Manjola Arizaj (Zeka) Gojard Kodra: shembulli i kurajës, Është privilegj të luaj besimit dhe muzikë për shqiptarët e përkushtimit diaspores në 27 shtete! FAQE 20-24 FAQE 33-37

E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKEBotues; Vasel GILAJ, Viti II i botimit, Nr 3, New York, TETOR 2018 [email protected] e Vogel me histori Pse Malsia te madhe, Shirgji, Ublat dhe prejardhja

FAQE 25-28 duhet të ketë Fiset joshqipetare të Shkodrës, cilët janë?! dy bashki?! FAQE 15-16 FAQE 10-11 Sa e prishën qytetin e Shkodrës malsorët?! FAQE 12-14 Skënderbeu e mori Krujën me ferman të rremë FAQE 39 Pse i’a ndryshoi Shtjefën Gjeçovi emrin Kanunit?! FAQE 40-41 Arsa, qyteti ilir me histori të grabitur! FAQE 45-46 Ura e Zhajës, Rranxat e Malsisë ku u shkrua historia me gjak apo myslimanët FAQE 47-50 Kur do ja kthejne malsoret borxhin Gjergj Fishtes e Mbishkodrës FAQE 17-18 FAQE 11-13 Tetor 2018 2

Për reklama në gazetën “Zani i Malsisë” dhe web-in www.zanimalsise.com mund të kontaktoni në numrin tel.347-932-6629 dhe email [email protected] Tetor 2018 3 “Brothers Taverna”, aty ju mundësohet, cilësia dhe korrektësia, tradita dhe modernia, shija dhe eleganca.

“Brothers Taverna”, mes shumë mundësish, kjo është më e mira!

KONTAKT Address: 23-01 Steinway Street, Astoria, NY 11105 C: (646) 584-9615 T: (718) 721-2424 T: (718) 721-2422 Web: brotherstavernanyc.com E-mail: [email protected] Gjithashtu, mund të na ndiqni në Facebook dhe Instagram Tetor 2018 4 Një mundësi, një zgjedhje, “Cakor” një zgjidhje Restaurant Bar - Kuzhine speciale e të gjitha llojeve - Te Cakor këndojnë këngëtarët më të mirë të të gjitha trojeve Shqipe- tare në Ballkan.

SHËRBEJMË EDHE ME POROSI TELEFONO:718-733-1033 718-733-2300 ADRESA: 632 E 186th St, Bronx, NY 10458 WEB: www.cakorrestaurantny.com

Korrektësi dhe çmime të leverdisshme

Gëzimet tuaja marrin dimension të ri tek ne Tetor 2018 5

NIKOLIN EAGLE EYE PHOTOGRAPHY Tetor 2018 6 Shqiptarët e SHBA nuk duan të fl asin shqipen

Pa dyshim se per te gjithe ata, qe levizin ndryshe nuk shpjegohet kur vete shqip- per te jetuar nga njeri shtet ne tjetrin. E taret, qe punojne dhe jetojne ne SH.B.A per me teper sic eshte rasti i Amerikes nuk duan te fl asin shqipe. Dhe kur piker- edhe nga nje kontinent ne tjetrin, se asi- ishte at’her kur ketu takon 5 - vjecar, 10 - milimi dhe vecanarishte ne gjuhen e folur. vjecar, 15 e 20 e 25 e 30 – vjecar e pse jo edhe Eshte evident dhe e takon kudo, por se ka me shume, shqiptare qe nuk dine te fl asin mberritur deri ne kete shkalle, per shume Shqipe, pale me per te shkruar e lexuar ndoshta edhe duket e pa besueshme. Por ja ase qe behet fjale. Dhe seicili kur e meson qe eshte e vertete, dhe konkretishte me se kete fakte, eshte ne gjendje te kuptoje se c’ shumti, dhe ku Shqiptaret e Ballkanit jane fare mund te ndollin pase 25 apo 50 – viteve me shumic, vihet re ne shtetin e New Yor- me gjuhen shqipe ne SH.B.A. Kuptohet se kut. Sipas te dhenave qe vine nga 6 shkolla puna e perditshme, lodhja dhe streset e shqipe private qe ushterojne aktivitetin e jetes, nuk te lejojne edhe aq shume hapsire tyre ne kete shtet, te SH.B.A. Rezulton se kohore, por se paku per ta mesuar gjuhen veten 2 % e femijeve shqiptar ose te shqip- tone shqipe si gjuhe te dyte, shqiptaret nuk tareve vijojne shkollat private Shqipe. Dhe duhet te dorzohen perpara asnje dhoje pa kur dihet se ne New York jetojne se paku mundesie. rreth 200.000 shqiptare, te kuptohemi nga i gjithe ballkani, edhe pse shifrat zyrtare japin numer me te vogel Gjuha Shqype Nisur edhe per faktin se te gjithe te ardhu- rit nga vendet e ishe Jugosllavise, per sh- ... kak te pashaportave qe kane mbajtur, jane Pra, mallkue njai bir Shqyptari, te rregjistruare jo si shqiptar. Gjithsesi qi këtë gjuhë të Perëndis’, po kthehemi tek ky problem dhe qe vertet trashigim, që na la i Pari, eshte alarmante, realishte edhe pse nuk trashigim s’ia len ai fmis; jane shkolla shteterore,ase te fi nancuara edhe atij iu thaftë, po, goja, nga SH.B.A. E as nga Shteti yne Shqiperia që përbuzë këtë gjuhë hyjnore; ose Shqiptar, per fatin e mire shkollat nuk qi n’gjuhë t’huej, kur s’asht nevoja, mungojne por atyre u mungojne nxenesit, fl et e t’veten e lèn mbas dore. e ne kete raste femijet, e shqiptareve qe Në gjuhë shqype nanat tona jane edhe e ardhmja, e ruajtjes se gjuhes, qi prej djepit na kanë thânun, traditave, dhe historise sone sidoqofte te se asht një Zot, qi do ta dona; lavdishme. Realishte duhet thene se mes- njatë, qi jetën na ka dhânun; imi i gjuhes, nuk eshte e mjaftueshme me edhe shqyp na thanë se Zoti vetem te foluren ne shtepi, pasi ajo eshte për shqyptarë Shqypninë e fali, domozdoshmeri qe te mesohet, edhe ne te se sa t’enden stina e moti, shkruar e te lexuar. Dhe vetem e vetem ne do ta gzojn kta djalë mbas djali. emer te folklorizmit atdhetar, dhe qe mese ... shumti eshte ktyer ne propagande fallso, AT GJERGJ FISHTA Tetor 2018 7 Rranxat e Malsisë apo myslimanët e Mbishkodrës

rej mese nje shekuli e gjyse, jo pak malsore vazhdon qe ti mundoj thenia e Pmese shumti edhe e shkruar. Sic eshte Rranxat e Malsise, Malsia e Mbishkodres, Rranxat e Mbishkodres e tjer. Nderkohe qe askush deri tani dhe ketu e kemi fjalen per historianet, nuk eshte marr me te verteten dhe ne baz te te dhenave historike per ta sqa- ruar nje gje te tille. Kete problem ose me sakt ndarje qe duam apo nuk duam ne. Ne Malsine e Madhe egziston, teritorin e sa ciles nese e marrim sa bashku si ndarje administrative, dhe qe eshte e emertuar Bashkia Malsi e Madhe me qender ne . E kemi te ndar ne gjysmen qe quhet Malsi e Madhe dhe gjysmen tjeter qe quhet, rendomt Rranxat e Malsise. E ketu e kemi fjalen per teritorin e Malsise ne shtetin ame shqiperin, pasi pjes te saje sic jane gjysma e Hotit dhe gjinden nen juridiksionin shteteror te Malit te Zi. Nese e verejme me kujdes kurrsesi edhe per shkak te largesis se madhe qe kan me Shkodren, gjysma e Hotit, Gruda, dhe nuk mund te quhen Malsia e Mbishkodres. Ne rastin konkret krejtesisht ndryshe ndoll me te ashtuquajturat Rranxat e Malsise se Madhe teritori i te cilave dhe konkretisht i Koplikut, Buzes se Ujit, Grue- mires, Grizhes, Recit, Lohes e tjer. Ndollen shume me pran Qytetit te Shkodres. Dhe me popullsi pothuajse totalisht te besimit Mysliman. Ne nje kohe qe te ashtuquajturat male jane 80 % te besimit katolik, po te kemi ketu parasysh malin e Grudes qe eshte 85 % i myslimanizuar. Pra ka me me shume popullsi Myslimane ne teritorin e pese Ma- leve te Malsise sesa. Banor te kommunitetit Katolik ne teritorin e rranxave pasi nuk shkon me shume se 5 %. Ndarje qe ka fi lluar qe ne vitin 1856 ose me sakt 162 vjet me pare, kohe kur perandoria Turke per rregullimin e raporteve Porta e Larte – Malsore, formoi Tetor 2018 8

boksi – dragoci, vorfe – rrashe, shakota, suma – domni, muselim, mesi – ura e shtrejt. Ba- jraqe jane edhe , , pulti, , temali, reci, e lohja qe mesa duket ende nuk ishin rranxa. Duhet bere me dije se numri i bajraqeve ka ndryshuar edhe pas vitit 1856. Nje Komision Nderkombetar i perber nga perfaqesues te 7 shteteve dhe nga 11 antar perfaqesues te Frances, Austro – Hungaris, Italis, Malit te Zi, qe kishte 2 antare, Turqis qe kishte 4 antar, dhe Anglis e Rusis. Ka bere ne vitin 1858 numrimin e shtepive per Trieshin, Kojen dhe Fundnat, dhe Luharin e Lloparin. Te cilat rezulton se se bashku kishin 277 shtepi dhe i takonin Malit te Zi. Ndersa 5 malet e malsise rezulton se aso kohe kan patur, kete numer popullsie ne baz edhe te perkatesis fetare. katolik 4450, mysliman 50. Gruda katolik 1600 mysliman 1800. Kelmendi katolik 5850 mysliman 176. katolik 2130 mysliman 570. Shkreli katolik 4500 mysliman 750. Gjiyhsejt si Malsi pa Rranxat 18530 katolik dhe 3345 myslima. Shifra keto qe sic e thame i takojne vitit 1858. Dhe ku rezulton se aso kohe Malsia e Madhe ka pase 21875 banor. Edhe pse per popullsin e Komisionin e Maleve, i njohur si Xhibalja Rranxave nuk ka ndonje te dhene mesohet se pasi Xhibalja turqisht do te thote male.Nje ne vitin 1881 se Kopliku dhe Grizha se bashku komision e tille sipas disa shkrimeve te His- kan patur 3800 banor, dhe qe do te thote se torianit nga Gruda Pjeter Ivezaj, kishte per nese bejme nje llogaritje te thjesht, na del se qellim zbatimin e reformave te Tanzimatit te Rrranxat aso kohe nuk kan patur me shume vitit 1839. Me nje nga detyrat edhe zhdukjen se 12000 banor. Po c’ far ndoll ne vitet e me e dokeve dhe te zakoneve, e ligjeve vendore vonshme coptimi i par i Malsise thame qe u perfshi ketu edhe kanunin. Kryesisht per be ne vitin 1856. Ndersa coptimi i dyte ndoll te futur nen kontroll Malsin e Madhe dhe ne vitin 1906 koh kur keshilli administrativ Dukagjinin ky komision ose Xhibalja dhe qe turk i Shkodres nga Malsia e Madhe largon. kryesohej nga Bajraktaret, kishte per detyr Koplikun, Buzen e Ujit, Grizhen, Rrjodhin, edhe grumbullimin e taksave, tatimeve, in- Gruemiren, Recin Lohen, e tjer duke u tervenimet policore e tjer. Me kete rast eshte quajtur serish dhe perfundimisht Rranxa bere edhe ndarja e par e Malsise se Madhe dhe me popullsi totalisht te myslimanizuar. ku (Trieshi), Koja, dhe Luhari e Teritorin e te cilave kishte shume kohe qe Llopari si Fundna, u larguan nga Malsia ne Perandoria Turke, e popullonte me popullsi baz te vendimit turk dhe iu dhan Malit te te besimit mysliman dhe kryesisht te ardhur Zi, pase largimit edhe te Kucit ne fillim te nga zona e vende te tjera, ishe katolik te mys- shekullit XVIII. Duke i organizuar Malsin e limanizuar, kohe me pare si dhe kur vinin Madhe si dhe Dukagjinin. Ne pes Bajraqe te ne Malsi e konkretisht ne Fushen e Mbish- medha dhe 26 Bajraqe te te vogla. Bajraqet kodres, e afer maleleve te Malsise prandaj e Medha te Malsise se Madhe. Hoti, Gruda, edhe mund te quhen jo rranxat e Malsise Kelmendi, Kastrati dhe Shkreli. Ne kuader por Myslimanet e Mbishkodres banor te cilet te Hotit rapsha dhe traboini, ne kuader te Turqit qe sundonin nga Shkodra kerkonin Kelmendit selca, vukli, nikci e boga. Ndersa ti vendosnin, perballe Katolikeve. Ashtu sic Kastrati dhe Shkreli ishin nje . Ba- benin Malazezet ne anen tjeter me Malsore jraqet e tjera ; ose Rranxa ishin buza e ujit, duke krijuar nje shtres te caktuar popullsie kopliku, rriolli – gruemira, – lepurosh – Ortodokse qe nga , pastaj vinin repisht, dhe grizha. Postrriba : drishti – vilza, myslimanet e Grudes, e ngjitur me ta katolit- Tetor 2018 9 ket e Hotit, Kelmendit, Kastratit e Shkrelit, e ngjitur me keta te fundit vinin Rranxat e myslimanizuara dhe ne afersi me Shkodren. Ndarje qe vete popullata dhe drejtuesit e tyre dhe mbi baza fetare, i kan pranuar te ndara bashkerisht nga Turqit dhe Malazezet. Sic e dime ndarja e tret e Malsise eshte ber ne viti 1913 e zbatuar ne vitin 1921 kur Malit te Zi jane dhen Gruda dhe Gjysma e Hotit. Bazuar ne keto te dhena por edhe ne gjendjen reale dhe aktuale kostatohet dhe me lehtesi se shumica e banoreve te Rranxave, nuk jan malsore me origjin nga 5 malet e malsise por jane te ardhur, konkretishte nga. Ulqi- ni. Vise te Malit te Zi, por Shqiptar, si nga Kraja, Zeta, e tjer ka nga Dukagjini por te myslimanizuar, nga , nga Dibra, ka edhe pasardhes Turqe, tek Rranxat e Malsise ka banor edhe nga Librazhdi, gjen nga Suma Pulti, e tjer kuptohet te myslimanizuar. Dhe kjo ka ndol- lur pasi malsoret qe largoheshin nga malet e Grudes ne Koplik, Bzhetajt nga Shkreli ne them dhe me bimdje te plote se ato nuk per shkak edhe te besimit, vendoseshin shum Dober. E pak shtepi nga kastrati apo hoti jane Rranxat e Malsise por Myslimanet large dhe shkonin ne Zonat e Nenshkodres, ne zonat e buzes se ujit. Ka nga Shkreli ne e Mbishkodres. Aktualisht Bashkia Mal- Lezhes Ulqinit, e deri edhe ne Durres edhe koplikun e Siperm por te myslimanizuar. Te si e Madhe se bashku edhe me Malsoret per te zene toka pjedhore afer bregut te detit. tjeret jane 95 % te besimit mysliman. Gjithsei Nderkohe qe ata te myslimanizuar rrinin ne pa patur asnje dhoj qellimi fyes per asnje e Tuzit, ka 72000 banor.ne regjistrat e zonat e veta, dhe nuk zbrisnin ne teritorin e nga palet apo ndares. Pervec atij historik, ne gjendjes civile dhe ku rezulton se per- Rranxave per shembull askush, nuk u thote arrim ne konkluzionin se asnje nga banoret berja fetare eshte 50 % - 50 % biles vitet e se nuk jan malsore myslimaneve te Hotit, e bashkis malsi e madhe. Dhe qe nuk e fundit peshorja anon nga ata te besimit mys- Grudes, Kelmendit, Kastratit apo Shkrelit. kan origjinen nga 5 malet e malsise nuk liman. Sepse emigrimi si gjithmon eshte me Realiteti eshte ky se vetem ne ndonje fshat mund te quhet Malsore pervec se Malsi i madhe nga malet. Sa i takon emigracionit te caktuar atu ketu gjen ne Rranxa ndonje pasi emri Malsi eshte nocion gjeografi k 40 % e malsoreve rezulton se kan emigruar lagje katolike si Hotnit ne Grizhe, Smakajt malsi ka edhe ne SH.B.A. Prandaj une e jashte vendit. Vasel Gilaj Tetor 2018 10

Nga Vasel Gilaj New York Pse Malsia duhet

jeri nder faktoret kryesor, e nderkoh qe jane edhe shume te tjer. Se pse Mal- Nsia e Madhe me 60 000 banor duhet te ket dy Bashki eshte ai i besimit fetar. Ketu të ketë dy bashki?! e kemi fjalen per Malsin qe eshte ne juridik- sionin e Shtetit Shqiptar, qe do te thote pa Bashkis Malsi e Madhe. jane edhe institucionet e shumta fetare qe Gruden dhe gjysmen e Hotit qe jan nen Malin E ku popullsia edhe tek Rranxat ashtu si te Malsia e Madhe ka dhe qe jane 30 kisha dhe e Zi. Pasi kater malet e Malsise Gjysma e katoliket eshte 95 % e muslimanizuar. Nje 30 xhami vendendollja e te cilave merret me Hotit, Kelmendi, Shkreli, dhe Kastrati kane ndarje e tille edhe pse ndokujt mund ti duket mend fare lehte se ku mund te ndollen. Si dhe 30 000 banor 95 % te besimit katolik. Aqe sa utopi apo qellim keqe, qe nuk eshte realisht, martesat qe pothuajse nuk ndollin per aqe kane edhe Rranxat e Myslimanizuara pra po pasi as diktatura komuniste e pa fe, kurrsesi sa kan ndollur, ne mes katolikeve dhe mus- rreth 30 000 banor dhe qe jan Kopliku, Buza nuk ka mundur qe ti bashkoje, si e sa duhet limaneve. Po kush jane faktoret e tjer dhe e Ujit ose fshaterat ne bregun e Liqenit te katoliket me muslimanet. Do te bente qe qe duhen marr ne konsiderat me qellimin e Shkodres, Grizha, Gruemira, Reci, Lohja religjionet, kultura e tyre dhe historia inter- mir qe Malsia e Madhe dhe qe i takon te ket Kopliku i Siperm e tjer. Dhe ku si kufi ndares resat ekonomike e zhvellimore te ruheshin dy Bashki. Realisht jan te shumte po ne po duam apo nuk duam ne, fare lehte mund te shume e shume me mir se edhe deri tani. E themi disa nga me kryesoret. Per shembull merret Perroi i Thate i cili ndan jo rastesisht drejt e cila mbrohet me ligj edhe nga kon- Puka dhe qe eshte ne Qarkun e Shkodres se por cuditrishte Katoliket me Muslimanet e ventat Nderkombetare. Faktor tjeter ndares bashku me Fush – Arrsin kan 32 000 banor Tetor 2018 11 dhe jan te ndara ne dy Bashki, tjeter aktu- administrim si dhe njesi administrative. ne Bashkin Kodrinore – Malore. Per shkat alisht kreu i Bashkis Malsi e Madhe eshte i Konkretisht njesi administrative mendoj se te prioriteteve te vecanta te zhvillimit qe ato besimit Katolik, dhe ku ne jo pak raste kemi duhet te jene. Hot – Stare – Rapsh, Zagor – kane. Nje nder faktoret dhe pse jo ne dy tre degjuar per preferenca ne ndarjen e inves- , Bzhet – Boge, – – Razem. me kryesoret eshte edhe heqja e Institucione- timeve, nga banoret e zonave muslimane, Bajza me Rrethinat e saj. Pjetroshan – ve Shteterore ose e Drejtorive nga Malsia e nderkohe qe edhe deputeti i Malsise eshte – Ferme ose Permal. Tamare – Selce, Qaf – Madhe. Te gjithe e dim se pas viteve 90 e deri i besimit katolik, duke bere njefar kompen- Predelecit – Gropa te Selces – Vermosh. ne vitin 2000 Malsia e Madhe ka qene Rrethe simi me vendin e nen/ kryetarit te Bashkis Vukel – Broj - Muriq. Keto sa i takon bashkis me vete dhe ku ka patur edhe institucionet qe eshte nga Rranxat, si dhe me punonjes Malsie e Madhe bazuar ne nje ndarje te re. e saj. Si Gjykaten, Prokurorin, Drejtorin e administrate qe detyrimisht duhet ta ndash Nderkohe qe Bashkia e Rranxave dhe tani Bujqesi, Pyjeve ,Ujerave, E shume Drejtori ne proporcion te barabart. Sa i takon dre- edhe me e populluar se sa Malet duhet te ket te tjera ne te cilat kane qene te punesuar jo jtimit te Bashkis nese neser do te drejtohet njesi admistrative Koplikun me Rrethina, pake por 630 Malsore. Mirpo c’fare ndolli pas nga nje Musliman, pala tjeter do ket ankesa, Buzen e Ujit, Grizhen, Gruemiren, Recin vitit 2000 Ne emer te reformes keto institici- vereni me kujdes se c’ far ndoll ne Shkoder me fshaterat rreth tij, Kopliku i Siperm me one u Tufezuan ne Shkoder dhe tani Malsia e ku Partia Demokratike dhe qe fiton, nje man- fshaterat e vegjel qe ka afer duhet te jet nje Madhe vazhdon te rrij nen hijen e Shkodres dat vendos Katolik e nje mandat Musliman njesi administrative e tjer. Me qedhim qe si ne kohen e Perandoris Osmane. Edhe pse ne krye te Bashkis, ose gjen Katolik me grua te kemi me shume te punesuar, kujdes me Shkodra si qytet ka 71 000 banor dhe Malesia Muslimane ose Muslimane me burr Katolit, te madhe ne te gjitha drejtimet, pushteti sa ka 60 000 banor e se bashku me Tuzin 72 000 dhe te tilla jane tre mandatet e fundit, kujtoni me afer banoreve dhe halleve te tyre, me banor, pasi pse mos te vin edhe Malsor nga Artan Haxhin Musliman me Nane Katolike, qellimin sa me fisnik, qe sado pak te ndalim qe te punojne ne Malsin e tyre dhe ne Kujtoni Lorenc Luken me grua Muslimane emigracionin masiv. Si dhe te zhvillohen zo- shtetin ame. Prandaj Malsoreve u del per dhe Voltana Ademin me burr Katolik. E nje nat aty ku jane Meqenese tani kemi jo pak te detyre qe te zhvillojne nje referendum per gje e tille por jo qe ka lidhje martesore dhe penduar prej atyre qe jane larguar prej vitesh ndarjen, si dhe bojkotim te xhdo procesi totalishte e ndar ndoll prej 30 vitesh edhe ne nga fshaterat e tyre. Malsia ka tri Dogana si zgjedhor, si dhe te xhdo partie politike de- Malsin e Madhe. A’ e pranon i dashur lexues dhe Stacionin Hekurullor Nderkombetar te risa Malsise ti kthehen Institucionet e saj faktin se qe ne vitin 1991 Kryetari i Partis Bajzes, nga te ardhurat e te cilave Bashkia legjitime Shteterore. E sa per emertimet e Demokratike ne Malsin e Madhe eshte vetem duhet ti kerkoje Qeveris ne baze edhe te au- Bashkive ka mundesi sa te duashe per shem- i besimit Katolik, me baze se Katoliket jene tonomis- lokale nje perqindje te ardhurash qe bull. Nen Prefektura e Malsise me Bashkit Demokrat e Myslimanet Komunist. A’eshte te perdoren ne dhe per Malsin e Madhe. Nje Bajze, Koplik. Ose Bashkia Malsi e Madhe fakt se Partia Socialiste e vendos Kryetarin ndarje e tille do te bente qe te kemi dy bashki dhe Bashkia e Rranxave e te tjera mundesi e Partis vetem te besimit Musliman. Per- shume interresante, me te zhvilluara dhe te bazuar edhe ne te vertetat historike te pa jashtojm ketu rastin Marinaj qe u gjet, ne ndara ne Bashkin Fushore – Kodronore dhe kontestueshme. kohen e duhur kur ndeshjet e klaneve te besimit katolik te malsise njeri – me tjetrin shkatrruan PD dhe me nje katolik pastaj fitoi PS. Dhe qe do te thote se nese Partia Demokra- tike kerkon vertet qe te marr drejtimin e Bashkis Malsi e Madhe dhe nese mbetet se bashku keshtu sic eshte, qe une mendoj se do ndahet. Partia Demokratike mund ta fitoj vetem me nje kandidat te besimit Mysliman. A’ eshte e vertet se 6 njesit administrative qe Malsia e Madhe ka, tri drejtohen nga Myslimanet pertej Perroit te thate dhe tri te tjerat nga katoliket ne anen tjeter te Per- roit te Thate. Tjeter faktor a’ do te ishte me mire qe Malsia edhe per shkak te pozicionit gjeografik qe ka, te kishte dy Bashki pasi si zonat fushore dhe ato malore kurrsesi nuk mund te kene, te njejtin zhvillim ose planifi- kim zhvillimi. Malsia e Madhe perbehet nga 80 fshatera a’ do te ishte me mire qe te kishte dy bashki dhe dy deputet, se sa vetem nje. E ne kte kuader te kishte shume me teper Tetor 2018 12 Sa e prishën Shkodrën malsorët?! te happen klubet dhe mesonjetoret shqipe, do soret ata qe deshen t’i vene zjarrin klubit te te shohim se malesoret u bane mbeshtetje e shkronjave shqipe, se kerkonin shkronjat fuqishme e inteligjences Shkodrane. Truni i arabe, por ata ishin te tjere. Nderkohe qe inteligjences Shkodrane ushqehej me gjakun Dede Luli me trimat legjendare te Hotit e zemrave malesore, dhe se ishte ky binom qe e Malesise se Madhe po ngrininFlamurin ‘’ u be kala e pathyeshme ne mbrojtjen e gjuhes Kuq e Zi ‘’ te Gjergj Kastriotit, duke patur dhe te kultures kombetare. Nuk ishin male- ne krahe dhe si busulle orientimi intelektu-

ronisti turk Evlia Celibi, i cili ka marre pjese ne ekspeditat ndeshki- Kmore turke ne Ballkan, pati rastin te ndaloje ne Shkoder rreth viteve 1660 – 1662 dhe nder te tjera thote se ne ate kohe, ne Shkoder nuk kishte asnje familje katolike. Kuptohet me vone zbriten prej maleve male- soret katolik te cilet Turku nuk mundi ti islamizonte, dhe kjo jo nga ‘’terreni i thyer’’ por nga karakteri i paperkulur i malesoreve tane trima e fi snike. A’ eshte e drejte kur disa pseudointelektuale, dhe pseudopushtetar, shprehen ne menyre krejtesishte te pan- dergjegjshme se malesoret e kane prishe shkodren ?.. Ne e dime se Shtate Shaljanet, prishen te birin e Vezirit se sundonte dhun- ishte ‘’ Rozafen’’ por jo Shkodren. Ne raste se dikush aludon per levizjet e pakontrolluara Deputetë të Shkodrës. Luigj Gurakuqi (i pari në këmbë majtas), Dom Ndre Mjeda (i dyti ulur demografi ke te viteve te fundit, kete ‘’ fature’’ nga e majta), 1923 ta adresojne te ata qe krijuan ‘’njeriun e ri Këta janë deputetët e Shkodrës, të dalë nga zgjedhjet e vitit 1921 (në Shkodër u zhvilluan me ‘’. Si dhe tek ata qe edhe kete qytet e push- vonesë) dhe të Kosovës (Kukësit). tuan shekuj me rradhe. Pa permendur ketu Nga e majta në këmbë: Luigj Gurakuqi, Mustafa Kruja, Riza Dani, Shuk Gurakuqi, Kolë disa rite dhe zakone jo shqiptare qe ata pra Thaçi. pushtuesit, i sodhen me vete. Ne qofte se do ti Ulur janë: Halit Rroji, Ndre Mjeda, Patuk Saraçi, Rexhep Mitrovica dhe Maliq Bushati. referohemi fundit te shekullit XIX dhe fi llim- Në këtë foto Rexhep Mitrovica dhe Mustafa Kruja janë deputetë të Kosovës. Mustafaiut iu hoq it te shekullit XX sidomos kohes kur fi lluan mandati i deputetit në vitin 1922. Tetor 2018 13

Disa nga Intelektualet e Shkodres me 1924 (foto Marubi) Ata jane (nga e majta ne te djathte, nga lart poshte) -Kole Gurashi, Gasper Harusha, Cin Bushati, At Martin Gjoka, Ndreke Cuk Kola, Lazer , Luigj Koci. -At Leke Filipi, Kole Zezaj, Filip , Lush Ndocaj, Kole Koleka, Gjush Sheldia, Kole Mosi, At . -Luigj Muzhani, Luigj Prela, Kole Ibrahimi, Palok Traboina, Ndoc Ronkali, Kel Vila, Kel Ujka, Luigj Sheldia, Karlo Shiroka, Simon Rrota. -At Marin Sirdani, Ndue Paluca, Kole Margjini, At Gjergj Fishta, Luigj Shala, At Ambroz Marlaskaj, Kole Kamsi, Pjeter Troshani, At Anton Harapi. -Kole Laca, Kole , Kole Staka alin Shkodran Luigj Gurakuqi. Ne shkoder murin turke, ne kerkim te ‘’Baba Davletit’’ mane Hotjane si Bajraktare te Hotit. Dhe kishte prej atyre fanatikeve anadollake, qe dhe kure, ne nje kohe kur Shqiperia, nuk i kurre nuk e tradhtuan njeri – tjetrin. Rreth kerkonin kishte mbushe ase dy vjet nga shpallja e pavr- mbarimit te shekullit XVIII-te, ne Cillen te Flamurin e Baba Davletit me ‘’ Hylle e Hane’’, sise. Per tu krijuar nje imazhe me te kjarte Dibres shkon per banim te perhershem Bibe dhe shqipen tone dykrenare mbi flamur e per malsoret, dhe per madheshtine e shpir- Alija prej Kastratit te Malsise se Madhe, edhe quanin sorre te zeze..! Te njejten epope te tit te tyre, po ju ofroj dy shembuj mjafte te pse jabanxhi Dibranet e vendosin ne krye te palavdishme e perseriten edhe disa anadol- spikatun dhe sinjifikative. Hoti, kjo krahine vendit, dhe i drejtoi mrekullishte, dhe mbasi lake fanatik te Shqiperise se mesme, ku me ‘’perle’’ e trimerise shqiptare, megjithese la ne fushe te betejes 22000 Dibrane te vrare, ne krye injorantin Haxhi Qamili, organizuan krejtesishte e besimit katolik, nderon dhe me ne funde ne qershor te vitit 1845, e gjithe kryengritjen rebele, tue demostrue me fla- pranon edhe sote te vetmen familje musli- Dibra e vogel u konvertua ne fene Islame. Tetor 2018 14

Malesia e veriut, te shqiperise per te cilen po flasim eshte dhe vazhdon te mbetet, djepi i djelmnise, historise, kultures, dhe tradites se vertete shqiptare. A’ eshte e vertete se ne keto male. Ate Shtjefen Gjecovi mblodhi grim per grime ne xhdo vater malesore, Kodin e Beses, te ligjit, te institucionit te pare juridik, kanunin i cili sote mahnite Universitetet e Botes. Ky pra eshte terreni ku u linden, dhe vijojne te jetojne malesoret, shqiptare te ve- riut. Historia flet dhe do te flasin me nderim te posacem, per Homerin dhe Danten Shqip- tar Ate Gjergj Fishta ( fshatar nga Fishta) i Cili atje ne Malesin e Madhe gjeti, gjithcka shqiptare qe ai deshi dhe i holli ne lahuten e tij, me emrin Malesia.Prof. Ernest Koliqi nje nder korifejt e letrave shqipe (nga Shiroka e ka prejardhjen), Dr. Frederik Shiroka kirurg i kalibrit Europian, (Shirokas ishte), Ate An- ton Harapi, nji meteor qe shndrit me vepren e tij, si prelat i kishes katolike. Prof. Martin Camaj, si ambasador i kultures shqiptare neper bote, (malesore nga ishte). Sami Repishti Prof. Dhe Intelektual njohur edhe ne sferat ma te larta ne SH.B.A. (nga Repishti i zones se Recit ne Malesi te Madhe eshte). Hamit Gjylbegu, ushtarak dhe burre Me 1899, Emzot Prenk Doçi, i frymzuem nga shoqnit qi kishte pà tue shetit boten organizon i pa perkulur, i cili asnjeher nuk pranoi te shoqninë kulturore-letrare “Bashkimi”. Me bashk’themelues si Át Pashko Bardhi, Dom Ndoc votonte gjate regjimit komuniste, nga fshat- Nikaj, Dom Lazër Mjeda, Át Gjergj Fishta, Imzot Dodë Koleci, Dom Mark Shllaku, Imzot erat e Kosoves eshte. Buzuku, Budi, Bogdani, Jak Serreqi, Dom Ndre Mjeda, Emzot Vinçenc Prennushi. E quejtun Akademia nga Asdreni. Bardhi, Gjecovi, e tjer gjigande te letrave shqipe, te gjithe me prejardhje fshatare jane. nga Hoti i Malesise se Madhe eshte. Futbol- jent prej natyre, shume shpejt din te hyje ne Lima e poezise dhe e mendimit shqiptare listet e talentuare te Vllaznise se Shkodres rrjedhen e kultures qytetare....., shembujte Dom Ndre Mjeda (prej nen shkodre ishte) . e Kombetares Shqiptare Pal Mirashi, Prek qe cituam ma nalte besoj se jane te bindesh- Piktori i kalibrit Europian Lin Delija (eshte Gjeloshi, e Lin Shllaku em te mjaftueshem dhe te pa kontestueshem. prej maleve te Dukagjinit). Gjon Shllaku te tre nga Shllaku jane. E shume te tjere perkthyesi i kryeveprave te Greqise Antike Artiste, Kengetare,Shkrimtar,Poet,Humor- si ‘’ Iliada’’ (eshte nga Shllaku) Artisti i iste, Gazetar, Piktor, Regjizor,Skulptore, skenes Shqiptare Zef Jubani (origjinen nga Akademik e tjere, edhe pse kane perfaqesuar Lotajt e Dukagjinit e ka), baritoni i madhe Shkodren e prezantuar ne emer te saje, per qe shkelqeu ne Konservatorin e Moskes, dhe shkak edhe te rrethanave si dhe vendit ku qe tundi skenat e Europes, Luk Kacaj eshte kane banuar, jane nga Malesit e Veriut te ne Kastrati i Malesise se Madhe. Artisti i Shqiperise. Popullit Pjeter Gaci (prej Shirqit eshte), Prof. Dua tu kujtoj atyre qe nuk e dine ose, nuk Dok Anton Fistani nga Dukagjini eshte. Ar- duan ta dine, se malet jane keshtjedhat ku e tistet e Popullit, Pjeter Gjoka, Tinka Kurti, ka folene ‘’Liria’’. Ndrek Luca, dhe artisti i persekutuar Ndoc Ne gjokset e te cilave, e se bashku me rrufet Deda (te gjithe me origjin malesore jane) po dhe bubullimat, u ruajte edhe gjuha jone keshtu bylbyli i kenges Shkodrane Bik Ndo- Shqipe.Ata pra Malesoret zbresin prej ja dhe kompozitori Mark Kaftalli (jane nga malesh, si orteke te bardhesive te bjeshkeve, Mirdita), Lec Bushati nje nder aktoret me per tu bashkuar me liqenin e madhe te dash- te shquar te skenes Shqiptare, nga Bushati tunise e kultures Shkodrane. Ata, sjedhin eshte. Kompozitori Zef Lekaj, kenget e te cilit ne Shkoder freskine dhe aromen e maleve, kane mbetur te skalitura ne buzet e femijeve, forcojne harmonine dhe unitetin, per te cilat edhe pse diktatura e denoi me 10 vite burg, kemi aqe shume nevoje. Malesori yne intelig- Tetor 2018 15 Fiset joshqipetare të Shkodrës y shkrim analitik, por jo i shterruem Studiuesi erudit, i ndjemi Hamdi Bushati, ne per Shkodren dhe malsorët e ardhun vepren e tij voluminoze ka ba studime te hol- Kqe e “paskan prish” qytetin asht nji lsishme per familjet e ardhuna nga shtete te pasqyre reale e zhvillimit historik te ketij Perandorise ose sllavë, italianë etj, siç janë: qyteti tuj u mbeshtetë autori ne dokumente Te ardhur nga Turqia, Egjypti, Arabia, Dar- autentike historike te M. Barletit etj. me danelet, Maroku, Tunizia, Algjeria, Siria, radhe. Por, mendoj une, qytetit mund t’ia Dagistani, Sudani etj: Familjet e ardhura kene prish me kohe harmoninë e kulturen e nga keto vende perbejne numrin me te madh tradicionare kur iken shkodranët e vjeter, te te familjeve te ardhura ne Shkoder. Ne kete ardhunit nga hapsina e Perandorise Turke, studim nuk permenden te gjitha familjet e ar- qysh kur ra Shkodra ne 1479-ën. Ata i solli dhuna nga keto vende, por vetem ato familje Sulltani me popullue qytetin e, bash njata qe jane ma te njohtunat si familja Raxhimi sollen frymen anadollake e jo malcoret e (imam nga Egjypti), familja Djepaxhija (treg-

nele), Kashejt (nga Spanja mbas zhgatrrimit te dinastise islame), Sheh Muhamet Magribi (imam nga Maroku), Dilaverit (ushtarak nga Turkia), Bilanet (pregatites ilaçesh nga krahina Bilan e Anadollit), Kalajajt (ofi cer jeniçersh te ardhun qe ne kohet e para te invazionit osman), Abdurrahmanet (ofi cer turk nga Egjipti), Rust (nepunes), familja Kalact, familja Shehi (shehler me origjine ar- abe), familja e Nelit te Molla Dautit (origjine egjiptjane), familja Dizdart (dizdar ne kalà i ardhun nga Izniku i Bruzes se Anadollit), fi si i Sheh Qazim Hoxhes (ushtarak nga qyteti i Kastamonit te Anadollit), familja Axhemi (ushtarak nga Trabzuni i Azise se Vogal), familja Boksejt (ushtarak nga Anadolli), familja Muhamet Shehu (hoxhe nga viset e Azise se Vogel), familja Jenishehri (nga qyteti i vilajetit Hudaveqindar te sanxhakut Ortugal), familja Hysejt (ofi cer nga Izmiri i Anadollit), familja Xhemil Tulejmani (teks- tilist nga qyteti Humus i Sirise), familja Mex- konvertuem ne myslimanë, se edhe ata ishin tar nga Konje e Anadollit), familja Berdicaj hidi (me prejardhje nga Degistani), familja shqiptar. E si thote At Zef Pllumi te “Rrno (te ardhun nga Anadolli qyshe ne fi llim te Behrej (ushtarake qe nga fi llimi i pushtimit per me deshmue” shqiptaret katolike nga invazionit osman dhe te vendosun ne fsha- osman), familja Allajbegve (kolonel me orig- ata myslimanë nuk kane shume dallime nga tin Berdice), familja Derguti (nga Vilajeti jine turke), familja Hadrejt (mytevli-admin- menyra e jeteses, se pak me i gervishte te i Ajdinit ne Anadoll te vendosun ne lagjen istrator kujdestar), familja Sala-Isuft (grek i kovertuemit ne myslimane, dalin te krish- Dergut), Çukejt (artilier nga Turqia), Çakejt bame musliman). tene. (personalitet zyrtar nga Çanak-Kalaja-Darda- – Zezaket e shqiptarizuar (te mbiquejtunit Tetor 2018 16

me e hershme dhe me e permendura ne kete Striniq. Familja Boshnjaku nga Bosnja etj. studim asht familja Alivoda (Alivodoviq), 4) Te ardhur nga tokat shqiptare, Ulqini, prej nga rrjedh sot familja Podgorica, famil- Tuzi, Kraja: Ka pase emigracion shqiptarsh ja Bajri e cila dikur quhej Muxhiq, familja ne Shkoder edhe nga tokat shqiptare ne Mal Mandia (Mandiq), familja Osmani (Osman- te Zi si Ulqini, Tuzi, Kraja. Duhet te them se agiq), familja Haveri (Haveriq), familja emigracioni i podgoriçajve, i ulqinakve, etj, i Uruçi (Uruçeviq), familja Bebeziq, familja ka dhene shkas ndryshimit te disa zakoneve Sykaj (Sykniq), Juka (Jukniq), Llukaqi tradicionale shkodrane.” (Llukaqeviq), Halluni (Hallunoviq), familja Shkoder.net

” Harapet “) ne Shkoder, qe formojne nji Pse thirret malsia numer te vogel, jane pergjithesisht me orig- jine nga Sudani egjiptian. Jane te sjellur si skllever nga tregtart, sidomos nga detaret ulqinake. Keto jane blere nder tregjet e Alg- jerise, te Tunizise te Sirise etj… Keto permen- e Shkodrës den veçanerisht prane vezirve Bushatllij… ulltani ka pasur interes sidomos per edhe Podgorices dikur Shqiptare. Sepse Familjet katolike dhe orthodhokse nuk kan Shqiperine e Veriut, dhe posacerishte cdo gje qe u eshte dashur e kane marr prej mbajtur kurr harape ose harapesha… Keto per Malsine e Madhe, qe ta lidhe per pazarit te Shkodres dhe te Podgorices, si kan sherbyer vetem nder familjet borgjeze S veti sa me forte. Sepse fi set e pathyeshme dhe xhdo gje qe kane patur per te shitur, e aristokrate myslimane… te cilat i kan tra- te Malsoreve Katolik nuk kane qene garan- jtuar si bashkefamiljart e shtepise ku kane sidomos prollimet blegtorale, i kane shitur ci e mjaftueshme per mbrojtjen e Shkodres. jetuar. ne keto dy pazare. Dhe me se shumti ne Prandaj edhe i ka lindur nevoja e nje pop- 2) Familjet te ardhura nga Armenia, Greqia, Shkoder sesa ne Podgorice. Veziret e kane ullsie te Muslimanizuar sa me afer Shko- Austria, Italia: (nga Armenia): te debuar verejtur me lehtesi se si te gjithe Malsoret dres per ta vendosur perballe katolikeve te prej turqve nga Mustafa Qemal Ataturku, si e Malsise se Madhe jane te varur prej Shko- pabindur. Dhe qe jane Rranxat. Malsoret familja Johanexhan (punonjes zorresh bag- dres, prandaj i kane pervetesuar edhe jo e 5 Maleveve te Malsise dhe konkretishte tishe), familja Hagopi (teknik dhe perpunues pake prej tyre, per qellimet e veta. Interre- te Hotit, Grudes, Kelmendit, Kastratit dhe mendafshi), familja Muzali (mjek). (nga sat e dyanshme te Shkodres dhe te Malsise Shkrelit. Nuk kane qene gjithmone ne per- Greqia): familja Kacarosi (nepunes depoje dhe qe nuk e kane sulmuar kurre njera – krahje te Turqeve apo Malazezeve edhe pse duhani), familja Ronkali (rrobaqepes), famil- tjetren pervec vitit 1912 per shkak te mash- per interresa te veta ata u kane dhene edhe ja Idromeno (arkitekt e piktor). Te ardhun trimit qe Kral Nikolla u ka ber Malsoreve, ushtar here Turqeve e here Malazezeve. Ne (nga Austria, Vjena) familja Ingriz (kepucar edhe kesaj here te mashtruar per shkak te mes te te cileve gjindeshin malsoret katolik dhe nji nga sindikalistat e pare ne Shkoder), besimit fetar. Kane qene dhe jane aqe te te cilet her konvertoheshin ne Ortodoks e (nga Italia): familja Scanietti (artist), familja forta sa Shkodra pa Malsin nuk mund te her ne Mysliman. Vecanarishte Katolikeve Zamputti (mjek), familja Tedeschini (mjek merret me mend e as Malsia pa Shkodren u jane dukur me afer Ortodoksit Malazez se qe nga 1760), familja Benussi (farmacist). nuk mund te egzistoje. E pikerishte per sa Shqiptaret Musliman. Nderkohe qe Mus- Edhe rreth ketyre familjeve jepen te dhena kete varsi te dyanshme Malsia e Madhe limanet nuk i donin dhe i paragjykonin sa te vlefshme historike. Numri i tyre nuk eshte ndonjeher thirret Malsia e Shkodres. njeren apo tjetren fe apo besim, mjaftonte i ndjeshem. Vasel Gilaj-New York qe te mos ishin te Muslimanizuar. Popull- 3) Podgoriçajt te ardhur nga Mali i Zi: Emi- sia e ardhur ne fushat e Mbishkodres, dhe grantet Podgoriçan u dynden drejt Shkodres ne Bregun e Liqenit te Shkodres jo vetem ne 4 periudha: 1)Gjate sundimit te Bushat- shperblehej me poste e prona por edhe linjve, 2) Mbas Kongresit te Berlinit, 3) gradohej, per te vepruar ndaj katolikeve te Gjate Luftes se I Botrore, 4) Gjate Luftes se pa bindur, e thene shume qarte dhe troc. II Botrore”. Podgoriçajt jane sllav musliman Malsoret Katolik jo per ti mbrojtur por nga Podgorica, Shpuza, Nikshiqi – ne perg- ndolleshin midis dy zjarreve. Nga njera jithesi nga Mali i Zi. Familjet podgoriçane ane asimilimit dhe konvertimit Malazez ma te hershme, sidomos ato te dyndjes se dhe ne anen tjeter te atij Turk. Madje inter- pare, e ndjejne veten shqiptar dhe mjaft prej resat i kane shtyre Malsoret per t’iu bindur tyre kan bere shqiptarizimin e emrave duke vecanarisht Shkodres, e jo vetem asaj por hjekur mbrapashtesen sllave “iq”. Familja Tetor 2018 17 Kur do ja kthejne malsoret borxhin

Poeti i madh shqiptar Gjergj Fishta aksionin Gjergj Fishtes e kryevepres se tij e vendosi ne treven e Malesise se Madhe. Edhe kur personazhet dalin nga ai mjedis e shkojne ne Londer, ‘’Ramayana’’ e Indise ‘’Kenga e Nibelungeve’’ Shqiperi. Eshte e vertet se kure bota e qyteter- Moske apo Stamboll, qenderen e gravitetit te Gjermanise e te tjera edhe pse jane botuar uar perdorte detergjente te cilesive te larta, ne Malesi e kane. Personazhi Malesi tipizon disa shekuj para eposit te Shqiptareve, nuk grate malesore nuk kishin as sapun rrobash, personazhin Shqiperi. Para se te hidhte ne jane me moshe me te madhe. Perkundrazi. por i zienin teshat ne hi dhe i shplanin duke leter ate poeme – epope, autori u mendua Ka pasur studiues qe thone se virtytet e i rrahur me lesa druri. Eshte e vertete se shume. Teatrin e ngjarjeve te poemes duhej Malesise, si , burreria, mikpritja jane shume familje jetonin ne shpella apo edhe ta vinte ne nje truall ku ishin te koncen- elemente te nje populli primitiv, se Malesia kasolle e kulla qe per nga ‘’komoditeti’’ nuk truara te gjitha karakteristikat e kombit erdhi ne shek. XX me karakteristikat e rendit dalloheshin me shpellat. Por intelektualet Shqiptar. Ai mund ta vendoste ate edhe ne fi snore, se atje nuk hyne shkolla, elektriku shqiptare dhe te huaj, si Gjergj Fishta, e Zadrimen e tij, por parapelqeu Malesine dhe elemente te tjera te qyteterimit. Eshte e dinin se asnje etni ne ate stad zhvillimi qe e Madhe, sepse nje veper e madhe si ajo e vertete se armiqesia shekullore me sllavet ishte Malesia e Madhe nuk i kishte pasur kishte vendin ne ate treve qe populli vete e dhe turqit i beri malesoret te qeneronin te ato virtyte. Tashme njohim jeten e fi seve nga kishte quajtur ‘’e Madhe’’ jo per hapesiren izoluar e te mos ndesheshin as me ato ele- me primitivet, sic jane acteket, indigjenet, qe ze, po per virtytet e medha qe zoteron. mente te paketa te qyteterimit qe u duken ne e Amerikes, fi set e famshme Zululu, Mabu, Zhvillohen ngjarje dramatike ne Europe, ne Ballkan, kalojne ne trojet shqiptare, por, kur vine ne kufi jte e Malesise, epizmi merr pamje tjeter. Poeti e ndal frymen se bashku me zana e dragoj, ne Deciq e ne Velecik, kur shfaqen heronjte olimpike shqiptare. Leket e Hotit. Autori i krahason ata me te drejte me Agamenonin, Hektorin, Diomedin. Kur shfaqen Leket me madheshtine e tyre, poeti terheq vemendjen me asklamacionin e tij te fuqishem. Hej, i Madhi Zot, te kjosha fale ! Ngadale, na thote ai, ketu eshte gjithcka ndryshe, trimeria, burreria dhe gjithcka tjeter eshte heroike. Ketu e ka djepin legjen- da e Beses, legjenda e Fjales se Dhene, me te cilat mburret i tere kombi shqiptar. Bujaria, mikpritja, dashuria, emancipimi i gruas jane te nje niveli qe kane terhequr gjithnje vemendjen e dijetareve te huaj. Ne kete treve e ka djepin edhe eposi i kreshnikeve. Male- sia shkonte atehere deri ne Jutbine. Eposi i kreshnikeve qendron i denje prane epeve te popujve te medhenj. ‘’Mahabharata’’ dhe Tetor 2018 18

Niam, Mokololo, Bartok, Vuazhizhi e shume nuk i ka trilluar, por i ka paraqitur ashtu sic i edhe nje aspekt tjeter dhe shume interresant te tjera. Sigurishte Malesia nuk ishte ne ate besonte populli e sic i trajtonte ai. Krahas za- e me interres sic eshte Roli i gruas ne jeten e stad zhvillimi, por po marrim ekstremin nave, shtojzavalleve, dragojve e kulshedrave Malesise se Madhe. Ne etnite e tjera perreth per t’iu thene atyre studiueseve se virtytet e qendronin Oso Kuka, Dede Gjo’ Luli, Marash sidomos ne Shqiperin e Verilindore e te malesorit jane jo te nje populli primitiv, po te Uci, Cur Ula, Dod Preci, Marash Vata, Cul Mesme gruaja trajtohej si skllave e vertete. nje populli te virtytshem, te cilin e beri te tille Patani e Bec Patani, Kerni Gila e Kacel Doda, Ajo nu kishte te drejte te rrinte ne oden e vete mjedisi ku u lind dhe farketua karakteri Cun Mula, Llesh Nike Daka, Smajl Mustafa, burrave, te kuvendonte me ta, te luftonte me i malasorit. Malesia e Madhe nuk eshte e tille Sokol Baci, Nike Gjelosh Luli, Dede Coku arme ne dore. Ajo duhej vetem te punonte e vetem ne hershmeri, Ne Deciq te Malesise se e shume e shume te tjere. Nje galeri e tere te rriste femije, pra dallohej fare pak jeta e Madhe u ngrit flamuri shqiptar per te paren personazhesh te permendur jo vetem me saj nga e mushkes. Krejt ndryshe ndodhte ne here pas 450 vjet roberie turke, u ngrit fla- emera, por edhe te individualizuar, duke Malesine e Madhe, ku gruaja i gezonte shume muri kombetar jo me dekrete e kompromise evidentuar tek ata cilesite qe i bashkonin ne te drejta si burrat jo vetem te luftonte me politike te Turqise me fuqite Europiane, por ate moment historik. Mbi te gjitha autori, sic arme, po edhe te konkuronte me bukurine me gjakun e Lekeve te Malesise. Kur Malesia eshte e natyrshme per momentin ve ne pah e saj. Jane te njohura logjet ne kroje, ku u ndesh me pushtuesin austro – hungarez, u trimerine, e cila arrin ne legjende. Te gjithe rreshtoheshin nuset duke bere tere tualetin trondit shume nemceliu aq sa beri pyetjen shqiptaret jane trima, jane heronje, por kur e kohes dhe cmoheshin nga juria e perzg- qe mbeti ne histori ‘’Sa milion eshte Lohja’’ vjen fjala per malesoret, poeti i percjedhe jedhur – popull. Nusja me e bukur kendohej Po lufta kunder serbeve ne vitin 1920 Jemi me emocione te vecanta. Sic ndodh edhe ne per bukurine e saj ne nje kenge qe fillonte mesuar te degjojme per Luften e Vlores ne kenget e Gjergj Elez Alise, malesoret nuk me vargjet klishe ‘’Cohet deti hova – hova’’. ate kohe, per Selam Musain e Zigur Lelon, jane trima te marre. Me pare jane I gjithe ky aspekt eshte pasqyruar edhe ne kurse epopeja e malesoreve te Koplikut mbe- diplomat pastaj luftetare. Per ta bere sa me poemen ‘’Lahuta e Malcis’’, por meqenese ti ne hije edhe sot e kesaj dite. Jane lene ne autentike, sa me malesore vepren e tij autori vepra pasqyron kolozionin e madhe te luft- harrese trimat olimpike Oso Kuka, Dasho ka depertuar thelle ne labirintet e minieres es edhe gruaja pershkruhet krejtesishte si Shkreli, apo Gjeto Daka, te cilin populli e ka se pasur gjuhesore, folklorike, etnike, mitod- luftetare. Keshtu ne kengen ‘’Tringa’’ trajtu- quajtur Gjeto Flaka, se flake i dilte nga goja ologjike te treves.Autorot nuk i ka shpetuar ar ne frymen e baladave malesore, shohim kur qellonte mbi armikun.Thone se luftetari personazhin me te njejtin emer tek pret i Laberise. Selam Musai e kapi topin nga vellane e vet qe ia kane vrare shkiet. Vellai i gryka, por eshte harruar luftetari i Hotit qe e ka thare zemren po ajo s’ka kohe te qaje. Me vrau armikun pasi kishte vdekur dhe populli pare ajo do te kryej detyren qe ka te barabarte jo me kote thote ‘’ Ndihma e zotit e pushka e me burrat. Merr huten e del ne oborr. Shki- te t’ Hotit’’ Gjergj Fishta i dinte te gjitha keto, jet mesyjne ta kapin e ta bejne robine, por i ndaj pikerishte per kete e zgjodhi Malesine e pari qe provon ta preke, ftohet nga plumbi i Madhe si terrenin e ngjarjeve te poemes se tij trimereshes. Kallen flake novicat e peticat e te famshme. Me c’fare ngarkese emocionale Karadakut dhe vasha perballohet rreptas me dhe estetike eshte perdorur fjala ‘’Lahuta’’ armet e shumta. Nje instrument i perbere nga druri lekura Edhe vasha n’kam asht cue e bagetise dhe bishti i kalit, nje instrument ndihmo, Zot! Shejti Shen Ndue! i vjeter sa vete Malesia. Ne ate bisht kali u Ajo lufton me terbim, merr gjakun e te vel- interpretuan ne shekuj kenget e Mujit e te lait, por shkijet jane te shumte dhe te armato- Halilit, te cilat mjerisht u mbyten nga su- sur mire. Ata, me ne funde, e vrasin Tringen. perstrsti turk qe u shtri edhe mbi Jutbine e Dhe kenga mbyllet me vargjet. Dalmaci, ku jetonin shqiptaret atehere te pa Dekun ne’ toke bjen Tringa e mjera sllavizuar. U orjentalizuan emerat e shume shtatin n’ oborr e kryet te dera heronjeve, u futen edhe shume elemente molla e faqes krejt n’ gjak la te tjere, por megjithate Eposi mbeti prape Edhe dielli dheut i ra autokton, prape madheshtore, prape male- Gjalle, por, Tringa n’ dor t’ shkjaut s’ ra. sore dhe shqiptare.Lahuta dhe Malesia nuk Per ta dhene sa me autentik portretin e munde te qenderonin te ndare, ndaj Homeri Malesise se Madhe ne poeme autori ka bere shqiptar e titulloi Iliaden e tij ‘’Lahuta e Mal- nje pune te jashtezakonshme edhe sa i takon cis’’. Edhe pse nuk ishte malesore, ai sherbeu gjuhes se folur. Homeri shqiptar beri shume e jetoi ne Malesi, dhe e ka studiuar aq thedhe- per Malesine e Madhe. Deri me sot ‘’Lahuta sisht, eshte futur aq shume ne indet e jetes se e Malcis’’ eshte pa dyshim permendorja me saj, sa te mahnite. Asnje figure malesori ne e madhe qe I eshte ngritur kesaj krahine, poeme nuk eshte e trilluar, sic ka ndodhur ne duke treguar artistikisht se ajo eshte nje vepra te ketij dhoji. Edhe personazhet mitike Visar Shqiptarie. Tetor 2018 19 A tha të vërtetën Fishta te “Lahuta e Malsisë?! avaresishte se c’far ka bere At’ Gjergj Fishta per Malsine e Madhe. Neper- Pmjet kryevepres se tij, ‘’Lahuta e Malcis’’. Dhe kur behen rreth 100 vite nga botimi i saj, nese u referohemi viteve, rezu- lton se deri tani. Malsoret pervec mburrjes me ‘’Lahuten’’ pothuajse nuk kan ber azgje, edhe pse ‘’Lahuta’’ vazhdon te lexohet edhe tani, si ne vitet kur eshte shkruar e botuar. E per me shum edhe te studiohet ne jo pak Universitete te Botes. Dhe kemi plotesishte te drejt te themi azgje, sepse se paku asn- je titull i dhen nga Malsia e Madhe nuk egziston per Gjergj Fishten. Edhe pse ne Malsine e Madhe nuk ka mbetur Stajanic pa u bere Qyqeqare apo Qyqeqar Nderi, tituj qe jan dhene me lopat nga ishe komu- nat e qe vazhdojne te jepen edhe tani, nga Bashkia Malsi e Madhe. Ku i vetmi komis- ion jane votat e nje grupi apo grumbullimi keshilltaresh, si dhe interresat politike te castit. E jo vetem kaq por ase institucionet kulturore te Malsise qe e mbajn veten si te tilla, qofte edhe per nje simpozium sado te vogel per ‘’ Lahuten e Malcis ‘’ nuk jane kujtuar, ndoshta edhe pse nuk e kan lexu- ar. Apo edhe shkollat te cilat duhet ta ken meriton gjithcka por mendoj se Malsia i Gjergj Fishtes. E ku padyshim ‘’Lahuta’’ primare ‘’ Lahuten’’ edhe pse nuk eshte ka te gjitha mundesit, kushtet, vendet dhe jone do te zinte vendin kryesore. Biles une ende ne tekstet shkollore. Asnje Institucion kapacitet per te Nderuar. Sali Manin, Edit mendoj qe ‘’Lahuta e Malcis’’ te jet edhe kulturore nuk e mban emrin, nuk po themi Durhamin, Luk Kacajn, Gjelosh Gjoken, titull i larte kulturore qe duhet tu jepet te Gjergj Fishtes pasi mund te paragjyko- Smail Lulanin, Pjeter Maloten, Angjelin njerezve te artite dhe kultures ne Malsin het se eshte Prifte, por me se paku te mbaje Preljocajn, Gjek Marinen, Gjovalin Pacin, e e Madhe e me gjere. Asnje dhoj Qeverie emrin ‘’Lahuta e Malcis’’. Per shembull shume te tjer qe me artin dhe punen e tyre, nuk e ka me borxhe ndertimin e shtepis e tille mund ta quhet Qendra Kulturore kane bere qe te na njohin bota e qyteter- se Gjergj Fishtes, pervec Malsoreve. Me e Malsise se Madhe. Dy jan personat qe uar. Persa i takon Gjergj Fishtes dhe qe qellimin e mire qe ta heqim mbulesen e Malsia e Madhe u ka borxhe, me shume se domozdo qenderon ne krye te vendit, eshte harreses dhe mosmirenjohjes se ne ka as kujt tjeter. Anglezes Edit Durham dhe e turpshme qe shtepia e Gjergj Fishtes, zene, te gjitheve ne, pra Malsoreve kudo Mirditorit Gjergj Fishta. Edhe per faktin vazhdon qe te rrenohet xhdo dite, para se qe jemi. Sepse ‘’ Lahuta ‘’ eshte e jona. se ata nuk jane nga Malsia e Madhe. Edit ciles jo pak Malsore dalin edhe ne fotografi Ne te kundert at’ her duhet thene dhe me Durhamit iu hoqe emri qe mbante. Qen- per tu dukur sa me Fishtian, por nga ana bindje te plote se Gjergj Fishta nuk paska dera Kulturore e Bashkise Koplik, dhe iu tjeter askush nuk e ve doren ne xhep, apo thene te verteten ‘’ Ne Lahuten e Malcis’’. vendos emri Sali Mani, realishte nuk kemi te marre nje inisiative per te mbledhur Vasel Gilaj azgje me Sali Manin (Ndrecaj), sepse ai fonde, per ndertimin e shtepis muze te New York Tetor 2018 20

Intervistë me gazetaren dhe Drejtoreshën e Marrëdhënieve me Publikun në Kuvendin e Shqipërisë Manjola Arizaj (Zeka) shembulli i kurajës, besimit dhe përkushtimit

shtë e vështirë për gratë të bal- Manjola Arizaj (Zekaj) “një bijë e vërtetë e ancojnë karrierën me familjen. Malësisë së Madhe” siç e cilësojnë shpesh ËBëhet gati e pamundur që të kenë komentuesit e shumtë në profi lin e saj të ekuilibër kur aty shtohet edhe shoqëria. facebookut. Ndoshta nuk e di se jashtë Por ç’mund të thuash nëse për një grua Shqipërisë “reklamat” nuk bëhen falas. dëgjon se ajo mundet të harmonizojë në Këtë desha t’i them drejtoreshës së Mar- mënyrë të mrekullueshme jetën në kar- rëdhënieve me Publikun në Kuvendin e rierë, detyrimet në familje, angazhimet Shqipërisë, por ma preu shkurt: Për vendin me shoqërinë e vjetër e të re, e mbi të tim vetëm paguaj. Le ta njohim më nga afër gjitha dashurinë që ka për vendlind- këtë grua të veçantë që rrjedh nga rrënjët jen, të cilën nuk ia ka shuar Tirana e më të thella të Malësisë së Madhe dhe që bukur, e zhurmshme dhe konsumuese. duket se nuk ka për t’u ndarë kurrë prej E pra, unë e njoh një grua të tillë. Quhet saj. Tetor 2018 21

por asnjëherë nuk më ka reshtur dashuria të caktuar. Ashtu si gëzoj për çdo punë për vendin tim, nuk ka rëndësi në isha në të mirë që sjell progres dhe mirëqënie në Tiranë, Koplik, apo Prishtinë. Kjo besoj Malësinë tonë. është sfida më e madhe për ne shqiptarët dhe ne gazetarët në radhë të parë: të duam Cila është Manjola Arizaj ( Zeka) nënë? vendin. As më shumë e as më pak se gjithë nënat e botës. Vetë fjala “nënë” na bën njësoj Sa ka mbetur ende tek ju e lidhur me të të gjithave, janë veç mundësitë apo pa- shkuarën, me vendlindjen, me ato vite, të vend, ato njerëz? Oo, është një pyetje që përveçse më mallëngjen, më fut në një botë tjetër, më bën fëmijë, më hedh në mes të lodrave, bujarisë, gëzimit, mallit dhe dhimbjes. Unë nuk jam shkëputur kurrë nga asgjë, as nga vendi im, as nga qytetthi im, as nga fshati im, as nga njerëzit, as nga era e pemëve dhe luleve, as nga maja e bjeshkëve tona, që aq përzemër i kam (Lepushë, Vermosh, Razëm) as nga era e misrit (kollomoqit) (qesh) të sapokëputur...Gjithçka është në mendjen dhe zemrën time dhe unë mundësitë që na ndajnë. Besoj se krijimi shfrytëzoj çdo rast, çdo mundësi të gjen- më i madh, i bukur, e i fortë i Zotit ka qenë dem diku aty dhe të çmallem me vendim nëna. Dy fëmijtë e mi, Edma dhe Erdeti më tim, me njerëzit e mi, të vdekur apo të bëjnë çdo minutë që kalon falënderuese gjallë, të njohur apo të panjohur. Emo- dhe mirënjohëse. Veç prania dhe ndjesia cionohem gjithmonë sa herë dëgjoj për një se ata janë, më bën të duroj lodhjet, zhgën- malësor që bëhet i dëgjuar në një fushë jimet, tensionet, sëmundjet, vështirësitë.

A mund të kemi një përkufizim telegrafisht se cila është Manjola (Arizaj)Zeka? Jam e bindur se nuk kërkoni thjesht pas- aportën time. Prandaj po e përmbledh veten me pak fjalë: mbroj me fanatizëm atë dhe ata që dua; jam mirënjohëse edhe për një “mirëmëngjes” të sinqertë; jam falënderuese ndaj Zotit dhe familjes për gjithçka kam dhe jam sot.

Diçka nga rrugëtimi juaj nga Kopliku, ky qytet periferik i Malësisë së Madhe, në Tiranën e zhurmshme dhe sfiduese? Në fakt do të thosha se më shumë sfidë do të ishte qëndrimi dhe puna për qytetthin dhe Malësinë tonë, por ja që aty nuk kishte një shkollë për t’u bërë gazetare, ndaj prej vitit 1996 e deri më sot, jam një gazetare që jetoj dhe punoj në Tiranë, por bëj “tifo” për Veleçikun (qesh) dhe Malësinë e Mad- he. Gjithë këta vite kanë rrjedhur herë butë, herë egër, herë me lot e herë me gaz, Tetor 2018 22

Gjatë karrierës suaj a keni ndeshur në barriera, të cilat i ka “ngritur” prejar- dhja juaj, ajo që mund të quhet difer- encim krahinor? Të them të vërtetën jo aq shumë. Më shumë barriera ka pasur nga njerëz të paaftë e egoistë që kërkonin të shfaqeshin si talente të paarritshëm. Por besoj që kjo egziston në çdo profesion. Mund të ketë pasur prapa- mendime, nënvlerësime padyshim, madje edhe debate sidomos për termin e turp- shëm “malok”. Por gjithsesi asgjë nga këto nuk më ka stepur, apo trembur. Fundja jam Malësorë (qesh)

Tani që ka kaq shumë vite që jetoni dhe punoni në Tiranë, sa ka mbetur nga ju e lidhur ende me vendlindjen dhe çfarë do të kujtonit me nostalgji? U përgjigja dhe pak më lartë. Mund t’i hyj pak në hakë Tiranës dhe duhet ta pranoj që jam në borxh të pashlyeshëm me të. Por jo se ka mbetur diçka e lidhur me vend- lindjen, unë nuk jam shkëputur kurrë prej saj. Sapo kaloj lagjen Rus në Shkodër dhe makina merr rrugën e Malësisë së Madhe, sa kaloj urën e Vrakës, kaloj në Grizhë () ku kam kaluar pjesën më të madhe të fëmijërisë time, Kopliku (ku jam lindur dhe rritur) Vermoshit (ku kam veruar për vite me radhë)...menjëherë një dorë e padukshme më shndërron në fëmi- jën e dikurshëm më të voglën e familjes, që babai e merrte me vete dhe i fliste e i tregonte çdo gur, çdo pemë, çdo mal, e çdo gazetarinë shqiptare, a ju ka ndihmuar histori a lëgjendë të vendit tonë. A është e vështirë për një grua në kar- që karriera dhe angazhimi juaj të mos jonë është aq e bukur, njerëzit e saj janë aq rierë, nënë në angazhim prindëror dhe detyrohej të kalonte përmes një terreni të mirë, të bukur e bujarë, sa edhe kur fryn bashkëshorte, të ofrojë atë buzëqeshje të ashpër dhe refuzues? erë duket sikur fërshëllen: mos harro. E si të çiltër dhe plot dritë, si e juaja? Për diçka i jam mirënjohëse bashkëshortit mund të harrojmë qoftë edhe një minutë Ju falënderoj. Ndihem e privilegjuar që i Mondit : asnjëherë nuk më ka kundërshtu- të shkuarën dhe vendin tonë?! Kënaqem dëgjoj këto fjalë. Të mos gënjej, edhe pak ar me arrogancën mashkullore në zgjedhjet pa fund kur shkëmbejmë biseda edhe me e përkëdhelur në sedër. Të qënit nënë e mia. Gjithçka e kemi diskutuar, debat- malësorë të tjerë që kanë po të njëjtat dhe bashkëshorte ma kanë ndriçuar uar pse jo, duke përfituar që jemi në një ndjenja e kujtime për Malësinë. Dhe jam e buzëqeshjen. Karriera pastaj, ka pasur profesion dhe e njohim botën e gazetarisë bindur se një ditë, me këta djem e vajza që dritëhijet e saj, por profesioni kurrë mjaft mirë. Nuk e mohoj që i kam kërkuar rrit Malësia jonë do të jetë dhe do të ketë jo nuk më ka bërë të humbas optimizmin. ndihmë, dhe mund të them që është një vetëm bukurinë e natyrës, por edhe atë të Vështirësitë shumëzohen me zero kur sheh këshilltar shumë i keq (qesh) ta thotë të dorës, zemrës dhe mendjes së njerëzve të një buzëqeshje, kur merr një përqafim, a vërtetën pa asnjë zbukurim, dhe ndon- saj. falënderim. E ke shpirtin e mbushur. Pran- jëherë e vërteta është si një dru që të bie daj dhe buzëqeshja ime është falënderimi në kokë. Mund të them që kemi ecur krah Për atë çfarë juve keni arritur, a do të dhe mirënjohja për ato bulëza lumturie. për krah në këto vjet profesionialisht. Kam kishit dikën, të cilit do t’i ishit mirën- marrë, dhe shpresoj edhe të kem dhenë johës, nëse po, cili dhe për çfarë? Bashkëshorti juaj, një personalitet në prej tij. Ka pak njerëz ndaj të cilëve jam përjetë- Tetor 2018 23 sisht mirënjohëse, ua them përditë madje (qesh). Dhe me qenë se e kam mundësinë t’ua them, për përgjigjen tuaj do të them një emër të cilit nuk pata mundësinë kur- rë t’i them se sa mirënjohëse i jam për çka jam. Ai është babai im Ramadan Ze- kaj. Eshtë ndarë nga jeta prej vitesh, por këshillat e tij i kam të renditura çdo mo- ment. Mbështetjen e tij e ndjej në shpatulla çdo çast. Më kujtohet dikur kur humba konkursin e parë për gazetarinë fytyra e tij e mërzitur, por gjithsesi vazhdonte të më ngrinte moralin dhe të më jepte kurajo dhe kam thërritur e thërras sa herë dhe dua ta përsëris dhe tash: Bab, ia dolëm!

tënde. Duhet kulturë, shumë kulturë, në çdo skaj të Shqipërisë. Nuk mund të flasim për barazi gjinore, kur vajzat ende shiten si 300 vjet më parë. Për çfarë barazie mund të flasim kur ende gratë përdoren si kafshë ngarkese. E si mund të flasim për barazi kur denoncimet për dhunë në familje janë në shifra të frikshme dhe të mendosh se shumica nuk denoncon. Duhet të kulturo- hemi, këtë mendoj. Është rrugë e gjatë, por duhet ta marrin gratë në dorë, jo të presin burrat që të bëjnë ligje diskrimues “30 Sa është femra shqiptare e penguar në përqindëshi”. sfidat e saj dhe sa ka mundur ta çlirojë nga këto vargonj e ashtuquajtura poli- Manjola Arizaj( Zeka) njihet nga të tike e barazisë gjinore? gjithë si një gazetare, ndoshta do të Eh sa pak hapa kemi bërë për këtë! Vetëm kishit diçka për marrëdhënien tuaj me në Tiranë dhe pak qendra qytetesh grua- këtë profesion dhe gazetarinë në përg- ja shqiptare ka disa liri. Disa ë. Unë nuk jithësi? besoj tek barazia gjinore, por jam ekstrem- Në Shqipëri është një profesion sa i lehtë iste për respektin gjinor. Fillimisht duhet aq dhe i vështirë. I lehtë, sepse kushdo të kultivojmë respektin për vajzën, për mund t’i hynte gazetarisë, madje edhe sot gruan, pastaj tek barazia. Çdo burri të këtij po ke shkruar diçka, të cilësojnë gazetar. vendi do i thosha: Çdo mendim a veprim që Harrojnë një gjë, këtë e kam huazuar nga bëni ndaj një gruaje, dijeni se dikush tjetër bashkëshorti im: Gazetar është titull, si si ty mund t’ia bëjë, gruas, motrës a vajzës inxhinier, doktor etj. Duhet shkollë, punë Tetor 2018 24

jashtim të gjithë janë të komunikueshëm dhe njerëzorë. Gjithsesi, po flas për mar- rëdhëniet e komunikimit jo zyrtar, pasi Kuvendi i Shqipërisë ka ligje strikte dhe të qarta dhe që zbatohen me rigorozitet. Për këtë duhen falënderuar të gjithë, politikanë dhe administratë.

Manjola Arizaj (Zeka) a ka menduar se në një të ardhme të jetë pjesë aktive e politikbërjes? Vjen një moment, pas një karriere, pas njohjes së administratës, njerëzve, profe- sioneve të ndryshme, vendit, që synon të bësh dhe të japësh më shumë. Të jesh pjesë e ndryshimit.

Nëse do të vinte një ditë që ju të kan- didonit në vendlindjen tuaj, çfarë do të ishte ajo që do të premtonit dhe do të punonit me mish e me shpirt që ta realizonit? Oo, ëndrrat e mia për Malësinë e Madhe. Nuk dalin faqet e gazetës (qesh). Por syn- e mund ta meritosh. Por sot është kaq imi dhe ambicia më e madhe do të ishte që dhe në dalje të saj do ndërtoja bazorelievin inflancionist përdorimi i këtij titulli, sa Malësinë e Madhe ta vizitonin aq shumë “bukë, kripë e zemër”. e ka ulur fare vlerën e gazetarit. Dhe kjo njerëz, të cilët do të donin të riktheheshin është vështirësia dhe sfida e ardhshme për sërish, sërish e sërish. Do të doja që kush- Cila është koha e lirë e Manjola Zekës gazetarët shqiptarë: t’i kthejnë vlerën që do që hynte në Malësi të largohej prej saj dhe kush janë hobet e saja? meriton fjalës, gazetarit. Më vjen keq që me pak “bukë e kripë e zemër” dhe këtë ta Profesioni ynë është vështirë të ketë kohë gazetarët i ka hedhur politika prej kohësh çonte në vendin e tij. Në hyrje të Malësisë të lirë. Shumë e vështirë. Megjithatë, jam në ingranazhet e përballjes, përbaltjes dhe e dhënë pas gatimit, lexoj, më pak se dikur fyerjes. Eshtë e vështirë sot të qëmtosh sa- sigurisht. Jam e dhënë pas filmave aksion, dopak gazetari, vërtetësi dhe ndershmëri. mbase gjaku, origjina(qesh). Aaaa po, kam Besoj është problem i përgjithshëm, jo dëshirë përherë t’i bëj “reklamë” Malësisë. vetëm i profeeionit tonë. Sigurisht që edhe gazetarët kanë mëkatet e tyre. Por jam e A ka diçka që ju ka mbetur peng që sigurtë që më shumë janë bërë mëkate mbi mundësitë nuk u’a realizojnë dot? ta. E përsëris jam falënderuese dhe mirën- johëse ndaj Zotit dhe familjes për çka kam. Juve keni një kohë relativisht të gjatë Nuk kënaqem me pak, por kurrë nuk har- të punës së afërt me politikanë, si është roj të gëzoj dhe kënaqem me ato që kam. të punosh me ta, sa e vështirë është të Nuk kam për të qenë kurrë peng i diçkaje. ndërtohet ajo marrëdhënie që nga ju është shndërruar në atribut suksesi. A ka patur në rrugën tuaj një idhull, Po është e vërtetë. Prej afro 12 vitesh një udhëheqës shpirtëror, një model sf- punoj në Parlamëntin e Shqipërisë. Poli- idues që ju ka frymëzuar dhe motivuar tikanët janë njerëz, si unë e si ti, me të në synimet dhe arritjet tuaja. mirat dhe të këqijat e tyre. Ai njeri që i Im atë do të jetë përherë idhulli im, fry- bën ballë pushtetit dhe fuqisë që ai të jep, mëzuesi dhe ai ku jap llogari çdo ditë. Në duke qëndruar me të njëjtin karakter, ai çdo veprim, fjalë madje dhe mendim më është njeri nga i cili duhet mësuar dhe duket se kam sytë e tij përballë që më mira- duhet ta dëgjosh e respektosh. Njoh disa tojnë apo kundërshtojnë. Kushdo që më të tillë, sidomos gra. Çdokush deputet ka njeh e di këtë lidhje timen që vazhdon edhe huqet dhe egon e tij, por gjithsesi pa për- përtej kësaj jete. Tetor 2018 25

Lohja e Vogel me histori te madhe

Duke u bazuar ne historin e trojeve te Mal- relacion ishte i kishes katolike, nuk thuhet Luftes se Dyte Botrore, si dhe ato gjat e mbas sise se Madhe, ku ben pjes edhe Lohja e azgje per numrin e besimtareve musliman. instalimit te regjimit komuniste. Sot ne fi l- Siperme, mund te konstatohet lehte se keto Ne vitin 1881 numeri i popullsise se Lohes limet e shekullit te XXI, regjstri i gjendjes troje kan qen ta banuara nga fi set autoktone shkruhet se bashku me ate te Recit, ku num- civile per Lohen shenon vetem 300 banor. Ilire. Vendi qe ndollet ne te majt te Prroit te rohen 297 shtepi me 1770 banor. Gjithsejt Ne fakte popullsia e Lohes eshte shum me e thate duke zbritur, dhe ne te djathte, duke nga te cilet vlersohen si katolike vetem 76 madhe po te kihen parasysh levizjet ne vite. u ngjitur, rreze mali Kurrila gjindet i doku- shtepi me 570 banor. Per vitin 1897 ku numri mentuar qe ne viti 1348, me emrin (Loho). i popullsise se Recit dhe Lohes jepet perseri Nga regjistri i Sanxhakut te Shkodres i vitit bashke rezulton se ka patur 2950 banor dhe 1485 mesojme se asokohe Lohja kishte 40 310 shtepi, nje burim tjeter po re vitin 1897 Prejardhja shtepi (familje) dhe 14 beqar. Ku bie ne sy vlerson se Rec e Lohe se bashku kan vetem deformimi i shum emrave katolik shqiptar, 80 shtepi te krishtera te shperndara midis 200 duke u dhene tingullin sllav, e ku bie ne sy e me shume familjeve muslimane. Ne votin e banoreve edhe politika otomane qe nuk u jep rendesi 1902 te dhenat e popullsise per Lohen jepen mbiemrave. Ne regjistrimin e vitit 1582 me- me vete, dhe shkruhet se kishte 709 banor, sojme se fshati Lohe (ne regjister shkruhet nga keta 277 katolik. Regjistri i Zyres se Luk) kishte 31 shtepi (familje) dhe 21 beqar Gjendjes Civile per vitin 1930 tregon se Lohja të Lohes te besimit kristian, dhe vetem nje shtepi te e Siperme kishte 728 banor gjithsejt, nga besimit musliman. Per gjendjen e popullsise te cilet 484 banor te besimit musliman dhe Per popullsin e sotme te Lohes ka gojdhena se Lohes duhet te kalojme ne heshtje rreth 244 te besimit katolik. Ne regjisterin e vitit e shkrime te ndryshme qe tregojne se shu- 163 vite. Nga nje relacion i bere nga Dioqeza 1945 shenohen vetem 359 banor gjithsejt. Ky mica e e kesaj popullsie ka ardhur ketu per e Shkodres mesojme se ne vitin 1754, Lohja pergjysmim i popullsise per fshatin Lohe ka te banuar ne gjysmen e dyte te shekullit te kishte 309 banor dhe i takonte famullise se arsyet e veta, ku me kryesoret jane largimet gjashtembedhjet. Gojdhena tregon se pop- Shkrelit. Duke patur parasysh faktin se ky e popullsise migrimet dhe emigrimet. Gjate ullsia e hershme e Lohes po shkonte ne zgrip Tetor 2018 26

me nje bajrak, i cili perbehet nga 80 shtepi muslimane dhe 40 shtepi katolike. Jane me prejardhje te perzier nga Shllaku dhe Pulti. Ka te ngjare qe familjet te ken zbritur te- poshte ne kete krahine me pjedhore jo shume larg Liqenit te Shkodres. Kur u shperbe sun- dimi serb, sepse ‘’Loho’’ dhe mudhinjet e saj permenden qe me 1348, nga Stefan Dushani nder krahinat qe jane dhene Kishes. Shkru- an Durhan ne librin, Brenga e Ballkanit. Te dhena interesante te bazuara ne nje gojed- hene jo shume te degjuar na jep, per Lohen, prejardhjen, popullsine dhe imigrimet e saj nder shekuj, edhe nje studiues shkodran, i cili duke folur per fisin e lohjaneve qe banijne ne qytetin e shkodres shkruan se Ne radhen e dyerve te vjetra me tradita fisnikrie dhe me ndikim ne popullaten Shkodrane ishte edhe edhe familja e Lohjaneve, me banim ne lagjen Tepe. Sipas gojdhenes Loha – Lohoja me njerzit e fisit te vet ka qene shperngulur nga malet e Grudes e Tuzit.duke zene vend ne rreze te ‘’Parunit te Rrjollit’’ qe sot quhet ‘’Kunora e Lohes’’, ku krijoj katundin dhe fisin ‘’Lohe’’. Lohja shtrihej ne nje teritor shume te gjere. Ne grunbullimin e forcave per lufte bente pjese ne Malin e Madh te te mbijeteses, Ne Lohe ne ato kohe kishte te cilet vendosin tu dergojne nje grua te tyre Grudes dhe jo me Malin e Shkrelit qe e kishte mbetur vetem fisi i vogel i Vukcajve. Piker- per Ndrikull, ku sipas tradites malsore e me afer e kjo per shkak te tradites se pre- isht at’her, ne Lohe vijne Tre Vellezer nga katolike, ndrikulla nderohej e respektohej si jardhjes se fisit te Lohes nga Mali i Grudes. Kuci shqiptar (sot nen Malin e zi). Ka edhe nje moter e vertet. Shtepia e re e Kocit, Ulit Ivani e Koci ishin dy djemt e Lohes (Loshes), gojdhena te tjere qe thon se vinin nga treva te dhe e Ivit, e nderuan e respektuan ndrikullen nga kata u krijuan dy lagjet e Lohes, ‘’Ivaj’’ tjera shqiptare, por emrat e te Tre velezerve (gruan nga Xhajt e Shkrelit) mrekullisht sic e dhe ‘’Kocaj’’ bajrakun e trashegojne Ivajt nuk ndryshojne). donte zakoni i malsoreve vendali. Nga ky mo- si vellai me i madh. Ivanin si kryetar fisi e 1. Koc Gjoka, 2. Ul Gjoka, 3. Iv Gjoka. Velleze- ment lindi besimi dhe bashkjetesa e pandare trshigon Losha, qe njihet me emrat Lulash rit u vendosen ne trojet e Lohes se Siperme, ne mes Vukcajve dhe banoreve me te rinje te Luli ...Losha pati kater djem. Bogdanin, por thuhet se ata kishin ardhur se bashku Lohes se Siperme. Perkunder kesaj gojdhene Niken, Pjetrin, Dhe Sinen.Pjetri ne krye te me nje moter te tyren qe e vendosen pak me qe mendojme se eshte me e besueshmja, e malsoreve dyndet nga Toskeria dhe behet i ne fushe, mendohet se ne Gradiskie. Keta tre dhen nga Ded Gjon Brulaj, banor i Lohes ne madhe ne ato ane. Bogdani ka qene gradishev vellezer, gjeten ne Lohe fisin autokton ven- vitin 2001 asokohe 80 – vjecar, trashigimtar i vendit. Pasardhesit e Nikes ne Lohe quhen’’ das Vukcajt (madje edhe sot ky fise keshtu i Ul Gjokes. Ka edhe disa studiues qe kan Lul - aj’’ dhe pas brezi kane qene bajrak- quhet). Ndersa tre vellezerit e ardhur nga mbeledhur gojdhena te tjera te cilet thone se tar e vojvod. Sina u shperngul ne Ulqin. Nje Kuci, kan pasardhes te tyre Koci – Kocajt, Lohja e ka prejardhjen nga Shllaku, Shala e pinjoll i Sines per shkak gjaku kthehet ne Ivi – Ivajt, dhe Uli – Ulajt. Kjo trashigimi Pulti. (Giuzepe Valentini). Po i njejti autor ka Lohe, fisi Sinaj ne Lohe rrjedh nga ky pinjoll fisesh ka edhe karakter te emrave te Lagjeve mbeledhur edhe gojdhenen tjeter qe thote se (sipas Lulash Sines, plak i mocem, i vdekur te Lohes. Nga trashigimia e emrave te tre Lohja e ka prejardhjen nga Kuci, qe rrjedh ne vitin 1962) Prej Sines ne Ulqin rrjedh fisi vellezerve sot jane me besime te ndryshme nga nje dege e Berishes. Me perjashtim te i Gjyleve. Gjini dhe Andrea jane pasardhesit (katolik dhe musliman). Gojdhena e ven- Vukcajve qe jane vendas (anas). Sipas studi- e Pjetrit. Thuhet se Gjini pat humbur diku dosjes se tre vellezerve ne Lohe na tregon uesit dhe konsullit francez te shekullit XIX ne Europ. Andrea Lohja ka qene kapiten i se ne fillim te ardhurit nuk jane pritur me ne Shkoder, Hekard imigrimi i popullsise Pilotit (Pultit) te Poshtem dhe kishte pasur krah hapur nga vendalit (Vukcajt), te cilet u se Lohes daton ne shekullin e XVI. Udhtarja dy djem. Pjetrin dhe Gjoken, ku Pjetri sipas jane ankuar edhe fqinjeve shkrelas, pasi tre dhe ‘’mikja’’ e malsoreve Edit’ h Durham, ne kalendarit enciklopedik te vitit 1944 ka qene vellezerit e ardhur ishin te pa njohur per ta. disa pershkrime te saj, per Malsine e Madhe nje nga luftetaret me trima te ushtrise se Pikerisht per ti njohur banoret e ri. Vukcajve ne fillim te shek XX, nder te tjera per Lohen Skenderbeut. Aleks Locha dihet si i pari qe u vijne ne ndihme fisi i Xhajve te Shkrelit, shkruan se Loha ose Lohja eshte fis i vogel zen vend ne Shkoder, prane kalase. Mbas Tetor 2018 27

vitit 1479 merr nje timar ( Loha Zade, Ali larguar per arsye te ndryshme nga Lohja te cilet e kane kuptuar se ketu rreze mali, po Aga). Thuhet se ky eshte timari me i vjeter ne nder shekuj e mote gjinden ne Mal te Kolajve, te germohet, mund te krijohen ‘’rezervuare’’ Shkoder. Ali Aga mban graden dhe e trashe- ne Kukel , Barbullush, e tjer. Dhe qe e ruajn qe mbledhin gjitha rreshjet e rena gjate vitit gon ne breza.. madje nje trashegimtar i kesaj ne kujtes origjinen e tyre, Ndersa sot pervec ne Mal e perreth. Ky uje nepermjet tokes qe dere, se bashku me malsor te tjer nga Lohja shume familjeve qe jan vendosur ne Koplik rrjedhte e filtrohej dhe ruante freskun e ujit u vendosen ne Voksh. Ku nje lagje e Vokshit qender e Malsise se Madhe, e me gjere, ka cilsore. Historia e Ublave te fashme te Lohes, quhet Lohe. Vlen te theksohet se gojedhena e mjafte emigrante qe jetojne e punojne ne mendojme se eshte te pakten tre shekullore. gjeanologjis se trungut te Lohjaneve qe per- Europ, Amerik e tjer. Ublat e para qe jane hapur apo grmuar, kane shkruan studiuesi bazohet tek trashigimia qene kater, dhe u perkasin kater fiseve te asaj gojore e Lohjaneve.... te Shkodres. Nga kjo kohe. Vukcajve, Kocajve, Ivajve, dhe Ulgjo- gojdhene disa gjera jane te konfirmuara si kajve. Duke qene se Lohjanet shkonin mjaft te verteta, por ne ketu verejme se harrohet, Ublat mire per vite, kater ublat e para nuk ishin vellai i Kocit e Ivit, Uli, per te cilin gjinden sot te ndara, por me kalimin e viteve popullsia trashigimtaret e tij dhe deshmi me buallek ne Lohen e Siperme. Origjina e Lohjaneve te e Lohes u shtua. Dhe vjen koha qe te punohej sotem sillet ne mes asaj te Kucit, Shllakut, e e Lohes par germimin e Ublave te reja. Numeri i te Pultit, rradh edhe nga Plava e Gucia, ndersa cilave arriti ne 16 cope, dhe tashme seicila nga Gruda thuajse nuk trashegohet asgje. Kushdo qe ka vizituar Lohen e Siperme, familje apo fis kishte Ublen e vet si persh. Me sa duket ka ndonje ngaterrese me ndonje ka verejtur nje numer pusesh, qe per vite e Dy Ubla Vukcajt, Dy Ubla Kocajt, Dy Ubla fis te Lohes se Poshtme qe thone se e kemi shekuj banoret e ketushem i kane perdorur Kolajt, Nje Ubel Gjonajt, Ndersa Ubla e Fikut, origjinen nga Gruda. Gjithashtu ripopullimi per te mbushur uje per te pire e nevojat e Ubla e Dhive dhe Ubla e re u takonin Ivajve. i Lohes me emrat e tre vellezerve i perket tjera familjare. Ublat kane pas bere Lohen nje Ubla e Zefajve i takonte fisit te Pepajve, Ubla shekullit XVI e jo atij te XV – te, ndersa Aleks nder vendbanimet e Malsise me uje te garan- e Sokolajve, Ubla e Lucajve dhe Ubla e Pren- Locha Loha eshte nje figure historike qe nuk tuar per te gjitha stinet. Ublat nuk kane qene jave u takonin fisit te Sokolajve. Kater Ublat ka pasur kurre bashkepunim me pushtuesit dhurat e gatshme e natyres, pasi ato nuk jane e fundit i perkasin fisit te madh te Ulgjokes. Osman. E aq me pak pas vitit 1479. Kur shko- vend – burime ne kuptimin klasik te fjales, Interesant duket nje gojedhen qe thote se dra u pushtua nga osmanet. Lohjane qe jan por jane bere te tilla nga intuita e lohjaneve Ubla e Fikut eshte ndertuar e para, dhe me Tetor 2018 28 ndihmen e ushtareve turq, per arsye se u duke arrestuar disa prej tyre, qe kerkonte ti kthye musliman Kol Gjoka, duke e ndrysh- varte, gje qe nuk mundi ta bejn per dy arsye uar emrin nga Kol ne Brahim. Kjo gojdhene se pari nga friga e hakmarrjes nga Lohjanet thote se deri atehere Lohja mbushte uje ne Sa milionë dhe vellezerit e tyre malsore dhe se dyti ishte Ublen e Sterkujes. Me kalimin e moteve nderhyrja e Klerikut Dom Nikoll Nerguti, i Ublat u ‘’modernizuan’’ me mure dhe gryka cili u tha austriakeve se nese vertet kerkoni funksionale, duke u ngjare puseve te verte- është Lohja te hakmerreni ndaj lohjaneve i pari qe do te ta. Emertimi Ubel duket disi interresant, shkoje ne litar jam une. Pushka e Lohjaneve gjemoi edhe edhe ne Luften e Koplikut te vitit pasi disa e quajn emertim te huaj, por per Duke kerkuar neper arshiva dhe regjistra 1920. Ne mbrojtje te trojeve tona nga Serbo – mendimin ton ky eshte nje dyfjashesh shqip te renesh, per liri te atdheut e identitet Malazezet. Ne krye te Lohjaneve ne kete lufte i bashkuar ne nje fjale, Ujmbledhes (Uje – kombetar. Te mbajtur kryesisht nga kleriket qendronin Smajl Delia e Ded Sina. Lohjanet u mbledhes) qe gjate shekujve eshte shkurtuar katolik mesojme se ne luften e vitit 1877, ne dalluan edhe ne luften antifashiste te viteve e transformuar deri tek emertimi Ubel. Sot mbrojtje te trojeve tona nga synimet e gra- 1939 – 1944, per te vijuar me kryengritjen e nga Ublat te njohura kane mbetur vetem disa bitqareve sllave e malazez, kan ren deshmor ‘’pusa’’, por edhe ata me shume kane vlera resistencen antikomuniste ne janar te vitit edhe Martin Tushi nga Lohja ne moshen ‘’Topomanistike’’ se funksionale. Vlen te 1945. Vecohet nga kjo kohe pushkatimi i 25 vjec, si dhe Mark Toma nga Rrjolli po 25 kujtohey se tek keto Ubla ne dite festash e trashegimtarit te bajraktarit te Lohes me vjec, Gjin Martini nga Reci 20 vjec e tjer. gezimesh jane zhvilluar Logje mjafte te njo- banim ne Mal te Kolajve Gjok Nik Luli Lohjanet u dalluan edhe ne kryengritjen hura me kenge, valle e lojera, te tjera, gje qe (Brahimaj) te cilit i pushkatojne edhe nipin anti – otomane te vitit 1911 ku ne betejen e e rendiste Logun e Ublave te Lohes perkrah Ndue Gjeto Nika (Brahimaj) djali i vellait. Sukave te Moksetit ra heroikisht trimi Lek logjeve te tjera te Malsise se Madhe e me gjer. Gjoken do ta pushkatonin se bashku me 13 Lul Pepa. Pushka e Lohjaneve nuk pushoi burra te tjer me ne krye Prek Calin ne vitin kurre ne mbrojtje te lirise e identitetit te 1945. Pa gjygje eshte pushkatuar ne vitin 1946 ketyre trojeve, si gjate viteve 1911, 1912, 1913, edhe ishe kryetari i keshillit nac – clirimtar 1915, por mbi te gjitha ka mbetur proverbi- Tom Ded Sina. i cili nuk pranoi tu sherbente Shirgji ale lufta kunder Austro – Hungarezeve me komunisteve ne dem te bashkfshatareve te 1918, kur austriaket kishin vrare trimin tij, gjat grumbullimit te armeve. Pa gjygje Brahim Hasa dhe e paguan aq shterenjet sa jane pushkatuar edhe sokolat e Lohes, Halil i Lohes kur bene apelin e ushtrise se tyre pas betejes Gjeto Kelaj, dhe Met Braho Kotaj, Ne perp- me Lohjanet, per shume ushtar e oficer qe jekje me diktaturen ne vitin 1949, kane rene mungonin pergjigjia kishte qene ra ne lufte trimerisht lohjanet Zek Smajl Kotaj dhe Kol Festa fetare e Lohjaneve eshte ‘’Shirgji i Lo- me Lohen. Ne keto kushte komandanti aus- Gjergji. Gjat viteve te diktature komuniste u hes. Kjo feste ndonese sot kremtohet vetem triak i befasuar nga humbja pyeti. Sa milion burgos per nje cerek – shekulli, edhe kleriku nga nje pjese e popullsise ( Katolike), ajo eshte Lohja. Natyrisht Ushtria Austrohun- qendrestar nga Lohja Pater Anton Luli, em- eshte mjaft popullore per krejt lohjanet e me gareze ishte mjaft e madhe dhe e pergatitur, rin e te cilit e mban shkolla fillore e Lohes. gjere. ‘’Shirgji i Lohes’’. Eshte festa me pop- dhe kerkoi te hakmerret ndaj Lohjaneve, Nga Ndue Bacaj ullore per krejt lohjanet e me gjere. ‘’Shirgji i Lohes’’ eshte edhe festa me interresante qe kremtohet ne Malsine e Madhe, pasi kjo dite u kushtohet dy shenjetoreve – martire. Shen Sergjit e Shen Bakut, te cilet u martirizuan nga perandori Maksimilian ne fundin e gjys- mes se pare te shekullit III, pasi nuk pranuan te mohonin besimin Kristian, per te besuar ne ate pagan. Dita e Shen Sergjit dhe e Shen Bakut ne kalendarin katolik shenohet me daten 9 shtator, por ne Lohe te Siperme, kjo feste e njohur me emrin popullor ‘’Shirgji i Lohes’’ fillon te kremtohet me 6 tetor te xhdo viti ne darke e vazhdon me daten 7 tetor qe ka diten. 7 tetori ne kalendarin e festave katolike eshte dita e Zojes Rruzare. Ne Lohe kremtohen edhe festa te tjera te popullsise katolike, si dhe ato te sivllezerve te tyre Mus- liman, si Bajrami, Ramazani e tjer. Tetor 2018 29

Malesia e Mirdites (malesia e pare) Nëntë Malesia e Madhe (malesia e dyte) malësitë Malesia e Dukagjinit Malesia e Lezhes e Shqipërisë Malesia e Krujes veriore Malesia e Pukes Malesia e Matit Malesia e Dibres Malesia e Gjakoves (malesia e voge)

e vjeshten e vitit 1877 gazeta ‘’ Le Shteti katolik Mond’’ e Frances shkruan se ‘’Kato- Nliket e Shqiperise se Veriut duan te formojne shtetin e pavarur’’, kurse gazeta ‘’Gazzeta di Venezia’’ me 5 korrik 1878, nga korrespondenti H.D. Schandert shkruan se shqiptar ‘’ate autonomi politike te Shqiperise kato- like duhet ta perfaqesoje Preke Bibe Doda (Pasha), shkruan historiani Bogumil Hrabak (Trieshi), Koja, (Koca), Luhari, Llopari dhe dhe Miredita qe do te fi tojne te drejtat qe i ne ‘’Ideja mbi Autonomin Shqiptare te viteve Fundnat, pasi qe ‘’Komisioni Nderkombetar kane pasur qe nga moti’’. Ndoshta ketu eshte 1878 – 1880’’ Me 1877 ne Stambolle, mbahet u bind se jane Serbe’’.Ne Traktatin e Londres marre jo pake per baze edhe ceshtja e besimit Konferenca e Diplomateve te Fuqive te Med- me 1877, nga ana e Fuqive te Medha (Angli, fetare, apo edhe ndonje marrveshje e fshehte, ha e njohur si Konferenca e Stambollit, ne France, Austro – Hungari, Rusi, Gjermani ne mese fuqive te medha. Pore kjo gjithsesi te cilen Malit te Zi, me pelqimin e Turqise, i dhe Itali), pranohet e drejta per mvehtesi dhe radikalishte ka ndryshuar pase Lidhjes jepet Nahija Krahina e Kucit e qe pjese e kesaj te kombeve te Ballkanit, pervec per Shqip- se Prizerenit, ku Gjermania se bashku me nahije ishin edhe Koja, Fundenat e Triepshi. taret, qe fatkeqesisht per gabime te vete Austro – Hungarin do te jene ne mbeshtetje Ne lidhje me kete Xhorxh Ponse,diplomati Shqiptareve apo jo, nuk konsideroheshin si te ceshtjes shqiptare, natyrishte duke i pasur francez, shkruan, dhe kete e percjell Bogumi Komb. Te vetmit qe ne ate kohe njiheshin te qarta interresat,planet dhe synimet e veta. Hrabak ne vepren ‘’Raporti i pare i diplo- nga Europa si aleate ishin Malsoret, por edhe Gazeta e Sarajeves (Bosnje dhe Hercegovine) mateve te Fuqive te Medha mbi Lidhjen e ata jo si komb, por si fi se shqiptare. Sic do te ‘’Jeni Misbah’’, me 25 qershor te vitit 1914 (tre Prizerenit se ‘’katoliket dhe myslimanet e shihet shume qarte ne Kongresin e Berlinit dite pase atentatit mbi Franc Ferdinandin), Shqiperise Veriore jane bashkuar per mos 1878, njeri nder personat me me ndikim, me shkruan se ‘’per shqiptaret myslimane me se te leshuar vendet e veta’’. Ne baze te nenit markant dhe autoritativ ne Europe, Otto miri eshte te behen protestane’’. 28 te Kongresit te Berlinit, Nahija e Kucit, Bizmark (Gjerman) do te deklaroje se ‘’komb Pjeter Ivezaj i takon Malit te Zi dhe me te edhe Triepshi, shqiptar nuk ka. Jane vetem fi set Malesore Historian Tetor 2018 30 Kral Nikolla e kishte ndrikullen nga Kastrati

ral Nikolla i Malit te Zi, i cili kete vend te Kvogel Ballkanik e ka udhehequr e drejtuar, per 58 vite duke e ber shtet me shqiptar e me troje shqip- tare. Rezulton dhe deshmo- het se ka patur nje ndrikull nga Kastrati i Malsise se Madhe. Kur kastratasin Zenel Shabani fi gur e njo- hur, me disa shoke te tij te atdhetarise e arrestojne ne Cetin te Malit te Zi, Kral Nikolla ne shtepin e tij, gjene ndrikullen nga Kas- trati, te ciles sipas zakonit i gezohet shume. Mirpo ndrikulla dukej e vrejtur dhe jo e gezuar, gje qe Kral Nikolla e vuri re, dhe per kete ai e pyeti se cfar ke ndrikulle qe nuk te shoh ne terezi ?. Dhe ndrikulla menjeher i thote : Kumare me ke arrestuar vellan tem Zenel Shabanin. Ai ja kthen cfare vellau, se ai eshte turk more, jo ia kthen ndrikulla ai eshte kastratas, vllau u jem i gjakut.... Kral Nikol- la nuk e con ma gjate, por urdheron lirimin e menje- hershem te Zenel Shabanit, i cili nuk pranon te lirohet i vetem pa shoket e tij me te cilet kishte ardhur ne Cetine. Ne keto kushte duke njohur karakterin e forte te malsorit Kral Nikolla vendos dhe i liron te gjithe te arrestuarit se bashku me Zenel Shabanin. Ndue Bacaj Tetor 2018 31

e teritorin e Rranxave te Malsise te Rranxave te Mbishkodresh, apo te NRranxave quajini si te doni, por me Rranxat e mira edhe per shkak te efekteve historike, eshte qe ti themi gjerat sic jane. Pasi ne keshtu e gjetem dhe pake gjera mund te ndryshojme, realishte jane zhvilluar dy luftera shume te njohura dhe qe kane lene gjurme ne historin e dy luft rave e Shqiperise. Dhe qe jane Lufta e Koplikut e zhvilluar kryesishte dhe konkretisht ne Kop- dhe hakmarrese pervec asaj qe ndolli ne Rec se sa ai i katolikeve kujtojme, pjesmarrjen e lik ne vitin 1920. Dhe Lufta e Recit e zhvilluar aso kohe, por edhe per gjate 50 viteve te reg- mjafte Shkodraneve, Postrribaseve e deri edhe ne Gushte te vitit 1943 ne Rec. Praktikishte e jimit komuniste, dhe posacerishte ne Malsin e te Dibraneve. Sepse jo te paket kan qene edhe para ne mbrojtje te trojeve shqiptare, kunder Madhe, sepse perfaqesues te Rranxave te mus- Bajraktar e Vojvode perfaqesues te Maleve Serbo – Malazezeve qe kerkonin te merrnin limanizuara muaren, shume me teper pushtet Katolike te Malsise te cilet ishin ne krah te jo vetem Shkodren por gjysmen e Shqiperise. se sa Katoliket, qe ishin deklaruar me kohe Serbo – Malazezeve. Prandaj historianeve Dhe e dyta ajo e Recit kunder Italianeve qe kunder Partise Komuniste te Enver Hoxhes. tane qe nuk i kemi, sepse ata e shkruajn his- sulmuan me arme e me ushtri Rranxat. Sepse Dhe shembulli me bindes jane 226 malsoret e torin tone me euro e dollar, te paguar per te disa Malsore katolik dhe qe ishin te rreshtu- vrare gjate rregjimit Komunist, nga te cilet bere libra per njerin apo per tjetrin, u del per ar edhe ne rradhet e xhandarmarise Italiane 217 jane te besimit katolik dhe 9 te besimit detyre qe te thon sa me shume te verteta. Pasi i kishin bindur italianet, se reaksioni dhe musliman. Ne kte kuader ngjashmeri ka patur sa me shume te verteta te dime aq me te mira, kunershtaret tuaj, jane ne Rranxa atje ku pop- edhe lufta e koplikut edhe pse shumica e te pervec se sa jane do behen edhe marrdheniet ullsia eshte e myslimanizuar. Dhe ne te vertet reneve jan katolik , ne te cilen me se shumti tona vllazerore nderfetare. keshtu ndolli. Lufte qe pati pasoja jo te pakta kane marre pjese komuniteti i muslimaneve ‘’ Zani i Malsise’’ Tetor 2018 32 Prek Cali sipas kelmendasit Zef Naçaj

Preka ishte femija i pare ne konakun e as edhe nje plumb kunder partizaneve. Cal Alise. Cali me Ruden paten tre femije. Njihej si antisllav dhe antikomunist, Preka, Toma dhe nje vajze me emrin Lule. por gjithmone mbronte dhe respektonte Toma humbi jeten ne moshe te re ne ujnat mendimin se kush merr kalane e Shko- e Torovices. Preka ishte nga fisi i njohur dres ai edhe qeveris. Ne situaten absurde i Hasanajve te Selces. Ishte shtatlarte dhe te nderlikueme qe u krijue me luften 2. 16 m dhe dukej sikur konkuronte me e Tamares, ai preferoi te qenderonte lisat e bjeshkeve. I pashem e i paperkul- larg ngjarjeve dhe vajti e u mbyll ne nji shem, trim dhe luftetar i papajtueshem shpelle. Ne Shpellen e Tartashices, qe sot ndaj kujtdo qe kerkonte te cenonte in- quhet Shpella e Prek Calit. Me vete kishte terresat e trojeve te tij e te Kelmendit. edhe nji grup burrash qe e shoqeronin. Prek Cali nuk ishte as bajraktar as Ai u dorzue per te mos demtue trimat qe vojvode, ishte thjeshte Prek Cali. Nje ishin me te, sepse shume prej tyre ishin prijes popullor, qe u be legjende e atyre mjafte te rinje ne moshe. Ai u dorzue ne maleve. Prek Cali luftoi me turq, serbe bese te Zotit se iu premtue qe edhe do t’i rek Cali eshte lindur ne vitin 1878 e malazes dhe u interrnua ne kalan e falej jeta. Per kete u perdor edhe prifti. ne Malin e Jushit. Ne zonen e nens- Gjirokastres nga mbreti Zog. Nuk qe Por besa nuk mund te mbahet nga te pabe- Phkodres, ku kelmendasit gjate mua- dakord qe te bahej lufte midis Shqip- set. jve te ftohte te dimrit uleshin per dimrim taresh ne luften e Tamares, por ai nuk Marr: Nga libri ‘’Forca e Kelmendit’’ ne zonat e ulta fushore e ne breg te detit. u ndoll aspak aty ate dite. Ai nuk hodhi Autor: Zef Nacaj Kopliku ne veshtrim historik

yteti i Koplikut, qe eshte edhe qen- Kupelnik e Kopernik (Coperniko). Ne vitet tare, te mbetura pas 1913 nen Malin e Zi. dera administrative e Malsise se 1416 – 1417 gjejme se Kopliku eshte nder Konkretisht banoret e lagjes Mehaj kane QMadhe. Shtrihet ne Veriperendim te qenderat me te banuara te ketyre trojeve prejardhje nga Mehajt e Krajes, banoret e qytetit historik te Shkodres, 18 kilometer dhe shenohet se ka 89 familje. Ne vitin lagjes Llazan dhe Culaj jane me prejardh- larg tij. Dhe ndollet ne afersi te Loqenit te 1426, Kopeniko. Ndersa ne nje relacion te je nga Godeja e Malit te Zi. Natyrisht kjo shkodres, me nje lartesi 6 meter mbi niv- vitit 1614 mesojme emrin me te perafert levizje demografoke ka pasur arsyet e veta elin e detit. Historia na tregon se Koplikku me te sotmin Koplik, ku shkruhet se kishte ekonomike dhe politike per kohen, e ne si qytet, qyteze apo qender e banuar ka nje 36 shtepi me 70 burra te afte per arme. Ne vecanti muslimanizimin e banoreve qe vi- moshe rreth 2200 vjecare. Por qendera e vitin 1881 shkruhet se Kopliku ishte ne nje nin per te banuar ne keto troje.Aktualisht banuar dhe banoret e asaj kohe jetonin ne njesi administrative me Grizhen dhe Grue- ne qytetin e Koplikut banojne rreth 6000 afersi te bregut te Liqenit , gje qe deshmo- miren, dhe kishte nje teritor te madh prej banor, edhe pse ne rregjistrat e gjendjes het edhe sot nga albanologe e historiane, 130 km2 me 3000 deri ne 3800 banore, ku civile si banues ne koplik rregjisterojne te cilet shkruajn se ‘’dikur’’ tere bregu deri ne vitin 1912 nuk kishte ndonje orga- 13000 banor. E gjithe kjo jo vetem per sh- i Liqenit te Shkodres, nga Kalldruni ne nizim tjeter. Gjate historise se Bajrakeve, kak te emigracionit por edhe te pasapor- Shkoder ishte i mbushur me ndertime, Kopliku ka qene Bajrak me vete. Banoret tizimeve fi ktive ne vite, per tu bere gjoja Emerin e perafert me emrin e sotem te Ko- autokton, apo me sakte me te vjetrit qe banor te qytetit. 90 % e popullsise se kopli- plikut e takojme nga viti 1398 deri ne vitet kane rreth 300 vite qe kane ardhur ne Ko- kut jane te besimit musliman dhe 10 % te 1416 – 1417 ne format Kopeniko (Copenico) plik, jane me prejardhje nga trevat shqip- besimit katolik. Ndue Bacaj Tetor 2018 33 Intervistë me drejtuesin e grupit muzikorë “Albanët” Gojard Kodra, privilegj të luaj muzikë për shqiptarët e diaspores në 27 shtete!

ealizimi i një interviste me producentin dhe muzikantin e mirnjohur, Gojard RKodra ishte e vështirë, por jo e pa- mundur. Kjo kishte të bënte me të qenin e tij gjithnjë në lëvizje, nga një aeroport në tjetrin, nga një skenë në tjetrën. Ku ka shqiptar në të katër anët e botës, ku ka mall për atdheun aty është magjia e muzikës së tij, si një prekje, si një prehër, si një puthje në ballë. Komunikimi me të ishte jo vetëm njohës por edhe bashkëndarës të atyre të befasive që një artist ka brenda vetes dhe dëshiron ti ndaje me lexuesit e gazetës “Zani i Malsisë”, me artdashësit, ata të cilët e njohin vetëm si një mjeshtër muzike. Dhe, sot ata do të mund ta përcjellin në një afri që bën të mundur të mësosh disa gjëra, që tregojnë se një artist, një instrumentist kaq virtuoz si Gojard Kodra, është një njeri si ne, por që arti përkushtimi, angazhimi dhe vetëmohimi e shndërrojnë në atë, në atë që ne njohim përmes daljesh pub- like, intervistash, fotosh dhe performimesh në skenë. Të jesh drejtues i një grupi muzikor kaq të famshëm sa ç’është “Albanët” nuk është një sipërmarrje çfarëdo. Ajo është një sfi dë, një betejë që kërkon të jesh më i zoti, më i miri që të mund të çash, që të mund të jesh i kërkuar sa ç’është grupi që drejton prej vitesh Gojardi. Konkurenca gjithnjë në rritje ballafaqohet me profesionalizmin... dhe ai që fi ton nuk është Tetor 2018 34

vetëm grupi “Albanët” dhe virtuoziteti i dre- Përshëndetje! muzikës, në ato vatra të cilat u bënë rrugë për jtuesit të saj, instrumentistit, Gojard Kodra. Ju falënderoj për ftesën. Karriera ime ka fillu- të ndjekur ëndrrën.Ishin vitet 1985-1990. Duke Eshtë vlerësimi, është cilësia e produktit që ar në Rrëshen-Mirditë, ku dhe kamvendlind- vazhduar me pas në Liceun Artistik ”Jordan ofrohet ajo qw e përfaqeson dhe e nderoin atë. jen dhe kam marrë dijet. Hapat e parë të muz- Misja”, që u desh disa herë të konkurroj për Gojard Kodra është një nga më të njohurit në ikës i kam filluar si shumë të tjerë në rrethet e t’u bërë pjesë e saj. Kjo për arsye se vlerësimi diasporë, kjo sepse ai ka 20 vite që bën art dhe për paraqitjen time u tjetërsua, mu mohuan korr sukses në skenat e mbarë botës ku jetojnë dhe u keqpërdorën pikët e mia. Edhe tani kur dhe punojnë shqiptar. Është kjo mundësi, është e kujtoj ndjehem shumë keq, i kam në mendje ai talent dhe përkushtim, që bën të mundur që ata njerëz që arritën të silleshin aq mizorisht instrumentisti Gojard Kodra të jetë një zë dhe me talentin, përkushtimin dhe përgatitjen një emër me shumë vlera dhe konkurrues në time.Gjithsesi Zoti është i madh dhe unë jam xhunglën e ballafaqimit artistik. Ai ka ditur këtu ku e meritoj, ata janë atje. Artist lind, gjithnjë të ndeshet dhe gjithmonë, suksesi ka nuk bëhesh me zor. qenë shpërblyesi më i mirë i punës dhe kon- Dhe kështu vitet rendin, mua çdo ditë më tributit të tij krijues. shtohej ambicia për të qenë dikush në muz- ikë, dhe mbas viteve ‘95 filluan ofertat që të INTERVISTA dilnim jashtë Shqipërisë me turne muzikore. Cili është Gojard Kodra, jetëshkrimi juaj, Kjo ishte shkëndija e parë e suksesit, fillimi i diçka personale dhe familjare, aq sa është një triumfi. Dhe nuk ndalova më. E shkuara e lejuar nga ju të ndahet me publikun? mbeti pas dhe unë zgjodha të eci përpara Tetor 2018 35 duke vlerësuar dhe trajtuar çdo element të suksesit që tek pasurimi gjithnjë e vijimsisht me kërkesat në rritje për përformimin muz- ikor, deri te tek menaxhimi dhe përsosja e marrëdhënieve dhe respekti i reciprocitetit artistik. Mora mbi vete goxha përgjegjësi të tjera, duke u bërë drejtues i grupeve muziko- reshumë të suksesshme në Zvicër gjatë viteve 1996-2008. Duke organizuar dhe drejtuar mbi 10 grupe dhe duke bashkëpunuar me mbi 100 këngëtarë. A është grupi muzikor “Albanët” si- nonimi i njohjes dhe performancës suaj krijuese? Pa modesti mund të them se jo.Unë kam punuar shumë për emrin tim si Gojard. Ka patur momente që është dashur edhe një emër grupi, por unë besoj se kam vlerat e mija, kurse grupi “Albanet” ka vlerat e veta, ku padyshim do të vlerësoja për kontribu- tin, angazhimin, përkushtimin dhe punën të ndryshme, p.sh. njerëzit që janë marrë me e palodhur të gjithë pjesëtarët e grupit. Ajo bagëti që ne i kemi quajt barinj (respekt), ata çfarë grupi “Albanet” është sot, kjo padyshim gjatë kohës së pushimit kanë luajtur muzikë është meritë e të gjithëve dhe të gjithë jemi baritore me fyell dhe bilbil, dhe i kanë ded- sinonim i arritjeve dhe suksesit që ka arri- ikuar muzikë natyrës dhe bukurive të saj, tur ky grup. Shfrytëzoj rastin të falënderoj por kanë qenë edhe falënderues ndaj Zotit secilin prej tyre, ne jemi një familje artistike për çfarë na ka dhuruar, gjë që unë se kam dhe marrëdhënia mes nesh është sinjifikim lexuar askënd, thjeshtë mendimi im. i arritjeve. Unë besoj shumë në Zot, dhe gjithçka që A jeni në një mendje me maksimën si- kam arritur i jam mirënjohës vetëm Zotit.(I pas së cilës “Muzika është krijuar nga qofshim falë) njerëzit për të adhuruar Zotin”? Kam pas rast të luaj muzikë në kishe dhe ka Besoj se po, dhe mund ta zbërthej në mënyra qenë momenti më i lumtur i jetës sime, që jam munduar ta falënderoj Zotin me anë të muzikës. Njeriu ka mënyra të ndryshme për të treguar mirënjohjen. Nëse nuk do të ishit bërë instrumentist, cili ishtë profesioni që do të përmbushte interesimin tuaj përkushtues dhe për- jetuese? Avokat, jurist, kjo është ëndrra ime, por gjithsesi ngelet një ëndërr në surtar. Por meqë shumë shpejt do të jetoj familjarisht në një kontinent tjetër, nuk e përjashtoj mundësinë që të shkollohem atje si jurist. Jam në kulmin e energjisë. Ndoshta kjo jashtëzakonisht mirë. Por kudo ku ne jemi ëndërr do të bëhet realitet, ku i dihet. të ftuar dhe performimi ynë ballafaqohet me A do të mund tëna tregoni shkurtimisht kërkesat e artdashësve, gjithnjë na rezervo- hartën e shtegtimit muzikor tëgrupit het një pritje e ngrohtë dhe dashamirësi e “Albanët” dhe në cilin shtet jeni ndjerë admirueshme. Ata kanë mall dhe kjo bën që më të mirëpritur dhe më të vlerësuar? ne të akomodohemi shpirtërisht në shtëpitë Grupi “Albanët” ka qenë në Australi pastaj tona. në Evropë, ku nuk na kanë munguar duar- Kush ka qen projekti i fundit i juaj pa trokitjet e ngrohta të publikut shqiptar atje. grupin! Melbourni ka qenë vendi që jemi mirëpritur Atëherë, kutu duatë ndalemi pak! Tetor 2018 36

tulli i koncertit ishte “Rrugëtim”. Edhe tani që po jap këtë interviste me ju, jam akoma nërrugëtim artistik, dhe besoj se do vazhdoje akoma, gjithnjë në kërkim të mundësive më të mira dhe më përfaqësuese artistike. A është e vështirë për ju dedikimi ndaj muzikës dhe punës njëkohësisht, me kohë dhe distancë të gjatë larg familjes, do t’i ishit mirënjohës dikujt që e ka favorizuar lirinë tuaj artistike? Është shumë i vështirë, por besoj se familja ime tashme u mësua me mua, me jetën e një

Siç e theksova më lart, unë kam punuar nga të gjitha krahinat shqiptare, pa harruar shumë me vetveten, përsa i përket muzikës se limiti kohor i programit ishte vetëm 90 dhe rreth politikave që të bëjnë të arrish minuta. suksese në këtë fushë. Dua të informoj të Koncerti u mbyll me një kulminacion, duke gjithë lexuesit e gazetës “Zani i Malsisë”, se dalë në skenë të 11 këngëtarët pjesëmarrës, që në muaj qershor 2018, produksioni “HILL duke shoqëruar njëzëri këngëtaren e mirën- Event ” organizoi koncertin tim re- johur, Shkurte Feiza me këngën himn,”X- cital me titull “RRUGËTIM”. Në këtë event hamadani vija-vija. artisti, një artisti që nuk mund të qëndrojë kanë marrë pjesë artistë dhe këngëtarë ndër Ky ka qenë eventi kryesor i karrierës time pa argëtuar publikun, nuk mundet të jetë më të mirët shqiptar. Dhe kur them shqiptar 20-vjeçare jashtë Shqipërisë, prandaj dhe ti- larg asaj dëshire të zjarrtë të publikut dhe nënkuptoj gjithë trojet tona etnike, të cilët artdashësit shqiptar në mbarë botën. Për këtë shfrytëzoj rasti t’i përshëndes. Ata ishin: gjë fillimisht i jam mirënjohës nënës time, që Shkurte Feiza, MAYA, Bujar Cici, Enkelejda ka bërë të pamundurën për mua, dhe mirën- Arifi, Hysni Alushi, Prena Beci, Artan Bakija, johja e dytë është për bashkëshorten time Gresa Behluli, Aranit Hoxha, Erga Halilaj, që më ka dhënë hapësirë veprimi, dhe më Artan Kola. Si dhe muzikant ndër më të mirët ka dhuruar dy princesha të bukura, që nuk në Shqipëri. ngopem kurrë me ato, HILLARY & GRACE. Ky koncert u zhvillua në sallën e Akademisë Ju dua pafundësisht! së Arteve në Tiranë, ku mendoj se çdo gjë ka Jam mirënjohës dhe miqve të mi dhe ko- shkuar sipas planifikimit. Kam patur një staf legëve, që asnjëherë s’kanë dyshuar në drejtues profesionistë, si; skenarist, Llesh punën, manaxhimin, apo sinqeritetin tim. Nikolla, regjisor, Ernis Cili, moderatore, Respekt pa fund për ta. Sava Lena. Gjithashtu kanë përformuar 18 A do të kishit një listë muzikantësh të muzikantë. Në këtë koncert recital kam patur preferuar, dhe ndonjë emër që mund ta mundësinë të shpalos vlerat e vërteta muz- veçoni, i cili mund të ketë qenë një fry- ikore, të dëshmoj secili është, Gojard Kodra. mëzim dhe busull orientimi në rrugën Të përfshira në programin e këtij koncerti tuaj të formësimit dhe ngritjes profesio- kanë qenë perlat e muzikës shqiptare, duke nale? filluar nga këngët e vendlindjes sime, e pa- Po, padyshim! suar nga motivet e Dibrës, këngë shkodrane, S’kam shumë, por ato që i kam, janë ato që përmetare, korçare, kosovare, etj. Jam përp- më kanë frymëzuar. Në kreun e kësaj liste jekur që në këtë përfaqësim të përfshij perla padyshim do të rendisja atë, të ndjerin, Tetor 2018 37

Do të vazhdoj të organizoj koncerte, në profile të ndryshme, për bamirësi dhe humanizëm, plus dhe fitimprurës, ku dua të veçoj se këto koncerte do organizohen nga produksioni im “HILL Event Albania”. A mendoni se rrjetet sociale janë një mundësi efikase për të menaxhuar vep- Ferdinand Deda, që akoma e kam në kokë para fitoni, por do të ishte e mjaftueshme rimtarinë tuaj krijuese dhe për të shtrirë adrenalinën e atij artisti. Për të vazhduar me si përgjigje, nëse keni miresine te na dimensionin e komunikimit si akses? Yiannis Chrysomallis, James Last, Jordan tregoni­ nese pritshmëritë tuaja janë në Mendoj se kanë anën e tyre pozitive përsa Ruddes.Pak a shumë këto janë ata që më kanë nivele të kënaqshme? i përket reklamimit, lançimit të projekteve aspiruar gjatë karrierës sime. Pa harruar Pagesa dhe fitimet janë goxha të kënaqshme! me albumet, por ka dhe pasoja të tjera me këtu që unë i kam studiuar pothuajse shumë Këto normal janë të përpjesëtuara me even- kohën e humbur! (dikur thashethemet i kultura të shteteve të huaja, ku përfshihen tet, një përqindje të konsiderueshme e merr bënim me gojë, sot thashethemet i kemi në edhe rrymat e muzikës, si Bossanova, Blues, muzika. Besoj se ju kam sqaruar pak a shume, rrjetet sociale). Rock, Tango, Wals, Schagger, qëjanë shume mos të harrojmë se çdo njeri i pasur apo i Edhe njëherë ju falënderoj përzemërishit për rryma qe i kam studiuar, që për mua kanë varfër, me muzike kënaqet dhe për ta bërë kohën që më kushtuat në këtë interviste. vlera dhe i respektoj që të gjitha. pjesë të tijën këtë kënaqësi nuk kursehet.Me Zoti ju bekoftë! Nga këngëtarët shqiptar, me të cilët juve pak fjalë muzika bën pjesë te keni bashkëpunuar, sa e gjatëështë lista bizneset më kryesore në botë, dhe kush prej tyre ështëdhe ka mbetur si futbolli etj. etj. besnik bashkëpunimit me ju? Në cilin komunitet shqip- Lista është e gjatë, aq sa edhe mund të harroj tarë keni konstatuar se ndonjë, edhe se eshte e veshtire ti mbash ne bashkëkombasit tanëkanë bashkepunim njeheresh te gjithe kengetaret, mbetur më të lidhur me por qe jemi ne kontakt dhe shpeshhere na muzikën shqiptare, me sjell puna te punojme, kuptohet midis nesh dashurinë për atdheun? ka ngelur rrespekti dhe miqesia. Te tille jane Nuk dua ti veçoj. Di të them artistet këngëtaret e mirnjohur si; Gëzim se ata janë të etur për muzikë Nika, Artjola Toska, Bujar Qamili, Eli Fara,- dhe muzika i bën të harrojnë Maya, Hysni Alushi, Enkeledja Arifi, Bujar se janë në kurbet, larg të Cici, Artan Bakija, si dhe kengetaret qe ishin afërmve, larg vendit ku kanë pjese e koncertit tim recital.Per momentin patur fëmijërinë, truallit ku bashkepunimi kryesor eshte me te madhen kanë lënë kujtimet e buku- Shkurte Feiza, bashkepunim ky qe eshte mbi ra, dheun ku kanë varret e 4 vjet. Përveç se jemi koleg muzike mes nesh tëparëve. Ne përmes muzikës ka harmoni dhe korrektesi. Kështu që po u sjellim atyre atë dashuri që korrim goxha sukses me mjeshtren e madhe, u’a mbush shpirtin dhe zem- Shkurte Feiza dhe Gresa Behluli, pa harruar rat u’a çon peshë. këtu dhe manaxherin tonë shumë korrekt, Cilët janë projektet tuaja të Hajrush Behluli. afërta, tuaja personalisht Nuk është aspak etike për të pyetur se sa ose si grup? Tetor 2018 38 Skënderbeu - Lekë Dukagjini dhe Keqota

jala '''' ashte e njoftun prej Dukagjineve person historik bashkekohes Puke, dhe Mirdite. te gjithe banoreve te maleve te i Skenderbeut. Disa thone se Leka ka qene Skenderbeu ishte i mendimit se gjaku i nje FShqiperise. Vjen nga fjala greqishte ligjvues. Disa te tjer si Gjergj Fishta se burri te pashem ose i nje fi sniku nuk mund ''Kanon'' qe do te thote rregull, norme. Kjo per ''Leke'' duhen kuptue banoret e fi seve te barazohen me ate te nje burri keqote, ose fjale mund te jete e prejardhun nga greket malesore te Lekeve qe banojne ne Veri te fi ruk. Atehere Leka don ta bindi me prove ose ashte fjale e vjeter e perbashket pel- malsinave te Shkodres. Dhe qe njifen me Skenderbeun, se cdo persone ashte baras lazge. Fjala ''Leke Dukagjini'' ashte emni emrin tjeter Malesia e Madhe. Dhe ''Dukag- sado te jene te medhaja ndryshimet ne duk- i princit te krahines se Dukagjinit, ose jin'' banoret e fi seve te krahinave Dukagjin, je ose ne grade fi snikrijet te dy personavet. Tetor 2018 39

E porosite Skenderbeun ta detyronte t' Amen te betohesh se c' dukje te jashtme kishte pase i Ati i Skenderbeut dhe nese e Ama kishte pase marrdhanje seksuale me mashkuj te tjere. Si mbas porosise se Lekes, Skenderbeu bani qe e Ama te beto- het dhe Ajo deklaron se i Ati i Skenderbeut kishte qene shume i shemtuet ne pamje dhe se pervecse me te Atin e Tij ajo nuk kishte pase kontakt me asnje burre tjeter. i raporton Lekes Skenderbeu kete fakt. Atehere Leka i drejtohet Skenderbeut dhe i thote ''Per ty dihet sa i pashem dhe i bash- em je, kurse Yt' Ate, paska qene i Shemtute. Atehere kur ka mundesi qe i miri te lindi nga i keqi dhe i keqi te lindi nga i miri, dhe vlera e gjakut si per njanin ashtu edhe per tjetrin duhet te jene baraz''. U binde Sken- derbeu nga logjika e Lekes, gjithashtu dhe krenet e tjere dhe qe e mundun keshtu te baheshin shume pajtime dhe kompensime gjaku simbas doktrines se Lekes. Dhe kes- htu kjo doktrine ashte transmetue brez pas brezi si e Leke Dukagjinit' Nga: Anton Zef Benusi Skënderbeu e mori kalan e Krujës me ferman të rremë

jergj Kastrioti, djali i katert i Gjon te siguruar nje mbeshtetje nderkombetare me e madhe e tyre u nis per ne Danub. Vec Kastriotit, lindi ne vitin 1405. Kur ai hyri ne kontakt me Venedikun, Raguzen ketyre tani u krijua mundesia qe shqiptaret Gishte i ri u dorezua peng nga i ati ne dhe Napolin. Megjithate Skenderbeu nuk u te kishin nje aleat te rendesishem ne luften oborrin e sulltanit, ku mori emrin mysliman ngut ne shperthimin e kryengritjes. Ai priti kunder invazoreve turq. Skender. Pasi kreu shkollen e ic – ogllaneve derisa u krijuan kushtet e favorshme. Ne Kure fi lloi ofensiva hungareze, Skenderbeu u be Spahi dhe me vone mori titullin ‘’Beg’’, vjeshten e vitit 1443. Hungarezet nen udhe ndodhej ne frontin e Danubit, ne radhet e qe ishte nje grade ushtarake turke. Pas heqjen e Janosh Huniadit, vojvodes se Tran- ushtrise osmane, se bashku me 300 kalores vdekjes se Gjonit, Skenderbeu u dergua me silvanise, po pergatiteshin me shpejtesi per shqiptare, kurse ne Shqiperi Gjergj Arianiti 1438 Subash ne krahinen e Misjes, qe shtrihet te shperthyer nje ofensive te madhe kunder dhe disa bujare te tjere fi lluan levizjet e arma- ndermjet Krujes dhe Milotit, me shprese se ai ushtrive turke. Ne te njejten kohe ata u bene tosura kunder turqeve. Por kur me 3 nentor do t’i nenshtronte fshataret e kesaj krahine, thirrje popujve te Ballkanit te hidheshin ne 1443 ushtrite hungareze kapercyen Danubin te cilet vazhdonin te mos pranonin Spahinje kryengritje ne prapavijat e armikut. Keto dhe me trimeri te madhe shpartadhuan ush- Turq. 1440 ai u dergua me te njejten detyre pergatitje krijuan kushte te favorshme per trite turke ne afersi te Nishit, Skenderbeu se ne Diber. Por Skenderbeu nuk e kishte kryengritjen clirimtare ne Shqiperi. Lajmet e bashku me 300 kaloresit Shqiptare braktisi harruar atdheun dhe bashkeatedhetaret ofensives ngjallen shpresa te medha jo vetem frontin dhe pase disa ditesh arriti ne Diber, e vet. Duke pare gatishnerine e masave te fshataret e gatshem, por edhe te bujaret ku u brohorit si clirimtare nga popullsia ven- fshatare, ai fi lloi fshehtas pergatitjet per te e demoralizuar. Brenda vendit garnizonet dase. Pastaj pa humbur kohe mori, me ane te organizuar nje kryengritje clirimtare. Per turke mbeten me pake ushtare, pasi pjesa nje fermani te rreme, keshtjedhen e Krujes. Tetor 2018 40 Pse i’a ndryshoi Shtjefën Gjeçovi emrin Kanunit?!

rej kohesh ashte parashtrue mendimi se titulli i permbeledhjes se Gjecovit Pnuk i pergjigjet permbajtjes. Askush deri me sot nuk ka mundun te sjedhe qofte edhe nje dishmi te mirfi llte burimore se lan- da e kanunit, e cila vetem shqiptohej lidhet me Leke Dukagjinin si ligjvues ose kodifi - kues. Keshtu shkruan ne punimin e tij. Pal Doci ne lidhje me permbeledhjen e Gjecovit. Perpara pushtimit Osman thote Doci viset tona malore kane qene pjese te formacioneve shtetnore te principatave te ndryshme arb- nore si gjithe pjesa tjeter e vendit. Mbas push- timit osman disa prej tyne mbeten si votra qindrese e nuk iu nenshtruan pushtuesit, as nuk zbatuan ligjet e tij. Ato u qeverisen simbas dokeve te vendit. Keto votra qindrese quheshin Male dhe keshtu permenden ne dokumente te shekujve XV – XVIII. E shi ne keto male, u pa me udhe qi per me rregullue marredheniet vetmore e gru- pore dhe me sigurue vetembrojtjen, mbi bazen e dokeve te shqiptohen rregulla te pershtatshme per kohen e vendin, te cilat u quajten kanun. Lenda e mbledhun prej Gjecovit, ne pjesen me te madhe ka qene shqiptue ne malet shqiptare sqaron Pal Doci. Kanuni shprehet Doci ashte i pandame me jeten shoqerore te ketyre maleve, ne kushtet e qindreses kunder pushtuesit osman. Me tej Doci thote se. Me emrin Kanuni i Ma- leve e ka mbledhe Gjecovi, madje nderkohe edhe Dom Pren Suli. Ne tekstin e botuem te permbeledhjes se Gjecovit me emnin Kanuni i Maleve permendet nande here, ndersa me ate te Leke Dukagjinit vetem me titull e askund tjeter. Edhe ne kapakun e numrit te pare te revistes ‘’Hylli i Drites’’ me 1913, asht shenue Kanuni i Maleve, vec titulli, ne krye te tekstit ‘’ Kanuni i Leke Dukagjinit’’. Lidhur me kete, Zef Valentini, nder te tjera shkruan. Ate Shtjefni, i cili, por tjeter faj nuk Tetor 2018 41 pat, ne funde te fundit, vecse ia njiti vepres se Mirdite e ne Malesi te Lezhes. 4. Kanuni i i Laberise. Dihet se Leke Dukagjini nuk e vet ‘’ Kanuni i Leke Dukagjinit ‘’ e jo ate qe i Skenderbeut ne Lure, Mat, Martanesh, Sku- kishte ne zoterim Malesin e Madhe si dhe perkiste ‘’ Kanuni i Mirdites ‘’ e’ i afertinave. raj, Kruje, Diber, e Vogel, Malesi e Tiranes. pjesen kryesore te Kosoves, por megjithate Sidoqofte, sqaron metej Pal Doci kalimi ne 5. Kanuni i Papa Zhulit ne , Lum emrin e tij e mban e drejta popullore ne ato shkrime me emnin nga Kanuni i Maleve ne i Vlores e Himare. vise.Tradita popullore nuk njeh ndonje ka- ate te Leke Dukagjinit nuk ka ndodhur per Dihet se kemi te bejme me disa Kanune te nun me emer popullsie i gegeve, as krahine arsye historike ose shkencore, por politike cilet jane. Kanuni i Lekes ose i Lekeve apo i i Arberit, vecse Kanunin e Skenderbeut, e koniukturale. Pra, nuk asht aspak e drejte Maleve. Kanuni i Leke Dukagjinit. Kanuni qenien e te cilit e deshmoi se pari me 1801 te perdoret emni Kanuni i Leke Dukagjinit, i Mirdites. Kanuni i Skenderbeut. Kanuni i nje anonim ne Mat ne Diber. Emeri Kanuni qi bie ndesh me te verteten historike, por Papa Zhulit. Dhe Kanuni i Sulit. Edhe Rrok i Skenderbeut u njoh edhe ne vise larg zoter- Kanuni i Maleve qe i pergjigjet asaj. Per Zojsi ne ndarjet e herpashershme erdhi imeve te Kastrioteve, ne Malesin e Madhe Prof.Dok. Kahreman Ulqinin Kanuni qe duke e korrigjuar vetveten. 1. Kanuni Leke dhe ne Kosove. Kanuni i Maleve eshte ligj gjysen feudal i shek. XII – XV. Sipas te Dukagjinit. Kanuni i Skenderbeut. Kanuni i emertimi i vjeter i te drejtes popullore dhe i cilit me pushtimin osman filloi ashpersimi Muse Ballgjinit Cermenike apo i Geges apo i pergjithshem ne Shqiperine Veriore, si ligj i jetes shoqerore dhe ai u shendrrua ne te Gegeve, Shartet e Idriz Sulit, si dhe vazhdim i maleve, i lidhjes me te hershme te bashke- drejte fisi. Per disa, Skenderbeu dhe Leke i Kanunit te Papazhulit. Nderkohe qe keto sive te organizimit shoqeror tradicional. i Dukagjini jane autore te kanuneve te tjere e Kanune zbatoheshin ne keto zona. Kanuni i perkiste periudhes para pushtimit osman, marrin Leken si modifikues, pasurues e zbat- Leke Dukagjint ne Puke, Mirdite Dukagjin. kur ende s’kishin lindur Skenderbeu e Leka, ues. Kanuni u quajte shkruan Ulqini i Leke Kanuni i Maleve ne Malesi te Madhe e Male- kur nuk njiheshin bajraket e semtet. Ne Dukagjinit jo pse ka qene modifikuar nga si te Gjakoves. Kanuni i Skenderbeut sic e doreshkrimin e Gjecovit gjendet emertimi Leka, por sepse u zbatua nder Leke banor te tham me larte. Kanuni i Papazhulit apo i Kanuni i Maleve, qe ne rastin e botimit, u Malesise se Madhe. Dhe ne Dukagjin, Puke, Idriz Sulit ne Laberi. Gjithashtu njiheshin si zevendesua me apo pa te drejt, me Kanuni i Mirdite, e tjer. Pra duhej te ishte Kanuni Kanuni i Malesise. Kanuni i Lekes. Kanuni Leke Dukagjinit’’ Leke – Dukagjin e jo i Leke Dukagjinit. Sipas i Skenderbeut me pare i Arberise. Kanuni “Zani i Malsise” K. Ulqinit emertimi Leke Dukagjini nuk esh- te origjinal, por kontaminim me prejardhje kulturore. Skenderbeu dhe Leka, sipas tra- dites popullore, ishin pleqnar dhe ligjvenes. Mbasi organizimi i vjeter shoqeror dhe e drejta popullore kane zanafille te perbashket, nuk mund te pranohet mendimi i shprehur se nje princ e krijoi ate te drejte. Ne kohe te lashte ligjet mbanin emera mbreterish. Ndryshe sqaron Ulqini, qenderon me Sken- derbeun dhe Leke Dukagjinin. Ne mesjete ndonje feudal preku dicka ne te drejten pop- ullore, e plotesoi, e pershtati, e kodifikoi ose e regjisteroi per here te pare per ta zbatuar ne zoterimin e tij. Edhe Skenderbeu dhe Leke Dukagjini jane deshmi e nje nderhyrjeje te tille. Sipas tradites popullore, Kanuni i Leke Dukagjinit zbatohej pothuajse ne mbare treven e bajrakut. Kanuni i Skenderbeut ne Nande Malet e Dibres, kater sentet e Matit, ne Bajraket e Ohrit, Lure dhe Kurbin. e tjer. Dhe venomet ne Himare Perpjekja e Z. Valentinit ve ne dukje K. Ulqini per ta copezuar te drejten popullore shqiptare mbetet e pa argumentu- ar. Ne tre raste dha emertime te ndryshme. 1. Kanuni i Maleve o i Lekeve ne Malesi te Madhe, Rranxa Mbishkoder e Ane te Malit. 2. Kanuni i Leke Dukagjinit ne Malesi te Gjakoves, Dukagjin, Postrribe, Puke, Malesi e Prizerenit e Lume. 3. Kanuni i Lekes ne Tetor 2018 42

Lufterat Anijet Pellasgo- Liburne-ilire! iliro - Liburnia/ Li/Burrnia Madheshtore. Liburnet ne antikitet ishin ndërtuesit madheshtor te anijeve, të modelit me te sotisfikuar te ndërtimit të anijeve në botë -SHH romake Gandeia (Gajeta) është lloji më i hershëm i anijes pellasgo-ilire në detin Adriatik, që ka mbetur në përdorim të vazhdueshëm për katër mijëvjeçarët e plote. Anija është përdorur per peshkim si dhe per trans- portin detar . Lufta e pare Iliro – Romake (229 – 228 p.e.s). Galaia (galium, lat. Liburna navis, Gr. Fuqizimi i shpejte i Mbreterise Ilire vuri Libyrnidas Naus) ishte anije e rende e ne shqetesim jo vetem shtete e Greqise, por armatosur nenujore Liburne. Origjinale, edhe republiken e Romes. Synimi i Romes galerat Liburniane emer i mbajtur nder ishte te thyente epersine e flotes ilire dhe shekuj me radhë, për anijet luftarake te ta fuste detin Adriatik nen kontrollin e armatimit te rende. vet. Fitorja qe korri flota ilire ne Paksos e Liburna rotata (anija mbi rrota) mekan- nxiti Romen ta shpejtonte fillimin e luftes. ike, anije liburne me rrota Lufta filloi disa jave me vone, ne vjeshten e vitit 229 p.e.s. Fatin e luftes me romen nuk muaj lufte, Teuta u detyrua, ne pranveren e percaktuan aq veprimet luftarake sesa e ardheshme, te nenshkeruante paqen me dobesite e brendeshme te shtetit ilir. Qytete Romen. Me paqen e vitit 228, Mbreteria e Il- bregdetare Durresi, Apolonia, Isa, u bash- irise u detyrua te hiqte dore nga viset jugore, kuan me romaket. Aristokracia e disa fiseve te mos prekte ne tri qytetet bregdetare, t’i te nenshtruara, e pakenaqur nga forcimi i paguante Romes nje tribut vjetor, te njihte pushtetit mbreteror, shfrytezoi rastin per t’u sundimtar ne viset veriore Dhimiter Farin TIPARET ILIRE TË SHQIPTARËVE shkeputur nga mbreteria ilire. Njeri nga ko- dhe mos lejonte te lundronin ne Adriatikun Arrita të fus në dorë, nga njëri prej varreve mandantet e Teutes, Dhimiter Fari, tradhtoi e poshtem, ne jug te Lezhes, me teper se dy ilire të Komanit, pjesë të mjaftueshme të një dhe ia dorezoi armikut floten ilire dhe vete anije ilire te armatosura se bashku. Ne fakt, kafke sa për të vërtetuar faktin se ajo ishte ishullin e Korkyres. Ushteria romake ndeshi viset jugore dhe veriore hyne, se bashku me brakicefale dhe me një fytyrë disi të ngushtë, rezistence kryesisht ne viset e ardianeve, por kolonite bregdetare, nen kontrollin e Romes. karakteristika të cilat gjenden te shqiptarët e kjo nuk e permbysi dot gjendjen. E mbetur Lufta e dyte Iliro – Romake (219 – 218 p.e.s.) ditëve të sotme. pa flote dhe e dobesuar nga tradhtite, pas 6 Disa vjet pase luftes, Teuta vdiq. Me vdekjen Tetor 2018 43 Silvani /Silvanus, Mbrojtësi i fshatit, ka qenë një perëndi e vërtetë ilire! Mbrojtësi i fshatit, Silvani, në kundërshtim me emrin e tij romak, ka qenë një perëndi e vërtetë ilir dhe besohet se është futur në Afrikë nga oficerët ilirë. Si silvani edhe Diana dalin si përfaqësues të Ilirisë në harkun e Trajanit në Beneven- to dhe duket e sigurt se mund të pranohet që emrat e tyre romakë kanë zëvendësuar emrat më të vjetër ilirë. Histori: Konica «Shqipëria - Kopshti Shkëm- bor i Evropës Juglindore» Virgjili tregon se në kohët më të hershme Pelasgianët e Tirrenit kishin kushtuar një Një austriak tregon se korije dhe një festival për Silvanin. Tyrsenians (Ionic:Tursenoi; Doric:Tursa- si visheshin ilirët noi është një exonym përdorur nga autorët të një selvie për të cilin thuhet miti i mëposh- Historiani austriak, dr. C. Praschniker, i grekë për t’iu referuar një populli jo-grek. tëm. Silvani - ose Apollo sipas versioneve të cili në vitin 1923 ka kryer disa hulumtime Henry George Liddell, Robert Scott, A tjera ishte i dashuruar me Cyparissus, dhe në Dimal, shton se dalmatika ilire hidhej Greek-English Lexicon, on Perseu një herë nga një aksident vrau një kafshë që krahëve një mantel me rrudha. Ky petk Ndërsa ne burimet e lashta janë interpret- i përkiste Cyparissus. Ky i fundit vdiq nga ilir mbahej në shpatullën e djathtë me një uar në mënyra të ndryshme, një teori iden- pikëllimi dhe u transformua në një selvi. gjilpërë dhe mbulonte krahun e majtë, ndër- tifikon Tyrsenianët me kulturat Etruske, Altar decorated with a bas-relief depicting kohë që krahu i djathtë ngelte i pambuluar. Raeti dhe Lemnian, gjuhët e të cilëve janë the god Sylvanus Capitoline Museums in Më vonë kjo dalmatikë ilire,u bë modë në grupuar së bashku si gjuhë Tyrseniane Rome Itali dhe duke filluar nga koha e perandorit bazuar në ngjashmëri të forta në gjuhët e Roman Frieze depicting Antinous in the Commodus (180-192 të e. s.) u përdor si veshje tyre të shkruara. aspect of Silvanus found in Lanuvio 2nd në rrethet më të larta romake, pastaj, iu Në veprat e poezisë dhe artit latine, Silvani century CE ndërruan stofi, forma e stolia dhe u bë veshje gjithmonë duket si një plak, por i gëzuar dhe Sylvanus, full-length, a satyr carrying an zyrtare e ngeli si petk liturgjik në kishën i dashuruar me Pomonën. olive branch; oval plate; after Floris. 1565 katolike deri në ditët tona.. Virgili e përfaqëson atë si bartësin e trungut Shqipe Hoxha

e saj, pushtetin e shtiu ne dore Dhimiter te Beratit e tjetra ne ishullin e Farit Dalma- Fari. Pasi u be sundimtar, Dhimiter Fari cise Jugore. Dhimitri u mund dhe u arratis nuk e duroi dot varesine nga Roma, prendaj ne Maqedoni. Me largimin e tij, Roma nuk i filloi te zhvillonte nje politike te pavarur. Per vazhdoi me tej veprimet, pasi situata e saj ne kete qellim ai lidhi miqesi me Maqedonine, Gadishullin Italik po rrezikohej nga pergatit- mekembi ushterine toksore, ndertoi nje jet ushtarake te Hanibalit te Kartagjenes, flote te re, pushtoi territoret e shkeputura. E Ajo lidhi me te shpejte nje marreveshje me shqetesuar nga keto veprime, Roma i shpalli Skerdilaidin, i cili u be sundimtar i shtetit me 219 p.e.s. Perseri lufte Mbreterise ilire. ilir. Me marrveshjen e vitit 218 Mbreteria Edhe kete radhe, iliret u dobesuan nga per- Ilire u be perseri nje shtet tributar i Romes. carja e brendeshme. Nje pjese e aristokracise Lufta e trete Iliro – Romake (170 – 167 p.e.s) skllavopronare, me ne kryr Skerdilaidin, Pas paqes se vitit 218, filloi lufta njezetvjecare i trembej afrimit me Maqedonini, prandaj ndermjet Romes dhe Maqedonise, e cila u kaloi ne anen e romakeve. Me 218, pas dy zhvillua kryesisht ne territorin e Ilirise. betejash te ashpera, njera ne Dimal ne afersi Pas luftes, e cila perfundoi me mundjen e Tetor 2018 44

Llabana është një kapuç i thjeshtë prej leshi. Busti i “gruas së Krotinës” (Dimal) jep dëshminë e parë për këtë element të veshjes ilire të sh. III-II Para Krishtit, Lla- bana del në reliev edhe në objekte të tjera arkeologjike, të zbuluar në Durrës dhe në Koplik. Llabanën e liburnëve e përmend edhe M. V. Martial (cucullus liburnicus). Ky kapuç mund të gjendet dhe sot në Epir. Llabana përdoret edhe në krahina të tjera të Shqipërisë si Korça, Mirëdita, etj. Cuculli Liburnici -Iungere nescisti nobis, o stulte, lacernas: Indueras albas, exue cal- la•nas M.VALERI MARTIALIS EPIGRAM- MATON- APOPHORETA.

Maqedonise, ndikimi i Romes ne shtetin e arriti dot t’i pengonte romaket, te cilet me plackiten dhe u rrenuan. Me qindera mijera Ilirise erdhi duke u rritur. Ky ndikim u be i 168 zbarkuan ushtri te shumta ne brigjet e vete u kthyen ne skllever. Mbreteria Ilire padurueshem per iliret. Por Pleurati i biri i Ilirise. Romaket, ne vend qe t’i drejtonin dhe Lidhja epiriote u shemben. Per iliret dhe Skerdilaidit nuk qe ne gjendje te clirohej nga ushtrite kunder Maqedonise, sulmuan me epiriotet, ashtu si dhe per maqedonasit, filloi varesia e Romes. Iliret e rifituan pavaresine shpejtesi te madhe Shkodren, te cilen e periudha e gjate e sundimit te rende romak, e e tyre vetem gjate sundimit te Gentit, birit te rrethuan. Edhe kete radhe dolen ne shesh cila vazhdoi me teper se pese shekuj e gjysem. Pleuratit, i cili hipi ne fron si mbret i Ilirise dobesite e brendeshme te shtetit ilir. Kreret Kristo Frasheri - Stefanaq Pollo rreth vitit 181 p.e.s. e fiseve te nenshteruara, te pakenaqur nga Genti u pergatit gjate disa vjeteve per t’u politika centralizuese e Gentit, nuk i shkuan shkeputur nga varesia e Romes. Per kete ne ndihme Shkodres. Nga ana tjeter, Genti, qellim ai e perqendroi pushtetin ne duart duke mos i vleresuar mire forcat e armikut, e veta, forcoi ushterin dhe floten, lidhi ne vende qe ti zgjaste luftimet derisa te ar- miqesi me shtete fqinje, ne radhe te pare me rinte ndihma maqedonase, e nxorri ushterin Maqedonine, e cila po pergatitej gjithashtu e vet nga keshtjedha dhe i sulmoi romaket ne kunder Romes. Me 171 p.e.s. Rifilloi lufta fushe te hapur, pikerishte aty ku e kerkonte ndermjet Romes dhe Maqedonise. Perseu armiku. Ndeshja e pergjakshme perfundoi i Maqedonise, e ftoi Gentin te luftonin me thyerjen e plote te ushterise ilire. Genti bashkerisht kunder romakeve. Sipas mar- u dorezua me gjithe familjen dhe u dergua rveshjes ushtarake qe u lidh me 170, iliret do rob lufte ne Rome. Pas fitores se Shkodres, te luftonin kryesisht me floten detare, kurse romaket iu drejtuan Maqedonise, e cila pesoi maqedonasit me ushterine toksore. Me ta u gjithashtu nje disfate perfundimtare. Vitin, bashkua edhe Lidhja e epirioteve. U formua tjeter, me 167, pas luftimeve te ashpera, keshtu koalicioni tripalesh antiromak, iliro romaket nenshteruan edhe Epirin. Kete – maqedono – epiriot. Pas marrveshjes flota radhe pasojat e luftes per iliret dhe epiriotet ilire filloi veprimet luftarake ne det, por nuk qene katostrofale. Qytet e Fshaterat e tyre u Tetor 2018 45 Arsa, qyteti ilir me histori të grabitur! Nga Marin Mema

o larg qytetit të Tregut të Ri në pjesën e Sanxhakut mbetur nën shtetin serb Jngrihen disa rrënoja të vjetra, të cilat nuk ngjallin asnjë kureshtje të veçantë nëse nuk u di historinë. Në fakt, historiografi a dhe au- toritetet përkatëse serbe identifi kojnë në këtë vend rrënojat e kryeqytetit të parë të shtetit mesjetar të Rrashkës, nga hodhi themelet Ser- bia e mëpasshme. Sipas të dhënave, ky qytet është themeluar në mes shekujve VIII dhe IX dhe ka pasur një pozicion mjaft të rëndësishëm në mesin e rrugëve lidhëse tregtare të kohës. Arsa, qyteti ilir Në fakt, pjesa më e rëndësishme e rrënojave ndodhet në pikën më të sipërme të kodrës që sot është mbytur nga vegjetacioni dhe lidhet nga një rrugë e pakalueshme edhe me makinë të lartë. Absurde të mendosh se si një shtet nuk ka mirëmbajtur jo thjesht një nin në lugina. Pra, të gjithë turistët vizitojnë E sigurisht këto fakte “vrasin” më shumë se vend që është pjesë e listës së trashëgimisë konturet mesjetare buzë rrugës, pa njohur trenat e mbushur me ekstremizma e butafori botërore të UNESCO-s, por mbi të gjitha selia ato të lashta maje kodrës, ku mbështeten të të dala boje, që jo vetëm nuk ndihmojnë në e tij e parë ku pretendon se ka edhe themelet. vërtetat e këtij qytetërimi. bashkëjetesë, por përkundrazi kthehen në Kjo e ka një arsye. Arkeologët seriozë që kanë Për këtë vend do të duhej të shkruante akte qesharake mesjetare, njësoj si themelet pasur mundësinë të gërmojnë në kala kanë dhe hulumtonte shkencërisht Akademia e e rreme të Rrashkës, që në fakt janë ato të identifi kuar mure që datojnë shumë shekuj Shkencave, por kjo për fat të keq nuk ndodh. Arsës. para se të nisnin dyndjet sllave, çka vlen edhe për kishat që ndodhen brenda mureve të saj. Gjithçka përkon me të dhënat që sjell një ndër historianët më seriozë të periudhës së Bizantit, Prokopi i Çezaresë, sipas të cilit në këtë vend ngrihej qyteti ilir i Arsës. Pra, ky sit arkeologjik ka themele ilire, ndaj edhe sot ai qëndron i mbyllur, pa investime dhe i braktisur në mëshirë të fatit. Është e pamun- dur ta vizitosh, ta prekësh e madje edhe ta arrish. Të vetmet pamje mund t’i marrësh nga ajri ose, pasi ke bërë një ecje të gjatë në këmbë në një terren të tmerrshëm. E jo vetëm kaq, por në tentativën për të zh- dukur çdo gjurmë të këtij vendi promovohet vetëm pjesa e poshtme ose më e parëndë- sishmja, kur dihet se në antikitet qytetet, për arsye sigurie, qendrën e vjetër nuk e vendos- Tetor 2018 46 Ura e Zhajës ku u shkrua historia Nga Ilmi Kurti

gjarja zhvillohet në Lohe dhe tek Ura e Zhajës, ku malësorë të tri- Nma dhe patriot Smajl Delia, Brahim me gjak Hasa, Dul Delia dhe Rexhep Islami përballen me pushtuesit Austro – Hungarez. Pushtuesit u bien në qafë në vendin e tyre pa hak pa cilët kanë zhvilluar këtë masakër kaq tron- gjetën. Tragjedia fi llon të nesërmën me 18 hile. Kërkojnë ti marrin me forcë ushtarë ditëse. Në mëngjesin e asaj dite kur ndodhë korrik 2018. Burrat aty bajnë diferencën edhe dhe ti përdorin kundër vëllezërëve shqiptar vrasja me të marrë lajmin pushtuesit Aus- pse ishin të përzgjedhurit si forca kryesore në shërbim të pushtuesit Austrohungarez. triak sulmojnë Lohen dhe Lohja e vogël në e kundërshtimit me armë kunder pushtuesëve Gjenarali Austriak u poshtëron dinjitetin, numra por e madhe në vepra detyrohet të historikisht. Një ditë më parë në Kurtaj të kulturën e trashigiminë për më shumë se shpërngulet në bjeshkët e saj duke shpresu- Aliajve të Kastratit kishin vrarë Kasem Mus- 500 vjet duke e detyruar me dhunë të kën- ar sepushtuesit atje e kanë më të vështirë ti linë dhe e kishin marrë mbi një Mushkë dojë malësorin e rraskapitur prej halleve i ndërshkojnë masivisht. Ushtria Ausrohun- bashkë me dy Cjep skopana siç i quajnë cili nuk pranon deri në vdekje ti plotësoj gareze e paisur me armatim dhe shumë malësorët. Kasemin e kishin dhunuar edhe tekat dhe dëshirat pushtuesit Austriak. ushtar shkojnë në bjeshkë ku përbadhen për sëvdekuri mbasi ai nuk pranon tu japin Gjenarali i thyen Lahutën më shkelmin e fi llimisht me Hasë Lohen dhe Tafi l Zeqirin kafshët që po i kërkonin dhe nuk pranon të pushtuesit dhe malësori ndihet i fyer dhe i luftojnë derisa u mbarohen fi shekët në pozi- shkoj me pushtuesit dhe mbasi kacafytet poshtëruar dhe nxjerrë revolen dhe i thotë cione të volitshme dhe vrasin 12 ushtar dhe me ushtarin ofi ceri e vretë dhe i vëndosin më mirë më vraj se çfarë më bëre. Gjenrali ofi cera pastaj vriten dhe të vrarë i varin në sipër Mushkut me kokën nga bishti . Atë nuk beson se Revolveri e ka fi shekun në gojë një Ah aty në bjeshkët e Lohes. Lohes i doli natë gjithë fi si e kërkojnë në mal të Veleçikut dhe ja shtynë në mënyrë ironike malësorit tymi dhe morën dhe plaçkitën gjithçka por nuk e gjejnë, por të nesërmën i njofton që ishte i ulur mbi një gurë. Malësori në këto kushte tepër të trishtueshme si vetëtima merr Revolverin e vet dhe e shkrep mbi Gjenaralin dhe ushtarin dhe që aty fi llon tragjedia e Urës së Zhajës me 17 korrik 1918. Mbas 6 orëshë dhe në vazhdin ku dhe të nesërmën vazhdon tragjedia. Varin në bjeshkët e Lohes Hasë Brahimin dhe Zeqirë Tafi lin. Me 18 korrik fi llon tragjedia e Urës së Zhajës. Tek Urae Zhajës pas një operacioni tepër të organizuar arrestojnë një numër tepër të konsiderueshëm ku përzgjedhin parinë e pesë bajrakëve të Reçit, Koplikut, Lohes, Shjrelit dhe të Kastrtit. Numri prej 56 burrash ishte tepër i madh për kohën , por ajo që ishte më e çuditshmja ishte se i kishin përzgjedhur familjet më të forta, më patriotike dhe më të sakrifi kuarat dhe kjo mbetet një enigëm e madhe se si kanë mun- durti përzgjedhin pushtuesit , por me siguri atakanë patur bashkpuntorët e tyre me të Tetor 2018 47

Ali Bajrami baba i Metush Alisë qëishin miq shumë vap, ujë nuk u jepnin dhe aty kishte nuk dinte se çfarë i ka ngjarë me vëllanë dhe buket se Kasemin e kanë vrarë pushtuesit nga mosha 17 vjeç deri në 60 vjeç. Dita shumë kushrijët e saj por ka mësuar se tekUra e Austriak dhe e kanë çuar tek gazermat ush- e gjatë dhe varri po hapej në mesin e var- Zhajës po bëhet nami tragjedi me malësorët tarake që ndodheshin në breg të Pronit të rezës del një gurë sikur ta kishte latuar di- takon Pjetër Mirashin një malësorë që po Urës së Zhajës. Haxhi Selmani me të marrë kush dhe një malësorë i quajtur Rrucë Lekaj vinte nga Shkreli ku kishte marr dy thas me lajm si kreplak por edhe si i afërm brënda nga Qafgradë e fashtati Reç u thotë shokëve drith të bluar misër për bukë. Takohen ras- fisit niset për tek Ura e Zhajës me qëllimin mua më doli jasteku do pushoj rehat segjithë tësisht dhe mëson nga malësorja se po bëhet të sqarohet dhe ta marrin viktimën që ishte jetën një trup kam pas për jastek. Etja kishte tregjedi tek Ura e Zhajës dhe i kërkon dhe kushriri i tij , kur mbrrinë at gjenë 55 këputur një djalë 18 vjeç që nuk kishte vël- ndihmë që ta lajmërojnë Priftin sa ma parë. burra nga katër bajrakët kryesisht nga Reçi la as motër por që ishte martuar një javë Burri malësorë patriot dhe atdhetar Pjetër Zagora, Lohja, kopliku, por që alarmohen para se të arrestohej dhe të ishte në këtë Mirashi shkarkon drithin nga kali dhe nis- burrat e fisit të Kurtajve të Aliajve tëKastra- tragjedi ngaqë ai nuk mund të rrinte më në et orgjent për tek prifti në shkoder ku takon tit por edhe ata që jetonin në Bajzë, në këmbët e veta dhe natrisht nuk po punonte dom Simon Dodën që ishte prifti i Reçit por Ajasëm, shkoder etj mblidhen për fat- për hapjen e varrit njëri nga gjeneralët krim- që atë ditë ai kishte ndodhur në shkodër . Me keqësinë që u kishte ndodhur me kushririn inel ja vë gishtin për ta varur dhe sapo e të marrë lajmin niset për në Kala ku ishte e tyre Kasemi Muslinë por që shkojnë edhe urdhëron ushtarin dëgjohet një zë që edhe komanda e pushtuesëve merr një urdhër Brahim Muslia, Salo Avdli dhe nga k fis janë bjeshkët fillojnë të gjëmojnë ai ishte Ujkë ndalimi të mashakrës dhe niset fluturim katër tashmë at një i vrarë e tre të gjallë që të gjithë nuk kthehen më në Kurtaj por varen të parët në lisin e Urës së Zhajës. Tragjedia fillon me Haxhi Selmanin i cili kërkon llog- ari tek pushtuesit pse po silleshin kaq bar- barisht me malësorët. Aty vëlon gjaku dhe nizen gjakrat kur u japin kazma e lopata dhe përkthesi u komunikon se ata duhet të hap- in një varrezë të përbashkët ku të gjithë do të vriteshin. Burrat këtu bëjnë diferencën dhe Haxhi Selmani si pasues i Selman Alisë, Ramadan Osmanit e Zenel Shabanit burrave më të njohur të malësisë ku të tre ishin Vo- jvovë dy në e një në Ajasëm. Debati merr përmasashumë të mëdha dhe pushtuesit të parin varin Haxhi Selmanin kreplakun dhe burrin më të fortë të fisit të Kurtajve , pastaj varin Salo Avdlin dhe Brahim Muslinë pra të gjithë burrat e fisit të Kurtajve i varin njëri pas tjetrit , ata lidhjet e gjakut , proba- tinia, kumbaria besa e burrëria miqësia e Halili që viket aq sa gjenerali kriminel i mbi kalë për Malësi të Madhe tek Ura e bukës sakrificat e përbashkta historijisht kërkon përkthyesit ti tregoj pse vikati aq Zhajës vëndi ku po kryhej masakra . Drithin për lirinë e atdheut i tejkalojnë kufijët e shumë, përkthyesi i thotë që k do me hypë e ngarkojnë Kelë Selmani me kunatën e saj qëndresës dhe atyBrahim Lada dhe Selman në litarë me e shpëtuar at djalin se ai është dhe e çojnë në shtëpinë e Pjetër Mirashit në Meta kundërshtojnë shumë egërsisht dhe djalë i vetëm dhe unë e kam dhe një vëlla në Gruemirë. Sapo mbrrinë prifti nxjerrë një Brahimit i bie pushkë kokës se nuk arrinë shtëpi. Gjenarali duke mos besuar se hypër flamur të bardh që simbolizon paqen dorzim ta zotrojnë ushtarët për ta çuar tek litari dhe shoku për shokë pa lidhje gjaku i thotë po dhe afrohet tek komanda. Dom Simoni tron- të vrarë pa i dalë shpirti i vëndosin në litarë. eja telk litari dhe Ujka një burrë i përma- ditet kur shikon lisin plotë me malësorë dhe Selman Meta ishte përfaqësuesi i familjes së save të MUJO E HALILITI apo të Oso Kukës dy të tjerë Ujkë Halilin e Lohes dhe Lac bajraktarit të Reçit dhe nvjerrë një revole “Barotit” shkon vet tek litari por më parë u Rrustemin e Vuçës që ua kishin vënë litarin që e kishte patur me vete por nuk mjafton jep dorën të gjithëve burrave që ishin gjallë në fyt dhe për pak sekonda do ju hiqej arka koha dhe e vret oficeri Hochman Achrepi dhe u thotë u pashim në Ahiret. Gjenrali nën këmbë. Përkthyesi del jashtë loje se don ashtu quhej oficeri dhe at ashtu pa dhënë nuk u beson syve dhe duke u menduar se SIMONI dinte gjuhën gjermane dhe del shpirtë e vënë në litarë. Trishtimi dhe tmer- si ka mundësi që po ndodhë kjo trimëri , e jashtë duke u thënë burrave që ishin të besi- ri që po përjetonin burrat nuk i ligështon rrallë e pa dëgjuar në asnjë vënd të botës po mit katolik që ju po shpëtoni se erdhi don fare përkundrazi jua rritë moralin dhe din- heshtë dhe po mendohet. Idhnimin e kthejnë Simoni në at moment oficerët hyjnë brenda jitetin, fillojnë të qeshin dhe ti ironizojnë në forcë dhe dita po afron të mbyllet por dhe fillon biseda , dom Simoni u jep shkresën pushtuesit, dita ishte me diell dhekishte malësorja e quajtur Kelë Selmani që asgjë që ishte ndalim për ekzekutimin e Tetor 2018 48 malësorëve. Disa nga katolikët fillojnë me dhe kuajt dhe e kreu porosinë e Dul Sel- dalë nga gropa me besim se po i shpëton dom manit. Dorzohen armët dhe lirohen malësorët Simoni , por njëri nuk lëvizë fare dhe disa emrat e të cilëve është e pa mundur që të të tjerë të besimit misliman i thonë del pse listohen por shumicën e tyre janë në librat nuk del nga gropa ti Dedë deda i shikon dhe e shkruar nga shkrimtari i pasionuar i his- tërbohet nga idhnimi dhe më za të naltë aq torisë z. Ilmi Kurti, në dy librat e tij” Në sa jehon lugina e Sjkrelit viket UNË KATO- sofërtë parë e në kryet të vëndit” dhe tek LIK JAM NË ZEMËR E NË KISH , KËTU libri “Burrat e Malësisë”. Pas 10 ditësh JAM MALËSORË DHE JAM VËLA ME JU malësi nuk e kapërdisë këtë tragjedi dhe dhe nuk dal pa ju , o vdes këtu me ju o dalë këtë humbje dhe kryesisht fisi iKurtajve të bashkë me ju, Burrëria kalon cdo cak, Aliajve të Kastratit që ishte më i dëmtuari trimëria nuk njehë kufi, besa ka përmasa me katër burra tre të varur dhe një të vrarë të jashtzakonshme , vllaznimi nuk ka ma as në këtë tmerr të 17 e 18 korrikut 1918 tek Ura nanë a babë ka vetëm një emrë shqiptari, e Zhajës. Organizimi merr përmasa ku lajm- burri nuk ka ma masa por ka titullim e ronet burrat e Dukagjinit dhe të Postrribës. lartë të njerzimit Malësorë titull që nuk e Me datën 21 korrik ditën e premte “Xhuma” njëh as sot mbas 100 vjetës bota sepse ata NË Zagorë bëhet një mbledhje sekreteku e burrat i quajnë mashkuj. O zot çka po ndohë udhëheqë hoxha e Zagorës patrioti i shquar- me malësorët në këtë ditë prifti a ka ardhur Mahmet Koçkiqi pasues i tre brezave në këtë me shpëtuar besimtarët e vet apo ka ardhur xhami që nga viti 1846 kurfisi koçkiqi e hapi për të gjithë malësorët që janë si vëllazën. këtë Xhami që ishte e përbërë prej drurit më Biseda zgjat shumë midis dom Simonit dhe vonë është ndërtuar Xhamia e Zagorës. U gjeneralëve Dom Simonimbron malësorët, caktua data e hakmarrjes dhe komandant ata do hakmerresin barbarisht nuk e dinin ishte Osman Imeri nga Ajasma kushri prej Unë jam shqiptar! se malësorët janë rracë e pastër dhe të panën- një zjarmi me HaxhiSelmanin që aty bëri shtrueshëm. Ata në fund u heqin litarin dy histori dhe e shkroj me gjakun e fisit të vet. Një tipar dallues në karakterin e shqip- malësorëve Ujkë Hlilit dhe Lac Rrustemit që Në aksham fillojnë të vijnë trimat nga Duk- tarëve është kombësia e tyre. Përgjigja ky i fundit kishte thënë një fjalë të mbetur agjini, Postrriba krejt malësia e Madhe dhe e tyre, kur i pyet se çfarë janë, nuk nga pushtuesit turq “elhyqmerulah bane hyjnë fshehurazi në Xhami , Mbasi gjithçka është, si në vende të tjera, “Unë jam Lohja e hiqe na “ që në shqip do të thoshte ishte pregaditur dhe Austriakët mendonin mysliman,” apo “Unë jam i krishterë”, që kjo është e çuditshme se ushtarin dhe se nuk kanë më armë malësorët e flejnë por është “Unë jam shqiptar.” Në fakt, oficerin i kishin vrarë dy lohjanët një ditë mendjen se i kishin torrerizuar aq shumë sa më parë dhe po i kërkonin të tregonte emrat nuk do çonin më kokë malësorët. Hoxha pavarësia e t por ai pranon litarin dhe nuk pranon ti thotë Mehmet Koçkiqi tgotë :Kur unë të thërras yre dhe njohja e vendit e kanë hequr emrat e Smajl Delisë dhe Brahim Hasës. Dom zanin që do ta thërras dy orë para kohet pra thuajse krejtësisht atë dallim mes besi- Simoni i zënë ngusht pranon dhe jep garan- pa dalë drita ju të filloni sulmin në kazermat mtarëve të dy feve, i cili mbizotëron aq ci se malësorët do dorzojnë 100 armë që i e ushtrisë Austrohungareze. Hoxha thërret shumë në pjesët e tjera të perandorisë vunë kuht për ti liruar të mbeturit gjallë. zënin dhe në momentin që dëgjohet zani turke. Shkujdesja e pjesës myslimane Del prifti thërret disa nga burrat më me kerset pushka Austriakët zihen në befasi të këtij populli të veçantë, ka rënë në sy pushtet më me influencë, më të këmburit ngusht dhe vritet 80 ushtarë dhe oficerë hak- tashmë. Kombësia e tyre i shoqëron, kur dhe u thotë këta duan 100 armë në këmbim marrja shkon 10 për 1. për këtë ngjarje ka ata largohen nga trojet e tyre amtare. të jetës tuaj , Ipari Sejdin Zeneli thotë 300 shkruar zoti Nikolla Spathari në librin Në vise të huaja ato do të merrnin rrugë napolana jap unë për ti blerë pushkët, Jonuz “Malësia e Madhe siç u njoha unë” ka shkru- për të vizituar një bashkatdhetar, edhe Bajraktari , Bajram Iseni, Brahim Bajrami, ar në gazëtën shqiptare Caf jonuzi Një akt i pse ai personalisht, mund të jetë një i Hajar Ujka, Sejdi Muça, Zenal Sadiku, Keq rrallë trimërije kushtuar Ujkë Halilit, Ka Sadiku, Mollah Hajdari hoxha i Dukës së shkruar në eposin 8 Zef Zeka. Ka shkruar huaj për ta. Reçitetj etj etj bien dakort dhe caktojnë gazeta nwyork Taims Kosta Çekrezi “Aus- Ata janë krenarë për metodat e tyre dhe, njëgrup prej 6 vetash me dalë me blerë push- trohungarezët masakrojnë parinë e Malësisë në të vërtetë, janë një popull luftëtarësh, kët, Dom Simonin e mbajnë aty peng derisa së Madhe”20 shtaror 2918 në SHBA. Në vitin duke qenë të gjithë të aftë për të për- të sjellin armët. Malësia e Madhe grum- 2011 është ngritur konformë lejes dhe rreg- dorur shpatën apo pushkën e gjatë. Kjo bullon pushkët dhe burri mendje hollë ullave të ndërtimit një Monoment kushtuar e fundit (dhe, në të vërtetë, edhe kordha) DulSelmani vëllai i Haxhi Selmanit dhe Kelë kësaj tregjedie nga pasuesi i fisit të Kurta- gjendet pothuajse në çdo shtëpi... Meqë Selmanit u thotë para se ti dorzojnë tu këpu- jvetë Aliajve të Kastratit Ilmi Kurti me të gjithë mbanë armë, është e vështirë tet gjëlpëra pushkëve dhe ashtu bënë Mark shpenzimet e tija. Ka organizuar simpozi- për të dalluar fshatarin nga ushtari. Toma kishte një Danë që mbathnin mushqit ume kushtuar kësaj ngjarje , në vitin 2012 Tetor 2018 49

Kapitullimi me turp i një ushtrie armike Nen presionin e trupave Austro -Gjermane ne njeren ane dhe ato Bullgare ne anen tjeter ushtria serbe detyrohet te ler Nishin neper e Lume dhe del ne Shkoder Bashke me ta ishin dhe qeveria serbe mene krye Pashiqin dhe prijsin trashigimtar Serb Ne vitin 1912 bashe at kohe qe shqipetaret ishin mbledhe ne Vlore me shpalle pava- resine , populli i Lumes dhe Dibres Me Islam Spahine , Elez isufin e shumepri- në koplik Malësi e Madhe ku kam referuar kufiri shtetërorë por si vëllezër të bashkuar jsa popullore kishin pas mbushe ato vende historian nga Shkodra, Tirana, Malësia e me histori të përbashkët. Ka shkruar disa me kufoma te ushtarve serb , disa histori- Madhe dhe nga Prishtina. Prefektuar e libra ku edhe për pjesës tjeter të Malësisë së an numrin e cojne deri me 12,000 Shkodrës me nën përfekt Sytki Ndrecaj në Madhe konkretisht për Trieshin” Bijtë e Malazezve nuk u pelqente prezenca serbe- vitin 2012 u ka akorduar Çertifikat Mirnjohje Trieshit Fisnik” Njëkohësisht ka shkruar ne Shkoder , ku me 11qershor 1915 ushtria burrave që dhanë jetën tek Ura e Zjajës. Në dhjetra tekste këngës për Malësinë dhe Malazeze nen komanden e Gjeneralit vitin 2015 u ka shkruar një tekst kënge bur- malësorët. Shumë shpejt dalin edhe dy libra Veshoviç kishte hyre ne Shkoder dhe po me rave të malësisë me titull 100 vjet Malësia një kushtuar Major Llesh Marashit trimit 27 t’atij muaji merrShkodren duke real- izuar nje ender te vjeter priti e kënduar nga Nikë Çarku. dhe qëka patriot që organizoj levizjen e parë në europë Malazezetc ne kete lufte vrane e masakru- marrë mbi 1 milion pëlqime në rrjetet so- kundër komunizmit, dhe librin Burrat e ciale. Në vitin 1016 ka shkruar një skenar an Lulen e nacionalizmit shqipetar Malësisë. Vazhdon krijimtarinë e tij artis- Ata vrane, Isa Boletinin, Ded Gjo Lu- filmi po ilmi kurti dhe dë vitin 2017 ka shkru- tike. Ilmi Kurti ka lindur në Vuç Kurtaj ar një dramë kushtuar kësaj tragjedie. Në lin, Çerçiz Topullin, Mustafa Qullin , e Kastrat me 01. 08. 1963. Urrit në një familje vitin 2017 ka ralizuar një dekumentar kush- shume te tjere. Me 13 janar 1916 ne oren 11 patriotike me kontribute të jashtzakonshme tuar kësaj tragjdie, Në çdo 18 korrik vën- Pashiqi komunikoje se per arsye te situates ku brenda fisit të tij ka 17 dëshmorë të Atd- dosen kurora që nga viti 2011 që u ndertua se krijuar me kapitullimin e Malit te Zi ku marrin pjesë qindra malësorë në përku- heut. Kam mbaruar shkollën e mesme në ,qeveria serbe kishte vendose te leshonte jtim të kësaj tragjedia ku malësia ndihet Gruemirë dhe universitetit dega sociologji. Shkodren dhe te nesermen niset per Sheng- krenar më bijët e tij që shkruan historinë Ka dy fëmijë. gëzon titullin qyterar nderi në jin , nga aty mbrijne ne Brindizi dhe nga me gjakun e tyre. Për mertiat e tij të veçanta RRETHINA SHKODER, Në GRUEMIRË dhe Brindizi nisen per ne Korfuz dhe mbrijne dhe kontributin e dhënë në zbardhjen e kësaj SHKREL Malësi e Madhe , Mirnjohja e ne Selanik ngarje kaq kranare ish komuna Shkrel i ka Prefekturës Qarkut Shkoder , Nderi i sportit Ndersa Krajl Pjetri dhe Princi trashigim- akorduar titullin Qytetar Nderi z. ILMI KUR- shqiptar, Nderi i Federatës së mundjes shqip- tar Aleksander prej Shkodre mbrine ne TI. Ilmi Kurti është themelues i shoqatës tare, Është Presidenti i Mundjes pranë klubit Durres , ku priten nga mbeturinat te ush- ATDHETARE Malësia me qëndër në Shko- shumë sportesh Vllazni ku me kontributet trise serbe qe ishin grumbulluar ne Durres der ku me vendim gjykate me status ka për e ti ka dalë kampion Botet Elis Guri, Spon- , kete e verteton korespodenti i luftes Henry qëllim promovimin e vlerave historike , sirozion ekepet zinxhirë të Djelminës shko- Barby ne librin e tij “Epopeja Serbe, Ago- kulturore të malësisë së Madhe pa ndarje drane në rrethna shkodër prej 25 vitesh. nia e nje Populli , faqe 129 Tetor 2018 50 Gjovalin Paci, mu thye në shpirt shuarja e një miku të vlertë dhe një malësori të zëshëm

këtë fi llim korriku zgjodhe t’i jepesh një pushtetin e gjeniut. Rruga nga Malësia në ikjeje të beftë, një ikjeje tinëzare që pikoi Shkodër dhe nga Shkodra në Tiranë ishte në zemrat e shumë prej atyre që të njohën, një udhë që i rrethvjen përpjekjeve të tij atyre që ishin dhe mbeten derin në fund ngadhënjyese për të jetuar. Ndërsa ngjitej amirues të artit tënd, i atij korpusi krijues si një Sizif në malin e detyresës, një yll sa që pasuroi traditën e penelit shqiptar. vinte e shndriste më shumë, duke mbushur Ike miku im, duke lënë pas zemra të krisu- me dritë e refl ektuar famë universin e tij. ra nga dhimbja, sy që skuqin nga lotët dhe Puna vetëmohuese, përplasja me meskinin një hezitim të pezullt për të gjithë ata, përf- e kohës dhe smirën nuk e gjunjëzuan këtë shirë dhe mua, të cilët e kanë të pamundur Ante të penelit. Ekspozitë pas ekspozite, Nga Albert Vataj të besojnë lajmin e kobshëm të shuarjes promovim pas promovimi, sukses pas suk- tënde. Ti ike kaq shpejt, ike kaq papritur sesi, qytet më qytet e shtet më shtet, ai, Gjo- jovo, ti nuk do të jesh më ndër të për të mbetur përgjithmonë i gjallë në valin Paci do të hynte tashmë në enciklope- gjallët miku im. Hapat e tu do t’i kujtime, i dritshëm në atë buzëqeshjen dinë e artit bashkëkohor si një personalitet Gmungojnë këtij qyteti të zhurmshëm, tënde të çiltër dhe i mirë, në atë mirësinë dinjitoz dhe me ambicie të kurajshme. të cilit i kërkove para disa vitesh të ishte që munde të na e lësh si testament të vlertë, Ai ishte prezantuar si një artist befasues bujar me mikpritjen e tij, siç ishe ti me të, ndoshta shumë më të vyer se atë galeri të me mbi 70 ekspozita personale dhe të për- me emrin e tij, duke i lejuar atij të mbur- pasur punësh që do të mbeten gjithmonë bashkëta të çelura si brenda ashtu dhe rej më veprën tënde. S’pariherë do t’i një thesar i paçmim i artit shqiptar, i pik- jashtë vendit, si Paris, Frankfurt, Bruksel, mungosh bashkëshortes, djalit dhe bijës turës sonë. si dhe në vende të ndryshme të Ballkanit. tande, miqve të shumtë, gjithë atyre që u Kush ishte Gjovalin Paci? Shumë punime të tij janë pjese e koleksion- njohën dhe e vlerësuan artin tënd, por edhe Ai ishte artist i lindur në vështirësi, rrit- eve të ndryshme të artit, të shoqëruara dhe njeriun e mirë tek ju. Unë i përkas atyre ur në përleshjen me të pamundurën dhe me vlerësimet më të larta të kritikës ven- miqve të hershëm, i përkas atyre ndejeve në një botë ku duhet vazhdimisht vetëm dase dhe të huaj. së bashku në shtëpinë tënde në Shkodër të ndeshesh. Kurrë nuk do ta mendonte Gjovalin Paci ishte një artist bashkëkohor. që nuk mundi të ishte e jotja , bisedave për se pasioni i tij i vizatimit, i atyre vizati- Punimet e tij janë plot koncept dhe fi lozofi , pikturën dhe artin në studion modeste, ku meve që nisi me thëngjill në shkëmbinjtë e duke kaluar nga cikli me temat biblike tek punove për të dëshmuar talentin, por edhe malësisë së Razmës kur kulloste bagëtitë, motivet tradicionale dhe me aq delikatesë për të mbajtur familjen me bukë. në fëmijërinë e tij të hershme, të transfor- tek temat lirike. Mjetet gjysme mistike dhe Dhe ikën vitet miku im, dhe ditët gjithash- mohej në një uragan rrapëllitës të vlerave tonet e errëta, një fi nesë e jashtëzakonshme tu, dhe në njërën prej tyre, pikërisht në në promovuese dhe cytjes së një egoje për plot potencial shprehës, i bëjnë pikturat e Tetor 2018 51 tij të çuditshme dhe mjaft origjina- le. Ka pasuruar këtë ballafaqim me Gjovalin Paci, iku duke lënë pas një emër të skalitur artëdashësit dhe sfi dën artistike me ekspozita për Nënë Terezën, me pasion e përkushtim, një vepër të endur me zell Heroin Tonë Kombëtar, Gjergj Kastrioti-Skënderbeu, të cilat në dhe adhurim, iku si një malësor zemërmirë, iku për të vetvete ruajnë një veçanti shpre- hëse artistike dhe estetike, si në mos u harruar kurrë tematikë ashtu edhe në teknikë dhe në realizim. Fatmirësisht në udhën e tij të komunikimit përmes pikturës është mirëpritur dhe i është garantuar një admirim, gjë e cila ndikoi që shumë shpejt ku emër të mund të radhitet në listën e gjatë emrave dhe personaliteteve të shquara të tablosë shqiptare. Nisja e vështirë E ka nisur kështu rrugën e vështirë e të lodhshme të artis- tit ndërsa ishte vetëm 6 vjeç e shkonte të kulloste bagëtinë. Në fi llim si shprehje të një dëshire të papërmbajtur për të vizatuar gjërat, me të cilat ishte në kon- takt të përditshëm, si delet, kua- jt, pemët, njerëzit, tokën… Nuk kishte mbaruar asnjë shkollë arti, por talenti i tij ishte sfi dues në të gjithë dimensionet, duke i sigu- ruar të shkojë larg dhe të mbetet lart në kreshtën e vëmendjes dhe vlerësimit. Gjovalin Paci sa herë e kujtonte me mall kohën kur dikur fëmijë, në një çantë mbante bukën e ushqimin dhe në tjetrën, ngjyrat, fl etoret… Dhe erdhi në ditët fatlume të kavaletit, të ngjitjes, famës dhe… vdekja e gjen diku atje në hutim dhe përpirje shpenguese krijimi, e diçka i kërkon në këmbim të përjetësisë. I kërkon dhe ia shkul jetën për ta lënë atje lart, në eter, në atë shtresim përshpirtjesh ku drita e yjësisë dhe Hyji do ia shtro- jë amshimin me drita dhe ngjyra prej atyre që ai skaliti artin, emrin që do të mbetet gjithnjë këtu, në një cep të tablosë, në kujtesën që ai e shkroi vetë me mirësinë dhe njerëzoren që ishte po kaq e vlertë sa dhe arti që mbeti vepër dhe jeta e tij. Lamtumirë mik i mirë! Tetor 2018 52