Sogn Naturforvalting AS Fjellheimen villreinutval
NVS RAPPORT 28/2020
F JELLHEIMEN VILLREINOMRÅDE
Kartlegging av arealbruk
Siri Wølneberg Bøthun
Norsk villreinsenter www.villrein.no
NVS RAPPORT 28/2020
Bøthun, S. W. 2020. Fjellheimen villreinområde, arealbruk. NVS Rapport 28/2020. 99 s., vedlegg
Framsidefoto: Rein på haustbeite på Fossfjellet, Foto: Kristoffer Ullern Hansen ©
Utarbeidd av Sogn Naturforvalting AS, for Fjellheimen villreinutval og i samarbeid med Norsk Villreinsenter Sør. ISSN: 1891-5329
Norsk villreinsenter Nord: NO-2661 Hjerkinn | +47 91 62 37 15 | E-post: [email protected] Norsk villreinsenter Sør: NO-3660 Rjukan | Telefon: +47 99 46 37 64 | E-post: [email protected] Stiftelsen villreinsenter: NO-2661 Hjerkinn
Org.nr: NO 990 697 809 MVA
Norsk villreinsenter www.villrein.no
NVS RAPPORT 28/2020
Forord
Menneska sine interesser i fjellet er stadig aukande. Noko av den bruken som aukar mest er knytt til fritid og rekreasjon. Då er fjellet sin eigenverdi vesentleg. Me har trong for fjellområda sine ressursar og me har ynskje om å oppleve fjellet. Samstundes ynskjer me å ta vare på naturverdiane.
Villreinen er avhengig av at fjellet sitt økosystem er velfungerande. Har reinen det bra er det eit godt teikn for tilstanden. Fjellheimen er mellom dei større villreinområda som ikkje har status som nasjonalt villreinområde. Det veit ikkje dyra. Omsynet til dyra er like viktig, og vårt ansvar for å ta vare på villreinen, som ein nasjonal ansvarsart, plassert på den globale raudlista, er like stort. For å minske konsekvensar for villreinen av vår bruk av fjellet er det vesentleg å ha kunnskap om korleis dyra nytter leveområdet sitt.
Denne kartlegginga av Fjellheimen villreinområde er utarbeidd på oppdrag for Fjellheimen villreinutval. Prosjektleiar har vore Siri Wølneberg Bøthun, Sogn Naturforvalting. Arbeid med å kaste lys på plassar med konflikt mellom menneskelege interesser og dyra sin områdebruk har vore leia av Anders Mossing, NVS, denne delen er inkludert i prosjektet på oppfordring-, og med midlar frå, Miljødirektoratet. Mossing har og vore aktiv medspelar i metodearbeidet.
Villreinutvalet har lagt ned ein stor innsats i arbeidet ved å skaffe midlar, leie styringsgruppa og delta med sine medlemmar både som informantar, i referanse-gruppa for fokusområde og i kvalitetssikring. I styringsgruppa for prosjektet bidrog Hildegunn Mugås og Erling Vangsnes (Villreinutvalet), Knut Fredrik Øy (Aurland kommune, halve perioden), Gunnar Bergo (BKK viltfond og Voss kommune), Anbjørg Nornes (Verneområdeforvaltar for Nærøyfjordområdet og Stølsheimen landskapsvernområde), Øistein Aasland (Fylkesmannen i Vestland) og Randi Engelsen Eide (Villreinnemnda).
Mange har bidrege for å få på plass innhaldet i denne rapporten. Takk for tilgjengeleggjering av kulturminnedatasett (Per Jordhøy, NINA, Anne Marie Bøtun Øyri, Fresvik Sogelag), digitalisering av kartfigurane frå informantmøta (Aron Freyr Gudmundsson) kvalitetssikring av områdepresentasjonane (alle delområde: Arne Nesheim, Kringsdalsområdet: Hildegunn Mugås, Harald Horvik, Stølsheimen: Nils Kvamme, Volahalvøya: Hildegunn Mugås, Vikafjellsområdet: Olav J Bøtun, Einar Magne Jordalen, overordna områdebruk: Kristoffer Ullern Hansen, SNO), og av kulturminnekapittelet (Glenn Heine Orkelbog, Vestland Fylkeskommune), fotobidrag (i tilfeldig rekkefølge: Anne Marie Bøtun Øyri, Erik Skjoldal, Hildegunn Mugås, Kristoffer Ullern Hansen, Anbjørg Nornes, Nils Kvamme Arne Nesheim, Morten Horvik, Ole Bjørn Skogheim, Olav Bøthun, Tiril Bøthun), representantar frå ei rekke organisasjonar som har stilt i referansegruppa for fokusområde (nemnde i vedleggsnotat), og ikkje minst alle som har stilt opp i informantmøta (nemnde under munnlege kjelder).
31.03.2020
Siri Wølneberg Bøthun Hildegunn Mugås Anders Mossing Sogn Naturforvalting AS Fjellheimen Villreinutval Norsk Villreinsenter Sør
Norsk villreinsenter www.villrein.no
NVS RAPPORT 28/2020
Norsk villreinsenter www.villrein.no
NVS RAPPORT 28/2020
Innhald Forord ...... 3 1. Innleiing ...... 7 1.1 Mål ...... 8 1.2 Prosjektoppbygging...... 8 1.3 Kunnskapsstatus ...... 9 2 Fjellheimen villreinområde ...... 10 2.1 Topografi ...... 11 2.2 Berggrunn ...... 11 2.3 Klima ...... 13 2.4 Vegetasjon; beiteressursane ...... 13 2.5 Hovudtrekk i historia om Fjellheimen villreinområde ...... 17 3 Metode ...... 21 3.1 Kunnskapskjelder ...... 21 3.2 GIS ...... 22 3.3 Kartleggingsmal ...... 22 3.4 Definisjonar ...... 23 3.5 Kvalitetskontroll ...... 24 4 Kartleggingsarbeidet og resultatet...... 25 4.1 Datasetta i kartlegginga ...... 25 4.1.1 Skriftlege kjelder ...... 25 4.1.2 Nasjonale databasar og lokalt innsamla observasjonsdata ...... 25 4.1.3 Teljingar ...... 27 4.1.4 Kulturminne ...... 30 4.1.5 Munnlege kjelder ...... 31 4.1.6 Vegetasjon ...... 33 4.2 Fangstminne i Fjellheimen...... 34 4.2.1 Dei store fangstanlegga ...... 35 4.2.2 Fangstminne i topografistyrte, mindre trekk ...... 38 4.3 Hovudtrekk i arealbruken ...... 43 4.3.1 Villreinbestanden i Fjellheimen ...... 43 4.3.2 Ytre biologisk grense for leveområde ...... 44 4.3.3 Typiske særtrekk ved årstidsbeitene i Fjellheimen ...... 44 4.3.4 Viktige trekk ...... 52 4.4 Arealbruk i Kringsdalsområdet...... 57
Norsk villreinsenter www.villrein.no
NVS RAPPORT 28/2020
4.4.1 Vinter ...... 57 4.4.2 Barmarksbeite ...... 58 4.4.3 Yngleområde og vårbeite ...... 60 4.4.4 Rørslemønster, viktige trekkruter og trekksoner ...... 61 4.5 Arealbruk på Volahalvøya ...... 63 4.5.1 Vinter ...... 63 4.5.2 Barmarksbeite ...... 65 4.5.3 Yngleområde og vårbeite ...... 66 4.5.4 Rørslemønster, viktige trekkruter og trekksoner ...... 68 4.6 Arealbruk i Stølsheimen ...... 70 4.6.1 Vinter ...... 71 4.6.2 Barmark ...... 72 4.6.3 Yngleområde og vårbeite ...... 73 4.6.4 Rørslemønster, viktige trekkruter og trekksoner ...... 76 4.7 Arealbruk på Vikafjellet aust for RV 13 (og litt vest for Rv 13) ...... 79 4.7.1 Vinter ...... 79 4.7.2 Barmark ...... 80 4.7.3 Yngleområder og vårbeite ...... 82 4.7.4 Rørslemønster, viktige trekkruter og trekksoner ...... 84 5 Utfordringar ...... 86 5.1 Flaskehalsar ...... 87 5.2 Veg...... 88 5.3 Kraftutbygging ...... 88 5.4 Turisme og hyttebygging ...... 90 5.5 Ferdsel...... 91 6 Tilrådingar, vidare undersøkingar og oppfølging ...... 94 Kjelder ...... 96 VEDLEGG ...... 100
Norsk villreinsenter www.villrein.no
NVS RAPPORT 28/2020
1. Innleiing
Opptakten til dette kartleggingsarbeidet vart gjort i Felles kommunedelplan for Fjellheimen. Denne felles arealplanen for villreinområdet vart vedteken av alle kommunane med areal i villreinområdet ila. 2016. I handlingsplanen for denne arealplanen er kartlegging av arealbruken til villreinen sett opp som eit tiltak for å auke kunnskapen om villreinen i området. Kunnskapen om villreinen og korleis den bruker fjellområda i Fjellheimen var etter måten god, men låg spreidd og lite tilgjengeleg. Fjellheimen villreinutval var sett opp som ansvarleg aktør til å ta initiativ til tiltaket.
I november 2017 arrangerte Voss kommune, også som eit tiltak i handlingsplanen, ein villreinkonferansen om Fjellheimen villreinområde, i Myrkdalen. Her vart trongen for ein slik kartlegging understreka, det vart tydeleg korleis ei rekke aktørar med interesser og aktivitet i Fjellheimen villreinområde, har behov for gode og oppdaterte data om villreinen sin bruk av leveområde. Kartfesting av områdebruk til ulike årstider/sesongar, og eit heilskapleg bilete av trekkmønster og viktige trekkpassasjer, var ynskt av mange.
Trongen for dette arbeidet vart ytterlegare forsterka då Miljødirektoratet sette i gong arbeidet med å utforme ein miljøkvalitetsnorm for villrein med heimel i naturmangfaldlova § 13. Normen har no vore på høyring, og det er forventa at den vert vedteken som verkemiddel for ivaretaking av villreinstammene og deira leveområde i løpet av 2020. For å kunne bruke ein slik norm er god kunnskap om kvart villreinområde ein føresetnad. Kunnskapsnivået for dei nasjonale villreinområda er etter måten god, men for dei områda som ikkje har status som nasjonale er det eit langt svakare kunnskapsgrunnlag. Mellom dei områda som ikkje allereie hadde ein høvesvis ny og oppdatert kartlegging, er Fjellheimen eit av dei første villreinområda som får ei ny kartlegging.
Norsk villreinsenter har fått i oppdrag frå Miljødirektoratet å utarbeide ein mal for kartlegging av villreinen sin arealbruk. Arbeidet med denne malen har gått parallelt med kartleggingsprosjektet i Fjellheimen, og det har vore god dialog mellom prosjekta. Det har vore ein føresetnad stilt i samband med stønad frå Miljødirektoratet, at kartlegginga skal tilpasse seg kartleggingsmalen. Dette er og ein av grunnane til at Norsk villreinsenter sør har hatt ein representant med i styringsgruppa for kartleggingsprosjektet.
I Fjellheimen finst det og ein rik kulturskatt i fangstminne. Desse fortel dessutan også mykje om trekkruter og arealbruk. Noko er registrert i Riksantikvaren sin kulturminnedatabase Askeladden, medan ei rekke registreringar enno ikkje har vore lagt inn der. Kunnskapen om kulturminna i området er stor, men har ikkje vore samla i sin heilskap, og dermed ligg berre noko av kjende bogestiller, dyregraver og ledegjerder tilgjengeleg i denne offentlege databasen.
Grensene for bæreevna er frå naturen si side bestemt av beitetilhøve og terreng. Desse faktorane bestemmer ikkje bæreevna aleine, det er og vesentleg om reinen faktisk har tilgang på ressursane, eller om menneskelege inngrep, og uroing i delar av fjellet, gjer at reinen ikkje får utnytta alle areala med potensielt beite. Det har vore arbeidd med
Norsk villreinsenter www.villrein.no 7 NVS RAPPORT 28/2020
tema forstyrring og inngrep, under nemninga fokusområde. Dette er plassar der reinen får utfordringar i møte med menneske eller med våre fysiske inngrep. Namnet Fokusområde er vald av di ein treng at alle aktørar med interesser i området har eit felles fokus på desse plassane, med mål om å finne gode løysingar for å dempe eller forebygge konflikt.
Figur 1 Vit kor vi er, så du kar reise ein annan plass og gi oss ro. Villrein i Fjellheimen, mai månad. Foto Kristoffer Ullern Hansen. 1.1 Mål Kartlegginga sitt overordna mål har vore gje ein betre kunnskapsbase om villreinen sin bruk av leveområdet. Kunnskapen skal kunne nyttast m.a. i samband med klassifisering av området etter den nye (komande) Miljøkvalitetsnormen for villrein.
Det har vore eit hovudmål å gje ei god framstilling av villreinen sin arealbruk og viktige trekkruter, og gjere denne kunnskapen tilgjengeleg for forvalting, interessepartar og publikum. Ein inkludert del av hovudmålet har vore å levere eit oppdatert datasett for Fjellheimen villreinområde til Miljødirektoratet sin Naturbase.
Det har vore eit delmål å få ein gjennomgang av kjende fangstminne i området, og legge til rette for at kunnskapen kan kome inn i Riksantikvaren sin kulturminnebase Askeladden. Kunnskapen om fangstminne er og nytta som kunnskapskjelde i kartlegginga, særleg i høve til trekkruter.
Kartlegginga skulle og kaste lys på dei viktigaste utfordringane i området, når det gjeld menneskeleg påverking av dyra sin områdebruk og moglegheiter for trekk, gjennom utpeiking av fokusområde.
1.2 Prosjektoppbygging Det er nedsett ei styringsgruppe for prosjektet med representant frå kommune (2 av 6 kommunar), fylkesmannen, verneområdeforvaltar for Nærøyfjordområdet og for Stølsheimen, BKK viltfond, villreinutvalet og villreinnemnda. Styringsgruppa har hatt 5 møte.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 8 NVS RAPPORT 28/2020
Arbeidet med utpeiking av fokusområde har vore skild ut som eit delprosjekt som er gjennomført parallelt, og i samarbeid med kartleggingsarbeidet. Ei rekke aktørar med ansvar for- eller interesse i fjellområdet var invitert med i ei referansegruppe for dette arbeidet, der Norsk villreinsenter sør (NVS sør) har vore ansvarleg. Det er halde to møte i referansegruppa. Resultatet frå dette arbeidet er presentert i eigen rapport frå NVS, sjå vedlegg.
Prosjektleiar har hatt eit møte med fagansvarleg for arkeologiske kulturminne i fjellet ved Sogn og Fjordane fylkeskommune.
Prosjektet v. prosjektleiar og repr. frå NVS har og vore i dialog med NVS sitt prosjekt med utarbeiding av ein fast mal for kartlegging av villreinen sin arealbruk i fjellet, inklusive utpeiking av fokusområde. Føringar i malen har vore rettleiande for kartleggingsarbeidet. Samstundes er erfaringar frå kartlegginga teke som innspel til forbetringar i malen.
1.3 Kunnskapsstatus Det finst ein god del fagstoff om villreinen sin arealbruk i Fjellheimen. Villreinområdet er skildra i to fagrapportar frå NINA (Jordhøy og strand 2008 og Jordhøy 2013), og presentert i boka Fjellets nomade Villreinen (Punsvik og Frøstrup 2016). Tidlegare bestandsplan for Fjellheimen og framlegg til bestandsplan for Fjellheimen frå 2009 (begge v. Arne Nesheim), samt gjeldande bestandsplan, som er ei vidareføring av ny bestandsplan frå 2016 (Øyjordet 2016), gjev og presentasjonar av geografi, og biologi, påverknadsfaktorar og dyrestamma. Norsk villreinsenter gjennomførte ei grovkartlegging av fleire villreinområde i 2018 (NVS 2018), denne justerer og fyller ut kunnskapshol i datasettet over Fjellheimen frå Naturbase, men som namnet seier er dette ei grovskissering av arealbruken.
Kunnskapen om kulturminne er og god, samla sett, men den ligg Figur 2 Scanna side frå det lokalhistoriske tidsskriftet Pridlao. Forfattarar i her har gjeve viktige bidrag til kunnskapen om spreidd og har vore høvesvis lite villreinområet, her v. Arne Inge Sæbø. tilgjengeleg for publikum.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 9 NVS RAPPORT 28/2020
2 Fjellheimen villreinområde
2.1 Geografi, naturgrunnlag Fjellheimen villreinområde ligg vest i Noreg, i Vestland fylke og har areal i til saman 6 kommunar; Voss, Vaksdal, Modalen, Høyanger, Vik, og Aurland.
Store delar av Stølsheimen landskapsvernområde ligg innanfor villreinområdet. Området har og areal i Nærøyfjorden landskapsvernområde, dette kring Fresvikbreen og fjella vest for Nærøyfjorden.
Figur 3 Oversiktskart over Fjellheimen villreinområde.
Villreinområdet er avgrensa terrengmessig av Sognefjorden i nord (frå Risnefjorden (Brekke) i vest til Aurlandsfjorden i aust) og går vidare langs Nærøyfjorden til Gudvangen. Herifrå er området avgrensa av E16 til Bolstadfjorden i sør, og Eidsfjorden, Mofjorden og Modalen i vest. Frå Modalen går yttergrensa for det som som er rekna som villreinområde i dag, nordover og ned mot Søreide.
Grensa i nord-vest er ikkje ei naturleg avgrensing i høve til fjellområda, desse held fram til vestlege delar av Stølsheimen, men det er ikkje kjend at dagens reinstamme har nytta seg av areala vest for Modalen (med unnatak av ein einskildhendig), og det har ikkje vore naturleg å innlemme dette arealet i forvaltingsområdet for villreinjakt. Den delen av Stølsheimen som ligg på vestsida av Modalen, som då også går inn i Masfjorden kommune, er inkludert i Interkommunal kommunedelplan for Fjellheimen villreinområde, med status som randområde. Dette er for å ta vare på fjellareala som potensielt leveområde for villrein. Historisk har areala her vore ein del av leveområdet, som og vart nytta fram til 1960 talet av dåverande dyrestamme.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 10 NVS RAPPORT 28/2020
Inndeling i jaktvald og organisering mellom rettigheitshavarane kan endre seg over tid, og vert ikkje skildra i denne rapporten. Det vert synt til bestandsplan for Fjellheimen villreinområde for desse opplysningane. Samarbeidsorganet for rettigheitshavarar, Fjellheimen villreinutval, er ansvarleg for bestandsplanen, som vert rullert og oppdatert med 3 – 5 års mellomrom jfr. hjorteviltforskriften. Gjeldande plan gjeld frå 2018 til 2021.
2.2 Topografi Fjellområdet består av typiske vestlandsfjell, forma av aktive isbrear. Mykje av området har ein skarp topografi der djupe dalar skjær seg innover frå ytterkantane. Her finn ein markante fjellryggar, med frodige dalar mellom. Dette har og skapt den spesielle forma, med ei rekke «halvøyer» av fjell, bitte saman av smalare parti, og typiske «fjellnes» langs ytterkantane. I meir sentrale delar er terrenget noko slakare, med vide, opne dalformer og rundare toppar. Mellom desse hovudformane er det småkupert, og store område er prega av det dei lokale kallar «haug og hole», der terrenget lett skjuler ein reinsflokk.
2.3 Berggrunn Berggrunnsgeologien i Fjellheimen er svært samansett. I Nord-vest, og vest dominerar grunnfjell, med gneisar og granittar. Dette er harde bergartar som inneheld lite kalk. Dei vert rekna som «fattige» bergartar med tanke på vegetasjonen, som her får ein alminneleg samansetting med nøysame artar og tynt til inkje dekke på toppane. Det kan finnast ein del lav i slike område.
På begge sider av Vikafjellsvegen samt sørover til noko av Volahalvøya, ligg eit parti med rikare bergartar, i hovudsak fylitt. Det fører til eit meir samanhengande vegetasjonsdekke, med større artsmangfald. Heilt i aust er det atter mykje harde bergartar som forvitrar seint, i gabbro, amfibolitt, og den lyse anortositten. Dei to førstnemnde er likevel dels kalkhaldige, og vil ved forvitring gje høvesvis gode vilkår for plantedekket. Særleg kan ein i rasmark og ved forkastingar finne eit høgt artmangfald.
Figur 4 Museøyresnøleie med kalkkrevjande urte (her Fjellveronika) og frodig engvegetasjon. Frå toppen av Bjønnstigen, Hovsfjellet.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 11 NVS RAPPORT 28/2020
Figur 5 Berggrunnsgeologisk kart over Fjellheimen. Kjelde: Digitalt berggrunnskart over Norge i 1:250 000, NGU.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 12 NVS RAPPORT 28/2020
2.4 Klima Klima i Fjellheimen er svært varierande, frå ein årsnedbør på ca. 2500 mm i dei oseane områda i vest til 1000 mm i dei indre delane omkring Vik, som ligg lengre inn i landet. Med dominerande vindretning frå vest/sørvest blir dei største snømengdene liggande i vestlege fjellparti. I nasjonal målestokk er området eit av dei meir oseane villreinområda. I vest kan og varierande temperaturtilhøve gjennom vinteren skape sterk ising. Snømengda varierer sterkt. År om anna kan det være ising i store delar av villreinområdet.
2.5 Vegetasjon; beiteressursane Klima bestemmer mykje av beiteressursane. Her er høvesvis lite vinterbeite og rikeleg med sommarbeite.
Vegetasjonen ber preg av å ligge i overgangen mellom Austlandet og Vestlandet, med vegetasjonstypar knytt til både innland og kyst.
For sommarhalvåret har området ei høg grøningsrate, det vil seie at det grønast raskt etter snøsmelting (Kjørstad et al 2017).
Figur 6 På reinsjakt i Solliane, som ligg innanfor området med rikare berggrunn i aust. Merk kor grønt fjellet er. Foto: Olav Bøthun.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 13 NVS RAPPORT 28/2020
Vekslande topografi bidreg til at grøntbeitene er rike, og at dei varer frå vår til haust. Området har ein høg andel av snøleievegetasjon, som typisk smeltar fram gradvis utover heile sommaren.
Den rike berggrunnen i aust og langs begge sider av Vikafjellvegen bidreg til gode sommarbeiter her. Ein kan m.a. tydeleg sjå korleis grøntdekket ligg høgt oppover fjellsidene. Høg nedbør i vest kompenserer delvis for fattige bergartar og gjer områda frodige med jamn tilgang på beite også her.
Randsonene kring villreinområdet har mange stader gode vårbeite med tidleg groe og elles frodige grøntbeite. Stølsdaler i lågalpin vegetasjonssone (frå skoggrensa opp til høgdegrensa for blåbærlyng) er viktige om sommaren. Lågalpin er den sona i fjellet som har høgast produksjon.
I NINA rapport 1400 (Kjørstad et al) vert det synt ein tabell over fordelinga av ulike vegetasjonstypar eigna for beite i dei ulike villreinområda i Norge. Tabellen er ei samanstilling av vegetasjonstypar med utgangspunkt i vegetasjonskart for Norge utarbeidd av Norut, på grunnlag av satellittdata (Johansen 2009). Her finn ein at 42% av arealet i Fjellheimen er klassifisert som gode barmarksbeiter. Det er det høgaste talet for noko villreinområde. I tillegg er 11,0% oppført som barmarksbeiter (utan gradering). Over halvparten av dei gode beita er ulike formar for snøleie.
Av lavdominerte vinterbeite har ein derimot ikkje funne noko (dette er diskutert meir nedanfor), medan andre egnelege vinterbeite, dominert av gras, lyng og barskog, dekker 24,8% av arealet. 21,2% av arealet er rekna som impediment eller vatn. Grøne plante, og ikkje berre lav, lyt reknast som ein vesentleg del av vinterføda til villreinen i Fjellheimen. Dette gjeld både plante som er iblanda lavmattene, lyngdominerte rabber og område under skoggrensa. Sistnemnde er viktige både i periodar med ising og seint på vinteren/tidleg vår.
Det satellittbaserte vegetasjonskartet kan gje oss eit oversyn over vegetasjonstypane i området. Ein bør være klar over at det er store feilmarginar i kartet (sjå t.d. Kastdalen og Hjeltnes 2012), men det gjev oss likevel ein peikepinn, og ei grovinndeling der me ser mønsteret mellom dei ulike typane.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 14 NVS RAPPORT 28/2020
Figur 7 Vegetasjonstypar henta frå vektordata; «Satellittbasert vegetasjonskart for Norge» (SatVeg) nedlasta frå Miljødirektoratet (miljodir.no, kartkatalogen), datasett frå Johansen (2009). Det er delvis nytta andre fargar enn i originalen, for å få fram vegetasjonen som er viktig for rein til ulike årstider.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 15 NVS RAPPORT 28/2020
Område med rosa fargetonar i kartet på førre side har lyngdominerte vegetasjonstypar, som tilbyd barmarksbeite. Der desse førekjem i parti med mindre snø vert dei og ein ressurs om vinteren. Område med djup-grøne fargetonar er urte-, gras-, halvgrasdominerte vegetasjonstypar, med særleg gode barmarksbeite. Dei lyngdominerte vegetasjonstypane inneheld og mykje gras og ein del urter. Dei lyse, skarpgrøne områda er rike skogstypar, der det og kan være gras- og urterike beiter i feltsjiktet, men med nokre viktige unnatak ligg dette litt lægre i terrenget og utanfor leveområdet til rein. Dei brun-grøne fargetonane er fattigare skogstypar inklusive barskog.
Mykje av dei mest brukte vinterbeita finn me i område med mykje berg i dagen, dette er vindeksponerte plassar der snødekket vert tynt, og markdekket på slike plassar, i den grad det veks noko, er oftast dominert av lav.
Analysen frå SatVeg prosjektet er som nemnd grov, dels på grunn av at oppløysninga i datasettet er ruter på 30x30 meter, dels pga. at fjellskygge gjer bilettolkinga vanskeleg i sterkt kuperte område. Dei lavdominerte rabbene som faktisk finst i dette området vert truleg for små til å verte fanga opp som eigen vegetasjonstype. Nokre stader har lavmatta sopass mykje grøne plante iblanda at dei ikkje vert registrert som lavbeite i bilettolkinga.
Figur 8 Typisk vinterbeitelokalitet i Fresvikfjella; Lauvhoggeskadl. Laven førekjem rikeleg, men er ikkje einerådande. Foto: Olav Bøtun.
Den einaste publiserte undersøkinga av lavbeite i dette villreinområdet er utført av ein student i 1980-83. Ole Nordmark leverte våren 1984 ei grundig rapport om austlege delar av Fjellheimen (Nordmark, 1984). Det vart gjennomført ei flytaksering i 1981 ved forskar Eldar Gaare. Gaare har kartlagt ei rekke av dei norske villreinområda, men det
Norsk villreinsenter www.villrein.no 16 NVS RAPPORT 28/2020
synast som om denne undersøkinga aldri vart publisert. Nordmark syner til undersøkinga, som «Gaare in prep»., og fortel om resultatet. Her kjem det fram at kring 7-8% av arealet i vestlege delar består av «vinterbeiterabber», tilsvarande 14% i austlege delar. Det går ikkje fram kva som reknast som «vest» og «aust», men det er anteke at det handlar om kvar si side av Vikafjellsvegen.
I si eiga oppgåve har Nordmark analysert lavmatta på 5 ulike lokalitetar, alle på austsida av Rv 13. Nordmark vitja også vestlege delar av området, m.a. skildrar han den typiske isinga som kan dekke lavrabbene i Volaområdet (observert i februar 1983), og registrerte at reinen her då beita langs randsona av isskjoldet på vegetasjon beståande av lyng og matter med heigråmose. Nordmark skildrar vegetasjonen på rabbene han undersøker til å ha eit høvesvis høgt lavinnhald, med ein prosentandel av lav på opp til 70% dekningsgrad, med potensiale opp til 80%.
Sommar- og vinterbeite er elles omtalt i kapittel 4.3, hovudtrekk i arealbruken.
2.6 Hovudtrekk i historia om Fjellheimen villreinområde
2.6.1 Nyare tid Som mange andre stader vart det etablert tamreindrift i dette fjellområdet midt på 1800 talet. I 1843 vart det skipa eit tamreinlag, som etablerte ei tradisjonell tamreindrift med merking av dyr og bruk av gjeterar (Sæbø 2002). Stammen skal ha vore kring 300 dyr, men voks seg etter kvart så stor at den kom ut av kontroll. Sæbø skildrar at då stamma kom opp i 7-800 dyr byrja den å dele seg i mindre flokkar. Denne drifta skal ha vore avslutta og dyra forsvunne.
Den best kjende delen av soga om reinstamma i Fjellheimen startar med skipinga av Vossestrand reinsdyrlag den 4. oktober 1930. Det vart ført møtebok for møter i laget, og perioden 1939 – 1955 er godt dokumentert gjennom avskrift frå møtebok for Vossestrand reinsdyrlag og Voss og Sogn reinsdyrlag frå 1930 til 1955, utført av Torleif Norekvål. Drift starta i det små, med grunneigarar frå Vossestrand, men etter kvart kom også Voss, Evanger, Eksingedalen, Modalen, Vik, Leikanger og Aurland med. I 1947 vart det vedtekne nye lover for laget, og det endra namn til Voss og Sogn reinsdyrlag. Drifta av reinstamma var meir lik på dagens villreinforvalting enn på tamreindrift. Laget dreiv under dispensasjon frå merkeplikten. Dyra gjekk der dei sjølv ynkste, og vart aldri gjett eller samla i kve. «Slaktinga» gjekk føre seg ved felling med gevær. Kor mykje som skulle fellast vart bestemt i årsmøtet, der vart det og peikt ut kven som skulle gjennomføre jakta.
Reindyrlaget vart vedteke oppløyst i 1962, etter store konfliktar mellom husdyreigarar og reinslaget. Flokkane vart då monaleg reduserte, jfr. Sæbø. Laget sa i frå seg eigedomsretten til dyra, og flokkane vart avvikla over ei periode på 2 år. I løpet av denne tida vart det felt over 900 dyr. Tek ein med reduksjonen like før, og dei dyra som klarte å smette seg unna er det klart at det har vore langt over 1000 rein i området.
Under nedskytinga av stamma gjekk det att 78 dyr på austsida av Rv 13. Desse vart halde under oppsyn av Voss viltnemnd, og dei fekk godkjend Fjellheimen som villreinområde gjeldande frå 01.01.1966.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 17 NVS RAPPORT 28/2020
For å få fjellområda i vest raskt i bruk att av rein, vart det sett ut i alt 27 dyr i 1973 (Jordhøy og Strand 2009). Dette var 9 dyr på Steine i Voss (Volahalvøya), 9 dyr på Nigård i Modalen (Stølsheimen) og 9 dyr på Leiro i Vaksdal (Kringsdalsområdet). Det vart og sett ut dyr i 20 dyr i Øvstedalen 1997 (Kringsdalsområdet).
For å motverke innavl i små bestandar har ein i fleire villreinområde med tamrein som genetisk opphav praktisert utsetting av nye individ med ein del års mellomrom. I 2004 vart det gjeve samtykke frå Direktoratet for Naturforvalting (DN) til å sette ut 4 bukkar i Kringsdalsområdet (brev til Støslheimen villreinvald 26.01.2004) til eit slik formål. Dette har vore mellom dei siste løyva til slik utsetting som DN gav. I mars 2007 ga direktoratet avslag på ein tilsvarande søknad i Skaulen Etnefjell villreinområde (brev til Viljarnuten Reinsdyrlag datert 26.03.2007), grunna i at det kunnskapsgrunnlaget ein då hadde tilsa at «… utsetting av tamrein ikke lenger er en praksis som er forenlig med forvaltningen av våre villreinområder».
«Fjellheimen villreinområde» vart skipa september 1968, og forvaltinga kom inn i faste former med eigne vedtekter. Eige villreinutval vart skipa 1 november 1997.
Det har vore villreinjakt i området med heilt få unnatak, kvart år frå 1970 og fram til i dag. I denne perioden har bestanden svinga noko. I møtebok frå villreinnemnda kan ein sjå variasjon frå frå kring 400 dyr og opp til 7-800 dyr på det meste. Dei siste 20 åra har bestanden lege på 4 – 500 dyr.
Figur 9 På reinsjakt i Fjellheimen. Foto: Tiril Bøthun.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 18 NVS RAPPORT 28/2020
2.6.2 Forhistorisk tid, fortald av fangstminna Fjellområda har vore ein del av det store samanhengande leveområdet for villrein i Sør Norge. Fangstminne kan være med på å stadfeste historisk bruk av rein, og me kan lære korleis dyra har nytta terrenget også i område kor det er lenge sidan det har vore dyr, eller som vert vitja berre sjeldan i dag.
Det er vanskeleg å tidfeste fangstminna, då dei som regel er i stein, og funn av daterbart materiale er sjeldan. Mykje tyder på at fangstgropene vart mest nytta i vikingtid og framover i mellomalderen, men dateringar frå Dovrefjell kan tyde på at nokre dyregraver kan vere opp mot 3000 år gamle (Jordhøy og Strand 2009). Dei yngste daterte dyregravene har ein funne til å være ikring 500 år gamle. Dei større anlegga er frå periodar med eit vist folketal, då dei har kravd mange jegerar og god organisering. Utgravingar av buplassar som har hatt tilknyting til massefangst av rein peikar på at fangsten har hatt sin største bruksintensitet- og utbreiing frå sein vikingtid til tidleg mellomalder.
Me har ikkje så mange dateringar frå Fjellheimen, men det finst nokre, som kan gje ein peikepinn på tidshorisonten. Ailen (2012) diskuterer i si masteroppgåve i arkeologi, korleis villreinfangst frå fangstanlegga i Vikafjellsområdet har påverka samfunnsutviklinga i jarnalder og mellomalder, i Vik og i dei mindre bygdene omkring dette fjellområdet. Dei to mellomalderkyrkjene i Vik, saman med ei rekke gravfunn, peikar på at det var samla store rikdomar. Historikarar meiner at fangstanlegg i slike omfang har generert rikdomar som og har vore viktige for kongemakt i Noreg. Det viktigaste dømet finn ein på Dovre. Ailen har og gjort ei god oppsummering av det som finst når det gjeld dateringar innanfor dei austlege delane av Fjellheimen:
«Blant tidligere dateringer fra området kan nevnes organiske materiale fra en dyregrav i undersøkelsesområdet (trolig anlegg 5 eller 7) som er datert til år 150 ± 210 f.kr, altså førromersk jernalder/eldre romertid (Barth 1986: 184-187). Trepinner funnet ved Hestfjellet som kan stamme fra skremmepinner benyttet ved drivfangst er datert til 5- 200 e.kr (Jorhøy & Strand 2008:20). En annen datering fra området er fra trestokker funnet i 1936, disse var tydelig bearbeidet. Barth mener stokkene har tilhørt et fangstanlegg. Knut Fægri en botaniker ved Bergens museum samlet prøver av stokkenes never som senere ble C-14-datert til yngre romertid, nærmere sagt 210-440 e.kr (Barth & Nordanger 1993). Stokkene har senere også blitt datert av Sogn og Fjordane fylkeskommune til 10-230 e.kr, eldre romertid (se tabell 2). Det er også gjort datering av et gevir funnet i samme området, dette kan ikke direkte knyttes til et fangstanlegg, men viser at det var rein i nærheten av anlegget. Resultatet av prøven var1120-900 f.kr. Fangstanleggene i undersøkelsesområdet har også yngre dateringsresultater, tremateriale fra en dyregrav ved Svelgjen ikke langt Svelgavannet, er dater til 800 tallet (Jorhøy & Strand 2008:17). Tremateriale fra et stolpehull på Langafjellet er datert til 980-1150 e.kr, mens tre fra et stolpehull på Tuftafjellet er datert til 1305-1435 e.kr (se tabell 2).»
Dei store fangstanlegga si plassering innanfor Vikafjellsområdet, fortel at det må ha vore store dyreflokkar, og at dei har bevega seg mellom vest og aust. Området kor anlegga er registrert er sterkt kuppert, med store høgdeskilnadar og mykje stup og skrenter. Feltet strekk seg frå Tuftafjellet i nord til Lyngskaret i sør og Svelgavatnet
Norsk villreinsenter www.villrein.no 19 NVS RAPPORT 28/2020
i vest, og anlegga med bogestiller ligg i ei høgd på ca. 1300-1500 moh. Samlingane med dyregraver ligg noko lægre i snitt. Sjå elles kap. 4.2 fangstminne for ei nærare omtale.
Figur 10 Kulturminna byd på både gode opplevingar, og kunnskap om dyr, menneske og kultur. Øvst: Frå fangstanlegga på høge fjellrygger: Muren over Handadalseggi. Foto: Anne Marie Bøtun Øyri. Under: Dyregrav vest for Lægdaskard.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 20 NVS RAPPORT 28/2020
3 Metode
3.1 Kunnskapskjelder Ein har i prosjektet, så langt råd, freista å nytte så breitt spekter av kjelder som mogleg. Dette også jfr. NVS-rettleiaren.
3.1.1 Skriftlege kjelder Det finst ei rekke skriftlege kjelder som er relevante for kunnskap om villreinområdet. Her er både studentoppgåver (ein hovudfagsoppgåve og to mastergrader), fagrapportar frå forskarar, konsekvensvurderingar knytt til inngrepsplanar, artiklar i tidsskrift og presentasjon i bokkapittel. Dei viktigaste skriftlege kjeldene som er nytta vert nemnde i kap. 4, Kartleggingsarbeid og resultat, delkapittel 4.1.
Andre skriftlege kjelder der ein kan finne informasjon om reinen sin bruk av områda er oppsynsrapportar frå jakta, notat frå SNO Aurland og bestandsplanar utarbeidd av villreinutvalet.
3.1.2 Teljingar Fjellheimen har ei lang tidsserie på minimumsteljingar. Over tid gjev desse eit bilete på viktige vinterbeite. Det er og ei rekke kalveteljingar, som syner opphaldsstad for fostringsflokkar tidleg på sommaren, dvs. barmarksbeite. Dei tidlegaste kalveteljingane stadfestar og delvis yngleområde, dvs. viktige forsommarbeite for simler med liten kalv. Ein har og ei rekke strukturteljingar, som regel gjennomført i oktober, så fort som råd etter avslutta jakt. Dei to sistnemnde datasetta er litt mindre dekkande enn minimumsteljingane.
Teljingane er i hovudsak gjennomførte i regi av villreinutvalet, med unnatak av perioden 2011 til 2017. I desse åra har SNO Aurland teke hovudansvaret for teljingane i området, i samråd med forvaltinga. Datasettet er gjort tilgjengeleg for prosjektet av villreinutvalet og av SNO.
3.1.3 Kulturminne Mykje kunnskap om villreinrelaterte (fangstrelaterte) kulturminne i området går fram av skriftlege kjelder (nemnd over). For kartfesting av kulturminna er det nytta Riksantikvaren sin database Askeladden, registreringar med koordinatfesting gjort i regi av NINA og registreringar med koordinatfesting gjort av ein aktiv medlem i Fresvik sogelag.
3.1.4 Databasar Det er henta ut registreringar frå Naturbase.
Det er henta ut data frå artsobservasjonar, der observasjonar av villrein er lagt inn. Miljødirektoratet sin nye nettside «sett rein» inneheld ikkje registreringane frå Fjellheimen.
I tillegg til databasen på nett har Fjellheimen villreinutval samla villreinobservasjonar i eige sett-rein-skjema i åra 1998 – 2001.
Det finst gode tidsseriar på registreringar av fellingsstad i Fjellheimen.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 21 NVS RAPPORT 28/2020
3.1.5 Munnlege kjelder Munnlege kjelder har vore ein viktig del av kunnskapsgrunnlaget, der mykje er henta ut frå i alt 4 informantmøte (sjå kap. 4.1.5). Også mykje av det skriftlege materialet, samt informasjonen frå Naturbase, baserer seg på munnlege kjelder. Ved ei samanlikning av desse opplysningane med dei meir objektive, kvantitative data frå teljingar og «sett rein», vert den munnlege informasjonen i stor grad stadfesta.
3.1.6 Klima og vegetasjon Prosjektet har ikkje innhenta klimadata utover meir generelle opplysningar om klima (t.d. nedbørsmengd på overordna nivå). Klimadata er ikkje lagt inn i GIS-analyse i dette prosjektet. Figur 11 Kartutsnitt frå Artskart.no. Registreringar av Sett Rein på nett kan være ein god kjelde. I Fjellheimen kunne ein Den kartfesta kunnskapen som ynskje seg ei meir aktiv innlegging av observasjonar. finst om vegetasjon er grovmaska, men fortel om hovudtypane. Denne typen data er nytta som forklaringsgrunnlag, men dei er ikkje tillagt tung vekt i høve til å avgjere om kva som vert framstilt som ulike typar funksjonsområde. I skildringa av bruksintensitet og utpeiking av kjerneområde er dei tillagt noko vekt, men datalag for vegetasjon er likevel ikkje inkludert i GIS-analyse.
3.2 GIS Det er nytta ArcMap 10.6 som GIS-program.
Munnlege opplysningar og tolkningar av skriftlege kjelder er digitalisert for hand. Endeleg resultat av kartlegginga er ei oppsummering av dei ulike temalaga, som teljingar, naturbasedata, observasjonsdata (sett rein) og handteikna polygonar. Kulturminnedata er nytta som støtte ved nedteikning av trekkruter opplyst av munnlege kjelder. I nordvest er einskilde trekk også nedteikna på basis av fangstminne.
3.3 Kartleggingsmal Arbeidet har pågått parallelt med utarbeiding av NVS sin mal for kartlegging av leveområde, og det har vore dialog med prosjektleiar Anders Mossing under vegs. Kategoriseringa av årstidsbeiter og prioritering av trekkruter er gjort jfr. malen. Det same gjeld framgangsmåten i utpeiking av fokusområde, som er gjort som eit underprosjekt av kartleggingsprosjektet, og presentert i NVS notat 10/2020 (vedlegg 3).
Norsk villreinsenter www.villrein.no 22 NVS RAPPORT 28/2020
3.4 Definisjonar Definisjonane for dei ulike kategoriane av funksjonsområde nytta i kartlegginga føl kartleggingsmalen (Mossing et al. in prep.). Eit viktig moment herfrå er også tidsperspektivet. Delkapittel 2.4.1 til 2.4.3 er henta frå malen.
3.4.1 Leveområdet (ytre avgrensning) Leveområdet er den ytre avgrensningen av alle funksjonsområdene og skal visualisere reinens områdebruk gjennom året. Kartet skal ikke være et øyeblikksbilde av reinens arealbruk, men skal i så stor grad som mulig også ta opp i seg arealbruken i et mer langsiktig og dynamisk perspektiv. I ekspertgruppas forslag til kvalitetsnorm er det foreslått at villreinens arealbruk de siste 10 år vurderes i lys av kunnskap om arealbruken de siste 50 år, og det vil derfor være naturlig å bruke 50 år som en referansetilstand. Dersom det finnes områder som var brukt i et lengre historisk perspektiv, men som synes å ha gått helt ut av bruk, kan dette markeres med særskilt signatur på kartet og nærmere omtale i rapporten.
3.4.2 Funksjonsområder Vinterbeiter Omfatter som regel perioden fra og med november til og med april. Varigheten av vinterbeitene utover våren varierer, avhengig av tidspunktet for når simlenes trekk mot kalvingslandet starter, og hvor lenge det går før bukkene ev. forlater vinterbeitet og søker vårgroe.
Barmarksbeiter (kan spesifisere vår- og/eller høstbeiter) Omfatter perioden fra og med mai til og med oktober. Vårbeite for bukk kan kartlegges som eget deltema der dette er relevant, og man har nok kunnskap til å kunne peke ut særegne vårbeiteområder. Starttidspunktet må være lik med avslutningen på vinterbeite. Høstbeiter kan kartlegges som eget deltema i de områdene som har en arealbruk i september/oktober som skiller seg distinkt fra den øvrige barmarksperioden, og man har nok kunnskap til å kunne peke ut særegne høstbeiteområder.
Helårsbeiter (overlapp barmark/vinter) Omfatter hele året og kan benyttes for områder med overlappende bruk om vinteren og i barmarksperioden.
Yngleområder (inkl. kalvingsområder) Omfatter perioden fra overgangen april/mai til siste halvdel av juni, med lokale variasjoner. Både de konkrete kalvingsplassene og vår- og forsommerbeiter for simler med kalv skal kartfestes som kalvingsområde.
Viktige trekkpassasjer Tre kategorier kan kartlegges; trekkpassasjer mellom ulike villreinområder, sesongtrekk mellom ulike funksjonsområder og trekkpassasjer som er begrenset av topografi og/eller menneskelig infrastruktur/ferdsel innenfor ett og samme funksjonsområde. Trekkpassasjer skal kartfestes som polygoner som avgrenses etter beste faglige skjønn, ikke bare som streker/piler.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 23 NVS RAPPORT 28/2020
3.4.3 Fokusområder Fokusområder omfatter områder hvor det er identifisert utfordringer for villreinen knyttet til arealinngrep og menneskelig aktivitet. Effektene av dette er ofte arealunnvikelse, der reinen unngår å bruke hele eller deler av funksjonsområder den ellers ville ha tatt i bruk på den gjeldende årstid, eller ulik grad av hindringer av reinens naturlige trekk mellom ulike funksjonsområder. Fokusområdene vil være utgangspunkt for vurdering av avbøtende tiltak som kan bidra til at reinen kan bruke leveområdet på en mer optimal måte.
3.5 Kvalitetskontroll Utsending av kart frå det einskilde informantmøtet til dei respektive informantane var ein del av kvalitetssikringa.
Tidlegare leiar i villreinutvalet og mangeårig jaktoppsyn og oppsynsleiar, Arne Nesheim, har sett gjennom førsteutkast av karta for dei ulike årstidsbeita, og bidrege med innspel ved utvelging av trekkruter for presentasjon.
Ein til to nøkkelinformantanar frå kvart delområde er tilsend skildringane av delområda for gjennomsyn. Overordna skildring er send til noverande oppsynsleiar frå SNO Kristoffer Ullern Hansen. Til sist er rapporten og karta lagt fram for styringsgruppa for gjennomgang og godkjenning.
Figur 12 Undervegskart, send ut for gjennomsyn.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 24 NVS RAPPORT 28/2020
4 Kartleggingsarbeidet og resultatet
4.1 Datasetta i kartlegginga
4.1.1 Skriftlege kjelder Viktige skriftlege kjelder om arealbruk har vore fagrapportar frå NINA (Jordhøy og Strand, 2008 og Jordhøy, 2013) bestilt i samband med utarbeiding av kommunedelplan for Myrkdalen fjellandsby og kommuneplan for Vik kommune, og tidlegare bestandsplanar (Nesheim, 2005 Nesheim, 2009). Jordhøy har då også nytta bestandsplanane som ei av fleire kjelder.
Det er og gjennomført nokre konsekvensanalysar i samband med planlegging av inngrep i eller nær villreinområdet. Dei fleste av desse baserar seg på «kjend kunnskap», men i samband med planlegginga av ei gondolbane til Hanguren på Voss vart det i tillegg innhenta ny kunnskap om arealbruken i Volaområdet frå lokalkjende (Bøtun 2014).
Ei viktig, eldre kjelde, er O. Nordmark si hovudfagsoppgåve frå UiB frå 1984. Reinen og Fjellheimen villreinområde.
Med fokus på sårbare område er ei nyleg gjennomført sårbarheitsanalyse frå utvalde lokalitetar i Stølsheimen, NINA rapport 1559, av Stokke et al. (2018).
Når det gjeld kulturminne er dei viktigaste kjeldene nemnde i kap. 4.1.4.
4.1.2 Nasjonale databasar og lokalt innsamla observasjonsdata
Sett rein, open database Berre nokre få personar har lagt inn observasjonar i nettenesta til Artsdatabanken, artsobservasjonar. Den gjev med det ikkje eit dekkande bilete, men observasjonane i databasen gjev likevel sikre og dokumenterte observasjonar av kor rein har helde seg til ulike tider av året, slik at dei er med på å fylle ut det totale biletet av arealbruken. Dei registrerte observasjonane stadfester dessutan noko av den munnlege kunnskapen. Mellom registratorane i «sett rein» finn ein to fjelloppsyn frå SNO. Det ligg inne i alt 23 observasjonar, frå perioden 2007 til 2019. Av desse 22 frå Vikafjellsområdet og 1 frå Volahalvøya. Sjå illustrasjon i Figur 11.
Sett rein, lokalt innsamla data Fjellheimen villreinutval har hatt ei eiga innsamling av villreinobservasjonar i åra 1998 – 2001, notert ned i eige sett-rein-skjema. Her ligg i alt 228 observasjonar. Observasjonane er melde inn til utvalet frå ei rekke brukarar av fjellet, og notert ned av dåverande leiar og oppsynsleiar Arne Nesheim (vedlagt). Dette datasettet har stor overvekt av observasjonar frå valdet Stølsheimen. Ein kan ikkje nytte datasettet til å motbevise at det har vore rein i eit område, men ein har fått god dokumentasjon på bruken i dei områda fjellfolk har vore aktive til å melde inn observasjonar. Det ligg inne opplysningar om dato, observatør, dyretal (anslag), type observasjon og eit merknadsfelt. Austlege delar av villreinområdet er underrepresentert i dette datasettet.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 25 NVS RAPPORT 28/2020
Figur 13 Sett Rein registreringar i regi av villreinutvalet 1989 - 2001. Overvekten av observasjonar i vest peikar på mindre aktiv innmelding frå austlege delar av villreinområdet.
Fellingsdata Dei fleste jegerar i Fjellheimen er flinke til å skrive fellingsstad på kontrollkortet før innlevering. Praksisen i området er i hovudsak nedskriving av stadnamn. Dette er høvesvis unøyaktig, og det finst rom for feiltolking, men det gjev likevel eit bilete ved gjennomgang av data frå fleire år. Det er ikkje laga noko eige datalag for dette tema pga. det vide tolkingsrommet som ligg i kjelda (påskriften på fellingskorta), men det er gjort eit gjennomsyn av fellingsstad frå det siste tiåret, slik at denne innsikta har vore med og betra treffsikkerheita i utpeikinga av barmarksbeite.
Naturbase Kartfigurane frå Naturbase er teke med i registreringsarbeidet, der det og er gjort ein vurdering av avgrensingane i lag med nøkkelinformantane. Det finst ikkje kjeldetilvising på registreringane i Naturbase, og det er ingen som har kunna sagt kva som er opphavet til datasettet. Det er tydeleg at datasettet for Fjellheimen er sett saman av ulike kjelder, der ein ser at ulik praksis føl kommunegrensa. M.a. er alt areal i Modalen lagt inn som beiteområde utan nyansar. Nokre av opplysningane er tydeleg av eldre dato. Det er kome fram undervegs i arbeidet at ein del av kalvingsområda registrert i Naturbase er historiske område som vart nytta av rein på 1950- og 60 talet, dvs. i perioden før utskyting av den store stamma med tamreinstatus. Nokre av desse er tekne i bruk i nyare tid medan nokre ikkje har hatt kjend kalving etter gjenoppbygging av reinstamma. Desse er i kartlegginga markerte som historiske kalvingsland.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 26 NVS RAPPORT 28/2020
Figur 14 Kartutskrift frå Naturbase før ny kartlegging.
4.1.3 Teljingar Ein har ei god tidsserie når det gjeld vinterteljingar i Fjellheimen. Det er gjennomført flyteljingar sidan sist på 1990-talet, med registreringa av både lokalitet og flokkstorleik. Teljedata har vore viktig, dels til å stadfeste, men og til å korrigere kartet over arealbruk. Kalveteljingar er gjennomført hovudsakleg i juli månad. Strukturteljingane er gjort under brunsten, som regel i oktober. Begge kategoriane dokumenterer barmarksbeite. Det er ikkje skild ut eigen kategori for haustbeite i Fjellheimen, då det ikkje er kome fram noko som tilseier at her finst heilt særeigne haustbeiter eller utprega brunstområde. Kalveteljingane er den minst tette dataserien, der ein har fleire år mellom kvart punkt ved nokre høve. Strukturteljingane er gjort mest kvart einaste år, med berre nokre få unnatak. Grunnen til at ein likevel har fleire «grøne» enn «brune» punkt i kartet i figur 16, er at dyra går spreidd i fleire, mindre flokkar om sommaren, medan dei om hausten samlar seg til heilt Figur 15 Kalveteljing kan gjennomførast både med flyfotgrfering og frå få, store flokkar. bakken, som her. Foto Kristoffer Ullern Hansen.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 27 NVS RAPPORT 28/2020
Figur 16 Teljingane stadfester områdebruken.
Figur 17 Data frå strukturteljingar i perioden 1993 - 2015. Merk at flokkane er gjennomgåande store.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 28 NVS RAPPORT 28/2020
Figur 18 Data frå kalveteljing i perioden 1998 - 2018. Sentrale delar av hhv. Vikafjellsområdet og Volahalvøya går att med større flokkar.
Figur 19 Data frå minimumsteljing i perioden 1999 til 2017. Merk kor store areal som tilsaman har registreringar innanfor dei siste to ti-åra.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 29 NVS RAPPORT 28/2020
4.1.4 Kulturminne Arbeidet har hatt tre hovudkjelder med koordinatfesta data som er sett saman til eit kulturminnelag for presentasjon i kart. Desse er:
• Riksantikvaren; Askeladden (henta ut før fylkessamaslåinga) o Registrerte kulturminne i fjellet for Hordaland o Registerte kulturminne i fjellet for Sogn og Fjordane. • Registreringar utført av privatperson / lokalhistorikar Anne Marie Bøtun Øyri • Registreringar utført av Per Jordhøy, NINA, og fjelloppsyn Arne Nesheim på oppdrag for NINA.
Datasettet frå Riksantikvaren og frå Øyri er «vaska», slik at ein berre har nytta kulturminne relatert til villreinfangst. Jordhøy og Nesheim sitt arbeidet er utført perioden 2005 – 2007, og er presentert i fagrapport for Fjellheimen villreinområde i 2009 (Jordhøy og Strand 2009). Datasettet er unikt med tanke på kunnskap relatert til reinen sin måte å bruke terrenget på. Her er registrert opplysningar som fortel om trekkretningar, hellingsgrad og eksposisjon. Datasettet til Øyri består av koordinater registrert med handhalde GPS. I tillegg er det gjort notatar som skildrar dei einskilde lokalitetane og set dei i samanheng.
Andre særleg viktige kjelder, men der lokalitetane er fanga opp i det kartfesta materialet, er to masteroppgåver i arkeologi frå området (Burhol 2012 og Frækhaug 2012), og fleire tidsskriftsartiklar. Skulelektoren Per H Bøthun var mellom dei som tidleg skreiv om fangstminna i Fjellheimen. Han gjorde eigne undersøkingar, og skreiv ei detaljert skildring av fleire av anlegga i tidsskrift utgjeve av historielaget for Sogn nr. 15 (Bøthun 1952). Denne artikkelen har vore til inspirasjon for andre forfattarar i ettertid.
Figur 20. Dei om lag 100 bogestillene på denne sletta oppe på Tuftafjellet syner korleis reinen trekker over ryggen på veg til/frå på beiter på Engjafjellet og Hovsfjellet. Eit godt bevart ligg i framkant av bilete. Vidare er kvar forhøging ein kan ane i biletet eit nytt bogestille!
Norsk villreinsenter www.villrein.no 30 NVS RAPPORT 28/2020
Andre aktuelle artiklar er skreve av Barth (i årbok for Norsk Skogbruksmuseum i 1986) og Barth og Nordanger i Arkeo 1993. Barth oppsumerar m.a. funn gjort av botanikar Knut Fægrid på 60 talet. Oldtidsfunn ved Rambervarden er og presentert av Ola M Fosse i det lokalhistoriske tidsskriftet Pridlao (1-1990). Artikkelen til Anne Marie Bøtun Øyri i Pridao i 2009, gjev ein grundig presentasjon av fangstanlegget på Langafjellet, som syner at anlegget er mykje større enn det som er vorte innmålt av arkeologane. Dette stemmer godt med Per H Bøthun sine skildringar av anlegget frå 1952 (Bøthun 1952). Øyri har skrive om Steinringar og andre kulturminne i Fresvik- fjella (Pridlao1-2011). Ailen og Øyri og syner og til Titland og Andersen (u.publ., 2000).
Området er framleis interessant, og nyregistreringar kjem og vil kome. I 2015 stilte Sogn og Fjordane fylkeskommune på synfaring etter tips frå Øyri i Fresvik Sogelag, og stadfesta då funn av tre dyregraver ved Øpste Klokkartjød nær Lægdaskard. Ei var ei jordgreve dobbeltgrav. Her vart det og funne rester etter tillaga treverk, mogleg frå ledegjerde. Desse vart daterte til perioden 1285 – 1400 e. Kr. (høg- til seinmiddelalder) Det vart gjennomført arkeologisk feltarbeid i Handadalen ved Universitetsmuseet i Bergen i 2018. Her vart det gjort nærare undersøkingar m.a. av buplass nytta under fangsten. Arbeidet var gjort innanfor allereie registrerte område, så det er ikkje publisert nye faste funn.
Tema kulturminne er omtala i eige kapittel, sjå kap. 4.2.
4.1.5 Munnlege kjelder Under arbeid med munnleg informasjon er det viktig å være klar over at ulike personar kan gje opplysning om same observasjon på ulik måte. Til dømes vil nokon avgrense eit større område medan andre vil teikne ein snever sirkel der dei har observert dyr. Vurderingar av ofte / sjeldan, og stor eller liten flokk er subjektive vurderingar. Det kan være ulikt kva årstid dei ulike nytter fjellet, noko som vil gje eit ulikt bilete av trekkruter og områdebruk. Nokon har vore til fjells på arbeid, og til alle årstider medan nokon brukar fjellet mest til å gå på ski og atter andre er i fjellet oftare om hausten (på jakt, sauesank osb.) enn andre årstider. Også personlegdom kan spele inn. Nokon talar fritt i større grupper medan andre liker betre å fortelje personleg. Ein lyt og ha med seg ein tanke for kor folk høyrer heime og om dei har ei spesifikk rolle i høve til ulike interesser i fjellet. Det er lagt vekt på å ha fleire informantar frå kvart delområde i kartlegginga.
Nøkkelinformantar Erfaringar frå lokalkjende og brukarar av ulike delar av fjellet har vore viktig. Dette går også att i tidlegare registreringar og skildringar av området. Tidlegare innsamla stoff vert inkludert gjennom utsjekking av skriftlege kjelder, slik at også kunnskap frå eldre informantar indirekte kjem med. I 2018 vart det gjort ei grovkartlegging i regi av NVS sør (omtalt under kunnskapsgrunnlag). Her vart det nytta fire nøkkelinformantar, som var godt kjende i kvar sine delar av området og dessutan også, gjennom t.d. oppsyn, også er godt kjende utanom sine eigne «heimefjell».
Nedteikningane frå prosjektet med grovkartlegging er i stor grad stadfesta i kartlegginga, men detaljgraden er no auka i stor grad.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 31 NVS RAPPORT 28/2020
Informantmøter I ein tidleg fase i prosjektet vart det invitert til arbeidsmøte, i lokalar spreidd rundt villreinområdet. Invitasjon vart send ut til jegerar, naturfotografar, turlag, oppsyn og tidlegare oppsyn, tilsette/tidlegare tilsynsmenn i kraftselskap og brøytemannskap, med oppmoding til vidaresending. Det var eit mål å få med personar frå bygder kring heile fjellområdet slik at alle delar av villreinområdet var representert med så detaljert lokalkunnskap som mogleg, dvs. nokon som kunne fortelje frå sine «heimefjell». Møta fekk god oppslutning, sjølv om det kom fram at invitasjonen ikkje var nådd alle med lokalkunnskap. Dei vart halde slik:
• Vik: 17. januar 2019 - 21 frammøtte informantar • Myrkdalen: 31. januar 2019 - 10 frammøtte informantar • Dale: 13. februar 2019 – 11 frammøtte informantar • Vikanes: 25. februar 2019 – 11 frammøtte informantar, skriftleg innspel teke med til møtet frå ein informant
Møta vart opna med ein presentasjon om prosjektet. Det vart gjort ein gjennomgang av kriteria for kartlegginga, med tidsrom for kvar kategori av beitetype/funksjonsområde, jfr. førebels utkast til veileder frå NVS. Det vart og lagt ut ei stor utskrift av grovkartlegginga med oppmoding til å korrigere. Denne fekk konsekvent særs liten merksemd i møta, deltakarane fokuserte på dei store, «blanke» karta dei vart bedne om å teikne på.
I møta vart det lagt ut fire store kart over det aktuelle delområdet. Det var eitt kart for barmarksbeite, eitt for vinterbeite, eitt for kalvingsområde/vårbeiter og eitt for trekkruter. Deltakarane vart delt inn i 3 eller 4 grupper etter kor mange dei var, og kvar gruppe fekk i oppgåve å teikne på kvar av karta. Figur 21, Skjema for registrering av funskjsonsområde og trekk, her førebudd til gr. 4 For kvart innteikna beiteområde eller i møte nr. 3 (på Dale). trekkrute vart det sett eit gruppespesifikt nummer. Nummeret vart notert på utdelte skjema der inntekninga vart skildra med type og omfang av bruk. Det vart og bede om opplysning om kva tidsrom området / trekket har vore nytta. Kvar av møta vart avslutta med ein felles gjennomgang av det som var kome fram på dei ulike temakarta der det vart stilt spørsmål og gjort oppklaringar.
Alle nedteikningar frå informantmøta vart digitaliserte, og notata frå gruppene sine skjema vart lagt inn i eigenskapstabellen i kartlaget. Det vart vidare sett saman ein presentasjon av resultatet frå det einskilde arbeidsmøtet. Desse karta vart send ut til
Norsk villreinsenter www.villrein.no 32 NVS RAPPORT 28/2020
deltakarne, i hovudsak på e-post, men og noko på papir, med oppmoding om tilbakemelding. Det kom nokre få tilbakemeldingar, men ingen av desse korrigerte det som var presentert.
Tolking og samanstilling av opplysningane frå informantmøta vart drøfta i styringsgruppemøte nr. 2.
4.1.6 Vegetasjon Kunnskapen om vegetasjonsdekket er framstilt i innleiande kapittel. Kartkjeldene har vore overordna, satelittbasert kartlegging henta frå Kjørstad et al 2017, og ei framstilling av kartet frå «SatVeg» (sjå Figur 7). Det er og lasta ned data frå markslagskartet AR50 (NIBIO) frå Geonorge (ikkje vist som figur i rapporten). Begge desse karta er høvesvis grovmaska. Elles er det funne informasjon i litteraturen, som Jordhøy og Strand (2009), Jordhøy (2013) og Nordmark (1984). Kunnskapen om vegetasjon bidreg til å forklare mønsteret i arealbruken, og ein kan forstå kvifor dyra vel dei ulike områda til vårbeite, sommar- og vinterbeite. Den er nytta som ein støttekunnskap, men er ikkje tillagt avgjerande vekt i høve til observasjonane om kor dyra faktisk har vore til dei ulike årstidene.
Figur 22 Vegetasjonstyper med godt beite kan peike på potensiale for sommarbruk, men kan ikkje aleine stadfeste arealbruk. Ein veit ikkje kvifor desse frodige dalane i nordlege del av Stølsheimen, som vart nytta av rein på 50 talet, ikkje vert aktivt nytta av villreinstammen i dag. Øvst v.: Sylvarnesdalen. Foto: Anbjørg Nornes. Øvst h.: Frå Dagvatnet mot Urdaskard. Foto: Anbjørg Nornes. Nedst, v.: sidedal til Storedalen over Ortnevik. Foto: Arne Nesheim. Nedst h.: Solrenningane. Foto: Nils Kvamme.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 33 NVS RAPPORT 28/2020
4.2 Fangstminne i Fjellheimen Fangstminna i Fresvik- og Jordalsfjella har fått ein god del merksemd frå lokalhistorikarar og arkeologar. Den første til å fange dette opp, utover dei som alltid har vore lokalkjende, var truleg botanikar Knut Fægrid, som i 1936 omtalte funn av bjørkestokkar ved Rambera som høgst truleg har vore nytta i samband med fangst. Per H. Bøthun skreiv om eigne funn av fangstanlegga aust for Fresvikbreen, m.a. dyrestup på Handadalseggi, i 1952, (Bøthun 1952).
Ein har tre hovudtypar av fangstanlegg, der ein finn alle godt representert i Fjellheimen. Felles for alle er at dei er plassert på stader reinen har vore tvunge til å passere, som regel på trekk, men og ibland og etter skremming.
Her finst fallfeller i form av fangstgroper, desse vert kalla dyregraver. Dei fleste av dyregravene er steinmura, men nokre få, og ofte høvesvis lågt i terrenget, er jordgravne. Dyregravene kan finnast aleine eller fleire i lag innanfor same trekkpassasje. Eit fleirtal har ledegjerder, dvs. låge murar, som har vore med på å styre dyret mot grava.
Den andre viktige typen er bogestiller. Desse står som regel fleire i gruppe, fordelt utover i trekkpassasjen. Bogestiller er murte halvsirklar som jegeren kunne gøyme seg bak til dyra var nær nok til å råke med pil og bue. Nokre plassar finst både bogestiller og dyregraver på same plassen.
Figur 23 Oversikt over lokalitetar med registrerte fangstminne i Fjellheimen.
Som oftast i kombinasjon med bogestillene kan ein og finne murer og ledegjerder. Desse har styrt dyra mot jegerar eller mot døden utfor stup. Det finst fleire antekne dyrestup
Norsk villreinsenter www.villrein.no 34 NVS RAPPORT 28/2020
frå fjellryggene kring Fresvikbreen. Ledegjerder er kjent til også å føre dyra ut i vatn eller inn i ruser der dei til sist vart slakta, men slike er ikkje kjende frå Fjellheimen. Funna på vestsida av Rambera er tolka til å være trerestar frå ledegjerde, som i så fall peikar på at det kan ha vore fangst i ruse her. Plassen er ikkje kartfesta i noko datasett og er vanskeleg å illustrere. Lokaliteten passar godt inn i samanhengen med dei andre fangsanlegga kring Fresvikbreen.
Jordhøy og Strand (2009) uttrykker at fangstanlegga i Fjellheimen peikar på at det tidlegare har vore stor utveksling av dyr over aksen frå dei vestlege til dei austlege delane av villreinområdet.
Den store førekomsten av plassar med ein til tre eller fire dyregraver peikar dessutan på at området har mange lokale trekk der topografien er styrande for dyra sine ruter. Dette fenomenet finn ein i heile villreinområdet, frå sørvest i Kringsdalsområdet, til heilt nordvest i Stølsheimen (der me elles har få observasjonar frå nyare tid), og sentralt i både Stølsheimen og i Vikafjellsområdet. Dei mange dyregravene syner og at det har vore dreve fangst av rein langt vestover i fjella her, også i tidlegare tider. Dersom ein ser reinen sin arealbruk i eit langt tidsperspektiv, tyder fangstanlegga på at alle delar av fjellområdet har vore viktige område for reinen i periodar.
4.2.1 Dei store fangstanlegga
«Bågåstøer … Dei klart største og mest spektakulære fangstanlegga finn ein i høgfjellslandskapet kring Fresvikbreen. Her er fleire kombinasjonar av bågåstø- og styrtfangstanlegg. Tydelege spor etter dette finn ein både ved Handalseggi, Syrynjefjellet og Tuftafjellet – aust og søraust for Fresvikbreen (Barth og Nordanger 1993). På Tuftafjellet har ein utnytta ein fjellrygg der reinen måtte passera i søraust-nordvest retning. Ved hjelp avbægje, murar og minst 80 (*Mrk) bågåstøer har jegrane ”dirigert” dyra slik at fangsttilhøva vart best mogleg. Til slutt har dei truleg ved hjelp av ein sperremur styrt dei dyra som ikkje vart skotne utfor eit stup slik at dei gjekk utfor og slo seg i hel.» (Jordhøy og Strand 2009)
Lokaliteten på Tuftafjellet, omtalt i tekstboksen over er seinare undersøkt av Burhol (2012), som registrerte 96 bogestiller. Lokalkjende meiner det er endå fleire, og at reelt tal er meir enn 100 (pers. med. Anne Marie Bøtun Øyri).
Kring Fresvikbreen samt på fjellryggane i sør-aust har ein i alt 9 ulike anlegg med ei større samling av bogestiller, med eller utan murer. I tillegg ligg her både einskildgraver og mindre anlegg med ei samling av graver og/eller bogestiller. Burhol og Ailen registrerte 15 ulike anlegg i si masteroppgåver (overlappande).
Norsk villreinsenter www.villrein.no 35 NVS RAPPORT 28/2020
Figur 24 Kartfesting av fangstanlegga aust og søraust for Fresvikbreen. V.: Nordleg kartutsnigg. H: sørleg kartutsnitt.
Oppsummert frå nord og sørover, etter Ailen (2012) og Øyri (2009), med tillegg frå Øyri med eitt anlegg som manglar hjå Ailen. Illustrert i Figur 24, til venstre: • Tuftafjellet, nordaust for breen; Stort anlegg med minst 100 bågåstiller, mur og styrtfangst • Syringjefjellet, Søraust for breen; 39 registrerte bogestiller, og mur lengre aust på same fjellrygg • Langafjellet – samling med kring 50 bogestiller, system med fleire bogestiller og nokre dyregraver aust for denne og tilsvarande vest for denne, i kombinasjon med dyrestup, ledegjerde og rekkje med stolpehol (Bøtun 1952 og pers med Øyri) • Handadalseggi; 5 bogestiller og ledemur/sperremur Illustrert i Figur 24, til høgre: • Vardane aust; I inngangen til Rimstigfjellet og Skogafjellet; 44 bogestiller i kombinasjon med fleire fangstgraver (Øyri, ikkje publisert) • Vardafjellet; 23 bogestillinger derav fleire tolka som doble og triple. I tillegg 3 bogestillinger i nærleiken. • Skarsnosi; 6 bogestiller. Dyregraver ca. 50 meter unna, tolka som sjølvstendige . • Mellom Skarsnosi og Lyngskardet 11 bogestiller (Ailen) med mur (Øyri) • Lyngskardet; 14 bogestiller Som eit 10. anlegg bør ein og ta med Rambera, nordvest for breen; sjølv om det ikkje er påvist bogestiller her. Sjølv om kulturminnet ikkje er nøyaktig kartfesta er innsamla materiale analysert og datert.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 36 NVS RAPPORT 28/2020
Figur 25 For å kome ut på eller inn frå beite på Lauvhoggeskadl må dyra passere område med 39 (registrerte) bogestiller på Syringjefjellet og denne muren på tvers av halve fjellryggen, midt mellom Syringjefjellet og Lauvhoggeskadl. I dag, heldig for dyra, utan jegerar. Foto: Anne Marie Bøtun Øyri.
Figur 26 Fjellheimen har dyregraver i svært mange trekkpasasjer, som denne godt bevarte grava ved Storavatnet i Breidalen, like ved stien Ortnevik – Norddalshytta Foto: Arne Nesheim.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 37 NVS RAPPORT 28/2020
I samband med fangstanlegga i aust er det funne buplassar, truleg nytta av dei som jakta. Over eit høvesvis stort område i Handadalen er det funne både teltringar og lausfunn med pilespissar.
Jordhøy og Strand skriv og om fangstgroper og bågåstø og fangstgroper i eit «betydeleg tal» på båe sider av Muravatnet. Dei peikar på at det skal være kjente lokalitetar på Fossfjellet, i Dueskardet, på Svindalsholtane og Blåfjellet. På Svindalsholtane, og i Svelgen (Svelgavatnet) på nordsida av Blåfjellet (men ikkje oppå fjellet) er det registrerte kulturminne, men vest for Muravatnet, på Fossfjellet og i Dueskard er det ikkje offisielt kjende registreringar. Her ligg det truleg fangstminne som enno ikkje er kartfesta og registrerte. Også på austsida av Jordalen finst det fleire dyregraver som enno ikkje er koordinatfesta og registrerte. Etter ein rask gjennomgang på kartet over registreringane kunne lokalkjend Olav J Bøtun peike ut fleire dyregraver og bogestiller på i alt 7 ulike plassar han kjenner til, berre innanfor dette avgrensa området. Nokre av desse består i at ein lokalitet har fleire graver og/eller bogestiller enn det som er registrert
4.2.2 Fangstminne i topografistyrte, mindre trekk I heile villreinområdet, og særleg innanfor Stølsheimen, er mange av dyregravene plassert i smale passasjer mellom vatn på eine sida og bratte skrenter/fjellsider på den andre sida. I Per Jordhøy sitt datamateriale er det og merkt av kva retning grava er orientert, notert som gradtal i høve til nord jfr. eit 400o kompass. Retninga til fangstminnet, ledegjerder og terreng er nytta til å fastslå kva som er hovudretninga på trekket forbi fangstminnet. For graver som ligg langsetter vatn, ser ein ofte at ruta har vore langsetter og gjennom ofte smale passasjer. Ved utløpet av vatna har trekket kanskje vore ei kryssing av elva, noko som harmonerer med at utos mange plassar og kan være aktuell vadestad over elver.
Under utløpet av Holskardvatnet har ein stadfesting av begge deler (fig. 27); Like nedstraums dammen ligg i alt 6 dyregraver der den eine er ei dobbeltgrav (kan alternativt tolkast som eit stort bogestille jfr. Figur 27 Dyregravene ved utosen til Holskardvatnet fortel om reinstrekket. Pilane syner korleis kartleggar har registrert korleis notat av Jordhøy i datasettet). Om passasjen "gjennom" (ned i) fangstminnet må ha vore.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 38 NVS RAPPORT 28/2020
ein teiknar opp trekksona «fortalt» av desse gravene går det fram at trekket er ei elvekryssing. Litt lengre ned ligg ein smal passasje mellom eit lite vatn og ein bergvegg. I denne passasjen, med trekkretning langsetter vatnet, ligg ei ny dyregrav.
Desse trekka er viktige å være klar over, ettersom dei ligg ein plass med tekninske inngrep, og som og er nytta av menneske. Holskardvatnet er ein populær plass å fiske, og det finst ein anleggsveg som kan ta menneske direkte inn i desse elles utilgjengelege fjellområda. 5 av gravene er plasserte tett opp til sti. Det same er dyregrava på nord- austsida av Holskardvatnet, ved Vetlavatnet.
I dei areala som ligg lengst nord-vest i området har me berre den kunnskapen om dyras bruk av terrenget som fangstminna gjev oss. Områda har ikkje vore i regelmessig bruk sidan perioden med tamreindrift, men dei forhistoriske kulturminna syner oss at areala er ein del av reinen sitt naturlege leveområde. Kulturminna er viktige å ta vare på og dei fortel oss kva plassar me bør unngå ved evt. framtidige planar i fjellområda, for å ikkje miste dei som aktuelle areal for rein (fig. 28).
Sentralt i Stølsheimen ligg fangstminna som regel som single graver eller nokre få i lag, på bestemte passasjer eller innanfor bestemte trekkruter (Figur 29). Ledegjerder inn mot gravene og grava si lengderetning fortel om retninga på dyra. Aust for Kvilesteins-vatnet er det tydeleg at terrenget, skapt av særeigen geologi, styrer dyra, noko som er utnytta i plassering av dyregraver (Figur 30).
Figur 28 Plassering av dyregraver nord-vest i Stølsheimen dokumenterar at området er ein naturleg del av leve-området. Innfelt: Plasseringa av dyregravene og terrengformar syner kor dei naturlege trekkrutene går. For å kome ut på Middagsnosi lyt dyra passere ein flaskehals med tilkomst gjennom berre to passasjer. Her ligg dyregravene.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 39 NVS RAPPORT 28/2020
Figur 29 Sentrale delar av Stølsheimen. Dyregravene aust for Kvilesteinsvatnet er synt også i figur 12.
Figur 30 Aust for Kvilesteinsvatnet. Fangstgravene syner rørslemønsteret
Norsk villreinsenter www.villrein.no 40 NVS RAPPORT 28/2020
I Kringsdalsområdet er det tydeleg å sjå korleis dyregraver er plassert i daler der dei smalnar av til trange passasjer (Figur 31). Mellom Norddalen og Sørdalen er det smalt. Og øst-vest-trekket er godt dokumentert av forhistoriske jegerar.
Figur 31 Dyregraver i Kringsdalsområdet. Små svarte pilar markerar registering av trekkretning forbi fangstminna,
På Tverrfjellet, som ligg aust for Myrkdalen og nord for Oppheim, har me ikkje data frå teljingar. Ei arkeologisk registrering stadfester likevel lokalkjende sine opplysningar om at halvøya er aktuelt som reinsbeite. I Askeladden (databasen til Riksantikvaren) finn me ein mur registrert som fangstminne (fig. 32). Objektet er tolka til å være eit ledegjerde. «På austre kant på nordre del av Tverrfjellet mellom Oppheimsdalen og Øyaset går det ein sti i nord - sørleg retning. Vel 400 meter sør søraust passerer denne tett ved eit gardfar laga av stein. Plasseringa og kurvaturen til muren synest å lede passasjen ut over kanten og stenge av passasjen for dyr mot nord.». Muren ligg ved ei kolle som danner ein kort, langsgåande vegg på vestsida av ei berghylle, der austsida av same hylle er ein stupkant. Muren er plassert slik at den vil styre dyr som kjem frå sør og dreier av langs muren, lukst ut for stupet.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 41 NVS RAPPORT 28/2020
Figur 32 Mur registrert som ledegjerde på Tverrfjellet. Dyr jaga mot muren vil styrte utfor mot aust.
Figur 33 Denne dyregrava ligg i Grøndalen og dokumenterer ei trekkrute nytta mot kalvingsland like forbi utosen til Grøndalsvatnet, heilt inst i Eksingedalen. Foto: Arne Nesheim.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 42 NVS RAPPORT 28/2020
4.3 Hovudtrekk i arealbruken
4.3.1 Villreinbestanden i Fjellheimen Som det går fram av kapittelet om historikk, består villreinen i Fjellheimen av dyr med genetisk opphav i tamrein. Dyra er mindre sky enn rein med større del av genar frå opphaveleg villrein, som t.d. Nordfjella, men dei er likevel meir sky enn ein tamrein. I høve til andre villreinbestandar i Noreg er dyra rekna for å være middels sky.
Med utgangspunkt i lokalisering av kalvingsland og hovudtilhaldsområde, kan Fjellheimen delast inn i tre hovudflokkar eller delbestander. Den største av desse har hovudtilhald på Vikafjellet («Vikafjellsflokken»), den er varierande i storleik dei siste åra mellom 3- og 400 dyr, gjerne kring 350. Delbestanden med hovudtilhald i Volaområdet («Volaflokken») varierer med 100 +/- 20, men ofte litt mindre enn 100. Den minste delbestanden har tilhald i Kringdalsområdet («Kringdalsflokken»), denne varierer frå 20 – 40 dyr, og ligg gjerne kring 30. Målet i gjeldande bestandsplan er ein samla bestand på kring 500 dyr. Mellom hovudflokken i Vola er det stor overlapp med arealbruken til hovudflokken på Vikafjellet. Overlappinga skjer i det alt vesentlege innanfor Stølsheimen, dvs. på vestsida av Rv 13.
Dei tre hovudflokkane nytter til samen fire hovudområde som er landskapsgeografisk delte opp slik at dei består av meir eller mindre «fjell-halvøyer». Større daler går oppover mot fjellet frå to kantar og smalnar av fjellet slik at det vert danna naturlege flaskehalsar. Desse områda er Vikafjellsområdet i aust, Stølsheimen i nord og vest, Volahalvøya i sør og Kringsdalsområdet i sør-vest.
Det er nærliggande å skildre arealbruken ut frå hovudtilhaldet til dei tre delbestandane i området. Om ein gjer det vil det likevel verte dobbelt forklaring på store areal, pga nemnde overlapp. Det vert under gjeve ei overordna skildring for heile området. Vidare, i kapittel 4.3, - 4.6 vert arealbruken i ulike delar av villreinområdet skildra i større detalj. Det er der vald ei Figur 34 Oversiktskart. Arealbruken er skildra ut frå den naturlege inndelinga i løysing med større eller mindre "halvøyer", med Kringsdalsområdet som den minste og utgangspunkt i Stølsheimen som den største. geografien. Ein finn då at delområde Stølsheimen forklarer arealbruk for både den sørlege/vestlege og den austlege delbestanden.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 43 NVS RAPPORT 28/2020
4.3.2 Ytre biologisk grense for leveområde Som resultat av innsamla opplysningar om reinen sin områdebruk gjennom året, i eit langt perspektiv, er det trekt ei yttergrense som kan reknast som biologisk yttergrense for leveområdet. Yttergrensa for teljande areal, der hovudregelen er at alt snaufjell skal gjelde, er nytta som eit utgangspunkt. I Fjellheimen har ein forenkla denne grensa og sett den til 700 meter. Nokre plassar er også areal under 700 meter inkludert, der det er gjeve gode argument for dette. I periodar kan reinen også nytte område som ligg utanfor den formelle områdegrensa til villreinområdet. Typiske plassar der kartlagt leveområde kan gå utanfor valdgrensa, er stølsdalar og skogsområde med vårbeite, og skogsbeite som vert nytta i vintre med særleg store snømengde eller omfattande ising av beitet. Skogsbeitene om vinteren vert nytta sjeldan, men det er viktig å ta vare på kunnskapen om kor dyra finn slike nødløysingar, då ivaretaking av desse kan sikre overleving i vanskelege periodar. Med tanke på klimaendringane vil dei og verte stadig viktigare for stamma.
4.3.3 Typiske særtrekk ved årstidsbeitene i Fjellheimen Som ein generell «hugseregel» om villrein og beitetilgang, har forskarar påpeika at sommarbeite er avgjerande for dyra sin vekst, og kondisjonen om hausten. Forenkla kan ein seie at gode beiter kombinert med lite forstyrring (slik at dyra får nytta beitene optimalt) gjev høge slaktevekter. Vinterbeite er på si side avgjerande for overleving, og for kalveproduksjon. Ei utmagra simle kan kaste kalven som ein siste refleks for å overleve. Fjellheimen har jamt over gode vekter medan kalveproduksjonen kan variere sterkt, med variasjon år- til år. Dette kan tenkjast å henge saman med variasjon i tilgang på vinterbeite avhengig av snødjupne og isdanning.
Vinterbeite Vinterbeita er fordelt på fjellryggar med lavdekke i aust medan dei lengre vestover finst i ein større mosaikk, fordelt på små flekker spreidd utover landskapet. Dette gjer at store areal lyt reknast som vinterbeite, der dyra også vil finne sommarbeite i kort avstand frå rabbane dei bruker om vinteren.
Jordhøy og Strand (2009) skriv i sin presentasjon av villreinområdet: «Vinterbeitene er naturleg utbreidd i dei mest nedbørfattige områdene i aust og søraust.» Vidare skildrar dei områdebruken om vinteren gjennom stadnamn. Desse harmonerer godt med kartfestinga av dei mest brukte vinterbeita slik dei Figur 35 Dyr på Vollafjellet. Vinter i anmarsj. Foto Kristoffer Ullern Hansen har kome fram i
Norsk villreinsenter www.villrein.no 44 NVS RAPPORT 28/2020
kartlegginga. Vinterbeitet er vurdert å utgjere berre 10% av arealet i Fjellheimen, nærare bestemt 13-14% i austlege delar og 7-8% i vestlege delar (sjå kap 3.2).
Generelt ser ein at areala lengst i vest har lite tilgjengelege vinterbeite på grunn av store snømengder, og tidvis sterk grad av ising. I dei austlege delane mot Nærøyfjorden oppstår isinga meir sjeldsynt. Beitelaven trivst ikkje under store snømengder. Når det er sagt lyt det nemnast at ein i store delar av villreinområdet vil finne vekstvilkår for lav på vindeksponerte ryggar og høgdedrag der snøen fyk av. Det skuldast Fjellheimen sin varierte topografi med vekslande fjellryggar og daler, typisk for vestlandsfjell. Både ut mot kantane ned mot hovuddalane i sør og aust og mot Sognefjonden og Nærøyfjorden går slike ryggar, og lengre inn i området vert stølsdalar delte opp av tilsvarande fjell. I vest finn ein og likande topografi, men då med mindre tilgjengeleg beite, som nemnd.
Dei mange skarpe ryggane i villreinområdet er og farlege for reinen. Det dannar seg ofte skavlar på kantane, og under desse går det lukst utfor. Villrein er teke av ras, enten ved at raset kjem på dei ovanifrå eller ved at ein skavl løyser ut, og dyra føl med utfor. Dei mest alvorlege hendingane har skjedd ved Valanipa. Her vart det teke hhv. kring 100 og 150 dyr i 1973 og i 1982. Dei kjende rashedingane fram til 2011 er oppsummert i eit notat sett opp av villreinutvalet v. Arne Nesheim (vedlagt). Den siste større rashendinga skjedde vinteren 2015. Ein er usikker på kor mykje dyr som var tekne. Det vart tald 34 dyr tidleg på sommaren, men fleire skrottar låg truleg framleis dekt av raset (notat frå SNO vedlagt). Pga. mykje snø dette året tinte ikkje skrottane fram før i 2016. Ved besøk tidleg hausten 2016 var alt tint fram, men rovdyr/fugl hadde forsynt seg og spreidd bein utover slik at det var uråd å telje skrottar (pers med K. U. Hansen).
Figur 36 Reinen lever til dels i eit ekstremt terreng. Foto teke frå Nonhaugen, mykja nytta vinterbeiteområde, mot Fresvikbreen
Norsk villreinsenter www.villrein.no 45 NVS RAPPORT 28/2020
Figur 37 Kartlagde areal for vinterbeite. I høve til førekomst av vinterbeite i Fjellheimen nytter reinen samla sett svært store areal om vinteren. Det kan henge saman med at lavmattene er flekkvis fordelte og at vinterbeite førekjem i ein finmaska mosaikk med andre beitetypar.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 46 NVS RAPPORT 28/2020
Seinvinter- (og vår) finn dyra ofte beite utetter kantane i villreinområdet, med tidleg groe. Stundom kan det kome rein langt nedover i lisidene, der dei nytter stølsvoller og fjellskog. Mest uttalt er denne bruken i Kringsdalsområdet, men ein finn og døme på dette andre plassar, særleg av bukk.
I presentasjon av beiteressursane i norske villreinområde, i NINA rapport 1400 (Kjørstad m.fl. 2017), går det fram at Fjellheimen er heilt utan lavdominerte vinterbeiter. Dette stemmer ikkje heilt med bakkeobservasjonar, og tidlegare arbeid utført i fjellområdet. Truleg kan mykje av områda med lav være oversett i metodikken. Både eigne observasjonar og litteratur peiker og på at det finst lavdekte rabber, men desse er oppdelte og laven veks flekkvis. Same presentasjon peikar likevel ut 25% av arealet i Fjellheimen til å ha vegetasjonstypar som eigner seg til vinterbeite (nøyaktig 24,8). Mellom desse finn ein 1,5% innanfor skog, 9,6% som opne rabber, 10,6% som samfunn med turrgras og 3,1% som hei med dvergbjørk.
Det er om vinteren at fenomenet med syklisk bruk av beiteområde kjem sterkast til uttrykk i Fjellheimen. Erfaringar frå området peikar på at laven kan verte beita ned i avgrensa område på høvesvis få år, noko som gjer at dyra vil skifte vinterbeiteområde ofte. For ei nærare skildring, sjå delkapittel om arealbruken i dei ulike delområda i kapitla 4.4 til 4.7.
Figur 38 Forbi Jordalskard, i turmråde for Fresvik, ligg dette skiltet. Det sto oppe tidleg på 80-talet, og bed skiløparar om å ta omsyn til kalvtunge simler. Sidan var området utan dyr i over 20 år, før dei atter no er tilbake på vinterbeite i området
Norsk villreinsenter www.villrein.no 47 NVS RAPPORT 28/2020
Kalvings- og oppvekstområde og vårbeite I vårperioden er det ofte simlene, og kalvingslanda som får fokus, men også bukken kan ha særeigne typiske vårområde. Det kan være vanskeleg å avgjere om dette bør reknast som vinterbeite eller om vårbeitet bør få særleg merksemd. Ved nokre høve vil bukken halde seg i same område (vinterbeiteområde) lenge etter at simlene har trekt mot kalvingsland. I fjellet ser ein ofte at både rabber og søreksponerte skråningar smeltar fram, og dyra får tilgang både på større areal med lavdominert beite, og tidleg groe. Fleire plassar vil bukken og trekke nedover i lisidene, og ned til den tidlegaste groen i sørvende lier, gjerne på stølsvollar og stundom på høgtliggande innmark. Desse beita kan ved mange høve ligge utanfor teljande areal.
For simlene sin del er det yngleområde som peikast ut i vårperioden. Også forsommarbeite, i perioden der simla har liten kalv og er særleg sky, skal reknast som yngleområde, dvs. beiteområde nytta i juni.
Kalvingsområda kan bestå av soleksponerte lier dels over og dels under skoggrensa, som t.d. i vestsida av Rambera i Vik, ved Fyrjane og i Sendedalen. Dei kan og bestå av høgareliggande område med tynt snødekke, som tiner tidleg fram. Dersom kalvnga skjer høgt vil simla ta med seg kalven ned til område med meir grøntbeite, og fram mot Jonsok er frodige dalar og lisider, ofte med fjellstølar, særleg viktige.
Fjellheimen har mange og til dels store areal som er peikte ut som yngleområde, men berre nokre av desse er i bruk samtidig. Ein ser ein syklisitet i bruken av kalvingsland der bruk gjennom både eitt og to tiår kan stogge, utan at ein kan sjå nokon forklaring i høve til forstyrringar eller vær. Eit «forlate» kalvingsland kan verte teke i bruk att ved seinare høve. Einskilde kalvingsområde er nytta berre år om anna, og ein kan anta at ulike værtilhøve er med på å avgjere bruken. Figur 39 I kalvinga må dyra ikkje uroast. Det vert ikkje gjennomført teljing under kalvinga, biletet er teke gjennom teleskop. Foto Kristoffer Ullern Hansen.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 48 NVS RAPPORT 28/2020
Figur 40 Vår i fjellet. Både sjølve kalvingslandet og vår- / forsommerbeita dit simla tek den nyfødde kalven, vert registrert som kalvingsområde (ynglaområde). Nokre av kalvingsområda er rekna som gått ut av bruk.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 49 NVS RAPPORT 28/2020
I kartlegginga er det kome fram nokre område som var kjende som kalvingsland frå perioden før utskyting av stammen på slutten av 60-talet, men som ikkje har vore nytta til kalving av noverande villreinstamme. Kunnskapen om desse områda er tekne vare på, då dei syner område med potensiale som kalvingsland. Det vert likevel missvisande å kalle dei for kalvingsområde i dag, dei er difor merka i kartfiguren for vår som historiske kalvingsområde.
For ei nærare skildring, sjå delkapittel om arealbruken i dei ulike delområda i kapitla 4.4 til 4.7.
Figur 41 Sendedalen og Finnbunuten kan ha dyr vår og forsommar, men kalving nede i dalen er rekna som opphøyrd etter at Rv 13 vart bygd. Dalen er framleis viktig som rute på veg til og frå kryssing av Rv 13. Den er elles lett tilgjengeleg og populær til turar både sommar og vinter. Foto: Anbjørg Nornes.
Barmarksbeite Langt det meste av Fjellheimen villreinområde er eigna som barmarksbeite, unnataka er impediment på dei høgste fjelltoppane og på og kring isbre.
Fjellheimen har særleg rike beiteressursar på barmark. I nokon grad kompenserer dette for svakare vinterbeite. I vestre delar bidreg rikeleg med nedbør til friske beiter, og ei grønske som overgår forventninga med tanke på den sure berggrunnen. I Vikafjellsområdet syter kalkrike, og til dels porøse bergartar for at vegetasjonsdekket er tett og næringsrikt, og dessutan at det er vokster høgt oppetter fjellsidene. Godt med nedbør og variert topografi bidreg til proteinrik føde også utover seinsommar og haust.
I kartlegginga står store areal fram som barmarksbeite. Mellom desse peikar det seg likevel ut nokre kjerneområde som vert nytta meir enn andre. Mellom kjerneområda finn ein grøderike dalar og område med grønbeite innan kort avstand til evige fonner eller isbre. I temakartet er kjerneområda peikte ut med bakgrunn i 4 delområde, Kringsdalsområdet, Volahalvøya, Stølsheimen og Vikafjellsområdet. Kjerneområde er peikt ut med tanke på relativ bruk innanfor dei respektive delområda. På grunn av ulikskapen i dyretettleik i ulike delområde, er det eit høgare dyretal som nytter kjerneområda i aust enn i vest. For ei nærare skildring, sjå delkapittel om arealbruken i dei ulike delområda i kapitla 4.4 til 4.7.
Framstilling av kart som syner kjerneområde er gjort etter drøfting i styringsgruppa i prosjektet. Der er ikkje obligatorisk i kartlegging for innlegging i Naturbase etter malen.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 50 NVS RAPPORT 28/2020
Figur 42 Barmarksbeite. Ein kan påtreffe dyr i heile villreinområdet, også i areal som ikkje er peika særleg ut som barmarskbeite. Størst sjans for å møte dyr om sommaren ligg i område utpeikt som kjerneområde for barmark.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 51 NVS RAPPORT 28/2020
4.3.4 Viktige trekk Opne trekkvegar er avgjerande for villreinen. Dei treng frie trekk mellom funksjonsområde som til ei kvar tid gjev dei beste føresetnadene for vekst, overleving og reproduksjon.
I eit større perspektiv er trekkrutene også viktige for å sikre genetisk mangfald. Villreinstamma i Fjellheimen er ikkje større enn at det er viktig med genetisk utveksling mellom delstammene for å unngå tap av genetisk mangfald (Kjørstad et al 2017). Heile stamma ligg på grensa til den storleiken der ein kan vente tap i den genetiske variasjonen, noko som kan verte kritisk ved sjukdomsutbrot eller ved endra økologiske tilhøve reinen må tilpasse seg (t.d. klimaendringar). Utvekslingsområde mellom ulike villreinområde er og viktig av same grunn. I dag finst ikkje utveksling mellom Fjellheimen og andre leveområde for rein, sjølv om området historisk høgst truleg har vore samanhengande som leveområde med det som i dag er Raudafjell, og vidare med Hardangervidda og Nordfjella.
Ein kan skilje mellom tre hovudtypar av trekk. • Utveksling • Sesong-trekk • Beite-trekk
Figur 43 Trekket over Blåeggi og Torvedalen går i slakare terrengformer, og er i liten grad avgrensa av trange passasjer. Her frå øvre delar av Torvedalen, som og vert nytta av fostringsflokkar innanfor oppveksttida til kalven. Foto: Anbjørg Nornes.
I Fjellheimen, og også ei rekke andre villreinområde i Norge (dei fleste!) lyt passasjer forbi menneskelege inngrep og forstyrringar.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 52 NVS RAPPORT 28/2020
Dei viktigaste trekkområda for utveksling, dvs. for å bitte samen Fjellheimen som ei eining er • Passasjane der dyra kan krysse Rv 13 – bitt saman området aust for Vikafjellsvegen med Stølsheimen (og med det resten av villreinområdet). Viktige kryssingspunkt er Skjelingen sør og Sendedalen. Det skjer og kryssing rett nord for Skjelingavatnet i ein smal passasje, og ved Hestavollen. Sistnemnde er redusert av forstyrring frå menneske og autovern langs vegen. • Trekksona over Torvedalen og Blåeggi – bitt saman Volahalvøya med Stølsheimen (og med det også Vikafjellsområdet) • Passasjen over Nesheimsfjellet – bitt saman Kringsdalsområdet med Volahalvøya (og med det med inkludering som ein del av Fjellheimen) Innanfor Kringsdalsområdet vert trekkpasasjen øst-vest mellom Norddalen og Sørdalen viktige for at vestre del skal være tilgjengeleg for dyra.
Sesong-trekka er særleg viktige. Dette er typisk trekk til vinterbeite, trekk frå vinterbeite til kalvingsland eller vårbeite, og trekk frå typiske vårbeite inn i andre område med barmarksbeite. Dei to førstnemnde er dei mest sårbare i Fjellheimen (og i dei fleste andre villreinområde). For sesongtrekka har dyra ein sterkare motivasjon for kryssing av kritiske punkt enn elles, og barrierar som hindrar dyra når dei ikkje er under press vert gjerne forsert. Barrierane skapar likevel problem for dyra slik at dei vert ståande ei periode og «stange» før kryssing. Avhengig av hinderet kan det være frå timar og opp i fleire dagar. I villreinområdet Setesdal Austhei er ein slik plass dokumentert gjennom GPS-merkte dyr. Her lyt fostringsflokkar på vinterbeite i nord krysse Fv 450 for å kome til kalvingslandet i sør. Den viktigaste trekkpassasjen ligger ved Bjørnevatn. Ein kan sjå frå GPS-datasettet at dyra vert ståande i dagar, og forsøke fleire gonger, før dei endeleg kryssar vegen og held fram ned til kalvingslandet.
Figur 44 Kryssing av ein liten flokk til eller frå Målset, like sør for Storehaugtunnelen. Foto: Kristoffer Ullern Hansen
Norsk villreinsenter www.villrein.no 53 NVS RAPPORT 28/2020
Viktige ruter som vert nytta mot kalvingsland vil variere frå år til år etter kor dyra har vore på vinterbeite og kva for kalvingsområde dei nytter. Nokre vitige ruter bør nemnast:
• Trekk frå vest til aust over Rv 13, av dyr som har vore på vinterbeite på vestsida og skal kalve i nordre delar av Vikafjellsområdet. • Trekkrute over Nummestolane for å kome til kalvingsland i den vestre lisida under Rambera • Trekkpassasje sør for Grøndalsvatnet for å kome til kalvingsland i Kvanndalen for dyr som kjem frå sør • Nord-sør-trekket vest for Store Volavatn og trekket over Bjørndalskjeften for samabitting av områda kring Vola og kalvingsområdet vest for Kvitanosi Det er og kortare trekkruter inn til dei fleste av kalvingslanda, der dyr kan kome frå fleire retningar.
Ut frå registrerte kulturminne og tidlegare registrerte kalvingsområde kan ein og peike på trekkpassasjene ved utløpet av Holskardvatet, som ein truleg tilkomst til kalvingsland i Sørdalen dersom det er dyr i nordlege delar av Stølsheimen.
Dette er ikkje uttømmande.
Figur 45 Sau på Fagerdalshalvøya. Merk det høge innhaldet av lav, som gjer området interessant for rein vinter og tidleg vår. Vegen "inn" og "ut" av halvøya er avgrensa til to smale passasjer. Foto: Anbjørg Nornes
Viktige ruter for tilkomst til vinterbeite er, som for kalvingtrekket, også rutene over Rv 13, men då frå aust til vest. Vinterbeita i sentrale delar av alle dei tre delområda har ikkje spesielle flaskehalsar for tilkomst, medan beitene som ligg på fjellryggar mot utkantane har dette.
• Trekksona over Storehaugtunnelen og nord for Ovrisvatnet, for vinterbeite i Liabakkane (halvøya mellom Bødalen og Arnafjorden) • Kryssingspunkt og -soner ved Hestavoll og nord for Skejlingavatnet tilkomst til Urdeggi og Ygnisdalfjellet • Kryssingspunkt og -soner ved Skjelingen og Sendedalen, tilkomst til Grøndalsfjellet og Skjelinganosi • Passasjer inn på store og små beiteområde på fjellryggane i austre delar, frå austsida av Jordalen og nordover til og med fjellryggane som går austover og nordover ut frå Fresvikbreen o Trekket over Langafjellet til vinterbeiter i Fresvikfjella er eit typisk døme, som rute til eit litt større område • Fagerdalshalvøya, fjellryggen mellom Arnafjorden og Finnefjorden, har kun to smale passasjer inn/ut
Norsk villreinsenter www.villrein.no 54 NVS RAPPORT 28/2020
Nokre av trekkpasasjene over Rv 13 som er presentert av Jordhøy i rapporten frå 2009 er oppfatta litt annleis jfr. informantane i inneverande kartlegging. Den eine trekkruta nedteikna langs Målsetvatnet med kryssing ved Fosse og skildra som vinterkryssing, er ikkje kome fram. Denne plassen er ein stad der det ikkje vert så høge brøytekantar, så det finst nok bruk her. Trekket over Hestavoll, som var peikt ut som ute av bruk, syner seg å være aktivt nytta framleis. Her har ein nyare observasjonar av både publikum og brøytemannskap, m.a. fanga opp av overvakingskamera. Trekket over Sendedalen står og fram som viktigare enn i førre rapport. Ein finn og litt om rolla til passasjen her i høve til trekk frå vest til aust i Jordhøy si skildring: «Ofte er det dyr i Grøndalsfjellet og Finnbufjellet som trekkjer ned i Sendedalen og vidare over vegen mot aust (Ivar Nesheim pers. melding).»
Beitetrekka syner korleis reinen nytter området gjennom beitesesongen. Registrering av trekkrutene gjev eit bilete på rørslemønsteret til dyra, og syner evt. kritiske passasjer. Viktig å kartlegge er dei trekka som er kritiske for å bitte samen området forbi vatn eller uframkommelege fjellparti, dei trekka der dyra må krysse veg eller sti, eller der dei lyt dele same ruta som menneske pga. topografien.
Trekkrutene internt i dei ulike delområda vert ikkje skildra ved namn her, men generelt kan ein seie at desse er topografisk betinga. Mange av desse utgjer viktige knutepunkt i dyras trekk i aust-vestaksen og er difor viktige for tilkomst til aktuelle Figur 46 Tidlegare kartleggging av trekk over Rv13: Jordhøy og kryssingspunkt av vegen. I Strand 2009 Volaområdet i sør og i store delar av Stølsheimen, går det denne type trekk i retning nord-sør.
Dyregraver og bogestille er plassert slik i terrenget at dei fangar opp passasjer der dyra passerer naturleg. Trekka der dyr lyt fylgje fjellryggar inn- og ut av beiteområde er godt dokumentert på denne måten, ofte med store samlingar av bogestiller med eller utan ledegjerder og murar (sjå kap. 4.2.1). Det same gjeld smale passasjer gjennom skard eller ved utosen av vatn, der ein ofte finn dyregraver (sjå kap. 4.2.2). Fangstminne er inkludert som tema i oversiktskartet over trekkruter for å illustrere dette.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 55 NVS RAPPORT 28/2020
Figur 47 Trekkpassasjer og soner som er viktige å halde opne for å bevare trekkmoglegheitane Registrerte fangstminne er inkludert i kartet.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 56 NVS RAPPORT 28/2020
4.4 Arealbruk i Kringsdalsområdet Med Kringsdalsområdet meinast alt fjellareal vest for vegen over Nesheimsfjellet. Kringsdalsområdet er ei halvøy der ein finn ei stadeigen delbestand. Fjellet smalnar sterkt inn ved Nesheimsfjellet, og saman med bratte dalsider på austsida av dette fjellskardet, vert det danna ein naturleg flaskehals. Om vinteren forsterkar brøytekantar denne effekten slik at det i lengre periodar er mest umogleg for rein å passere. Også om sommaren er det sjeldan at dyr går inn eller ut. Den viktigaste utvekslinga mot delstamma i aust skjer gjennom bukk som kjem vestover under brunsten.
Nokre frodige stølsdalar skjær inn mot fjella i denne «halvøya». Kringsdalen, som har gjeve opphavet til delstamma av villrein, er ein av desse. Desse tilbyd godt beite også under skoggrensa.
4.4.1 Vinter I Kringsdalsområdet er det vanskeleg å skilje mellom årstidsbeita. Reinen nytter så å seie heile området heile året.
Figur 48 Vinterbeite i Kringsdalsområdet.
Det er utpeikt to samanhengande større område basert på informantopplysningar og teljingar, men det vert observert dyr om vinteren også utanfor desse. Dei er difor gjeve status kjerneområde vinter medan det meste av øvrig areal innanfor leveområdet og er avmerkt som vinterbeite. Fjelltangen ut mot Tofjellet og Nipa i sørvest verkar særs smal. I røynda er sona med snaufjell, med potensial for både sommar- og vinterbeite,
Norsk villreinsenter www.villrein.no 57 NVS RAPPORT 28/2020
vidare til begge kantar. Grensa føl her 700 moh som er standardhøgda for teljande areal i Fjellheimen. Det er ikkje kome fram opplysningar om denne fjelltangen under kartlegginga, det er difor ikkje teikna inn beiteareal under valdgrensa.
Figur 49 Delområdet har fått namn frå Kringsdalen, ein frodig dal på sørsida. Her ein bukk i Kringsdalshorg, som ligg sentrlt i austlege delar av Kringsdalsområdet og innanfor dei mest nytta områda både vinter og sommar. Foto: Morten Horvik.
4.4.2 Barmarksbeite Som for vinter kan ein også i barmarksperioden treffe på dyr i det meste av området. Under grovkartlegging av Fjellheimen i 2018 vart heile Kringsdalsområdet peikt ut som heilårsbeite (Mossing m.fl. 2018).
Figur 50 Ein sommardag i Taulen 2017. Flokken gjorde ein bråvending og kom rett forbi. Slike forundelege hendingar kan ein oppleve iblant, då er det berre å ligge musestille. Foto: Morten Horvik.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 58 NVS RAPPORT 28/2020
I informantmøta i kartleggingsarbeidet vart det likevel peikt ut nokre område med oftare bruk. Det går og fram eit mønster i observasjonane i datasettet «sett rein» frå 1998 – 2001. Kringsdalshorgi og Blåvasshorgi med kringliggande areal er det største av områda kalla kjerneområde. Tuftanovi er utpeikt på same vis. I Kringsdalsområdet er også areal under skoggrensa viktig fleire stader. Som kjerneområde for barmarksbeite er Norddalen og Kringsdalen særleg viktige. Også støls- og fjellskogsområde nær Langelandsstølen tilbyd gode beite. Desse lågareliggande områda er særleg viktige på forsommarbeite og dels om hausten. Som eit apropos har dyra vore lokalisert utanom dei kartlagde kjerneområda under dei to kalveteljingane frå området, som er kartfesta i samla datasett over Fjellheimen. Figur 51 Fjellskog og stølsmark er viktig i Kringsdalsområdet. Øvstedalsstølen , sein haust. Foto: Arne Nesheim
Figur 52 Barmarksbeite i Kringsdalsområdet.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 59 NVS RAPPORT 28/2020
4.4.3 Yngleområde og vårbeite Kalvingsområda i Kringsdalsområdet har skifta på, på same måte som i andre delar av Fjellheimen. Fire område er kartfesta som kalvingsområde. I vest er det kalvinsområde på vestsida av Storfjella- Blåfjelli, med Geithafjellet og Vetlevarden, og dessutan Geithaugen over Straumsdalen. Sistnemnde var bruk i perioden 1970 – 2000 medan det Figur 53 Kalv på beite i Taulen, 2017. Foto Morten Horvik førstnemnde har vore nytta også etter 2000.
Figur 54 Kalvings- og oppvekstområde i Kringsdalsområdet. Det er ikkje avmerkt særlege vårområde for bukk. Bukken vil og nytte mykje av dei same areale utanom å utnytte vinterbeite lengre enn simlene.
Det største kalvingslandet, som og har vore mest nytta i nyare tid, er eit større område over Eksingedalen, frå nordsida av Nuken og vidare med Blåfjellet og Flatafjellet
Norsk villreinsenter www.villrein.no 60 NVS RAPPORT 28/2020
nordover mot ytterkant av villreinområdet. Det ligg og eit kalvingsland som er litt sjeldnare nytta på Hatlekinn i sør. Områda i nærområdet til dette kalvingslandet, både fjellryggane og areal ned i skogen ved Geilane, er nytta som vårbeite. Desse områda er kartfesta som vårbeite fostringsdyr i kartlegginga, men dei vert og nytta av bukk. Ein kan dermed gjerne ha vårbeite i området også i år utan kalving på Hatlekinn. To av områda kartfesta som kjerneområde for barmarksbeite er, som nemnd over, særleg viktige på forsommaren og er soleis også delvis yngleområder.
4.4.4 Rørslemønster, viktige trekkruter og trekksoner I stor skala er det trekkpassasjen over Nesheimsfjellet som er viktigast for Kringsdalsområdet, då dette er einaste veg for kontakt mot andre villrein. Stammen er så liten at den er avhengig av genetisk utveksling for å unngå innavl.
Elles liknar topografien ein del på det ein finn i Stølsheimen, og til dels i Volaområdet, med skarpe, langsgåande strukturar med skrenter og stupkantar, og småskala , men djupt nedskorne botnar og smale skard mellom fjellryggane. Trekkrutene ned i beitedalane er sterkt bestemt av topografien.
Viktige passasjer oppe i fjellet er trekkrutene mellom austlege og vestlege delar. I dette område finn ein og fleire dyregraver.
Figur 55 Viktige trekk og trekkpassasjer i Kringsdalsområdet, saman med registrerte fangstminne som og fortel kor reinen naturleg legg ruta si.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 61 NVS RAPPORT 28/2020
Figur 56 I Kringsdalsområdet finn ein fleire dyregraver, m.a. i den avgrensa trekkpassasjen mellom vestre og austleg del av området. Biletet syner ei dyregrav ved Rypetjørn. Foto: Arne Nesheim.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 62 NVS RAPPORT 28/2020
4.5 Arealbruk på Volahalvøya Med Volahalvøya meinast areala fom. Torvedalen og sørover, og sørvestover fram til Nesheimsvegen, som skil Volahalvøya og Kringsdalsområdet.
4.5.1 Vinter Ein har vinterobservasjonar over mest heile Volahalvøya, men som for sommarbeite kan ein og om vinteren peike ut nokre kjerneområde med meir bruk/fleire observasjonar enn andre. Lav veks på rabber med høvesvis lite snø. Høgtliggande rygger vert difor viktige. I mars og april vel dyra gjerne lægre område der laven vert tilgjengeleg. På Volahalvøya kan vinterbeite ofte være utsett for ising. Då kan dyra ty til skogsmark, der dei kan beite på trelav og også spe på med lyng.
Figur 57 Kvitanose- og- Blåvasshorga sett frå Grasdalseggi. Her kan reinen finne vinterbeite på avblåste rabber. Foto: Hildegunn Mugås
Tidlegare kartlagde vinterbeiteareal på Volahalvøya er ryggane som går sør-nord frå Storebrekkuna, over Skreieggi med kringliggande høgder, til Blåeggi (Naturbase). I bestandsplanar (Nesheim 2006 og 2009) og fagrapportar frå Per Jordhøy (2008 og 2013) er og område både sør og nord for Vola peikt ut. Frå Vola og sørover finn me Gråeskorvi, Slettafjellet og Storebrekkuna, og ryggane som går i retninga nord-nordaust – sør- sørvest, med (frå vest) Åbudnahorgi – Styveshorgi, Volafjellet – Sledavarden – Horn, Tvarafjellet – Valken og Lønahorgi – Slettafjellet. Sistnemnde har redusert bruk i dag. Frå Vola og nordover finn ein rygg på rygg, hovudsakleg i retninga nord-nordaust – sør- sørvest. Her er alt areal med unnatak av djupaste delane av dels skarpe dalar som delar opp ryggene, aktuelle som vinterbeite. Kvitanosdalen er det mest markerte skilje mellom desse ryggane i vest og tidlegare nemnde større område kring Skreieggi.
Ved utpeiking av vinterareal er det som nemnd over, også viktig å ta med aktuelle beite utanom dei mest typiske lavrabbene, då særleg i område som Fjellheimen der dyra ofte lyt leite etter vinterføde lægre i terrenget. Då peikar områda i aust seg ut, med lægre fjellryggar som går ned frå hovudmassivet og strekk seg austover og ned i skogsområde over Tvinno, Holbygdi og Vinje.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 63 NVS RAPPORT 28/2020
Figur 58 På vinterbeite ved Kvannberget, nordvestre del av Volahalvøya 2019. Foto Erik Skjoldal.
Figur 59 Vinterbeite på Volahalvøya. I kartet går både grena for villreinområdet jfr. formell forvaltingsstatus og yttergrensa for areale som vert nytta av rein. Dette for å illustrere at dyra some tider og kan ha trong for areal utanom jaktareala.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 64 NVS RAPPORT 28/2020
4.5.2 Barmarksbeite Kvitanosdalen og område kring Stora Volavatn og Nedsta Piksvatn kan sjåast som kjerneområde for barmarksbeite på Volahalvøya. For sistnemnde område kan reinen finne tilflukt på varme dagar i evige snøfonner på Volafjellet og på nordsida av Lønahorgi, mot Horgadalen. Her er det kort veg mellom moglegheit for nedkjøling og gode beiter, noko som er særleg viktig for reinen om sommaren.
Reinen kan elles finne beite i daler og lier over heile halvøya, og det er rett å avmerke heile halvøya som barmarksbeite.
Figur 60 Borgavatn,ligg sentralt i barmarksbeite. Foto Hildegunn Mugås.
Figur 61 Raudberet, Harka og Reinsbjergi ligg i sørvestre del av område peikt ut som kjerneområde for barmarksbeite på Volahalvøya. Foto: Hildegunn Mugås.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 65 NVS RAPPORT 28/2020
Oppe på ryggane, som til dømes Blåeggi og Skreieggi i nord og aust, Volafjellet i Sør og Gråeskorvi mellom Store Volavatn og Nedsta Piksvatn, finn ikkje dyra sommarføde, men fjellryggane ligg omkransa av beiteområde, dei kan være ein del av trekkruter mellom ulike beiter og har «tilbod» om nedkjøling utover sommaren. Dei vert med det ein del av sommarhabitatet.
Figur 62 Barmarksbeite på Volahalvøya. I kartet går både grena for villreinområdet jfr. formell forvaltingsstatus og yttergrensa for areale som vert nytta av rein. Dette for å illustrere at dyra some tider og kan ha trong for areal utanom jaktareala.
4.5.3 Yngleområde og vårbeite Delbestanden i Vola har stor variasjon i bruken av kalvingsland. Det er difor mange, og dels store kartlagde kalvingsområde. Det er ikkje slik at alle område vert nytta kvart år, men samla gjennom dei siste 30 åra er det observert kalving over store areal. Ein ser og at kalvingsland som har vore rekna som «historiske» har hatt observasjonar av simle med kalv i nyare tid (2016, - 17 og - 18).
Harkafjellet har vore rekna som tradisjonelt kalvingsland, dette området har og vore registrert i Naturbase som kalvingsområde. Det tidlegare kartlagde arealet er likevel for snevert i høve til observasjonar i seinare tid. I tillegg til Harkafjellet peikar område kring Vola seg ut, særleg på vestsida av Store Volavatnet, og det gjer også område vidare nordover, med store areal kring Kristnipa, og elles areal vest for Kvitanosi. Desse nordlege områda har overlapp med aktivt nytta vinterbeite. I tillegg til det store, samanhengande arealet peika på over, er det observert kalving i dalbotnar og i
Norsk villreinsenter www.villrein.no 66 NVS RAPPORT 28/2020
sydhellingar mot ytterkantane av villreinområdet mange stader. Dette er typisk plassar som vert oppsøkt pga. tidleg groe.
Figur 65 Sentrale- og desse øvre delane av Torvedalen er aktuelle som forsommarbeite og oppvekstområde for reinskalven. Foto: Anbjørg Nornes
Figur 63 Sentrale vår- og forsommarbeiter; Volavatnet til høgre, Piksvatnet og Borgavatnet til venstre. Foto Hildegunn Mugås
Torvedalen, saman med dalane som kjem frå aust og inn mot Blåeggi og Skreieggi er og trekt fram i kartlegginga, då i hovudsak som beite for fostringsflokkar vår- og forsommar, dvs. areal som skal reknast som yngleområde. I Vossabotnen over Skreivatnet er det ei tidlegare registrering av kalvingsland frå Naturbase. Her er ikkje nyare observasjonar men registreringa stadfestar potensiale for rein vår/forsommar. Figur 64 Sentrale og øver delar av Torvedalen, der foto er teke, er aktuelle område for vår- og forsommarbeite.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 67 NVS RAPPORT 28/2020
Figur 66 Vår på Volahalvøya. Store areal vert nytta i samband med kalving og vårbeite. Området kring Vola er mellom dei heilt sentrale vår- og forsommarbeita. I kartet går både grena for villreinområdet jfr. formell forvaltingsstatus og yttergrensa for areale som vert nytta av rein. Dette for å illustrere at dyra some tider og kan ha trong for areal utanom jaktareala.
4.5.4 Rørslemønster, viktige trekkruter og trekksoner Ut frå kriteria i kartleggingsmal og verdisetting av villreintrekk i villreinfaglege samanhengar er det trekket ut- og inn av Volahalvøya som lyt reknast som det viktigaste. Dette av di dette er ein flaskehals som er heilt naudsynt å halde open dersom ein skal få genetisk utveksling med delbestanden på Vikafjellet. I tillegg til denne overordna rolla er trekket viktig for tilgang på beiteområde. Dette gjeld alle årstider, då delbestanden, som ofte vert kalla «Volaflokken» , også har viktige beiteareal i Stølsheimen både sommar og vinter, og dessutan gode vårbeiter og kalvingsland. Om dei vert «innesperra» på Volahalvøya vil det kunne få store konsekvensar for kondisjon og bestandsstorleik.
Dei øvrige trekka innanfor Volahalvøya handlar om mobilitet og rørslemønster. Som elles i Fjellheimen er også her terrenget bestemmande for trekkpassasjer fleire stader. Her er dei i mindre grad dokumentert gjennom kjente fangstminne. Det er uvisst om dette skuldast at fangstminna ikkje finst, eller om det er grunna lægre kartleggingsaktivitet. Ikkje alle trekk kjem fram i kartet, men plassar der terrenget er sterkt avgrensande, samstundes som ruta er vitig for mobiliteten til dyra, er teke med.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 68 NVS RAPPORT 28/2020
Figur 67 Volaområdet. Store vatn gjer at trekkrutene nord-sør er få. Det er viktig å unngå at rein vert hindra i desse passasjene. Innfelt: Volahytta med bruer som fotturistane nyttar for å kome fram i området. Her går ein mogleg, men snever trekkpasasje mellom vatna. Foto: Hildegunn Mugås.
Nokre viktige ruter er rørsla nord-sør for å passere dei store vatna sentralt i området. Vest for Stora Volavatnet er det berre registrert to plassar der dyra kryssar Fannadalen. Fannadalen har ein anleggsveg som føl dalbotnen. Ruta rett vest for Volavatnet er særleg viktig som rute for fostringsflokkar som har kalva vest for Kvitanosi, og reiser sørover til vår- og forsommarbeite i Vola. Vidare er det mogleg å kome mellom Store Volavatn og Nedsta Piksvatnet, denne passasjen er terrengmessig vanskeleg, samstundes som den er svært smal og dessutan også vert nytta av menneske (merka tursti til DNT-hytta Volahytta). Aust for Nedsta Piksvatnet går eit trekk langs vatnet. Frå denne og til ytterkant av villreinområdet austover er det terrengmessig mogleg med trekk nord-sør, men trekket kryssar merkt tursti, og sentralt i den tilgjengelege strekninga for trekk ligg DNT-hytta Tvinnestølen. Tvinnestølen har i dag høvesvis lågt besøk, og reinen har med dagens ferdselsnivå ikkje problem med å krysse stien. En bør være merksam på ferdselsnivået på denne stien, for å unngå at det vert danna ei barriere.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 69 NVS RAPPORT 28/2020
Figur 68 Viktige trekkpasasjer i Volaområdet, og trekksona over Torvedalen.
4.6 Arealbruk i Stølsheimen Stølsheimen er eit arealmessig stort, samanhengande område. I dette kapittelet meinast det arealet reinen har tilgang til på vestsida av Rv13, då utanom Volahalvøya og Kringdalsområdet, som har eigne skildringar, og den vesle «fjell-halvøya» mellom Arnafjorden og Bødalen i Vik som er teke med i skildringa av arealbruken for Vikafjellet.
Arealbruken i Stølsheimen er kompleks, med tanke på at ein har overlappande arealbruk for delstammen på Vikafjellet og delstammen frå Vola. Frå Vola trekker dyr inn i området over Torvedalen og Blåeggi medan dyr frå Vikafjellsområdet lyt krysse Rv13, på eit avgrensa tal trekkpassasjer. Det er i dei vidare skildringane ikkje lagt vekt på det geografiske opphavet til dyra, då ein aldri kan seie med sikkerheit kva for delstamme ein flokk kjem frå.
Stølsheimen er elles det området der ein har ei historisk arealbruk som skil seg mest frå mønsteret siste 50 år. Dette går fram i kartlegginga.
I høve til storleiken på arealet er det med dagens arealbruk låg tettleik på dyr i dette området. Området har og store areal i nordlege delar der ein kjenner til historisk arealbruk av rein gjennom heile årssyklusen, men som no i all hovudsak er nytta på vinteren og som vårbeite for bukk. Av dagens stammer er det særs låg bruk av barmarksbeite i denne nordlege delen. For vårperioden har me berre nokre få
Norsk villreinsenter www.villrein.no 70 NVS RAPPORT 28/2020
opplysningar om kalving i eitt område, på 70-80 talet, samt to observasjonar av dyreflokk i mai 1998 (hhv. 10. og 23. mai, i nærleiken av Holskardvatnet (kjelde: Sett Rein 1998 - 2001 v. villreinutvalet) medan vårbeite for bukk har vore aktivt nytta også i nyare tid. Om vinteren ser ein ikkje denne delinga av området. Det kan ha samanheng med at reinen ikkje opplever dei same terrengmessige grensene på denne årstida. Ikkje minst er det enkelt å ta seg over vatn, med unnatak av at regulerte vatn vert ei hindring ved vasstandsendringar som kan gjere dei vanskelege å kome ut på om våren.
4.6.1 Vinter Om vinteren er dette området viktig for begge dei største delstammene i villreinområdet. Det som er typisk er at fostringsflokkar frå dei ulike delstammene søker tilbake til sine kjende kalvingsland om våren, dette er ein dynamikk som er med på å oppretthalde skiljet mellom delstammene.
På 90-talet kunne ein møte rein over mest heile Stølsheimen om vinteren. Flokkane brukte store areal, truleg fordi ressursane er flekkvis fordelte utover, utan større, samanhengande lavmatter oppkonsentrert nokon stad. I den perioden me no er inne i har dei austlege delane av Stølsheimen høgare bruk enn sentrale og vestlege område. Ut frå observasjonar og registreringar gjennom vinterteljingar peikar fjellryggar like vest for Rv13 seg ut siste ti-året, med Ygnidsalsfjellet, Urdeggi og områda aust for Kvilesteinsvatnet og ryggane aust og nord-aust for Grøndalen. Observasjonar av mindre flokkar vert likevel gjort tid om anna over heile området.
Figur 69 Fjellryggane mellom Rv 13 og Kvilesteinsvatnet er aktivt nytta som vinterbeite. Her frå Skjelinganosi, utiskt mot sør, med Kvilesteinsvatnet. Foto Anbjørg Nornes.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 71 NVS RAPPORT 28/2020
4.6.2 Barmark Også for barkmarksbeite har ein store, samanhengande areal som har vore nytta av rein. Barmarksbeite er peikte ut frå riksvegen i aust og over til og med vestsida av Skjerjavatnet. Stølsheimen er nedbørsrikt og frodig. Jfr. informantopplysningar og teljingar på barmark (kalveteljing på sommar og strukturteljing om hausten) er det ein stor overlapp mellom vinter og sommar i austleg del av Stølsheimen. Mosaikken i landskapet er så finmaska at det i høve til kartlegging vert danna ganske like polygon, sjølv om det er ulike vegetasjonstypar som vert utnytta dei ulike årstidene. Om sommaren er det det friske beitet i dal- og liside som er viktigast, medan lyngrabber og avblåste ryggar med lav er det viktige om vinteren.
Grøndalen og Grøndalsfjellet er trekt fram av mange. Det er fleire flokkobservasjonar under kalveteljing på Finnbufjellet, då både bukkeflokkar og forstingsflokkar. På Urdeggi er det observasjonar frå strukturteljing om hausten. Generelt vart bruken av Stølsheimen til barmarksbeite redusert frå 70-80-talet og fram til det siste 20-året.
Figur 70 Kartlagte område nytta til barmarksbeite i Stølsheimen. Det er stort beitepotensial også i område med lite bruk.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 72 NVS RAPPORT 28/2020
Når det gjeld barmarksbeite kan det synast som om det finst ein akse som strekk seg frå Skjerjavatnet i sør-vest og nord-austover via Kvilesteinsvatnet og Bjergane til ytterkant av villreinområdet. Nordsida av denne aksen har særs låg bruk av rein sommarstid- og på hausten, berre einskildobservasjonar av småflokkar eller streifdyr finst innanfor tidsrommet med dagens stamme. Historisk er området kjend som eit godt reinsområde. Eit større areal sentralt i dette området som omsluttar både Vøvringen, Åsedalen og områda kring Holskardvatnet er markert av informantar som mykje nytta på 50- og 60 talet, fram til nedskyting av stamma fann stad.
Figur 71 Ein liten bukkeflokk under Finnbunuten. Plassen har vore kjent som bukkeområde. Det er og plott frå fleire kalveteljingar herifrå (sjå kap. 4.1.3.).
4.6.3 Yngleområde og vårbeite Når det gjeld kalving er det sist nytta område Kvannddalsskaret – Kvanndalen - Horgi. I 2008 var det ein større flokk, truleg med opphav i delstammen frå Vola, som kalva her, og dei påfylgjande 5-6 åra vart plassen nytta til kalving fleire gonger av mindre flokkar / streifdyr (pers. med Arne Nesheim). Dette området utgjer kjernen i eit tidlegare tradisjonelt kalvingsland, mykje nytta på 70- og 80 talet. Hendingane syner at det er viktig å kjenne til dei tradisjonelle kalvingslanda slik at ein kan ta vare på dei.
Tidlegare har begge lisidene i Sendedalen vore kalvingsland, både sørhellingane under store- og vetle Skabotn og liene i Finnbufjellet har vore registrerte i Naturbase som kalvingsland, men vert peikte på av informantar som historiske kalvingsland som i stor grad gjekk ut av bruk etter bygginga av Vikafjellsvegen (Rv13). På Finnbufjellet har det sporadisk vore observert kalving av mindre flokkar også i nyare tid, men den viktigaste bruken her er no truleg som forsommarbeite. Kalvingsaktiviteten kan truleg sjåast som historisk, då aktiv menneskeleg bruk gjer området mindre aktuelt for kalving, men i ein
Norsk villreinsenter www.villrein.no 73 NVS RAPPORT 28/2020
periode på forsommaren og også utover i juli månad kan området tilby beite for både bukk og mindre flokkar av simle med kalv.
Også eit større areal aust- og søraust for Kvilesteinsvatnet har vore nytta til spreidd kalving tid om anna, då gjerne av enkle dyr eller nokre heilt få. Dette er og grovt skissert i naturbase, men me har no meir detaljar om bruken, både frå nøkkelinformant og stadfesta i informantmøte. Det kan tenkjast at dette er simler som har vorte gåande att etter vinterbeite ved Urdeggi- Skabotsvarden, og ikkje fylgd med når andre simler har trekt austover mot dei tradisjonelle kalvingslanda til hovudflokken på Vikafjell.
Figur 72 Historisk kjende område nytta om våren.
Medan dei typiske områda for vårbeite av bukk i Vola- og Kringsdalsområdet ligg lågt, og gjerne går ned langt under skoggrensa i Vola- og Kringsdalsområdet, ligg dei typiske vår- bukkområda i Stølsheimen i snaufjellet. Dette er lyngrike område, gjerne med høgt innslag av rabber (dvs. plasser med lite snødekke) som tiner raskt fram om våren. Desse areala har stor overlapp med vinterbeiter, og ein kan Figur 73 Her er areal nytta i perioden 1970 til 2000 og område nytta etter 2000 synt kvar for seg. Nokre av områda markert som nytta etter 2000 har gjerne sjå det slik at og vore nytta tidlegare. bukken held seg i vinter-
Norsk villreinsenter www.villrein.no 74 NVS RAPPORT 28/2020
beiteområde medan simlene trekker mot kalvingslandet i april. Eit unnatak er vestre del av Myrkdalen, der det er observert at bukkeflokkar på 10-15 dyr kom heilt ned på dyrkamarka på 1990-talet (Jordhøy og Strand 2009, stadfesta i informantmøte). Når det gjeld vårbeite kan ein ikkje sjå skiljelina mellom nord og sør som nemnd for barmarksbeite, sjølv om vårbeite ligg i overgangen mellom dei to «hovudkategoriane» av beitetype. Eit område på og kring Kleivfjellet over Ålrek og Sylvarnes er peikt ut som vårbeite for bukk, både tradisjonelt og i nyare tid. Også Arnafjordfjella er nytta på våren, her også særleg av bukk. Fjellpartiet over Arnafjord, med Hestfjellet, Sandbakkane, Nipane er trekt fram her, det same er eit område sør i Stølsheimen, med Hundeggi – Horgi – Blyfjell.
I naturbase vil desse høgtliggande vårbeita ligge under katalogen vinterbeite, jfr. kartleggingsmalen. Dette då dei er typisk eit framhald av vinterbeite utover i april, med framsmelting av meir og meir lavhaldig beite i høgtliggande område.
Figur 74 Vårbeite i Stølsheimen. Sjå også figur 74 for eit meir nyansert bilete for kalvings- og oppvekstområde.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 75 NVS RAPPORT 28/2020
Figur 75 Frå Fagerdalshølvøya. Området er ein del av vinterbeitet, og vert og nytta som vårbeite for bukk. Foto: Anbjørg Nornes.
4.6.4 Rørslemønster, viktige trekkruter og trekksoner Dei viktigaste trekkrutene og trekksonene i dette området er dei som bitt Stølsheimen saman med resten av villreinområdet. Passasjene over Rv 13 er særleg viktige for at Vikefjellsreinen skal få tilgang på naudsynt vinterbeite, og ikkje minst for at dei skal kome seg til kalvingsland aust for vegen i etterkant av vinterbeite i vest. Figur 76 Urdaskardet og Hestfjellet i Arnafjordfjella er illustrerande i høve Trekka vert og nytta landskapsformasjonar i Stølsheimen, der ein finn langsgåande strukturar med om sommarene, då bratte kantar. Foto: Anbjørg Nornes. meir som ein del av ein dynamisk beitebruk, og meir tilfeldig i høve til tidspunkt. Om
Norsk villreinsenter www.villrein.no 76 NVS RAPPORT 28/2020
hausten kan kryssing av dyr frå aust til vest være essensielt for å få ei god utnytting av fellingskvoten.
Trekka over Torvedalen og Blåeggi er særleg viktige for passasje inn og ut av Volahalvøya. Sjølv om den sørlege delbestanden har hovudtilhald på Volahalvøya er det svært viktig for stammen å få utnytta areal i Stølsheimen. Dette er relevant både sommar, vinter og vår.
Figur 77 Trekksoner og trekkpasasjer, Stølsheimen sør
I tillegg til trekka nemnd over, som er viktige for både bestandane sin ressurstilgang og for genetisk utveksling, er det ei rekke trekkpassasjer som er viktige å oppretthalde for at dyra skal kunne utnytte området, nokre også for å få tilgang til kalvingsland. Terrenget i Fjellheimen er som tidlegare nemnd sterkt bestemmande for dyra sine ruter. Ikkje minst gjeld dette i Stølsheimen, som har ein spesiell geologi med paralelle, lange fjellrygger som ofte har stupkantar langs den eine eller begge sider. Det er i kartlegginga lagt vekt på å teikne ned dei trekka som bitt saman ulike delar av fjellområdet eller / og går parallelt med, eller kryssar menneskeleg infrastruktur, både bilvegar, anleggsvegar og stiar. Mange av dei viktige trekkpassasjene i Stølsheimen er stadfesta gjennom plassering av fangstminne. I nord-vest er fangstminna særleg viktige for å peike på bruk og trekkpassasjer, då me i desse områda har lite opplysningar frå informantar.
I tidlegare datasett som syner trekkruter i Naturbase kan ein sjå samanhengar mellom ulike delar av området, og markering av at dyr reiser frå eitt beiteområde til eit anna. Desse trekka er omtrentleg kartfesta, i smale liner, og dei syner ofte ikkje eksakt rute. Ved nærare ettersyn ser ein likevel at dei går gjennom fleire passasjar der reinen har
Norsk villreinsenter www.villrein.no 77 NVS RAPPORT 28/2020
lite val pga. terrenget. Fleire konkrete trekkpassasjer kan difor trekkast ut frå datasettet. Mange av desse er og stadfesta av nedteikningar frå informantmøta.
Sentralt i Stølsheimen er nord-sør-ruter opne i lange strekk, medan aust-vest-ruter oftare er styrt av heilt konkrete passasjer. Unnataket for dette er forbi dei store vatna, som ligg etter kvarandre i ein akse frå Skjerjavatnet, til Askjedalsvatnet, Seltuftvatnet og Kvilesteinsvatnet. Mellom desse, og også mellom Skjerjavatnet og ytterkant mot vest, og mellom Kvilesteinsvatnet og ytterkant av mot nord, finst berre smale passasjer for barmarksperioden. Nedteikna trekk som bitt nordsida og sørsida av denne aksen saman er difor teke med i kartet.
Trekk som går ut/inn frå fjelltangar i ytterkantane av villreinområdet er også ofte avgrensa til konkrete passasjer. Desse er viktige for tilgangen på areal som ofte tilbyd vinter- eller vårbeite og kan være viktige i kritiske periodar. Elles er det viktig å kjenne dei trekka som går på tvers av-, eller parallelt med fotstiar og anleggsvegar, då dei vert viktige i vurderingar om sårbarheit for slike trasear. Opplysningar om slike trekker og inkludert.
Figur 78 Trekksoner og trekkpasasjer stølsheimen nord
Som trekk mot kalvingsland lyt ein nemne kryssinga av dalen like under Grøndalsvatnet. Denne passasjen er dokumentert som eit historisk sikkert trekk ved at det ligg to reinsgraver like nedanfor dammen. Vest for dammen til Holskardvatnet går og eit trekk som truleg er viktig for tilkomst til kalvingsland i Sørdalen, som sist var i bruk på 70-80-talet.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 78 NVS RAPPORT 28/2020
4.7 Arealbruk på Vikafjellet aust for RV 13 (og litt vest for Rv 13) Med Vikafjellet meinast her alt areal innanfor villreinområdet på austsida av Rv 13 samt areal på vestsida nord for Målsetvatnet, vidare kalla Liabakkane (dvs. halvøya mellom Bødalen og Arnafjord).
Vikafjellet er det delområdet som har den høgste tettleiken av dyr pr. arealeining. I nord-aust ligg Fresvikbreen, som er omringa av markante fjellryggar og skarpe daler omkring, eit terreng som har vore utnytta i forhistorisk tid til å byggje store fangstanlegg. Som i Stølsheimen er det også her stor overlapp av arealbruk sommar og vinter, og dyra brukar så å seie heile området så å seie heile året. Ein har likevel her fleire markante fjellryggar i aust som har mest bruk om vinteren, og andre areal sentralt, med Fossfjellet, Store Muravatnet og Dueskard som kan reknast som ganske «dyresikre» sommar og haust.
4.7.1 Vinter I nordvest tilbyd fjellhalvøya mellom Bødalen og Arnafjord gode beiter om vinteren. Dette høvesvis vesle fjellpartiet hadde årviss bruk av rein frå tidleg på 2000-talet og i meir enn 10 år framover. Så minka det, og dei siste 5 åra har det vore sjeldnare observasjonar, sjølv om ein har ei registrering under vinterteljing i 2017.
Fjella over Fresvik og Feios har vore kjende som vinterbeite på 70- og første del av 80 talet. Så fylgde to tiår mest utan rein om vinteren i desse områda, før dei kom att frå 2005 og utover. Det siste tiåret har det vore rein i desse områda kvar vinter. Samstundes har det og vore rein i andre delar av Vikafjellsområdet. Ein ser sjeldan (aldri) at heile delstamma held seg i same området.
Figur 79 Dyr på vinterbeite; rett opp frå Nærøyfjorden, mellom Lægdene og Dyrdal. Fjordutsikten frå plassen innfelt. Foto: Ole Bjørn Skogheim.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 79 NVS RAPPORT 28/2020
Figur 80 Kartlagd vinterbeite i Vikafjellsområdet.
Det er og peikt ut ein del areal for vinterbeite der ein ikkje har offisielle vinterteljingar (minimusteljing), mellom anna fjellryggar i sør, med Brekkenipa og Larsfonnberget i fjella over Oppheim.
I snørike vintre, og også i periodar med ising, kan dyra trekke ned fjellskogen. Eit typisk døme er Lægdene og nordsida av Nonhaugfjellet og Lægdafjellet over Fresvik. Her finn dei m.a. lyngrik, glissen furuskog.
4.7.2 Barmark Dette fjellområdet har svært gode barmarksbeiter. Dueskard, Fossfjellet, Svindalsholtane, ligg innanfor sentrale fjellområde som vert opplevd som eit kjerneområde for rein, særleg i barmarksperioden. Oppunder Fresvikbreen og nedover mot Jordalen er det og ofte dyr. Fjella på austsida av Jordalen, som dannar ei tunge mellom Nærøyfjorden og Jordalen, har ei nyleg gjenoppteke bruk. Ein kan elles møte rein i heile fjellområdet sommar og haust. I periodar med varmt vær vil dei halde seg nær fonner og brear, og det er kort veg mellom beite og område som tilbyd avkjøling.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 80 NVS RAPPORT 28/2020
Forutan gode, frodige stølsdalar har Vikafjellet og Jordalen eit rikt jordsmonn, og fjellsidene er grøne med friske beiter høgt opp.
Figur 81 Kartlagt barmarksbeite i Vikafjellsområdet.
Figur 82 Feiosdalsvatnet, sett frå Vassdalsknausane. Foto Tiril Bøthun.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 81 NVS RAPPORT 28/2020
Figur 83 «Dyresikre område». Foto teke frå Fossfjellet, mot Klantane. Foto: Kristoffer Ullern Hansen
4.7.3 Yngleområder og vårbeite Fleire stader har vore nytta til kalving, og mellom kalvingsområda finn me både lune lisider, øvre delar av daler som kjem opp frå låglandet, og høgtliggande område som har hatt tynt snødekke og tiner tidleg fram.
Vikafjellsområdet har nokre sentrale kalvingsland frå Store Muravatnet og nordover. Her er fleire døme på kalvingsland som har vore nytta ei årrekke, for så å verte forlate. Desse areala er særs viktige å ta vare på for framtidig bruk. Lisida vest for Rambera er eit slikt område. For å kome dit, lyt dyra følgje fjellryggen over Nummestolane og ut på Rambera, før dei kan dreie vestover og ned i kalvingsområdet. Fjellryggen er inkludert i avmerkinga av yngleområde.
Sendedal (sidedal til Orvedal) og Fyrjane, med Steinbon og Gravbotn har og vore kjent som mykje nytta kalvingsland. Dei seinare åra har ein sett at dyra held seg lengre sørover og innover i fjellet, mot Vollafjellet og også sør for Store Muravatnet.
I sør er fjellryggar peikte ut som kalvingsplassar i eit samanhengande område frå Mulafjellet, ryggen frå Sivlesnipa og nordover til Fyresnipa og Nosafjellet. Her er tildegare grovskisserte kalvingsområde (Naturbase), stadfesta og meir konkretisert.
Det er og peika ut vårbeite for fostringsflokkar. Desse kan ha overlapp med kalvingsområde. Begge er viktige som yngleområde, der dyra treng ro.
Vest for Fresvikbreen og eit mindre område aust for Svartavatent og Heststavatent på Vikafjellet, er typiske vårbeiter for bukk. Dette er truleg eit framhald av vinterbeite på plassar som tinar fram. I Vikafjellsområdet har det ikkje vore peika ut stølsvollar og fjellbjørkeskog som bukkebeite om våren, slik ein kan ha i andre delar av villreinområdet.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 82 NVS RAPPORT 28/2020
Figur 84 Område på begge sider av Store Muravatnet er aktuelle kalvings- og oppvekstområde. Her eit vårbilete, teke frå Fossfjellet. Foto: Kristoffer Ullern Hansen.
Figur 85 Vår og forsommar i Vikafjellsområde. Område peikt ut som kalvingland vert og nytta til vårbeite. Det er og peikt ut oppvekstområde mykje nytta vår- og forsommar.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 83 NVS RAPPORT 28/2020
4.7.4 Rørslemønster, viktige trekkruter og trekksoner Trekket over Rv13 er viktig for samanbinding av villreinområdet. Særleg er det naudsynt at delbestanden på Vikafjellet har tilgang på vinterbeita på vestsida. Grøntbeiter finst rikeleg på austsida, slik at delstamma er mindre avhengig av vegkryssing om sommaren, men vegen skaper ei kunstig skilleline gjennom eit stort samanhengande område med eit godt beitetilbod.
Det er viktig å være klar over at trekka der rein kan krysse vegen fører til to ulike areal. Trekka frå og med Fosse og Hestavoll og sørover, dvs. Skjelingen og Sendedalen, bind delområdet saman med Stølsheimen. Kryssingane nord for Måletvatnet, dvs. ved Målset og Storehaug bitt austsida av Rv 13 saman med Liabakkane, dvs. halvøya mellom Bødalen og Arnafjord. Det er ikkje passasje mellom denne halvøya og resten av fjellområda vest for Rv13. Det var tidlegare eit kjend trekk på vestsida av Målsetvatnet, men dette er gått ut av bruk etter at det vart bygd kraftdam. Det er no berre ein smal passasje mellom dammen og dei loddrette veggane på nordsida av elvedalen under utløpet. Tilfeldige passeringar er observert, men dei er så sjeldne at trekket kan reknast som ute av bruk (dette også jfr. Jordhøy, 2013).
For å kunne krysse vegen er også dei rutene dyra treng for å kome seg fram til kryssingspunkta viktige. I den samanheng vert trekkmoglegheitane i sona mellom Fossfjellet og Rv 13 viktigare enn i ein nøytral situasjon. Dueskard, trekksona mellom Høgeggi og Fosse og nokre av rutene ned frå Fossfjellet er difor inkludert i registreringa. På vestsida av vegen vert Sendedalen og lisida og ryggene på nordsida av denne, viktige av same grunn (og nemnd under delområde Stølsheimen).
Trekk i skard og dal-klyper I dette området er det mange trange klyper og skard som lyt kryssast for at området skal «henge saman» for dyra. Mange av trekka gjennom slike plassar er dokumenterte av fangstminne, og gjerne då fleire dyregraver og/eller sperremurar, ledegjerde og bogestiller på same plassen. Svelgen, som er eit skard mellom Store Muravatnet og Vikjadalen, er eit sentralt trekk som er dokumentert på denne måten. Det er ikkje markert trekkrute i kartlegginga på alle stader med ein eller to-tre dyregraver, men grava/gravene i seg sjølve er eit merke som syner at terrenget styrer dyra si rute på den aktuelle plassen. I Figur 86 Dueskard, sett frå Fossfjellet. Foto: Kristoffer Ullern Hansen.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 84 NVS RAPPORT 28/2020
Dueskard er det eit særleg godt kjend trekkområde, der fleire daltrekk møtast. Her er det ikkje kartfesta fangstminne, men dette kan og skyldast manglande registrering )Per Jordhøy har motteke opplysningar frå lokale informantar om fangstminne i Dueskard i sitt arbeid i Fjellheimen (Jordhøy og Strand 2009)). Trekksona er høvesvis open, og dyra har fleire moglegheiter både inn og ut, plassen kan sjåast som eit fleirarma vegkryss!
Trekk langs fjellryggar For tilkomst til mange av beitene, og særleg inn eller ut frå areal med vinterbeite, lyt reinen og passere smale fjellrygger. Desse er og utnytta til fangst, til fulle. Sjå kapittel 4.2.1 for ei omtale av fangstanlegg på desse ryggene og funn på Rambera. For å kome inn på Rambera føl dyra eit liknande trekk Nummestolane.
Figur 87 Viktige trekk i Vikafjellsområdet. Rutene er eit utval av passasjer, og av trekk dokumentert av fangstmine.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 85 NVS RAPPORT 28/2020
5 Utfordringar
Parallelt med kartleggingsarbeidet er det gjennomført eit arbeid med å peike ut fokusområde i Fjellheimen, dvs. plasser der reinen møter interessene til menneske, med sin ferdsel, og/eller med inngrep.
Figur 88 Kart over inngrep og forstyrringar, henta frå NVS notat 10/2020.
Arbeidet har stadfesta kjende konfliktar der ein har arbeidd for å ivareta reinstrekk i lengre tid. Det vart og peikt på nye og også til dels komande utfordringar. Utfordringane vert her nemnde tematisk. Der det er gjort konkrete utpeikingar vert det synt til vedlegg 3, NVS notat 10/2020, om Fokusområde i Fjellheimen.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 86 NVS RAPPORT 28/2020
Figur 89 Utpeiking av Fokusområde, saksa frå NVS-notat 10/2020, vedlegg 3. Svart nummerering er løpenummer. Raud nummerering er rangering i høve til kor viktig området/trekka er for villreinen. Blå nummerering er rangering i høve til kor det er mogleg og realistisk å få resultat frå evt. avbøtande tiltak.
5.1 Flaskehalsar Nokre av dei utfordrande passasjane i området er skapt av naturtilhøva og terrenget. Konflikt kan lett oppstå på desse plassane, då dei vert ekstra sårbare med tanke på «fri ferdsel» for reinen.
Desse problemstillingane er særleg viktige i Fokusområde nr. 9, 10 og 11, som alle gjeld trekkpassasjer over Vikafjellsvegen, viktig for tilgang på beiteareal, kalvingstrekk og dessutan genetisk utveksling. Dei er og spesielt viktige i fokusområde nr. 16, som gjeld Nesheimsfjellet (vesentleg for genetisk utveksling), og i fokusområde nr. 20, Torvedalen (gjeld tilgang på beiteareal og genetisk utveksling). Ein har elles også smale flaskehalsar for tilkomsten til fjellryggar og halvøyer med mindre beiteareal, særleg vinterbeite. Desse trekka er nemnde i kap 4.3.4.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 87 NVS RAPPORT 28/2020
5.2 Veg Ei rekke av fokusområda er knytte til veg. Rv 13, Vikafjellet, står fram som den største konflikten i villreinområdet, der den deler området mellom aust og vest. Barrieren er langt frå absolutt, og kryssingar skjer på fleire plassar. Desse kryssingspunkta er svært sårbare, og lite skal til for at dei går ut av bruk.
Både fysiske hindringar med høge brøytekantar, vegskjeringar og autovern reduserer moglege plassar for kryssing i tillegg til dei naturskapte hindringane. Hytter, ferdsel og utfart lags vegen aukar vegen sin barriereeffekt, og kan gjere kryssing vanskeleg også på plassar der det er fysisk mogleg. Det vert arbeidd aktivt frå kommunane gjennom planlegging, for å unngå hindring av trekk, og vegvesenet har også fokus på reduksjon av barriereeffekten. Fokusområde nr. 9, 10 og 11 handlar om Rv 13 og tilgrensande område (også nemnd over, under tema Flaskehalsar).
Figur 90 Dyra kryssar framleis Rv 13, her ved Hestavollen etter fleire forsøk. Biletet er teke seint i april, truleg har det vore ein mindre fostringsflokk som ville austover til kalvingsområde.
Fokusområde nr. 16 er Nesheimsfjellet (også nemnd over, under tema Flaskehalsar). Vegen skapar ytterlegare vanskar for trekket over den naturlege flaskehalsen, der det og er eit vanskeleg terreng.
Elles finst ei rekke anleggsvegar inn til kraftmagasina (nemnd under, under tema Kraftutbygging), og ein privat landbruksveg til stølane i Dueskard (fokusområde nr. 6) og i Oppheimsdalen (fokusområde nr. 7). For desse vegane er det ikkje dei fysiske inngrepa som skapar problem, men menneskeleg ferdsel på vegane kan hindre eller forseinke kryssing dersom dei vert belasta med høg ferdsel.
5.3 Kraftutbygging Kraftutbygging har ei rekke konsekvensar for villreinområda. Under oppsummerast dette i hovudpunkt, og det vert teke fram døme frå Fjellheimen. Tema er ikkje studert i detalj på nokon måte, men det er laga eit fagnotat som oppsummerer kraftutbygginga
Norsk villreinsenter www.villrein.no 88 NVS RAPPORT 28/2020
innanfor Evanger kraftverk for Voss kommune i 2019, som kunnskapsgrunnlag i kommunen sitt krav om revisjon av konsesjonane (Bøthun 2019).
• Neddemming av beiteareal; har ikkje skapt vanskar i Fjellheimen. Det er barmarksbeite som er neddemt, og det finst det framleis tilgjengeleg i rikt monn i alle delområda. • Isen kan verte vanskeleg å krysse, særleg om våren. Ikkje presentert av nokon som særleg problem i Fjellheimen, men tema er heller ikkje diskutert. • Opne kanalar kan skape problem med kryssing vinter pga mangel på is og sommar pga rette, skarpe kantar. Kjend frå Fjellheimen er kanal under bekkeinntak frå Kaldåni på austsida av Voladammen, og kanal ned til dammen, som er vanskeleg å krysse på sommar (pers ,med Arne Nesheim). Tema er ikkje diskutert generelt i Fjellheimen.
Figur 91 Ein reinsflokk i skarv og stein, sørvest for Volavatnet. Foto: Arne Nesheim.
• Ned-demming av trekkruter. Oppdemming av vatn har gjort ein del av vatna større, mindre vatn er slege saman og passasjer mellom ulike vatn har vorte smalare. Ein ser og ofte at reinen lyt dele desse passasjane med menneske. Det er ikkje gjort nokon grundig analyse av tapte trekk i Fjellheimen, men nokre tapte trekk er kjend av lokale informantar, og stadvis stadfesta av fangstminne: o Trekk nord-sør på austsida av Volavatnet er sterkt redusert, då mykje av arealet reinen kryssa er neddemt. Resterande passasje er forstyrra av ferdsel på stien til Volahytta og dels hindra av kanalen frå Kaldåni. o Tidlegare trekk aust-vest mellom fleire mindre vatn / diker, er demt ned i sørleg del av Skjerjavatnet.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 89 NVS RAPPORT 28/2020
o Tidlegare trekkpassasje mellom vatna Vassøyane og Raudbergvatnet (ved Selhamar, fokusområde nr. 12) er demt ned. o Trekk aust-vest, som eit framhald av den sentrale trekkruta gjennom Svelgen i Vikafjellsområdet er demt ned av Store Muravatnet. • Anleggsvegar som aukar ferdsla i sentrale fjellområde. Det er ei rekke opne anleggsvegar i Fjellheimen. Fokusområde nr. 1, veg i Jordalen, nr. 5, veg til Muravatnet, nr. 13 veg til Kvilesteinsvatnet, nr. 14 veg til Holskardvatnet, og nr. 15, veg til Grøndalsvatnet er anleggsvegar med varierande grad av ferdsel. o Veg til Kvilesteinsvatnet (nr. 13) kan påverke trekk aust-vest ved Bjergane. o Vegen i Jordalen (nr. 1) dannar ei barriere aust-vest. Dalen har elles ein høvesvis høg aktivitet i samband med beitebruk, noko fritidsfiske og anna rekreasjon. o Vegen til Holskardvatnet skapar ferdsel og aktivitet ved Holskardvatnet. Vegen ligg i ei smal trekkpassasje nord-sør mellom Skjerjavatnet og Askjelldalsvatnet. o Det går og ein anleggsveg opp Fossadalen til sørleg dam ved Skjerjavatnet. Denne er ikkje peikt ut som fokusområde, men har ved evt. høg ferdsel potensiale for å kunne skape ei barriere aust vest frå dammen og heilt til ytterkant av villreinområdet.
5.4 Turisme og hyttebygging Det er ikkje peikt ut eigen fokusområde på grunn av hyttefelt aleine. Hyttefelta bidreg dels til ferdsel i nærområda sine, men kanskje like viktig er det at villreinområdet vert ein del av det naturlege rekreasjonsområdet til dei som leiger eller eig hytter og leilegheiter, i større eller mindre grad.
Hyttefelt i skogslier under villreinområdet skapar aktivitet i fjellet, dvs. i villreinområdet, sjølv om bygginga skjer utanom dyra sitt leveområde. Det ligg og nokre hytter i snaufjellet.
Det omfattande, og voksande skianleggs- og fritidsbustadsområdet i Myrkdalen Fjellandsby, er utan samanlikning det største inngrepet i ytterkant av- og like nedanfor villreinområdet. I Bavallen, på Voss ligg dessutan eit veletablert, større alpinanlegg med tilhøyrande fritidsbustader og ei gondolbane til Hanguren. Både ovanfor
Bavallen/Hanguren og i øvste del av skianlegga i Myrkdalen, er teljande areal for villreinjakt trekt ut på grunn av at areala er omdisponert til aktivitetar som har gjort dei utilgjengelege for villrein.
Det er eit hyttefelt under utvikling i Bødalen, Vik Fjellandsby, med eitt planlagd skitrekk opp i vinterbeite ovanfor. Omsynssona for villrein er, i plansamanheng, her heva med 100 meter. Oppe på Vikafjellet ligg fleire mindre, eldre hyttefelt (dei fleste med status som LNF spreidd fritidsbusetnad, eitt felt med eigen reguleringsplan). Elles er det under planlegging mindre hyttefelt høvesvis nær villreinområdet, som sør for Holbygdi, og like oppunder, som i Geilane på sørsida av Kringsdalsområdet. Geilane er
Norsk villreinsenter www.villrein.no 90 NVS RAPPORT 28/2020
peikt ut som fokusområde nr. 17, av di feltet ligg innanfor område i periodar vert nytta som vårbeite.
Figur 92 Mindre hyttefelt på Vikafjellet, Skjelingen nord, med planstatus som NLF-område med spreidd fritidsbusetnad.
Område ovanfor Myrkdalen, med Finnbunuten og Sendedalen er peikt ut som fokusområde nr. 21 (etter oppmoding frå styringsgruppa). Merk at Sendedalen er populær for turgåing både til fots og på ski også uavhengig av fjellandsbyen. Over Bødalen er det merkt av eit fokusområde med tanke på vinterbeite, nr. 8 Liabakken. Liabakken vert og nytta til vårbeite. Oppe på Vikafjellet er hyttefelt medverkande til reduserte trekk i Skjelingen (fokusområde nr. 10) og på Hestavoll (fokusområde nr. 11).
5.5 Ferdsel
5.5.1 Motorferdsel Det er ikkje peikt ut eigne fokusområde på grunnlag av motorferdsel i utmark. Motorferdsel er eit viktig tema i høve til ivaretaking av villrein. Motorferdsla skjer i all hovudsak i regulerte formar, den viktigaste bruken er tilsynsturar for kraftprodusentane og transport til stølar og hytter. Transport utanom det som er naudsynt av regulantane, naudsynt transport i landbruksnæring, og i samband med naturoppsyn, lyt ha løyve etter søknad til kommunen. I verneområda lyt alle ha eigne løyve, med unntak av naudsynt transport i landbruksnæring, og naudsynt transport til turisthytter. Ved Breiaset, i høgtliggande skogsområde på austsida av Volahalvøya, ligg eit opplæringsområde for førarkort klasse s (snøskuter). Dette er innanfor område som reinen tyr til i periodar med ising av vinterbeita.
Frå 1. april og framover mot kalving, som startar i månadskifte mot mai, bør fostringsflokkar ikkje uroast. Der køyring skjer etter løyve er det mogleg å ta omsyn til
Norsk villreinsenter www.villrein.no 91 NVS RAPPORT 28/2020
kjende vinterbeiter og kalvingsområde. Ulovleg motorferdsel kan skape problem. Det er ikkje innhenta opplysningar om tema ulovleg motorferdsel i samband med kartlegginga.
5.5.2 Stiar, løyper og utfartsområde Langt dei fleste merkte stiane i Fjellheimen har eit lågt konfliktnivå med tanke på villrein (Bøtun 2020). Ein kan trekke fram nokre få stiar eller løyper der ein bør overvake, og til dels styre eller endre ferdsla. Elles bør ein være generelt vaktsam og følgje med på utviklinga.
Verneområdestyra er bevisste på kva tiltak dei gjer for å legge til rette for friluftsliv, ikkje minst i høve til kor ein skal stimulere til bruk og kor ein bør dempe ned tiltaka. I samband med besøksforvaltingsstrategiar er det utarbeidd analysar av ferdsla, og i Stølsheimen er det vald ut einskilde område som har fått gjennomført ei sårbarheitsanalyse (Stokke et al. 2018). Analysen er utført av NINA, der dei nytta Stølsheimen som eit døme for uttesting av metode for sårbarheitsanalysar. Her vart Sendedalen trekt fram som særleg sårbar, då ikkje minst på grunn av omsynet til villrein.
Det vert varsla frå grunneigarhald om aukande bruk av anleggsvegar og landbruksvegar, ikkje minst av syklistar. Vegane vert og nytta under jakta.
Me ser og at nye turmål vert skapte og vert populære gjennom deling på sosiale media. Fleire av fokusområda er peika ut av di ei auke i aktivitetsnivået i området kan skape konfliktar. Bakkanosi og Slettedalen i Jordalen (nr. 4, sjå under), er eit døme på område som no veks i popularitet, der ferdsla har auka brått ila få år, både sommar og vinter. Det same har byrja å skje ved Skomakarnipa i Fresvikfjella, då i hovudsak på sommar. Ei tilsvarande utvikling på vinter kan få følgjer for reinen sitt vinterbeite. I dette området ligg fokusområde nr. 2, Nonhaugfjellet – Lægdafjellet, der det er vinteraktiviteten som har potensiell konflikt.
Desse områda er peikte på som aktuelle fokusområde med tanke på ferdsel og friluftsliv:
Oppstått og/eller byrjande konflikt: nr. 3, Rimstigfjellet, Nr. 4, Bakkanosi – Slettedalen, nr. 10 Skjelingen/Sendedalen, nr. 19 Hangur-Lønahorgi, nr. 21 Finnbunuten.
Utviklinga bør overvakast i: nr. 2 Nonhaufjellet – Lægdafjellet, nr. 8, Liabakken, nr. 12 Selhamar, nr. 18, Vola, og nr. 20 Torvedalen- Blåeggi. I tillegg kjem ferdsel langs vegar også under denne kategorien, dvs. fokusområde nr. 1, 5, 6, 7, 13, 14, 15. Desse er omtalte som anleggsvegar under tema kraftutbygging (kap. 5.3) eller landbruksvegar under tema vegar (kap. 5.2))
Når det gjeld utviklinga av ferdselsnivået veit me lite om kor grensa for nettopp denne stamma går. Den er rekna for å være høvesvis spak pga. tamreinopphav, men likevel mellom dei meir sky stammene med eit slikt opphav.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 92 NVS RAPPORT 28/2020
Figur 93 På veg mot Nonhaugen, Lægdene i bakgrunnen. Klarer me å halde bruken vår av naturen på eit slikt nivå at turar som dette ikkje øydelegg for villreinen?
Norsk villreinsenter www.villrein.no 93 NVS RAPPORT 28/2020
6 Tilrådingar, vidare undersøkingar og oppfølging
Under arbeidet er det kome fram mykje kunnskap om villreinområdet som og reiser nye problemstillingar; kva bør ein vite meir om for å gjere forvaltinga av villreinområdet betre i høve til bære-evne og i høve til funksjonalitet? Korleis kan ein ta betre vare på kunnskapen om området, og korleis kan ein gjere denne betre tilgjengeleg for både forvalting og for publikum? Og kva vil ein trenge av kunnskap for å kunne gjere gode vurderingar med tanke på klassifisering etter den komande Miljøkvalitetsnormen for villrein?
Det vert tilrådd:
Kartlegging av vinterbeite Vinterbeite er klart minimumsfaktoren for bære-evna til området. For ei optimal utnytting av området og området si bære-evne synets det og spesielt viktig at dyra har best mogleg passasje over Rv 13. Kunnskapsnivået om kvaliteten og mengda av vinterbeite er svakt. Ein har ei upublisert kartlegging frå tidleg 80-tal, støtta av vegetasjonsanalysar i nordaustre del av området frå 1980-83, og elles ei grovmaska vegetasjonsanalyse basert på satelittdata. Det er vesentleg ulikskap mellom dei to analysene, og ingen av desse kan fortelje om kvaliteten i beitene i dag.
Registreringar av kalvingsland Det vert tilrådd å samle inn opplysningar om kalvingsområde, med ein loggføring av innmelde observasjonar, og dokumentasjon av kalving, og av vårbeite for fostringsflokkar. Området har store areal som er aktuelle for kalving og som oppvekstområde/yngleområde. Bruken av fleire av desse vert diskuterte, nokre område vert anslege som «historiske» og ute av bruk av informantar. I inngrepssaker kan usemje skape situasjonar der ein får «ord mot ord», noko som er uheldig.
Det vert opplevd ein tydeleg syklisitet i bruken av kalvingsområde, noko som er interessant med tanke på forsking.
Kalveteljingar Det er opplevd eit sakn av kalveteljingar for å kunne trekke betre slutningar med tanke på bære-evna (vinterbeitet sin kvalitet og tilgjengelegheit). Ei kalveteljing saman med fellingsresultat og strukturteljing om hausten kan og seie noko om ein har kalve- dødelegheit om sommaren. Dette vert viktigare framover med tanke på sjukdomar og evt. predasjon.
Presentasjon og vidare dokumentasjon av kulturminne Prosjektet har samla eksisterande kunnskap om kulturminne i området som ikkje har vore samanstilt tidlegare. Det er eit svært omfattande materiale, som bør presenterast i sin helskap. Det finst dokumentasjon og skildringar om dei store anlegga og dessutan også om einskildminne og mindre samlingar av fangstminne, som kartleggingsrapporten
Norsk villreinsenter www.villrein.no 94 NVS RAPPORT 28/2020
ikkje har hatt rom for å presentere. Dette kan verte innhald til ein eigen fagrapport eller evt. fagbok om fangstrelaterte kulturminne i Fjellheimen.
Det er og fleire av dei registrerte kulturminna som er svakt dokumentert, spesielt i nordvestre del av området (Askeladden), der det bør gjennomførast feltarbeid for stadfesting og gode skildringar. Jordhøy og Strand peikar og på område som skal ha fangstminne men som enno ikkje er registrerte formelt. Også lokale informantar fortel om bogestiller og dyregraver som ikkje er avmerkt på noko kart pr. i dag. Det ligg dessutan framleis mykje å undersøke på grunnlag av notat og foto frå dei mange kulturminne-turane til Anne Marie Bøtun Øyri, som ikkje er kome med i datasettet med GPS-plott som er presentert i rapporten. Arbeidet bør gjerast etter malen til Per Jordhøy (NINA), slik at ein i tillegg til sjølve kulturminnet, også gjer nedteikningar om fangstminnet som fortel om rørslemønsteret til villreinen.
Ferdselsregistreringar I samband med kartlegging av Fokusområde og menneskeleg påverknad er det tydeleg trong for ein betre kunnskap om kor stort besøkstrykket er i dei ulike delane av villreinområdet. Dette er og kome fram i ei undersøking gjort parallelt med kartlegginga, med tanke på sårbarheit i ulike område når det gjeld utøving av friluftsliv, på oppdrag for Voss kommune (Bøthun 2020).
I regi av Nærøyfjorden verneområdestyre er det sett ut nokre ferdselsteljarar, der det første datasettet er frå 2019. Det er sterkt tilrådd å halde fram med dette, og dessutan også setje i gong teljing på prioriterte trasear, jfr. utpeikinga av fokusområde.
Digital formidling av kunnskapen om villreinområdet
For å gjere kunnskapen tilgjengeleg vert det tilrådd digital presentasjon, til dømes ein digital kartfortelling (sjå Villrein.no for døme).
Arbeid med fokusområde Det er viktig at tema Fokusområde får merksemd framover, med oppfølging av prioriteringane og nedsetting av konkrete arbeidsgrupper med mandat. Sjå også vedlagt notat (NVS-notat 10/2020).
Norsk villreinsenter www.villrein.no 95 NVS RAPPORT 28/2020
Kjelder
Litteratur Andersen, R. og Hustad, H. (red) 2004. Villrein og samfunn. En veileder til bevaring og bruk av Europas siste villreinfjell. NINA temahefte 27, 77s. Andresen, S. A. & Titlestad, H. 2000. «Registreringsrapport fra fangstanleggene på og ved Handadalseggi, Fresvik i Sogn.» Upublisert rapport i top.ark. Bergen museum. 16 s.
Barth, E. K. & Nordanger, D. (1993). På spor etter fangstanlegg ved Fresvikbreen. I: 8- 13, A.-. (red.).
Bøthun, P. H. 1952. ”Om veiding i gamal tid” Tidsskrift Historielaget for Sogn 15: 152- 166.
Bøthun, S. W. 2014. Gondolbane til Hanguren på Voss; Vurderingar av konsekvens for villrein. Siri Bøthun Naturforvaltning, rapport 1-14.
Bøthun, S. W. 2019. Reguleringar for Evanger kraftverk og i Modalsvassdraget; Verknader på villrein og moglege avbøtande tiltak. Sogn Naturforvalting, Notat. 29.05.2019, oppdatert 02.06.2019.
Bøthun, S. W. 2020. Villrein i friluftsområda i Voss Herad, ei analyse av sårbarheit. Sogn Naturforvalting rapport 1-2020.
Hagen, D., Eide, N.E., Evju, M., Gundersen, V., Stokke, B., Vistad, O.I., Rød-Eriksen, L., Olsen, S.L. & Fangel, K. 2019. Håndbok. Sårbarhetsvurdering av ferdselslokaliteter i verneområder, for vegetasjon og dyreliv. NINA Temahefte 73. Norsk institutt for naturforskning.
Johansen, B. E. 2009. Vegetasjonskart for Norge basert på Landsat TM/ETM+ data. Northern Research Institute (NORUT), Tromsø. 87 s.
Jordhøy og Strand, 2008. Villrein i Fjellheimen. Status og sårbare habitat. NINA rapport 411. 50s.
Jordhøy, P. 2013. Vikafjellet i Fjellheimen. Villrein i høve til nye utbyggingsplanar. – NINA Rapport 920. 44 s. + Vedlegg.
Kastdalen, L. og Hjeltnes, A. W. 2012. Vegetasjonskartlegging med satellittdata Optimalisering av analysemetodikk. HiT skrift nr 7/2012
Kjørstad, M., Bøthun, S. W., Gundersen, V., Holand, Ø., Madslien, K., Mysterud, A., Myren, I. N., Punsvik, T., Røed, K. H., Strand, O., Tveraa, T., Tømmervik, H., Ytrehus, B. & Veiberg, V. (red.). 2017. Miljøkvalitetsnorm for villrein - Forslag fra en ekspertgruppe. – NINA Rapport 1400. 193 s.
Mossing, A. og Heggenes, J. 2010. Villrein og kiting på Hardangervidda. Kunnskap om villreinens arealbruk vinterstid, effekter av kiting og vurdering av mulighetene for differensiert forvaltning. NVS Notat 2/2010. 17 s.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 96 NVS RAPPORT 28/2020
Nellemann., C. Jordhøy, P, Støen. O. G og Strand, O. 2000. Cumulative impacts of tourist resorts om wild reindeer (Rangifer taranus tarndus) during Winter. Arctic 53(1): 9-17.
Nellemann, C, Vistnes, I. og Jordhøy, P. 2001. Winter distribution of wild reindeer in relation to powerlines, roads and resorts. Biol. Conserv. 101(3): 351-360.
Nesheim 2005. Bestandsplan for Fjellheimen villreinområde. Fjellheimen villreinutval.
Nesheim 2009. Bestandsplan for Fjellheimen villreinområde. 2009 – 2013. Framlegg. Fjellheimen villreinutval.
Norekvål, Torleif, udat. Avskrift frå møtebok for Vossestrand reinsdyrlag og Voss og Sogn reinsdyrlag frå 1930 til 1955.
Nornes, A., Vallestad, J. O. og Johansen, G. 2019. Høyringsdokument Besøksstrategi - Verneområde i Nærøyfjordenområdet. Nærøyfjorden verneområdestyre 2019
Nornes, A., Vallestad, J. O. og Johansen, G. 2019. Høyringsdokument Besøksstrategi - Stølsheimen landskapsvernområde. Stølsheimen verneområdestyre 2019
Panzacchi, M., Van Moorter, B., Jordhøy, P. og Strand, O. 2012. Learning from the past to predict the future: using archeological findings and GPS data to quantify reindeer sensitivity to anthropogenid disturbance i Norway. Landscape Ecol. DOI 10.1007/s10980-012-9793-5.
Punsvik, T. og Frøstrup, J. C. (red.), 2016. Fjellviddas nomade, villreinen. Biologi – Historie – Forvaltning. Friluftsforlaget 2016.
Reimers, E. og Colman, J.E. 2009. Reindeer and caribou (Rangifer tarandus) response to human activities. Rangifer 26(2): 55-71.
Rørberg, T. og Kvarteig, S. W. 2018. Kulturminner og kulturmiljø. Utredning Østerbø kraftverk, Høyanger kommune, Sogn og Fjordane, 2008. Rapport, Odel.
Stokke, B. G., Evju, M., Gundersen, V. & Rød-Eriksen, L. 2018. Sårbarhetsvurdering av utvalgte lokaliteter i Stølsheimen landskapsvernområde. Stier til besøksmål Berdalen- Åsedalen og Sendedalen. NINA Rapport 1559. Norsk institutt for naturforskning.
Strand, O., Flemsæter, F., Gundersen, V. & Rønningen, K. 2013. Horisont Snøhetta. - NINA Temahefte 51. 99 s.
Strand, O., Gundersen, V., Panzacchi, M., Andersen, O., Falldorf, T., Andersen, R., Van Moorter, B., Jordhøy, P. og Fangel, K.. 2010. Ferdsel i villreinens leveområder. – NINA Rapport 551. 101 s.
Strand, O., Jordhøy, P., Panzacchi, M. & Van Moorter, B. (2015). Veger og villrein. Oppsummering - overvåing av Rv7 over Hardangervidda. NINA Rapport 1121.: 47 s. + vedlegg.
Sørensen O. J., Oslo Economics 2018. Brukerundersøkelse i Stølsheimen landskapsvernområde sommeren 2017 Rapportnummer: 2018-2 © Oslo Economics.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 97 NVS RAPPORT 28/2020
Sørensen O. J., Oslo Economics 2019. Brukerundersøkelse i Nærøyfjorden landskapsvernområde sommeren 2018. Nr. 5-2019
Sæbø, A. I. 2002. Reinsdyr på Vikafjellet. Pridlao 1-2002: s.25-27.
Vistnes, I. og Nellemann, C. 2008. The matter of spatial and temporal scales; a rewiew of reinddeer and caribou response to human activity, Polar Biol 24(7): 531-537.
Vistnes, I., Nellemann, C., Jordhøy, P. & Strand, O. 2004. Effects of infrastructure on migration and range use of wild reindeer. J. Wildl. Manage. 68: 101-108.
Øyjordet, I. 2016. Bestandsplan for Fjellheimen villreinområde 2016-2018. Siri Bøthun Naturforvaltning 2016
Øyri, A. M. B. 2009. Stupfangstanlegget på Langafjellet. Pridlao 2-2009.
Øyri, A. M. B. 2011. Steinringar og andre kulturminne i Fresvikfjella. Pridlao 1-2011
Kartbaser: Miljødirektoratet sin kartkatalog Nedlasta i 2019: https://kartkatalog.miljodirektoratet.no/Dataset/Details/15 - SatVeg, satelittbasert vegetasjonskart for Norge..
Askeladden, Riksantikvaren sin kartteneste for kulturminne: https://askeladden.ra.no/Askeladden/Pages/LoginPage.aspx?ReturnUrl=%2fAskeladden %2f
Naturbase Nedlasta i 2019: kart/naturbase.no
Artskart Nedlasta i 2019: artskart/artsdatabanken.no
Geonorge: https://kartkatalog.geonorge.no/ Norge i 1:50.000, vektordata
Geonorge: https://kartkatalog.geonorge.no/ wms-teneste Topgrafisk kart for Norge
Munnlege kjelder: Sjølvstendige informantar (m.a. kvalitetskontroll): Arne Nesheim, Einar Magne Jordalen, Olav J Bøtun, Nils Kvamme, Kristoffer Ullern Hansen, Hildegunn Mugås.
Deltakarar på informantmøte:
Vik: Åsmund Hove, Øystein Bjørk, Frode Voll, Jon A. Risløv, Arne Hove, Asle Liljedal, Asbjørn Inge Hovland, Ola Engum, Olav J Bøtun, Kjetil Skjervheim (mrk. og med i Myrkdalen), Eirik Tistel, Per Olav Tistel, John Holstad, Einar Magne Jordalen, Dagfinn Flæte, Bjørn Grindedal, Gunnar Grindedal, Kristian Sætre, Aslak Otterhjell, Tor Feidje, Erling Vangsnes (21).
Myrkdalen: Bjørn Vedå, Magnar Nåsen, Hildegunn Mugås, Oddvar Drevsjø, Jon Arvid Himle, Arnkjell Sørestrand, Terje Øvsthus, Jan Arild Steinsland, Ivar Norheim, Kjetil Skjerven (10).
Norsk villreinsenter www.villrein.no 98 NVS RAPPORT 28/2020
Dale: Erik A. Skjoldal, Thor A. Skjoldal, Børge Alfstad, Jan Arild Steinsland (også med i Myrkdalen og Vikanes), Harald Horvik, Frank Bu, Hildegunn Mugås (også med i Myrkdalen), Dagfinn Gjerme, Knut Helge Veka, Øyvind Rivenes, Lars Mørkve (11).
Vikanes: Torbjørn Aas, Evelyn Gullbrå, Ørjan Nese, Jan Arild Steinsland (også med i Myrkdalen og Dale), Torbjørn Trohaug, Arthur Farestveit, Jarle Heimdal, Tore Stusdal, Anders Stusdal, Arvid Langedal, Rolf Mårstig (11).
Norsk villreinsenter www.villrein.no 99 VEDLEGG 1
Fjellheimen villreinområde, kartlegging av Arealbruk
Diverse tap av rein i ras vinterstid i Fjellheimen WGS 84 32Vest
Villrein Omfang- År område Kommune Stad navn Posisjon antall Merknad A 2002 Fjellheimen Høyanger Østlege del av komm. x=0347191 y=6777335 16 * Spreidd lokalitet- Hegrefj. Ca senter B 2000 Fjellheimen Vik Framfj./ Indrefj. 12 * Enkle dyr, inntil 3.rein- spreidd over større område C 1997 Fjellheimen Vik Vikasjurdalen x=0345446 y=6761603 30 * Årsak: snø overheng kolapsa av extra vekta til reinen D 1994 Fjellheimen Vik Midthaugen x=0377741 y=6760197 ca.11 * Kan ha blitt tatt av snøskred, eller rusja utfor på skaren E 1994 Fjellheimen Aurland Vassetskardet x=0379604 y=6760639 16 * Årsak: Reinen rusja ned på is-glasert skare F 1992 Fjellheimen Aurland Vardafjellet x=0378837 y=6756422 34 * Årsak: Reinen rusja ned på is-glasert skare G 1982 Fjellheimen Vik Valanipa x=0367841 y=6763889 150 * Reinen tatt av ras H 1976>79 Fjellheimen Vik Styggedalsvatnet x=0377877 y= 6765097 ca.8 * Reinen tatt av ras-Skjedde slutten av 1970åra I 1973 Fjellheimen Vik Valanipa x=0377877 y=6763889 108 * Reinen tatt av ras
Bekrefta info. a Ragnar Alrik / Nils Kvamme b Harald Balevik / Nils Kvamme c Nils Kvamme d Olav J.Bøtun e Olav J.Bøtun / Magnar Nåsen f Olav J.Bøtun / Magnar Nåsen g Lars K. Voll h Olav J.Bøtun Lars K. Voll / Sigmund Engaland(rapp.ved Voss Viltnemd i 52/64_1973)
Norsk villreinsenter www.villrein.no Vedlegg 1, NVS rapport 28/2020 VEDLEGG 1
Fjellheimen villreinområde, kartlegging av Arealbruk
Norsk villreinsenter www.villrein.no Vedlegg 1, NVS rapport 28/2020 VEDLEGG 2
Fjellheimen villreinområde, kartlegging av Arealbruk VEDLEGG 2: Rapport frå registrering av rein teke av ras i 2015 v. SNO
RAPPORT Fjellheimen villreinområde, rein teke i snøras. Etter meldingar frå publikum i august 2015 om at reinskadaver tekne av eit snøskred hadde smelta fram i eit område rett nord for Vassosvatnet, foretok Statens naturoppsyn ved Terje Haugland og underteikna 6.9.2015 ei synfaring på rasstaden. Me talte 34 dyr fordelt slik : -28 simle/ungdyr -3 kalvar -3 vaksne bukkar
Gult kryss syner rasstaden. Kartreferanse UTM: 32 V 381199 6766640
1
VEDLEGG 2
Fjellheimen villreinområde, kartlegging av Arealbruk
Dei tre store bukkane hadde gevir, noko som er ein indikasjon på at dyra har gått i raset på førjulsvinteren. Det kom unormalt mykje snø i fjellet i november/desember 2014.
2
VEDLEGG 2
Fjellheimen villreinområde, kartlegging av Arealbruk
Det ligg truleg fleire dyr i snøen. Om ein tek utgangspunkt i 34 dyr så har det minst vore 2 tonn med varm rein som har vorte liggande tett i raset.. Varmen frå desse har smelta den omliggande snøen som so har frose til is. Det var difor ikkje mogeleg å grave eller søke med stenger i raset etter fleire dyr, dyret på biletet over stakk berre geviret fram på.
3
VEDLEGG 2
Fjellheimen villreinområde, kartlegging av Arealbruk
Det er mest truleg snakk om eit flakskred. Raset har kome frå nord ned denne skråninga. Over kanten er det eit større slakare område som truleg har vore løsneområde for skredet, og reinen har mest sannsynleg vore i det området då raset gjekk og dro flokken med seg utfor kanten og ned i botnen av skråninga.Dette vert midt i
4
VEDLEGG 2
Fjellheimen villreinområde, kartlegging av Arealbruk trekkvegen mellom områda ved Fresvikbreen og Langafjellet/Jashaug. Dyret på snøen til venstre har vorte trukke dit av åtseleterar, det var rikeleg med sporteikn etter ørn, ravn og rev.
Oppsummering:
Me vil ikkje få noko endeleg svar på kor mange dyr som ligg i raset før alt smeltar fram, noko som kan skje sommaren 2016 om den vert meir «normal» mtp på snømengder i fjellet enn sommaren 2015 har vore.
Med utgangspunkt i om lag 30 simle/ungdyr er det minimum snakk om 15 «2015-kalvar» som har gjenge tapt, og eg vil difor anslå at dette raset omsatt i 2015 dyretal minimum utgjer om lag 50 dyr mindre stamme i 2015.
Med alle atterhald..
Vonleg får me til ei god minimumsteljing komande vinter, og ofte har me og hatt det meste av stamma aust for Rv.13 samla under strukturteljinga.
Under jakta no i haust har det stort sett vore snakk om ein større flokk som har vorten sett av jegerar, denne vart fotografert 12.9 i Berdalen og var då på minimum 250 dyr etter opptelling frå foto.
Aurland 14.9.2015
Kristoffer Ullern Hansen
Statens naturoppsyn -Aurland
5
VEDLEGG 3
Fjellheimen villreinområde, kartlegging av Arealbruk
NVS NOTAT 10/2020
FOKUSOMRÅDER I FJELLHEIMEN VILLREINOMRÅDE
Oppsummering av arbeidsmøter i en bredt sammensatt referansegruppe
Anders Mossing Siri W. Bøthun
Mossing, A. og Bøthun, S. W. 2020. Fokusområder i Fjellheimen villreinområde. Oppsummering av arbeidsmøter i en bredt sammensatt referansegruppe. NVS Notat 10/2020. 18 s.
Forsidefoto: © Anders Mossing
Norsk villreinsenter Nord: NO-2661 Hjerkinn | +47 91 62 37 15 | E-post: [email protected] Norsk villreinsenter Sør: NO-3660 Rjukan | Telefon: +47 99 46 37 64 | E-post: [email protected] Stiftelsen villreinsenter: NO-2661 Hjerkinn
Org.nr: NO 990 697 809 MVA
Norsk villreinsenter www.villrein.no 2
Forord
Våre norske villreinområder er uten unntak områder der mange ulike interesser er representert og, i større eller mindre grad, i konflikt med hverandre. Et godt og forankret kunnskapsgrunnlag kan være konfliktdempende. Kunnskap om hvordan villreinen bruker ulike fjellområder til ulike årstider er i så måte viktig, både for daglig saksbehandling og lokal og regional planlegging.
Forskere ved Norsk institutt for naturforskning (NINA) lanserte for noen år siden begrepet fokusområder, definert som områder der det er konflikt mellom hensynet til villrein og hensynet til andre samfunnsinteresser. Fokusområder er typisk områder som bestands- og eller arealforvaltningen ofte kommer i befatning med, og som kan være vanskelig å løse.
«Kongstanken» bak arbeidet med fokusområder, er at de skal identifiseres og videreutvikles i bredt sammensatte forsamlinger. Her skal representanter for de ulike interessene sitte rundt samme bord, for å forsøke å oppnå felles kunnskapsgrunnlag, felles virkelighetsoppfatning og felles mål.
Utpeking av slike fokusområder er dessuten et viktig arbeid i tilknytning til den kommende miljøkvalitetsnormen for villrein, som i skrivende stund akkurat har vært ute på offentlig høring. I ekspertgruppas forslag for delnorm 3 «Leveområde og menneskelig påvirkning» er det foreslått at klassifikasjon av funksjonell arealutnyttelse skal ta utgangspunkt i fokusområdene.
En av Stiftelsen Norsk villreinsenter (NVS) sine kjerneoppgaver er å være en møteplass for dialog og samhandling. Senteret har lang erfaring med kartlegging av villreinens arealbruk, ved gjennomføring av karlegginger i alle de nasjonale villreinområdene og i noen av de ikke-nasjonale. Vi har og, på oppdrag for Miljødirektoratet og i samarbeid med NINA og Sogn Naturforvalting, utarbeidet en veileder for slik kartlegging. Utpeking av fokusområder er inkludert i malen, med tanke på å framskaffe gode kunnskapsgrunnlag for klassifisering av villreinområdene etter den kommende Miljøkvalitetsnorm for villrein.
NVS vil takke alle de ulike personene som har deltatt i dette arbeidet! Uten deres deltakelse og engasjement ville en slik prosess vært umulig å gjennomføre.
Skinnarbu 15.04.20, Anders Mossing
Norsk villreinsenter www.villrein.no 3
Innhold
FORORD ...... 3 BAKGRUNN ...... 5 METODE ...... 6 Fokusområder ...... 6 Referansegruppe ...... 7 Gruppearbeid ...... 7 Forankring i styringsgruppa for kartleggingsprosjektet ...... 9 RESULTATER ...... 9 Gruppe 1 ...... 9 Gruppe 2 ...... 10 Gruppe 3 ...... 12 Gruppe 4 ...... 12 ANBEFALINGER ...... 12 VEDLEGG ...... 16 Vedlegg 1: Matrise over utpekte fokusområder (se eget dokument) ...... 16 Vedlegg 2: Kart over utpekte fokusområder med rangering ...... 16
Norsk villreinsenter www.villrein.no 4
1 Bakgrunn
I de nasjonale villreinområdene ble kunnskapsgrunnlaget om villreins arealbruk revidert, under ledelse av NVS, i forbindelse med oppstart og utarbeidelse av regionale planer. For mange av de ikke-nasjonale villreinområdene er kunnskapsgrunnlaget av ulik kvalitet.
I Fjellheimen villreinområde initierte villreinutvalget i 2018 et prosjekt for å kartlegge villreinens arealbruk. Arbeidet er forankret i handlingsplanen for Interkommunal kommunedelplan for Fjellheimen villreinområde, der villreinutvalget var tillagt et ansvar for kunnskapsinnhenting om villrein. En rekke ulike aktører har gitt økonomisk støtte til prosjektet. Sogn Naturforvaltning AS har vært engasjert til å lede prosjektet. Norsk villreinsenter Sør har vært representert i styringsgruppa for kartleggingsprosjektet.
Fokusområder er et sentralt tema i forhold til miljøkvalitetsnormen, og dermed også i kartleggingsmalen. Fokusområder er definert som områder med konflikt mellom hensynet til villrein og hensynet til andre samfunnsinteresser.
Parallelt med kartleggingsprosjektet for Fjellheimen ble det derfor igangsatt et arbeid for å identifisere eventuelle slike områder. Etter dialog mellom villreinutvalget, Miljødirektoratet og Norsk villreinsenter Sør (NVS Sør), ble det besluttet at sistnevnte skulle lede dette arbeidet. Det ble nedsatt en bredt sammensatt referansegruppe med en rekke aktører som representerer ulike interesser i fjellområdet.
Referansegruppa har møttes to ganger i løpet av 2019, og har jobbet med å peke ut aktuelle og potensielle fokusområder, samt kommet med forslag til mulige avbøtende tiltak.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 5
DNT-hytter, stier og veier, samt regulerte vann i Fjellheimen. Figur: Norsk villreinsenter Sør (etter Sogn Naturforvaltning AS)
2 Metode
Fokusområder
Fokusområder er geografiske områder der det er konflikt mellom hensynet til villrein og hensynet til andre samfunnsinteresser. Typisk er dette områder som har en særlig oppmerksomhet i forvaltningen og der situasjonen oppleves som problematisk. I fokusområdene kan det være aktuelt å teste ulike typer avbøtende tiltak, som forhåpentligvis kan medføre at reinen i større grad kan benytte arealene. Ev. tiltak må følges opp med overvåking for å teste måloppnåelse.
Per 2020 er det pekt ut over 80 fokusområder i norske villreinområder. I de fleste tilfellene er disse identifisert gjennom store FoU-prosjekter, så som GPS- merkeprosjektene, og/eller i samband med arbeid med regionale arealplaner. Det anses som helt sentralt at denne utpeking gjøres i bredt sammensatte forsamlinger, der de
Norsk villreinsenter www.villrein.no 6
ulike interessene er representert. På denne måten ønsker man å sikre god forankring og at aktørene jobber ut ifra et felles kunnskapsgrunnlag.
NVS har tidligere laget en interaktiv kartfortelling om fokusområder: http://villrein.maps.arcgis.com/apps/Cascade/index.html?appid=8c87fa846a864cc6892b5079e416282b
Referansegruppe
I første halvdel av 2019 startet arbeidet med å sette ned en bredt sammensatt referansegruppe for arbeidet med utpeking av fokusområder. Det ble sendt ut et invitasjonsbrev til en rekke ulike aktører, basert på diskusjoner i styringsgruppa som jobbet med kartleggingsprosjektet. Det var et uttalt mål om at alle med interesser i Fjellheimen, og som det var naturlig å dra veksler på, skulle inviteres inn. Invitasjonsbrevet ble sendt til villreinutvalget ved valdledere og oppsyn, kommuner, fylkeskommuner, fylkesmannsembetet, verneområdestyrer, SNO, villreinnemnda, Statens vegvesen, regulanter, lokale turlag, FNF-organisasjoner, bondelag og næringsinteresser knytta til reiseliv.
Gruppearbeid
Arbeidet i referansegruppa ble organisert som gruppearbeid over to møter. På forhånd ble deltakerne fordelt på fire geografisk inndelte grupper (tabell 1). I det første møtet ble det fokusert på å gi forsamlingen en innføring i arbeidet, samt at gruppene jobbet med å peke ut og avgrense potensielle fokusområder i kart. I det andre møtet jobbet de samme gruppene videre med de tidligere utpekte områdene, nå med fokus på ulike avbøtende tiltak, samt en gruppevis rangering av områdenes viktighet for reinen.
Tabell 1: Gruppe 1: østområdet (øst for Vikafjellsvegen) Knut Fredrik Øi (1, 2) Aurland kommune Olav J. Bøtun (1) Villreinnemnda for Nordfjella, Fjellheimen og Raudafjell Erling Vangsnes (1) Villreinutvalet for Fjellheimen Arne Nesheim (1, 2) Jaktoppsyn i Fjellheimen Kristoffer Ullern Hansen (2) Statens naturoppsyn Jorunn Vallestad (2) Stølsheimen og Nærøyfjorden verneområdestyre
Gruppe 2: Vikafjellsvegen Magnar Bjerga (1, 2) Statens vegvesen Nils Akselberg (1, 2) Myrkdalen fjellandsby Kjetil Skjervheim (1) Stølsheimen Randi E. Eide (1, 2) Villreinnemnda for Nordfjella, Fjellheimen og Raudafjell Gunnar Bergo (1, 2) Voss kommune
Norsk villreinsenter www.villrein.no 7
Trine Hess Elgersma (1, 2) Statkraft Per Olav Oppheimshaug (2) Vik Fjellandsby Veronika Seim Bech (2) Vik kommune
Gruppe 3: vestområdet - nord Hildegunn Mugås (1, 2) Stølsheimen Sissel Hauge Mykletun (1) BKK Produksjon Øistein Aasland (1, 2) Fylkesmannen i Vestland Elisabeth Dahle (1) FNF Sogn og Fjordane Anbjørg Nornes (2) Stølsheimen og Nærøyfjorden verneområdestyre Siri W. Bøthun (2) Villreinnemnda for Nordfjella, Fjellheimen og Raudafjell Marianne Bugge Sogn og Fjordane fylkeskommune
Gruppe 4: vestområdet - sør Oddvar Drevsjø (1) Voss utferdslag Johan Midlang (1) BKK Viltfond Tore Henrik Øye (1 og 2) Vaksdal kommune Siri W. Bøthun (1) Villreinnemnda for Nordfjella, Fjellheimen og Raudafjell Ørjan Sælensminde (1, 2) FNF Sogn og Fjordane Sissel Hauge Mykletun (2) BKK Produksjon
1 og 2 angir deltakelse på hhv. 1. og 2. møte
Forankring i styringsgruppa for kartleggingsprosjektet
Kartleggingsprosjektet og arbeidet med utpeking av fokusområder har gått parallelt. NVS Sør har ledet referansegruppa for fokusområdearbeidet og vært representert i styringsgruppa for kartleggingsprosjektet. Alle medlemmene i sistnevnte styringsgruppe har deltatt i arbeidet med utpeking av fokusområder i større eller mindre grad. Styringsgruppa har ellers vært holdt løpende oppdatert om referansegruppas arbeid.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 8
Gruppearbeid om avbøtende tiltak innen allerede utpekte fokusområder. Foto: Anders Mossing
Resultatene fra de to referansegruppemøtene ble presentert for styringsgruppa i møte 5. desember 2019. I dette møtet gjorde styringsgruppa en rangering av alle de utpekte fokusområdene, både i forhold til viktighet for villrein, men også i forhold til antatt mulighetsrom for tiltak og forbedring. Dette er i det videre diskutert under «Anbefalinger».
Dette notatet, samt vedlegg, ble lagt frem for styringsgruppa i et møte 17. mars 2020, for endelig godkjenning.
3 Resultater
Alle resultater er oppsummert i matrisen i vedlegg 1, men her kommer en gruppevis oppsummering av arbeidet.
Gruppe 1
Gruppe 1 hadde Fjellheimens østområder (øst for Vikafjellsvegen) som geografisk ansvarsområde, og kartfestet og beskrev syv fokusområder; 1: Jordalen/mot Fresvikbreen, 2: Nonhaugfjellet-Lægdafjellet, 3: Rimstigfjellet, 4: Bakkanosi/Slettedalen, 5: Anleggsvei til Muravatnet, 6: Dueskardvegen og 7: Oppheimsdalen-Rettane. Gruppa konkluderte med at det i utgangspunktet var utfordrende å peke ut «typiske» fokusområder, ihvertfall under forutsetning av at det var områder med store konflikter
Norsk villreinsenter www.villrein.no 9
p.t. Det var imidlertid en generell oppfatning i gruppa om at det pågår en økning i trafikk/ferdsel, og at en videre utvikling vil kunne skape konflikter.
Mange av de utpekte områdene er nye utfartsområder og preges av nye aktiviteter/friluftsformer, som toppturer både sommer og vinter, sykling m.m. Populariteten av aktiviteten og turmåla øker gjennom bruk av nye kommunikasjonskanaler, så som sosiale medier.
Anleggsveien inn til store Muravatnet. Foto: Siri W. Bøthun Gruppe 1 har i sin tiltaksliste fokusert på informasjon og veiledning, dialog med ulike aktører og overvåking for å få frem mer kunnskap. Gruppa hadde forøvrig ingen konkret rangering mht. viktighet.
Gruppe 2
Gruppe 2 hadde Vikafjellsvegen og områdene i «umiddelbar nærhet» som geografisk ansvarsområde, og kartfestet og beskrev fire fokusområder; 8: Liabakken, 9: Rv 13. Målset-Storehaug, 10: Rv 13. Sendedalen – Skjelingen sør og 11: Rv 13. Skjelingen nord. I tillegg pekte de i første møte på utveksling mellom Volaområdet og vestområdets nordlige del, men dette området ble fulgt opp av gruppe 4. I det andre møtet ble gruppa i tillegg utfordret av prosjektsekretariatet til å inkludere områdene rundt Myrkdalen fjellandsby som fokusområde. Dermed ble også 21: Myrkdalen tatt med i det videre arbeid.
Gruppa var tydelig på at områdene med størst konflikt mellom hensynet til reinen og hensynet til andre samfunnsinteresser, var de som omhandler reinens mulighet til å krysse Rv 13 Vikafjellsvegen.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 10
Kryssingsforsøk av rein. Rv 13 ved Hestavollen, sør for Målsetvatnet. Foto: Siri W. Bøthun
Når det gjelder tiltak, utarbeidet gruppe 2 en detaljert liste med tiltak av ulik karakter. Noen var områdespesifikke, andre kunne være aktuelle for flere fokusområder. Blant de viktigste tiltakene som foreslås er: overvåking av ferdsel og trekk, fjerning av brøytekanter, stenge parkeringsplasser for å hindre uønsket ferdsel, kanalisering av ferdsel, informasjon og veiledning. Gruppa mente de viktigste fokusområdene var 10: Rv 13. Sendedalen – Skjelingen sør og 21: Myrkdalen, og at disse måtte sees i sammenheng. Deretter mente gruppa at 8: Liabakken, 9: Rv 13. Målset-Storehaug og 11: Rv 13. Skjelingen nord burde sees i sammenheng og være naturlig prioritet etter de to førstnevnte.
Her har reinen krysset Rv 13 ved Hestavollen etter flere forsøk. Foto: Siri W. Bøthun
Norsk villreinsenter www.villrein.no 11
Gruppe 3
Gruppe 3 hadde de nordlige deler av Fjellheimens vestdel som geografiske ansvarsområde, og uttrykte i utgangspunktet at det var vanskelig å peke ut «typiske» fokusområder. Bakgrunnen for dette var at reinen nå og i lang tid har brukt begrensede arealer i dette delområdet. Gruppa ble utfordret på å peke på, og beskrive, områder der det kunne bli konflikt om reinens arealbruk ble mer ekstensiv. Ut ifra dette kartfestet og beskrev gruppa fire fokusområder; 12: Selhamar, 13: Anleggsvei Kvilesteinsvatnet, 14: Anleggsvei Holskardvatnet og 15: Vei Grøndalsvatnet.
Gruppa kjenner ikke til problemer/konflikter i de utpekte områdene p.t., men dette skyldes nok reinens fravær. Dette kan endres, f.eks. ved bestandsvekst og økt arealbruk.
Mye av problematikken i dette delområdet handler om veier/anleggsveier, og de foreslåtte tiltakene er i all hovedsak rettet mot å redusere trafikk/ferdsel, gjennom bomming og flytting av parkeringsplasser.
Gruppe 4
Gruppe 4 hadde de sørlige deler av Fjellheimens vestdel (Volaområdet og Kringsdalsområdet), som geografisk ansvarsområde, og kartfestet og beskrev fem delområder; 16: Nesheimfjellet, 17: Geilane, 18: Vola, 19: Hangur-Lønahorgi og 20: Torvedalen-Blåeggi. De fleste av disse områdene handler om menneskelig ferdsel, med unntak av 17: Geilane, som også handler om hyttebygging (utviding, fortetting) i konflikt med vårbeite og nærhet til kalvingsområde.
Når det gjelder tiltak har gruppe 4 laget en liste med områdespesifikke tiltak. For områder der ferdsel er hovedproblematikk, handler tiltakene om dialog, informasjon og veiledning, sti- og løypeplaner, regulering av ferdsel (brøyting, parkeringsmuligheter m.m.) og kanalisering. Gruppa mener det bør jobbes for å hindre ytterligere hyttebygging i 17: Geilane, ev. redusere omfanget. Det bør også stilles krav til hensyn ved evt. anleggsvirksomhet, blant annet at det blir utført utenom sårbare perioder.
4 Anbefalinger
De fire arbeidsgruppene i referansegruppa har pekt på 21 ulike fokusområder i Fjellheimen. Fokusområdene er til dels svært forskjellige både mht. geografisk utbredelse, tematikk og grad av konflikt mellom hensynet til villrein og hensynet til andre samfunnsinteresser. Arbeidet gir et godt grunnlag for en første klassifisering etter miljøkvalitetsnorm for villrein, som etter planen skal skje i 2023.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 12
I det videre arbeid med å forbedre mulighetene for reinen til å trekke mellom ulike funksjonsområder/delområder og å utnytte en større del av leveområdet, vil det være viktig at man lykkes med å gjøre prioriteringer, og konsentrerer sitt arbeid der mulighetene for forbedring antas å være størst.
Styringsgruppa for kartleggingsprosjektet har i etterkant av referansegruppas arbeid gjort en rangering av de ulike fokusområdene, både mht. til viktighet for villrein og antatt mulighetsrom for tiltak og forbedring (tabell 2 og figur 2). Rangering mht. antatt mulighetsrom for tiltak og forbedring er kun gjort for de fem høyest rangerte fokusområdene.
Løpenr. Navn Rangering Rangering viktighet mulighet 10 Rv 13. Sendedalen – Skjelingen sør 1 4 9 Rv 13. Målset – Storehaug 2 3 11 Rv 13. Skjelingen nord 3 5 20 Torvedalen – Blåeggi 4 2 21 Myrkdalen 5 1 Tabell 2: De fem høyest rangerte fokusområdene i Fjellheimen, se også figur 2 (øvrig rangering er angitt i vedlegg 1).
Figur 2: De fem høyest rangerte fokusområdene i Fjellheimen, samt trekkpassasjer for villrein.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 13
I Fjellheimen villreinområde er de antatt største konfliktene mellom hensynet til villrein og hensynet til andre samfunnsinteresser knyttet til Rv 13 Vikafjellsvegen. Dette gjelder både direkte effekter knyttet til trafikk på veien, men også effektene av ferdsel ut fra etablerte stopp- og parkeringsplasser. Det virker til å være langs denne nord-sør-aksen, som i større eller mindre grad deler Fjellheimen villreinområde i to, at man har det største potensialet for å kunne gjøre en forbedring for reinen, både mht. til å gjenopprette funksjonelle trekkpassasjer og en funksjonell arealutnyttelse. Samtidig er veien en viktig samferdselsåre i regionen, og et godt etablert utgangspunkt for høsting av naturressurser gjennom jakt og fiske, samt friluftsliv og annen rekreasjon.
I tillegg til å være en viktig samferdselsåre, er Rv 13 også et mye brukt utgangspunkt for rekreasjon. Foto: Siri W. Bøthun
Arbeidet med å identifisere fokusområder i Fjellheimen og foreslå tiltak har vært gjennomført i en bredt sammensatt forsamling, der en rekke ulike aktører har vært representert. Vi tror at man for å lykkes med videre oppfølging må ivareta de allerede etablerte nettverkene.
Vi anbefaler at videre oppfølging bør forankres i arbeidet med rullering av handlingsplanen for den interkommunale kommunedelplanen for Fjellheimen. En mulig inngang er at det administrative planforumet nedsetter arbeidsgrupper for hvert enkelt fokusområde, og at den enkelte arbeidsgruppe rapporterer til planforumet. Ved ev. etablering av slike arbeidsgrupper vil vi anbefale at man prioriterer de høyest rangerte fokusområdene først.
En viktig oppgave i videreføringen av arbeidet vil være å få en mer detaljert arrondering av fokusområdene, slik at de best mulig illustrerer det området der reinen opplever konflikten. F.eks. bør ytterkanten av fokusområde knytta til sti gå der reinen vil
Norsk villreinsenter www.villrein.no 14
oppfatte menneske på stien og reagere ved å stanse opp eller endre retning. Det enkelte fokusområdet bør også skildres i en presentasjon med kartfesting, beskrivelse av hvordan, og når på året, dyra bruker området / trekket, hvordan og når mennesket bruker det eller evt. beskrivelse av hvordan et fysisk inngrep hindrer et trekk. Dette vil kunne øke innsikten hos medlemmene i de ulike arbeidsgruppene, og de avbøtende tiltakene gruppa kommer fram til kan konkretiseres og spisses til å få best mulig effekt innenfor det enkelte fokusområdet.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 15
Vedlegg
Vedlegg 1: Matrise over utpekte fokusområder (se eget dokument)
Vedlegg 2: Kart over utpekte fokusområder med rangering
Svarte nummereringer er fokusområdenes løpenr. Røde nummereringer er rangering i forhold til viktighet for villrein. Blå nummereringer er rangering etter antatt mulighetsrom for tiltak og forbedring.
Norsk villreinsenter www.villrein.no 16
Norsk villreinsenter Nord: NO-2661 Hjerkinn | +47 91 62 37 15 | E-post: [email protected] Norsk villreinsenter Sør: NO-3660 Rjukan | Telefon: +47 99 46 37 64 | E-post: [email protected] Stiftelsen Norsk villreinsenter: NO-2661 Hjerkinn
Org.nr: NO 990 697 809 MVA
Norsk villreinsenter www.villrein.no 17