjaft të brenda juridiksionit të arkipeshkvisë pranueshëm për mjedisin ballkanik e së lartpërmendur (Shkodra, Pulti, veçanërisht për atë shqiptar, ku feja e Zadrima, Lezha dhe Durrësi) kishte krishterë bashkëjetonte me elemente arritur në kuota të konsider­ueshme. të fuqishëm të trashëgimisë­ pagane Në vitet ‘20 të shek. XVIII, në nahijet të periudhës parakristiane. Në këtë dhe në kazatë e Shqip­ërisë së Mesme, mënyrë, përhapja e Bektashizmit­ në popullsia pothuajse tërësisht kishte tokat shqiptare, u bë një nga aspektet përqafuar besimin islam. Gjatë shek. kryesore të procesit të islamizimit XVIII edhe popullsia e krahinave të të popullsisë, duke e shoqëruar këtë Shqipërisë Jugore u fut në rrugën e proces që nga fi­llimet e tij. Edhe pse siç islamizimit masiv. Në vitet 1735-40 u theksua më sipër, tradita bektashiane pjesa dërr­muese e banorëve të Vlorës, duhet të ketë qenë e hershme në Beratit dhe krahinave përreth, e kishte Shqipëri (fundi i shek. XIV- fillimet e lëshuar fenë ortodokse duke kaluar në shek. XV), burimet historike të njohura Islam. deri më tani, i regjistrojnë gjurmët e saj Vrojtimi i dinamikës së procesit të që nga gjysma e dytë e shek. XVII. islamizimit tregon se rreth mesit të shek. Ritmet e përhapjes së Bektashizmit

33 Studime

në radhët e popullit shqiptar u burime të ndryshme historike mund shpejtuan gjatë gjysmës së dytë të shek. të konsiderohen si vërtetimi më i XVIII dhe fillimeve të shek. XIX. Në sigurt për ekzistencën e tolerancës dhjetëvjeçarët e parë të shek. XIX dhe të bashkëjetesës paqësore midis përmasat gjeografike të shtrirjes së shqiptarëve të besimeve të ndry­shme. Bektashizmit në viset shqiptare ishin Misionarët katolikë të shek. XVII në pothuajse të trajtës përfundimtare dhe raportet e tyre dërguar Selisë­ së Shenjtë më pas, mund të flitet përgjithësisht të Romës, na e përcjellin me qartësi një vetëm për evolucion të brendshëm të realitet të tillë kur theksojnë se nga që këtij sekti në Shqipëri dhe jo për ndonjë rrinë vazhdimisht bashkë, të krishterët ridimensionim hapësinor të përhapjes mëso­nin shumë sende nga myslimanët, së tij. si p.sh., të kremtonin ditën e premte, që Me përhapjen e fesë islame, ishte festa kryesore e këtyre të fundit, në viset shqiptare u thellua më tej ndërsa myslimanët, si të prejardhur nga diversiteti fetar, gjë që potencialisht të krishterët, ruanin shumë zakone të krijonte kushte për përçarjen dhe këtyre të fundit. Të dy palët ftonin njëri- shpërbërjen e kombit shqiptar. Mirëpo tjetrin në kremtime festash, në raste një gjë e tillë nuk ndodhi, për arsye vdekjesh, në dasma, etj. Shumë nga të se realiteti i ri fetar ishte një mozaik i krishterët, sipas të njëjtave burime, duke vendosur mbi një shtrat të fuqishëm, të marrë e dhënë me myslimanët, besonin përforcuar në rrjedhën e historisë nga se edhe ata çliroheshin nga mëkatet, në veprimi i faktorëve të konvergjencës, se kishin të tilla. Një gjë të tillë e vinte re siç ishin tiparet etnopsikologjike, gjuha edhe një vëzhg­uese e huaj në Stamboll, dhe kultura e përbashkët, etj. Nga e cila më 1717 në lidhje me shqiptarët ana tjetër, ashtu sikundër Krishterimi shkru­ante: “Këta njerëz, që jetojnë (Ortodoks apo Katolik) edhe Islami midis të krishterëve dhe muhamedanë­ tek shqiptarët, përgjithësisht, mbeti ve dhe që nuk ua kanë marrë dorën një fe popullore (veçanërisht në pjesën mosmarrëveshjeve (fetare-F.D.), rurale të popullsisë), larg intoleranc­ës deklarojnë se nuk janë aspak në gjendje dhe fanatizmit. Për më tepër, përhapja të gjykojnë, se cili besim është më i miri. në viset shqiptare e sekteve (tarikateve) Por, për hir të së vërtetës, ata i ndjekin të ndryshme islamike krahas Islamit me maturi të dy besimet. Shkojnë në sunit, e zbuti së tepërmi klimën e xhami të premteve dhe në kishë të marrëdhënieve ndërfetare në trevat dielave, duke nxjerrë si pretekst se në shqipta­re. Një rol të veçantë në këtë ditën e gjykimit do të kenë mbrojtjen drejtim luajti urdhri bektashian, du­ke e profetit të vërtetë; mirëpo, se kush predikuar tolerancën dhe mirëkuptimin është ky profet, nuk janë në gje­ndje ta mbarëshqiptar, kon­tribuoi në frenimin përcaktojnë në këtë botë”. e prirjeve ndarëse në gjirin e popullsisë Veçanërisht gjatë shekujve kur dhe në fuqizimin e lidhëzave të unitetit procesi i islamizimit të popullsisë mbi baza etnike e kombëtare. shqiptare ishte në zhvillim e sipër, vija Të dhënat e përftuara nga dalluese midis pjesës së kri­shterë dhe

34 Studime asaj të islamizuar të popullsisë, paraqitej jo vetëm pjesën e krishterë, por edhe atë jo fort e theksuar. Kështu, p.sh. në myslimane të popullit shqiptar. mjaft raste, ndryshimet në përkatësinë Realiteti i ri konfesional, i cili gjente fetare u neglizhuan në sfera të tilla të shprehje në ekzistencën tash­më të katër rëndësishme të jetës shoqërore, siç komuniteteve fetare (mysliman-sunit ishin ma­rrëdhëniet martesore. Burimet e bektashian, ortodoks­ dhe katolik), historike të shek. XVII-XVIII jo rrallë fatmirësisht në rastin shqiptar, nuk u ofrojnë të dhëna, sipas të cilave, vajza shoqërua me krijimin e një realiteti të ri të krishtera martoheshin me djem etnik. Si popullsia e krishterë, ashtu dhe të islamizuar dhe se këta të fundit ajo e islamizuar, pavarësisht nga dallimet u kërkonin priftërinjve katolikë, që fetare, vijuan të ruanin përka­tësinë etnike grave të tyre të krishtera t’u jepeshin shqiptare, e cila shprehej në gjuhën, sakramentet e shenjta (pa­gëzimi, zakonet, traditat dhe përgjithësisht në kungimi, rrëfimi etj.). Për më tej, ishin të konstitucionin shpirtëror të përbashkët. shumta rastet kur edhe familje tërësisht Fuqia e li­dhjeve tradicionale midis të islamizuara u kërkonin priftërinjve shqiptarëve të përforcuara në rrjedhën pagëzi­min e fëmijëve të vet. Në zonën e historisë ishte e tillë që neutralizonte rurale sidomos, toleranca në zbatimin e një përçarje të mundshme të shkaktuar normave dhe të porosive të fesë islame nga diversiteti fetar. Në këtë mënyrë, ishte akoma më e shprehur. Në mesin vetëdija kombëtare e shqiptarëve mbeti e popullsisë fshatare, ishin pothuajse parësore në identifikimin e tyre përpara të panjohura dukuri të tilla si mbulimi të huajve. Ndryshe nga provincat e tjera i fytyrës së grave, etj. Në këtë segment të Perandorisë Osmane, ku njerëzit që të popullsisë shqiptare, për shkak të pyeteshin se ç’ishin, të përgjigjeshin prirjeve konservuese më të fuqishme, se ishin “turq”, apo “kristianë”, në bashkë­jetesa e traditave parakristiane Shqipëri për të njëjtën pyetje përgjigja (pagane), kristiane dhe islamike, ishte ishte “jam shqiptar”. më karakteristike se sa në mjedisin Bashkëjetesa paqësore dhe qytetar. toleranca në marrëdhëniet ndërfetare si Nga ana tjetër, pjesëmarrja e një vlerë e spikatur dhe e qëndrueshme përbashkët e popullsisë shqiptare, si e popullit shqiptar ka gjetur shprehje të krishtere ashtu dhe myslimane, në të qartë edhe në veprën e njohur “E lëvizjen çlirimtare kundërosmane,­ flet vërteta mbi Shqipërinë dhe shqiptarët” qartë për cektësinë e ndarjes fetare të rilindasit shqiptar Pashko Vasë përballë vetëdijes së bazuar në njësinë Shkodrani, ku, ndër të tjerash thuhet: etnike e kombëtare. Midis të tjerash, këtë “Myslimanët e Shqipërisë janë shqiptarë, fakt e përforcon edhe Pjetër Budi, një si dhe të krishterët; flasin po atë gjuhë, nga prelatët katolikë dhe intelektualët kanë po ato zakone, vazhdojnë po ato e shquar shqiptarë të shek. XVII, i cili doke dhe po ato tradita. Në mes atyre në një projekt të vetin të vitit 1621, për dhe të krishterëve kurrë s’ka pa­sur organizimin e kryengritjes çlirimtare në smira të rrënjosura as dhe armiqësira Shqipëri, llogariste si pjesëmarrës­ në të, shekullore. Ndryshimi i fesë kurrë

35 Studime

s’ka qenë një shkak për t’i shtyrë në për çlirim nga sundimi osman dhe një përçarje sistematike; myslimanët krijimin e shtetit kombëtar të pavarur, dhe të krishterët, me pak përjashtime, përbën një shembull mjaft do­methënës gjithmonë kanë jetuar­ në një shkallë të bashkëpunimit të sinqertë dhe pa barazie, që gëzojnë po ato të drejta dhe asnjë paragjykim të intelektualëve dhe përmbushin ato detyra”. aktivistëve patriotë, pavarësisht nga Mjaft domethënëse janë në këtë përkatësia e ndryshme fetare, të cilët drejtim edhe përshtypjet e përftuara­ nga dhanë një kontribut vendimtar për publicistja dhe etnologia e njohur E. afirmimin politik e kulturor të kombit Durham, e cila e ka vizi­tuar Shqipërinë në shqiptar. vitet e para të shek. XX. Gjatë udhëtimit Solidariteti dhe toleranca fetare në jug­li­ndje të vendit ajo kishte takuar midis shqiptarëve u shfaqën me një kajmekamin e Leskovikut, një shqiptar shkëlqim të veçantë edhe në periudhat i ri që fliste mirë frëngjisht. Në bisedë e e mëvonshme. Atë Luigj Bumçin, sipër ai i kish thënë zonjës angleze se të Atë Gjergj Fishtën, Mehdi Frashërin, gjitha fetë, për të, të nxirrnin në të njëjtin Mihal Turtullin, Hoxhë Kadrinë, shteg: që të shkojmë në një vend duhet Luigj Gurakuqin, Fan Nolin dhe Faik të ndjekim rrugën; shkojmë nëpër­mjet Konicën, i shohim të gjithë së bashku rru­gës së Kishës apo të Xhamisë, s’ka në Shqipëri, apo jashtë saj në mbrojtje asnjë ndryshim. Zoti është gjith­monë të çështjes shqiptare. po ai, por ajo që duhet të mbajmë Prifti katolik Luigj Bumçi, i cili në mend në radhë të parë është se ne jemi dhjetor të 1919 shkoi në Vatikan­ në shqiptarë.” mbrojtje të çështjes shqiptare, i tha Papës Gjatë rrugës Leskovik-Përmet, se shumica e shqiptarëve­ që ndodheshin Durhami ndeshi një kishëz guri të dalë në Paris si anëtarë të delegacionit jashtë funksionit, sepse tashmë fshati shqiptar ishin myslimanë, dhe se e përreth ishte kthyer në mysliman. kishin zgjedhur atë kryetar të tyre dhe Megjithatë, asaj i kishin thënë se kjo e kishin dërguar atje (pra në Vatikan – kishë ishte e mbrojtur nga një mrekulli F.D.) për t’i kërkuar Shenjtërisë së Tij dhe se asnjë njeri nuk guxonte të priste të ndihmonte në zgjidhjen e çështjes dru pranë saj. shqiptare. Gjatë Rilindjes Kombëtare Ishte pikërisht ky realitet fetar Shqiptare, aktivistët e Lëvizjes Kom­ në Shqipëri, që tërhoqi dukshëm bëtare Shqiptare forcimin dhe zhvillimin vëmendjen edhe të diplomatëve të e vetëdijes kombëtare të shqiptarëve, huaj në aktivitetet ndërkombëtare të e vendosën në qendër të veprimtarisë organizuara për Shqipërinë në fillim së tyre patriotike. Në këtë mënyrë, të viteve 20-të. Duke marrë fjalën shqiptarët ftohe­shin për bashkim, në Gjenevë më 17 dhjetor 1920 në jo duke i mohuar, por përkundrazi, Lidhjen e Kombeve kur diskutohej duke i respektuar fetë e ndryshme që çështja e pranimit të Shqipërisë në të, ekzistonin në Shqipëri. delegati indian u shpreh: “Kur në botë Lëvizja Kombëtare Shqiptare zhvillohen ende luftëra ndërfetare,

36 Studime në Shqipëri, myslimanët, katolikët, mbret i shqiptarëve me 1 shtator 1928, ortodoksët, jetojnë në harmoni dhe bëri betimin e tij, duke vendosur duart është fakt i shkëlqyer për një vend mbi Bibël dhe Kur’an, duke premtuar se me shumicë dërmuese të popullsisë do të mbronte unitetin kombëtar. myslimane të përfaqësohej këtu nga një Me shembjen e komunizmit në kristian (është fjala për Fan Nolin – që Shqipëri, me rihapjen e institucio­ kryesonte delegacionin shqiptar) dhe neve fetare, myslimanët, katolikët dhe pikërisht një prift.” ortodoksët, morën pjesë së bashku­ Fan Noli i kapërceu kufijtë e në ceremonitë e rihapjes së këtyre përkatësisë fetare dhe mendoi dhe institucioneve, ashtu siç festojnë sot së veproi gjatë gjithë jetës së tij në dobi të bashku festat fetare të njëri-tjetrit. mbarë popullit shqiptar. Në këtë prizëm Sot, ne shqiptarët jemi më ai vlerësonte si të domosdoshëm afrimin të vetëdijshëm që të luftojmë më dhe bashkimin kishtar të krishterëve shumë për fuqizimin e faktorëve, që shqiptarë, si dhe për zhvillimin e ndihmojnë dhe ushqejnë harmoninë dialogut ndërfetar­ krishtero-mysliman. dhe bashkëjetesën paqësore fetare e kultivuar historikisht, duke luftuar dhe Edhe mbreti i shqiptarëve Zogu shmangur ndikimet negative, që mund I, i cili bëri shumë për moder­nizimin tu imponohen shqiptarëve kryesisht nga e institucioneve fetare në Shqipëri, për jashtë Shqipërisë. ndarjen e shtetit nga feja, ditën që u bë

Xhamia e Fushë Çelës dhe Kisha e Fretënve në Shkodër përballë njëra-tjetrës. Këto dy objekte kulti me 28 nëntor 1913 (me rastin e 1 vjetorit të pavarësisë), u lidhën me kandilë dhe flamuj nga At Gjergj Fishta. Foto Marubi

37 Studime

Shpërngulja e shqiptarëve për në Turqi 1937-1941 dhe roli i Bashkësisë Fetare Islame në pengimin e saj

Qerim Lita – Shkup

Abstrakt Bashkësia Fetare Islame në Mbretërinë e SKS (jugosllave), përkatësisht Ulema Mexhlisi i Shkupit, i cili përfshinte tërë viset shqiptare nën Jugosllavi, pati një rol të rëndësishëm në organizimin e popullsisë myslimane. Nisur nga ky fakt, pushteti i atëhershëm jugosllav, te kjo organizatë, shihte një “alete” (vegël) të fuqishme për realizimin e planeve të veta të errëta, siç ishin: asimilimi i popullsisë myslimane veçanërisht të asaj shqiptare e turke; dëbimi i dhunshëm i kësaj popullsie për në Turqi dhe kolonizimi i këtyre viseve me kolona sllave.

ër këtë qëllim, zyrtarët e Madhe Kral Aleksandri i I-rë”, përveç e Beogradit, menjëherë drejtorit (Mehmedbashiç, një mysliman Ppas mbarimit të Luftës së nga Bosnja e Hercegovina, i deklaruar Parë Botërore, ndërhynë brutalisht si serb), nuk pati asnjë të punësuar që në organizimin e brendshëm të BFI- i takonte besimit Islam, përkundrazi të së, duke emëruar emisarë të tyre gjithë ishin të krishterë, serb ose rus, nëpër të gjitha organet drejtuese të përfshi këtu edhe mësimdhënësit e saja. Këta emisarë, të cilët vinin nga lëndëve fetare si dhe edukatorët. Bosnja e Hercegovina, siç ishin: Hasan Në një situatë të këtillë, u krijua Rebac, Ahmed Mehmedbashiç, Fejzi një pakënaqësi e madhe në mesin e Haxiamziq, Sheçerkadiç e shumë të popullsisë myslimane, veçanërisht të tjerë, në përpikëri do ti zbatojnë detyrat asaj shqiptare, e cila në fillim të viteve e marra nga padronët e tyre të Beogradit. tridhjetë do të shprehet në mënyrë Përveç kësaj, me qëllim të publike. Për rrjedhojë në vitin 1930, realizimit të planeve të parapara, qeveria u soll Kushtetuta e parë e Bashkësisë mbretërore e atëhershme e SKS, në Fetare Islame e Mbretërisë Jugosllave. vitin 1925, në Shkup, hapi një shkollë Sipas dispozitave të saj, tani Shkupi u të mesme, gjoja për krijimin e “kuadrit bë qendër e barabartë me Sarajevën, fetar” për popullsinë myslimane, për sepse këtu tani u krijuan institucionet viset siç thuhej “jugore jugosllave”. Në më të larta të BFI-së, siç ishin: “Ulema këtë shkollë që e mori emrin “Medreseja Mexhlisi” dhe “Kuvendi Mearif i

38 Studime

Vakëfit”. Mirëpo e gjithë kjo, nuk solli mënyrën e organizimit të myslimanëve, ndonjë përmirësim të dukshëm në po ashtu edhe në krijimin e politikës punën e saj, sepse udhëheqjen e saj brenda organeve të saja drejtuese. Falë e drejtonte klika serbomadhe. Nuk kësaj, së shpejti kjo organizatë u bë vonoi shumë, me qëllim të përmirësimit shumë e popullarizuar tek popullsia të pozitës tejet të palakmueshme të shqiptare, e cila tani atë e konsideronte popullsisë shqiptare, në Shkup me si “institucionin e vetëm ku mund ti nismën e disa veprimtarëve me ndikim, mbronin interesat e tyre nacionale e siç ishin: Ferhat bej Draga, Hasan fetare.” Shukriu, Shaban Efendiu, Idriz Cërcëri, Ndër aktivitetet e shumta që Remzi Abdullau, Mulla Idriz Gjilani, zhvilloi kjo organizatë fetare, gjatë Kadri Saliu, Sali Beu, Bedri Hamidi periudhës kohore 1937-1941, duhet etj., u krijua një qendër opozitare veçuar fushata e bujshme kundra shqiptare. Fushëveprimi i kësaj qendre shpërnguljes së shqiptarëve për në u përqendrua brenda Bashkësisë fetare Turqi. Qarqet e atëhershme, policore Islame, ku ata ishin thellë të bindur se e ushtarake jugosllave, me të madhe me marrjen e kësaj bashkësie, do të e akuzonin udhëheqjen e Ulema mund ti kundërviheshin më me sukses Mexhlisit të Shkupit, për aktivitetin e saj projekteve antishqiptare të autoriteteve politik e organizativ brenda popullsisë të Beogradit. shqiptare, që sipas tyre binte ndesh me Pas një beteje të gjatë dhe të “politikën shtetërore” dhe se në mënyrë mundimshme, në fillim të vitit 1936, të dukshme po i acaronte marrëdhëniet në bashkëpunim me Mehmet Spahon, i fetare e nacionale në ato vise. Sipas cili i printe Organizatës së Myslimanëve tyre, bartës i këtyre aktiviteteve ishte të Bosnjës e Hercegovinës, ata bënë Ferhat bej Draga, i cili siç vihej në dukje ndryshime radikale në dispozitat “me ndihmën e Mehmed Spahos ka e Kushtetutës së BFI-së. Me këto arrit ta shqiptarizoj Bashkësinë Fetare ndryshime, BFI u bë një organizatë Islame në Shkup”, dhe se “tash më ai thuajse autonome, sepse të gjitha është shpall lider i pakontestueshëm i organet e saja drejtuese zgjidheshin shqiptarëve në Jugosllavi”. nëpërmjet zgjedhjeve të fshehta e të lira nga popullsia myslimane, përkatësisht Një pasqyrë e shkurtër e xhemati. Kjo u pa në zgjedhjet e vitit Bashkësisë Fetare Islame 1937, të cilat njëherë ishin të parat në Shkup 1918-1937 dhe të vetmet që u zhvilluan në këtë Bashkësia Fetare Islame në bashkësi gjatë sundimit të Mbretërisë së Shkup (në vazhdim BFI), në periudha atëhershme jugosllave, në të cilat fitoi të ndryshme kohore pati organe bindshëm krahu kombëtar shqiptar me të ndryshme drejtuese, disa prej të në krye Ferhat bej Dragën. cilave funksiononin që nga periudha e Udhëheqja e re e BFI-së në Shkup, Perandorisë Osmane. Me themelimin e cila erdhi menjëherë pas këtyre e Mbretërisë SKS (1918), me qëllim të zgjedhjeve, bëri ndryshime radikale si në futjes nën kontrollin e saj, autoritetet

39 Studime

e Beogradit, themeluan Myftininë territore funksiononin edhe shumë Supreme1, e cila drejtpërsëdrejti drejtori të Vakëfeve, si në: Shkup, merrej me organizimin fetar të mbarë Tetovë, Gostivar, Dibër, Kumanovë, popullsisë myslimane në vend. Burimet Gjilan, Prishtinë, Ferizaj, Prizren, arkivore bëjnë të ditur se nga viti 1921, Gjakovë, Mitrovicë, Pejë etj.7 Themelimi krahas Myftinisë Supreme u themeluan i këtyre drejtorive, erdhi për faktin që edhe disa Myftini të qarqeve si dhe ato të kontrollohej pasuria e patundshme e të rretheve. Kështu në trevat e sotme “BFI-së”, e trashëguar që nga periudha e të Maqedonisë, Kosovës, Serbisë dhe Perandorisë Osmane. Kjo pasuri ishte e Malit të Zi u themeluan katër myftini shumëllojshme duke filluar nga objektet qarkore: Myftinia e Qarkut të Shkupit2, fetare siç ishin xhamitë, teqetë, mejtepet, Myftinia e Qarkut të Prizrenit3, Myftinia mezxhidet etj., e deri te pronat e shumta e Qarkut të Novi Pazarit4 dhe Myftinia e të patundshme si toka bujqësore, pyje, Qarkut të Plavës.5 kullota, pastaj dyqane dhe hane të Këtyre myftinive ju ishte caktuar shumta nëpër vendbanimet urbane etj. territori, ku ata përgjigjeshin për E gjithë kjo pasuri kontrollohej nga organizimin e jetës fetare të myslimanëve. një numër i vogël personash, të cilët Kështu, territori i Myftinisë së Qarkut pushteti i atëhershëm hegjemonist serb, të Shkupit, përfshinte tërë Maqedoninë si vegla të tyre më të besueshme, i solli e sotme, Luginën e Preshevës si dhe nga Bosnja e Hercegovina, siç ishin rrethin e Kaçanikut, ndërsa ajo e Haxhiamziqi, Mehmetbashiqi, Rebac, Prizrenit, me përjashtim të rrethit Haxhibegiçi, Torfiç etj.8 të Kaçanikut, përfshinte territorin e Kjo strukturë, siç do të shohim në sotëm të Kosovës. Në kuadër të këtyre vazhdim të këtij punimi, në përpikëri myftinive u themeluan edhe myftinitë do ta zbatojë politikën hegjemoniste e rretheve siç ishin: Myftinia e rrethit serbomadhe, e cila parashihte të Shkupit, Kumanovës, Preshevës, “serbizimin e këtyre viseve të pastra Velesit, Gostivarit, Resnjës, Gjilanit, shqiptare”, që sipas hartuesve të këtij Prishtinës, Gjakovës, Pejës etj.6 plani, do të arrihej nëpërmjet asimilimit, Duhet të vëmë në dukje se krahas përkatësisht dëbimit me dhunë të myftinive të sipërpërmendura, në këta popullsisë shqiptare nga këto vise për në Turqi dhe Shqipëri, dhe në vend të 1. Државен архив на Република tyre do të vendoseshin elemente sllave, Македонија, Фонд. Врховно Муфтијство- nga viset e ndryshme të Serbisë, Malit Белград.1919-1929 год. (më tej ДАРМ.1.611.1.1/1-5). 7. ДАРМ.1.627-663; “..Вакувски Управи: Бар, 2. ДАРМ.1.619, Окружно Муфтијсtво Скопје Беране, Велес, Вучтрн, Гилане, Гусиње, Дебар, -1921-1941 год. Ѓаковица, Кавадарци, Косовска Митровица, 3. Po aty, 1.626, Окружно Муфтијство Призрен Кочани, Крива Паланка, Куманово, Лесковац, -1921-1941 год. Ниш, Нови Пазар, Ораховец, Охрид, 4. Po aty, 1.622, Окружно Муфтијство Нови Пеќ, Плав, Плевље, Подгорица, Прешево, Пазар – 1921-1941 год. Призрен, Прилеп, Приштина, Радовиш, 5. Po aty, 1.623, Окружно Муфтијство Плевље Ресен, Сјеница, Скопје, Стари Бар, Струга, -1921-1941 год. Струмица, Урошевац, Улцин, Штип...” 6. Po aty. 8. ДАРМ.1.615.1.4/28-29. 40 Studime të Zi dhe Bosnjës e Hercegovinës. që të eliminohet propaganda e huaj në Çerdhja kryesore e serbomëdhenjve, mesin e elementeve shqiptare e turke, ishte Medreseja e Madhe, e cila u që të përshpejtohet procesi i asimilimit themelua në shtator të vitit 1925, i këtyre elementeve, si zgjidhje më e me propozim të Ministrisë për Fe të përshtatshme e çështjes u pa hapja e qeverisë së atëhershme mbretërore shkollës Medreseja e Madhe...”11 të SKS-së, dhe me dekretin e Mbretit Në rrethana, kur shqiptarëve ju Aleksandri i I-rë, të datës 24 prill 19249, mohohej çdo e drejtë qoftë ajo qytetare e cila e mori emrin: “Medreseja e Madhe apo nacionale, arsimore, kulturore etj., Kral Aleksandri i I-rë”10. Që qëllimi një pjesë e parisë fetare dhe kombëtare primar i kësaj shkolle ishte asimilimi i shqiptare, ndërmorën një sërë popullsisë shqiptare, mund ta shohim aktivitetesh politike dhe organizative, në raportin vjetor për punën e kësaj të cilat kishin për qëllim vetëdijesimin shkolle, dërguar me 14 korrik 1930 e popullsisë shqiptare. Dokumentet deri te Ministria e arsimit të Mbretërisë e kohës flasin se drejtuesit e Lëvizjes së Jugosllavisë, nga ana e Dragosllav Kombëtare Shqiptare, si qendër të tyren, Jovanoviqit, këshilltarit të ministrit dhe nga ku do t’ju kundërvihen planeve dhe profesor universitar, i cili qartë shprehet projekteve antishqiptare të pushtuesve se: “..përveç drejtorit (Mehmedbashiq, hegjemonistë serbë, zgjodhën Shkupin. një boshnjak i serbizuar – Q.L.) nuk ka Ishin të shumta arsyet se përse atdhetarët asnjë arsimtar ose edukator të besimit shqiptarë fushëveprimin e tyre politik e islam, por të gjithë janë ortodoksë të organizativ e përqendruan në këtë qytet, vërtetë, serb ose rus..” Në vazhdim ai në disa prej të cilave po i paraqesim në raport, ndalet në shkaqet e themelimit vazhdim: të saj ku shprehimisht thotë: “... që t’ju - Shkupi në atë kohë njihej si qytet dilet në ndihmë, elementeve myslimane me numrin më të madh të shqiptarëve, të shkojnë në rrugën e vërtetë të më shumë se në cilindo qytet tjetër arsimimit dhe progresit, të bëhet shqiptar; rinovimi i kuadrit teologjik, të edukuar - Qeveria e Mbretërisë Jugosllave, nëpër shkollat në frymën e kulturës Shkupin e kishte shpallur qendër, siç i sonë, për nevojat tona shtetërore dhe quante ajo këto vise, të: “trevave jugore të aspiratave e idealeve tona nacionale, serbe”, përkatësisht: “Banovinës së Vardarit”, andaj këtu ishin vendosur një 9. Архив Југославија (më tej AJ), Фонд 66 / numër i madh i institucioneve civile e Министарство просвете Кралевине Срба, ushtarake jugosllave siç ishin: udhëheqja Хрвата и Словенца, фасцикл 1101, арх. јед. 1429 (Велика.Медреса Краља Александра I), e Banovinës në krye me Banin, Qendra бр. 373, 11. IV.1926 г., Скопље. për realizimin e Reformës Agrare, 10. Po aty, бр.3846, 11 августа 1925 год. ministritë rajonale të arsimit, fesë, у Београду, shkresë e Ministrit të Fesë së drejtësisë, policisë, bujqësisë si dhe Mbretërisë së SKS, dërguar Ministrit të Arsimit në Beograd, nëpërmjet së cilës ky i fundit 11. А.J. Фонд 66, /Министарство за просвете njoftohet se më 1 shtator të vitit 1925, në Shkup Кралевине СХС (Југославије)/, Арх. јед. do të fillojë punë Medreseja e Madhe Kral 1429 (Велика Медреса „Крал Александар I„ Aleksandi i I-rë. ви - Скопље) 1925/26; 1930/34. 41 Studime

Komanda e Tretë e Armatës së saj; e Legatës shqiptare në Beograd, - gjithashtu, nuk duhen harruar u themelua organizata studentore as institucionet e BFI-së, përfshi edhe “BESA”, veprimtaria e së cilës së shpejti Medresenë e Madhe, nëpërmjet së cilave u përhap në mbarë trojet e okupuara pushteti tentonte të zbatonte politikën e shqiptare. Nismëtarët e themelimit të vet antishqiptare; kësaj organizate ishin: Tahir Ismaili14, Në anën tjetër, këtu në Shkup nga Jahja Osmani nga Matejçi i Kumanovës, fillimi i viteve ‘30 ishin vendosur disa Shaip Mustafa nga Presheva, Abdulla Përfaqësi Konsullore Diplomatike, si Saqipi nga Presheva, Sokol Dobroshi ajo e Mbretërisë Shqiptare, Republikës nga Gjakova, Xhevdet Pallaska nga së Turqisë etj.12 Gjakova, Shaip Kamberi nga Tetova, Nga këto si dhe shumë arsye të Esat Berisha nga Gjilani, Qazim Bllaca tjera, atdhetarët shqiptarë vendosën që nga Bllaca e Malishevës, Ibraim Lutviu aktivitetin e tyre ta përqendrojnë mu nga Prizreni etj.15 në këtë qytet të lashtë shqiptar. Duhet Kjo bërthamë e shëndoshë, të vëmë në dukje se numri më i madh kombëtare e fetare, së shpejti vendosi i drejtuesve të Lëvizjes Kombëtare lidhje të ngushta edhe me konsullin Shqiptare, në atë kohë ishin teologë, shqiptar në Shkup, Rexhep Stablën, i të cilëve do t’ju bashkëngjiten edhe cili pa rezervë do tu dilte në ndihmë, si atdhetarë dhe intelektualë të tjerë në pikëpamjet materiale, po ashtu edhe shqiptarë. në ato politiko-organizative. Burimet Në fillim të vitit 1936, ndodhën arkivore të kohës, bëjnë të ditur se, trazira të shumta brenda organeve të diplomati shqiptar, gjatë viteve 1935- BFI-së, të cilat ishin rezultat i kërkesave 1939, mbante lidhje të fshehta me permanente të krahut opozitar shqiptar, disa veprimtarë të kauzës shqiptare siç që me këtë bashkësi të udhëheqin ishin: Ferhat Draga, Hasan Shukriu, vendorët, përkatësisht shqiptarët, e jo klika serbomadhe e instaluar nga Bosnja me të ka marrë pjesë në zgjedhjet e Bashkësisë e Hercegovina në Shkup. Ndërkohë, Fetare Islame. Hasan Shukriu rregullisht vinte te prijësve fetarë shqiptarë, do t’ju babai im i ndjerë, ku bashkërisht kanë zhvilluar politikë. Babai im ka pas edhe shumë miq të bashkëngjiten edhe disa krerë shqiptarë tjerë në Shkup, vetëm se ata tashmë kanë vdekur, më me ndikim siç ishin; Ferhat bej Draga, si p.sh. Sali Rustem Beu e shumë të tjerë...”; Hasan Shukriu, Kadri Saliu, Zenel ДАРМ.Ф.ВИИ.М.346.Пов.бр.12851/39, Strazimiri, Emin bej Kumbara, Asim Београд; ДАРМ.Ф. ОЗНА, к.2.2/II/II, Luzha etj.13 Njëkohësisht me ndihmën бр.13.б, Lista me të dhëna për ish deputetët e Jugosllavisë: Në këtë listë jepen edhe aktiviteti politik i Emin Beut ku veç tjerash thuhet: “Pas 12. Hamit Kokolari, Kosova – Djepi i vdekjes së mbretit Aleksandër, ai e humbi Shqiptarizmit, botuar në vitin 1962 nga Lidhja mandatin e deputetit, e njëkohësisht humbi edhe Kosovare në Mërgim, fq. 120. pronën. Për të gjitha këtyre ai nuk u kushtoi 13. ДАРM: Ф. УДБ-РСВР, Д. Ферaт Драга: asnjëfarë rëndësie dhe theksonte se si do të vijë Deklaratë e Fahirete Ferhat Draga, vajza e Ferhat koha kur ai do ta kthejë pronën...” Dragës, dhënë para organeve të UDB: “Miku 14. Qerim Lita, Shaban Efendiu – atdhetar i më i ngushtë i babait tim në Shkup ishte Hasan devotshëm, Kumanovë, 2010, fq. 39. Shukriu. Atje babai im ishte ditë e natë. Atje 15. Po aty. 42 Studime

Fetah Mehmeti, Nevzat Maksuti, Gani kundër projekteve antishqiptare të Selimi, Shaban Efendiu, Remzi efendi klikës hegjemoniste serbomadhe. Se Abdullahu etj. Takimet, siç vënë në dukje cili ishte roli i udhëheqjes së re të burimet e sipërpërmendura: “zakonisht “Bashkësisë Islame” në Shkup, më së mbaheshin në Bojali Han”, që më vonë miri e përshkruan Vasa Çubrilloviq, në ky lokal do të shndërrohet në qendër të referatin e tij me titull: “Problemet e rezistencës shqiptare, kundra politikës pakicave në Jugosllavinë e Re”, lexuar hegjemoniste serbe.16 më 3 nëntor 1944 në Beograd, ku ndër Duhet të vëmë në dukje, se pas të tjera pohon: “Kur pas marrëveshjes zgjedhjeve të vitit 1935, në qeverinë zgjedhore me Stojadinoviçin, nëpërmjet e Stojadinoviçit, merrte pjesë edhe Mehmet Spahos, Ferhat bej Draga arriti “Organizata e Myslimanëve të ta zgjerojë autonominë e Bashkësisë Jugosllavisë”, që udhëhiqej nga Mehmet Fetare Islame edhe në Serbinë e vjetër19 Spaho. Ndër kërkesat e Spahos dhe të dhe në Maqedoni, me seli në Shkup, partisë së tij, për ta mbështetur qeverinë separatistët shqiptarë përfituan një armë e Stojadinoviçit, do të jetë: “..kthimi i të fuqishme në duart e veta. Ata për dy selisë së Reis Ulemasë nga Beogradi në tre vjet, aq shumë e shfrytëzuan, saqë e Sarajevë” dhe “revizioni i Kushtetutës morën në duart e veta tërë organizatën së BFI, si dhe pensionimi i Reisit të fetare dhe arsimore të Myslimanëve në atëhershëm Maglajiç.”17 Jug. Nëpërmjet saj ata u organizuan Pas këtyre kërkesave qëndronte politikisht, dhe kaluan në sulm..”20 edhe opozita e BFI-së në Shkup, e cila autorizoi Ferhat bej Dragën, që të mbajë Marrëveshja turko-jugosllave për kontakte me Spahon. Për rrjedhojë, shpërnguljen e shqiptarëve me 25 mars të vitit 1936, organet Krahinat shqiptare të aneksuara nga kompetente të Bashkësisë Fetare Islame Jugosllavia deri në vitin 1912 përbënin të Jugosllavisë, sollën Kushtetutën shumicën absolute të popullsisë së e re, e cila me 24 tetor të vitit 1936 u përgjithshme, ndërsa elementi sllav nënshkrua nga ana e Mbretit, ndërsa (serb, malazez, maqedonas), ishte një me 5 nëntor u publikua edhe në gazetën pakicë e parëndësishme, e që ishte zyrtare.18 infiltruar gjatë kohës së Perandorisë Më 30 maj 1937 u mbajtën Osmane. Menjëherë pas pushtimit zgjedhjet e para të lira e demokratike të këtyre tokave, nga ushtria serbe, të BFI-së, në të cilat fitoi krahu filloi shpërngulja e dhunshme e opozitar, përkatësisht lista e Ferhat bej shqiptarëve për në Turqi në njërën anë, Dragës, të cilat përfundimisht e bënë si dhe kolonizimi i vendbanimeve të këtë bashkësi armën më të fuqishme 19. Bëhet fjalë për Kosovën. 16. Po aty, fq. 42. 20. Hamdija Sharkinoviç, Boshnjaci od 17. Ferat Shala, Reis Ulematë e Bosnjës e Naçertanija do memoranduma, Podgoricë, 1997, Hercegovinës dhe të Jugosllavisë nga 1882 – fq. 243-259. Autori i veprës, këtu në tërësi e 1991, fq. 9. paraqet referatin e Vasa Çubrilloviçit, me titull 18. Muhamed Salkiç, Ustavi Islamske Zajednice, “Manjinski Problem u Novoj Jugosllaviji”, lexuar el-Kalem, Sarajevë, 1442/2001, fq. 119. më 3 nëntor 1944 në Beograd. 43 Studime pastra shqiptare me serbë, malazezë, se në krahinat në fjalë, sidomos në veri maqedonas, boshnjakë etj. të distrikteve të Shkupit, Kumanovës Historiografia sllave, për ti dhe Tetovës, Gostivarit e Kërçovës, as mbuluar gjurmët e gjenocidit të para as pas vitit 1912, nuk figuron asnjë kryer mbi popullsinë shqiptare nga element bullgaro-maqedonas. Por dhe ana e tyre, gjithmonë ka tentuar ta në ato vise shqiptare si Shkupi, Tetova, fshehë realitetin etnik në këto krahina Gostivari, Kërçova, Struga, Ohri, shqiptare. Ndër “argumentet”, që më së Manastiri, ku elementi maqedonas ka shumti përdoren nga historianët serbo- mundur të infiltrohet para vitit 1912, maqedonas, janë regjistrimet e popullsisë numri i tij ka qenë kurdoherë pa rëndësi të kryera gjatë viteve 1921 dhe 1931, në krahasim me numrin e Shqiptarëve.”21 nga regjimi i atëhershëm i Jugosllavisë Pra, nga kjo, shihet qartë se këto Mbretërore. Këto të dhëna, nuk mund vise kanë qenë të banuara kryesisht me të pranohen si të mirëqena, sepse siç shqiptarë dhe se elementi sllav është dihet regjistrimet e atëhershme nuk janë vendosur pas vitit 1912. Mbështetur mbajtur sipas kriterit të kombësisë por në të dhënat e dokumentuara, si dhe sipas atij fetar. Kështu, nga 700 000 në literaturën shkencore të autorëve banorë të deklaruar si mysliman, gjatë vendas dhe ndërkombëtarë, shpërngulja regjistrimit të vitit 1921, në krahinat e shqiptarëve nga vatrat e tyre është shqiptare nën sundimin jugosllav, zhvilluar në tri faza: faza e parë filloi qeveria e atëhershme, si shqipfolës, nga viti 1912 dhe zgjati deri në fillimin e llogariste 441 000 banorë, 132 000 Luftës së Parë Botërore. Karakteristikë turko-folës, ndërsa të tjerët serbo-folës. e kësaj faze është se okupatori serb gjatë Ndarja e shqiptarëve në: shqiptarë, turq kësaj periudhe me qëllim të pastrimit dhe serbë, zbulon haptazi qëllimin e etnik zhvilloi një fushatë të egër, ndaj qeverisë së atëhershme jugosllave, e cila popullsisë vendase shqiptare si vrasje parashihte shpërnguljen e detyrueshme masive, përndjekje, etj. Faza e dytë filloi të shqiptarëve për në Turqi në njërën nga viti 1919 dhe zgjati deri në vitin anë, si dhe kolonizimin e këtyre 1931. Në dallim nga faza e parë, tani krahinave me elemente sllave. autoritetet serbe zhvillojnë një politikë Për të pasur një pasqyrë më të qartë tjetër antishqiptare, ku në emër të rreth përbërjes etnike, të krahinave “Reformës Agrare”, bëjnë konfiskimin shqiptare të aneksuara nga Jugosllavia, e pronës shqiptare dhe të njëjtat ua po i referohem librit: “Kosova - Djepi shpërndajnë kolonistëve serbë. Faza e i Shqiptarizmit”, të autorit Hamit tretë filloi pas vitit 1931 kur: “Mbretëria Kokolari, në të cilin përveç tjerash jugosllave shpall ligjin mbi kolonizimin thuhet: “..elementët serbe e malazeze e krahinave jugore.”22 Veç kësaj në vitin të infiltruar gjer më 1912 në krahinat shqiptare që më vonë do të aneksoheshin 21. Hamit Kokolari - “Kosova - Djepi i Shqiptarizmit”, Botuar në vitin 1962 nga Lidhja nga Jugosllavia, nuk përfaqësonin veçse Kosovare në Mërgim, fq. 86. 5% të popullsisë së përgjithshme, por 22. Mathieu Aref, Shqipëria (Historia dhe çka meriton të vihet në dukje është fakti Gjuha)-Odiseja e pabesueshme e një populli para helen, Plejad, Tiranë, 2007, fq. 192. 44 Studime 1937: “Klubi kulturor serb i Beogradit informative, në mbarë hapësirën vendos një projekt për shpërnguljen shqiptare nën Jugosllavi, ku veç tjerash, e detyruar të shqiptarëve të Kosovës apelonin te fshatarësia shqiptare, që dhe të Maqedonisë drejt Turqisë dhe mos ta shesin tokën e tyre sepse, sipas Shqipërisë.” Konform këtij projekti, tyre, pushtetarët: “mund t’u konfiskojnë qeveria jugosllave, më 29-30 shtator të gjithçka por shtëpitë nuk mund tua vitit 1938, nënshkruan një Marrëveshje marrin”, dhe se kjo politikë “është me qeverinë turke, që njihet si: afatshkurtër kur do të vijë dita që “Marrëveshja turko-jugosllave për Shqipëria do ti çlirojë të gjitha viset e kalimin e shqiptarëve në Turqi.”23 Në robëruara shqiptare edhe atë nga Shkupi fakt kjo politikë antishqiptare u iniciua e deri në Prishtinë.”26 Kështu, sipas nga Vasa Çubrilloviçi në vitin 1936 për burimeve policore serbe : “Shqiptarët ta vazhduar Ivo Andriçi në vitin 1939.24 janë tepër të dëgjueshëm ndaj kërkesave Në vitin 1935 pushtetarët e të parisë së tyre” dhe se “tani që prej Beogradit, respektivisht Dhoma e rreth tre vitesh të tëra nuk shesin as një Reformës Agrare në Shkup, filloi një pëllëmbë tokë.”27 aksion edhe më të ashpër, sa i përket konfiskimit të tokës pjellore nëpër Aktiviteti politik e diplomatik vendbanimet shqiptare. Aksioni i ri i atdhetarëve në pengimin e parashihte që “fshatarëve shqiptarë, shpërnguljes t’u lejohet vetëm 0,4 hektar tokë për Në këto rrethana tragjike për një anëtar të familjes.” Qëllimi i kësaj fatin e shqiptarëve në sipërfaqe dolën politike, siç theksohet në raportet e dy grupime politike shqiptare, të cilat ndryshme të organeve policore dhe në mënyrë të hapur ju kundërvunë ushtarake serbe, ishte “dëshpërimi zbatimit të planit famëkeq “Naçertanie” i banorëve shqiptarë”, sidomos i të Ilija Garashaninit, të vitit 1844, i fshatrave “që shtrihen buzë Malit Sharr, cili parashihte spastrimin e trojeve e deri në linjën Kumanovë – Prishtinë”, shqiptare.28 Grupimi politik i udhëhequr ku sipas tyre “fshatrat shqiptare janë nga Ferhat Draga, në të cilin merrnin tepër kompakte”.25 Pushtetarët e pjesë paria e atëhershme kombëtare e Beogradit shpresonin, se nëpërmjet fetare shqiptare siç ishin: Mulla Idriz këtij presioni do të mund ti detyrojnë Gjilani, Shaban Efendiu, Rexhep ef. shqiptarët, ti shesin pronat dhe shtëpitë Abdullau, Bedri ef. Hamidi, Kadri Saliu, e tyre, për t’u shpërngulur në Turqi apo Azem Hoxha, Idriz Cërcëri, Akshi Shqipëri. Parashikimet serbe nuk do të Sulejmani, Mulla Lutfi Ahmeti, Zenel realizohen, sepse udhëheqja kombëtare Ibrahim Strazimiri e shumë të tjerë. e fetare shqiptare në bashkëpunim Ndryshe ky grup njihej si opozita e BFI- me konsullatën shqiptare në Shkup, së, apo grupi i “Bojali Hanit” në Shkup. morën një sërë aktivitetesh, kryesisht 26. Po aty. 23. Po aty. 27. Po aty. 24. Po aty, fq. 208. 28. Mr. Aliriza Selmani - Hafiz Avni Aliu - 25. ДАРМ. Ф. МНРЈ, Д. Прилике у Јѕжној Myderriz Haki Efendiu (1914-1948), Prishtinë Србији, 1938 године. 2005 fq. 73. 45 Studime

Grupimin e dytë e udhëhiqte Ataulla ef. “Nuk ka hixhret (shpërngulje – Q.L.) Kurtishi, një ulema i njohur në hapësirat pas çlirimit, por xhihad, përpjekje dhe shqiptare e më gjerë. nijet.” Ndërsa për parimin e dytë “ta Grupi që udhëhiqej prej Ataullah ruajmë atdhenë” vinin në dukje se Hoxhës, fushatën e tyre kundra “vendet e lashta ku pushojnë eshtrat e shpërnguljes e zhvillonin gjithnjë në të parëve tanë, është vend me peshë, botëkuptime fetare, respektivisht, Turqia nuk është parajsë, mos i braktisni ata apelonin te xhemati i tyre, që të këto treva, të parët tanë i mbrojtën me mos i lëshojnë vatrat e tyre, sepse siç gjak.”32 theksonin ata: “Ai që e lëshon vatanin Në dallim nga grupi i dytë, është shkja (i pa fe – Q.L.)”.29 Përveç grupi i parë fushatën e tyre kundër kësaj, ata: “Turqinë e quanin si një vend shpërnguljes, e zhvillonte në pikëpamje pa fe, shtet ku nuk ekziston morali dhe kombëtare, respektivisht, ata apelonin ku nuk respektohen liritë fetare.”30 që: “shqiptarët të mos i lëshojnë vatrat Roli i Ataullah efendi Kurtishit, në e tyre, sepse këto troje gjithmonë kanë pengimin e shpërnguljes së popullsisë qenë shqiptare dhe se shqiptari duhet shqiptare ishte shumë i madh, sidomos të deklarohet si shqiptar e jo turk.”33 në viset e Shkupit, Kumanovës e të Ferhat Draga me mbështetësit e tij, Preshevës. Ai, gjatë fushatës së tij kundra mbante lidhje të përhershme si me shpërnguljes, e demaskoi projektin sllav legatën shqiptare në Beograd, po ashtu për pastrimin e myslimanëve nga trojet edhe me konsullatën në Shkup. Dy tona etnike, i sqaroi dëmet dhe pasojat përfaqësitë shqiptare, e përcillnin me e emigrimit, qëllimin e vërtetë të kësaj vëmendje aksionin e shpërnguljes së çmendurie serbe, me qëllim që ti largojë dhunshme të shqiptarëve për në Turqi myslimanët e posaçërisht shqiptarët nga dhe bënin çmos për pengimin e saj. këto troje dhe ti instalojë diku larg në Kështu në vitin 1935, konsulli shqiptar Anadoll, ku do të shërbejnë si tampon në Shkup Asaf Xhaxhuli, përpiloi një zonë në mes turqve në njërën anë dhe projekt për pengimin e shpërnguljes armenëve dhe kurdëve në anën tjetër.31 së shqiptarëve, projekt i cili u diskutua Hoxha dhe nxënësit e tij, qëndrimin në organet e Ministrisë së Punëve të e mos shpërnguljes, e mbështesnin në Jashtme të Shqipërisë. Për këtë projekt dy parime: ishte në dijeni edhe vetë mbreti Zog. 1. Ta ruajmë fenë, dhe Pra, projekti ishte mjaft serioz, në të 2. Ta ruajmë atdhenë. cilin, veç tjerash theksohej se “brenda Parimin e parë e mbështetnin në një kohe të shkurtër nga Kosova do Hadithin e Pejgamberit (a.s), i cili me të shpërngulen jo më pak se 800 000 rastin e çlirimit të Mekës kishte thënë: shqiptarë.”34

32. Po aty, fq. 80. 29. Hilmi Qerimi, po aty. 33. ДАРМ.Ф.УДБ-РСВР.Д.43200948, Izjava od 30. AM.F.1.427.60.7/116-129. Refik Shaqiri, po aty. 31. Mr. Taxhudin Bislimi, Medreseja e 34. Dr. Izber Hoti, Qëndrimi i diplomacisë Ataullah Efendiut dhe nxënësit e saj, Shkup, Italiane ndaj Shqipërisë dhe Shqiptarëve, 2011, fq. 80. Prishtinë 1997, fq. 113-114. 46 Studime

Ndër krerët më të shquar të grupit Lidhur me aktivitetet e bujshme, të dytë, gjithsesi ishte Shaban Efendiu, i që zhvilloheshin nga krerët e “BFI- cili bashkarisht me disa krerë të tjerë me së” në Shkup, të organizatës “Besa” vetëdije të qartë kombëtare si: Hafiz Lutfi dhe “Kishës Katolike Shqiptare” gjatë Ahmeti - Myftia i Preshevës, Mulla Idriz vitit 1938, shërbimi sekret i armatës Gjilani, Azem Hoxha nga Kumanova, jugosllave njoftonte se: “Në kohë të Abdulla Saqipi nga Presheva, pastaj dy fundit po vërehet një lëvizje te shqiptarët tregtarët e njohur nga Presheva: Abdulla për shkak të aktiviteteve të pushtetit në Veliu dhe Niazi Nuhiu35, Esad Berisha konfiskimin e tokës. nga Gjilani, Shaip Mustafa, Abdulla Shqiptarët.... shkojnë në Shkup deri Ebipi i njohur si Mulla Dulla i Hotlës, te konsulli shqiptar dhe kërkojnë nga ai Aqif Tetova nga Gjilani, Ilijaz Osmani, mbrojtje, ndërsa katolikët ju drejtohen Jahja Osmani etj.36, gjatë periudhës klerikëve të tyre. Në përgjithësi gjendja 1938-1941, zhvilluan një fushatë të është e alarmuar.”38 Siç shihet, gjatë fuqishme kundra shpërnguljes, nëpër viteve 1937-38, politika serbe rreth fshatrat e rretheve të Kumanovës, reformës agrare ishte gjithnjë e më Gjilanit dhe Preshevës dhe si rezultat i e ashpër, madje ajo tashmë ishte e kësaj fushate, shpërngulja në këto vise dhunshme, gjë që e detyroi popullsinë nuk mori përmasa të një pastrimi etnik, shqiptare të kërkojë ndihmë nga siç e kishin paramenduar pushtetarët e konsullata shqiptare në Shkup. Në atëhershëm serbë. kuadër të kësaj, qeveria shqiptare e Aktiviteti i tyre zhvillohej, nëpër autorizon Ministrin e Punëve të konakë, xhami, mejtepe, lokale, gjatë Brendshme Musa Jukën, që të dërgojë së cilit shpërndanin edhe materiale disa njerëz të besuar në Kosovë dhe të ndryshme me karakter kombëtar viset e tjera shqiptare nën pushtimin si: revista, gazeta, libra në gjuhën jugosllav, të cilët së bashku me krerët e shqipe, të cilat ata i merrnin nëpërmjet atjeshëm shqiptarë, të ndikojnë te masat konsullatës shqiptare në Shkup. Lidhja e përgjithshme shqiptare që të mos i e tyre me konsullatën shqiptare ishte lëshojnë vatrat e tyre.39 vendosur që nga viti 1935, ndërsa ajo bakalina, koji je suxhen u grupi «Juxhel» na 12 do të përforcohet sidomos gjatë dhe godina: Na tregoni se cilët personalitete me pas zgjedhjeve në “Bashkësinë Islame” ndikim i njihni në Shkup dhe si i njeh? Ndër të mbajtura në vitin 1937. Në atë kohë, personalitetet me ndikim në Shkup i njoh... përfaqësuesi i konsullatës shqiptare në Rexhep Stablën, i cili gjatë kohës së Jugosllavisë së vjetër ka punuar në përfaqësinë e Shqipërisë, Shkup Rexhep Stabla, mbante kontakte ndërsa pas kapitullimit ju bashkëngjit konsullatës të shpeshta me Shaban Efendiun, Azem italiane...Shabani, vinte në Shkup dhe takoheshe Hoxhën etj., në “Bojali Han”37. me Rexhepin si edhe me të tjerët në «Bojali Han». ..Mendoj se me Shabanin vinte edhe Azem 35. Hilmi Qerimi, po aty. Hoxha nga Kumanova, vetëm se nuk mund të 36.ДАРМ.Ф.УДБ-РСВР.Д.43200948, them se sa herë i kam parë së bashku... Fotodokumentacija (identifikacija), 14.IX.1948 38. ДАРМ.Ф.ВИИ.М.346. Пов.Б.ОБ.Бр.. 438, god. Kumanovo. 15 – I – 1938 године, Београд. 37.ДАРМ.Ф.УДБ-РСВР.Д.43200948, Zapisnik- 39. ДАРМ.Ф.ВИИ.М.346.Пов.Џ.ОБ.Бр. 206. Od sasllushanja osuxhenika Fazli Vebi Shukri, 6. I. 1939 год. 47 Studime Roli i Qeverisë shqiptare në nacionaliste të Kosovës hyjnë pengimin e shpërnguljes personalitete si Ferhat Draga, Hasan Njëkohësisht, Qeveria shqiptare në Shukriu etj. kuadër të Ministrisë së Punëve të Jashtme Kësaj organizate ti jepen 300 kishte formuar një komision të posaçëm napolona në vit. Vejsel Kryeziut ti jepet për mbrojtjen e çështjes shqiptare nën një shpërblim mujor. Dhurata periodike Jugosllavi. Ky komision organizoi një tu jepen edhe hoxhallarëve të Kosovës. mbledhje me 6, 7 dhe 11 janar të vitit Për ta legata të disponojë 150 fr. ar 1937, nën kryesinë e zotit Ministër i në muaj...”40 Punëve të Jashtme E. Libohova, me Në promemorien e MPJ-së, anëtarë; z. Rauf Fiço, deri në atë kohë të gjysmës së dytë të vitit 1938, që i Dërguari i Jashtëzakonshëm dhe instruktonte stafin e vet diplomatik Ministër Fuqiplotë në Beograd, z. në Jugosllavi për politikën që duhet Ekrem Vlora, Sekretar i Përgjithshëm ndjekur për të ndihmuar popullsinë i Ministrisë së Punëve të Jashtme dhe shqiptare të Jugosllavisë dhe për të Hamdi Kazazi, zv-drejtor për punët e penguar shpërnguljen e saj në Turqi, lidhjes së Kombeve. Komisioni, pasi duke i propozuar legatës (zotit Tahir konstatoi politikën shkombëtarizuese Shtyllës) të “kultivojë me çdo mjet Jugosllave në Kosovë dhe shpërnguljen miqësinë nëpërmjet myslimanëve e tyre në Turqi, gjykoi të arsyeshme boshnjakë dhe myslimanëve shqiptarë”, të hartojë programin e punës; do të duke përdor “ndjenjën fetare që ndër përmend disa nga ato pika: boshnjakët është tepër e fortë dhe të “..I. Të vazhdohet zhvillimi i bëjmë që shqiptarët e Kosovës të jenë organizimit për mbrojtjen e organizimin nën influencën e politikës së brendshme e elementit shqiptar në Jugosllavi, duke të zotit Mehmet Spaho. Ky ka interesa e kundërshtuar emigrimin e tij kudo vitale që të qëndrojnë të gjithë qoftë. myslimanët në Jugosllavi, sepse duke II. Të niset aksion diplomatik ndaj pasur këta, një bllok afro 1.500 mijë aleates (Italisë). frymë, ai peshon në balancën e politikës III. Nëse dështon plani i mësipërm së brendshme. Sa të pakësohen këta, aq të vijmë në bisedime me qeverinë e i pakësohet influenca atij në politikë. Beogradit mbi kushtet e krijimit të një Në anën tjetër vëllai i tij, siç dihet, është zone në tokën Jugosllave. Reis-ul-Ulema i tërë myslimanëve në IV. Në rast se edhe krijimi i kësaj Jugosllavi, pra ka çdo interes dhe arsye zone nuk do të jetë i mundshëm që të bashkohet me ne në fushatën për atëherë do të duhet mjerisht të vijmë në të ndaluar emigracionin në Turqi të marrëveshje me qeverinë Jugosllave për shqiptarëve myslimanë.”41 ta tërhequr atë sasi familjesh emigrantësh Pas pushtimit të Shqipërisë, nga Kosovarë, që do të mundemi të marrin Italia fashiste (7 prill 1939), qeveritarët e nga një shpërblim që do të japë qeveria 40. Marenglen Verli, Shqipëria dhe Kosova – Jugosllave. historia e një aspirate, Tiranë 2007, fq. 374-375. Shënim: nën b) Në organizatën 41. Po aty, fq. 377.

48 Studime Beogradit, duke e shfrytëzuar fatkeqësinë punojmë ashtu siç dëshirojmë ne.»42 e shtetit shqiptar, ndërmorën masa edhe Këto plane jugosllave nuk do të më radikale, me qëllim siç theksonin: realizohen, falë aktivitetit politiko- “që njëherë e përgjithmonë ta heqin organizativ, të parisë intelektuale dhe nga rendi i ditës çështjen shqiptare..” nacionaliste shqiptare, që njihej si Në kuadër të këtyre planeve, Komanda grupi opozitar i “Bojali Hanit”. Në e Shtatmadhorisë së Armatës hartoi kuadër të këtyre aktiviteteve duhet një Memorandum, në të cilin fillimisht përmendur takimi i Zenel Strazimirit, përshkruhet disponimi i shqiptarëve Shaban Efendiut dhe Iliaz Agushit me nën sundimin jugosllav, pas pushtimit të konsullin shqiptar në Shkup, i cili, ju Shqipërisë, ku sipas tyre gjithnjë e më garantoi atyre, se qeveria shqiptare, nuk tepër po e mbështesin politikën italiane. do të lejojë në asnjë mënyrë të bëhet Hartuesit e Memorandumit në vazhdim deportimi i dhunshëm i shqiptarëve nga shprehen qartë se: “Shqiptarët janë të këto treva. Rreth këtij takimi, shërbimet pakënaqur me gjendjen e tyre aktuale informative jugosllave nga Shkupi në Jugosllavi. Ky është një fakt të cilin njoftonin se: “Nga paria shqiptare me nuk mund ta mbulojmë. Konfiskimi i ndikim ndërmerren masa, që shqiptarët tokës bujqësore shqiptarëve, si edhe të në vendin tonë (Jugosllavi-Q.L..) të kuptuarit se ato në territorin tonë janë solidarizohen me gjendjen e re të krijuar vërtetë elementë të padëshirueshëm, në Shqipëri. Propagandohet se, për gjithsesi ka ndikuar pozitivisht në shqiptarët tanë, kanë ardhur ditë më zgjerimin e propagandës në favor të të mira.”43 Gjithashtu, në informatë Italisë.” Kjo gjendje sipas kësaj komande theksohej se: “Konsulli shqiptar në mund të paralizohet në dy mënyra: “ose Shkup, gjatë ardhjes së trupave italiane sa më parë ti shpërngulim nga territoret në Shqipëri, ju ka thënë deputetëve tona ose tua plotësojmë kërkesat të popullit Zenel Strazimirit dhe Iliaz e tyre në pikëpamje materiale dhe Agushit, se tash për shqiptarët në kulturore.” Lidhur me këto dy mënyra Jugosllavi do të jetë më lehtë.”44 në memorandum thuhet se: “Është Po këto shërbime, në mënyrë e qartë se kjo e fundit ndoshta vetëm permanente njoftonin për takime dhe përkohësisht do ti kënaqte dhe që pastaj mbledhje të shpeshta që organizoheshin në një kohë sa më të afërt dhe në një nga Ferhat Draga me grupin e tij në moment për ne shumë të pafavorshëm, mbarë territoret shqiptare, në të cilat përsëri të kërkojnë bashkimin me temë debati kishte qenë, pengimi i Shqipërinë. Për këtë arsye është nevojë shpërnguljes së dhunshme si dhe e e patjetërsueshme, që shpërngulja e ardhmja e çështjes shqiptare. Sipas shqiptarëve nga këto troje të fillojë sa njoftimit të shërbimit sekret të armatës më parë. Kjo sa më parë, sepse në këtë jugosllave, merret vesh se: “më 4 gusht moment shqiptarët janë të dezorientuar, 42. ДАРМ.Ф.ВИИ.М. 344.Пов.Џ.ОБ.Бр.. 760, ndërsa marrëdhëniet tona të politikës 1939 год., Скопље. së jashtme përballë shqiptarëve aq 43. ДАРМ.Ф.ВИИ.М. 344.Пов.Бр. 4603/39 – shumë kanë përparësi saqë mundemi të Скопље. 44. Po aty. 49 Studime të vitit 1939 në Prizren kanë qëndruar afërta me qeverinë turke.” Ferhat Draga deputetët shqiptarë: Kadri Saliu nga gjatë bisedës “ i paska premtuar Mbretit Gostivari, Iliaz Agushi nga rrethi i Zog, se ai dhe shqiptarët në Kosovë Nerodimes, Asim Murtezi Luzha nga do të ngelin edhe më tutje besnik ndaj rrethi i Drenicës, Mustafa Dërguti tij dhe se do ti refuzojnë propozimet nga rrethi i Podrimës dhe Zenel bej italiane. Por, për këtë Mbreti Zog, Strazimiri nga rrethi i Kaçanikut.45 Ky duhet të veprojë te qeveria turke, që të delegacion shqiptar, përveç rrethit të prishet konventa e nënshkruar ndërmjet Prizrenit, “vizitoi edhe shumicën e Jugosllavisë dhe Turqisë, lidhur me rretheve të tjera në Kosovë”, gjë kjo që, çështjen e shpërnguljes së shqiptarëve te kreu më i lartë i armatës jugosllave nga Jugosllavia.”47 Veç kësaj, dy krijon përshtypjen se këto vizita kanë bashkëbiseduesit kanë rënë në ujdi që: “prapavijë politike”, aq më tepër, që “Mbreti Zog të veprojë mes qeverisë sipas burimeve të tyre: “që nga muaji turke dhe demokracisë perëndimore, për qershor i këtij viti, në mesin e shqiptarëve rikthimin e tij në Shqipëri, që pas kësaj tanë vërehet një gjallërim dhe takime të nga ana e shqiptarëve të Jugosllavisë do shpeshta të parisë së tyre. Të gjitha këto të iniciohet bashkimi me Shqipërinë.” takime mbahen gjithmonë në mbrëmje Në fund të këtij njoftimi thuhet se: dhe vetëm nëpër fshatra”46,- theksohet “vizita e fundit në Kosovë, nga ana e në fillim të këtij njoftimi,- për të shtuar: deputetëve shqiptarë ka qenë, gjoja për “Agjentët e Italisë, nëpërmjet lidhjeve qëllim, që për sa i përket çështjes së të tyre në Shkup, ju kanë parashtruar bashkimit të Kosovës me Shqipërinë, e parisë shqiptare pyetjen: a dëshirojnë iniciuar nga Italia, tash për tash ti jepet ata, që Italia, me kërkesën e tyre, në përgjigje negative...”48 një moment të përshtatshëm dhe në Rreth qëndrimit të deputetëve një afat sa më të shkurtër, të fillojë shqiptarë në Kosovë, njoftonte edhe veprimin, që këto vise t’i bashkëngjiten shërbimi sekret i Ministrisë së Punëve Shqipërisë?” “Shqiptarët” vazhdon të Brendshme, që sipas këtij shërbimi: informata “nuk kanë dhënë as çfarë “me 5 gusht 1939, për Gjakovë kanë përgjigje, por menjëherë fillojnë udhëtuar deputetët e popullit: Asim konsultimet dhe studimin e mendimeve Luzha nga Drenica, Adem Marmullaku të personaliteteve të shquara shqiptare.” nga Istogu dhe Zenel Strazimiri nga Në kuadër të kësaj, sipas këtyre Kaçaniku”. Këta në Gjakovë mbajnë burimeve “menjëherë pas kësaj, Ferhat takim me kryetarin e komunës Sulejman bej Draga udhëtoi për në Stamboll”, Kryeziun dhe me anëtarin e këshillit ku ai me këtë rast ishte takuar edhe ekzekutiv të Gjakovës, Ramiz Rizën. me “Mbretin Zog”, ndërsa nëpërmjet Qëllimi i vizitës, sipas njoftimit në “disa turqve më me ndikim ka arritur fjalë kishte qenë: “Ngritja e vetëdijes të lidhet edhe me disa personalitete të kombëtare te elementi mysliman dhe grumbullimi i të dhënave për çështjen 45.ДАРМ.Ф.ВИИ.М.346.Пов.Џ.ОБ. Бр.11570/1939 –Београд. 47. Po aty. 46. Po aty. 48. Po aty. 50 Studime agrare”. Deputetët para miqve të tyre konfiskuar.”52 Menjëherë, pas dështimit kanë deklaruar: “se ata do të kërkojnë të bisedave, si pasojë çështja kroate te pushtetarët, që të gjithë shqiptarët nuk do të zgjidhet, krerët e “Besës”, që ju është marrë toka të marrin si dhe krerët e “BFI”, të vetëdijshëm dëmshpërblim në para.”49 Po ky shërbim se kjo çështje nuk mund të zgjidhet njoftonte për një mbledhje të krerëve me dialog, apeluan te shqiptarët që të udhëheqës shqiptarë, mbajtur në pjesën refuzojnë shkuarjen e tyre në ushtri apo e parë të shtatorit, ku kishte marrë çfarëdo lloj aktiviteti tjetër në Armatën pjesë edhe Ferhat Draga. Në fjalimin Jugosllave. Ky apel, së shpejti u përhap e mbajtur, Draga, paska deklaruar në mbarë trevat shqiptare nën pushtimin se: “Shqipërisë do ti bashkëngjiten të jugosllav, që sipas njoftimeve të lëshuara gjitha krahinat shqiptare deri në Nish.”50 nga MPB, kuptojmë se: “shqiptarët në Rreth problemit të shpërnguljes, Draga, kohë të fundit nuk kanë pranuar të paska bërë apel te të pranishmit që shkojnë në stërvitje ushtarake”, madje ti kundërvihen kësaj propagande të ky refuzim, ishte shprehur publikisht, zhvilluar nga pushtetarët serbë, duke nëpërmjet deklaratave se: “përse na kërkuar nga ata: “që në asnjë mënyrë thërrasin të luftojmë për ta, kur në të mos i lëshojnë vatrat e tyre sepse shtëpitë tona i lëmë fëmijët e uritur. pushteti nuk ka mënyrë dhe rrugë tjetër Pasi na e kanë marrë tokën, le të na lanë që me forcë ti shpërngulë.”51 nëpër shtëpitë tona, që në mënyra tjera Dy çështje me prioritet ishin për ta fitojmë bukën për fëmijët tanë, e jo të krerët shqiptarë: çështja e politikës na dërgojnë në kufirin hungarez..”53 agrare, ku pushtetarët serbë në emër Shihet qartë, se refuzimi i hapur të politikës agrare, vazhdonin tua nga ana e shqiptarëve, për të shkuar në konfiskonin tokën pjellore shqiptarëve stërvitje ushtarake, ishte organizuar nga dhe të njëjtën ua jepnin kolonistëve serbë krerët e “BFI-së” si dhe nga organizata dhe malazezë, dhe e dyta: shpërngulja e studentore “Besa”. Krerët e këtyre dy dhunshme e shqiptarëve për në Turqi. organizatave kombëtare e fetare në Rreth çështjes së parë, paria shqiptare, muajin nëntor 1939, do të zhvillojnë me vëmendje i përcolli bisedimet e aktivitete të bujshme, në mbarë mbajtura mes kryeministrit jugosllav territoret shqiptare. Ky aktivitet erdhi Dragisha Cvetkoviç dhe delegacionit nga shkaku se, pikërisht në atë muaj, kroat në krye me Vllatko Maçekun, për ndodhi acarimi i marrëdhënieve politike zgjidhjen e çështjes kroate. Ata: “në mes Jugosllavisë dhe Italisë, ndërsa zgjidhjen e çështjes kroate e shihnin menjëherë pas, pushtetarët e Beogradit edhe zgjidhjen e çështjes së tyre agrare ndërmorën një aksion, i cili parashihte në Kosovë, respektivisht shkëputjen e mobilizimin e popullsisë civile në saj nga rendi i ditës dhe kthimi i tokës së stërvitje ushtarake. Ky organizim, e tronditi qeverinë e Beogradit, e cila 49. ДАРМ.Ф.ВИИ.М..346, Пов.Бр.12851/39- Београд. 52.ДАРМ.Ф.ВИИ.М.346.Пов.Џ.Об. 50. ДАРМ.Ф.ВИИ.М.346.Пов.Бр.13501/39- Бр..610/39-Београд. Београд. 53. ДАРМ.Ф.ВИИ.М.346.Пов.Бр.14371/39- 51. Po aty. Београд. 51 Studime nëpërmjet MPB, për këtë fajësonte popullsisë shqiptare, pushtetarët serbë, “BFI-në” në Shkup, respektivisht siç në atë kohë nëpërmjet disa veglave thuhej: “agjentët e Ferhat bej Dragës”, të tyre, lëshuan parulla të ndryshme, të cilët “kanë qëndruar në këto vise, në se myslimanët nuk duhen të ndahen pjesën e dytë të këtij muaji (nëntor-Q.L)” në kombe, sepse sipas tyre: “vetëm ku “sipas të gjitha gjasave, kjo vizitë myslimanët janë vëllezër mes veti” ka pasur për qëllim grumbullimin e të dhe se: “për myslimanët vendi më dhënave për situatën në këtë pjesë, me i përshtatshëm është Turqia.” Këto rastin e zbatimit të thirrjes për stërvitje parulla u lëshuan kudo, posaçërisht në ushtarake..”54, thuhej veç të tjerash në regjionin e Kumanovës ku më së shumti njoftimin e lëshuar nga MPBJ. dallohej aktiviteti i Zija Murtezit, një Në anën tjetër edhe krerët e shqiptar i turqizuar, i cili e sulmonte “BFI”, si edhe të “Kishës Katolike”, Shaban Efendiun për shkak të asaj se ai ndërmorën një sërë aktivitetesh, rreth kudo që shkonte, apelonte te popullsia pengimit të shpërnguljes. Aktivitete të shqiptare që: “të mos turqizohen dhe të tilla u mbajtën në Shkup, Kumanovë, mos deklarohen si turq.”56 Manastir, Prizren, Gjakovë, Ulqin etj. Aktiviteti i krerëve opozitarë Rreth këtyre aktiviteteve, burimet serbe, shqiptarë, të kryesuar nga Ferhat bej në dhjetor të vitit 1939, bëjnë me dije Draga, si edhe aktiviteti i grupit që se: “para pak kohësh në Manastir ka udhëhiqej nga Ataulla Efendiu, rreth qëndruar kryetari i Ulemasë në Shkup, pengimit të shpërnguljes së shqiptarëve Sherif Osmani, për ta kontrolluar për në Turqi dha rezultatet e duhura, punën e kësaj myftinie. Me këtë rast në sepse pikërisht në kohën kur autoritetet mesin e popullsisë shqiptare ka agjituar, e Beogradit, bënin plane të fshehta për që të mos shpërngulen për Turqi.” Po i deportimin e dhunshëm të shqiptarëve, njëjti burim shton se: “pas një kohe të ndodhi e kundërta, respektivisht, numri shkurtër pas kësaj, këtë e ka bërë njëlloj i familjeve që u shpërngulën gjatë viteve edhe konsulli turk në Shkup.”55 1938-1941 ra në minimum. Këtu duhet Përderisa, atdhetarët shqiptarë nxjerrë në pah edhe roli konstruktiv i brenda BFI-së, bënin çmos që ta diplomacisë së atëhershme shqiptare e ndërprisnin shpërnguljen e shqiptarëve, vendosur në Shkup, e cila në momentet në anën tjetër, me qëllim të përçarjes së më të vështira për çështjen shqiptare, ju doli në ndihmë krerëve shqiptarë. 54. ДАРМ.Ф.ВИИ.М.346.Пов.Бр.3799/39- Београд. 55. ДАРМ.Ф.ВИИ.М.346.Пов.Бр.13228/39- 56.ДАРМ.Ф.УДБ-РСВР.Д.43200948, Извештај Београд. за Шабан еф. од Куманово, po aty.

52 Sociologji - Filozofi

Filozofia e medreseve në sistemin arsimor të Shqipërisë

Dok. Genti Kruja Drejtor i Kulturës - KMSH

Abstrakt Problemet e arsimit dhe të edukimit kanë preokupuar shumë filozofi, religjione, mendimtarë, dijetarë dhe sisteme politike në kohë dhe vende të ndryshme të botës. Edukimi dhe arsimi sot përbën një nga shtyllat kryesore të shoqërisë, ku në shumë vende dhe zona ku mungon ose keqpërdoret ajo, kemi probleme sociale, të cilat shpeshherë shkaktojnë kriza shoqërore, madje dhe konflikte e luftëra. Kështu sot me anë të një miredukimi dhe arsimimi, ku gërshetohen shkencat ekzakte me vlerat e besimit, e sidomos me normat dhe parimet e Islamit, do të kemi një shoqëri më të shëndetshme moralisht dhe shpirtërisht, nga të cilat do të rrezatojë paqja, mirëkuptimi dhe bashkëjetesa pa dallim race, gjinie dhe feje. Ky model aktualisht aplikohet me shumë sukses në medresetë e Shqipërisë, të cilat vitet e fundit e kanë vërtetuar tezën e suksesit me anë të arritjeve dhe nivelit shumë të mirë të nxënësve të tyre.

1. Familja shqiptare tradicionalisht prindërit, vëllezërit dhe motrat e tyre, që është karakterizuar nga lidhje të jetojnë në hapësirën shqiptare, por herë- shumëllojshme ekonomike, shpirtërore, herë edhe kushërinj të tyre të afërt. Mjaft emocionale, përgjegjësie të ndërsjellë prindër shqiptarë të rinj, të moshës së ndërmjet gjithë anëtarëve të saj, mesme ose dhe në prag të pensionimit, veçanërisht ndërmjet prindërve dhe braktisin karrierën e tyre profesionale, fëmijëve. Familja shqiptare si një strukturë politike dhe shoqërore, atë të mjekut shoqërore solide ka funksionuar deri në mjaft të kualifikuar, të pedagogut në fund të shekullit XX. Për gjatë viteve universitet, ose të punonjësit kërkimor- 1991-2000 mjaft sociologëve të huaj, u shkencor, të drejtuesit të organizatave kanë bërë përshtypje të veçantë lidhjet jofitimprurëse dhe emigrojnë në vende të e ngushta, përkushtimi i veçantë, deri tjerë, kryesisht në vendet e Perëndimit, ku në vetësakrifikim i anëtarëve të familjes kryejnë punë fizike të rëndomta. Përvoja shqiptare për njëri-tjetrin, veçanërisht i tregon se në shumicën e rasteve motivi prindërve për fëmijët. Mjaft emigrantë kryesor, që e nxit këtë kategori prindërish shqiptarë, kanë ndihmuar dhe vazhdojnë të bëjnë një sakrificë të tillë është dëshira të ndihmojnë ekonomikisht me shuma e zjarrtë për t›u siguruar fëmijëve të të konsiderueshme financiare, jo vetëm tyre një të ardhme sa më të mirë dhe sa

53 Sociologji - Filozofi

më të sigurt, veçanërisht dëshira për të Shqipërisë, ndërsa në shkollën e mesme arsimuar fëmijët e tyre në universitetet «Eqrem Çabej» mësojnë më shumë më prestigjioze të Perëndimit. nxënës të ardhur me familjet e tyre për gjatë dy dhjetëvjeçarëve të fundit, 2. Aspekte të metodës së studimit kryesisht nga qytetet dhe krahinat veriore Por veçanërisht gjatë dhjetëvjeçarit të Republikës së Shqipërisë. të fundit konstatohet një farë dobësimi i Kolegji «Mehmet Akif» dhe marrëdhënieve midis anëtarëve të familjes «Medreseja» e Tiranës u përzgjodhën, jo shqiptare. Është rritur numri i akteve të vetëm se kanë nxënës të klasave të teta e dhunës brenda familjes shqiptare, janë të nënta nga gjithë hapësira shqiptare, por rritur dhe janë ashpërsuar konfliktet edhe ngaqë kanë kohën e pasmësimit të e shumëllojshme ndërmjet prindërve programuar sipas standardeve të disiplinës dhe fëmijëve, ndërmjet vëllezërve dhe së kolegjit. Ndërsa Shkolla e Mesme motrave dhe ndërmjet vëllezërve të Artistike “Jordan Misja» u përzgjodh si grupmoshave të ndryshme etj. Një faktor shkollë artistike me traditë të konsoliduar, që ka nxitur dukuri të tilla ka qenë dhe ku mësojnë nxënës të talentuar nga gjithë vazhdon të jetë edhe dhuna që emetohet Republika e Shqipërisë. Nxënësit e kësaj nga ekranet e televizionit, veçanërisht shkolle jo vetëm janë më të lidhur me dhuna e filmave artistikë. Për të zbuluar forma të ndryshme të artit, por edhe janë se si ndikojnë filmat televizivë me dhunë karakterizuar më parë e karakterizohen në marrëdhëniet ndërmjet anëtarëve të aktualisht nga një frymë liberale. familjes shqiptare të ditëve tona kemi I përzgjedhur sipas kritereve të tilla realizuar një studim-anketim me të ky kampion përfaqëson në një shkallë rinj adoleshentë të qytetit të Tiranës në të konsiderueshme nxënësit e klasave të muajin maj 2012. teta e të nënta të shkollave nëntëvjeçare Janë anketuar 1244 nxënës. Pyetësori dhe të shkollave të mesme të Republikës përmbante 20 pyetje: 3 të lira dhe 17 të së Shqipërisë. Në këtë kumtesë do të strukturuara, të cilat ofronin rreth 110 paraqesim disa nga rezultatet kryesore të alternativa përgjigjesh më të mundshme. këtij studimi-anketimi të plotësuara dhe Anketat u plotësuan nga nxënës të me opinione të grumbulluara përmes shkollave të zonës qendrore të Tiranës, intervistave dhe bisedave të lira me si: Shkolla e Mesme «Petro Nini Luarasi» nxënës, prindër dhe mësues. dhe ajo “Qemal Stafa” dhe nga nxënës Kështu në Medresenë e Tiranës adoleshentë të shkollave nëntëvjeçare është ndjeshëm më e ulët (rreth 12.0 për “Fan Noli” dhe «Dora D’Istria». Anketa qind), në krahasim me atë të gjimnazeve, u plotësua dhe nga nxënës adoleshentë pesha specifike e nxënësve adoleshentë, të shkollave në periferi të Tiranës, si: që konfliktohen me nënën. Morali i shkolla e mesme «Myslym Keta» dhe shëndoshë edhe me përmbajtje fetare, që shkolla nëntëvjeçare «Shyqyri Peza» në shndërrohet e praktikohet nga mësuesit lagjen «Kombinat», ku janë përqendruar dhe nxënësit medresistë shërben si më shumë nxënës të ardhur me familjet faktor i rëndësishëm për shoqërizimin e tyre nga qytetet dhe krahinat jugore të e nxënësve adoleshentë me modelet e

54 Sociologji - Filozofi sjelljes humane më të fisme, jo vetëm në materiale, lind edhe kërkesa për studime marrëdhënie me nënën e pjesëtarët e tjerë shkencore, duke krijuar kështu edhe të familjes, por edhe me gjithë të tjerët. një konflikt mes shkencës dhe kishës. Kështu disa elementë të Pikërisht ky konflikt në mes fesë dhe mekanizmave shoqërues, që realizohen shkencës ka bërë që një pjesë e botës nëpërmjet moralit fetar dhe disiplinës sonë të përfundojë në materializëm dhe së medreseve, mund të praktikohet edhe komunizëm. Kjo ndarje bëri që të ketë në shkollat e mesme të përgjithshme të luftëra dhe konflikte të gjera botërore, Shqipërisë, me qëllim që të neutralizohen si edhe konflikte të mëdha ekonomike.2 ndikimet çoroditëse të filmave televizivë Qasja kritike e mendimtarëve me akte dhune, të programeve të myslimanë për lëvizjen iluministe të tejngarkuara me vulgaritete.1 shek. XVIII, konsiston, pasi në një “Lartësimi ose rënia poshtë e një epokë të tillë, njerëzit shiheshin vetëm kombi varen nga shpirti dhe vetëdija si entitete materiale apo fizike. Esenca me të cilat do të pajisen brezat e tij, nga e konfliktit shkencor dhe arsimor, arsimi dhe edukata që do të marrin. konceptohet duke ndërtuar sistemin Në kundërshtim me faktin që kombet e mendimit kritik, që njeriu nuk është me brezat e rinj të përgatitur mirë, janë i krijuar vetëm nga trupi dhe mendja, të paracaktuar të përparojnë paprerë, por ka ndjenja dhe shpirt. Pikërisht regresi i kombeve që i nënvleftësojnë ndjenja dhe shpirti i japin një identitet ata, është i pashmangshëm!..”,- thotë esencial dhe human secilit njeri, në këtë mendimtari Gylen. (Gylen (a), 2003: kontekst, edhe dijetarit. 153) Po kështu, në vrojtimet lidhur me raportin mes edukimit dhe procesit 3. Filozofia e medreseve të provokues të ideologjizimit, mund të Shqipërisë veçojmë se pikërisht edukimi i drejtë Filozofia e medreseve të ngre perfeksionin e botës njerëzore, Shqipërisë, edukimin e ka parë nga e cila në fakt përmes këtij perfeksioni tri kënde të gërshetuara mes vete: edhe dallon nga ajo shtazore. Pra, është human-psikologjik, nacional-social fjala për arsyen dhe jo për instinktin. dhe universal. Por, duke e trajtuar në Në këtë aspekt njeriu e ka të kushtëzuar rrjedhë historike këtë proces, shohim mësimin e gjithçkaje në këtë botë duke se edukimi dhe arsimi në botën islame nisur nga rregullat më të thjeshta të kishte kohë shumë të gjatë nën ndikimin jetës.3 e mendimit perëndimor. Duhet kthyer 2. Gylen, “Dashuri dhe tolerancë”, Prizmi, vëmendja në faktin se teokratizmi Tiranë, 2004: 279. mesjetar perëndimor u riformulua 3. Berisha, Dr. Ibrahim, kumtesë “Mendimi i me periudhën e Rilindjes, kur krahas Gylenit për rolin e shkencës, arsimit dhe edukimit stimulimit për plotësimin e nevojave në shoqërinë bashkëkohore”, simpozium: “Këndvështrim i diversitetit fetar, kulturor dhe 1. Dervishi, Zyhdi & Kruja, Genti, “Një vështrim shoqëror në Ballkan nga perspektiva globale; sociologjik mbi problemet familjare tek të rinjtë e Përvoja e Fethullah Gylenit si Model dhe shkollave të Tiranës”, revista Zani i Naltë, nr. 2, Harmonia Ndërfetare në Shqipëri”, Tiranë 25-26 fq. 66-67. Mars 2011. 55 Sociologji - Filozofi

Në fakt konflikti ndërmjet shkencës Edukimi dhe arsimi përbëjnë një dhe fesë përgjatë gjithë historisë së temë jetike në jetën individuale dhe në njerëzimit është përjetuar vetëm në jetën e shoqërive. Së pari, në planin periudhën e Mesjetës: individual, një njeri mbetet i tillë në “Nuk është e mundur të vërejmë një raport të drejtë me mirësinë që ushqen konflikt të tillë në Greqinë e Lashtë apo në vetvete. Thuajse kushdo e kupton në qytetërimet e lashta egjiptiane, indiane, dhe e vlerëson rëndësinë e edukimit kineze apo të Mesopotamisë. ...ekzistojnë trupor të njeriut, por të paktë janë ata arsye antropologjike, sociologjike dhe historike që e kuptojnë dhe e vlerësojnë edukimin për këtë fakt. Ne mund të vërejmë për moral, ideal e sentimental të njeriut. Së shembull në literaturën sanskritishte se të dyti, ekzekutimi i çdo elementi negativ gjitha shkencat, që nga astronomia, deri tek brenda një kombi, nuk është një rrugë astrologjia dhe matematika, ..janë përballur efikase për shpëtimin e tij. Shërbimi me një ndërthurje të fesë dhe të shkencës. më efikas që mund t’i bëhet një kombi Edhe tek qytetërimi kinez u vërejt e është edukimi i brezave me një frymë njëjta gjë. Konfucizmi nuk ishte edhe aq të lartë vlerash morale universale dhe një sistem fetar, por më shumë konsistonte me ndjenja të vërteta kombëtare. Ndaj në një kod vlerash strikte morale. Kështu që edhe investimet që bëhen për zhvillimin nuk mund të flasim për një konflikt ndërmjet dhe ngritjen e brezave, janë një pasuri kësaj disipline vlerash dhe shkencës. Fetë e pafund, që jep frytet e saj pa ndalesë.5 lashta egjiptiane dhe mesopotame përmbanin Në filozofinë e medreseve shkolla gjithashtu retorikë mitologjike. Shkenca është vendi ku jepet mësim dhe edukatë. në këto qytetërime, duke përfshirë degët e Aty mësohet gjithçka në lidhje me jetën. astronomisë dhe mjekësisë, nuk arriti në një Në fakt, edhe jeta vetë është një shkollë. nivel plotësisht empirik apo racional të saj.4 Vetëm se ne mund ta mësojmë jetën Vlerësimi i Islamit mbi Zbulesën vetëm në sajë të shkollës. si një kategori e veçantë e dijes, e bën Shkolla është institucioni që hedh atë mjaft të dallueshëm nga qëndrimet dritë mbi ngjarjet jetësore dhe u jep e tjera që ekzistojnë në kulturat e nxënësve mundësinë të kuptojnë atë ndryshme. që ndodh rreth tyre. Njëkohësisht Sot shohim se, në themelin e të shkolla hap rrugën për të mësuar në gjitha problemeve globale qëndron një mënyrë shumë të shpejtë lëndën faktori njeri. Pra të gjitha problemet dhe ngjarjen, duke e përgatitur njeriun fillojnë te njeriu e mbarojnë me të. mendërisht, duke parashtruar drejtimin Kështu për një rend shoqëror funksional e tij dhe duke e mësuar të gjejë uniken apo të mesëm, forma më efektive është në mes të tërësisë. Një shkollë e mirë edukimi. Edukimi nëpërmjet të mësuarit i jep nxënësve dimension shpirtëror dhe mësimdhënies, cilësohen edhe si dy dhe i jep shtysë ndjenjës, një vend ku misione hyjnore. fëmija përfiton formën e vet të vërtetë. Edukimi që jepet në shkollë përfshin të 4. Irfan Yılmaz dhe al., Yeni Bir Bakış Açısıyla Ilim ve Din, Izmir: Nil Yayınları, 5. Gylen, F., “Kriteret ose Dritat e Rrugës”, 1998:16. Prizmi, Tiranë, 2003: 151, 152, 158, 160. 56 Sociologji - Filozofi gjithë jetën e njeriut. Njeriu gjatë gjithë Pasi të arrihen këto perspektiva, duhet jetës zbaton e përsërit mësimet që merr përgatitur specializimi i nxënësit për art, në shkollë, virtytet e aftësitë e fituara në shkencë, bujqësi, financë apo teknikë. shkollë janë udhërrëfyesi i tij në rrugën E gjitha kjo është e lidhur në mënyrë drejt urtësisë dhe shifra që hap kodet e të drejtpërdrejtë me zhvillimin në paqe komplikuara të ekzistencës. të shoqërisë, me moralin e besimin e Një vlerë të madhe në shoqëri saj, me sukseset në fushat e ndryshme kanë dhe mësuesit. Mësuesi është një të shkencës, artit e teknikës, si dhe me udhërrëfyes i përsosur, që i jep formë përpjekjen për të zënë vendin e duhur gjithë jetës së njeriut. Ndikimi i mësuesit në arenën ndërkombëtare.7 mbi individin është shumë më i madh Institutet moderne të arsimimit se ndikimi i prindërve apo i shoqërisë. i ngjajnë fabrikave, që bëjnë prodhim Në një shkollë të mirë, mësuesi është me shumicë në sistemin e tregut global. ai që mbjell e që ruan farën e pastër e Vetëm se në këto institucione janë lënë të pafajshme. Sikurse është përgjegjësia pas dore vlerat intelektuale e morale, siç e tij që të kujdeset për mirësinë e janë kthjelltësia e të menduarit, pasuria mbrojtjen, ashtu është detyrë e tij edhe shpirtërore e larmia kulturore. të bëhet shembull me sjelljen e vet ndaj Duke e zbërthyer më shumë këtë ngjarjeve të ndryshme dhe ndaj gjetjes çështje, kur flitet për “moralin“ dhe së qëllimit në jetë prej individëve.6 “vlerat shpirtërore”, dy koncepte që Librat që i jepen nxënësve në disa mund t’i cilësojnë thjesht “fe”, shkolla, qofshin libra të lëndës, qofshin njerëzit që janë të ndjeshëm në lidhje romane a poezi, duhet të jenë të tillë me laicizmin, mund ta trajtojnë këtë që të arrijnë të zhvillojnë vullnetin, terminologji, si një kërcënim ndaj t’i japin forcë mendjes, vendosmëri sistemit laik aktual. Në metodologjinë shpirtit dhe shkëndijë shpresës. Vetëm e sistemit arsimor të medreseve, morali në këtë mënyrë do të arrijmë të rrisim nuk konsiston vetëm në kuptimin e një gjeneratë të aftë e të vendosur në ngushtë të doktrinës fetare, por ai idealet e veta. përfshin edhe moralin e lartë, ekuilibrin Kështu, që në periudhën e hershme shpirtëror dhe logjikën e sinqertë. të jetës shkollore, nxënësit i duhen Një model edukimi që përfshin mësuar së pari gjuha, ideali, besimi, edhe aktivitetet shkencore, edhe morali e karakteri, pastaj duhet synuar formimin e karakterit të nxënësit ndërtimi i një personaliteti të shëndoshë edhe ndërgjegjësim social, por edhe mbi këto themele. Qëllimi i mësimit konsolidimin moral e shpirtëror të duhet të jetë përgatitja intelektuale nxënësit, mund të cilësohet si shumë e sociale në përshtatje me kohën e idealist, madje utopik nga shumë kritikë. vendin ku jeton dhe shtytja e tij drejt Megjithatë, mund të pohojmë se me një revolucionarizimi të dijes, më saktë, gjithë ndryshimet e niveleve nga shkolla drejt një mënyre të menduari, që nxit në shkollë, modeli edukativ i medreseve zhvillimin e lulëzimin në çdo fushë. ka gjetur zbatim në vendin tonë dhe

6. “Sizinti”, Tetor, Dhjetor, 1979. 7. Po aty, 128. 57 Sociologji - Filozofi

këto ideale kanë marrë jetë në to. integruar shoqëror, fetar dhe kulturor. Imitimi i verbër i traditës dhe i Për sistemin arsimor të trashëgimisë kulturore, i bazuar mbi Komunitetit Mysliman sot, ndarja e të riprodhimin përmendësh, në vend të menduarit fetar nga shkencat natyrore të kuptuarit të saktë, përbën problemin shkon kundër frymës së Kur’anit, sepse rrënjësor që ka sjellë këtë ndryshim Kur’ani e rekomandon qartë lidhjen e negativ dhe prapambetje të botës fesë me shkencat natyrore. islame. Edukimi në botën myslimane Pjesët që flasin për qiejt dhe tokën - me i ka detyruar brezat e fundit ta ndajnë fjalë të tjera, të dukshmen dhe të padukshmen- jetën e tyre kulturore dhe teknologjike përbëjnë afërsisht një të tretën e Kur’anit. nga identiteti i tyre historik, duke Megjithëse Kur’ani u lexua, Libri i Natyrës bërë kështu që subkoshienca e tyre u la mënjanë. Askush nuk u kujdes që të dy të rrethohet nga ndikimi perëndimor. librat bashkarisht të merreshin si bazë Imitimi i verbër dhe memorizimi i për shkencat natyrore, si: fizika, kimia, thatë i traditave, mund të vërehet në matematika dhe astrofizika. Leximi i perceptimin e vlerave islame, ashtu si gjërave dhe i dukurive në univers, i ngjan në rastin e perceptimit të qytetërimit leximit të një libri dhe përbën gjysmën e perëndimor. detyrimeve të një besimtari...8 Medresetë dikur ishin institucione Sistemi edukativ i medreseve, të pavarura edukative, që nuk i hapi rrugën për një epokë të re, nënshtroheshin kontrollit shtetëror. duke ribashkuar sistemin edukativ Të gjitha ato ishin të themeluara nga bashkëkohor me sistemin klasik të fondacione të ndryshme (vakëfe). medreseve të dikurshme. Kështu mund Familjet e pasura i pajisnin ato me bazë të vërehet se nuk ekziston ndonjë materiale për të mirën e shoqërisë, pa mospërputhje, apo përplasje dialektike pasur asnjë lloj interesi. ndërmjet shkencave natyrore dhe Meqenëse medreseja ishte një vlerave, qofshin ato fetare, etike, sociale institucion i pavarur nga kontrolli dhe apo individuale. Këto lloj përplasjesh ndërhyrja e shtetit, ajo ishte konturuar mund të shpien në shkatërrimin sipas karakteristikave mbizotëruese e personalitetit dhe të strukturës shoqërore dhe fetare. Kjo është arsyeja shoqërore. Medresetë sot bashkojnë përse ajo ishte e fuqishme kur shoqëria mendjen dhe zemrën nëpërmjet osmane shfaqej e shëndetshme dhe e përqendrimit në një objektiv, që merr gjallë. parasysh mënyrën sesi duhen integruar Impakti shoqëror i medreseve ishte dija dhe edukimi te njerëzit dhe te më i gjerë sesa ai i shkollave laike. Për jeta sociale përkundrejt diçkaje, që i shumë shekuj me radhë, ai ndihmoi drejtohet vetëm trurit, botës së jashtme në krijimin e marrëdhënieve relativisht dhe objekteve të pajeta. Në këtë sens, harmonike mes familjes, fqinjëve dhe 8. Gylen, “Statuja e Shpirtrave Tanë”, (në turqisht), shoqërisë. Kështu medreseja siguronte f. 41; Shih gjithashtu: Can, f. 71-89; Işığın një këndvështrim të kuptueshëm për Gőründüğü Ufuk, f. 71; Fasıldan Fasıla, Vol. 3, f. shoqërinë nëpërmjet edukimit të saj të 198-199, 122; www. herkul.org/Kırık Testi/ “Devlet Kutsanmamalı ama...”, 5.09.2004. 58 Sociologji - Filozofi dija përbën mençuri dhe dashuri. Ai i në qarqet ku i mbështesnin, ashtu dhe bën thirrje kësaj “kulture të zemrës dhe në ata që i kritikonin ato. Në një kuptim, të ndërgjegjes”. këto medrese kontribuuan në përhapjen Njerëzimi nuk përbëhet vetëm e edukimit tek organizatat joqeveritare, prej zemrës dhe ndërgjegjes. Edukimi duke e shndërruar arsimin në pronë të duhet të synojë dimensionin material segmenteve më të gjera të shoqërisë. të njerëzimit, po aq sa synon edhe Menjëherë pas historive të suksesit të dimensionin shpirtëror, në mënyrë që të këtyre shkollave, atyre nisi t’u kushtohej arrijë unitetin. një vëmendje e gjerë nga publiku dhe Edukimi dhe arsimimi krijojnë njerëzit të cilët dëshironin dhe shfaqnin mundësinë e një konkurrence aktive interes të madh në projektet arsimore. dhe kreative në shoqëri. Njeriu i Në ditët tona, programe të veçanta arsimuar kërkohet të jetë i aftësuar për edukative në media, si dhe tema të të përballuar standardet bashkëkohore veçanta në lajme, që kanë të bëjnë për t’u bërë pjesë e një tregu global të me edukimin, janë shndërruar në një dijes, në të cilin dominon cilësia dhe praktikë të zakonshme. Edukimi përbën konkurrenca. një element në rritje në sektorin privat Modeli perfekt i dimensionit dhe çdo ditë e më tepër po merr rëndësi shpirtëror-intelektual dhe fizik përherë e më të madhe. realizohet pikërisht përmes arsimimit Edukimi përbën një maratonë të dhe edukimit të vazhdueshëm kreativ. gjatë. Ai kërkon punë dhe përpjekje Mësimi u shërben njerëzve për të të mëdha. Suksesi i këtyre shkollave ndërtuar baraspeshë të drejtë me botën bazohet në altruizmin dhe idealizmin përreth, pasi aftësitë njerëzore janë e tyre. Qindra njerëz shërbejnë në arsyeja, zemërimi dhe lakmia. Nëse këto institucione me një entuziazëm duam të jemi të arsyeshëm ne duhet të pareshtur. Ata punojnë me një të mësojmë për të kuptuar botën ndjenjë kënaqësie dhe dëshmojnë përreth, dhe po kështu edhe vetveten. idenë e shpirtrave të përkushtuar ndaj Zemërimi kërkohet të frenohet përmes njerëzimit. Një konturim harmonik i vetëpërmbajtjes dhe vlerave të tjera të punësimit dhe i mjedisit mësimdhënës, larta. Po kështu edhe lakminë njeriu e përbën një çështje mjaft kuptimplotë mund, në mënyrë që të mbajë dëshirat për këto shkolla. në kuadër të realiteteve njerëzore. Sot çështja e edukimit përkufizohet Kënaqësia shpirtërore pra është e dhe konsiderohet si problemi më i mundur të mbërrihet përmes dijeve. madh i të gjithë botës. Gjatë dy shekujve Dijeve për shkencën dhe për Zotin. të fundit, edukimi dhe mendimi Medresetë e Shqipërisë sot, u bënë shkencor modern i kanë kthyer të gjitha të rëndësishme në këto dy dekada, në dy marrëdhëniet njerëzore, sociale dhe aspekte: së pari në pikëpamjen e aspektit ideologjike në objekte profane. Një nga të tyre social dhe së dyti nga pikëpamja gjërat e reja të sjella nga medresetë është e cilësisë së shkollimit. Ato e reflektuan edhe kujdesi për unitetin harmonik të interesin në lidhje me edukimin kudo, si mendjes dhe të zemrës. Këto shkolla

59 Sociologji - Filozofi

e trajtojnë mendjen dhe zemrën këto shkolla, kanë themeluar një njëkohësisht, si qendra të informacionit infrastrukturë të përshtatshme për dhe të mendimit dhe ofrojnë një sistem, dialogun e ardhshëm ndërqytetërues. që i sheh njerëzit si qenie në një lidhje Një qenie njerëzore e cila është harmonike me universin dhe shoqërinë. harmonike me gjithë aspektet e saj të Këto shkolla punojnë për të krijuar ndryshme kulturore, përbën elementin individë model, me besim tek vetja dhe më themelor të kulturës së pajtimit. Ideja e ardhmja, në paqe me personalitetin e që një person të jetë i hapur ndaj ideve tyre, të mbushur me respekt për traditat të ndryshme kulturore, sigurisht nuk ka dhe për identitetin e tyre shoqëror, të kuptimin e luhatjes apo të largimit nga hapur ndaj mendimit shkencor modern, origjina vetjake. Si dialogu ashtu edhe novatorizmit dhe ndryshimit. Kjo është pajtimi lidhen me një spektër më të gjerë arsyeja përse aty ku janë hapur këto dhe të zakonshëm të hapësirës sociale, shkolla, ato përfaqësojnë një zë të ri në që i lejon njerëzit të jetojnë bashkarisht edukim dhe një model të shkëlqyer të përmes respektit reciprok, pa mohuar studentëve të suksesshëm. Programi themelet e ekzistencës së secilit prej arsimor i këtyre shkollave ka përcaktuar tyre. Në të kundërt, ai nuk përbën një një metodë progresiste matematike dhe aktivitet me pjesëmarrje të plotë. Në një formë të re eksperimentale logjike. këtë aspekt, përpunimi ekonomik dhe Medresetë gjithashtu kanë risjellë social sikurse edhe asimilimi kulturor marrëdhënie të ngrohta dhe pozitive janë në kundërshtim me qëllimin e ndërmjet familjeve, lagjeve dha dialogut dhe të pajtimit. bashkësive, duke ia përshtatur këto Në sistemin edukativ të këtyre marrëdhënie kushteve moderne. Ato shkollave, një person shihet si kanë rindërtuar të dikurshmin “njeri pjesëmarrës aktiv në proceset sociale. të shoqërisë”, që është vetësakrifikues Shkollat i përkasin një modeli, që vendos dhe totalisht i devotshëm ndaj vendit balancën ndërmjet botës materiale dhe të tij dhe njerëzimit dhe i cili është shpirtërore, pa e zvogëluar ndonjërën hero i dashurisë dhe afeksionit. Në në dëm të tjetrës, në mënyrë që të këtë epokë të shekullit XXI, në të cilën ndërtojë një model aktiv, i tillë që është mbizotëron interesi personal, egoizmi në gjendje të mbartë përgjegjësinë e dhe materializmi, kjo përbën një dukuri dialogut kulturor dhe shoqëror. të shënuar. Në një kohë që dominohet nga interesi material dhe nga kulti i 4. Mësuesi individit, kjo formë e re e arsimit po i Në filozofinë e medreseve, mësuesi përgatit studentët që ta duan profesionin është tejet i rëndësishëm për arsye se e mësuesit mbi gjithë profesionet e tjera. ai përgatit individin dhe shoqërinë e Nëpërmjet ndërgjegjësimit të së ardhmes. Prishja e sistemit edukativ njerëzve, të cilët janë të qëndrueshëm së pari preku mësuesit. Meqenëse ata për sa i përket vlerave të tyre morale, e humbën cilësinë dhe ndikimin e tyre njerëzore dhe sociale dhe të cilët janë shoqëror, bashkë me ta ra edhe cilësia në gjendje ta mirëpresin të ndryshmen, e njerëzve.

60 Sociologji - Filozofi

Dhe në fakt, mësuesit janë edhe përveç mësuesit nuk mund t’u rrëfejë përçues të vlerave të një shoqërie të gjerësinë e spektrit emocional njerëzve virtytshme, edhe shembuj të individëve rreth tij dhe të bëhet pjesë e ekzistencës të devotshëm të cilët aspirojnë për së tyre. dialog dhe tolerancë. Mësuesi në përgjithësi, qoftë nëna, 5. Shkolla babai, apo të vjetrit, mësuesi përmes Shkolla duhet të konsiderohet si një konceptesh, apo përmes shembujsh, vend që ndërthur përvojat e ndryshme është saktësisht ndihmësi, që i ndihmon të njerëzimit brenda një njësie të vetme, njeriut të perceptojë drejt dhe kështu ndaj, në këtë mënyrë, shkolla përbën t’i kapërcejë keqperceptimet. Edukimi një vend që e mbron njerëzimin nga është i vetmi proces i shpëtimit, sepse çrregullimet e ndryshme mendore dhe edhe sipas formulës sokratike, “dija praktike. Kjo pamje, pasqyron kësisoj është virtyt”9. tablonë e shkollës në filozofinë e Në filozofinë e medreseve, mësuesi medreseve. që nga lindja e deri në vdekje, përbën Shkolla është një vend që i bën një mjeshtër të bekuar që i jep jetë mësuesit dhe nxënësit subjekte të një botës nëpërmjet formësimit të jetës së transformimi të madh kimik. Është një njerëzve. Nuk ka të barabartë me të laborator që i përgatit ata të zgjidhin çdo mbi tokë, për sa i përket udhëheqjes problem të njerëzimit dhe të qytetërimit. së popullit drejt fatit të tij, rishikimin e Shkolla është një institucion që bën të etikës dhe karakteristikave të tij. mundur edhe formimin e fëmijës ashtu Dhe në fakt ndikimi i mësuesve dhe të mësuesit dhe që i jep formë mbi individët e tejkalon ndikimin e mjedisit social dhe ekologjik. prindërve dhe të shoqërisë mbi ta. Shkolla në fakt përbën një shtëpi Mësuesi është ai, i cili gatuan nënën, që ka për detyrë shfaqjen e çdo gjëje babain dhe të gjithë anëtarët e shoqërisë joharmonike në shkollën e universit. Ajo së të ardhmes. Në qoftë se ai nuk përbën një shtëpi, që u ofron studentëve përfshihet në gatimin e ndonjë pjese të mundësinë e të studiuarit në çdo kohë, brumit të individit, atëherë ky individ është një shtëpi që flet edhe kur hesht. mbetet tërë jetën i paformuar. Për këtë arsye, megjithëse duket sikur zë Mësuesi është si një mjeshtër, në një vend të vogël në jetën e një njeriu, duart e të cilit, metalet pastrohen, duke përbën megjithatë një shtëpi simbolike, u shndërruar në ar të pastër dhe argjend e cila mbizotëron mbi kohën dhe i të shndritshëm. Në këto duar mistike, detyron të gjitha përjetimet ta dëgjojnë edhe gjërat më të papërpunuara dhe atë. Çdo nxënës që e ndjek shkollën me më të paçmueshme, shndërrohen në vëmendjen e nxënësit të devotshëm, do diamante të vlefshme. Asnjë fabrikë ta artikulojë mësimin e marrë në shkollë nuk mund të punojë aq shpejt dhe gjatë gjithë jetës. aq sistematikisht sa mësuesi. Askush Sistemi më i mirë edukativ është një shkollë, që e vë theksin njëkohësisht në 9. Faruki, Ismail, “Islami dhe Krishterimi, ndodhitë e jashtme, ashtu dhe në dijet Konflikt apo Dialog”, Erasmus, Tiranë, 2009: 48. 61 Sociologji - Filozofi

e brendshme. Në këtë shkollë, mësuesi përbën një udhëheqës të jashtëm. Megjithatë, për ata të cilët nuk dinë si të mësojnë nga ajo, mësuesit duhet të shërbejnë si ndërmjetës që lidhin së bashku jetën dhe vetveten dhe të cilët shpjegojnë dallimin e errësirës nga drita. Nëpërmjet fitimit të zemrave të studentëve çdo ditë, nëpërmjet mjeteve të ndryshme, duke përballuar çdo dhembje dhe kokëçarje, si dhe duke Konkluzione lënë gjurmë të pashlyeshme në mendjet Mbase në një të ardhme të afërt, në e tyre, si nëpërmjet mësimeve, ashtu edhe nëpërmjet sjelljes së tij, mësuesi sajë të këtyre mësuesve të medreseve, zë një vend të tillë që nuk mund të që nuk kursyen vetveten me qëllim që zëvendësohet me asgjë tjetër dhe me të tjerët të jetojnë, mendja dhe shpirti asnjë person tjetër. Është kjo arsyeja do të përqafojnë njëri-tjetrin përsëri. përse nxënësit mësojnë diçka edhe falë Ndërgjegjja dhe logjika do të plotësojnë metodave lehtësuese të Perëndimit, thellësitë e njëra-tjetrës dhe gjithçka asnjë qëllim i shkencës nuk mund të do të gjejë mundësinë për të shprehur mësohet dhe asnjë objektiv nuk mund bukurinë që e karakterizon përmes të arrihet nëse vetë mësuesi nuk jep gjuhës së saj, njerëzit do të pendohen shembuj të virtytit. Këto elemente mund që kanë luftuar njëri-tjetrin për asgjë, të shpjegohen vetëm prej një mësuesi të atmosfera e paqes që nuk ekzistonte më tillë, fytyra e të cilit shndrit nga e vërteta, parë në treg, në shkollë dhe në vatrat vështrimi i të cilit është pafundësisht i familjare, do të jetë vendosur dhe erërat thellë dhe i cili zbukuron gjithçka që jep e lumturisë do të fryjnë, pastërtia morale nga zemra e tij. Mësuesi i Rusoit ishte nuk do të jetë dhunuar, ndershmëria ndërgjegjja. Për Kantin ishte ndërthurja nuk do të jetë nëpërkëmbur, zemrat e ndërgjegjes dhe e arsyes. Në shkollën gjithmonë do të rrahin me respekt dhe e Mevlana Rumiut dhe Junus Emresë, mësuesi është Profeti. vlerësim, asnjëri nuk do t›i ketë zili të Sa i bekuar është mësuesi i cili është tjerët për pasurinë ose reputacionin e i përkushtuar ndaj nxënësve, i cili i ndjek tyre, i fuqishmi do të sillet drejtësisht ata hap pas hapi, në çdo stacion të jetës me të dobëtin, i varfri dhe i dobëti do të së tyre dhe i cili ndjehet i ekzaltuar kur kenë mundësinë që të jetojnë njerëzisht, ata ngrihen në nivelet e larta njerëzore. askush nuk do të jetë ndaluar me forcë Vetëm një mësues i tillë është në gjendje vetëm për dyshime, banesat dhe vendet t’u tregojë atyre të vërtetat absolute e punës nuk do të jenë sulmuar, gjaku nëpërmjet lenteve të shkencës, shpesh i i askujt nuk do të derdhet dhe i dobëti ngarkuar si rrufe, por i aftë të ndriçojë nuk do të qajë, çdokush do të dojë zemrat e studentëve të tij dhe të zbutë njerëzimin. shpirtrat e tyre!10

10. Gülen, Çağ ve Nesil, f. 110-114; Buuhranlar Anaforunda Insan, f. 101.

62 Sociologji - Filozofi

Literatura kryesore -Abertrombie, Nicholas; Longhurst, Brian: Audiences. A. Sociological Theory of Performance and Imagination, Sage, London 1998. -Backer, Martin;Petley, Julian: Effects. The Media -Violence, Debate, Routledge, London 1997 -Dervishi Zyhdi: Adoleshentët, bashkëjetesë me demonët e konflikteve, Shtëpia Botuese “Emal”, Tiranë 2009. -Frashëri, Pandi M: Familja shqiptare, Botues Ismail Mal Osmani, Tiranë 1944. -Gauntlett, David: Media, Gender and Identity, Routledge, London 2002. -Gylen, Fethullah (a): Kriteret ose Dritat e Rrugës – ese, gjykime, aforizma, Prizmi, Tiranë, 2003. -Gylen, Fethulah (b): Nga fara te lisi, Prizmi, Tiranë, 2008. -Instituti i Kulturës Popullore: Fjalë të urta të popullit shqiptar, Botuar nga Akademia e Shkencave e RPSSH, Tiranë 1983. -Maigret, Eric: Sociologjia e komunikimit dhe e mediave, Botimet “Papirus”, Tiranë 2010. -Silvestone, Roger: Television and Everyday Life, Routledge, London 1994. -Wimmes, Roger D., Dominiek Joseph R. Mass Media Research, Wodsmorth Publishing Company, Belmont 1987.

63 Shkenca komunikimi

Komunikimi përmes objekteve të kultit Islam në Shqipëri

Msc. Ferit Lika - kmsh

Abstrakt Në objektet e kultit komunikohej dhe vazhdon të komunikohet nevoja e njeriut për të studi- uar, për tu shkolluar për të qene i ditur, pasi fitimi i dijeve është detyrë parësore e çdo myslimani sepse në vetvete thelbi i islamit është të mësosh dhe të përcjellësh dijen... Dyndjet masive nëpër xhami, pas shembjes së komunizmit, treguan se besimtarët i mbajtën fort bindjet e tyre fetare, pavarësisht nga përndjekjet. Të gjithë ata fetarë e atdhetarë që kundërsh- tuan idetë shkatërrimtare të këtij regjimi, u përndoqën, u vranë dhe u masakruan në mënyrën më çnjerëzore, por as kjo nuk mundi të shkulë rrënjët e besimit në vend. 1. Komunikimi në xhami ngjarjet dhe dukuritë e jetës nëpërmjet përmes ligjëratave prizmit të kanuneve fetare: Kur’anit, Në kushtet e mungesës së synetit si dhe të drejtës tradicionale shtetit shqiptar (1912-1939), apo të myslimane – ligji i sheriatit”.2 Pra, në ekzistencës së tij të dobët, institucionet objektet e kultit islam, përkatësisht fetare (ndër to edhe xhamitë), kryenin xhamitë por jo vetëm, komunikohej ajo funksionet e administrimit të jetës se si një person besimtar duhet të ishte shoqërore të besimtarëve.1 Feja islame i dobishëm për veten, shoqërinë, vendin dallonte nga fetë e tjera për nga dhe kombin e tij. brendia dhe funksionet shoqërore të Në këto objekte kulti komunikohej saj. “Ajo bashkonte në vetvete parimet dhe vazhdon të komunikohet nevoja e shpirtërore dhe shekullore, synonte të njeriut për të studiuar, për tu shkolluar depërtonte në të gjithë sferat e jetës e të për të qene i ditur, pasi fitimi i dijeve veprimtarisë së besimtarit. Dispozitat e është detyrë parësore e çdo myslimani saj përfshinin veprimtarinë ideologjike, sepse në vetvete thelbi i islamit është shtetërore, politike, administrative, të mësosh dhe të përcjellësh dijen. Në fiskale, ushtarake, juridike e familjare. librin “Rrugëtimi i islamit në Shqipëri”, Ky karakter shumëdimensional i fesë studiuesi Ali M. Basha, shkruan: “... islame synonte të krijonte të besimtarët Myslimanët ndërtuan xhami dhe shprehitë për t’i vlerësuar të gjitha medrese, në të cilat lulëzoi dija për

1. Shih Basha Ali f. 47. 2. Stafanaq Pollo, f. 22, Ali Basha, f. 50. 64 Shkenca komunikimi natyrën dhe shoqërinë, nëpërmjet një Vendi ynë ashtu si shoqëritë e tjera sistemi të qartë dhe të saktë arsimor”.3 post komuniste, kaloi një periudhe të Më 14 dhjetor 1920, Këshilli i Naltë i ndryshimeve rrënjësore shoqërore, Sheriatit nxori urdhrin ku ngulte këmbë ekonomike dhe politike, etapë kohore që të gjithë nëpunësit dhe kleri mysliman kjo e quajtur “periudha e tranzicionit”. që ishin në shërbim të popullit ta Me këto ndryshime njeriu i këtij mësonin gjuhën shqipe me shkrim dhe nënqielli me një entuziazëm të flaktë iu lexim dhe ta përdorin atë në kontaktet, kthye shpirtërores dhe fesë. Për shkak predikimet dhe korrespondencën që të ndryshimeve të dukshme fetare kjo mund të kishin në çështjet e përditshme.4 periudhë mund të quhet edhe “periudha Nga dokumentet më të vjetra që e kthimit në skenë e së shenjtës dhe kanë arritur deri në kohën tonë, e deri hyjnores”7 te krishterimi dhe islami, respektimi i Këtë hulumtim të shkurtër rreth Zotit asnjëherë nuk ka munguar. Njeriu komunikimit përmes objekteve të kultit gjithmonë është në kërkim të lumturisë të fesë islame në Shqipëri do ta grupoja së tij të brendshme dhe vendi i parë në tre periudha edhe pse përfshin një ku ai gjen lumturinë dhe prehjen është kohë të gjatë me ndryshime të mëdha feja/besimi. Eliade5, filozof rumun, historike për pasojë me ndryshime edhe thotë se të jetuarit si njeri është një në metodikën e komunikimit verbal veprimtari fetare ne vetvete. Ndërsa nëpër xhami. E para përfshin kohën Schopenhaueri thotë se njeriu është që nga pavarësia e Shqipërisë deri një krijesë metafizike. Sipas tij tempujt, në mbisundimin e regjimit komunist kishat, pagodat, lutjet dhe përgjimet të 1912-1966; E dyta është periudha cilat i hasim në çdo kohë dhe çdo vend komuniste 1966-1990; dhe e treta, me tërë ndriçimin dhe madhështinë e vet periudha e demokracisë 1990 – 2014. paraqesin prova të nevojës për elementin Në dy periudhat e para do të ndalemi metafizik që e ruan ekzistencën e vet, shkurtimisht për t’u thelluar më tepër që është ndikues dhe që s’humbet dot.6 në periudhën e tretë, pra atë të kohës së Pra njeriu asnjëherë nuk ka mundur të tranzicionit shqiptar (demokracisë). jetojë pa Zotin. E shenjta është pjesë e Periudha e parë 1912-1966, pandashme e jetës së tij. Modernizmi karakterizohet nga kuadro fetarë s’ka arritur ta kënaqë njeriun. Për intelektualë mjaft të përgatitur dhe këtë arsye njeriu i kohës sonë kërkon shumëdimensional, ata ishin hafizë, rrugë mënyra dhe alternativa të reja letrarë, poetë, diplomatë, luftëtarë, e për të arritur lumturinë e humbur. Në atdhetarë të flaktë. Shumica prej tyre mesin e këtyre metodave të kërkimit të ishin shkolluar jashtë dhe zotëronin disa lumturisë, vend të posaçëm zë religjioni. gjuhë të huaja. “Shqipëria nga shpallja e pavarësisë më 1912 e pastaj me 3. Basha, A., f. 116. Qeverinë e Mbretit Zog derisa u ndalua 4. Po aty, f. 25. 5. Eliade M., Dinin Anlam ve sosyal feja më 1967 nga regjimi komunist fanksiyonu. 6. Bahtijarevic B., Socijolistiçko druśtro, crkra 7. Pajaziti A., Modernizmi, feja dhe lumturia I religija (f. 9). e njeriut. 65 Shkenca komunikimi ka pasur dijetarë të shquar islam si kundërshtuan idetë shkatërrimtare të H. Vehbi Dibra, H. Ismet Dibra, H. këtij regjimi, u përndoqën, u vranë dhe Mahmud Dashi, Hafiz Ali Korça, Hafiz u masakruan në mënyrën më çnjerëzore, Ibrahim Dalliu, Hafiz Ali Kraja e shumë por as kjo nuk mundi të shkulë rrënjët të tjerë që janë diplomuar në Stamboll e besimit në vend. “…Të gjithë elementët dhe kanë bërë një seri përkthimesh e shqiptaro-fetar, si vëllezër të një gjaku e si vepra origjinale.”8 besues të një Zoti të Amshueshëm, duhet Në këtë periudhë ajo çka me u bashkue e me u organizue në nji front komunikohej në objektet e kultit të përbashkët për ta luftuar ateizmin, që do islam përveç fesë ishte edhe ndjenja e me shkatërrue “Fe e Atdhe”. Kjo është lufta atdhetarizmit, ku kërkohej mbrojtja e shenjtë që duhet të bëjnë të gjitha fetë në e atdheut nga pushtuesit. Në këtë Shqipëri”, ishte kjo thirrja e myslimanëve periudhë nëpër xhami komunikohej kundër komunizmit. Qindra xhami u rreziku i ateizmit të imponuar që do të shkatërruan, ndërsa qindra njerëz të fesë, sillte më vonë komunizmi, komunikohej intelektualë e patriotë u pushkatuan, u dhe nxiteshin njerëzit të arsimoheshin burgosën apo u internuan, terror i cili dhe të përgatiteshin për veten, fenë dhe vazhdoi deri në fillim të viteve ‘90.”10 kombin e tyre, etj. “Teologët shqiptarë Në këtë periudhë nuk mund të flasim në 100 vjetorin e pavarësisë vlerësohen për një komunikim përmes objekteve të për promovimin e vlerave morale të kultit pasi ato u shkatërruan, u mbyllën shoqërisë, që nuk e ndanë fenë nga dhe u kthyen barbarisht në depo e atdheu dhe familja; kanë kontribuar magazina, por në këtë kohë ekzistoi për mësimin e gjuhës shqipe, si një tjetër lloj komunikimi që njerëzit e mësimdhënës dhe edukatorë të brezit të fesë realizonin fshehurazi nëpër shtëpi ri si dhe me edukatën fetare. Ligjëratat e siç ishte këndimi i mevludeve (vepra tyre kanë ngritur në këmbë myslimanët letrare, poema ku tregohet jeta e profetit kur ka qenë nevoja për mbrojtjen e Muhamed dhe misioni i tij). vendit.”9 Me shembjen e regjimit komunist Periudha e dytë 1966-1990 është në vitet ‘90, më 16 nëntor 1990, pas edhe periudha më e errët për religjionin 23 vjetësh u këndua Ezani dhe u fal dhe objektet e tij njëkohësisht dhe Xhumaja në Shkodër, në Xhaminë e njerëzit e fesë. Institucioni i fesë u Plumbit, e më pas në të gjithë vendin. dobësua në mënyrë të pallogaritshme “Dalëngadalë feja filloi të zërë vendin derisa edhe u shkatërrua totalisht. që i takonte në shoqërinë shqiptare. Dyndjet masive nëpër xhami, pas Paralelisht edhe Komuniteti Mysliman shembjes së komunizmit, treguan se (Xhamitë) ndërmori një rol aktiv në besimtarët i mbajtën fort bindjet e tyre jetën social-kulturore të vendit duke fetare, pavarësisht nga përndjekjet. i paraprirë, madje dhe parandaluar Të gjithë ata fetarë e atdhetarë që 10. Lika, F., 90 vjet Komunitet Mysliman 8. Intervistë: Balla, Xh. Komunikimi përmes Shqiptar, Revista Drita Islame, Shkurt hytbes, intervistoi Lika, F., Maj 2013. 2013, “http://www.dritaislame.al/90-vjet- 9. Po aty. komunitet-mysliman-shqiptar/”. 66 Shkenca komunikimi probleme të shumta sociale, sepse as polemikën, fjalën e ashpër e të vrazhdë. fuqia e ligjit nuk e ka fuqinë e bindjes Predikuesi mundohet të përvetësojë e të dhe ndikimit të besimit. Por mbi të aplikojë metodën e triumfit të zemrave, gjitha sot liria e besimit triumfon, shpirti duke i qëndruar larg diskutimit të ashpër i besimtarit ndjehet i lirë të adhurojë Atë dhe fjalëve me lojëra logjike.”13 që i dha frymë, Atë që e ngjizi, Krijuesin Predikimi dhe këshilla duhet të jenë e gjithësisë.”11 të tilla që ta zbusin zemrën e të zënë vend Pas viteve 90-të shumë të rinj në ndjesi. Ligjëruesi duhet të jetë njeri myslimanë u shkolluan brenda e jashtë edhe i mendjes edhe i zemrës. Ai, që vendit nëpër shkollat islame në të gjitha nuk mund të mendojë me mendjen e vet nivelet. Për rrjedhojë xhamitë në Shqipëri e të ndiejë me zemrën e vet, nuk mund sot kanë një kuadër të mirëpërgatitur të tregojë. Shprehjet e tija nuk mund të për Islamin, por që siç duket edhe jenë të ngarkuara me mëshirë. “Këto nga veprimtaria e tyre por edhe siç dy dekadat e fundit, me përmbysjen e studiuesit e fushës i shohin, nuk janë në diktaturës komuniste dhe me ardhjen në nivelin e atyre të para komunizmit. “Sot pushtet të demokracisë, ka ardhur një kemi një brez të ri kuadrosh fetarë, të brez i ri teologësh të kualifikuar, që me diplomuar në universitetet fetare jashtë ligjëratat e tyre kanë tërhequr një masë vendit, por që nuk e kanë pjekurinë e të madhe të rinjsh e të rejash besimtarë stazhin, që dhe këta të bëhen dijetarë të myslimanë, që frekuentojnë rregullisht tillë. E ardhmja është pikërisht për këtë institucionet fetare për adhurim. Ata brez të kuadrove fetar imam-vaiza; që të manifestojnë vlera të normave morale vazhdojnë trashëgiminë e të parëve dhe si individë, në familje dhe shoqëri. Ata t’u bëjnë brezave që vijnë edhe ata vepra janë të papajtueshëm me antivlerat që fetare që të mbeten dijetarë islamë që shfaqen sot në shoqërinë tonë si alkooli, kanë kontribuar për këtë vend.”12 bixhozi, droga, prostitucioni, vjedhja, Si kudo edhe ligjëruesit predikues, grabitja etj. Masa e të rinjve myslimanë vaizët kanë secili përvojën, stilin dhe sot janë bërë solidarë për vepra humane metodën individuale komunikative. dhe iniciatorë në ndihmë dhe përkrahës “Nëpër xhamitë e qytetit të Tiranës të jetimëve e nevojtarëve.”14 ka predikues që duhen përmendur për taktin, stilin, metodën dhe ëmbëlsinë e 2. Hytbeja shqiptare dhe komunikimit. Predikuesit i kushtojnë Ligjëruesi vëmendjen e duhur si specifikave Fjala “hytbe” rrjedh nga fjala arabe teknike e profesionale, ashtu edhe “hatabe” që do të thotë mban fjalim specifikave stilistike. Dallohen e (predikim). Hytbeja që mbahet ditën e shquhen për korrektësinë komunikative, Premte është obligim fetar, që plotëson stilin, metodën, tonin e zërit e timbrin, kushtin e faljes apo namazit dy rekatësh, intonacionin fjalë për fjalë dhe në lidhjen detyrë për çdo mysliman. logjike të mendimit. Ata nuk e njohin 13. Xhina, R., Predikimi dhe predikuesi, Drita Islame, “http://www.dritaislame.al/predikimi- 11. Po aty. dhe-predikuesit/” 12. Balla, Xh, Intervista. 14. Balla, Xh, Intervista. 67 Shkenca komunikimi

Ligjërata fillon me një falënderim të thotë: folës, orator ose referues. Në të veçantë për Zotin e Madhërishëm, podiumin e caktuar posaçërisht për Zotin e botëve dhe Sunduesin e këtë ditë të Premte, për të biseduar gjithçkaje që ndodhet në to, pastaj dhe me xhematin (myslimanët) në xhami, me dëshminë se profeti Muhamed është imami u drejtohet të pranishmëve për i dërguar i Zotit. Mbas kësaj hyrje të problemet kryesore që ai ka menduar shkurtër trajtohen problemet e caktuara të bashkëbisedojë si mësime, këshilla, adresuar besimtarëve dhe në mbyllje thirrje etj. Në vendin tonë deri më tani me detyrat që ka secili besimtar për të nuk ekzistojnë trajnime të caktuara, zbatuar sipas ligjeve e Sheriatit Islam. specifike që mund të përgatisin një Mënyra e mbajtjes së ligjëratave në imam se si të mbajë një hytbe ndërsa xhami i përmbahet rregullave të fesë në vende të ndryshme të botës, islame që janë të njëjta për të gjithë universitetet islame kanë të ingranuar myslimanët e botës. “Procedura është e në strukturat e tyre lëndë të posaçme njëjtë edhe për një fakt tjetër se imamët për metodologjinë e hytbes. “Personat apo predikuesit tanë janë shkolluar në e ngarkuar me detyrën e predikuesit, këto vende. Mund të ndryshojë vetëm kanë marrë njohuri të mjaftueshme tematika e ligjëratave mbasi secili vend në shkollën fetare ku kanë studiuar. ka problemet e veta si dhe shkalla e Por për trajnime të mëtejshme këtu në kulturës, e nivelit të përgatitjes fetare, ku vendin tonë nuk ka strukturë arsimi dihet se vendet islame kanë dijetarë më që të merret me trajnimin shumë të të shquar. Literatura e tyre në zbërthimin nevojshëm të tyre. Në vendet e tjera i e ligjeve të Kur’anit dhe Hadithit të kanë kushtet sepse ka universitete me Profetit (a.s.) merret e studiohet nga degë të posaçme fetare.”16 imamët apo vaizët e vendit tonë. Në Ligjëruesi dallohet nga besimtari fshat ka dhe imam që janë vetëm me i thjeshtë sepse ky është i emëruar në arsim të mesëm, e sigurisht niveli i tyre këtë detyrë nga institucioni vartës, nuk është në shkallën më të lartë që Komuniteti Mysliman. Ai duhet të jetë i kërkohet.”15 diplomuar për teologji dhe dallohet nga Ndërtimi i një hytbeje ashtu si aftësia dhe mjeshtëria për të mbajtur edhe në vendet e tjera edhe në Shqipëri këtë predikim, që në gjuhën arabe quhet ka një kornizë të caktuar fetare që “hatabetun”. Përveç kësaj, ai duhet të fillon me hyrjen, brendinë, salavate karakterizohet nga arti i të folurit, të për Profetin (a.s.) e pastaj fillon pjesa e mbajturit fjalim, që në gjuhën arabe i dytë. Në fund bëhet lutja që e shoqëron thonë “hitabetun”. një citim i Kur’anit, ku Zoti urdhëron Predikuesi i fesë islame, imami vetëm drejtësi për njerëzit në tokë. (hoxha) ose mësuesi duhet të Kjo metodologji zbatohet sipas nivelit karakterizohet nga aftësitë njohëse kulturor të ligjëruesit. Këtë fjalim të realitetit, të bëjë analizën dhe (predikim) e mban imami i xhamisë, konkluzionin e tyre mbi baza të që në këtë rast quhet “hatib”, që do shëndosha të fesë islame. Atëherë ai

15. Po aty. 16. Po aty. 68 Shkenca komunikimi duhet të arrijë të njohë personalitetin e shoqërinë. Pra, shkalla e përgatitjes së çdo besimtari e myslimani, të përcaktojë këtij kuadri të fesë islame është faktori nivelin kulturor e pastaj të arrijë në bazë në detyrën e shenjtë fetare.”17 përfundime të drejta, për masën që Ligjëruesi përballet me njerëz të duhet marrë për të ndihmuar në moshave dhe kategorive të ndryshme frenimin, ndalimin dhe parandalimin e sociale dhe për këtë ai duhet të ketë përfshirjes së tyre në mëkate ose veprime formim të shëndoshë teologjik por dhe të ndaluara nga ligjet islame. Ai duhet të psikologjik e metodik. Studiuesi shqiptar ketë aftësi, që të vlerësojë çdo shenjë që Xhemal Balla thotë se Imami ose vaizi prek ndjenjat dhe emocionet, me butësi komunikon direkt me xhematin islam në e ëmbëlsi, për t’ia lehtësuar shpirtin e të podiumin e posaçëm në xhami. Mirëpo priret gjithmonë nga shpresa e besimi sado i ditur, i kulturuar që të jetë, nuk tek Zoti. Pra, ai duhet të depërtojë në është e mundur t’u përgjigjet në shkallë botën e brendshme të çdo besimtari. absolute problemeve të ndryshme që Për të arritur këtu, besimtarët duhet të dalin në realitetin e sotëm, sepse njerëzit tërhiqen e të tregohen të vëmendshëm, sot janë në kontakt të vazhdueshëm me për të kuptuar dhe përvetësuar burime të shumta informacioni. Për një materialin që paraqet predikuesi. komunikim të lirshëm e tërheqës kuadri “Nga shkalla e përgatitjes së fetar jo vetëm që duhet të ketë formim predikimit (imami-vaiz) nga ana të shëndoshë teologjik por kërkon dhe profesionale, psikologjike e metodike, atë psikologjik e metodik sepse kemi të varet drejtpërsëdrejti niveli i njohjes bëjmë me mosha të ndryshme që nga dhe i zbatimit të ligjeve islame e ajo e fëmijërisë, adoleshencës, brezit trajtimi i tyre në ligjërata të veçanta. të ri dhe moshës së thyer. Materiali i Themeli bazë i fesë islame është Kur’ani përgatitur nga imami apo vaizi duhet Famëlartë dhe Syneti i Profetit a.s., t’i përshtatet nivelit të moshave për të por në fund të fundit atyre u jep jetë pasur efektin e duhur tek ata. kuadri teologjik, imami apo vaizi me “Për të qenë me efekt bisedat që punën e tij të përditshme, plot pasion e paraqet predikuesi përpara xhematit me mjeshtëri profesionale. Imami apo islam, duhet që ai të jetë i aftë të vaizi duhet të dallohet për saktësinë e njohë qëndrimin e vëmendshëm ose interpretimit të dijeve apo ligjeve islame, të pavëmendshëm të besimtarëve me origjinalitet në këtë proces, si dhe ndaj ligjëratës që ai paraqet. Ai duhet aftësi në përzgjedhjen, përpunimin dhe të kuptojë shenjat e lodhjes apo të pasqyrimin e realitetit në të cilin jetojmë. moskuptimit e deri në rastësi e ndonjë Atëherë ata do të gëzojnë autoritet e pëshpëritje të vogël të tyre. Prandaj respekt tek besimtarët, që do të bëhen nga imami ose vaizi kërkohet, para së pjesë e tyre në zbatimin e detyrimeve gjithash, që të njohë në mënyrë të thellë fetare. Kështu ata bëhen një forcë e e të gjithanshme nivelin e zhvillimit të madhe nxitëse për të forcuar ndjenjat vëmendjes së vet, të cilësive të saj dhe, fetare të çdo myslimani, që kultivojnë mbi këtë bazë, të punojë sistematikisht motive të shëndosha për familjen e 17. Po aty. 69 Shkenca komunikimi

me synime të caktuara për edukimin dhe si mësues i popullit mbasi të gjithë e saj, të njohë e të përvetësojë anët besimtarët e thërrasin Hoxhë, i cili psikologjike të këtij procesi. Intuita di gjithçka dhe nga i cili duhet marrë psikologjike e imamit apo vaizit është mësim.” një parakusht tjetër për mënyrën e Imamët apo predikuesit nëpër ndërtimit të bisedës, për atë çka ai thotë, qytete janë kuadro të caktuar nga për të krijuar një atmosferë sa më të Komuniteti Mysliman, posaçërisht me ngrohtë e dashamirëse me dëgjuesit.”18 funksionin e drejtimit të një institucioni “Institucionet fetare, xhamitë, të shenjtë ku i bëhet adhurim Zotit të nuk mjafton të konsiderohen vetëm madhërishëm. Ata janë diplomuar në si vend adhurimi pesë herë në ditë në universitetet islame për teologji dhe janë qytet dhe një herë në javë në fshat. të përgatitur për këtë detyrë. “Shkalla Puna e imamit duhet të priret edhe nga e realizimit të kësaj detyre varet nga veprimtaria e tij edhe ..., me literaturën e ndërgjegjja personale e secilit për t’u nevojshme fetare sipas moshave, madje angazhuar e përgatitur në ligjërata. dhe në veçanti për gjininë femërore. Ndërsa në fshatra sigurisht niveli Ky është një kusht i brendshëm që është më i ulët. Për këta persona, herë duhet të karakterizojë çdo imam, i cili pas here duhen organizuar seminare duhet të ketë predispozita nga detyra kualifikimi.”19 fisnike që përfaqëson. Ai konsiderohet

18. Po aty. 19. Po aty.

Kupola e xhamisë Sinan Pasha, Prizren

70 Shkenca Politike

A pajtohet Islami me demokracinë?

M.S. Fatos A. Kopliku Ann Arbor, Miçigan, SHBA

Abstrakt Islami është i pajtueshëm me çdo formë qeverisjeje, demokraci a sido që të quhet, për sa kohë që shteti nuk trazon qytetarët e vet duke futur hundët në çdo detaj të jetës shoqërore e personale për të diktuar me bisturinë e ligjeve e rregulloreve se si duhet ta jetojnë atë. Myslimanët do të përkrahnin njëzëri poetin e filozofin amerikan Henry David Thoreau kur shprehet se “Qeveria më e mirë është ajo që qeveris më pak.” Veçanërisht është shumë e rëndësishme për myslimanët që religjioni, pra ri-lidhja me Hyjnoren, të mos cënohet apo manipulohet nga ndërhyrjet e shtetit. Rumiu thotë se “Shtëpia pa dritare është ferr. Qëllimi i fesë është të hapë një dritare”, e kjo do të thotë se ndërhyrja e shtetit, apo çdo lloj organizate në fe, për ta lakuar fenë sipas axhendës së vet, është ngushtim i kësaj dritareje providenciale (të cilën komunistët e mbyllën fare), dhe një hap më afër drejt një shtëpije apo hapësire infernale.

dër mend po më vjen një personalisht në vendimet politike, ka shprehje popullore turke demokraci përfaqësuese, ku qeveritarët që komenton me qesëndi zgjidhen të përfaqësojnë interesat e N 3 situata të tilla; “nuk di ngaqë s’pyet, e elektoratit , ka demokraci parlamentare, nuk pyet ngaqë s’di”1. Jo vetëm është e presidenciale, kushtetuese… Nuk është domosdoshme të pyesësh që të mësosh, qëllimi i këtij shkrimi detajimi në format por është po aq e domosdoshme një bazë njohurie për të pyetur siç duhet, bashki në qyteza të vogla në SHBA praktikohet në atë mënyrë që mundëson ndjekjen e demokraci direkte ku qytetarët marrin pjesë direkt në vendime për disa çështje të caktuara lokale. fillit te përgjigjja e duhur, te e vërteta. Demokracia e Athinës së lashtë është një tjetër Para se dikush të na akuzojë se po i shembull. Megjithatë, këshillat a kuvendet ku bëjmë bisht pyetjes duam, sepse duhet, vendime të caktuara votoheshin kanë ekzistuar, të dimë qartë se çfarë nënkuptohet dhe ekzistojnë, në shumë popuj e kultura. 3. Një nga kritikat e kësaj forme është se jo me fjalën “demokraci”. Ka demokraci rrallë klasa politike do të marrë vendime që janë 2 direkte , ku qytetarët marrin pjesë në kundërshtim me vullnetin e popullit. P.sh., Mbretëria e Bashkuar shkoi në luftë në Irak 1S ormaz ki bilmez, bilmez ki sorsun. edhe pse shumica dërrmuese e britanikëve ishte 2. Në disa kantone të Zvicrës, dhe në disa kundra. 71 Shkenca Politike

e ndryshme të qeverisjes në kohët shembulli ndoshta më i mirë i kësaj moderne, por i cekëm për të nënvizuar forme të të shprehurit është ai i ish- se nuk është shumë e qartë, ose nuk kryeministrit Fatos Nano, megjithëse është shprehur qartë nga ata gazetarë, edhe të tjerë nuk mbesin shumë pas, analistë e opinionistë, që i kërkojnë dhe duam të citojmë pjesë nga një fjalim llogari Islamit në Shqipëri, se për cilën i tij në forumin ‘Shqipëria: sfidat 2005’ demokraci e kanë fjalën? të datës 12 janar 2005. Megjithatë, ndoshta nuk është “…Qeveria është në momentin e edhe aq e thjeshtë. Shkrimtari dhe përfundimit të analizave të punës së saj, linguisti gjerman Uwe Pöerksen në e cila nuk është një punë e mbyllur dhe kjo librin e tij “Fjalët plastike: tirania e një është një shprehje e një cikli publik të punës gjuhe modulare”4 studion dhe shpjegon së qeverisë. Do të vijmë brenda pak ditësh në dukurinë dhe origjinën e fjalëve plastike. konkluzionet e këtij arsyetimi, pasi është dhënë Sipas tij këto fjalë nuk janë të reja në aq informacion sa kemi mundur në analizat mënyrën si shkruhen apo shqiptohen, sektoriale apo të dikastereve të veçantë… por në mënyrën se si përdoren. Ato janë Vendi ka arritur në një nivel të caktuar, fjalë, vazhdon Pöerksen, me kuptim një stad të caktuar dhe ka parametra që e të mjegullt, por që imponojnë respekt shprehin këtë gjendje të vendit, atë që drejtues në sajë të një aure që e huazojnë nga vendesh normale - përfundimisht Shqipëria origjina e tyre në sferën e shkencës. është një vend normal - e cilësojnë si gjendja e Për shkak të efektit sugjestionues që kombit apo e shtetit… mbartin ai i quan ato “tiranë” dhe Duket se në 2004 vendi ka shënuar na jep si shembull fjalë si “zhvillim”, një progres të dukshëm, i cili po konsolidon “informacion”, “seksualitet”, “standard parametrat kryesorë të funksionimit të jetese”, “konsum”, “strategji”, institucioneve, të administratës, të ekonomisë, “progres”, “faktor”, “liri” etj., etj. Si të shoqërisë dhe të marrëdhënieve gjithnjë e rrjedhojë, kushdo që flet në emër të tyre më nxitëse, pra problemore me botën, duke pozicionohet me progresin, të ardhmen, filluar që nga rajoni… Ne kemi arritur që e kushdo që edhe heziton për një çast këtë dinamikë ekonomike ta administrojmë konsiderohet si pinjollë e një mentaliteti në mënyrë më racionale, sepse ka rënë të vjetër (sikur të ishte diçka që rinohet pesha e borxhit të brendshëm apo e borxhit a plaket mentaliteti). Për të ilustruar ndërkombëtar që mban ekonomia, që përdorimin e fjalëve plastike, dhe shlyen ekonomia dhe për pasojë që u aftësinë e tyre që të nënkuptojnë gjithçka transmetohet vit pas viti taksapaguesve.” dhe asgjë në të njëjtën kohë, ai na jep Sidoqoftë, profesor Pöerksen nuk shembuj nga fjalime të politikanëve e është i pari që e ka pikasur këtë varfërim biznesmenëve në Gjermani5. Ndërsa ne të mënyrës së të shprehurit. Shkrimtari menduam se në përvojën e Shqipërisë anglez George Orwell në esenë e tij “Politika dhe gjuha angleze” mes të tjerash 4. Uwe Pöerksen, Plastic Words: The Tyranny thotë: of a Modular Language (University Park, PA: “…Shumë fjalë politike PSU Press, 1995). abuzohen… Fjalët si demokraci, 5. Ibid., p. 57. 72 Shkenca Politike socializëm, liri, patriotik, realist, drejtësi intelektual, janë gjithmonë nën sikletin kanë secila kuptime të ndryshme që nuk e dyshimit… Ngase ata nuk e dinë nëse mund të pajtohen me njëra tjetrën. Në ideja që shprehin sot do t’i përshtatet rastin e një fjale si demokracia, jo vetëm situatës me të cilën do të përballen që nuk ka pajtim, konsensus për një nesër, ata natyrshëm kultivojnë një shije përkufizim, por edhe përpjekjes për për terma abstraktë. Një term abstrakt konsensus i rezistohet nga të gjitha palët. është si një kuti pa taban; mund të Ka një perceptim pothuajse universal vendosësh brenda idetë që të pëlqejnë, se kur e quajmë një vend demokratik dhe mund t’i nxjerrësh prapë jashtë pa u (d.m.th.) po e lëvdojmë atë: si rrjedhojë, vënë re nga askush.”7 mbrojtësit e çdo lloj regjimi deklarojnë Nuk është e vështirë të vërehet se se është demokraci dhe frikësohen se vërshimi i një morie termash abstraktë mund të detyrohen mos ta përdorin më ka krijuar një situatë të ngjashme edhe atë fjalë nëse do të ishte e kufizuar në në Shqipëri. Vëzhgimet e Pöerksen-it, një kuptim të vetëm.”6 Orwell-it dhe Tocqueville-it dëshmojnë Ndërsa mendimtari dhe historiani se ekziston një paqartësi në lidhje me francez Alexis de Tocqueville në veprën përkufizimin e domethënien e shumë e tij të njohur “Demokracia në Amerikë” i termave që përdoren sot, veçanërisht dedikon një kapitull të veçantë ndikimit në politikë, përfshirë dhe konceptin të kësaj forme të re qeverisjeje mbi “demokraci”. Duke u bazuar në këto gjuhën angleze, dhe vëren se është vëzhgime nëse e ri-shtrojmë pyetjen- pasuar nga një rritje e përdorimit të titull edhe një herë ajo merr këtë termave abstraktë, personifikues dhe formë: A pajtohet Islami me diçka të mjegullues. Ja ç’thotë: papërcaktuar mirë, si demokracia? “Kombet demokratike janë të Kjo do të ishte me të vërtetë një dhëna me pasion pas termave gjenerike pyetje absurde, një situatë absurde madje, dhe shprehjeve abstrakte sepse këto sepse kur duam të dimë nëse dy gjëra mënyra ligjërimi zgjerojnë mendimin pajtohen, apo nëse duam të krahasojmë dhe asistojnë funksionimin e mendjes dy gjëra, duhet të kemi njohuri të saktë duke e mundësuar atë të përfshijë për te dyja. Mesa dimë akoma nuk është shumë objekte në një qark të vogël… bërë ndonjë vëzhgim apo vlerësim Këto terma abstraktë që ngopin mbi efektin e vërshimit të termave që gjuhët demokratike, dhe që përdoren shqyrtuam deri tani në gjuhën shqipe. vend e pa vend pa lidhje me ndonjë fakt Ky do të ishte hapi i parë drejt njëfarë të veçantë, zmadhojnë dhe mjegullojnë kthjelltësie jo vetëm në dialogun politik mendimin. Ato e përshpejtojnë të shqiptar por edhe në fusha të tjera. shprehurin ndërsa e paqartësojnë Përndryshe çdo pyetje a shprehje që nuk idenë… përmban terma të ravijëzuar mirë nuk Njerëzit që jetojnë këtu, meqë mund të jetë kumtuese, e madje edhe lihen vetëm në dorë të kapacitetit të tyre 7. Alexis de Tocqueville, Democracy in America 6. George Orwell, Politics and the English Language (Indianapolis, IN: Liberty Fund Inc, 2010), Vol. (1946), (përkthimi i autorit). 2, chap. 16, p. 827-9, (përkthimi i autorit). 73 Shkenca Politike

i hap rrugë keqkuptimeve. Sidoqoftë, njeri që hedh në erë godina, kundërmon edhe pse jemi përballë një problemi me naftë e dollarë, apo vallëzon me fytyrë të vërtetë serioz, do të mundohemi të të mbuluar e me bark përjashta (belly përgjigjemi. dance). Tani, një përshkrim i tillë na Për momentin të kthehemi tek tregon për myslimanët e Islamin po Islami. Kërkon një guxim të madh (e aq sa përshkrimi më lart na tregon për të marrë mund të shtoja) të dalësh e futbollistët e futbollin. të flasësh për diçka pa pasur njohuri, Islami, si çdo religjion autentik, apo edhe më keq, duke pasur njohuri ka si preokupim qendror ri-lidhjen të gabuara. Megjithatë, në Shqipëri (latinisht re-ligare) e njeriut me Zotin, guximtarët e ekspertët që gëlojnë me me Origjinën e tij, me Realitetin opinione nga më interesantet, për Suprem, dhe çdo gjë tjetër është në të mos thënë tjetër gjë, në lidhje me funksion të kësaj ri-lidhjeje. Kjo e fundit Islamin (e jo vetëm) nuk mungojnë. Jemi fillon pikë së pari me doktrinën e cila munduar, me modesti, duke iu referuar lejon njohjen e këtij Realiteti ashtu siç disa nga autoriteteve më të respektuar të është, duke bërë dallimin esencial të studimeve islame, të përmbledhim me Absolutes nga relativja. Njohja vetëm pak fjalë se çfarë është Islami.8 është e pamjaftueshme, dhe shoqërohet Fillimisht po japim një shembull nga metoda, e cila përfshin ritualin pak të rëndomtë në krahasim me temën (namazi, agjërimi etj.) por nuk kufizohet por jo pa lidhje. Imagjinoni sikur dikujt i aty. Metoda gjallohet vetëm dhe vetëm bëhet pyetja se kush është, çfarë është një nga një vullnet i lirë për të zgjedhur futbollist. I pyeturi na thotë se futbollist mes Zotit dhe profanes. Pikërisht kjo është një njeri që përfshihet në skandale konfirmohet nga parimi kuranor që nëpër klube nate, ka për zemër makinat thotë “Nuk ka detyrim në fe.”9. Ndërsa e shpejta apo se është protagonist në një nga fanarët shpirtërorë të Islamit reklama. Ndërsa përshkrimet janë të e të njerëzimit, Mevlana Xhelaledin vërteta, asnjëra nuk hedh as më të Rumiu shprehet kështu: voglën dritë në atë se çfarë është një Zgjedhja (e lirë) është kripa e futbollist, e si rrjedhojë as çfarë është adhurimit; fundja këto kupa qiellore futbolli. Në mënyrë të ngjashme ka sillen pavullnetshmi. një ushtri “ekspertësh” që na tregojnë Rrotullimi i tyre as shpërblim as se myslimani apo myslimania është një ndëshkim nuk ka… Gjithë bota e madhëron Zotin, po 8. Ka shumë referenca me vlerë në lidhje me ai madhërim i detyruar këtë temë, por unë do të veçoja dy (në shqip): S. 10 Murata & W. C. Chittick, Vizioni i Islamit, shqip. fajde hiç nuk ka. Sokrat Ahmataj (Tiranë: Fondacioni Rumi, Doktrinës e metodës u 2008); dhe S. H. Nasr, Ideale dhe Realitete të Islamit, bashkëngjitet kultivimi i virtyteve. shqip. & parath. Edin Q. Lohja (Tiranë: Zemra e D.m.th., një besimtar a besimtare Traditës, 2008). Tek ky i fundit ka gjithashtu një bibliografi të përzgjedhur në gjuhë perëndimore 9. Kur’ani, 2:256. kryesisht në lidhje me Islamin, Kur’anin, 10. Cituar nga William C. Chitick, Doktrina Sufiste Profetin, Përshpirtshmërinë Islame etj; shih f. e Rumiut, shqip. & parath. Edin Q. Lohja (Tiranë: 176-198. Zemra e Traditës, 2009), f. 70. 74 Shkenca Politike duhet të synojë të jetë i drejtë sepse nga të cilët do t’i paraqesim më poshtë. kështu bëhet pjesëmarrës në natyrën Por më përpara, është me vend, në Hyjnore (Zoti është el-Adil), duhet të këtë kontekst, të citojmë filozofin dhe synojë ta dojë të bukurën sepse Zoti akademikun francez Éric Geoffroy i cili është i tillë dhe e do të bukurën siç thotë: “Doktrina islame e pluralizmit thotë profeti Muhamed në një hadith, buron nga një parim logjik: meqë, duhet të flasë të vërtetën sepse e vërteta në Islam, vetëm Zoti është Një dhe pasqyron një sifat Hyjnor (Zoti është i Vetëm, çdo gjë përveç Tij, d.m.th. el-Hakk). Padrejtësia, shëmtia (ligësia) krijimi i Tij, është i projektuar në larmi, apo gënjeshtra shihen si mërgim larg shumëllojshmëri.”13 Libri i shenjtë i Hyjnores, sepse janë në kundërshtim Islamit, Kur’ani, tërheq vëmendjen me natyrën e Saj. Pra në këtë prizëm se kjo larmi gjuhësh e ngjyrash është kultivimi i virtyteve nuk është çështje dëshmi e Zotit për ata që mendojnë14, moralizmi, por një urë lidhëse me se nëse Zoti do të dëshironte mund ta Zotin, me Origjinën tonë11. Kuptohet kishte bërë njerëzimin një komb15, por një komunitet që aspiron virtyte të tilla Ai i krijoi njerëzit në kombe e fise të do të jetë një komunitet qytetarësh ndryshme që të njohin16 e të maten17 shembullorë. Por duhet ndërkohë me njëri tjetrin në vepra të mira. Kjo të nënvizohet se të qenit qytetarë vetëdije ka qenë arsyeja që myslimanët shembullorë nuk është qëllim i asnjë tradicionalisht i kanë parë kulturat, komuniteti të mirëfilltë besimtarësh, kombet e fetë e ndryshme si manifestim por është pasojë e natyrshme e aspiratës i larmisë që buron nga Thesari Hyjnor. për t’iu qasur Hyjnores. Ndryshe nga përvoja e Krishterimit Përfundimisht mund të thuhet perëndimor, Islami u njoh dhe njohu se doktrina (islam), metoda (iman) që në fillim pothuajse të gjitha fetë e dhe virtytet (ihsan) përfaqësojnë tre botës18; në Lindjen e Largët, në Kinën rrafshet e fesë ashtu siç i përkufizoi perëndimore e bregdetare (Guangzhou), profeti Muhamed (a.s.) në atë që njihet u njoh me Budizmin e Konfucianizmin si hadithi i Xhibrailit12. që në shekullin e VII-të, e në të njëjtën Pyetja nëse Islami toleron larminë kohë edhe me Zoroastrianizmin në dhe nëse mund të bashkëjetojë me të Persi, me Hinduizmin që në shekullin e tjera botëkuptime buron, me shumë XI-të, ndërsa Judaizmin e Krishterimin gjasë, nga njëfarë amnezie kolektive apo selektive duke pasur parasysh shembujt 13. Cituar nga eseja e Éric Geoffroy–t, e panumërt të kësaj bashkëjetese, disa Pluralism or the Consciousness of Alterity in Islam në përmbledhjen nga Patrick Laude, Universal 11. Mes të shumtave të këtij lloji, ka vend Dimensions of Islam Studies in Comparative Religion të veçantë vepra klasike e shekullit XV-të e (Boomington, IN: World Wisdom Inc., 2011). përshpirtmërisë islame që trajton kultivimin 14. Kur’an, 30:22. e virtyteve si qasje ndaj natyrës profetike nga 15. Kur’an, 11:118. Imam Birgiviu, The Path of Muhammad, trans. 16. Kur’an, 49:13. Shaykh Tosun Bayrak (Bloomington, IN: World 17. Kur’an, 5:48. Wisdom Inc., 2005). 18. Me përjashtim të religjioneve të indianëve të 12. Sahih Buhari 1:2:48. Amerikës. 75 Shkenca Politike

i njohu që në fillim falë pranisë së këtyre imunitet më shumë ndaj pushtetit, por feve në gadishullin arabik. Njohja dhe se udhëzimet kuranore dhe profetike ruajtja e kësaj larmie, pra, ka qenë kanë qenë të qarta dhe të prera në këtë parimisht obligim për myslimanët, pikë. Pavarësisht abuzimeve, që janë qofshin sundimtarë të pushtetshëm, pjesë e natyrës së njeriut të rënë, asnjë qofshin njerëz të thjeshtë. Shembull? sundimtar mysliman nuk ka guxuar Në vitin 1463, më 28 maj, manastiri ligjërisht të vërë dorë mbi pronën, françeskan i Fojnicës në Bosnjë merr pasurinë e jetën e shtetasve të vet jo- fermanin (origjinali akoma ruhet aty) e myslimanë, përkundrazi, kanë qenë dërguar nga Fatih Sulltan Mehmeti II që të detyruar t’i mbrojnë ato. Nëse, siç deklaron: pretendohet rëndom akoma në Shqipëri “Unë, Fatih Sulltan Khan, e Ballkan, Krishterimi mbijetoi kryesisht deklaroj para botës se Françeskanët në sajë të një rezistence e burrërie për boshnjakë që u është dhënë ky pesë shekuj, e ka menduar kush se si ferman mbretëror janë nën mbrojtjen ka mundësi që kjo burrëri papritmas time. Dhe urdhëroj se: firoi kur një Enver Hoxhë, në krye të Askush nuk do të trazojë a një shteti, që nuk ishte veç një fraksion dëmtojë këta njerëz dhe kishat e tyre! vogëlith në krahasim me Perandorinë Ata do të jetojnë në paqe në shtetin Osmane, si nga madhësia e nga pushteti, tim… Askush nuk do të ofendojë, i vuri të gjithë para e për 23 vjet, vetëm cenojë a sulmojë jetën, pronën dhe 23 vjet, vrau e burgosi klerikët, rrënoi faltoret e tyre… faltoret, madje edhe fshiu fjalën “Zot” Duke shpallur këtë ferman, nga çdo tekst kënge a poezie. Sikur betohem mbi shpatën time në emrin Osmanët për shekuj me radhë të kishin e shenjtë të Allahut që ka krijuar bërë atë që bëri komunizmi, Ballkani jo qiell e dhé, në Muhamedin, profetin vetëm do të ishte mysliman, por edhe e Allahut, dhe në shtatë profetët me shumë gjasë do të fliste turqisht. se; asnjë nga shtetasit e mi nuk do Nga ana tjetër kjo do të ishte detyrim të veprojë në kundërshtim me këtë e dhunë në fe që është, siç edhe e ferman!”19 treguam, katërcipërisht në kundërshtim Pak a shumë në të njëjtën kohë (viti me parimet islame, të cilat përbënin 1492) pas rënies se emiratit të fundit burimin e legjitimitetit të Perandorisë mysliman, atij të Granatës, në duart e Osmane, Safavide, Mogule, Abaside, Ferdinandit e Izabelës, brenda rreth 80 Fatimide, Omajade, etj., etj. Perandoritë viteve Rekonkuista fshiu, sikur të mos e mbretëritë tradicionale myslimane kishte ekzistuar fare, prezencën 800 nuk e kanë pasur “luksin” (falë Zotit!) vjeçare të myslimanëve e hebrenjve në e shteteve nacionaliste e komuniste gadishullin Iberik. Kjo nuk ka të bëjë që të mos njihnin, madje të mohonin me atë se sundimtarët myslimanë ishin krejt, çdo autoritet shpirtëror. është më të “mire” a “zemërdhembshur” se të e logjikshme që shtete të tilla mundën tjerë sundimtarë të botës, apo se kishin pa hezitim të eliminonin këdo që nuk i përshtatej kallëpit profan të ideologjive të 19. Përkthimi nga anglishtja i autorit. 76 Shkenca Politike tyre dhe fenë e luftuan (komunistët) ose kanë marrë një qëndrim mjaft pragmatik e kthyen në shërbëtore (nacionalistët) ndaj funksionit të sundimtarit. Ai duke i “dhuruar” njerëzimit gjenocidet, nuk pritet të jetë shenjtor, madje as kampet e përqendrimit e të burgosurit e domosdoshmërisht një njeri i mirë, siç ndërgjegjes. kuptohet zakonisht, dhe veseve të tij Udhëzimi qendror kuranor i private mund t’u mbyllet një sy përderisa njohjes dhe respektimit të larmisë mbahen private. është në thelb arsyeja se Patriarkana …Një nga problemet madhore të Ortodokse ndodhet akoma në Stamboll, myslimanëve në shekullin e XX-të është disa nga komunitetet më të vjetra arabe se toleranca e tyre ndaj një sundimtari të të krishtera jetojnë në Lindjen e Mesme, pamëshirshëm, që mund të justifikohej si nestorianët apo koptikët, apo se kemi për sa kohë që shteti kishte krahun e akoma zoroastrianë20 në Iranin e sotëm. shkurtër dhe ndërhynte shumë pak me Nuk po mundohemi këtu të japim një jetën e njerëzve, u bë burim rreziku pikturë rozë e të themi se çdo mbretëri sapo teoritë politike, falë teknologjisë tradicionale myslimane ka qenë parajsë moderne, e sollën shtetin brenda çdo mbi tokë e nuk ka pasur abuzime. As rrugice e shtëpie.”21 nuk diskutohet. Por duhet të kuptohet Eaton gjithashtu shton se, se myslimanët nuk po u bënin nder feve “…komuniteti islam ia detyron të tjera duke i toleruar sa për faqe a kohezionin e vet kryesisht besimit, jo mëshirë, ata thjesht po vepronin në linjë shtetit, e as prijësve fetarë. çdo mysliman me mësimet e fesë së tyre, dhe abuzimet është përgjegjës për veten e vet dhe të kanë qenë në përpjesëtim të zhdrejtë me tjerët, ‘vëllezërit’ e ‘motrat’ e veta, t’i zbatimin e këtyre mësimeve. ngushëllojë në vështirësi e udhëzojë kur Për sa i përket veçorisë bazë të një gabojnë (ama gjithmonë në një frymë komuniteti mysliman mendoj se është butësie); të paktën në parim, çdo anëtar mjaft me vend vëzhgimi dhe përshkrimi i komunitetit, sado i thjeshtë, e ka për nga diplomati dhe shkrimtari britanik detyrë – kur sheh gabim a padrejtësi Charles Gai Eaton që vijon si më poshtë: – ta korrigjojë me dorën a me fjalën e “Shoqëria islame është teocentrike vet, dhe nëse as këto nuk janë brenda dhe jo teokratike. Sikur të ishte kjo e mundësisë, ta korrigjojë në zemrën e fundit do të ishte e nevojshme prania e vet.”22 një sundimtari gati-profetik, përfaqësues është e qartë nga përshkrimi i i Zotit në tokë dhe interpretues i mësipërm se Islami është i pajtueshëm Vullnetit të Tij; por në kontekstin e një me çdo formë qeverisjeje, demokraci a shoqërie teocentrike sundimtari zë një sido që të quhet, për sa kohë që shteti vend periferal e jo qendror. Me gjithë nuk trazon qytetarët e vet duke futur nostalgjinë për kohën e Rashidunëve, hundët në çdo detaj të jetës shoqërore katër kalifët e parë, myslimanët në tërësi e personale për të diktuar me bisturinë 21. Charles Gai Eaton, Islam and the Destiny of 20. Origjina e Zoroastrianizmit nuk është krejt Man (Albany, NY: State University of New York e qartë por ajo është, si fe, të paktën mbi 2500 Press, 1985), p. 164 (përkthimi i autorit). vjeçare. 22. Ibid., p .172. 77 Shkenca Politike

e ligjeve e rregulloreve se si duhet ta profane në sferën e religjioneve, madje jetojnë atë. Myslimanët do të përkrahnin këto të fundit janë viktima e parë e tij. Ky njëzëri poetin e filozofin amerikan infiltrim ka qenë i mundur në sajë edhe Henry David Thoreau kur shprehet të një zbehjeje të të kuptuarit të traditës se: “Qeveria më e mirë është ajo që së mirëfilltë intelektuale e shpirtërore qeveris më pak.”23. Veçanërisht është të religjioneve, shpesh duke i reduktuar shumë e rëndësishme për myslimanët ato në ritualizëm e moralizëm, që nuk që religjioni, pra ri-lidhja me Hyjnoren, mund të çonte kund përveç se në një të mos cenohet apo manipulohet nga dobësim, apo edhe me raste lëngatë, të ndërhyrjet e shtetit. Rumiu thotë se: religjioneve25. “Shtëpia pa dritare është ferr. Qëllimi i Shoqëria shqiptare, mendoj unë, fesë është të hapë një dritare.”24, e kjo do akoma vuan pasojat e imponimit të të thotë se ndërhyrja e shtetit, apo çdo mentalitetit intolerant e monokrom lloj organizate në fe, për ta lakuar fenë komunist për dekada me radhë. Shembuj sipas agjendës së vet, është ngushtim i ka të panumërt, për fat të keq, por unë kësaj dritareje providenciale (të cilën do të veçoja kohët e fundit thirrjen komunistët e mbyllën fare) dhe një hap ndaj z. Fatos Lubonja, një figure të më afër drejt një shtëpie apo hapësire njohur publike, në faqen e parë (!) të një infernale. prej gazetave kryesore në vend, për tu Ndërsa fondamentalizmi islamik, vetëvarur në litar për shkak se ai shprehu një dukuri që edhe falë kulturës së mendimin e tij ndryshe; gabimi i parë ky sensacionit mediatik duket sikur është i tij, dhe i dyti mund të jetë shumë mirë mbizotëruese, jo vetëm që është një se shkrimi i tij kishte koherencë logjike. dukuri krejt e huaj, por është krejt ‘mish Hapësira mes thirrjes për vetëvarje i huaj’, nëse mund të shprehemi kështu, apo dëbim dhe togës që të arreston e për Islamin. Siç edhe e cekëm më lart, në dënon në emër të popullit e partisë, apo ndryshim nga shembujt e perandorive e edhe nën petkun e të tjera epiteteve – mbretërive myslimane në shekuj – që apo fjalëve plastike siç i quan profesor jo vetëm e njohën larminë por edhe e Pöerksen – si sekularizëm, laicizëm, mbrojtën atë, qoftë në aspektin fetar, 25. Është interesant se në një hadith, profeti etnik apo kulturor – fondamentalistët, Muhamed thotë se komuniteti (ummet) më i në mënyrë shumë të ngjashme me një mirë është ai i brezit të tij, pastaj brezi më pas, mori projektesh politike moderne (– e pastaj ata pas tyre (Sahih Muslim, 31:6150). izma të formave të ndryshme), synojnë Kjo do të thotë se për nga dija e devotshmëria besimtarët e sotëm, në tërësi, janë gradualisht të diktojnë çdo detaj të jetës shoqërore inferiorë karshi brezave paraardhës. Në mënyrë e personale dhe të rrafshojnë çdo larmi, paradoksale fondamentalistët deklarojnë se paçka se nën petkun e një religjioni të duan të kthehen në origjinën e fesë sepse brezat caktuar. Fondamentalizmi, qoftë islamik, para tyre, që hadithi garanton se janë superiorë, çifut, kristian, budist etj., nuk është tjetër e kanë korruptuar atë. Kjo s’është e papritur sepse edhe religjione të tjera – Hinduizmi, p.sh., veçse një infiltrim agresiv i ideologjive flet për epokën e kali jugës, që i korrespondon ahr-i zamanit në Islam – flasin për një “plakje” 23. H. D. Thoreau, Civil Disobedience (1849). graduale të njerëzimit, që rezulton në errësim të 24. Methnevi III, 2404. dijes e flamurtarë të injorancës. 78 Shkenca Politike progres, interes gjeopolitik etj, është sot, e shteti që i përfaqëson, pajtohet me shumë e vogël – dhe kjo është mjaft praninë e një komuniteti besimtarësh të serioze!!! Kur ky mentalitet intolerant sinqertë, qoftë myslimanë a të krishterë, e histeri kolektive nuk kurseu as z. të cilët prioritet qendror të jetës se tyre Lubonja, që jo vetëm njihet publikisht, kanë Hyjnoren? A do ta lejojë ambienti por është edhe një njeri që e ka vuajtur shqiptar që ky komunitet ta mbajë hapur mbi shpinë pasojat e një mentaliteti të atë dritaren që na thotë Rumiu, apo ka ngjashëm, atëherë çfarë duhet të presin rrezik t’i kthehemi një epoke të re ferri të tjerët? (të nusëruar me fjalë të bukura)? A do të ishim vallë të gabuar nëse do të shtronim pyetjen jo nëse Islami pajtohet me demokracinë, por nëse demokracia, siç e kuptojnë shqiptarët

Literatura - Uwe Pöerksen, Plastic Words: The Tyranny of a Modular Language (University Park, PA: PSU Press, 1995). - George Orwell, Politics and the English Language (1946). - Alexis de Tocqueville, Democracy in America (Indianapolis, IN: Liberty Fund Inc, 2010), Vol. 2. - S. Murata & W. C. Chittick, Vizioni i Islamit, shqip. Sokrat Ahmataj (Tiranë: Fondacioni Rumi, 2008). - S. H. Nasr, Ideale dhe Realitete të Islamit, shqip. & parath. Edin Q. Lohja (Tiranë: Zemra e Traditës, 2008). - William C. Chitick, Doktrina Sufiste e Rumiut, shqip. & parath. Edin Q. Lohja (Tiranë: Zemra e Traditës, 2009). - Imam Birgiviu, The Path of Muhammad, trans. Shaykh Tosun Bayrak (Bloomington, IN: World Wisdom Inc., 2005). - Sahih Buhari. - Éric Geoffroy, Pluralism or the Consciousness of Alterity in Islam në përmbledhjen nga Patrick Laude, Universal Dimensions of Islam Studies in Comparative Religion (Boomington, IN: World Wisdom Inc., 2011). - Charles Gai Eaton, Islam and the Destiny of Man (Albany, NY: State University of New York Press, 1985). - H. D. Thoreau, Civil Disobedience (1849). - Methnevi III.

79 Histori

Luftërat Ballkanike Raporte Konsullore Britanike nga Maqedonia në Vitet e Fundit të Perandorisë Osmane

Myzejen Myftari tiranë

Abstrakt “The Balkan Wars, British Consular Reports from Macedonia in the Final Years of the Ottoman Empire” (Luftërat Ballkanike, Raporte Konsullore Britanike nga Maqedonia në Vitet e Fundit të Perandorisë Osmane) është libri më i ri që sjell në duart e lexuesve historiani dhe studiuesi shqiptar Bejtullah Destani në bashkëpunim të ngushtë me albanologun Robert Elsie. jesërisht histori e pjesërisht britanikë, dërguar Ministrisë së Jashtme diplomaci “The BalkanWars, Britanike, nga Manastiri dhe Shkupi në PBritish Consular Reports from periudhën 1912-1914. Varianti origjinal Macedonia in the Final Years of the Ottoman i librit është në gjuhën Angleze. Ai ka Empire” është libër mjaft interesant, i rreth 300 faqe dhe është botuar nga cili na fut në analet e historisë dhe të shtëpia botuese prestigjioze, tashmë e fakteve reale, njëqind vjet të shkuara. njohur edhe për publikun shqiptar “I. B. Libri, i promovuar në Tetovë me rastin Tauris & Co. Ltd London-New York”. e 101 vjetorit të Pavarësisë dhe 100 Libri i përkthyer në gjuhët shqipe dhe vjetorit të Luftërave Ballkanike, vjen maqedonase, është botuar nga shtëpia në duart e lexuesit njëkohësisht në tri botuese LOGOS-A në Shkup. gjuhë; anglisht, shqip dhe maqedonisht. Çfarë e bën më të rëndësishëm këtë Ky fakt ndihmon në plotësimin e libër është fakti se më shumë se një libër mangësive burimore në studimin e analize dhe mendimi personal, “The historisë në një vend multietnik siç BalkanWars” është një libër që përmban është Maqedonia, duke ju ndihmuar raporte sekrete diplomatike, për ngjarjet kështu të gjitha kombësive që jetojnë që kanë ndodhur gjatë viteve 1912-1914 aty. “The Balkan Wars” për nxjerrjen dhe masakrat, ndaj popullsisë, kryesisht dhe selektimin e materialeve të të cilit, myslimane, por edhe ndaj popullsisë autorët kanë punuar për shumë vite, sjell së krishterë maqedono-bullgare dhe mbi 50 raporte politike të diplomatëve asaj hebreje, duke u bërë kështu një 80 Histori burim i padiskutueshëm të dhënash për “The Balkan Wars” sjell pikërisht historianët dhe studiuesit e asaj periudhe skena nga këto masakra të bëra nga të historisë Ballkanike. grekët, bullgarët dhe në mënyrë të Jo pa qëllim editorët e librit i sjellin konsiderueshme nga serbët, të cilët të lexuesve dhe studiuesve dërgesa duke etur për gjak dhe pasuri nuk mëshiruan filluar nga viti 1912. Është pikërisht as pleqtë, gratë dhe fëmijët, në ofensivat ky vit që shënon fillimin e Luftës së e tyre spastruese etnike dhe fetare, Parë Ballkanike. Shkaku ishte përzënia veçanërisht ndaj popullsisë myslimane. e Perandorisë Osmane nga shtetet e Popullsia civile e pambrojtur dhe e Ballkanit. Serbia, Bullgaria, Greqia dhe paarmatosur u gjend nën stuhinë Mali i Zi bënë një aleancë ndërmjet e sulmeve të barbarëve të cilët, pa tyre, duke bërë sulme të rrufeshme ndaj mëshirë, vranë, përdhunuan, masakruan Perandorisë Osmane, tashmë në rënie dhe dogjën në mënyrat më çnjerëzore dhe arritën ta përzënë atë nga trevat e këdo që i dilte përpara. tyre. Me largimin e Perandorisë Osmane Duke qene se i gjithë rajoni ishte u bë plani për ndarjen e Maqedonisë përfshirë nga kaosi dhe anarkia që sillte dhe Shqipërisë. mungesa e ligjit, jo vetëm të huajt por Lufta e Dytë Ballkanike filloi edhe vetë banorët e zonës, kryesisht ato kur Serbia, Greqia dhe Rumania katolikë u përfshinë në vrasje, plaçkitje, patën mosmarrëveshje me Bullgarinë djegie dhe përvetësim të pasurisë së për ndarjen e rajonit pas pushtimit fqinjëve të tyre myslimanë. të përbashkët të Maqedonisë. Më Harri Lamb, Konsull i Përgjithshëm, 1 Qershor 1913, Serbia dhe Greqia në dërgesën me numër [FO 95/2438] bënë aleancë kundër Bullgarisë gjë e Nr. 166, drejtuar Konsullatës së cila, çoi në fillimin e luftës në fund të qershorit të vitit 1913, kur mbreti Përgjithshme të Madhërisë së tij Ferdinand i Bullgarisë urdhëroi trupat Britanike në Selanik më datë 3 dhjetor e tij, të sulmonin forcat greko-serbe në 1912, ndër të tjera citon: Maqedoni. Sidoqoftë bullgarët humbën, ... shfarosja e elementit mysliman në dhe mes palëve luftuese u nënshkrua një Maqedoni është sistematike dhe është pjesë e traktat paqeje (Traktati i Bukureshtit) një politike të qëllimshme dhe të miratuar. më 10 Gusht të vitit 1913. Nën kushtet e Libri nuk përmban materiale që këtij traktati, Greqia dhe Serbia e ndanë trajtojnë politikën apo ngjarjet ushtarake pjesën më të madhe të Maqedonisë mes të Luftërave Ballkanike, por paraqet tyre, duke i lënë Bullgarisë vetëm një raporte që përqendrohen në ngjarjet pjesë të vogël. reale, të perceptuara personalisht Të gjitha këto ngjarje u nga diplomatët e huaj, nga ajo që shoqëruan me masakra të përmasave ata vetë kanë parë apo kanë dëgjuar të paimagjinueshme. Në emër të prej dëshmitarëve okularë apo të çlirimit të territoreve nga Perandoria mbijetuarve të masakrave të ushtruara Osmane u kryen masakra të tmerrshme mbi popullsinë e atyre trevave. mbi popullsinë vendase. Dërgesat e “The Balkan Wars” paraqet harta, diplomatëve të huaj tregojnë qartë se, fotografi dhe dërgesa të mbushura dhe Luftërat Ballkanike ishin larg të qenit statistika të shumta për humbjet në “Çlirimtare”. njerëz dhe të vlerave në natyrë, madje 81 Histori

shpesh të detajuara, duke përshkruar Thuhet me siguri, për shembull, se në mënyrën e masakrimit dhe duke dhënë nahijen e Rajanovës nuk ka mbetur gjallë emrat e viktimave. Jo vetëm kaq por, siç pothuaj as edhe një mysliman i vetëm. Vetë citon Robert Elsie, njëri prej dy editorëve fshati Rajanovë përbëhej nga rreth 80 shtëpi të librit, të hartuara në pjesën më të madhe turke. Shumë prej tyre, si dhe kazermat e nga Çarls Grej, zv. Konsulli i Britanisë në xhandarmërisë, janë djegur, ndërsa të gjithë Manastir, ndonëse disa prej dërgesave mund të banorët meshkuj janë vrarë dhe kufomat e tyre tingëllojnë si të ftohta dhe indiferente... Grej u janë hedhur nëpër puse. Nga e gjithë popullata orvat të vinte në dukje padrejtësitë që i bëheshin e këtij fshati tani thuhet se kanë mbetur gjallë popullatës myslimane nga fitimtarët, forcat dhe vetëm 60 gra dhe fëmijë që gjenden në fshatin grupet e popullatës së krishterë. Raportet e tij fqinjë, Dolni-Todorak. Në fshatin fqinjë të – vazhdon Elsie – si dhe ato të përfaqësuesve Planinicës rreth 30 myslimanë u masakruan të tjerë diplomatikë britanikë, na vijnë mjaft në në një shtëpi ngjitur me xhaminë. Në të dy ndihmë për të kuptuar të vërtetat e zjarreve të këto raste, Popi i krishterë (prifti i fshatit) luftërave ballkanike në prag të Luftës së Parë thuhet se ka marrë pjesë aktive në këto akte, Botërore. por rolin kryesor e ka luajtur një maqedono- Të bie në sy qëndrimi i paanshëm bullgar i ri, rreth 27 apo 30 vjeç, që deri para që kanë mbajtur hartuesit e këtyre pak kohësh thuhet se studionte “belles lettres” dërgesave, kur i kanë shkruar ato. Jo në Paris. - Në Kërkut, ose Korkidovë, një fshat i madh rreth 10 kilometra në lindje të vetëm kaq, por saktësia me të cilën Avret-Hisarit, thuhet se të gjithë meshkujt, së diplomatët britanikë i përshkruajnë bashku me një numër të konsiderueshëm grash masakrat, e bën lexuesin të kthehet e vajzash, i kanë grumbulluar në xhami dhe në prapa në kohë dhe ta ndiejë se po i disa stalla aty afër. Në fillim mbi ta u hodhën përjeton ato masakra barbare të bëra tri bomba, por meqë ato nuk shpërthyen, mbi njerëz krejtësisht të pafajshëm dhe ndërtesave iu vu zjarri dhe të gjithë sa ishin të pambrojtur. brenda u dogjën të gjallë. Thuhet se të vetmit Ja disa shembuj të shkëputur nga persona që kanë mbetur gjallë nga ky fshat janë disa prej dërgesave të paraqitura në nja gjashtëdhjetë vajza, nga të cilat dhjetë janë libër: rreth 15 vjeçe, kurse pjesa tjetër janë fëmijë të Nr. 166.1 vegjël 18 muajsh e lart, që janë mbledhur në Shtojcë e Dërgesës nr. 166 të Konsullit Mutlovë, një fshat fqinjë i krishterë, banorët të Përgjithshëm Lamb, 3 dhjetor 1912 e të cilit kanë marrë për vete pjesën më të Memorandum madhe të sendeve të vjedhura prej viktimave të Për masakra të ndryshme dhe akte të tyre... Pak më në lindje të kësaj zone, fshatarë tjera dhune që janë raportuar se janë kryer bullgarë nga Vurlani ose Virlandja sulmuan kundër popullatës myslimane nga forcat e fqinjët e tyre myslimanë në mëhallën Vakëf rregullta dhe jo të rregullta ushtarake bullgare dhe ua morën të gjitha bagëtitë e ua plaçkitën në pjesët lindore të vilajetit të Selanikut pas depot e drithit... Më në afërsi të Selanikut, pushtimit të tij nga trupat bullgare. një fshat mysliman me 50 shtëpi u plaçkit Një nga zonat nga është marrë tërësisht nga ushtarët bullgarë të ndihmuar prej informacion më i hollësishëm në lidhje me fshatarëve greko-bullgarë nga Kapuxhillari, barbarizmat bullgare është ajo mu në veri të Kireç-Koj dhe Hortiaku, që rrëmbyen të gjitha Selanikut, që përfshin kazatë e Avret-Hisarit bagëtitë e fshatit, 230 kokë gjedhë, 5000 dhi dhe të Dojranit. dhe 3000 dele. 82 Histori

Ndërsa raporti i datës 5 shkurt përpoqën të shpëtonin duke dalë nga dera, i 1914 [FO 294/53] i dërguar nga Nën- vranë ose i therën me bajoneta. Shumë u dogjën Konsullata e Madhërisë së Tij Britanike të gjallë, përfshirë edhe të gjithë fëmijët të cilët, në Manastir, ndërmjet të tjerave citon: ngaqë ishin në katin e sipërm, nuk i kishin ...Autoritetet serbe nuk u kanë kapur plumbat e breshërive të armëve që vranë shpërndarë asnjë armë myslimanëve, në asnjë dhe plagosën viktimat poshtë. Britmat e tyre kohë dhe në asnjë pjesë të kësaj prefekture. Kjo vazhduan të dëgjoheshin për gjysmë ore. është më se e sigurt dhe më është konfirmuar Ndërkohë që po ndodhte kjo, gjetkë nëpër plotësisht nga inspektori i përgjithshëm i fshat u vranë shtatë gra. prefekturës, të cilit pak ditë më parë arrita Mua më futën në xhami së bashku me t’i nxjerr një deklaratë për këtë çështje, pa i burrat e tjerë, por më shpëtoi prifti Jovan, me të treguar se cili ishte qëllimi im. Po të kishin cilin kisha pasur marrëdhënie të mira. qenë me të vërtetë të armatosur, myslimanët Kur ikën të krishterët, unë thirra të nuk do të kishin përfunduar të therur e të mblidheshin ata pak vetë që kishin mbetur vrarë aq lehtë. Fakti që, me sa kemi dijeni, gjallë në fshat, dhe kemi shkuar bashkë me asnjë zyrtar i vetëm serb, asnjë vojvodë e asnjë ta drejt Kërçovës. Gjatë rrugës hasëm në një komitaxhi serb, nuk është lënduar gjatë këtyre vojvodë tjetër serb me emrin Bogoja, nga masakrave pa bujë, tregon shumë. Kurshina, me një bandë me 60 komitaxhinj. ... Po bashkëngjis këtu tre shënime... Ata na i morën edhe ato pak gjëra që kishim Shënimi 1:... Banda që sulmoi fshatin dhe ma vranë djalin, Adem Osmanin, ‘për Sop përbëhej nga të krishterë të armatosur qejf’, duke ia prerë kokën. nga fshatrat fqinje, me në krye një vojvodë (2) Dëshmia e Zelije Demisit ishte që në serb nga Krusheva me emrin Gjorgje, si dhe xhami humbën jetën këta anëtarë të familjes së nga zyrtarët e komunës së Cerskos, Belicës, saj. dhe Cerit. Gjithashtu mori pjesë dhe luajti Burri – Hasani. rol të rëndësishëm edhe një ish prift bullgar Vëllai – Aliu. i Cerit me emrin Jovan. Ata filluan duke Axha – Rifati, Ibrahimi, Mefaili. rrahur me kamxhik tetë burra të fshatit, dhe Axhat e burrit – Zeqiri, Sejfedini, pasi iu zhvatën atyre ato pak para që kishin Hebiu, Xhabiri, Rashidi. si çmim për t’i përjashtuar nga ndëshkime Tezja e burrit – Fatime. të mëtejshme, i vendosën në një qerre, sepse Kushërinjtë e burrit – Mehmeti (18 vjeç), ishin tejet të gjymtuar dhe nuk ecnin dot, dhe Halimi (19 vjeç), Ismaili (15 vjeç ), Vehibi i dërguan në xhami, ku i lidhën dhe i kyçën (10 vjeç), dhe Hazmiu (10 vjeç). brenda. Pastaj ata arrestuan të gjithë burrat (3) Dëshmia e Esma Damirit, e cila ka e fshatit që ishin të pranishëm, rreth 50 në shenjat e një plage plumbi që i ka përshkruar numër, të cilët gjithashtu i lidhën dhe i kyçën kraharorin, shkaktuar gjatë kësaj masakre, brenda në xhami. Pas kësaj, njëzet fëmijë ishte se djali i saj Xhelili, 12 vjeç, humbi jetën i mbyllën në një dhomë të vogël në pjesën e në xhami. sipërme të xhamisë. Pas kësaj ata filluan të (4) Dëshmia e Bedrije Hasanit ishte se shtinin me breshëri armësh përmes dritareve djali i saj Ademi humbi jetën në xhami. të ndërtesës, duke vrarë dhe plagosur shumë (5) Dëshmia e Shefike Hasanit ishte se nga të burgosurit. Pastaj xhaminë e mbushën në xhami humbën jetën anëtarët e mëposhtëm me lëndë djegëse nga të gjitha anët, kryesisht të familjes së saj. – me dru, dhe i vunë zjarrin. Disa burra që u Burri – Hasani. 83 Histori

Djali – Xhelili (10 vjeç). Brodit për t’i çuar atje. Për një farë kohë nuk Vëllezërit – Emini dhe Halidi. u mor vesh asgjë për ta, por më vonë, rreth dy Djali i vëllait të burrit – Rexhebi. muaj pas zhdukjes së tyre, shokët e tyre i gjetën Djali i këtij të fundit – Mustafai (17 trupat e bërë shoshë nga plagë të shkaktuara vjeç). me bajonetat e tyre në një bregore të vogël afër Një anëtare e familjes së saj me ermin një vendi të quajtur Ledovë, midis Pllashnicës Hatixhe u vra brenda në shtëpinë e saj. dhe Brodit. (5) Dëshmia e Shahsime Zehmanit ishte Emrat e viktimave janë si vijon. – se djali i saj, Zyhdiu (16 vjeç), humbi jetën në Ahmed Ismaili me dy djemtë e tij, Ali xhami. Hasani me djalë, Rahman Mustafa me djalin (6) Dëshmia e Ismet Rashidit ishte se (13 vjeç), Bahtiar Ymeri (80 vjeç), Dalip anëtarët e mëposhtëm të familjes së saj humbën Mahmudi, Zejnel Dajri, Hamid Hasani, jetën në xhami. Jusufi, Said Ahmet, Rexheb Hajrullahu, Burri – Rashidi. Abedin Rahmani, Mexhid Tahiri, Rasim Djali– Hazmiu (8 vjeç), të cilin e futi në Moharremi, Abdullah Jusufi (19 vjeç), Ferad xhami vetë prift Jovani. Hajredini (62 vjeç), Maliq Feradi, Abdullah Vëllezërit e burrit – Zeqiri dhe Nebiu. Osmani (90 vjeç), Iljaz Abdullahi, Rakib Nipat e burrit – Mehmeti (17 vjeç) Miftahu, Ali Hasani me dy djemtë e tij, dhe Vehibi (13 vjeç), të cilin e futi në xhami Rushid Mustafa me djalin e tij Qamilin (15 sekretari i komunës së Belicës, një serb. vjeç), Fetah Ymeri me djalin e tij Rakibin Nëna e burrit, Aishja, dhe gruaja e (14 vjeç), Bajram Seferi, Mifail Ristemi, vëllait të saj, Fatimja, u vranë brenda në Zejnel Taifi, Salihu, Mustafa Ramadani shtëpitë e tyre. me djalin Nuredinin, Belul Hajrullahu, Këto dëshmi të dhëna më lart përmbajnë Mehmed Rahmani, Hasan Rahmani, Esad vetëm një pjesë shumë të vogël të personave të Ramadani, Rasim, Zulfiqar Nasufi, Abaz vrarë, por ato kanë rëndësi kryesisht sepse Beqiri, Miftahu (72 vjeç), Bejeb Iljazi (60 tregojnë që masakra është kryer nga banorët vjeç), Abaz Sadiku, Salih Dalipi, Mehmet e krishterë të zonës dhe nga komitaxhinjtë e Ahmedi, Xhafer Halimi, Shefki Dauti (18 udhëhequr nga zyrtarët dhe vojvodët serbë; që vjeç). kjo masakër u krye në një mënyrë tejet barbare; Pas kësaj, edhe shumë myslimanë të tjerë dhe se gratë e fëmijët ishin ndër viktimat e nga e njëjta komunë u thirrën në Brod dhe u zgjedhura enkas. zhdukën në mënyrë të mistershme. Shënimi 2: Masakra në Pllashnicë Shënimi i mësipërm ka interes më tepër (Kërçovë) sepse tregon për kasaphanën pa kriter që u bë Rreth dy javë pas ngjarjeve të Sopit, kundër myslimanëve pas trazirave në kufirin që ndodhën nga 17 deri 20 shtator, fshati shqiptar, në një kohë kur, sipas autoriteteve mysliman i Pllashnicës në të njëjtën zonë serbe, në Maqedoninë serbe nuk ka pasur u vizitua nga një bandë prej 40 fshatarësh rebelim dhe nuk ekzistonte asnjë fije mundësie të armatosur të krishterë, nën udhëheqjen e që myslimanët e Maqedonisë të bashkëpunonin një vojvode serb të quajtur Arso, nga fshati me shqiptarët. Ai tregon se masakrat u kryen Llokvicë, (komuna e Brodit). Ata arrestuan nga fshatarë të armatosur të udhëhequr nga nja pesëdhjetë burra e djem të fshatit dhe u vojvodë serbë, dhe se ndër viktimat ishin edhe thanë se kishin urdhër nga nën-prefekti i pleq të moshuar e të pafuqishëm dhe fëmijë.

84 Histori

Shënimi 3 Hetimi serb për masakrat e Ky fshat u vizitua nga banda e kryera nga vojvodët dhe bandat serbe Bogojas më 15 gusht. Dymbëdhjetë vajza u Nga fundi i dhjetorit, qeveria serbe përdhunuan. Personat e mëposhtëm u lënduan: duket se e kuptoi që teprimet e vojvodëve dhe Jovan Gjorgjev, (u rrah pothuaj për vdekje), të bandave të tyre, të cilat deri në atë kohë ishin një grua me emrin Mitrisca (u rrah dhe plagos nxitur në heshtje, nuk mund të fshiheshin më me bajonetë), Jovan Iliev (u rrah pothuaj për dhe po u shkaktonin kritika të dëmshme nga vdekje). Përveç kësaj, 30 burra u morën dhe u të gjitha anët, ndaj edhe nisi një farë hetimi për çuan në Krushevë, dhe që prej asaj kohe nuk keqbërjet e tyre. Ky hetim, sipas një pohimi që dihet asgjë më për ta. Banda, kur u largua, i më bëri zoti Alimpiq, inspektori i prefekturës, paralajmëroi fshatarët se do t’ua shkatërronte çoi në heqjen nga puna të nën-prefektit të shtëpitë nëse do të ankoheshin tek autoritetet Kërçovës, pushimin nga punësimi zyrtar i për çka kishte ndodhur. nën-prefektit të Krushevës dhe dëbimin nga Mramorec (Në jug-perëndim të Kërçovës) Maqedonia serbe të vojvodëve të përfshirë në to. Rreth datës 12 gusht, gratë e mëposhtme Heqja e nën-prefektëve është konfirmuar nga janë dhunuar nga një bandë serbe e komanduar informacione të marra nga burime të tjera, dhe nga një me emrin Mirkoviq. Cveta Cvetanova, disa nga vojvodët thuhet se nuk shihen më në Krista Spasova (u dhunua nga shtatë ushtarë ato vende që i frekuentonin zakonisht më parë. ose komitaxhi në praninë e të shoqit, të cilin Nga dëshmitarët okularë myslimanë kam e kishin lidhur), Grosda Petrova, Parashqeva mësuar se gjatë kryerjes së hetimeve të bëra nga Trenkova, Veljana Gavrilova, Hristica një oficer ushtarak, u zhvarrosën kufomat e 26 Gavrilova (që u lëndua rëndë). myslimanëve, të cilët i kishte marrë një bandë Belica (në jugperëndim të Kërçovës) serbe nga Llezhani në komunën e Prilepit dhe Një prift me emrin Boris dhe një fshatar i kishte vrarë me bajoneta afër Turskos. Aty me emrin Jovançe u rrahën për vdekje nga u zbulua se atyre ua kishin prerë kokat pas komitaxhinjtë serbë. Gratë u përdhunuan. vdekjes, sigurisht për të penguar identifikimin ... Gorno Divjak (në perëndim të në rast se do të bëheshin hetime. Të gjitha Krushevës) kufomat ishin të lidhura. Gjergj Shaqiri u rrah dhe u lëndua rëndë Nuk kam ndonjë informacion që të sepse i biri kishte dezertuar nga xhandarmëria jenë ekzaminuar kufomat e shumta që janë serbe. varrosur ose hedhur nëpër bunarë në fshatrat Sloeshtica (Në jugperëndim të Pribilcit) e tjera. Ish vojvodët bullgarë, Bale dhe Daniel Por barbaritë serbe nuk mënuan u vranë nga një bandë serbe. Siljan Ivanov u të binin edhe mbi maqedono-bullgarët. plagos në kokë, duar dhe këmbë me bajonetë. Qëllimi ishte që t’i imponohej kësaj Shtatë fshatarë u rrahën egërsisht. popullsie të njihte kryepeshkopatën e Zhvan (në perëndim të Priblicit) Beogradit dhe të braktisin kishat e tyre Kryeplakun e fshatit e torturuan dhe e të vjetra. tërhoqën zvarrë në rrugë me një litar të lidhur Një dërgesë e datës 9 shtator 1913 rreth qafës. ndër të tjera citon: Breshani (Jugperëndim të Demir Hisarit) ... Ilino (Në jug-perëndim të Demir Burra dhe gra të rrahur. Gra të Hisarit) përdhunuara... .

85 Histori

Pozita kushtetuese e Kosovës në Federatën Jugosllave gjatë viteve 1946-1974

(vështrim historik)

M.A. Ramadan Shkodra Bashkësia Islame e Kosovës Hyrje Pas Luftës së Dytë Botërore, rrjedha objektive e ngjarjeve që çonte drejt zgjidhjes së drejtë të çështjes së Kosovës, u ndërpre. Popullsia shqiptare e Kosovës u përball me presionet, me mashtrimet dhe me dhunën e udhëheqësve komunistë jugosllavë, sidomos të atyre serbë. Deklaratat e tyre premtuese për vetëvendosjen e popullit shqiptar pas luftës u harruan. Derisa brigadat partizane shqiptaro-kosovare marshonin drejt veriut dhe luftonin përkrah popujve jugosllavë për çlirimin e plotë të Jugosllavisë, mbi popullsinë shqiptare në Jugosllavi u ushtrua një shtypje e egër kombëtare, pati arrestime, terror e persekutime të shqiptarëve, u ndalua përdorimi i flamurit kombëtar, nëpunësit shqiptarë u pushuan nga puna dhe u zëvendësuan me ata serbë. Kufomat e shqiptarëve të torturuar i gjeje kudo nëpër rrugët e qyteteve dhe fshatrave të Kosovës. U mobilizuan me forcë në ushtrinë jugosllave djem shqiptarë, të cilët derisa arrinin në destinacion, ecnin në kolonë për katër, të çarmatosur dhe ruheshin anash nga rojat serbe e malazeze, sikur të ishin të burgosur. Gjatë rrugës u pushkatuan mijëra shqiptarë, që përpiqeshin të arratiseshin për t’u shpëtuar provokimeve e mundimeve nga serbët. Vetëm në Tivar brenda një nate dhe një dite u masakruan afro 1600 shqiptarë të mobilizuar. Këto veprime ngjallën reagimin e natyrshëm të popullsisë shqiptare për t’u vetëmbrojtur. Që t’u shpëtonin ndjekjeve e persekutimeve, shumë fshatarë braktisën fshatrat e tyre dhe dolën në male. Nga malet ata filluan të sulmonin repartet e ushtrisë jugosllave të vendosura në qytete. Shpërthyen revolta masive në Ferizaj (fillim i dhjetorit 1944), në Gjilan (dhjetor 1944), në Drenicë (dhjetor 1944, janar, shkurt 1945), në Mitrovicë (janar 1945). Numri i të revoltuarve arriti në rreth 30.000 veta.

86 Histori

as shtypjes së revoltave që Kosova t’i bashkëngjitej Serbisë. masive popullore, Për t’i dhënë ngjyrime juridike, madje Pqëndresa kundër pushtetit dhe parimore këtij vendimi të marrë jugosllav vazhdoi në rrugë ilegale. nga lart, pas dy muajsh, më 7-9 prill U krijuan disa organizata të fshehta. të vitit 1945, u organizua Mbledhja e Më të rëndësishmet ishin: Organizata Jashtëzakonshme e Këshillit Antifashist Nacional-Demokratike Shqiptare Nacionalçlirimtar të Serbisë dhe më (ONDSH) dhe Besa Kombëtare. 8-10 korrik 1945, në Prizren, u mblodh ONDSH ishte një organizatë një i ashtuquajtur Kuvend i Këshillit politike që u angazhua për evidentimin Popullor të Kosovës dhe i Rrafshit të e shqiptarëve të zhdukur, për çlirimin e Dukagjinit, i cili në historiografi njihet Kosovës dhe të viseve të tjera shqiptare si “Kuvendi i Prizrenit”1. në Jugosllavi dhe bashkimin e tyre me Në të dy këto forume u bënë Shqipërinë. përpjekje që aneksimi i Kosovës Goditjet që u ndërmorën mbi nga Serbia të paraqitej si shprehje e popullsinë shqiptare menjëherë pas vullnetit të vetë popullit të Kosovës. luftës e gjatë Administratës Ushtarake Në mbledhjen e jashtëzakonshme të ishin në përputhje me elaboratin e Vasa Kuvendit të Serbisë (7-9 prill 1945) u gjet Çubrilloviqit “Problemi i pakicave në një pjesëmarrës malazez nga Kosova, Jugosllavinë e re”, dërguar qeverisë së re për të shprehur “dëshirën e KANÇ të jugosllave ende pa mbaruar lufta, më 3 Kosovës, që edhe popujt e Kosovës t’i nëntor të vitit 1944. aneksoheshin Serbisë federale motër”. Kështu shqiptarët në Jugosllavi, jo Megjithëse ky pjesëmarrës vuri në dukje vetëm mbetën në statusin e paraluftës, në fund të fjalimit të tij se “ne nuk e kemi të shkëputur nga shteti amë, por marrë akoma këtë vendim në Kuvendin as nuk u bashkuan në një njësi të tonë, për shkak se në Kosovë ekziston vetme federative. Ata u copëtuan pushteti ushtarak”, Kuvendi i Serbisë administrativisht, midis tri republikave e konvertoi dëshirën në vendim dhe e jugosllave, Serbisë, Maqedonisë dhe pranoi aneksimin e Kosovës në Serbi. Malit të Zi. Qëllimi i kësaj ndarjeje, Pas tre muajsh, më 8-10 korrik ishte çintegrimi dhe shkombëtarizimi i 1945, në “Kuvendin” e mbledhur në shqiptarëve. Prizren, ku nga 137 pjesëmarrës vetëm 32 ishin shqiptarë, të cilët survejoheshin I. Statusi kushtetues-juridik i nga njerëz të armatosur të UDB-së, u Kosovës (1945-1948) miratua me duartrokitje, pa votime e Pas shtypjes së revoltave masive nënshkrime, një rezolutë e ardhur e popullore, me masa të dhunshme, gatshme nga Beogradi. Në Rezolutë Serbia më 18 shkurt të vitit 1945, në një shprehej dëshira e popullit të Kosovës mbledhje të udhëheqjes më të lartë të për t’iu bashkëngjitur Serbisë federale si Komitetit Qendror të PKJ në Beograd, pjesë përbërëse e saj. Përfundimisht, më nën diktatin e përfaqësuesve serbë mbi ata malazez e maqedonas, u vendos 1. Historia e popullit shqiptar - IV, Tiranë 2008, fq. 341. 87 Histori

3 shtator 1945, ligji i Kryesisë së Kuvendit Republika e Serbisë. Ajo garantonte Popullor të Serbisë “Mbi caktimin ekzistencën e RAKM dhe përcaktonte dhe ndërtimin e Rajonit Autonom parimet themelore të organizimit e të Kosovë-Metohisë” sanksiononte të funksionimit autonom të tij. Si i juridikisht Kosovën si njësi autonome. tillë, RAKM, pavarësisht se ndodhej Ky sanksionim përsëritej edhe në në përbërje të RP të Serbisë, së pari, Kushtetutën Jugosllave të janarit 19462. ishte kategori kushtetuese e RFP të “Kuvendi” i Prizrenit u mbajt Jugosllavisë. dy ditë pas heqjes së Administratës Sipas Kushtetutës së RFP të Ushtarake. Njerëzit, të tmerruar pas 5 Jugosllavisë të vitit 1946, organi më i muajsh masakre e dhune shtetërore të lartë i pushtetit popullor në RAKM Administratës Ushtarake, nuk guxonin ishte Këshilli Popullor i RAKM, të thoshin hapur atë që mendonin për të të cilin e zgjidhnin qytetarët, jo në ardhmen e tyre politike. Në “Kuvendin” mënyrë të drejtpërdrejtë, me mandat e Prizrenit, as nuk u krijuan kushtet dhe trevjeçar. Organi ekzekutiv politik dhe as nuk u realizua e drejta e vetëvendosjes i administratës ishte Këshilli Ekzekutiv nga shqiptarët. i RAKM, qeveria, të cilin e zgjidhte këshilli popullor krahinor. Për punën e Kosova rajon autonom në tij, Këshilli Ekzekutiv i RAKM përgjigjej Kushtetutën jugosllave të vitit 1946 para Këshillit Popullor të RAKM. Kushtetuta e Republikës Federative Kushtetuta e RFP të Jugosllavisë Popullore të Jugosllavisë e janarit 1946 e vitit 1946 nuk i njihte RAKM përcaktonte tërësinë e federatës me të autonominë financiare dhe gjyqësore. gjitha subjektet përbërëse, duke për- Gjykata popullore e RAKM, si gjykatë e mendur krahas Republikës së Serbisë, të shkallës së dytë, e formuar më 10 korrik Maqedo­nisë, të Bosnjë e Hercegovinës, të vitit 1945, ishte suprimuar në dhjetor të Kroacisë, të Sllovenisë e të Malit të të po atij viti. RAKM përfaqësohej Zi, Krahinës Autonome të Vojvodinës drejtpërdrejt në Këshillin e Kombeve edhe Rajonin Autonom të Kosovë- të Kuvendit Popullor të RFP të Metohisë. Por, në të njëjtën kohë, Ra- Jugosllavisë, nëpërmjet delegacionit të joni Autonom i Kosovë-Metohisë, së vet, të përbërë prej 15 deputetësh. Në të bashku me Krahinën Autonome të Vo- gjitha forumet e tjera politike-shoqërore jvodinës, përfshihej edhe në kuadër të dhe organet administrative-ekzekutive Republikës Popullore të Serbisë3. të federatës, përfaqësuesit e RAKM Kushtetuta e RFP të Jugosllavisë mungonin. RAKM nuk mund të nxirrte e vitit 1946 sanksiononte lidhjen ligjet e veta, por vetëm vendime4. dhe varësinë e dyfishtë të Rajonit Autonom të Kosovë-Metohisë si nga II. Statusi kushtetues-juridik i Federata Jugosllave, ashtu edhe nga Kosovës (1953-1963) Pas shpalljes së Rezolutës së 2. Po aty. 3. Kosova në vështrim enciklopedik, Tiranë 4. M. Verli, Shqipëria dhe Kosova, historia e 1999, fq. 120. një aspirate, vëllim II, Tiranë 2007, fq. 304. 88 Histori

Informbyrosë, më 28 qershor 1948, përfaqësues ekzekutiv të RAKM jo në Jugosllavi u krijua një situatë e vetëm ndaj organeve përfaqësuese, por ndërlikuar. Qeveria jugosllave çdo edhe ndaj atyre ekzekutive republikane. qëndrim miratues ndaj Rezolutës së Kushtetuta e Republikës Socialiste Byrosë Informative e konsideronte si Federative të Jugosllavisë e vitit 1963, e “vepër penale të tradhtisë ndaj shtetit forcoi më tej tendencën e shndërrimit dhe popullit”. të RAKM në subjekt ekskluziv të Në janar të vitit 1953, Kuvendi Republikës së Serbisë. Popullor i RFP të Jugosllavisë miratoi Kushtetuta e Republikës Socialiste “Ligjin Kushtetues mbi bazat e rendit të Serbisë, e vitit 1963, dëshmonte më hapur për minimizimin e pozitës shoqëror e politik në RFP të Jugosllavisë autonome të Kosovës. Qysh në fillim dhe të organeve federative të pushtetit”, vëmë re se ajo nuk e përmendte Krahinën me të cilin ndryshoheshin një varg si pjesë të veçantë administrative politike nenesh të Kushtetutës federative të vitit të Serbisë, por në një radhë me 17 5 1946 . distriktet e tjera administrative të RSS. Ligji Kushtetues i RFP të Jugosllavisë i vitit 1953 sanksiononte III. Amendamentet kushtetuese të procesin e decentralizimit që kishte viteve 1971-1972, bazë e ndryshimit filluar në RFP të Jugosllavisë dhe në të statutit juridik të Kosovës bazë të të cilit një pjesë të të drejtave Në korrik të vitit 1966 në Brione të federatës kalonin në republikat u mbajt Mbledhja e IV e KQ të federale, duke zgjeruar kompetencat e LKJ, që njihet me emrin Plenumi i tyre. Konkretisht për RAKM, lidhjet e Brioneve, i cili shënoi një etapë të re tij me Federatën Jugosllave u dobësuan, në zhvillimin e Jugosllavisë. Në këtë ndërsa kontrolli i RP të Serbisë mbi të Plenum u mënjanua rryma unitariste e u rrit. ultrashoviniste e udhëhequr nga serbët, U likuidua Dhoma e Këshillit ku triumfoi rryma më demokratike në krye me Titon e përkrahësit e tij. të Kombeve, si dhomë e pavarur në Vendimet e Plenumit të Brioneve Kuvendit Popullor të RFPJ dhe ia patën një rëndësi të veçantë edhe për bashkëngjiti atë Këshillit Federativ të Kosovën dhe viset e tjera shqiptare jo Kuvendit Popullor të RFPJ. Ndërkohë vetëm sepse u zvogëluan në një farë u krijua si dhomë e re e veçantë Këshilli mase dhuna dhe terrori mbi shqiptarët, i Prodhuesve, që së bashku me Këshillin por edhe për arsye se për herë të parë Federativ, përbënin Kuvendin Popullor do t’u kushtohej kujdes më i madh të RFPJ6. Kosovës e shqiptarëve dhe zgjidhjes së Ligji Kushtetues i Republikës problemeve të tyre të shumta. Popullore të Serbisë, i miratuar më 17 Për herë të parë shqiptarët mund janar të vitit 1953, ruante akoma raportet të organizonin jetën e tyre, të paktën hierarkike të nënshtrimit të organit në një pjesë të rëndësishme të viseve të tyre etnike, që tani drejtoheshin nga 5. Dr. Hysni Bytyqi, Kosova dhe shqiptarët, një qendër politike, administrative, nga Prishtinë, 2006, fq. 68. Prishtina. 6. Po aty. 89 Histori

Më 1976 u formuan komisionet nacionaliste ekstremiste, ku dolën me për ndryshimin e plotësimin e akteve teza të vjetra si: “Pozita kushtetuese e më të larta politike-juridike në Federatë, KSA të Kosovës është çështje e RS në republika dhe në krahina autonome7. të Serbisë” dhe se “sovraniteti dhe Diskutimet kushtetuese që u shtetësia e krahinës pasqyrohet dhe organizuan kudo në Kosovë, i udhëhiqte realizohet nëpërmjet sovranitetit dhe një Komision i Posaçëm në krye të të cilit shtetësisë së republikës”, u shprehën ishte Fadil Hoxha, kryetar i Kuvendit të hapur në forumet e larta politike të Kosovës. Në shumë tubime të aktivëve Serbisë, si në Kryesinë e LS të Serbisë politikë si në Gjakovë, në Prishtinë, (1971) etj.8 në Gjilan, në Pejë, në Mitrovicë etj....u Tezat e lartpërmendura dëshmuan kërkua që me Kushtetutën dhe ligjet e se udhëheqësit serbë, megjithëse kishin RSFJ kombësia shqiptare të emërtohej miratuar vendosjen e marrëdhënieve kombi shqiptar, të lejohej përdorimi i të reja në federatë nuk niseshin nga të flamurit kombëtar shqiptar dhe Kosova njëjtat parime kur shtrohej çështja e të shpallej Republikë. Në këtë mënyrë ndryshimit të statusit politik kushtetues kërkohej që popullit shqiptar t’i njihej e të Kosovës. Kundër këtyre deklaratave drejta e vetëvendosjes. e qëndrimeve të tyre u shprehën me Përveç diskutimeve kushtetuese, guxim forcat përparimtare të krahinës.9 manifestimet me rastin e 500-vjetorit Ky konfrontim forcash vazhdoi të Skënderbeut, lëvizjet studentore edhe më i tensionuar gjatë diskutimit të në Evropë (1968), etj... qenë faktorë amendamenteve të reja të Kushtetutës shtytës në luftën për çlirim e bashkim federative, të Kushtetutës republikane kombëtar. Pozita e re që fitoi Kosova dhe të Ligjit Kushtetues të KSA të në sistemin federativ kushtetues të Kosovës, i cili do të rishikohej sërish. Pati Jugosllavisë, e në të njëjtën kohë dhe në në këto momente funksionarë politikë atë të RS të Serbisë, me amendamentet kosovarë që e kuptuan rëndësinë e çastit kushtetuese të viteve 1967-1969, ngjalli historik, perspektivën e procesit të pakënaqësi te forcat hegjemoniste serbe. decentralizimit të Federatës jugosllave, Hapat konkretë që u morën për më dhe kërkesën mbarëpopullore në shumë barazi kulturore, ekonomike e Kosovë, në forumet e ndryshme politike të shqiptarëve me popujt e tjerë kërkuan thellimin e mëtejshëm të në Kosovë e në Jugosllavi, i shihnin si ndryshimeve kushtetuese.10 padrejtësi ndaj popullit serbo-malazez, Jo, pak intelektualë shqiptarë, me si qëndrime që “respektonin vetëm argumente hodhën dritë mbi faktorët interesat e popullit shqiptar.” që çuan në lindjen e Kosovës, si njësi e Ndërkohë, duke u shprehur kundër veçantë territoriale politike, duke veçuar, të drejtës së ligjshme të popullsisë shqiptare për të qenë të barabartë 8. Ana Lalaj, Kosova rruga e gjatë drejt vetëvendosjes, Tiranë, 2000, f. 205. në Federatën jugosllave, këto forca 9. Po aty. manifestuan hapur ambiciet e tyre 10. Syrja Pupovci, Nuk është shkencë ajo që predikon pabarazi, Përparimi ,” Prishtinë”, 10 7. Po aty, fq. 92. prill 1971, fq. 205. 90 Histori së pari faktorin kombëtar. Ata theksonin të Kosovës edhe më parë, me dhe dëshmonin se shqiptarët e Kosovës amendamentet kushtetuese të vitit 1968- në të gjitha dokumentet e partisë dhe të 69, i njiheshin disa të drejta burimore. pushtetit gjatë LANÇ quheshin komb Por, fakti që RS Serbisë e kishte unifikuar ose popull e jo kombësi. Me argumente pjesën dërrmuese të këtyre të drejtave, historike shkencore u kundërshtuan dhe kishte sjellë për rrjedhojë pasivitetin pikëpamjet antishqiptare të shfaqura e minimizimin e rolit të krahinave në në simpoziumin e Novi Sadit nga dr. fushat e lartpërmendura.13 Radomir Lukiç dhe dr. Jovan Gjorgjeviç, Edhe në fushën e politikës së të cilët mohonin qenien e Kosovës jashtme, KSA e Kosovës nuk kishte të si element kushtetues i Federatës drejta burimore. Andaj, përfaqësuesit jugosllave.11 kosovarë theksonin se Kosova si Me të drejtë, prej politikanëve bashkësi kufitare ishte posaçërisht kosovarë, konstatohej se pas e interesuar të ushtronte funksione ndërrimeve kushtetuese të vitit 1968- kontrolluese në qarkullimin e njerëzve 69, nevoja për pozitë më të avancuar të dhe të gjërave të tjera të rëndësishme krahinave ishte bërë domosdoshmëri të shtetit. Gjithashtu në kërkesat e e zhvillimit historik dhe se, në këtë kosovarëve dhe në diskutimet publike, kuadër, përvoja po diktonte nevojën kërkohej që kontrolli në fushat e për një rol të ri e vendimtar të KSA të arsimit, të mbrojtjes shëndetësore dhe Kosovës në RSF të Jugosllavisë. Gjatë asaj sociale, të kulturës dhe të shkencës, diskutimit të amendamenteve të fundit të kalonte krejtësisht në organet e të Kushtetutës së RSFJ, nga Kosova Kosovës.14 pati mjaft kërkesa që të përcaktohej Nisur nga fakti se parimi i barazisë së qartë funksioni legjislativ i krahinave kombeve dhe kombësive, respektivisht i autonome. Për këtë qëllim përfaqësuesit republikave dhe i krahinave, u ngrit në nga Kosova si: E. Stavileci, S. Kurteshi, nivel kushtetues federativ, kosovarët H. Hoxha, në publikimet e tyre shtronin shtronin nevojën e pasqyrimit nevojën për autorizime më të gjëra, konsekuent e të plotë të këtij parimi si të drejta burimore për mbrojtjen në amendamentet e reja të Kushtetutës popullore, të sigurimit shtetëror, të së RS të Serbisë, ashtu edhe në ligjin planifikimit shoqëror, të politikës së kushtetues të KSA të Kosovës të vitit jashtme, duke u formuluar juridikisht të 1969, që ende nuk e shprehte në mënyrë drejtat, kompetencat dhe funksionet e adekuate pozitën e re kushtetuese të federatës ashtu edhe ato të republikave krahinës dhe autonomitetin e saj. e të krahinave.12 Në amendamentet e reja të vitit Në fushën e planifikimit shoqëror, 1971-1972, marrëdhëniet krahinë- të mbrojtjes popullore e të sigurimit të federatë rregulloheshin drejtpërdrejt shtetit, Krahinës Socialiste Autonome me kushtetutën federative jugosllave.

11. Po aty, fq. 207. 13. H. Hoxha, Barazia e pakicave kombëtare, 12. E. Stavileci, Autonomia dhe federalizmi. Prishtinë. 1984. f. 132. “Përparimi”, Prishtinë 1971, nr. 1, f. 1. 14. Po aty, f. 2. 91 Histori

Por, duke qenë se KSA e Kosovës ishte jashtme, si dhe kujdesin për zhvillimin edhe në kuadër të RS të Serbisë, kjo e viseve jo mjaft të zhvilluara. Krahina u shfrytëzua nga politikanët e juristët e Kosovës ashtu si edhe republikat ishte serbë për të ruajtur sa qe e mundur bashkëpjesëmarrëse edhe në këto fusha, pushtetin e Serbisë në Kosovë.15 në sajë të të drejtave që ia garantonte Por kishte edhe marrëdhënie të Kushtetuta e RSFJ.17 tjera unike, që rregulloheshin jo si më Gjithashtu institucioni i sipër, por me një kategori tjetër ligjesh marrëveshjes që me amendamentet e republikane, sipas të cilave, krahinat reja u ngrit në nivel kushtetues federativ, nuk kishin gjithnjë të drejtë të nxirrnin e solli në një pozitë dhe rol të ri KSA ligjet e veta. Në këtë mënyrë Republikës të Kosovës, si element kushtetues i së Serbisë edhe me amendamentet Federatës Jugosllave. Institucioni i e reja i garantohej pushtet jo i vogël marrëveshjes propozonte që krahinat në legjislacionin krahinor. Krahinës bashkë me republikat të vendosnin i jepeshin të drejta me vëllim më të për punët e federatës mbi parimin kufizuar se republikës. Në çështjet e e ujdisë (konsensusit) d.m.th. që një saj, për gjërat unike, krahina duhej të organ federativ në të cilin merrnin autorizohej nga republika.16 pjesë përfaqësues të republikave dhe Ndryshimet në Ligjin kushtetues krahinave, mund të miratonte një të KSA të Kosovës, Kuvendi vendim vetëm kur për të jepnin pëlqimin Krahinor i miratoi në shkurt 1972. Me të gjithë anëtarët e tij.18 amendamentet e reja KSA e Kosovës Kushtetuta e re jugosllave e vitit siguronte të drejta burimore për 1974 që funksionoi deri në shthurjen organizimin e vet, për përcaktimin e përfundimtare të Jugosllavisë, u politikës ekonomike, tatimore dhe të siguronte Krahinës Autonome të sistemit të financimit. Kosovës dhe asaj të Vojvodinës, një Amendamentet e reja federative, status të barabartë, në shumë rrafshe duke ngritur në nivel kushtetues parimin me ato të gjashtë republikave. Ato e barazisë së kombeve dhe kombësive, tani kishin përfaqësuesin e tyre të e lidhur me këtë, parimin e pavarësisë drejtpërdrejtë në forumet kryesore së republikave dhe të krahinave, të Federatës Jugosllave.... Në këtë bënë që edhe KSA e Kosovës të kushtetutë ishin përfshirë edhe merrte përgjegjësi për zhvillimin e vet ndryshimet e rëndësishme që tashmë ekonomik, shoqëror e politik, si dhe për ishin bërë pjesë e amendamenteve të funksione të tjera në federatë. Megjithëse miratuara, më 1971: këto u kishin dhënë amendamentet linin në kompetencat e krahinave autonome status të barabartë federatës, mbrojtjen e vendit, sigurimin me republikat në shumë forma të shtetëror, marrëdhëniet me botën e marrjes së vendimeve për çështje të

15. K. Salihu, - Lindja, zhvillimi, pozita dhe aspektet e autonomitetit të Krahinës Socialiste 17. Noel Malcolm,- Kosova një histori e Autonome të Kosovës në Jugosllavinë shkurtër, Prishtinë. 1998, f. 341. Socialiste. Prishtinë, 1984. f. 176. 18. A. Lalaj, - Kosova …vepër e përmendur, 16. Po aty. f. 239. 92 Histori ndryshme shtetërore.19 vetëm mundësi juridike për realizimin e Amendamenti XXXVI përcaktonte tij. Por, mundësitë nuk janë e njëjta gjë se Presidenca e Jugosllavisë ishte një me realitetin. Shkalla e pjesëmarrjes së trup kolektiv me dy përfaqësues, nga çdo KSA të Kosovës në përcaktimin dhe republikë dhe me nga një përfaqësues, zbatimin e politikës së federatës, njësoj nga çdo krahinë autonome. Kushtetuta si republikat tjera si dhe përgjegjësia që e vitit 1974 siguronte edhe një të drejtë ajo do të kishte për këtë veprimtari, do tjetër të rëndësishme, sipas së cilës, të duhej të kishte një guxim më të madh krahinat autonome mund të nxirrnin të politikës kosovare dhe të një kuadri kushtetutat e tyre. më të shkathët të Kosovës për t’u bërë Në këtë mënyrë KSA e Kosovës, rezistencë më të fuqishme presioneve në bazë të institucionit të marrëveshjes, dhe propagandës që vinte nga forcat gëzonte të drejtën për të deklaruar nacionaliste dhe hegjemoniste të qëndrimin e vet dhe për të dhënë Serbisë.21 pëlqimin në të gjitha vendimet që Pse atëherë nuk u ndërmor edhe miraton federata. Vota e krahinave, hapi i fundit për shndërrimin e krahinave në bazë të parimit të paritetit, ishte e autonome në republika si krahinat tjera? barabartë me atë të republikave. Edhe Për këtë ekzistojnë shumë përgjigje, por në kuadrin e politikës së jashtme të më e rëndësishmja është se stafi politik i RSFJ dhe marrëveshjes ndërkombëtare Kosovës, as atëherë por as sot nuk arriti, të nënshkruar në nivel federate. KSA e e nuk është duke mundur të realizojë Kosovës kishte të drejtë të nxirrte ligje qëllimin shekullor të shqiptarëve. të reja ose t’i ndryshonte ato ekzistueset, si dhe të bashkëpunonte drejtpërdrejt IV. Kushtetuta e Kosovës e vitit 1974 me institucione të ndryshme të shteteve Vitet 50-të dhe 60-të, nga nënshkruese të marrëveshjes dhe me këndvështrimi i shqiptarëve, janë pika organizatat ndërkombëtare.20 më e ulët e tërë sundimit të periudhës Siç shihet amendamentet e vitit së Titos dhe e një pabarazie të madhe 1971, në pikëpamje juridike kushtetuese, etnike, e cila nuk u përmirësua, kur i siguronin KSA të Kosovës disa elemente dihet se serbët dhe malazezët të cilët shtetësie të lidhura ngushtë me to edhe nuk e përbënin as 17% të popullatës së qenien si element kushtetues i Federatës Kosovës, në sajë të regjistrimit të vitit Jugosllave. Por, duke qenë se statusi i 1953, përbënin 70% të administratës elementit kushtetues të federatës ishte dhe posteve udhëheqëse.22 kompleks, kërkonte veprimtari intensive Këtyre problemeve ekonomike praktike të institucioneve krahinore dhe shoqërore, do shtuar edhe statusin brenda hapësirave të sanksionuara nga “autonom” të Kosovës, i cili ra në pikën legjislacioni i kohës, mund të themi se absolute më të ulët në nivel të tij, në sajë të amendamentet e vitit 1971 krijonin Kushtetutës së re të Jugosllavisë, të vitit 21. Ukshin Hoti, - Filozofia e çështjes shqiptare, 19. Po aty. f. 240. Tiranë, 1995. 20. Blerim Reka, - Rrënimi i autonomisë së 22. Noel Malcolm, Kosova një histori e Kosovës, Prishtinë. 1992. shkurtër, Prishtinë. 1998, f. 336. 93 Histori

1963. Megjithëse kjo kushtetutë i solli zgjidhjet bazë, Komisioni Koordinues Kosovës titullin e Krahinës autonome, dhe komisioni ekzistues për çështje e cila përcaktonte se republikat kishin kushtetuese, së bashku, në prill të vitit të drejtë të formonin krahinat e tyre 1973, arritën të hartojnë Projektin autonome në sajë të iniciativës së tyre, e Kushtetutës së re të RSFJ, i cili në kurse Krahina Autonome e Kosovës korrik u dha për diskutim publik, edhe dhe ajo e Vojvodinës ishin themeluar Projektkushtetutat republikane dhe me vendim të Kuvendit të Serbisë. krahinore.26 Për të parën herë, statusi kushtetues Në debatin publik që u zhvillua i Kosovës, kishte humbur tërësisht në mjedise të gjera, ku morën pjesë të ingjerencat e nivelit federativ dhe ishte gjitha strukturat e gjëra shoqërore, kudo vënë vetëm në kuadrin e funksionit të pati interesim të madh, siç njoftonin Republikës së Serbisë.23 mjetet e informimit në atë kohë. Edhe Me amendamentet kushtetuese në Kosovë debati kushtetues u vlerësua të vitit 1967-1972 u bë një reformë nga kosovarët si veprimtari me shumë e rëndësishme në marrëdhëniet e përgjegjësi. federatës me republikat e krahinat, u bë Pas debatit publik që zgjati më ndarja e funksioneve shtetërore midis shumë se gjysmë viti, Kuvendi federativ qendrës federative dhe njësive që e miratoi më 21 shkurt 1974, kushtetutën përbënin. U rrit funksioni i republikave e re të RSFJ. Disa ditë më vonë secili dhe i krahinave qoftë si subjekte të kuvend republike dhe krahine autonome federalizmit jugosllav, ashtu edhe si miratoi kushtetutën e vet. Kushtetuta e bashkësi të veçanta me funksione RS të Serbisë u miratua më 25 shkurt, politike shoqërore. 24 kurse Kushtetuta e KSA të Kosovës, Mirëpo, amendamentet e miratuara më 28 shkurt të vitit 1974. Kjo ishte sollën ndryshime vetëm në disa fusha kushtetuta e parë e KSA të Kosovës. të sistemit kushtetues. Andaj, vënia Kushtetuta e RSFJ e vitit 1974, nuk në jetë e këtyre amendamenteve qysh kishte kapitull të veçantë për krahinat në fillim hasi në vështirësi që s’mund autonome, por ato e gjenin veten në të kapërceheshin pa një përpunim të mjaft prej neneve të saj, duke filluar mëtejshëm, më të plotë e më preciz të madje që nga parimet themelore mbi disa çështjeve themelore, si në sistemin të cilat ishte ndërtuar gjithë sistemi politik në tërësi.25 Për të harmonizuar në ekonomik, politik e shoqëror i federatës. nivel federate zgjedhjet kushtetuese të Kushtetuta Federative e përcaktonte republikave dhe krahinave të veçanta, u KSA të Kosovës si pjesëmarrëse krijua Komisioni Koordinues federativ. të drejtpërdrejtë në kushtetutën e Me pëlqimin e kuvendeve të federatës.27 republikave dhe të krahinave për Në kushtetutën e RSFJ të vitit

23. Po aty, f. 337. 26. Po aty. 24. Esat Stavileci, Autonomia dhe federalizmi, 27. K. Salihu, Amendamentet kushtetuese Përparimi, Prishtinë 1971, nr. 1, f. 71. vazhdim i politikës së barazisë së kombeve dhe 25. Ana Lalaj, Kosova rruga e gjatë drejt kombësive ,”Përparimi”, Prishtinë1971, nr. 4, vetëvendosjes, Tiranë. 2000, f. 223. f. 279. 94 Histori

1974, pjesëmarrja sipas institucionit të Por, në disa fusha që Kushtetuta paritetit të republikave dhe krahinave në federative i kishte caktuar “me interes të organet federative dhe vendimmarrjet përbashkët”, krahina kishte gjithashtu të përmes institucionit të marrëveshjes, drejtë të nxirrte normat e veta juridike. sanksionohej si në pjesën parimore Fjala ishte për disa çështje e marrëdhënie ashtu edhe në pjesën normative të që krahina me ligjet e dispozitat e veta i saj. Në nene të veçanta jepej mënyra rregullonte hollësisht deri atëherë kur konkrete e pjesëmarrjes dhe e për to ende nuk ishin miratuar e nuk procedurës së vendosjes së republikave vepronin ligjet federative.30 dhe krahinave autonome në organet e Megjithatë, veprimtaria legjislative ndryshme të federatës. Por, në dallim e krahinës pas shpalljes së kushtetutës, nga parimet themelore, në këto nene pavarësisht se pati rritje në krahasim me shihet se pjesëmarrja e republikave të kaluarën, ishte nën parashikimet dhe dhe e krahinave nuk është plotësisht e nevojat reale. barabartë. Ky diferencim fillonte qysh KSA e Kosovës karakterizohej nga në organin më të lartë të pushtetit dhe të lidhje e dyfishtë hierarkie. Ajo ishte në vetëqeverisjes shtetërore, në Kuvendin të njëjtën kohë element kushtetues i e RSFJ.28 Federatës jugosllave dhe njësi autonome Gjendja e shqiptarëve në Kosovë në kuadër të RS të Serbisë. u përmirësua dukshëm nga vitet 70, e Kushtetuta e RS të Serbisë, në sidomos me nxjerrjen e Kushtetutës së nenin 299, përcaktonte marrëdhëniet Kosovës, së paku në çështjet e teorisë që rregulloheshin njësoj për republikën kushtetuese. Kushtetuta e re jugosllave dhe krahinat dhe për të cilat krahinat e vitit 1974, që mbeti në fuqi deri në nuk mund të nxirrnin dispozitat e veta. shthurjen përfundimtare të Jugosllavisë, Ndërsa neni 300 përcaktonte çështjet që i siguronte Krahinës Autonome të rregulloheshin me ligjin republikan në Kosovës një status të barabartë, në mënyrë unike për tërë territorin e Serbisë shumë rrafshe me ato të republikave. e të krahinave autonome, por ku krahinat Në veprimtarinë legjislative të KSA kishin të drejtë të nxirrnin ligjet e veta, të Kosovës, duhet të kemi parasysh që për ato çështje që nuk ishin rregulluar krahas çështjeve që krahina i rregullonte me ligjin republikan. Në këtë kontekst, me ligjet e veta dhe në mënyrë të jo vetëm për nga vëllimi, por edhe pavarur, kishte edhe çështje të tjera për nga terminologjia e papërcaktuar, në të cilat shprehej me ligje federative. Sipas Kushtetutën e RS të Serbisë kishte mjaft Kushtetutës së RSF të Jugosllavisë, ligjet hapësirë në paraqitjen e funksioneve federative konsideroheshin shprehje e unike. Të gjitha këto krijonin pasiguri interesave të përbashkëta të kombeve e kontradikta në marrëdhëniet midis dhe të kombësive, e si të tilla ato kishin republikës e krahinave, pasi linin vend fushëveprim si në republikat e federale, për mëdyshje, duke hapur diskutime të ashtu edhe në krahinat autonome.29 panevojshme e duke gjetur zgjidhje të ndryshme varësisht nga raporti i forcave 28. Po aty, f. 226. 29. Po aty, f. 230. 30. Po aty. 95 Histori

republikane e krahinore në momentin e Në bazë të autorizimeve që vendosjes.31 rridhnin nga ligji republikan për Është e vërtetë e më se e qartë se mbrojtjen e përgjithshme popullore, RS e Serbisë, në emër të unitetit, me anë KSA e Kosovës me kushtetutën e vet ka të ligjeve unike punonte për të ruajtur caktuar organet si dhe detyrat e të drejtat forcën e saj dhe pushtetin dominues e tyre në fushën e mbrojtjes popullore centralist mbi Kosovën, duke zgjedhur (Kryesinë e krahinës, Këshillin kuadro e njerëz me të cilët më lehtë Ekzekutiv të Kuvendit, Këshillin e mund të punonte e realizonte qëllimet Mbrojtjes Popullore, Shtabin Kryesor e saj shtetërore. për Mbrojtjen Popullore­ e civile, dhe Në Kushtetutën e RS të Serbisë Sekretariatin krahinor të Mbrojtjes ekzistonte edhe një nen tjetër, ai 301, Popullore).33 sipas të cilit, me ligjin republikan Duke qenë se në sistemin politik në bazë të marrëveshjes, mund të jugosllav gjykatat ishin organizuar mbi rregulloheshin në mënyrë unike për parimet unike, ishte kërkesë kushtetuese territorin e republikës edhe ato çështje, që ligjet republikane e krahinore të të cilat republika e krahinat i rregullonin harmonizoheshin dhe të mos bien pavarësisht nga njëra-tjetra, secila në ndesh me kushtetutën jugosllave, por të territorin e vet. Sipas këtij neni të Serbisë, harmonizohen dhe të koordinohen në respektohej vullneti i secilit subjekt, si për nxjerrjen e ligjit unik, ashtu edhe bazë të sistemit të shumicës. për t’u tërhequr e për të rregulluar këto Gjithsesi, kushtetuta e re e Kosovës, marrëdhënie me ligjin e vet. Ligjin unik si një proces pozitiv i pas vitit 1966, ka e nxirrte Kuvendi RS të Serbisë, pasi të në përmbajtje përpjekjet e përbashkëta kishte marrë pëlqimin prej kuvendeve të të të gjitha kombeve dhe kombësive të krahinave.32 krahinës, për të zhvilluar më tej statusin Për të pasur një përfytyrim më politik, shoqëror e ekonomik të saj. real për shkallën e autonomisë që Për të pasur kushtetutën e tyre, kishte arritur KSA e Kosovës me kosovarëve iu është dashur të zhvillonin aktet kushtetuese të vitit 1974, është një luftë të ashpër me forcat nacionaliste e nevojshme që t’i kuptojmë edhe e konservatore në Kosovë, në serbi e në në funksionet e tjera të saj, si në atë Jugosllavi. Në këtë kushtetutë, gjithmonë ekzekutiv, financiar, gjyqësor, arsimor, e brenda sistemit ekzistues hibrid të kulturor. vetadministrimit, ishte shtuar mëvetësia, Për zgjidhjen e konflikteve, që mund por edhe përgjegjësia e krahinës për të lindnin midis ligjeve republikane zhvillimin e vet të përbashkët. Pozita e dispozitave juridike të kuvendeve e re kushtetuese e KSA të Kosovës krahinore gjatë zbatimit të ligjeve unike, e vitit 1974, ishte një segment i vepronte një Këshill i Posaçëm pranë përvijimeve përparimtare të kohës. Për Gjykatës së Lartë të Serbisë. këtë qëllim vetë pozita kushtetuese e 31. K. Salihu, Lindja... vepër e përmendur, f. Kosovës dëshmon procesin demokratik 95-99. që ndodhte në Kosovë, e në gjithë 32. Kushtetuta e Krahinës Socialiste Autonome të Kosovës..., .kap. III. 33. Po aty. 96 Histori

Jugosllavinë. Megjithatë, duhet thënë e këtij procesi deri me amendamentet e se problemi i Kosovës nuk ishte vitit 1971.34 vetëm kushtetues, po edhe shumë më shumë sesa kushtetues. Me veprimet Përfundim e vetë përfaqësuesve të pushtetit në Në qoftë se viti 1963 ishte pika më e krahina, mund të plotësoheshin shumë ulët e interesave kombëtare shqiptare në boshllëqe midis parimeve të shpallura Kosovën titiste, atëherë viti 1974, ishte dhe praktikave të përditshme. kulmi i interesave kombëtare shqiptare, Pavarësisht nga arritjet pozitive së paku në çështjen e teorisë së të për autonominë e Kosovës, që bartte drejtave të një populli. Kushtetuta e re sistemi kushtetues i vitit 1974, ai kishte jugosllave e vitit 1974 - që do të mbetej edhe kufizimet e veta. Parimi kushtetues në fuqi deri në shthurjen përfundimtare i barazisë kombëtare që sanksiononte të Jugosllavisë - u siguronte Krahinës Kushtetuta e RSF të Jugosllavisë për Autonome të Kosovës dhe asaj të statusin politik të popullit shqiptar, Vojvodinës një status të barabartë, në respektivisht të KSA të Kosovës, nuk shumë rrafshe me ato të republikave, ishte konsekuent. Kjo shihej në gjithë ku ato tani kishin përfaqësuesin e tyre përmbajtjen e Kushtetutës, po edhe me të drejtpërdrejtë në forumet kryesore të rastin e ngjarjeve të pas vitit 1981, deri Federatës Jugosllave.35 në mbarim të luftës së fundit. Në këtë kushtetutë ishin përfshirë Përmasat e statusit të KSA të edhe ndryshimet e rëndësishme që ishin Kosovës nuk ishin konsekuente. bërë në bazë të serisë së amendamenteve Përmasat e statusit të KSA të Kosovës, të miratuara, më 1971: këto u kishin si element kushtetues i Federatës dhënë krahinave autonome status të jugosllave ishin të pamjaftueshme barabartë me republikat në shumë për ta zgjidhur drejt e përfundimisht forma të marrjes së vendimeve për problemin kosovar. Pavarësisht se pozita çështje ekonomike, madje edhe e KSA të Kosovës në sistemin federativ marrjes së vendimeve në disa fusha ishte përcaktuese për statusin e saj, në të politikës së jashtme. Amendamenti raportin e marrëdhënieve Kosovë-Serbi, XXXVI përcaktonte se Presidenca e legjislacioni serb, me ligjet e veta unike, Jugosllavisë ishte një trup kolektiv me e reduktonte dhe e çrregullonte shumë dy përfaqësues, nga çdo republikë dhe veprimtarinë e pavarur të krahinës. me nga një përfaqësues, nga çdo krahinë Me zhvillimin e një klase të re të autonome.36 shqiptarëve të shkolluar e të edukuar- Megjithëse Kushtetuta e vitit 1974, njëmend, një klasë që ishte tepër e vazhdonte të deklaronte se Kosova madhe për numrin e vendeve ekzistuese dhe Vojvodina ishin pjesë e Serbisë, në për një personel të këtillë në sistemin sajë të shumicës së kritereve të Ligjit ekonomik ende tepër të pazhvilluar të 34. Noel Malcolm, Kosova një histori e Kosovës, pabarazia etnike në disa fusha shkurtër, Prishtinë 1998, f. 340. të jetës publike, u korrigjua pjesërisht, ku 35. Kushtetuta e Krahinës Socialiste të Kosovës u desh të kalonte ca kohë për zhvillimin ..., vepër. e përmendur, Neni 3. 36. Po aty. 97 Histori

kushtetues, ato ishin në të njëjtën kohë, një evoluim të mëtejshëm të statutit po të njëjta dhe me të drejta të plota të saj. Historia e pranon një realitet të forumeve federale.37 Pavarësisht të tillë evolucionesh që shkojnë drejt nga arritjet pozitive për autonominë tendencave për kërkesa, aspirata dhe e Kosovës, që bartte sistemi i përpjekje të popullit të atij vendi për t’u amendamenteve kushtetuese, ai kishte barazuar me popujt shtetformues të një edhe kufizimet e veta. Përmasat e vendi. statusit të KSA të Kosovës, si element Pas vdekjes së Titos dhe ngjarjeve kushtetues i Federatës jugosllave, ishin të vitit 1981, statusi shoqëror-politik të pamjaftueshme për ta zgjidhur drejt e e juridik i shqiptarëve dhe i vetë përfundimisht problemin kosovar38. Krahinës Autonome të Kosovës erdhi Edhe pse në sistemin kushtetues të duke u minimizuar. Ky fenomen u vitit 1974, statusi i popullsisë shqiptare forcua dhe u shpejtua pas ardhjes së diferencohej nga ai i pakicave të tjera Millosheviqit si president i Serbisë, kombëtare, duke u konsideruar kombësi më 1985, i cili u mbështet në forcat e madhe dhe duke krijuar formën e më konservatore e nacionaliste serbe. vet të organizimit politik, shoqëror I inkurajuar nga heshtja e faktorit të Krahinës Socialiste Autonome, ajo ndërkombëtar dhe i republikave të tjera nuk e zgjidhi problemin kombëtar të jugosllave ndaj problemit të Kosovës, popullsisë shqiptare në Kosovë. si dhe për të forcuar pushtetin serb Kosova, përsëri nuk kishte statusin në Jugosllavi, filloi të luajë me kartën që e meritonin shqiptarët në Jugosllavi. nacionaliste që është e njohur si teori Pavarësisht tendencave për të barazuar e luftërave gjatë tërë historisë, për të në fusha të ndryshme funksionet e sensibilizuar opinionin serb për pozitën krahinave autonome me republikën, e disfavorshme kushtetuese, territoriale, pavarësisht të gjitha pengesave që ekonomike e shoqë­rore të Republikës së paraqiteshin, Kushtetuta e RSF të Serbisë në Federatën Jugosllave. Jugosllavisë e vitit 1974, i krijonte KSA të Kosovës hapësira të reja për

37. Po aty. 38. Ana Lalaj, vepër e cituar, f. 243.

98 Histori

Literatura - Historia e popullit shqiptar IV (shqiptarët gjatë luftës së dytë botërore dhe pas saj 1939- 1990, redaktor shkencor, prof. dr. Xhelal Gjeçovi, Toena, Tiranë, 2008. - Lalaj, Ana, Kosova rruga e gjatë drejt vetëvendosjes, Tiranë, 2000. - Malcolm, Noel, Kosova një histori e shkurtër, Prishtinë, 1998. - Salihu, Kurtesh, Lindja, zhvillimi, pozita dhe aspektet e autonimitetit të krahinës so- cialiste autonome të Kosovës në Jugosllavinë socialiste, Prishtinë, 1984. - Hoti, Ukshin, Filozofia e çështjes shqiptare, Tiranë, 1995. - Hoxha, Haradin, Barazia e pakicave kombëtare, Prishtinë, 1984. - Pupovci, Syrja, Nuk është shkencë ajo që predikon paba¬razi, Prishtinë, 10 prill 1971. - Kushtetuta e KSA e Kosovës e vitit 1974, Prishtinë, 1974. - Kosova në vështrim enciklopedik, Toena, tiranë, 1999. - Verli, Marenglen, Shqipëria dhe Kosova, historia e një aspi¬rate, vëllimi II, Botinpex, Tiranë, 2007. - Bytyçi, Hysni, Kosova dhe shqiptarët, pozita kushte¬tu¬ese-juridike e shqiptarëve në ish-Jugosllavi, Prishtinë, 2006. - Salihu, Kurtesh, Amendamentet kushtetuese vazhdim i politikës së barazisë së kombeve dhe kombësive, “Përparimi”, Prishtinë 1971, nr. 4.

99 Histori

Përhapja e besimit mysliman në rrethin e Pukës ndër vite (1523-1990)

Gëzim Kopani Myfti i rrethit Pukë

Abstrakt Përhapja e fesë islame në rrethin e Pukës daton pas vitit 1523. Familjet fisnike të bajrakut të Kabashit bëhen mysliman duke u ndjekur nga Puka, Rrapja, Kryeziu etj. Familja e njohur pukjane “Dizdarë” përqafojnë besimin mysliman duke dhënë kontribut të drejtpërdrejte në përhapjen e fesë islame në rrethin e Pukës. Pas shek. XVII në fshatin Kabash feja islame u hap me shpejtësi të madhe. Sipas të dhënave, i pari që pranoi fenë islame në fshatin Kabash ishte Hadër Leka. Nopça shkruan se; Kabashi ka qenë i pari fis i Shqipërisë së Veriut që kaloi në Muhamedanizëm. Pas vitit 1900 Kazaja e Pukës numëronte mbi 700 mysliman.

ipas dokumenteve osmane dhe e përhapen te vartësit e tyre e në të shek. XVI dhe të popullin e thjeshtë me të cilët kishin Shistorisë sonë princi Progon lidhje fisnore e shoqërore.2 Dukagjini më 1502 hyri në bisedime Dihet historikisht se turqit në me qeveritarët osmanë në Shkodër, ku shek. XVI formuan sanxhaqe me në u arrit marrëveshja. Progonit i njihej krye sanxhakbeun me qëllim që ta sundimi mbi Zadrimë. Pas vdekjes së tij, kontrollonin më mirë situatën politike në Zadrima do të ishte autonome, hase e Shqipëri. Puka, Iballa e Spasi u shpallen Sulltanit. Progoni do të njihte vasalitetin “Nahi”3 të sanxhakut të Dukagjinit4 e Sulltanit.1 me qendër në Pejë. Në krye të këtyre Më 1523 pasardhësi i tij u bë krahinave sundonin “zotni”, agallarë mysliman. Nga Sulltani mori gradën e vendas. Agallarët e Pukës, Kryeziut e të pashait, duke u shpallur Mustafa Pasha. Iballës e quajnë veten prej Kabashi. Nën shembullin e tij, familje fisnike të Defterët apo regjistrat osmane të Kabashit, Pukës, të Pal Mziut e Boçë Mziut, pinjollë të tyre, përqafuan islamin 2. Prof. Xhemal Meçi “Kabashi që në lashtësi 2”. 3. Nahi: Zonë, rreth. 1. Prof. Xhemal Meçi “Kabashi që në lashtësi 2”. 4. Dukagjin: Qyteza e Pukës. 100 Histori shek. XVI janë një pasqyrë e gjendjes ri mysliman nuk ishin të detyruara të së popullatës së regjistruar më 1529, pranonin këtë fe të re. Nuk del gjëkundi 1571 e 1591, ku shënohen edhe sipas përdorimi i dhunës. Kjo duket sidomos besimit që kanë. Në regjistrimet e në ato familje ku bashkëjetonin të para nuk shënohen familje myslimane. krishterë e myslimanë pa asnjë problem. Megjithatë, më 1571 “timarli”5 del një Në lidhje me këtë ja se si e shpjegon farë Sulejmani, i biri i Ilhanit. Frang Bardhi8: “Agai (Dizdari i kështjellës Ilhani ishte rojtar në kështjellën së Dukagjinit) ka tre vllazën të krishterë të e Dukagjinit (Pukë), ndërsa Sulejman martuem dhe një turk, që asht bamë ma vonë. Ilhani kishte për shfrytëzim (timare) Gruaja e agës asht një e krishtenë e urtë dhe Komanin e Dobranin.6 e mirë.”9 Pas 20 vjetësh, 1591, na jepen dy Për rreth 40 vjet, fundin e shek. XVI breza me emrat e Dizdarëve të Pukës. dhe fillimin e shek. XVII pati një kalim Konkretisht emri i Ali Mustafë Dizdarit të shumtë nga besimi i krishterë në atë e Mustafë Dizdarit. Këto funksione mysliman. Kjo faktohet nga relacionet në administratën osmane nuk janë në e Ipeshkvit F. Bardhi që shkruan: “Ky radhën e fshatrave të Qytezës së Re të i mbrapshti (Magaroli), shqiptar prej qytetit Dukagjinit. të Prizrenit, sanxhakbeu i Dukagjinit, pasi Sipas regjistrimit të vitit 1591 në e ndërtoi qytetëzën10, shumë të krishterë i nahijen e Pukës kishte 23 fshatra që kishin bani aso kohe turq, disa për frikëm disa me 355 zjarre (shtëpi), 11 familje kishin hyrë dhurata e disa për tituj. Sidomos në Pukë në Islam, ishin bërë myslimanë. Prej bani më shumë, kështu aga i sipërthanun këtyre 11 familjeve, tre ishin prej Qerretit meqenëse mori premtimin se do ta banin agë te Epërm, dy në Qerretin e Poshtëm, një në të asaj qytezeje, katolik (fisnik) tua qenë, u Koman dy në Shënkollë (Delmace), një në ba turk (mysliman) aso kohe.”11 Shinpal (Kabash), dy në Rrape, si edhe dy Sipas traditës së përhapjes së familje me nga një beqar. Por duhet të besimit mysliman në Kabash, del që kemi parasysh faktin së këto të dhëna myslimani i parë të ketë qenë Hadër faktojnë vetëm ato familje të krishtera Leka12. Për arsye se u bë mysliman, dhe e myslimane me tokë në ngarkim mbi për arsye të revoltës së vëllait Koka, bazën e së cilës u janë vënë detyrimet. Hadër Leka u largua për në Kosovë. Në Kabash më 1637 kishte tre Teksa po udhëtonte për në Kosovë, familje agallarësh, gjithsej nga 24 familje. vëllezërit i zunë pritë Hadër Lekës Nga këto 12 të besimit mysliman. Në pikërisht teksa po kalonte Urën e Vezirit fillim të shekullit XVII besimi mysliman mbi Dri. Ata shtinë mbi të, dhe Hadri ra kishte ecur shumë më shpejt se në fund i vdekur. Fisi i Kabashit e priti keq këtë të shekullit XVI.7 vrasje. U mblodh kuvendi dhe e la fajtor Kryesorja në dokumentet osmane, si edhe të relatorëve të shek. XVII është 8. Frang Bardhi: Lindi në Kallmet të Zadrimës fakti se familjet që hynin në besimin e më 1606. Më vonë u bë prift. Në vitin 1653 ai u emërua Ipeshkëv i Dioqezës së Sapës. 5. Tirmali: Pronë në shfrytëzim, të dhëna me 9. Kabashi që në lashtësi 2, fq. 94. dekret. 10. Rindërtimi i qytetezës u bë më 1608. 6. Dobra: Fshat krahas Komanit. 11. Kabashi që në lashtësi 2, fq. 95. 7. Kabashi që në lashtësi 2, fq. 93. 12. Vëllai i katër vëllezërve të fisit. 101 Histori

Kokën duke argumentuar: “Nuk vritet me 50%, ndërsa në vitin 1916 shifra e vllai pse ndrron fenë”. banorëve mysliman u rrit në 52%.15 Po Kuvendi gjithashtu vendosi që t’ia ashtu edhe Kabashi ka qenë një fis i hiqte prijën e fisit të Kabashit. Shumë përzier në mënyrë të barabartë.16 shpejt Kabashi bëhet në shumicë Në vitin 1923, Myftinia e rrethit mysliman. Këtë e Pukë përfaqësohet nënvizon edhe Durham zyrtarisht me një ku Kabashin e quan delegat që mori pjesë në “Kabashi mysliman”. Kongresin e 24 shkurtit Ndërsa Nopça te vitit 1923. Puka shkruan: “Kabashi ka përfaqësohej nga Xhemal qenë i pari fis i Shqipërisë Naipi.17 së Veriut që kaloi në Pasqyra mbi gjendjen Muhamedanizë m . ” e popullsisë myslimane Përhapjen e besimit në fillim të viteve 1990 mysliman në rrethin në qytetin e Pukës është e Pukës e faktojnë 70% mysliman.18 Fshati edhe varrezat mbi 300 kishte 40 % myslimanë. vjeçare. Kemi varreza Konkretisht dy qytete të vjetra në fshatin kishin 6077 banorë, fshati Kabash, Grykë Hadroj, kishte 44209 banorë. Rrype (Rrape), Kryezi, Nga kjo kemi: Qyteti Flet etj.13 kishte 2734 mysliman Gjatë shek. ndërsa fshati kishte 17604 XVI dhe pas vitit mysliman.19 1900 Bajraku i Pukës numëronte 700 mysliman. Në Kazanë e Pukës – e Literatura quajtur edhe Dukagjin – bëjnë pjesë Prof. Xhemal Meçi “Kabashi që në katër fise: Kabashi, Dukagjini, Thaçi lashtësi 2”. e Mali i Zi. Në vitin 1900 kemi 6.300 Baldaci, Studime. banorë myslimanë dhe 10.000 katolik. Seiner. Mirëpo pas një viti kemi shifra krejt të Ali Basha, “Nëpër gjurmët e Islamit”. tjera, të cilat e përmbysin këtë situatë. Ali Basha, “Islami në Shqipëri gjatë Pra, më 1901 kemi 6.130 banorë shekujve”. myslimanë dhe 4.300 katolikë14. Fisi i Kabashit ndahet në dy bajraqe Puka – Kabashi (Qelza). Bajraku i Pukës në vitin 1900 numëronte 700 myslimanë 15. Seiner, fq. 109. – rreth 44% dhe 910 katolikë. Kabashi 16. Ali Basha, “Nëpër gjurmët e Islamit”, fq. (Qelza) në vitin 1900 kishte 940 banorë 504-505. myslimanë dhe po aq katolikë, pra 50% 17. Ali Basha, “Islami në Shqipëri gjatë shekujve” fq. 127. 18. Përfshihen dy qytete. 13. Shënimet e Gëzim Kopani, viti 2006. 19. Ali Basha, “Islami në Shqipëri gjatë shekujve” 14. Baldaci, Studime, fq. 100,101. fq. 216. 102 Përkthime

Karakteristikat e stilit kryesor të literaturës boshnjake të shkruar me shkrimin arab

Dr. Munir MUJIĆ Bosnjë-Hercegovinë

Hyrje Përhapja e Islamit në Bosnje solli përdorimin e shkrimit arab në Bosnje përmes veprave dhe librave të ndryshëm të shkruar në gjuhën arabe, osmane dhe perse. Me kohë, shkrimi arab u përshtat për shkrimin në gjuhën boshnjake. Gjatë një periudhe të gjatë, shkrimi i emrave boshnjakë vendas ishte shkaku kryesor i kësaj përshtatjeje. Përdorimi shprehës i shkrimit arab për shkrimet në gjuhën boshnjake vërehet në fillim të shekullit 17. Mënyrat e përdorimit dhe përshtatjes së shkrimit arab në sistemin fonologjik të gjuhës boshnjake ishin shumë të ndryshme. Mënyra e pranuar gjerësisht dhe mënyra e shkrimit u shfaq në shekullin 19, pas procesit të përshtatjes së alfabetit arab të kryer nga dijetari dhe udhëheqësi i njohur fetar, reisi Xhemaludin Çauseviç. Shumë vepra fetare dhe letrare, si edhe libra shkollorë, janë krijuar në gjuhën boshnjake, të shkruara me shkrimin arab. Disa revista boshnjake janë shtypur me shkrimin boshnjak. Së bashku me shkrimin latin dhe sllav (cirilik), shkrimi arab në Bosnje dhe Hercegovinë është përdorur deri në fund të Luftës së Dytë Botërore. Më shumë se 40 libra me një numër të pakrahasueshëm të shpërndarjes, gjysmë milionë, janë botuar në gjuhën boshnjake, të shkruar me shkrimin arab. Në këtë kumtesë, çështja kryesore i është kushtuar dorëshkrimeve të belles letters (letërsisë artistike) në gjuhën boshnjake të shkruar me shkrimin arab, më saktë, karakteristikës së gjinisë kryesore të kësaj letërsie, poezisë fetare.

juha e poezisë fetare Ndryshe nga poezia sufiste e është e afërt me gjuhën cila është shkruar në gjuhët orientale, Ge poezisë popullore. poezia fetare e shkruar në boshnjakisht Ky është një tipar i kundërt krahasuar me shkrimin arab nuk përdor një me poezinë mistike të krijuar në gjuhë simbolike. Ajo nuk përdor terma arabisht, osmanisht dhe persisht e metaforike dhe mënyra alegorike të cila karakterizohet nga një stil i lartë. paraqitjes si në rastin e poezisë tipike Ndryshe nga poetët e divanit, stili i sufiste. Këto poezi janë shumë të afërta poetëve fetarë është i thjeshtë dhe me poezinë didaktike. Dallimi në planin gjithëpërfshirës. Kështu që duhet vënë formal është se poema fetare është më një kufi mes këtyre dy gjinive. e shkurtër dhe ka më shumë kuptim

103 Përkthime

emocional. Ndryshe nga poemat Poezi dashurie didaktike, poemat fetare nuk përdorin forma të gjata dhe elemente treguese. Gjenden vetëm disa poezi dashurie Përmbajtja e tyre është e shkurtër, e në gjuhën boshnjake me shkrimin arab. qartë dhe më etike sesa natyra mistike: Megjithatë, duhet të themi se kënga e parë e shkruar në gjuhën boshnjake Tek Zoti i Plotfuqishëm që krijoi gjithçka me shkrimin arab ka një temë dashurie. Si do të shkoj unë, si do ta takoj? Kjo këngë titullohet “Hirvat turkisi”, Atë i Cili i dha mendjen dhe shpirtin çdo që nga viti 1588, dhe është shkruar nga gjëje Muhammed Erdeljaç. Si do të shkoj unë, si do ta takoj Atë? Poemat e dashurisë nuk i kushtohen (Sirri, 61) një të dashuri ideal, por një njeriu real, ndonëse emri i saj nuk është përmendur. Disa nga këngët fetare janë shkruar Për shembull: për të treguar se si një njeri për të jetuar me ndershmëri duhet të pranojë jetën Oh, nusja ime e dashur, ti je shpirti im e dervishit dhe t’i përkasë dervishit. Më mbush mua plot me gaz e hare Prandaj, disa nga këto poema janë Deri kur zemra ime pushon së qenuri kënduar në rrethe dervishësh deri në Dhe i vë zjarrin lumturisë brenda meje. ditët tona në Bosnje dhe Hercegovinë: Dashuria në këto vjersha nuk Nëse do të bëhesh dervish shprehet në kuptimin e ndërsjellë. Aty zemra jote do të bëhet e pastër... (Sirri, nuk ka dialog si një shkëmbim fjalësh, 69) ndonëse poema përfshin të dy personat poetikë, një folës (poeti), dhe dëgjuesi Poemat me karakter fetar, shprehin (e dashura). Në vështrimin kryesor të kryesisht paaftësinë njerëzore, kërkojnë poemës, ne ndeshim të dashuruar i cili faljen e gjynaheve dhe udhëzimin në i vjen rrotull të dashurës së tij. Këto rrugën e drejtë. Vlen të përmendet poema janë të mbushura me tone se poezia fetare përfshin poema të të ulëta emocionale dhe ndjeshmëri gjata treguese për jetën e profetëve tragjike. Dashuria është perceptuar si Ismail, Ibrahim, Is’hak, Ejjub, etj. Këto një plotësim i pazbatuar. Një shembull poema janë shkruar nga Muhammed unik i poezisë së dashurisë është poema Rushdi. Veç kësaj, aty gjendet një nën- e shkruar nga Fejzo Softa, në të cilën gjini e veçantë e kësaj poezie e quajtur tema e dashurisë është zhvilluar përmes “mevlud”. Mevludi është poema alfabetit arab. Në një mënyrë shumë kushtuar profetit Muhammed (a.s.) interesante dhe të stërholluar, poeti dhe prezantohet nëpër xhami edhe e mëson të dashurën e tij në alfabetin sot. Kryesisht, këto poema të mevludit arab. Për shembull: janë përkthime të poemave osmane të shkruara nga Sulejman Çelebiu. “Ba” është hëna me një pikë poshtë saj Ti je hënë dhe unë jam pikë

104 Përkthime

Për një hënë pika është dritë Shumë interesante është një poemë Për një pikë hëna është ngrohtësi e gjatë didaktike me titull “Letra e babait” nga poeti dhe muderrizi Alija Poezia didaktike Sadiković (v. 1936) - poeti i fundit i mirënjohur i cili shkroi poezi në gjuhën Elementet didaktike janë boshnjake me shkrim arab). Në këtë shpërndarë gjatë gjithë letërsisë së poemë ai këshillon djalin e tij. Kjo shkruar në gjuhën boshnjake me poemë mund të konsiderohet si një shkrimin arab. Poemat didaktike i lloj i poezisë didaktike të shkruar në kushtohen kryesisht fëmijëve, por ka vargje kushtuar rinisë në përgjithësi. dhe poema të tjera, si p.sh. “Këshillë Poeti në fillim jep disa këshilla dhe më gruas” ose “Poemë kundër pirjes së pas “përkthen” po të njëjtën këshillë në duhanit”. Është e dukshme se këshillat formën e paraqitjes me aforizma ose të në poemat didaktike janë paraqitur pa një pasqyrimi poetik. Në poezinë e tij kërcënime, kanosje dhe mallkime. Toni ne gjithashtu gjejmë disa elemente me është i butë dhe i këndshëm. Kjo mbase aforizma. Pasqyrimet dhe krahasimet të është arsyeja se pse këto poema ishin cilat janë përdorur për tema diskutimi shumë të përhapura në mesin e njerëzve. janë ilustruar me shembuj nga natyra:

Një nga poemat më të famshme Duhet ta dish, fshikullimi nuk mund ta të këtij lloji është poema “Abdija”, e lëndojë bujarin shkruar nga Murad Bej Čengić kushtuar Për këtë, shpatat dhe pambukun e butë kushëririt të tij Abdiut. Kjo poemë është duhet të kujtosh. (114) shkruar në vitin 1870. Në të vërtetë, kjo poemë është prezantuar si një varg Ai që urren të punojë fortë, do të dështojë këshillash: me siguri Për këtë, duhet të kujtosh bletën mashkull Mos mendo diçka që do të vdesë. (117) Mos fol diçka tjetër Mos e vrit tjetrin Në fund, duhet të përmendim se E keqja do të të kthehet ty, Abdija (92) poezia didaktike e këtyre poetëve është shumë e afërt me prozën përmes të Veç kësaj, autori tërheq vëmendjen shprehurit dhe ritmit të saj. se vlerat e përkohshme nuk mund të jenë më të rëndësishme sesa vlerat e Poezia shoqërore dhe politike përhershme: Poezia e shkruar në gjuhën Vdekja është një dragua boshnjake me shkrimin arab na Ti je vetëm një udhëtar përçon neve imazhe të besueshme Vdekja është një lak tatar të marrëdhënieve në shoqëri dhe Qofsh i lumtur Abdija (94) problemeve shoqërore gjatë krizës në Sulltanatin Osman në shekujt 18 dhe

105 Përkthime

19. Poetët qëndruan trimërisht kundër padrejtësisë, tiranisë, korrupsionit, Në mesin e pashave ka njerëz të mirë shërbyesve të pamoralshëm, dijetarëve Ai që është i mirë, ai ndjen dhimbje dhe gjykatësve (kadive) të korruptuar Por kur e keqja njerëzit sundon fetarë. Ne mund të konstatojmë lirshëm I vetmi që di është Zoti se kjo poezi ishte zëri i njerëzve të zakonshëm në kuptimin e vërtetë të Poeti Ilhami u ekzekutua nga fjalës. Poema më e rëndësishme e këtij kryetari turk i Bosnjës, Xhelaludin lloji është poema “Një kohë e çuditshme pasha, më 1822. filloi”. Kjo poemë mbart një kritikë guximtare të shoqërisë, e cila ishte Po e përfundojmë duke thënë prezantuar nga Abdulvehab Ilhami, një se poezia shoqërore përfaqëson një poet i cili jetoi në fund të shekullit 18 thirrje të përgjithshme. Ajo na tregon dhe fillim të shekullit 19. Ai paraqiti neve për belatë e njeriut të zakonshëm. një kritikë të fortë kundër autoriteteve Megjithatë, kjo poezi nuk bën thirrje dhe përfaqësuesve osmanë të autoritetit direkte për revoltë kundër autoriteteve. hipokrit fetar. Kjo tregohet qartë në poemën e famshme “Të varfrit boshnjakë Një kohë e çuditshme filloi shkruajnë një kërkesë”. Poeti Mustafa Çdokush u bë batakçi Firaki e ka shkruar këtë poemë në vitin Çfarë duan ata, për hir të Zotit?! 1815, kur në emër të popullit boshnjak ai ia adresoi sulltanit, të cilin ai e ...... përshkroi si “Dielli i ndritur”, në fund të çdo vargu: Dijetarë të çuditshëm fetarë ka tani Kotësia tani i lavdëron ata Ne po të shkruajmë një kërkesë modeste Ata e shkatërruan veten për pasuri Që ti mund të dëgjosh zërin tonë Çfarë duan ata, për hir të Zotit?! Në lidhje me pasurinë tonë të varfër Të cilën e patëm dhe e shpenzuam, për ty, ------dielli i ndritur.

Në një mënyrë të fshehtë dhe të Përktheu nga gjuha angleze: stërholluar, ai kritikon zyrtarët e lartë Ermal BEGA osmanë, si p.sh. pashallarët, dhe thotë:

106 Personalitete

Vehbi Agolli (Dibra) teolog dhe veprimtar i shquar për pavarësi kombëtare

Dr. Mois Kamberi

ja kushtuan çështjes së shenjtë të lirisë e të pavarësisë së atdheut.1 Fryma e përgjithshme antiosmane dhe nevoja e shkrimit dhe mësimit të gjuhës shqipe me alfabetin e saj, që përbënte një imperativ në platformën politike të Rilindjes Kombëtare pas shtypjes së Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, e vunë Vehbi Dibrën, që në fillimet e veprimtarisë së tij politike në opozitë të hapur me Portën e Lartë. Në vitin 1892, në valën e luftës së përgjakshme antiosmane të popullit shqiptar dhe sidomos të sukseseve të ehbi Agolli (Dibra) lindi në Dibrës kundër pashallarëve osman, Dibër të Madhe më 1867 Vehbi Agolli (Dibra) zë vendin e të atit në një familje të përmendur pas dorëheqjes së tij për arsye moshe, V 2 në luftën për çështjen kombëtare, myfti i Dibrës. Petku fetar nuk e pengoi arsimore, kulturore dhe fetare. I ati i tij, Vehbiun, të predikojë tek shqiptarët Myfti i Dibrës, me kulturë dhe vizion vëllazërim e bashkim, pa dallim besimi. të gjerë, ndikoi personalisht në edukim Tek Vehbi Dibra ishin mishëruar duke transmetuar tek Vehbiu, dijen, në mënyrë më të plotë organike bindjet edukatën, traditën dibrane, kulturën e thella të një teologu, filozofi islam, fetare dhe traditat atdhetare. të cilat në çdo rast, sipas parimeve të I lindur dhe i rritur në një mjedis shenjta kur’anore, janë në një unitet të shëndoshë patriotik dhe i ushqyer të plotë me parimet e botëkuptimit që në vegjëli me traditat më të mira të familjes dibrane, Vehbi Agolli (Dibra) 1. M.H.D, Dr. Adem Bunguri, “Vehbi Dibra, teolog i madh”, Peshkopi, 1999, f. 3. që në rininë e tij do të hynte në radhët e 2. Ivzi Shehu, Haxhi Vehbi Dibra (1867-1937), liderëve progresistë që gjithë jetën e tyre dorëshkrim, Peshkopi, mars 1987. 107 Personalitete

atdhetar. Veprimtaria klerikale dhe në Dibër dhe jashtë saj, aktivitet që rriti atdhetare e Vehbi Dibrës janë në unitet popullaritetin e tij jo vetëm në Dibër dhe kanë ecur paralelisht në një rrugë, por dhe në krahinat e tjera shqiptare.4 çka dëshmon se të qenit klerik nuk bie Gjatë viteve 1900-1912, Vehbi në kundërshtim me të qenit atdhetar, Dibra është i pranishëm në të gjitha përkundrazi i shërbyen më mirë dhe më ngjarjet më të rëndësishme të jetës shumë çështjes kombëtare. politike, social-arsimore të vendit tonë. Vehbi Dibra është një nga ato Me mendimin dhe qëndrimin e mbajtur, klerikë që ka marrë pjesë në të gjitha Vehbi Dibra luan rol të rëndësishëm etapat e Lëvizjes Kombëtare dhe ka në orientimin kombëtar të tërë jetës dhënë kontributin e tij të çmuar në së vendit tonë. Në gjirin e kësaj këtë lëvizje. Të qenit klerik i lartë i fesë lëvizje të gjerë politike, arsimore dhe islame, nuk e pengoi atë për të qenë një ushtarake, ai bashkëvepron me figura të atdhetar i shquar. rëndësishme të lëvizjes sonë kombëtare Pavarësia e Shqipërisë ishte aspiratë Ismail Qemalin, Isa Boletinin, Hasan dhe punë atdhetare e një kombi të tërë, Prishtinën, Nikoll Kaçorrin, etj. nga gjiri i të cilit lindën shumë heronj. Në kuvendin e Dibrës të 27-28 Midis tyre historiografia jonë duhet të shkurtit 1899, Vehbi Dibra luajti një nënvizojë fort emrin e Vehbi Dibrës, rol të rëndësishëm, duke dhënë një njeriut me shumë reputacion në Dibër e shembull se si duhej të zgjidhej çështja në mbarë Shqipërinë, i aftë, largpamës, kombëtare. Ai është jo vetëm një me nuhatje e drejtpeshim politik.3 përfaqësues i Dibrës në këtë kuvend, Është jeta e tij plot ngjarje e bëma por dhe një figurë me shumë reputacion për atdhe, që e vendosi Vehbi Dibrën në në delegatët e tjerë pjesëmarrës të këtij ballin e Kuvendit të Vlorës. Zhvillimi i kuvendi. Fjala e tij zinte vend sa herë që ngjarjeve dhe vetë jeta e tij flasin shumë. shprehej. Ndikim të madh pati Vehbiu Ai është ndër promotorët kryesorë të dhe në vendimet që mori kuvendi i atyre ngjarjeve madhore të cilat çuan në Dibrës i shkurtit 1899. finalizimin e luftës pesë shekullore të Vehbi Dibra është pjesëmarrës dhe popullit tonë, në shpalljen e Pavarësisë. në Kongresin e Manastirit si përfaqësues Për të arritur deri këtu Vehbi Dibra ka i Dibrës. Në këtë kongres ai mbështeti një aktivitet të gjerë sa atdhetar dhe idenë për përdorimin e një alfabeti fetar. Ai është organizatori i një sërë të ri të gjuhës shqipe me germa latine kryengritjesh të cilat luajtën një rol të dhe për mësimin e shqipes në shkollat rëndësishëm në zhdukjen e zgjedhës e Shqipërisë.5 Më pas, Vehbi Dibrën osmane. do ta gjejmë në krye të luftës kundër Duke i bërë një vështrim të gjithë atyre që përpiqeshin për të retrospektiv veprimtarisë së tij, si penguar zhvillimin e kulturës kombëtare organizator i rezistencës antiosmane, shqiptare. Ai do të kundërshtojë me kuvendeve e kongreseve të mbajtura 4. M.H.D, Fondi kujtime, Kujtime të mbledhura nga Ivzi Shehu. 3. M.H.D. Fondi Dosje Patriotësh, Vehbi Dibra, 5. Prof. Dr. Qazim Xhelili, Monografi, “ Vehbi dosja, nr. 598. Dibra”, Tiranë: Albin,1998, f. 27. 108 Personalitete forcë përpjekjet që bënte rryma islamike realizimit të autonomisë së Shqipërisë, për përdorimin e alfabetit arab si alfabet - kërkesat për hapjen e shkollave të gjuhës shqipe. shqipe të mbrojtura nga shteti, Më 23 korrik 1909, Vehbi Dibra - futjen e gjuhës shqipe në shkollat do të vihet në krye të luftës kundër shtetërore, xhonturqve që përpiqeshin të pengonin - çështjen e alfabetit etj.6 zhvillimin e kombit shqiptar, bashkimin Punimet e Kongresit, lufta e ashpër e tij. Në Kongresin e Dibrës të 23 korrikut politike që u zhvillua aty, provuan 1909, Vehbi Dibra për aktivitetin e tij plotësisht se kërkesat e delegatëve fetar dhe politik do të zgjidhet pas Ismail patriotë ishin një përpjekje e hapur për pashë Saraçit, kryetar i Kongresit. Ky realizimin e autonomisë së Shqipërisë. kongres i kalonte caqet kombëtare, që Kërkesa të tilla si ajo që nëpunësit e tregohet nga pjesëmarrja e delegatëve administratës vendase të dinin gjuhën nga vilajetet e Selanikut, Manastirit, dhe zakonet e vendit, futja e gjuhës Janinës, Kosovës dhe Shkodrës, por shqipe në shkollat shtetërore, hapja e dhe e përfaqësuesve serb, grek, bullgar shkollave në gjuhën shqipe, kryerja e e vlleh. Ky ishte i pari kongres ku më shërbimit ushtarak në vend, përdorimi tepër se 300 delegatë toskë, gegë, dy gjuhës në dokumentet përfundimtar mysliman, ortodoks, katolik, priftërinj, të tij janë arritjet më të mëdha të hoxhallarë e shehlerë u takuan në një Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, suksese pikë, shkëputjen e Shqipërisë nga Turqia që nuk ishin arritur në Kongreset e tjera dhe arritjen e pavarësisë kombëtare. kombëtare.7 Atdhetarët Hafiz Ali Korça, Pas kongresit të Dibrës të 23 Abdyl Ypi, Kenan Manastirli, Vehbi korrikut 1909 në shumë krahina Agolli, Haxhi Ali Elbasani, Rexhep shqiptare të Dibrës, Lumës, Prizrenit, Voka, Dervish Hima, Sotir Peçi, Feim Pejës e Ferizajt shpërthyen lëvizje të Zavalani etj., e bënë Kongresin e reja të drejtuara kundër xhonturqve dhe Dibrës arenë të luftës e shpalosjes së politikave të tyre që donin të impononin mendimit e kërkesave të mirëfillta të në Shqipëri. Për të shtypur këto lëvizje, shqiptarëve, kërkesa që ishin nga më xhonturqit ndërmorën ekspedita të avancuarat të Lëvizjes Kombëtare ushtarake me në krye pashallarët më të Shqiptare. Si rezultat i kësaj lufte shquar. kongresi punimet e tij i nisi dhe i Kulmin e ngritjes së tij në përfundoi si një Kongres shqiptar, si një veprimtarinë atdhetare, Vehbi Dibra e kongres që trajtoi dhe shumë probleme arrin me pjesëmarrjen e tij në Kuvendin të rëndësishme kombëtare që dilnin dhe e Vlorës dhe zgjedhjen në organet më të jashtë kompetencave të rendit të ditës larta të Qeverisë së Përkohshme. së kongresit. Në këtë kongres u ngritën Në situatën e krijuar kur forcat probleme me kërkesa të mirëfillta Ballkanike po pushtonin Shqipërinë shqiptare ku u shfaqën hapur: 6. Gazmend Shpuza, “Kongresi kombëtar i - kërkesat me karakter të theksuar Dibrës 1909”, Dibër, 2005, f. 32. politik kombëtar, që çonin drejt 7. Kenan Manastirli, “Kongresi i Dibrës”, Istamboll, 1912, f. 7. 109 Personalitete

dhe trevat shqiptare rrezikoheshin Kombëtar, më 21 nëntor 1912, Ismail nga një copëtim i ri, rrethet atdhetare Qemali arriti në Durrës. Pengesat që u shqiptare brenda dhe jashtë atdheut, nxorën autoritetet turke për ngritjen e arritën në përfundimin se e vetmja flamurit në Durrës bënë që atdhetarët rrugë për shpëtimin e Shqipërisë ishte shqiptarë prej andej të niseshin për shpallja e Pavarësisë. Për këtë qëllim në Vlorë. Plaku Ismail Qemali, Luigj do të organizonin një kuvend mbarë Gurakuqi e atdhetarë të tjerë të kombëtar ku do të merrnin pjesë shoqëruar nga dibrani Nikoll Kaçorri delegatë të zgjedhur nga të gjitha u nisën për në Vlorë. Për organizimin krahinat shqiptare. e Kuvendit të Pavarësisë, Vehbi Dibra Lajmi mbi mbajtjen e Kuvendit ishte i njohur nga telegrami që Ismail Kombëtar, ndikoi në zgjedhjen sa më Qemali i dërgonte Bashkisë së Dibrës shpejt të delegatëve të Dibrës për në që më 18 nëntor 1912. Në telegram Kuvend. Pas zgjedhjes, delegatet e thuhet se : “Para së premtes jemi në Dibrës do të bashkoheshin me delegatët Durrës. Asht domosdo e nevojshme e Kosovës Mehmet pashë Dërallën me u mbledhë delegatët në Durrës ose e Ajdin Bej Dragën8 për tu nisur së në Vlorë. Ftoni të tanë. Deri sa të vi unë bashku për në Kuvendin e Madh. mbani qetësi e bashkim. Çështja politike Telegrame të shumta të dërguara jona kryekëput asht sigurue”.11 nga Vlora për prefekturën e Elbasanit Menjëherë pas caktimit të tregonin interesin e veçantë që kishin delegatëve të saj, përfaqësuesit e organizatorët e kuvendit për zgjedhjen Dibrës që më 20 nëntor 1912 me anë e delegatëve të Dibrës dhe nisjen e tyre të një telegrami të firmosur nga Ismail për në Vlorë.9 Mandati i përfaqësimit të Strazimiri, Sefedin Pustina, Shyqyri Dibrës në Kuvendin e Vlorës ju dha dy Beu, Vehbi Agolli e Muharem Ballçishta burrave të shquar të saj, personalitete informonin Elbasanin se delegatët e me kontribut fetar e politik të Kosovës dhe Dibrës kanë për t’u nisur gjithanshëm për çështjen kombëtare, prej këtu.12 Po këtë ditë Bashkia Dibër Vehbi Agollit (Dibrës) dhe Hafiz Sherif njoftonte Vlorën se përfaqësuesit e Lëngut, mandate që ua ngarkonte tyre ishin zgjedhur dhe pas bashkimit mbarë popullsia e Dibrës dhe e me delegatët e Kosovës, nesër do të krahinave për rreth për të dërguar fjalën niseshin prej këtu për të marrë pjesë e tyre në Kuvendin Kombëtar në Vlorë. në ngritjen e flamurit.13 Më 21 nëntor Vehbi Agolli u ngarkua të kryesonte 1912 Isa Boletini, Ajdin bej Draga, delegacionin e Dibrës, përgjegjësi që atij Mehmet pashë Dërralla dhe delegatët ia ngarkonte popullsia e Dibrës.10 e zgjedhur të Dibrës, Vehbi Agolli dhe Për të plotësuar këtë detyrë Hafiz Sherif Lëngu, u nisën nga Dibra të vështirë,mbledhjen e Kuvendit 11. A.Q.SH.-Fondi 71. D.1, dok. 10307, 8. A.Q.SH.-Fondi 245, D. 2,viti 1912. Përkthim nga turqishtja. 9. A.Q.SH.-Fondi 71, D. 1, Përkthim nga 12. A.Q.SH.-Fondi 245, D. 12, dt. 22 nëntor turqishtja. 1912. 10. Zani i Naltë, viti 1937. 13. A.Q.SH.-Fondi – 245, D. 2, f. 6,viti 1912. 110 Personalitete për në Elbasan14 ku i prisnin delegatët e tjerë të mbledhur në Vlorë, hapën më kësaj treve për të shkuar së bashku drejt 28 nëntor 1912, ora 14.oo punimet e Vlorës.15 Kuvendit Kombëtar për shpalljen e Ndërsa delegatë nga të gjitha Pavarësisë së Shqipërisë, pa pritur ende krahinat e tjera shqiptare grupoheshin të gjithë delegatët e krahinave shqiptare dhe së bashku niseshin për në Vlorë, disa për shkak të vështirësive të mëdha që qyteteve shqiptare që rrezikoheshin nga ekzistonin. Që në mbledhjen e parë të pushtimi i shteteve fqinje iu kërkua nga Kuvendit, dibrani Nikoll Kaçorri do të rrethet patriotike që të ngrihej flamuri deklaronte: “Në qoftë se kemi për të kombëtar me qëllim që pushtuesi i ri t’i vdekur nesër, të vdesim sot. O flamur, gjente të pavarura. Por gjendja në Dibër o vdekje. Flamurin ta ngremë sot”. në këtë kohë si rezultat i marshimit Mendimi i tij u mbështet nga të gjithë të ushtrive serbe ishte mjaft e nderë. delegatët të cilët me në krye plakun Dibranët duhej të përballonin jo vetëm Ismail Qemali e shpallën Shqipërinë situatën e krijuar nga sulmet e ushtrive shtet të pavarur: “…Shqipëria më sot të shumta Ballkanike por të bënin të bëhet më vehte, e lirë e mosvarme”.17 përpjekje dhe për të ngritur flamurin Menjëherë pas ngritjes së flamurit dhe kombëtar në zonat që rrezikoheshin nga shpalljes së Pavarësisë, Ismail Qemali pushtimi. me telegramet dërguar ”krerëve të Ndërkohë që ushtritë ballkanike po Bashkive të Elbasanit, Dibrës …etj. dhe marshonin drejt Shqipërisë së Mesme parisë së këtyre krahinave, udhëzonte dhe dibranët ishin të përfshirë në një që të merrnin masa për shpalljen e luftë për jetë a vdekje, plaku Ismail pavarësisë dhe sigurimin e rendit e Qemali ishte i shqetësuar se a do të qetësisë”.18 Por këto telegrame nuk arrinin në kohë në Vlorë përfaqësuesit e arritën kurrë në Dibër. Një ditë para se Dibrës. Ai vazhdimisht pyeste: “A kanë të shpallej pavarësia, më 27 nëntor 1912, arritur dibranët? A kishte ardhur Vehbi ushtria serbe sulmoi përsëri Dibrën në Agolli?” Me gjithë pengesat e nxjerra befasi nga Gryka e Radikës dhe u shtri gjatë rrugës, delegatët e Dibrës arritën në të gjithë pjesën lindore të Drinit të në Vlorë në kohë, disa orë përpara se Zi. Më 27 nëntor 1912, Dibra u pushtua të fillonte punimet Kuvendi i Madh më nga serbët.19 Me pushtimin e Dibrës një 28 nëntor 1912. Midis 37 delegatëve16 ditë para se të shpallej Pavarësia, serbët dalloheshin delegatët e Dibrës Vehbi shpresonin të realizonin aneksimin e saj. Agolli, Sherif Lëngu dhe Nikoll Kaçorri. Po në këtë datë arriti në qytetin e Dibrës Përballë kërcënimit të ri të pushtimit së Madhe një letër e firmosur nga Ismail nga ushtritë Ballkanike dhe situatës Qemali, me anë të së cilës porosiste së re të krijuar për trevat shqiptare, dibranët që menjëherë në këtë qytet të plaku Ismail Qemali dhe atdhetarë të ngrihej flamuri kombëtar. Të nesërmen, 17. Histori e Popullit Shqiptar, Vëll. II, Tiranë: 14. A.Q.SH.-Fondi – 245, D. 2, f. 6,viti 1912. Toena, 2002, f. 511. 15. A.Q.SH.-Fondi 32, D. 26, f. 133. 18. A.Q.SH.-Fondi 71, dok. 723/1, viti 1912. 16. Valentina Duka, “Histori e Shqipërisë 1912- 19. Gafur Zota, Dibra dhe etnokultura e saj, vëll. 2000”, Tiranë: Shblu, 2007, f. 19. I, Dibër, 1995, f. 288. 111 Personalitete

kur në Vlorë, Kuvendi Kombëtar kishte Shqiptare që u krijua pas Ismail Qemalit. shpallur pavarësinë, patriotët dibranë Në mbledhjen e dytë që u hap më 30 i dorëzuan dokumentin e ardhur nga nëntor 1912, me propozim të Luigj Vlora dhe të firmosur nga Ismail Qemali Gurakuqit, Vehbi Agolli u propozua të komandantit serb duke i kërkuar atij që zgjidhej kryetari i Pleqësisë shqiptare ushtria serbe të largohej menjëherë nga (senatit). Më 4 dhjetor 1912, Kuvendi qyteti. Komandanti serb nuk e përfilli i Vlorës zgjodhi edhe Pleqësinë prej aspak këtë kërkesë të drejtë e legjitime 18 anëtarësh. Kryetar i pleqësisë u të dibranëve.20 Ky qëndrim mospërfillës zgjodh Vehbi Dibra.21 Në Kuvendin e i komandës serbe e rriti në një shkallë Vlorës, Vehbi Agolli bëri dhe betimin e të pa përmbajtur revoltën dibrane flamurit dhe dha Fet’fanë për shpalljen e dhe kudo në krahinat e Dibrës filluan pavarësisë. Kjo qe zgjedhja e dytë e një përgatitjet për një kryengritje të re. atdhetari dibran në postet më të larta të Interesimi i veçantë për përfaqësimin qeverisjes pas zgjedhjes së Dom Nikoll e Dibrës në Kuvend nga Ismail Kaçorrit si nënkryetar të Qeverisë së Qemali nuk ishte i rastësishëm. Dibra Përkohshme të Vlorës. dhe dibranët gjatë gjithë zhvillimeve Haxhi Vehbi Dibra, ishte sa një historike shqiptare kishin qenë në misionar fetar aq dhe një patriot i qendër të tyre, atje ku rreziku ishte më i shquar i kombit. Kultura dhe formimi madh dhe ku ishte më e domosdoshme i tij i gjerë e bënë atë të kërkonte një ndihma dibrane, pa të cilën nuk mund fe pa absurditete dhe vulgaritete, një të arriheshin fitore. Dibranët qenë të fe racionaliste e utilitare. Si kryemyfti i suksesshëm dhe pengesa kryesore në përgjithshëm dhe kryetar i Komunitetit realizimin e qëllimeve të pushtuesve në Mysliman Shqiptar për disa vjet, ky luftërat kundër ushtrive turke, serbe, patriot i shquar dhe teolog i formuar bullgare, malazeze e greke. Dibranët dha një kontribut të vyer në reformimin qenë faktor përcaktues në këto luftëra e këtij komuniteti duke e çuar deri në të vazhdueshme të shqiptarëve për shpalljen e mëvetësisë së tij, si dhe për autonomi, në kryengritjet e viteve 1909- përputhjen e fesë islame në interesat 1912 dhe në shpalljen e pavarësisë. kombëtare. Për meritat e Dibrës dhe dibranëve, Për zgjuarsinë dhe potencialin të figurave të saj popullore e atdhetare intelektual që e karakterizonin, ai është gjatë gjithë veprimtarisë së Lëvizjes vlerësuar nga qarqet intelektuale e fetare Kombëtare Shqiptare, përfaqësuesit e të vendit dhe të huaja si një mendimtar i saj në Kuvend u zgjodhën në organet thellë, teolog dhe një dijetar në kuptimin më të larta të përfaqësimit të qeverisë e vërtetë të fjalës.

20. A.Q.SH.-Fondi 143, Dosja nr. 857, viti 21. Valentina Duka, “Histori e Shqipërisë 1912- 1878-1912, dok. nr. 8. 2000”, Tiranë: Shblu, 2007, f .24.

112 Retrospektivë

Tefsiri i sure-i Ihlasit

H. Ali Korça

Tefsiri i sure-i Ihlasit (i tevhidit)1

ëjo sure përshtjellë shtyllat ma të forta qi Kpegamberlliku i Muham- med Mustafajt për mbi ato asht ngrehun te cillat janë tri: I- Shtylla e parë t’a njitosh t’a dlirtç Zotin nga të metat e çfarësive (sifate) q’i pështetin bota. Këjo quhet Tevhid. II- Të vendosç gjith kufitë për me punue punët e me u rujt nga të këqijat. Ky kufizim quhet SHERIAT. III- Janë gjindjet e pësimet e shpirtit te cilat kanë me ngja mbas ringjalljes, si shpërblim mirësije e keqësije e tj. Këjo quhet Iman bilgajb. Shtylla e parë (Tevhidi e tenzihi) njituemja e delirtja qi me anën e të cillës Ja këjo asht ma e madhja shtyllë qi Arabët do të qitshin nga shiqri e tshbihi mbi atë pështetet besimi (Imani) e cila d.m.th. do të shpëtojshin nga besimi i kishte, me i ftue si Myshriqët e Arabisë disa perëndish dhe nga e përgjasmja ashtu dhe libër-patsit fetare t’atjeshëm ZOTIN e vërtet në figurat e krijueme. edhe gjith botën me e njituem Zotin e math. Këjo sure qi përmban vetëm nji 1. Myfes-siret thonë se, sebepi i zbritjes asht ky: rresht fjalë ka katër ajete. Këjo surë asht Myshriqet Zotin e besofshin se mos asht prej fort e shkurtë por si merret vesht mbas guresh të pa ç’mueshim a prej metalesh. Pra kur haditheve barasonet me nji të tretën e u pyet pejgamberi se ZOTI prej se asht, zbriti këjo sure e cila e deliri ZOTIN nga besimet e Kur-anit. Dihet fort çiltaz e sigurisht kota të tyne. se aji qi e kupton mana-ne (kuptimin) 113 Retrospektivë

e Ihlasit si lypset, aji qi hyn mbrenda ndjenjat t’ona, qi të gjitha janë futun në në thelbit të kësajë sures me nji kuptim nji rregullim të mbarueshim edhe ashtu të thellë e të pa dyshiçim nuk i mbetet jana lidhun njena me tjetrën sa mendjet nevojë për të tjerat, por edhe në këndoft ma të nalta e ma të fellta habiten. Pra ajetet e tjerë të tevhidit i këndon vetëm edhe këto sende na tregojn se Zoti, e vetëm për me e zgjanue ditunin e parë. krijuesi asht nji i vetëm. Sa për fjalët qi ZOTI i vërtetë n’ajetin e parë thuhen se ZOTI asht prej dy ranjësh a urdhëron (...... ) O i dashuni im i prej tri rranjësh, këto s’janë tjatër veç se ndershmi i dërgueshmi im Muham-med! hajalate (Imazhinazione) të kota. Thuej se lajmi qi po ju jepet asht nji lajm Për me i besuem këto pralla si thotë i vertet’ i forcuem me dishmija të sakta. M. Geuteja duhet me i qit trutë krejt. Nd’ ajetin e dytë urdhëron (...... ) Zoti ZOTI ndër ajetin e dytë urdhëron: asht nji i vetëm. S’asht i përziem nga (...... ) Gjith nevojat i sillen e i pështeten trupet e ndryshëm. Nuk asht as landë as vetëm ZOTIT. SAMED i thuhet nji nga rranjët të ndryshme të pa landshme zotnije qi për me i ba ballë nevojavet ashtu si po e pandehin disa zot feshe të sikushit q’i sillet e i peshtetet ati, tue thanë se Zoti ka dy rranja a Zoti ka fjala SAMED asht nji fjalë aq shumë tri rranja e i perzijnë të cillat i numrojn kutpim-përmbledhëse sa njeriut për nji. Por njeriu u mentoka s’u mentoka atë mëjtim q’ushqen pa hequr as pak si dyja ashtu edhe trija janë shumë, pra mundim e merzi gjith qëllimet e tija ja kurrë kurrë s’bahen nji. mbush. Ky ajet pa na tregon se të gjitha Përse Zoti asht i vetëm nji e jo i të shkakëtuemet (Mysebebat) ZOTIT përziem? i pështeten edhe ç’do gja në këtë jetë Se gjith ata qi kanë ment në krye’ (Meuxhudat) të gjitha janë të krijuëmet janë të kuptueshim’ i thonë vehtes e tija. Njeriu e me (esbabet) me veglat intelektuel dhe inteligjen janë dakord’ e shkaqet mbas fuqisë të vet dyke u gjith janë në nji gojë tue thanë se pështet në ndihmën e ZOTIT punon krijuesi i gjithsis asht Zoti i vërtet i cilli nji punë edhe për mbarimin t’i siellet qenjen’ndodhmenin e ka prej vetvehtes e ti pështetet vetëm ZOTIT. Nevojari (!) dhe për me e pat ndodhmenin prej duhet t’i përfshijë shkaqet e veglat e vetvehtes mbas mendjes të kthiellt përkatëshme pastaj t’i sillet ZOTIT vetvehtja e tij të jetë i vetëm (Vehdeti drejt për së drejti e t’i kërkojë ndihmë Dhat). Vetvehtja e tij të ishte shumicë pa ndërmjetsue askushin, se ZOTI asht duhesh t’ish i përzie edhe t’ish i i vetmi zgjedhësi i punës vetëm ay t’a përmbledhun prej shumë copash. Ahere kryen atë punë qi s’ta kap as fuqija as as këjo përmbledhja e shumicës nuk mendja t’ate. ZOTI me fjalën SAMED mundet të quhet krijues e ZOT as këto po thërret njerzin që t’i luten ati drejt copët nuk munden të quhen zotna me për së drejti e jo si kujtojshin myshriqet vehte. Sepse të gjitha janë të krijueshme. arab të cilët, kur do ti luteshin ZOTIT Edhe ndrydhet e kësajë gjithësis ndërmjetësojshin putnat si urdhënon (Zerr-rrati qainat) sa na i merr mendja, ZOTI në Sure-i Tenzil: Kur u thuhesh sa na i ndjejnë e na i kuptojnë pes myshriqevet të cillët kishin adoptue

114 Retrospektivë putnat miq edhe ndërmjetës, :(Përse u Pjellja rrjedh prej ati të gjallti qi ka faleni putnavet?) ata përgjegjeshin: (na mizaxh (melange) dhe ay qi ka mizaxhe nuk i falena putnavet se po i njohim asht i përzie prej copnash edhe siç di i si perëndi po u falena se ata shtatet përziem së fundi ka me u çkrie, ka me u të ndërmjetësohen te ZOTI i math e fik edhe me u shduk krejt. Por ZOTI i kështu të na afrojnë ma tepër). vërtet nga këto asht i pastër ZOTI me Në Buhar-i sherif ashtu dhe në fjalën e dytë (...... ) të këtij ajeti të tretë shifa i shifet ky Hadith: (Mas vdekjes na tregon çeltazi se janë krejt të kota t’ime mos ma adoptoni vorrin t’em si fjalët e atyne qi pandehshin tue thanë pute. Mos më njihni Zot. Mos m’u falni. se ZOTI ka bir, edhe ajy asht ZOT si i ZOTI i ka mar në gazeb ata kombe ati, duhet me i u fal birit ashtu si atit të qi vorrin e profetevet të vet e paten vetë. Pale disa tue kalue kufinin thojshin adoptue falisht e u faleshin si i faleshin se ZOTI ka edhe nji mëmë fuqi plotë. ZOTIT.) Ndodheshin shumë njerës qi (Hasha). Themi i pjelli asht i çpikun njifnin nji fe edhe ata përfaqe të zez edhe ka një melange (Mizaxh) fundi i kujtojshin se kryetarët e tyne gjoja pranë fundit domosdo ka me u çkrie e me u ZOTIT paskan nga nji gradë të madhe çduk. Hindjanët Budist thonë se ati me edhe me ndërmjetësin e tyne paskan me gjith birin e vet janë ezeli, eternel (pa i mërrit qëllimit dhe dishirit të vet edhe misje) vetvetiu, janë të ndodhçin e të kështu sikur gjindeshin gjallë ashtu edhe qenshim të cillat s’mundet me i pranue mbas vdekjes së tyne u shkojshin nepër mendja e shëndoshtë. vorre dhe u rrinin më kamb e u luteshin ZOTI n’ajetin e katertë (...... ) si u luteshin ZOTIT të vërtet. Ngaj ky urdhënon edhe na largon prej atyne shkak i madhi profet nga ky adoptim besimeve të kalbëta e të shkretueme po na largon. Njeriu kur e kupton nji qi ushqejshin myshriqet. ZOTI na çeshtje duhet me pyet të kuptueshmin urdhëron se nuk ka asnji përngjases, edhe me i kërkue dishmite e sakta e jo asnji shoq qi t’i shëmbëllej në punët me punue kuntra qitabit të ZOTIT e edhe në fuqitë të vet ashtu si besojshin kundra urdhënit të pejgamberit. Mexhusitë tue thanë se edhe dreqi ka nji ZOTI me fjalën e parë t’ajetit të fuqie ndër vehte si ZOTI (Hasha). Ky tretë urdhëron (...... ) dhe e pastron ajet gjith shirqet, gjith shoqënitë e gjith vehten e vet nga pjellja edhe na tregon besimet e kota i shporr dhe me këtë ajet mendjen e kalbët t’atyne qi thonë se ngref gjith rregullat rranjore të njisisë e ZOTI ka birë e bija sikundër thojshin pastrisë të madhësis të ZOTIT. myshriqet e arabisë dhe Hindjanët etj. Thuhet se kjo Sure fshtjell dhe pes’ Edhe me këtë fjalë na difton se ZOTI ajete.2 po të kish bir e bija duhesh të pillte 2. Artikull i Hafiz Ali Korçës i marrë nga revista d.m.th. duhet të çilesh e të mbylles. “Zani i Naltë”, nr. 3, viti I, 1923, f. 67 – 74.

115 Retrospektivë

Vargje nga Sheh Ahmed Shkodra

Zoti na ka thanë, Shpirt e pasuni me dhanë, Atdhetarit me i ndihmue, Nderë e fe me shpëtue.

Kush e don kombësinë, Ka dashtë Perëndinë, Anmikun largon, Din edhe gëzon.

Sille vedin mbarë, Banu atdhetarë, Puno për kombësi, Besim e liri.

Lutena Zotit pa pushue, Kët Shqypni me na e zgjanue.

Herët fort jam atdhetar, Nuk e due kush asht tradhtar Unë nji herë kam ba be Për besim e për Atdhe.

116 Retrospektivë

Të gjithë shqyptartë janë fetar Me fe zbashkut atdhetar.

Gjith shqiptari nji kombsije Me dy anë jena vllazni Të gjith zbashkut me punue Atdheu si me përparue.

Pse nuk jena nji me fe Jena vllazën për Atdhe Lutem Zotit pa pushue Për kët jetë me na bashkue.

Besën e nderin të kam qitë, Drue se pendohna nji ditë Atdheu sqindron pa besim Zoti na vuftë në rregullim.

Shoqi shoqin ta shtrëngojmë Për atdhe bashkë le të punojmë Mos të ngatërrohena për besim Atëherë kena përparim.

117 Abstracts in English

Abstracts in English

Islamic science 1. What is Islam? H. Ali Kraja Abstract It is true that Islam is not a new faith, but it is eternal. People can accept or throw it, but it always remains a true faith, being aware that faith acceptance is of a great benefit for the humanity. Islamic faith never lost, but like the science sometimes lose its value because of people’s ignorance, the Islamic faith have lost its value in the recent years too. No matter what people say or desire, but God is a caring Creator of everything.

2. The worship in the Prophet Muhammad life M.A. Elton Karaj Introduction If we take into consideration the first meaning of the word ibada, then we can say that Prophet Muhammad’s entire life was focused on this objective’s fulfillment... It must be said that Hz. Muhammad (a.s.) was extremely devoted in his worship acts. When observed the Prophet Muhammad’s devotion, every human being thought that during all his life, he haven’t done anything else but worship. In this aspect, nobody can be compared to him. During salaat, he experienced the deepest worship process and he felt and expressed so strongly it, that there were no salaat act during which he didn’t shudder and shed tears.

3. The Islamic message – An embracing religion Muhamed Teufik Ahmed – Egypt Abstract Islam is the religion of all humans, it calls for equality of all people before their Creator. Despite the various countries in which they live, they should cooperate with each other through good mutual relationships where the rich helps the poor. All these mutual obligations constitute the system of social existence. Each division and discrimination in base of race, color or culture doesn’t come from Islamic principles. All people in Islam constitute a family made up of blacks and whites, all of these brothers with each other. 118 Abstracts in English

Studies 4. The interfaith tolerance and understanding as a dimension of the Albanian national history Prof. Dr. Ferit Duka - UET, Tirana Abstract The data obtained from various historical sources clearly prove the existence of tolerance and peaceful coexistence between Albanian people of different faiths. The Albanian National Movement for liberation from Ottoman rule and the establishment of independent national state, is a very significant example of the sincere cooperation and without prejudice of patriotic intellectuals and activists who regardless of religious, gave a decisive contribution to political and cultural affirmation of the Albanian nation.

5. The deportation of the Albanian people to Turkey (1937-1941) and the role of the Islamic Community in its prevention Qerim Lita – Skopje Abstract The Islamic Religious Community in the Kingdom of SCS (Yugoslav), respectively the Ulema Majlis of Skopje, which included all Albanian territories under Yugoslavia, played an important role in the organization of the Muslim population. Based on this fact, that time government of Yugoslavia, saw in this organization, see a robust «Alete» (gadget) for the implementation of their obsolete plans as: the assimilation of Muslim population especially the Albanian and Turkish one; the violent expulsion of this population to Turkey and colonization of these regions with Slavic colons.

Sociology-Philosophy 6. The philosophy of Madrasa’s educational system in Albania Doc. Genti Kruja - Director of Culture – Muslim Community of Albania Abstract The problems of education and tuition have preoccupied many philosophies, religions, thinkers, scholars and political systems in different times and places of the world. Education and tuition today is one of the main pillars of society, because in many countries and areas where it is absent or misused, there exist social problems, which often cause social crises, conflicts and even wars. So, today through a better-seeking education and education, where the sciences are interwoven with the values of faith, especially with the norms and principles of Islam, we will have a healthier society, morally and spiritually, from which will radiate peace, understanding and coexistence without distinction of race, sex and religion. This model is currently applied with a great success in the madrassas of Albania, which in recent years have confirmed the success and achievements thesis through a very good level of their students.

119 Abstracts in English

Communication Science 7. The communication through Islamic worship places in Albania Msc. Ferit Lika – Muslim Community of Albania Abstract In these cult objects it was communicated and still continues to communicate the human need to study, to be educated to be learned, for gaining knowledge is a primary duty of every Muslim, because the essence of Islam itself is learning and conveying knowledge... The massive flows at mosques after the collapse of communism showed that believers strongly held religious convictions of their own, despite the persecution. All those religious patriots who opposed the destructive ideas of that regime were persecuted, killed and slaughtered in the most inhumane way, but even this could not tear the roots of faith in our country.

Political Science 8. Is Islam compatible with democracy? M.S. Fatos A. Kopliku – Ann Arbor, Michigan, USA Abstract Islam agrees with any form of governance, democracy or whatever it might be called, as long as the state does not interfere with every detail of social and personal life, dictating with the razor of laws and regulations the way it should be lived. Muslims would heartily agree with the American poet and philosopher Henry David Thoreau when he says that «That government is best which governs the least.» It is very important, especially, to Muslims that religion, the re-binding with the Divine, is not harmed or manipulated by the state intervention. Rumi says that «A house without windows is hell. The mission of religion is to open a window», and this means that any state intervention, or of any organization for that matter, to bend religion according to its own agenda, means the narrowing of this providential window (shut completely by the communists) and a step closer towards an infernal house or space.

History 9. Balkan Wars British Consular Reports from Macedonia in the last years of the Ottoman Empire Myzejen Myftari - Tirana Abstract The Balkan Wars, British Consular Reports from Macedonia in the Final Years of the Ottoman Empire” is the most recent book that the Albanian historian and researcher Bejtullah Press brings into the readers hands due to a close collaboration with the scholar Robert Elsie.

120 Abstracts in English

10. The constitutional position of Kosovo in the Yugoslav Federation during 1946-1974 (A historical view) M.A. Ramadan Shkodra – Kosovo Islamic Community Introduction After World War II, the objective course of events that lead to the solution of the Kosovo issue, was interrupted. Kosovo›s Albanian population faced pressures, fraud and violence by Yugoslav communist leaders, especially those Serbs. Their promising statements about the self-government of the Albanian people were forgotten after the war. While Kosovo Albanian partisan brigades marched northward and fought alongside the Yugoslav peoples for the entire liberation of Yugoslavia, the Albanian population in Yugoslavia experienced a fierce national repression, arrests, terror and persecution, where was banned also the use of the national flag, Albanian officials were fired and replaced with those Serbs.

11. The propagation of Muslim population in the district of Puka over the years (1523-1990) Gëzim Kopani - Mufti of Puka district Abstract The propagation of Islam in the Puka district dates back since 1523. The noble families of Kabashi Bayrak were the first who became Muslims followed by Puka, Rrapja, Kryeziu etc. The Puka’s well-known family «Dizdari» embraced early the Muslim faith contributing directly to the propagation of Islam in the entire district of Puka. After the XVII century in Kabashi village, Islama was propagated with a great speed. According to the data, the first who accepted Islam in Kabashi village was Hader Leka. Nopcsa wrote that Kabashi was the first tribe of northern Albania who converted in Mohammedanism. After 1900, the Puka Kazaa numbered over 700 Muslims.

Translations 12. The main characteristics of the style of Bosnian literature written in Arabic alphabet Dr. Munir Mujić – Bosnia and-Herzegovina Introduction The spread of Islam in Bosnia brought the use of Arabic script in Bosnia through different works and books written in Arabic, Ottoman and Persian. By the time, the Arabic script was adopted for writing in Bosnian language. Over a long period, the local Bosnian names writing was the main cause of this adaptation. The use of writings in Arabic script for Bosnian language for expressive purposes was observed in the early 17-th century. The methods of using and adapting the Arabic script in the Bosnian language phonological system were very different.

121 Abstracts in English

Personalities 13. Vehbi Agolli (Dibra), an outstanding preacher and activist in field of national indipendence issue Dr. Mois Kamberi - Durrës Abstract In Vehbi Dibra were embedded in the most comprehensive organic way the deep convictions of a theologian and an Islamic philosopher, which in any case, according to the principles of the holy Quran, are in complete accordance with the principles of the patriotic worldview. The clerical and patriotic activity of Vehbi Dibra are compatible with each other and have developed parallelly in the same direction, what indicates that being a cleric is not inconsistent with being a patriot, rather it served better and fully to the national issue.

Retrospective 14. Tafsir of Surah al-Ihlas by H. Ali Korça

15. Verses by Sheikh Ahmed Shkodra

122 Zani i Naltë

Rregullat e shkrimit

Artikulli duhet të prezantojë një punë studimore, kërkimore, shkencore dhe të evidentojë elementë të qartë të origjinalitetit. Çdo shkrim duhet të ketë një strukturë, që duhet të përmbajë në mënyrë të detyrueshme elementët e mëposhtëm: 1. Titulli i artikullit të jetë sintezë e problematikës që ai trajton, i organizuar në mënyrë koncize dhe të përmbledhur. Titulli të mos jetë më i gjatë se 35 karaktere. 2. Të vendoset emri i autorit me titujt shkencorë përkatës dhe poshtë emrit të jepet pozicioni zyrtar i tij/saj. 3. Poshtë këtyre, në krye të shkrimit me një paragraf të veçantë mund të jepet një abstrakt i shkurtër, duke radhitur të gjitha nënçështjet. 4. Artikulli duhet të jetë i strukturuar me disa nënçështje në varësi të tematikës që shtron. 5. Nënçështja e parë e çdo artikulli duhet të jetë “Hyrja”, në të cilën të jepet qëllimi dhe objektivat, që e kanë shtyrë autorin për të shkruar artikullin dhe rëndësia e botimit të tij. 6. Të gjithë titujt e nënçështjeve të jenë me “Bold” dhe shkrim “Italik”, “Times New Roman 12”. Datat të shkruhen sipas modelit: Data – Muaji – Viti, titujt e nënçështjeve do të paraprihen nga numrat 1, 2, 3, etj. 7. Në fund të artikullit duhet të vendoset një nënçështje e posaçme me titull: Sugjerimet apo Konkluzionet. 8. Çdo artikull duhet të ketë të evidentuar edhe Bibliografinë. Çdo artikull duhet të ketë të paktën 10 referenca dhe vepra. 9. Çdo artikull duhet të ketë footnote-a dhe referenca për çdo material dhe au- tor që ka studiuar dhe referuar duhet vendosur në formë citati, në thonjëza, shprehjet e marra ekzaktësisht nga materialet e tjera të botuara më parë. 10. Footnote-a duhet të shkruhet me shkrim “Times New Roman 10” dhe të përmbajë:, autorin, titullin e veprës, shtëpinë botuese, datën dhe vendin e botimit, faqen nga është marrë citati. 11. Nëse autori është konsultuar me një site interneti duhet të shënohet edhe data e aksesueshmërisë: p.sh. akses më 10 Maj 2008. Në fund të footnote-s vendoset pikë dhe footnote-a jepet me «Justify». 12. Artikulli duhet të jetë jo më pak se 5 faqe dhe jo më shumë se 15 faqe kompjuterike. 13. Shkrimi i artikullit duhet të jetë “Times New Roman” me “Spacio 1” dhe i gjithë teksti të jetë “Justified”. Artikulli duhet të respektojë elementët gramatikorë dhe gjuhësorë dhe të jetë i shkruar me “ë” dhe “ç”.

123