a.r. staatkunde 79/11

Inhoud

pag. 394 pag.419 Van de redactie De vreemdeling die in uw steden woont De (politieke) problematiek van de etnische min­ pag. 395 derheden in Nederland Modemisering van de NAVO-atoombewapening door dr. H. van Ruller en H. Koetje door M. H. von Meyenfeldt pag. 432 pag.400 interview met ir. D. S. Tuijnman De modemisering van de kernwapens door dr. G. Puchinger door prof. mr. P. J. Teunissen

pag. 405 Het Midden-Oostenconflict: enkele hoofdlijnen door ds. J. G. K. Uttooij

79/11 4ge jaargang, november 1979

Modernisering kernwapens Von Meyenfeldtlreunissen ... Midden-Oosten Littooij

Minderheden Van Ruller/Koetje

Interview: Tuijnman Puchinger a.r. a. staatkunde 79/11 st! Van de redactie M N,

een eenheid. Er zijn er die de kernwapenontwik­ keling als onafwendbaar aanvaarden en de mo- .. dernisering zien als een door het oostblok afge­ dwongen reactie op de ontwikkelingen daar. Moeilijker hebben die voorstanders het, die zich bewust zijn van de vrijwel zelfstandige voort­ gang in de militaire technologie, die zowel in het oosten als in het westen de politiek wordt opge­ drongen. Dit is voor velen onaanvaardbaar, om- dat het in de grond van de zaak een uitzichtloze ontwikkeling is, die demonische trekken gaat vertonen. Maar voor deze stroming is het even onaimvaardbaar, door een abrupte en eenzijdi- ge vermindering reacties op te roepen die voor het in-stand-houden van de wereldvrede even Dit nummer wordt geopend met twee bijdragen bedreigend kunnen zijn. Als gevolg van de over de modernisering van de Europese kernwa­ 'kwaliteit' van de thans beschikbare kernwa­ pens; de heer M. H. von Meyenfeldt en prof. mr. pens waar het in de recente discussie om gaat P. J. Teunissen schrijven hierover. De tweede (de z.g. 'grijze zone'-wapens in Europa, die qua rondde zijn bijdrage half oktober af, de eerst half bereik liggen tussen de tactische en strategische november. Von Meyenfeldt wist tot welk voorlo­ wapens in) is de koppeling van de verschillende pig standpunt de CDA-Tweede-Kamerfractie wapen systemen verslechterd, waardoor de af­ begin november was gekomen, Teunissen niet. schrikwekkende functie in gevaar is gekomen. .. De discussie van de laatste maanden wijst uit Modernisering kan, zo zegt b. v. prof. Teunissen, dat de kernwapenproblematiek ons voor een aldus de oorlog voorkomende functie verbeteren welhaast onoplosbaar dilemma plaatst. Velen en kan aanleiding zijn met de Russen te onder­ hebben het gevoel niet echt overtuigd een keuze handelen om tot wapenbeperking te komen. te kunnen maken in de vraag naar het al dan * * niet moderniseren van de kernwapens. * Er is een niet geringe groep mensen die weigert Vervolgens schrijft ds. J. G. K. Littooij een zeer nog verder binnen de bestaande kaders over de informatieve bijdrage over het Midden-Oosten. kernwapenontwikkeling te spreken. De kernwa­ Hij heeft zijn bijdrage half juli afgerond. Uitvoerig pens moeten hoe dan ook weg; dit staat los van komen aan de orde de verhouding van Rome en hetgeen eventueel in onderhandelingen met de de protestantse kerken tot Israël. Het tweede Russen bereikt kan worden. Men wijst de dis­ deel van zijn artikel beschrijft de verhouding van cussies over aantallen wapens, strategieën etc. het zionisme tot het Arabisme. af, omdat dit type discussies de waanzin van de * * huidige ontwikkelingen versluiert. Men kan geen * enkele verantwoordelijkheid aanvaarden voor Dr. H. van Ruller en H. Koetje schrijven over het een verder voortgaan op de weg van de kernbe­ minderhedenbeleid in ons land. Het grote pro­ wapening. Men wil zich bewust geen reken­ bleem waarvoor wij staan is, hoe wij bij de aan­ schap geven van de mogelijke gevolgen van het wezigheid van zoveel buitenlanders in ons land niet-moderniseren; het stoppen van de verdere .gettovorming en discriminatie kunnen voorko­ ontwikkeling van de massavernietigingswapens men. Zij beschrijven de spanning voor zowel de is op zichzelf al voldoende motief. buitenlanders als de Nederlanders tussen het Anderen komen ook tot de conclusie dat er niet, behouden van de eigen identiteit en het zich of niet nu, gemoderniseerd moet worden, maar aanpassen aan de situatie waarin zij verkeren. beargumenteren dat o.m. met verwijzingen naar De schrijvers tippen tal van beleidssectoren aan de bestaande militaire krachtsverhoudingen. (volkshuisvesting, werkgelegenheid, sociaal-cul­ Deze groep, waaronder de heer M. H. von Mey­ tureel werk, politieke participatie) en geven con­ enfeldt die dit nummer opent, plaatst zich niet crete aanzetten voor een beleid. buiten de bestaande kaders, maar bedient zich * * juist van extra argumenten die aan de machts­ ...... verhoudingen zijn ontleend. Dr. G. Puchinger besluit dit nummer met een in­ De voorstanders van modernisering zijn evenmin terview met ir. D. S. Tuijnman. a.r. staatkunde 79/11 Modernisering van de M. H. von Meyenfeldt NAVO-atoom bewapening

~­ J-

Ir. ~h t- 9t 9- }­ 'e ~t 'n 'i­ Jr Modemisering van de NAVO­ atoombewapening "7 door M. H. von Meyenfeldt

Heeft het zin om nu nog iets te schrijven over de M. H. von Meyenfeldt (geb. 1923) ontving zijn modemisering van de atoombewapening van de opleiding aan de Hogere Krijgsschool en aan het NAVO? Is er al niet voldoende over dit onder­ Command and General Staff College in Ameri­ werp geschreven en gezegd, en zijn de besluiten ka. Hij is generaal-majoor van de infanterie. al niet genomen? De indruk die uit de publici­ 9r Sinds 1976 is hij gouverneur van de Koninklijke teitsmedia overkomt, is dat Nederland zich tij­ '7. Militaire Academie te Breda. Daarv66r vervulde ig dens de vergadering in december van de NAVO hij verschillende militaire functies. niet zal verzetten tegen de produktie en plaat­ Ie sing in West-Europa en ook in Nederland, van de Amerikaanse Pershing-II raket en Toma­ hawk-kruisraket.

Bezinning blijft geboden menieving. Een voortdurende bezinning is gebo­ 9t den wegens het belang van het vraagstuk en de )- Onze regering blijft uiteraard streven naar wa­

}- penbeheersing en hecht ook veel waarde aan vele onzekerheden waarmee wij ook terzake van deze problematiek worstelen; een bezinning die 'd onderhandelingen met Rusland over de beper­ wellicht kan leiden tot een koersverandering als )- I king van de atoombewapening in Europa. Maar ""r of dat streven tot andere resultaten leidt dan een blijkt dat wij de verkeerde weg ingeslagen zijn. 'e Met dit artikel wil ik aan deze bezinning bijdra­ ~t beperking van het in het vooruitzicht gestelde gen. h aantal (572) nieuwe raketsysteem valt te betwij­ 'J. felen. Is een artikel nu - en zeker als de strek­ on king ervan is om geen besluit te nemen tot pro­ Ontwikkelingen achter de 1- duktie en plaatsing van nieuwe raketten - dan modernisering }- geen mosterd na de maaltijd?' Misschien is dat wel zo. Misschien heeft het Dat ook militair materieel tijdig moet worden geen invloed meer op het proces van besluitvor­ vervangen wanneer het is verouderd behoeft ming. Maar wat blijft, ook na december, is de geen betoog. Een voorwaarde is dat in het kader 1- noodzaak tot bezinning op de gevolgen van onze van het geldende beleid de functie van het ver­ besluiten voor de nationale en internationale sa- ouderde materieel niet overbodig geworden is. a.r. staatkunde 79/11 sta'l Modernisering van de M. H. van Meyenfeldt NAVO-atoornbewapening

Bij de modernisering van de atoombewapening atoomwapensystemen steeds beter bruikbaar he: van de NAVO (voor middellange afstand; de Z.g. tegen militaire doelen ook wanneer deze dieper _ in~ 'Grijze-zonewapens' die voor het Europese liggen in het achterland van de tegenstander. He strijdtoneel strategische waarde hebben) gaat Met andere woorden: de bruikbaarheid van ds het echter om meer dan een vervangingspro­ atoomwapens voor de daadwerkelijke oorlog­ p~ bleem. Ook de functie van deze middelen is on­ voering neemt toe en dat is vooral voor de I der invloed van strategische en technologische NAVO interessant, omdat de organisatie ten op­ ontwikkelingen aan het veranderen. Over die zichte van het Warschau-Pact nog steeds een ontwikkelingen wil ik in het kort iets zeggen. achterstand heeft op conventioneel militair ge­ bied. Nu wil de NAVO natuurlijk geen oorlog. In­ Op het gebied van de strategische atoombewa­ tegendeeloorlogsvoorkoming door afschrikking na' pening is Amerika zijn positie van overmacht ten van de tegenstander blijft het fundament van ate' opzichte van Rusland kwijtgeraakt. Dat heeft ze­ haar beleid. Maar wat verandert, is de wijze ee ker in West-Europa de twijfel doen groeien aan waarop deze afschrikking wordt nagestreefd. de: de waarde van de Amerikaanse atomaire garan­ Lag in het verleden vooral de nadruk op de drei­ HEi tie voor de veiligheid van West-Europa. Is er ging met massale vernietiging, de ontwikkelin­ pn1 voor ons nog wel een plaats onder de Ameri­ gen die ik hiervoor schetste, leiden er toe dat de erl kaanse atoomparaplu? afschrikking in toenemende mate wordt nage­ va: Deze ontwikkeling op strategisch gebied heeft streefd door de dreiging die uitgaat van een gn zeker ook geleid tot een accentverschuiving in slagvaardige strijdmacht, uitgerust met conven­ iml het Amerikaanse veiligheidsbeleid. Het voorko­ tionele en atomaire strijdmiddelen, die in staat is vd men van een atoomoorlog tussen Oost en West om in een conflictsituatie de militaire macht van BEI is ongetwijfeld als een belangrijk politiek strate­ de tegenstander uit te schakelen. ... lar gisch doel gehandhaafd. Maar mocht er onver­ Wij zijn daarmee de Russische opvattingen over hLB hoopt een conflict in West-Europa uitbreken dan doel en gebruik van militaire middelen dicht ge­ gel moet dit zo beperkt mogelijk worden gehouden naderd. Het is de vraag of wij met deze ontwik­ en worden opgelost voordat het nodig is om de keling gelukkkig moeten zijn. Immers de ge­ He intercontinentale strategische atoomwapens dachte kan veld winnen dat een atoomoorlog dE! daadwerkelijk in te zetten bijv. tegen civiele doe­ een bruikbaar middel wordt voor het bereiken WI len in de Sovjet-Unie. Dat immers zou een re­ van intemationale politieke doelstellingen. m actie tegen het Amerikaanse grondgebied uitlok­ w ken die zo lang mogelijk moet worden voorko­ aé men. Met andere woorden de geloofwaardig­ "Een nieuw tijdperk In heid van de dreiging met massale vernietiging gr tegenover Rusland is afgenomen en dat dwingt Door deze accentverschuivingen treedt de DI tot een versterking van de geloofwaardigheid NAVO mijns inziens op het gebied van de zorg zc± van het regionale defensiesysteem (de NAVO) voor de veiligheid een nieuw tijdperk binnen. De dl om beperkte conflicten in Europa die het gevolg organisatie staat op het punt om de nucleaire b~ kunnen zijn van de afnemende geloofwaardig­ technologie definitief te aanvaarden en geïnte• w heid van de strategische atoommacht van Ame­ greerd met de conventionele militaire technolo­ Ie" rika, te voorkomen en wanneer dat niet lukt, in gie aan te wenden voor het bereiken van haar bil het voordeel van het Westen te beëindigen. In doelstellingen. Met het passeren van dit punt bI" het totale beleid van afschrikking en conflictbe­ neemt ook de betekenis van de rol van atoom­ kro heersing wordt dus een steeds belangrijker taak wapens in denken en handelen toe. Een terug­ gi" toebedeeld aan de conventionele en atomaire dringing ervan kan dan alleen nog maar geschie­ rr middelen van de NAVO. den langs de weg van de totale ontwapening. sd Na het besluit tot modernisering van de NAVO­ De accentverschuiving in het strategisch beleid atoom bewapening is het opnemen van het te­ gaat gepaard met - en is deels ook bevorderd rugdringen van de rol van deze wapens als een door - technologische ontwikkelingen op het afzonderlijk beleidselement in programma's van gebied van de atoombewapening. En ik denk politieke partijen of regeerakkoorden mijns in­ H dan met name aan de toegenomen trefzeker­ ziens overbodig geworden. N heid van wapensystemen en de mogelijkheden Ol tot beperking en bijstelling van de effecten van Terzijde: Een éénzijdige vermindering van 1000 - te' atoomwapens. Door deze ontwikkelingen zijn of 2000 atoomkoppen (op een totaal van 7000) AI a.r. 1 staatkunde 79/11

Modernisering van de M. H. von Meyenfeldt NAVO-atoornbewapening

Ir heeft op de rol van atoomwapens geen enkele bewapening in Europa? De beschikbare ruimte .. invloed. laat slechts een enkele opmerking toe over dit r. I Het aantal potentiële doelen is bepaald kleiner gecompliceerde vraagstuk, n dan het aantal atoomwapens dat in West-Euro­ I­ pa overblijft. In de discussie over de noodzaak van moderni­ e sering wordt veel aandacht besteed aan de we­ 1- derzijdse krachtsverhouding op het gebied van n Kwetsbaarheid de 'Grijze-zonewapens'. De één spreekt over een redelijke verhouding; de ander over een ver­ Voordat ik overga tot de bespreking van de houding 1:2 of 1:3 in het nadeel van de NAVO. g noodzaak van de modernisering van de NAVO­ 80mmige beoordelingen zijn duidelijk éénzijdig, n atoom bewapening wil ik, zij het kort, wijzen op e een tweetal aspecten die mijns inziens onvol­ Zo wordt bijvoorbeeld gewezen op de kwets­ l. doende publieke aandacht gekregen hebben. baarheid, voor vijandelijke atoomwapenaanval­ Het eerste betreft de kosten verbonden aan de len (door o,a, 88-20). van atomaire wapensyste­ 1- produktie en plaatsing van de Pershing-II raket men als het Amerikaanse vliegtuig F 111 en de e en de Tomahawk-kruisraket. Wat zijn de kosten Amerikaanse vliegtuigen aan boord van de vlieg­ van het totale moderniseringsproject en hoe kampschepen, Deze middelen worden daardoor n groot is het Nederlandse aandeel erin? Een goed in het kader van de NAVO-strategie minder I­ inzicht in deze kosten lijkt mij een voorwaarde doelmatig geacht. Men gaat èr echter te gemak­ S voor deelname aan het project. kelijk aan voorbij dat de uitschakeling van deze n Belangrijk is ook de wijze waarop het Neder­ middelen een inzet van atoomwapens van de landse aandeel wordt gefinancierd; binnen het kant van Rusland vraagt die de strijd uittilt bo­ huidige defensiebudget of zullen de benodigde ven het niveau van een beperkt conflict en dat gelden boven het plafond worden toebedeeld? brengt ons in een nieuwe situatie die met ande­ re middelen moet worden beheerst. Het tweede aspect dat mijns inziens onvoldoen­ 9 de aandacht heeft en in de besluitvorming moet Welke systemen moeten in de beoordeling wor­ n worden betrokken is dat de installatie van ato­ den betrokken? Een probleem daarbij is dat be­ maire wapensystemen op ons grondgebied, paalde systemen (zoals de 88-20) o,a, door hun waarmee doelen in Rusland kunnen worden afstandsbereik en trefzekerheid bruikbaar zijn aangevallen, ons dichter in de 'frontlinie' brengt. voor meerdere potentiële strijdtonelen en voor Immers deze systemen zijn voor Rusland een meerdere taken, Hoeveel van deze systemen zijn groot gevaar voor eigen veiligheid. in voorkomend geval bestemd voor gebruik te­ De Russische inlichtingen-inspanning zal zich gen West-Europa? zeker richten op het vaststellen van de aard en In sommige beschouwingen wordt de NAVO­ de omvang van de dreiging, en in het militaire strategie te nadrukkelijk als uitgangspunt voor beleid van het Warschau-Pact zal hoge prioriteit de beoordeling van de krachtsverhoudingen ge­ worden gegeven aan het verrassend uitschake­ hanteerd, De neiging bestaat om zelfs de ge­ len van deze atoomwapensystemen, kort voor of ringste achterstand als een gevaar te zien, Dat bij de aanvang van een eventueel conflict. Een ligt ook aan de strategie zelf, besluit tot installatie van bijv. de Tomahawk­ Immers de NAVO-strategie vordert door kruisraket in Nederland zal dus gepaard moeten • de noodzaak om desnoods als eerste atoom­ gaan met adequate veiligheidsmaatregelen en wapens te gebruiken; met een aanzienlijke verbetering van de be­ • de steeds verdere verfijning van de escalatie­ scherming van de burgerbevolking, ladder mede als gevolg van technologische ont­ wikkelingen; • de behoefte aan een adequaat middelenbe­ Modernisering noodzakelijk? stand op elk niveau van escalatie om de tegen­ stander af te schrikken en mogelijke conflicten Hoe noodzakelijk is de modernisering van de te beheersen, NAVO-atoombewapening? Is het onmogelijk tenminste pariteit maar bij voorkeur een over­ om met het besluit tot modernisering te wach­ macht aan atomaire wapensystemen onder het ten op de resultaten van het overleg tussen niveau van de intercontinentale atomaire wa­ Amerika en Rusland over de beperking van de pensystemen. a.r. a.r staatkunde 79/11 st~ Modernisering van de M. H. von Meyenfeldt M( NAVO-atoornbewapening NJl

Er zijn ook deskundigen die voor het realiseren vaardbaar. Het voelt zich ongetwijfeld gedwon­ van de NAVO-doelstellingen geen rekening hou­ gen om een adequaat antwoord te geven op o.a. • den met de Franse atoom macht en twijfelen aan de atoomdreiging op zijn westflank en zal neigen de beschikbaarheid of directe bruikbaarheid van tot een overreactie ten opzichte van West-Euro- o.a. de F 111 vliegtuigen in Amerika; de Engelse pa mede om de ontwikkelingen in Amerika beter atoomonderzeeërs uitgerust met Polaris-raket­ te kunnen beheersen. ten en de 4 aan de NAVO toegewezen Ameri­ Een versterking van het atoompotentiëel in kaanse onderzeeboten met Poseidonraketten. West-Europa zal dan ook op zijn minst een ver­ dere uitbouw van het Russische atoompoten­ Maar het argument dat middelen die minder tieel voor middellange afstanden tot gevolg passen of geen plaats hebben in onze strategie hebben. Militair gezien kunnen de Russen geen ook niet in de beoordeling van de krachtsver­ andere weg gaan. houding thuis horen, zal voor de Russen weinig De vraag naar de werkelijke behoefte aan bruikbaar zijn. Zij ontwikkelen - overigens net atoomwapens dringt zich op. Enkele honderden als wij - hun beleid met betrekking tot de be­ wapens zijn zeker voldoende om een zodanige nodigde middelen, op basis van de capaciteiten chaos in Europa te creëren dat zelfs militaire van de tegenstander en gaan niet uit van bedoe­ operaties onmogelijk worden. De militaire be­ lingen of uitéénlopende visies ten aanzien van hoefte is dus beperkt. Maar hoe groot is de poli­ het gebruik van atoomwapens. Rusland moet tieke behoefte? Een argument is dat Rusland wel degelijk rekening houden met de Ameri­ met een overmacht aan atoomwapens politieke kaanse F 111 vliegtuigen die snel van Amerika druk op West-Europa kan uitoefenen. De band naar Europa kunnen worden overgevlogen. Het met Amerika lijkt mij echter sterk genoeg om die zal ook bij het voorbereiden van zijn reactie op druk tegen te gaan. Bovendien kan ook door .. mogelijke aanvallen van atoomwapens, zeker maatregelen .op bijv. economisch of technolo­ geen onderscheid maken tussen een aanval met gisch gebied tegenwicht worden gegeven. een Amerikaanse Pershing-raket of met een Po­ Blijft de noodzaak tot modernisering van de seidonraket van een Amerikaanse onderzeeboot. NAVO-atoombewapening om het gebruik als De vraag is zelfs gerechtvaardigd of dat onder­ eerste van atoomwapens en de geldende con­ scheid zich in de praktijk laat vaststellen voordat flictbeheersingsfilosofie in voorkomend geval tot het nemen van tegenmaatregelen moet wor­ waar te kunnen maken. den besloten. Het is de vraag of het, gezien de consequenties van een besluit tot modernisering voor o.a. de Rusland-Amerika wapenwedloop, niet beter is om met dat besluit te wachten en eerst de mogelijkheden te onder­ Wat ik in veel beoordelingen mis, is voldoende zoeken om een nieuwe strategie te ontwikkelen begrip voor de militair-strategische positie van waarin de rol van atoomwapens daadwerkelijk Rusland. In de confrontatie tussen Oost en West kan worden teruggedrongen. gaat het tenslotte om een conflict tussen Ameri­ ka en Rusland. West-Europa is van secundair Geen modernisering belang. Nu is de militair-strategische positie van Rus­ De militair-strategische situatie lijkt mij te on­ land bepaald minder rooskleurig dan die van doorzichtig om een verantwoord besluit tot mo­ Amerika. De enige directe militaire dreiging voor dernisering van de NAVO-atoombewapening te -~ Amerika is een aanval van Rusland met zijn stra­ kunnen nemen. De discussie richt zich vaak te tegische atoom macht. En dat gevaar is aardig éénzijdig op de kwantitatieve verhoudingen die ingedamd door de Salt-akkoorden tussen beide betrekking hebben op slechts een beperkt deel landen. Rusland daarentegen moet naast een van het middelenbestand. Er is onvoldoende mogelijke aanval van de strategische atoom­ aandacht voor ontwikkelingen in andere secto- rnacht van Amerika ook rekening houden met: ren (strategische bewapening, gebruik van de de atoomrnacht opgesteld in West-Europa; de ruimte) en voor andere factoren (economische, groeiende atoomrnacht van China en met de op­ sociale en technologische) die ook een bepalen- komst van 2 atoomrnachten op zijn zuidflank, te de invloed hebben op de relatie tussen Oost en weten Pakistan en India. Voor RUSland is deze West. - kwetsbare opstelling in het kader van de De militaire noodzaak om tot modernisering machtsworsteling met Amerika politiek onaan- over te gaan, wordt in de verschillende beschou- a.r. 79/11 1 staatkunde Modemisering van de M. H. von Meyenfeldt NAVO-atoombewapening

wingen niet overtuigend aangetoond. De indruk Tenslotte, bij de beoordeling van de ontwikkelin­ gen in Europa op atomair gebied, kan ik mij niet I. ontstaat dat het besluit eerder nodig is om inter­ aan de indruk onttrekken dat een besluit tot mo­ 1 ne NAVO-problemen zoals: het niet deelnemen van Frankrijk aan de militaire organisatie, de dernisering van de NAVO-atoombewapening twijfel aan de Amerikaanse atomaire garantie en een dliidelijk 'zwakte bod' onzerzijds is. een Westduits isolement, op te lossen dan om een antwoord te geven op ontwikkelingen bin­ nen het Warschau-Pact. Wat ons ontbreekt is een gemeenschappelijk beleid als antwoord op de doelstellingen van de Een besluit tot modernisering lost mijns inziens Sovjet-Unie o.a. op internationaal-politiek ge­ ;J de werkelijke problemen waarvoor wij staan, n bied; een beleid vooral gericht op de verbetering ook op militair gebied, niet op. Het stimuleert de van de kwaliteit van de nationale en internatio­ wapenwedloop en maakt ons in toenemende nale samenleving. In onze partijprogramma's n mate afhankelijk van massavernietigingswa­ worden daar mooie dingen over gezegd. Wij n pens. Een dergelijk besluit lijkt mij overbodig en gaan zelfs zover dat wij het (dreigen met het) e in strijd met onze veiligheidsbelangen. Wij zetten gebruik van massavernietigingswapens ter regu­ e een stap op een weg waarvan een terugkeer lering van de internationale verhoudingen in be­ welhaast onmogelijk wordt. In de huidige situa­ ginselonaanvaardbaar achten. tie dient het nationale beleid zich primair te rich­ j ten op het bevriezen van de bestaande atomaire ~ bewapening in Europa en op het bevorderen van Maar de praktijk leert dat de ontwikkelingen op j onderhandelingen met Rusland om, in het kader het gebied van de atoombewapening doorgaan ~ van een beperking van de totale atoombewape­ en de onvrede in de wereld toeneemt. i' ning en van de verspreiding van de atoomwa­ Wellicht komt dat omdat wij in ons denken en pens over de wereld, te streven naar een ver­ handelen de opdracht om een wereld te bouwen mindering van de atoomwapens voor middellan­ in vrede en gerechtigheid ondergeschikt hebben ~ ge afstand van NAVO en Warschau-Pact. gemaakt aan de zorg voor eigen veiligheid. s a.r. staatkunde a 79/11 S1 De modernisering van de kernwapens van de prof. mr. P. J. Teunissen NAVO o N

g"' ~ si v, ti V d d 2 n d 1\ Zl De modemisering 'e C van de kemwapens I- 0 van de NAVO v Z door prof. mr. P. J. Teunissen k Il .. j

~ In het septembernummer van AR Staatkunde Prof. mr. P. J. Teunissen is namens de Stichting r; heb ik in een bijdrage over 'SALT, de NAVO en Vredesopbouw bijzonder hoogleraar in de socio- \. Nederland' een uiteenzetting gegeven over stra­ logie van de internationale betrekkingen aan de S tegische vraagstukken die aan de orde zijn bij RU te Groningen. I1 SALT en de militaire krachtsverhouding in Euro­ s pa. In dit artikel gaat het vooral om de politieke beslissingen waarvoor de NAVO en Nederland " staan. "

Twee redenen voor modernisering - Het WP is beter in staat tot offensief optre- r den, door de ontwikkeling van zijn zee- en lucht- ç Vooraf een samenvatting van de strategische strijdkrachten, van de SS-20-raket en de Backfi- t vraagstukken. Tussen de VS en de SU is een re, enz. verhouding van gelijkheid in de intercontinentale - Het WP is beter in staat de NAVO-afweer ( strategische kernwapens ontstaan. Het SALT­ tegen te houden. Het WP beschikt over een overleg dient om die verhouding vast te leggen hechte luchtverdediging, het kan de aanvoer van en een beperking van de kernwapens mogelijk versterkingen van overzee belemmeren, en bo- te maken. SALT is bemoeilijkt doordat de kern­ venal: de SU kan door nucleaire dreiging trach- wapenarsenalen van de VS en de SU verschil­ ten de VS te weerhouden van het inzetten van ',. D lend zijn samengesteld en het probleem is blij­ intercontinentale strategische kernwapens (de t; ven bestaan of toch niet één van beide zijden traditionele Amerikaanse 'nucleaire garantie'). \ beter in staat is dan de ander om als eerste een In Europa is een probleem van de regionale ~ strategische klap uit te delen. En omgekeerd: oorlog ontstaan. Bij een gewapend conflict zou I SALT zal beter slagen naarmate beide super­ de SU kunnen besluiten tot een snelle en beslis- machten de gedachte aan een eerste inzet van sende actie, er op mikkend dat de VS afgehou- "r intercontinentale kernwapens verder van zich af­ den kunnen worden van inzet van kernwapens, \ zetten. De regionale militaire verhoudingen zijn althans van kernwapens tegen Russisch grond- t nu belangrijker geworden. Deze hebben zich in gebied. de jaren '70 per saldo in het voordeel van het Daarom heeft de NAVO behoefte aan: - Warschaupact gewijzigd: 1. Middelen om, zolang het gewapend conflict

400 a.r. 1 staatkunde 79/11 De modernisering van de kernwapens van de prof. mr. P. J. Teunissen NAVO

nog beperkt is, beheerst op te kunnen treden te­ bestemde intercontinentale kernwapens van de gen het WP, met name ook nabij of tegen Rus­ VS is er niet zozeer sprake van een ontkoppeling sisch grondgebied, omdat de SU de strategie als wel van een verschuiving van verhoudingen. van het WP voert. Het gaat hier om een selec­ De SU heeft dit in de hand gewerkt doordat zij tieve inzet van kernwapens, als signaal aan het onder het niveau van haar intercontinentale WP om de militaire actie te stoppen en als mid­ kernwapens haar regionale kernwapens is gaan del om de tegenstander tegen te houden (inter­ uitbouwen tot een offensief inzetbaar potentieel. dictie). Voor de VS is het moeilijker geworden een inzet 2. Als uitllloeisel van 1: zo veel en zodanige van regionale Russische kernwapens te beant­ middelen, dat het WP er niet op mag rekenen woorden met inzet van intercontinentale strate­ door een snelle actie de kernwapens van de gische kernwapens. Van echte, ontkoppeling is NAVO uit te kunnen schakelen voor ze zijn inge­ evenwel geen sprake. Want als NAVO-kernwa­ zet. De NAVO-kernwapens moeten in deze zin pens tegen Russisch grondgebied worden inge­ 'onkwetsbaar' zijn. zet, of dicht bij de Russische grens, lopen de VS De NAVO kampt echter met twee problemen. altijd de kans dat de SU kernwapens tegen de Het eerste is dat van de technisch/tactische ver­ VS gaat inzetten; zo niet tegen het hartland van oudering. Dit heeft vooral betrekking op de de VS dan toch tegen perifere Amerikaanse 'vliegtuigen van de NAVO met een nucleaire rol. dooien. Bij inzet van regionale westerse kernwa­ Zij zijn kwetsbaarder geworden voor een eerste pens krijgt de SU echter duidelijk de mogelijk­ klap van het WP en hun vermogen om door de heid en het signaal mee te werken aan stopzet­ luchtverdediging van het WP heen te dringen is ting van het gewapend geweld en het niet tot sterk verminderd. Het tweede probleem is dat een algemene kernoorlog te laten komen. van de verandering van de politieke en strategi­ Daamaast wordt de rolverandering van Ameri­ sche rol van een aantal intercontinentale strate­ kaanse kernwapens beïnvloed door het wapen­ gische kernwapens van de VS (intercontinentale beheersingsoverleg. Bij SALT hebben de VS al' raketten en raketten op onderzeeërs),;- Zolang de hun intercontinentale kernwapens moeten in­ VS sterker waren, of zich sterker voelden, dan de brengen tegenover die van de SU; bij SALT 111 SU, konden zij een deel van hun intercontinenta­ zal dat opnieuw gebeuren. Een beperking van de le kernwapens speciaal bestemmen voor de be­ regionale kemwapens van de SU zal dus langs scherming van West-Europa .•Deze wapens andere weg verkregen moeten worden. Ook dat vormden de garantie voor de 'onkwetsbaarheid' lijkt een ontkoppeling, maar de VS willen dat te­ van de NAVO en konden zo nodig ook in een gengaan door de NAVO regionale kemwapens eerdere fase van de strijd worden ingezet. Zo aan te bieden tegenover de regionale kernwa­ werd het nog bepaald door de Amerikaanse mi­ pens van de SU, om dan met regionale én inter­ nister Schlesinger (1975). De Amerikaanse re­ continentale kernwapens met de SU te onder­ gering is echter onder toenemende druk komen handelen in het kader van SALT 111. te staan om deze wapens uit deze rol weg te ha­ len, en de inzet ervan uit te stellen tot het mo­ ment van een algemene kernoorlog. Het aanbod van Brezhnew

De vraag is, of modernisering van de NAVO­ Ontkoppeling 7 kemwapens niet overbodig is geworden door het aanbod van Brezhnew van 6 oktober j.1. In Daarmee zijn we bij de vraag of de VS bezig zijn zijn rede te Oost-Berlijn bood Brezhnew aan: hun eigen veiligheid los te maken van die van eenzijdige terugtrekking uit de DDR. binnen een West-Europa (z.g. ontkoppeling) en de positie jaar, van 20.000 man strijdkrachten en 1000 van West-Europa te verzwakken. tanks; vermindering van het aantal middellange­ Bij modernisering van NAVO-kernwapens van­ afstandsraketten en vliegtuigen die kemwapens wege technisch/tactische veroudering is er zeker kunnen vervoeren welke gestationeerd zijn in de geen sprake van ontkoppeling tussen de VS en westelijke gebieden van de SU, onder de voor­ West-Europa. Het gaat hier om het in stand waarde dat 'in West-Europa geen aanvullende houden van een vermogen waarover de NAVO middellange-afstandsraketten en vliegtuigen die traditioneel heeft beschikt. kemwapens kunnen vervoeren worden gestatio­ Bij de verandering van de politieke en strategi­ neerd'. De SU wil instemmen met wederzijdse, sche rol van de traditioneel voor West-Europa beperking van militaire manoeuvres tot maxi- a.r. a staatkunde s· 79/11 - De modernisering van de kernwapens van de prof. mr. P. J. Teunissen [ NAVO I'

- maal 40.000 à 50.000 man; aankondiging van moeten reduceren, en met goede sterkte cijfers f-~ militaire manoeuvres vanaf 20.000 man en van over de brug moeten komen. In het Nederlandse .... ve troepenverplaatsingen van meer dan 20.000 parlement is er echter op gehamerd dat een vr man. eventuele modernisering van de NAVO-kernwa­ h Oe beste reacties op dit aanbod zijn naar mijn pens niet de uitvoering van deze optie 3 zou mo­ ri. mening uit de Bondsrepubliek gekomen. De lei­ gen doorkruisen (motie Van der Stoel, 13 fe­ n ders van SPD en FDP hebben er op gewezen bruari 1979). E dat het serieuze elementen bevat; het lost niet Een misschien vergezochte vraag is de volgen­ c alle problemen van de NAVO op, maar het zou de. Volgens de vertaling in N RC-Handelsblad E- onjuist zijn het te negeren. De bereidheid tot van 8 oktober j.l. heeft Brezhnew gezegd dat het r: aankondiging van troepenverplaatsingen is altijd westen geen aanvullende nucleaire middelen t. gevraagd door de NAVO en is nieuw. Nieuw is voor de middellange afstand zou mogen opstel­ r ook de verlaging van de minimale omvang van len. Letterlijk genomen sluit dat niet uit, dat be­ I aan te kondigen manoeuvres van 25.000 tot staande middelen voor deze afstand worden ~ 20.000 man. De beperking van manoeuvres tot vervangen of anderszins gemoderniseerd. Dat r. maximaal 40.000 of 50.000 man levert wel zou met name soelaas bieden voor het pro­ I \. enige problemen op voor de NAVO, omdat deze bleem van de technisch/tactische veroudering , de laatste jaren zeer grote oefeningen heeft ge­ van genoemde middelen. Of is hier sprake ge­ houden, maar waarom de manoeuvres niet be­ weest van een onnauwkeurigheid en heeft l perkt ter wille van de militaire rust? Zo wordt het Brezhnew bedoeld te zeggen dat de NAVO van t voor het WP onmogelijk zijn overmacht aan elke modernisering zou moeten afzien? Van landstrijdkrachten bij wijze van manoeuvre in deze laatste interpretatie wordt hier voorshands beweging te zetten. (N.B. het WP behoudt overi­ uitgegaan. gens wel zijn vermogen tot aanval 'uit de stand'.) Dan blijft de vraag, of het aanbod van Brezhnew - De voorgestelde reductie van 20.000 man komt gezien moet worden als een teken dat de Oost­ overeen met het aantal dat de WP-Ianden altijd Westverhouding zo aan het veranderen is, dat hebben genoemd voor een symbolische eerste modernisering van de NAVO-kernwapens over­ reductie van strijdkrachten bij MB FR. De 1000 bodig of schadelijk is geworden? Vooral in de tanks komen overeen met het aantal dat de WP­ Bondsrepubliek wordt erkend, dat Brezhnew landen hebben verklaard te willen terugtrekken veel heeft willen doen voor de ontspanning. Er is als de NAVO 1000 atoomwapens terugtrekt en in de afgelopen jaren wel degelijk een en ander 54 Phantoms en 36 Pershing-1-lanceerders (de bereikt met name ook op het gebied van de z.g. optie 3 bij MBFR waarover onderhandeld is 'kleine ontspanning': personenverkeer, handel, sinds het aanbod van de NAVO van december telefoonverkeer. enz. Maar politiek staan Oost­ 1975). en West nog tegenover elkaar. De deling van Als een supermacht bereid is tot eenzijdige stap­ Europa, de heerschappij van de SU over Oost­ pen, is het niet waarschijnlijk dat er sprake is van Europa en de schending van de mensenrechten een loos gebaar. Toch moet de betekenis ervan aldaar blijven een bron van spanning. Tegenstel­ nog nader worden vastgesteld. Waarheen wor­ lingen buiten Europa, b.V. aangaande het Mid­ den de manschappen en tanks teruggetrokken? den-Oosten of de betrekkingen met China, kun­ Worden hele eenheden teruggetrokken of niet? nen een weerslag hebben op Europa. En dan is Bij het MBFR-overleg te Wenen heeft de Russi­ er nog het probleem van de militaire doctrine sche vertegenwoordiger Tarasov op westerse van het WP. Terwijl de NAVO-strategie van .~ vragen geantwoord, dat het aanbod geen deel flexible response mikt op crisisbeheersing en be­ uitmaakt van het MBFR-proces als zodanig. perking van gewapend geweld blijven de sow­ Het zou nu denkbaar zijn dat het westen een jetstrategen de nadruk leggen op snelle en be­ soortgelijk gebaar maakt, en een aantal atoom­ slissende actie als een oorlog zou uitbreken. koppen, Phantoms of Pershing-1-lanceerders re­ Deze militaire doctrine staat averechts op de ei­ duceert. Tegelijk mogen we niet uit het oog ver­ sen van wapenbeheersing en van een werkelijk liezen, dat voor een behoorlijke regeling van de vreedzame coëxistentie. De meest realistische militaire verhoudingen in Europa akkoorden met inschatting blijft dus, dat er voorlopig een militai­ wederzijds aanvaarde sterktecijfers nodig zijn; en re evenwichtsverhouding in Europa moet zijn. en die zijn er nog steeds niet. Een probleem is ook de vraag of het aanbod van Brezhnew de militai­ of de SU nog wel denkt aan realisering van de re problemen van de NAVO wegneemt blijft dus - optie 3 bij MBFR. Dan zou zij opnieuw tanks reëel. a.r. staatkunde 79/11 De modernisering van de kernwapens van de prof. mr. P. J. Teunissen NAVO

Het aanbod doet dit niet, of slechts ten dele, Pershing-2-raket.' De Amerikaanse SALT-on­ voor zover het gaat om de technisch/tactische derhandelaar Paul C. Warnke heeft zich nogal veroudering van NAVO-kernwapens. Deze kritisch uitgelaten over invoering van de cruise hangt namelijk niet alleen samen met de invoe­ missile en een voorkeur uitgesproken voor raket­ ring van de Backfire en de SS-20, maar vooral ten te land of ter zee.2 Hij vreest een wedloop in met de versterkte luchtverdediging van het WP. kruisraketten in Europa. Maritieme middelen En deze zal niet door wapenbeheersingsoverleg zouden duurder zijn, technisch moeilijker te reali­ ongedaan gemaakt kunnen worden. seren; het zou neerkomen op invoering van Blijft het vraagstuk van de behoefte van de Westeuropese onderzeeërs met voor een deel NAVO aan 'onkwetsbaarheid' en het verminderd Amerikaanse bemanningen en met Amerikaan­ beschikbaar zijn voor de NAVO van interconti­ se raketten speciaal voor de regionale inzet. nentale strategische kemwapens van de VS. Maar de onkwetsbaarheid zou beter verzekerd Hier is in de eerste plaats aan de orde weike re­ zijn. Is het uitgesloten dat de NAVO op iets lan­ gionale kernwapens de SU zou willen verminde­ gere termijn toch voor dergelijke maritieme mid­ ren, en tot welk niveau. Brezhnew heeft gespro­ delen kiest? Het belang van wapenbeheersing ken over vermindering van kernwapens in de zou daarmee kunnen zijn gediend. westelijke gebieden van de SU, maar de SS-20 Een probleem voor de landen van West-Europa staat vooral achter de Oeral. En mogen we voor­ is, dat zij op korte termijn beslissingen moeten bijgaan aan het feit dat de SU in principe ook in­ nemen, want hoe langer gewacht wordt met de tercontinentale raketten tegen West-Europa kan standpuntbepaling, des te verder gaat inmiddels inzetten? Bij SALT 11 worden namelijk alleen de de Russische wapenopbouw door. Brezhnew lanceerders van deze raketten beperkt en niet de heeft in Oost-Berlijn niet beloofd enige tijd te raketten zelf. De SU heeft meer intercontinenta­ wachten, al was dat misschien nog belangrijker le raketten dan lanceerders voor intercontinenta­ geweest dan zijn huidige aanbod. Politici en pu­ le raketten. blieke opinie zijn vaak slecht geïnformeerd en in De westerse regeringen hebben naar mijn me­ verwarring. De Westeuropese landen zitten als ning gelijk waar zij tot de conclusie zijn gekomen het ware ingeklemd tussen beide supermachten. dat aan enige modernisering van de NAVO­ De SU ziet ongaame dat de NAVO haar kernwa­ kemwapens voor de middellange afstand niet pens modemiseert, maar door haar bewape­ valt te ontkomen. Uit NAVO-bronnen is onlangs ningspolitiek en door haar opstelling bij SALT het plan gelekt tot invoering van 572 kernwa­ heeft zij de VS er wel toe gebracht veranderin­ pens: 108 Pershing-2-raketten en 464 cruise gen aan te brengen in de westerse kernbewape­ missiles. De VS zouden voorts een 200 cruise ning en te insisteren op vernieuwing van de missiles op zee opstellen. Deze aantallen lijken NAVO-kernwapens. aan de hoge kant en niet vrij van de veronder­ stelling dat er bij onderhandelingen met de lid­ staten nog wel iets af zal gaan. Men kan ze Eerst onderhandelen, of alvast krachtiger beargumenteren naarmate men de moderniseren 7 veranderde rol van de traditioneel aan de NAVO ter beschikking gestelde intercontinentale kern­ Deze vraag houdt de gemoederen nog zeer ver­ wapens en de onzekerheid over de beschikbaar­ deeld, maar zij is al ten dele achterhaald. Het heid van de vemieuwde Engelse kernmacht bre­ plan tot invoering van 572 kernwapens is uitge­ der uitmeet. lekt en Brezhnew heeft een antwoord gegeven. TIjdens een recent bezoek van een PvdA-delega­ In feite zijn de onderhandelingen nu al begonnen tie aan Bonn (eind september) is er over gespro­ en klemt opnieuw dat de NAVO moet weten ken dat de Bondsregering een 200 kernwapen­ naar wat voor militaire verhouding in Europa zij dragers een minimale vervanging acht, waarover wil streven.3 Het besluitvormingsproces binnen bij SALT 111 niet kan worden onderhandeld, ter­ wijl het resterende aantal (372) een reactie is op 1. Arms Controlimpact Statement Long Range Theater Nu­ de SS-20 en de Backfire, waarover zou moeten elear Missile Programs, 31 januari 1979. worden onderhandeld met de SU. 2. Paul C. Wamke: 'SALT 11 en de veiligheid van de NAVO'. Van belang is ook, welke middelen worden ge­ in NAVO-kroniek augustus 1979, p. 3 t/m 6. kozen. Een rapport van het Amerikaanse Bureau 3. Sedert het aanbod van Brezhnew is ook het overleg BRD-DDR weer op gang gekomen. waarbij de DDR aan­ voor Wapenbeheersing en Ontwapening heeft dacht wil voor de ontwapening. Le Monde. 16 oktober begin 1979 een voorkeur uitgesproken voor de 1979,p.1.

403 a.r. é, staatkunde 79/11 De modernisering van de kernwapens van de prof. mr. P. J. Teunissen NAVO

de NAVO wordt sterk bemoeilijkt door weder­ richt op het voorkomen van oorlog en het be­ zijds wantrouwen. Kritische stromingen vrezen houden van vrede en veiligheid in bondgenoot­ een ongeremde voortgang van de bewapenings­ schappelijk verband (art. 31 en toelichting). In wedloop en dringen aan op onderhandelen, uit­ deze lijn ligt ook het rapport Vrede en Veilig­ stel van beslissingen. Juist daarom dringen poli­ heid.4 Tegelijk spreekt het ontwerp-program ook tieke en militaire besluitvormers aan op reële be­ over de noodzaak van een wereldomvattende sluiten tot modernisering. Was er minder ver­ bezinning over de grens van verantwoord wa­ deeldheid, dan zou de NAVO tegenover de SU pengeweld; van Nederlandse initiatieven tot ver­ veel beter een beheerst gebruik kunnen maken mindering van de mondiale afhankelijkheid van van principe-besluiten om concessies van de SU kernwapens (art. 30). Dit zal in de eerste plaats te verkrijgen. De NAVO kan zich echter niet ge­ gezien worden als liggend in de lijn van hen die heel tot principe-besluiten beperken, vanwege tegen modernisering zijn, of zelfs geheel tegen de technisch/tactische veroudering van kernwa­ de kernbewapening. Toch houdt het ook de er­ pens. Overigens zal ook voor dit deel van de mo­ kenning van een verplichting in door hen die dernisering matiging mogelijk zijn, afhankelijk voor modernisering zijn, Zij kunnen hier iets van van Russische bereidheid om de SS-20 en waarmaken door er naar te streven dat moderni­ Backfire te beperken. Een beslissing van de sering niet tot uitbreiding van het aantal kernwa­ NAVO-landen tot beperkte modernisering - pens van de NAVO leidt, zo mogelijk met ver­ onder de voorwaarde van ratificatie van SALT II mindering ervan gepaard gaat; door te voorko­ - zou voor de SU het teken moeten kunnen men dat een wedijver om pariteit met het WP zijn dat de NAVO tot het nemen van modernise­ ontstaat; door te werken aan vervanging van nu­ ringsbesluiten in staat is, en dat er dus reëel on­ cleaire taken door conventionele, enz. derhandeld moet worden. Het wapenbeheer­ Het ontwerp-program getuigt tegelijk zozeer van .... singsaanbod bij dit besluit zou versterkt kunnen de impasse waarvoor veel christenen zich bij het worden door eenzijdige stappen van de NAVO vraagstuk van de kernwapens gesteld voelen, in antwoord op de door Brezhnew aangekondig­ dat het niet juist zou zijn te trachten het debat de stappen. Deze NAVO-stappen zouden kun­ alleen te beslissen met een beroep op de juiste nen liggen in de sfeer van reductie van atoom­ interpretatie van de tekst. Voor alle leden van wapens voor de kortere afstand, reductie van het CDA gaat het ook om een afweging van ge­ Pershing-1-raketten en reductie of het niet-nu­ volgen van een standpunt. De voorstanders van cleair stellen van vliegtuigen. Zo zouden Oost en modernisering kunnen niet ontkennen dat zij een West de kant opgaan van een gedeeltelijke uit­ voortzetting van de bewapeningswedloop riske­ voering van optie 3 van het MBFR-overleg door ren. De tegenstanders doen er echter goed aan wederzijdse eenzijdige stappen. te bedenken dat zij dezelfde of overeenkomstige gevaren lopen: als de NAVO erodeert en er een Westeuropese of Westduitse kernmacht komt; /Het CDA-standpunt als West-Europa in de invloedssfeer van de SU komt en onderdeel gaat worden van haar mon­ diale machtspolitiek; als Nederland een neutraal Het CDA staat voor een zeer moeilijke beslis­ of semi-neutraal land wordt in een wereld waar­ sing. Het ontwerp-program van uitgangspunten in de bewapening doorgaat. Is dan behoud van van het CDA laat wel de ruimte voor een moder­ eenheid en gematigdheid in bondgenootschap­ niseringsbesluit. Het spreekt van handhaving pelijk kader niet beter? .... van een effectieve en geloofwaardige defensie; het terugdringen van de afhankelijkheid van 4, Rapport van een commissie van de wetenschappeiijke in­ kernwapens; het terugdringen van de bewape­ stituten van KVP, ARP en CHU. onder voorzitterschap van H. ningswedloop in het kader van een beleid ge- J, Neuman. Den Haag 1979.

404 a.r. staatkunde 79/11 Het Midden-OostenconfJict: ds. J. G. K. Littooij enkele hoofdlijnen

Het Midden­ Oostenconflict : enkele hoofdlijnen door ds. J. G. K. Uttooij

In dit artikel ga ik nader in op de ontwikkelingen Ds. J. G. K. Littooij te Zwolle is predikant in in het Midden-Oostenconflict. dienst van Deputaten voor Kerk en Israël van de De volgende zaken komen aan de orde: Gereformeerde Kerken in Nederland. A. Kerkelijke betrokkenheid bij Israël en de Ara­ bische wereld I Het Vaticaan II De protestantse kerken (met name in Nederland)

B. Zionisme versus Arabisme 111 Zionisme en politieke partijvorming (I) Zionisme (I) Zionisme (11) Het bovengenoemde uitgangspunt van de min­ Zionisme en politieke partijvorming (11) dere bekendheid verklaart eveneens de wijze IV De Arabische wereld waarop het zionisme en de politieke partijvor­ V Israël en de Palestijnen ming in Israël beschreven is. VI Een mogelijke oplossing Het bovengenoemde uitgangspunt van de min­ VII Tenslotte dere bekendheid verklaart eveneens de wijze waarop het zionisme en de politieke partijvor­ Gepoogd is om juist aan die zaken die veelal wat ming in Israël beschreven is. minder bekend zijn wat meer aandacht te beste­ Ter karakterisering van de Arabisch-islamitische den. Daarom ben ik wat nader ingegaan op de wereld noem ik zeven punten. Meer zouden te betrokkenheid van de R.-K. Kerk bij het conflict. noemen zijn (o.a. de expansiedrang bijv. in Afri­ De achtergronden daarvan zijn vrij onbekend bij ka), maar deze zeven geven al veel aan. velen. Iets dergelijks geldt van de protestantse Interessant is het te zien dat de mogelijke oplos­ kerken. De toespitsing op Nederland acht ik ver­ sing van het conflict in de richting gaat van het antwoord vanuit het gegeven dat naast de ker­ oorspronkelijke verdelingsplan van de V.N. Maar ken verscheidene groeperingen met en vanuit of het een definitieve oplossing zal worden valt verschillende achtergronden zich bezighouden - helaas - te betwijfelen, vooral vanwege die met Israël. eerder genoemde zeven punten. a.r. staatkunde 79/11 Het Midden-Oostenconflict: ds. J. G. K. Littooij enkele hoofdlijnen

A. Kerkelijke betrokkenheid bij Israël Zowel rond 1948 als na de juni-oorlog in 1967 en de Arabische wereld zien wij aan Vaticaanse zijde een daarop gerich­ • te enorme diplomatieke activiteit zich ontwikke­ I Het Vaticaan len.a De laatste jaren is de roep om internationalisatie Vanaf haar ontstaan heeft de kerk te maken met van deze kant vrijwel niet meer gehoord. het joodse volk. Daar zijn vele redenen voor te Blijkbaar begint door te dringen, dat de bescher­ noemen, zoals bijv. het feit dat Jezus zelf als ming van, de toegankelijkheid tot en de vrijheid jood geboren is en ook als jood geleefd heeft. van eredienst op/in de heilige plaatsen nog nooit Verder dient bedacht dat de eerste christenen zo goed geregeld geweest is als na 1967. Israël allemaal joden zijn geweest, het overnemen van heeft zich gehouden aan de door haar uitgevaar­ Tenakh/O.T. als integraal bestanddeel van de digde wetten betreffende de vrijheid van gods­ Kanon etc. dienst en de bescherming van de heilige plaat­ Vanaf haar ontstaan heeft dan ook - vooral sen.' voor de kerk - blijvend de vraag naar het gelijk Daarnaast zal - op de achtergrond - mee­ van hetzij de joodse, hetzij de christelijke geloofs­ spelen de al gesignaleerde veranderde opvatting overtuiging een niet te onderschatten rol ge­ over het joodse volk en zijn godsdienst. Welis­ speeld. De nog door veel christenen aangehan­ waar wordt de uitdrukking 'het joodse volk' nog gen idee, dat de kerk in de plaats van het joodse steeds zoveel mogelijk vermeden door het Vati­ volk gekomen zou zijn en dat daarmee 'dus' de caan, maar niet ontkend kan worden dat het in­ rol van dat volk in de hailsgeschiedenis uitge­ zicht groeiende is dat het jodendom toch meer is speeld zou zijn - op zijn minst tot het aanbre­ dan een levende religie alleen. 7 ken van de eindtijd - is tot op de dag van van­ Terzijde wijzen wij erop dat alleen al de aandui­ daag één van de hoofdwortels van het christelijk ding levende religie getuigt van een enorme ont­ antisemitisme.' wikkeling in het katholieke denken ten aanzien In de houding van veel christenen en ook van van het jodendom! veel kerkelijke instanties en de kerken zelf tegen­ Nog een derde factor mag niet onvermeld blij- over de moderne staat Israël werkt deze oer­ oude opvatting nog steeds door. 1. Zi; bijv. J. w. Parkes, Conflict of the Church end the Sy­ Het duidelijkst treedt dit misschien wel aan de negogue: A stucJy In thB Or/gins of Antillemltlllm (1934) her­ dag in de opstelling van het Vaticaan, dat on­ drukt In pb-vorm, New Vork 1974'. danks de sinds 1 965 ontwikkelde visie 2 op het K. Rengstorl e.a., KlrchB und Synagoge: Hendbuch ZlJr Gil­ jodendom, nog altijd niet is overgegaan tot de schichta von Christen und Juden, dl. I. Stuttgart 1968. Na wereldoorlog 11 zien wij een enorm toegenomen studie erkenning van de staat Israël, althans de iure. van de relatie tussen antisemitisme en christendom. Tijdens de audiëntie van Herzl bij paus Pius X Wij noemen hier slechts: Willem Zuidema, Gods Pertner, (25-1-1904) antwoordde de laatste op Herzl's hfdst X en XI. Baam 1977. vraag om steun voor de zionistische beweging 2. 'Nostre Aetete; verklaring van Vaticanum 11, d.d. 2B-1O- 1965. Zowel de voorgeschiedenis (o.a. de Arabische tegen­ o.a.: 'De joden hebben onze Heer niet erkend, werking) als het feit dat pas 10 jaar later nadere 'Koersbepe­ daarom kunnen wij het joodse volk niet erken­ lingen en suggesties betreffende het in prektijk brengen ven nen'.3 de concllieverk/ering 'Nostre Aatete' (no 4)' verschenen, ge­ Bezorgdheid over de status van de heilige plaat­ ven de moeizaamheid van de ontwikkeling naar een positie­ vere opstelling van het Vaticaan jegens het jodendom aan. sen in met name Jeruzalem, Bethlehem en Na­ 3. Aldus weergegeven in het art. s. v. Vatican, in: Encyclo­ zareth staat al vele eeuwen hoog genoteerd op pedieJudeiceJerusalem 1971. DI. 16, kl. 73-7~ ... 4. Q,a. Auspicie queedem (1-5-1948). In MultIplicibus (24- .- de agenda van het Vaticaan. Zij heeft mede de aanleiding voor de kruistoch­ 10-1948) en In redemptoris nostri (15-4-1949). Men lette op de data I ten (1100-1300) gevormd! In latere tijd zien we 5. Uitvoerig vertelt P. E. Lapide daarover in zijn boek Brend- een voortdurend pogen van het Vaticaan om punt Jeruzelem (Naarden-Bussum 1974). .. haar greep op die plaatsen veilig te stellen en 6, In de Onafhankelijkheidsverklaring van Israel (14-5- waar mogelijk uit te breiden. 1948) vinden we reeds het uitgangspunt voor deze wetten: 'it (= the State of Israel) wil! ensure complete equality of so­ Zowel in de houding tegenover het zionisme als cial and political rights to all its inhabitants irrespective of re­ tegenover de staat Israël keert dit thema dan ligion, race or sex; it wil! guarantee freedom of religion, con­ ook al maar terug. aclence, language, education and culture; It wil! safeguard Verschillende encyclieken4 spraken zich bijv. uit the Holy Places of all religions; .. .' 7. Wij noemen slechts het commentaar op de al in ~oot 2 - v~or internationalisatie van Jeruzalem vanwege genoemde 'Koersbepalingen' in: Freiburger Rundbnef no. de heilige plaatsen. XXVI, 1974, pp. 5-7. B.r. staatkunde 79/11 Het Midden-Oostenconflict : ds. J. G. K. Littooij enkele hoofdlijnen

ven in deze uiterst summiere schets van de ver­ sporen van de door die interesse gewekte ken­ houding van de Katholieke Kerk tot het joodse nis. volk en de staat Israël. De grotere belangstelling (en lezing) van het Een niet onaanzienlijk deel van de christenen in Oude Testament heeft natuurlijk zijn uitwerking Israël en in de Arabische landen behoort nl. het­ niet gemist op een breed publiek wat betreft de zij tot de R.-K. Kerk (vaak aangeduid met de kennis van de voorgeschiedenis van het joodse naam Latijnse christenen), hetzij tot met het Va­ volk. Het heeft daarmee waarschijnlijk ook in­ ticaan geünieerde kerken. Bovendien stelt het vloed gehad op een zich wat wijzigende visie op Vaticaan blijvend pogingen in het werk om de dat volk. relatie met vooral de verschillende orthodoxe Veel belangrijker in dat opzicht is de - ook al kerken zo goed mogelijk te laten zijn. weer vooral sinds de 17e eeuw - herleefde Elke stap op de weg naar een betere relatie met chiliastische onderstroom van het protestantis­ zowel het jodendom als in het bijzonder met de me, die nog steeds werkzaam is zowel in Neder­ staat Israël roept felle reacties op van deze chris­ land en Engeland als in Amerika. tenen, die veelal toch reeds in uiterst moeilijke Wat Nederland aangaat noemen we enkele na­ omstandigheden verkeren. als minderheid (10%) men en stromingen: Jacobus Koelman, Cocce­ temidden van een in grote meerderheid islamiti­ jus, Wilhelmus à Brakel, Isaac Da Costa," D. sche bevolking. Chantepie de la Saussaye,"J. H. Gunning Zowel diplomaten als veel hoge geestelijken uit jr.,"Joh. de Heer, de zich 'Reverend' noemende de Arabische wereld oefenen een permanente J. W. v. d. Hoeven en zijn Near East Ministry'2 druk uit op het Vaticaan, die erop gericht is elke (tot voor kort Mission), H. Verwey.13 Ook het Is­ ontwikkeling naar meer erkenning en een posi­ raël Comité Nederland'4 en bijv. de Evangeli­ tieve waardering zowel van het jodendom als sche Omroep dienen in dit kader vermeld. Zeer van de staat Israël tegen te houden. veel leden van de verschillende protestantse ker­ Ter illustratie zij in dit verband genoemd dat bin­ ken, die niet direct aangesloten zijn bij deze of nen de P.LO. één van de felste zich tegen Israël soortgelijke hier niet genoemde groepen en be­ opstellende leiders de christen George Habasj is. wegingen, hangen in meer of mindere mate chi­ Juist door zich sterk nationalistisch of pan-ara­ liastische opvattingen aan. bisch op te stellen proberen veel Arabische chris­ Tot in Palestijnse kring is dit verschijnsel doorge­ tenen hun islamitische broeders nl. te overtuigen drongen, getuige bijv. het artikel 'Christians for van hun loyaliteit aan 'de Arabische zaak'.s Zion 1600-1919' van R. Sharif in Journalof Pa­ lestine Studies'6 over de relatie protestantis­ me/Israël/zionisme in de geschiedenis van Enge­ 11 De protestanten (met name in land. Nederland) Voor het ontstaan van de staat Israël, ja zelfs al

De verleiding is groot om iets uitvoeriger in te 8. Zie bijv. Antonie Wessels, De nieuwe arabische mens: moslims en christenen in het arabische oosten. Baam 1977. gaan op de geschiedenis van de verhouding van M.n. de hoofdstukken 'Zijn arabieren antisemieten' en 'De de verschillende richtingen binnen het protes­ christelijke minderheden in het arabische oosten: tantisme tot het joodse volk. L C. Biegel. Minderheden in het Midden-Oosten: Hun bete­ kenis als politieke factor in de arabische wereld. Deventer Toch zullen we ons beperken tot slechts enkele 1972. opmerkingen daarover. 9. Men zie bijv. de art. s.v. Luther en s.v. Calvin in: Ene. Jud. Allereerst merken we dan op dat, alhoewel het resp. dl. 11 en dl. 5. protestantisme wel verschillende staatskerken Verder bijv. S. Gerssen. Modern Zionisme en christelijke the­ ologie, Kampen 1978 (diss. R.U. Utrecht). p. 155 e.v. (anglicaanse en lutherse) kent. het geen enkele 10. S. Gerssen, a.w. p. 160 e.v. kerkelijke staat bezit. J. v. d. Berg. Joden en christenen in Nederland gedurende de De houding van Luther en Calvijn tegenover het zeventiende eeuw. Kampen (reeks Verkenning en Bezinning joodse volk veronderstellen wij bekend. 9 jrg 3, no 2. sept. 1969). Zeer belangrijk lijkt ons de ontwikkeling in met 11. S. Gerssen. a.w.p. 161 e.v. 12. Zie hun maandblad Reveil (postbus 30 Voorthuizen). name het calvinistisch denken vanaf de 17e Voorts bijv. Evert v. d. Poll. Israël, je kunt er niet omheen, eeuw.'o Door Calvijns grote accent op de blij­ Voorthuizen 1978. vend normatieve betekenis van het Oude Testa­ 13. H. Verwei] publiceerde enkele boeken over Israël. hij is ment ontstond er vooral in Nederland grote we­ voorzitter van het Israël Comité Nederland. 14. Zie hun tweemaandelijks 'Contactblad' (postbus 1072. tenschappelijke interesse voor de Hebreeuwse Leidschendam). taal. De Statenvertaling draagt zeer duidelijk de 15. No. 19/20, 1976 p.o. 123-141.

407 a.r. staatkunde 79/11 -. Het Midden-Oostenconflict : ds. J. G. K. Littooij enkele hoofdlijnen E

voor het ontstaan van het zionisme (zij het mo­ heden ten aanzien van politieke ontwikkelingen gelijk mede beïnvloed door eerdere meer direct in en rondom Israël en het joodse volk. .. messiaanse joodse bewegingen" geloofde men Vooral na 1967 - toen zich internationaal een in deze kringen in de herrijzenis van een joodse crisis voltrok in de groeiende relatie van de ker­ staat. Na het ontstaan van de staat Israël ziet ken met het joodse volk vanwege de houding men er sterke liefde en steun voor die staat, van de meeste kerken tegenover de staat Israël vaak gepaard gaande met een stuk direct mis­ (juni-oorlog), is - mede ook door de sindsdien sionaire bewogenheid. sterk gegroeide internationale isolering van en Dat dat laatste in joodse kring minder op prijs hetze tegen Israël (bijv. tot uitdrukking gekomen gesteld wordt dan het eerste behoeft geen com­ in de zgn. zionisme-racisme resolutie van de Al­ mentaar. gemene Vergadering van de Verenigde Naties Missionaire belangstelling van de kerken voor van 11-11-'75) in toenemende mate duidelijk het joodse volk is vooral sinds 1 850 sterk toege­ geworden hoe zeer het wel en wee van de staat nomen. Curieus is in dit verband de overeen­ Israël de joden ook buiten Israël beïnvloedt. komst tussen de anglicaanse koningin Victoria Een voortgezette dialoog met het joodse volk is en de lutherse koning Frederik Willem van Prui­ steeds meer ondenkbaar, zonder ook politiek­ sen van 1840 om gezamenlijk een anglicaans humanitaire aandacht van kerkelijke kant voor bisdom in Jeruzalem op te richten. De eerste hun problemen. bisschop kwam er in 1841, de samenwerking De verwevenheid van godsdienst, volk en land z1 bleef tot omstreeks 1880 bestaan, waarna de in het jodendom heeft hier natuurlijk veel mee te Lutherse Kerk zelfstandig ging opereren in Jeru­ maken. zalem." Het noemen van deze trits moge meteen de Wat de Chr.-Geref. en de Geref. Kerken aangaat overgang vormen naar een korte schets van het zij hier vermeld dat de eerstgenoemde in 1875 zionisme en de geschiedenis van de staat Israël. - een commissie instelden 'voor de zending onder Wij zijn ons daarbij bewust dat we niet gespro­ Israël'. In de loop van de meer dan 100 jaar ken hebben over de Wereldraad van Kerken, die sindsdien heeft dit werk in beide kerken de no­ sedert haar oprichting in 1948 zich achter het dige wijzigingen ondergaan, o.a. tot uiting ko­ bestaansrecht van Israël geschaard heeft en zich mend in bijv. de huidige naam van het gerefor­ ook meermalen heeft uitgesproken tegen het meerde deputaatschap voor Kerk en Israël.1s Pas omstreeks 1960 breidde het werkterrein 1 6. Een beknopt overzicht van de vele joods-messiaanse naar Israël zich uit. bewegingen kan men vinden in de reeds genoemde Enc. Een groeiende samenwerking tussen de Israël­ Jud.. dl. 11. kl. 1417 -1427, s.v. M_anlc MOI/emants. 17. Men zie voor een zeer uitvoerig overzicht van de ge­ colleges van de Ned.-Herv. Kerk, de Chr. Geref. schiedenis van Jeruzalem bijv. het art. s.v. Jerusalem in Enc. en de Geref. Kerken, waar zich later de Bond Jud., dl. 9, kl. 378-1 593. van Vrij Evangelische Gemeenten bij aansloot, 18. Zie het jubIleumno. van het door gerat. deputaten uitge­ was daaraan voorafgegaan. Het daaruit ontsta­ geven blad 'Evangelie en Israël' van sept/okt 1975 (bestel­ adres van dit blad: Postbus 202. Leusden). 2 ne samenwerkingsverband 'De Vier Moderami­ Ook ds. J. Dijk. Uw volk is mijn volk. Wageningen 1978 • na' geheten, coördineert o.a. alle naméns deze 19. Momenteel zijn er drie predikanten werkzaam: de her­ kerken in Israël verrichte arbeid. 19 vormde dr. C. Schoneveld in Jeruzalem. de christelijk-gere­ Vooral de laatste jaren, mede onder invloed van formeerde drs. H. Boertjens in Tel Aviv, en de gereformeerde S. Schoon. predikant van de christelijke nederzetting Nes verschillende factoren zoals de opkomst van de Ammim. dialoog-benadering, waarin naast de getuigenis­ 20. Een samenvatting van het inhoudelijk gedeelte van dit lijn de luisterlijn een veel sterker accent is gaan rapport en de nota verschenen in het blad . Kerkinformatie' .- krijgen, komen in 'De Vier Moderamina' steeds zijn als Tweede Kerk en Isreël-Speclal' verkrijgbaar (Post­ bus 202 Leusden). In beperkte mate is de - voor christen­ vaker 'politieke' zaken aan de orde. politici zeker interessante - hele nota (hoofdconcipiënt mr. Typerend mag in dit verband zijn, dat in het L J. v. d. Burg) nog verkrijgbaar. voorlaatste rapport van de gereformeerde depu­ In dit kader zij ook even genoemd dat sinds dit jaar mr. W. F. taten voor Kerk en Israël aan de Generale Syno­ de Gaay Fortman als adviseur aan het deputaatschap ver­ bonden is. de van Zwolle 1977/1978 een vrij uitvoerige 21. Zie de Hervormde Handreiking Israël: volk. land en staat nota is opgenomen onder de titel 'Politieke ont­ Den Haag 1970. Gerssen geeft een overzicht van de minder wikkelingen in en rondom Israël en het joodse kritische reacties op deze Handreiking. Meer kritische reac­ volk·. zO ties o.a. bij Willem Zuidema. a.w. en in het blad Bekirbenoe 20e jrg. no 10.11 en 12 1978 met verwijzing naar eerdere Daarin gaat het over een neerslag van de bezin­ - kritische besprekingen in o.a. dit blad (besteladres: Wo­ ning op de mogelijke taken en verantwoordelijk- danstr. 12. A-dam) V. en B. 7e jrg nO.4 1974. •. r. 1 staatkunde 79/11 Het Midden-Oostenconflict : ds. J. G. K. Littooij enkele hoofdlijnen

, antisemitisme en antizionisme, noch over het veer 5000 joden, die vnl. woonden in Jeruza­ werk van haar onderafdeling Consultation on the lem, Hebron (!), Tiverias en Safed. Church and the Jewish People. 22 Ook aan de in Omstreeks 1880 (dus vóór de eerste zionis­ onze ogen soms dubieuze uitspraken van de Ne­ tische immigratie-golf uit vooral Oost-Europa) derlandse Raad van Kerken over Israël en het was de totale bevolking gegroeid tot omstreeks Midden-Oosten gaan wij voorbij, zij het dat we 450.000, de joodse bevolking tot 24.000 (de tot slot toch nog even willen noemen dat er be­ christenen van 25.000 in 1800 tot 45.000 in gin april 1979 door haar een werkgroep 'De 1880).27 kerk en het joodse volk' is opgericht, die onder Deze joodse bevolkingsgroep, veelal sterk reli­ het voorzitterschap van de in AR-kring niet on­ gieus georiënteerd, duidt men meestal aan met bekende prof. dr. M. Boertien moet gaan functi­ de naam 'de oude Jishuv'. Voor haar levens­ oneren. onderhoud was zij in belangrijke mate afhanke­ lijk van gaven uit de joodse diaspora. In de lan­ den van herkomst belastten speciale verenigin­ gen zich met de inzameling van deze gaven. De B Zionisme versus Arabisme technische term voor dit verschijnsel is 'Haluk­ 111 Zionisme en partijvorming (I) kah' (verdeling). De grote meerderheid van de na 1880 geïmmi• De betrokkenheid van het joodse volk op 'erets greerden kent een veel minder sterk orthodox­ Jisrael' loopt als een rode draad door heel de ge­ religieus28 gedrags- en denkpatroon. Allerlei bot­ schiedenis. singen over het joodse karakter van de staat tus­ De verschillende ballingschappen, door de duur sen de oude Jishuv en de nieuwe Jishuv29 zien van de laatste bijna 'normaal' geworden situatie, we dan ook tot op de dag van vandaag. kenmerken zich door verdrijvingen, vervolgingen, De uit de oude Jishuv voortgekomen generaties apart-stellingen en moordpartijen, vaak op grote en zij die zich later bij hun visie aansloten vor­ schaal. 23 Tegelijk zien we een blijvend besef van men in het moderne Israël een minderheid die verbondenheid met het land en met de kern van bovendien intern nogal verdeeld is. dat land Jeruzalem/Zion/tempel. Het meest extreem stelt zich de Naturei Karta Vooral in tijden van vervolging ontstaan steeds secte op (=bewakers van de stad). die nog opnieuw messiaanse bewegingen24 en daarmee steeds de staat Israël en zijn overheidsinstellin- gepaard gaande pogingen tot terugkeer. De vervolging werd nl. vaak gezien als een teken dat de verlossing - de inzameling der ballingen 22. Zie bijv. over dit laatste:, 1) J. M. Snoek, De Wereld­ raad van Kerken en Israël; 2) Jewish-Christian Dialogue, six - nabij zou zijn. Maar omdat het meestal - yeers of Christian-Jewish consultation. Genève 1975 (be­ door tegenwerking van de vreemde machtheb­ steladres voor Nederland: Kok, Kampen). Wie geïnteresseerd bers in Palestina - onmogelijk was om terug te is bij de voortgang van het werk van de C.C.J.P. kan haar keren op grote schaal, waarbij ook gewezen kan kwartaalbericht worden aanbevolen (The Church and the Jewish People, Newsletter. P.O, Box no 66, Genève), worden op de tot in de vorige eeuw slechte ver­ 23, Wij verwijzen naar de verschillende beschrijvingen van bindingen, het gevaar van het reizen, de veelal de geschiedenis van het joodse volk en het anti-semitisme. slechte economische situatie in het land etc., Voor een snelle oriëntering kan men terecht bij Martin Gil­ bleef het aantal teruggekeerden vrij laag. bertJewish History Atlas. Londen 1969. 24. Zie bijv. het art. s.v. Messianic Movements in: Ene. Jud., In de vorige eeuw, nog voor het ontstaan van dl.ll, kl. 1417-1427. het 'modern zionisme' (na 1850)25 nam het aan­ 25. Een verklaring voor het gebruik van deze term vindt tal van hen die zich blijvend vestigden sterk toe. men o.a. bij S. Gerssen, a.w., p.ll e.v. Verder gebruiken we De verzwakking van het Turkse Rijk, de toene­ de term Zionisme. 26. O.a. tot uiting komend in de Frans-Engelse steun aan de mende invloed van verschillende Europese mo­ sultan van Turkije tegen Egypte en later tegen Rusland gendheden,28 vervolgingen op grote schaal in (KrilTKlOrlog) ook in de via 'capitulaties' geregelde oprich­ het rijk van de tsaren, uitbarstingen van anti­ ting van consulaten o.a. in Jeruzalem, vooral na 1B40. joods geweld ook in Noord-Afrika en bijv. Da­ 27. Ontleend aan het art. s.v. Israël, Land of (History) in: Ene. Jud., d1.9, kl. 293 en 297. mascus (1840) en de nawerking van messiaans 2B. Het woord 'orthodox' staat tussen aanhalingstekens, gerichte bewegingen uit de 17e en 18e eeuw, daar het een andere vulling heeft, dan wanneer het gebruikt het zijn allemaal factoren die een rol speelden in wordt in christelijke zin. Men zou hier daarom misschien be­ die toegenomen immigratie. ter van orthoprax kunnen spreken. 29. Gaame verwijzen we naar het voortreffelijke boek van Omstreeks 1800 waren er op een totale bevol­ S. Zalman Abramov, Perpetual Dilemma: Jewish Religion in king van (maximaal) ongeveer 300.000 onge- the Jewish State. Cranbury (New Jersey)/Londen 19792. a.r. staatkunde 79/11 Het Midden-Oostenconflict: ds. J. G. K. Littooij enkele hoofdlijnen

gen weigeren te erkennen omdat ze in strijd Napoleontische rijk op gang gekomen emanci­ zouden zijn met de Halakhah (=de heel het le­ patie betekende voor de joden van Europa be- .. vensgedrag bepalende rabbijnse uitleg van de vrijding uit het getto. Thora). H.i. moet niet de Halakhah zich aanpas­ Die zo door velen gewenste bevrijding uit het sen aan de moderne staat, maar dient omge­ getto en de mogelijkheid om deel te gaan ne­ keerd de staat zich te voegen naar de Halakhah. men aan de zich snel ontwikkelende cultuur en Deze uiterst kleine groep haalt de pers (ook in­ wetenschap van het 1 9-eeuws Europa vormde ternationaal) nogal eens door haar wijze van de­ echter tegelijk een bedreiging voor het voortbe­ monstraties (o.a. stenen gooien naar op de Sab­ staan van het joodse volk. bath rijdende auto's). Assimilatie door integratie werd een blijvend ge­ Van veel meer belang zijn de twee - wel de vaar voor de joodse gemeenschap. Aanvankelijk staat erkennende - religieuze politieke partijen, vooral in West-Europa, maar al spoedig ook in de Agudat Israël en de grotere Mafdal~Nationa­ Oost-Europa en in Amerika. Ie Religieuze Partij). Vooral de laatste partij, die De bewustwording van deze bedreiging zowel in tegenstelling tot de Agudat de staat Israël ziet bij een aantal orthodoxe joden, als ook bij een als het begin van de messiaanse verlossing, groeiend aantal reeds geheel of grotendeels ge­ maar die ook streeft naar een politiek-sociale assimileerde joden leidde - men kan wel zeg- structuur, die in overeenstemming met de Ha­ gen historisch noodzakelijk - tot het zionisme. lakhah is, heeft een, naar haar aanhang geme­ De verschillende stromingen binnen het zionis- ten, onevenredig grote invloed op het regerings­ me laten zich verklaren door de zeer verschillen- beleid. Vanaf haar ontstaan (1965) heeft deze de denkwerelden van waaruit men tot een zio­ partij bijna steeds deel uitgemaakt van de ver­ nistische overtuiging kwam. Gematigd (zelfs wel schillende regeringen. Maar bij elke coalitie­ atheïstische) tot zeer sterk religieuze, gematigd .. overeenkomst wist zij concessies af te dwingen tot zeer fel nationalistische, (veelal) gematigd ka­ in de richting van een sterker halakhisch(-reli­ pitalistische tot uiterst vergaande socialistische gieuze) wetgeving. denkbeelden, vaak nog op voor buitenstaanders onbegrijpelijke wijze onderling verweven, ont­ moeten wij bij een nadere kennismaking met Zionisme (I) het zionisme. 31 Die verscheidenheid komen we tegen in de latere Met de weergave van dit stukje politiek-religieu­ politieke partijvorming in Israël. maar ook bijv. in ze partij-vorming zitten we meteen ook verwik­ de opbouwen samenstelling van de Zionistische keld in één van de kernproblemen van het zio­ wereldorganisatie, de kibboetsbeweging, de Hi­ nisme zelf. De vraag nl. hoe deze beweging stradut ((vakbeweging) etc. 32 getypeerd30 moet worden. Die verscheidenheid treffen we ook vaak aan Dat is geen eenvoudige opgave. Enerzijds is het binnen één en dezelfde partij; zij doet groten­ onmogelijk het ontstaan van het zionisme alleen deels de verschillende splitsingen en samen­ te verklaren tegen de achtergrond van de aan smeltingen binnen het partijwezen van de staat haar voorafgaande messiaanse bewegingen en Israël en de aan de staatsvorming voorafgaande het zionsheimwee, dat o.a. bleef voortbestaan periode begrijpen. 33 (Natuurlijk zijn daarop ook door de liturgie en bijv. door de blijvende studie altijd andere factoren van invloed geweest, zoals van alle op het land en de tempeldienst betrek­ verandering van de internationale situatie en het king hebbende regels, die een groot deel van de mishna, de talmud en de latere commentaren 30., Zie voor een bredere uitweridng S. G8f1I88n, a.w. p. 109-, daarop in beslag nemen. Anderzijds is het ook 149. Voorts bijv. A Hertzberg, The ZIonist IdelJ: A HistorlctJI' '- AnlJlysls IJnd Rf1lJder. New Vork 1977 (11 e druk In pb-vonn onmogelijk het zionisme te kenschetsen als sinds 1969). slechts een moderne nationale beweging met 31. Men vergelijke bijv. de in veel opzichten elkaar tegen­ sterke elementen van emancipatie, socialisme overgestelde denkwerelden van mensen als Zwi Hlnteh Kall­ en een daarmee samenhangende rationele uto­ scher (religieus zionist) en Moses Hess (socialist!. van Vladi­ mir Jabotinsky en Judah Magnes, van Menachem Begin en pie die om verwerkelijking vroeg en vraagt. We Uri Avnery. spreken dan nog niet eens over de invloed van 32. Een eerste, maar al vrij brede oriëntatie bieden de aan het herlevend antisemitisme in West-Europa deze onderwerpen gewijde artikelen in de Ene. Jud. Deze en­ (De Dreyfus-affaire en Herzl!) en in Oost-Europa cyclopedie verscheen te, gelegenheid van het 25-jarig be­ staan van de staat Israël in een Hebreeuwse en Engelstalige op het ontstaan van de zionistische beweging. editie te Jeruzalem in 1971. Ze beslaat 16 delen. Door de Aufklärung, de Franse Revolutie en het 33. Omstreeks 1920 begonnen, 410 a.r. 1 staatkunde 79/11 Het Midden-Oostenconflict : ds. J. G. K. Littooij enkele hoofdlijnen

i- wel of niet aanvaardbaar zijn van bepaalde per­ Deze partij-federatie is in 1968/'69 ontstaan j- sonen en hun denkbeelden voor een kleiner of door een samengaan van de vroegere Mapai- en ~Knesset vertegen­ 5- Daarbij greep men ook terug naar de messiaan­ woordigd is (nu onder'de naam Sjelli) en die een ,- se traditie die velen in min of meerdere mate bi-nationale staat met een federatief karakter )- meenden te herkennen in allerlei tegelijkertijd nastreeft, zo mogelijk met toetreding van Jorda­ el opkomende socialistische ideeën. Ook de natio­ nië als derde partner. Ook deze richting van den­ Id nale pewegingen van het Europa van de 1 ge ken komen we al tegen voor het ontstaan van ~- - eeuw hebben hun invloed gehad. de staat Israël en wel met name in de Berit Sha­ Ie Dit alles overwegend, kan men met Gerssen in­ lom groep, opgericht in 1925 en later andere rs stemmen, wanneer hij stelt, dat men het zionis­ namen dragend (o.a. Ichud). Belangrijke denkers t- me onrecht doet, als men het primair beoordeelt als Judah Magnes en Martin Buber behoorden ~t als een reactieverschijnsel (a.w. p. 89). ertoe. Zeer juist lijkt ons de volgende omschrijving: -e 'Het Zionisme is naar zijn intentie niet alleen be­ Nog één belangrijke groepering moeten wij noe­ in vrijdings-, maar vooral ook een vernieuwingsbe­ men. Ie weging van het joodse volk" (p. 142). De door Die groepering is de nu als Likud bekend staan­ i- het ontstaan op het breukvlak tussen traditie en de politieke partij-formatie. Zij is voortgekomen modemiteit opgewekte spanning en vaak ook uit de revisionistische partij van Jabotinsky, die n verwarring zien we steeds opnieuw, niet alleen een joodse staat nastreefde met een joodse 1- bij de "zionistische vaderen', maar ook bij hun meerderheid in 'heel Palestina' (zich uitstrekken­ 1- kinderen en kindskinderen (vgl. psalm 113). Nog de tot de overzijde van de' Jordaan). In 1935 It steeds discussieert men immers over het karak­ brak deze partij met de Zionistische Wereldorga­ e ter van de staat, over de grenzen van die staat, nisatie en de 'Jewish Agency', daar zij een feller ,k over de rol die die staat, niet alleen voor het optreden tegen het Britse mandaatbestuur wen- is joodse volk in en buiten Israël kan en zou moe­ lt ten spelen, maar ook in de Arabische wereld en .•# in de ontwikkelingslanden . 34. Een beknopt overzicht van het politieke leven van ,I' 1948-1969 (inclusief de verKiezingsuitslagen en de samen­ n stelling van de verschillende kabinetten in die periode) biedt Zionisme en partijvorming (11) het art. s.v. Israël, State of (Politica I Ufe) in Ene. Jud. dl. 9 kl I- 656-679. 1- We wezen al op de invloed van verschillende re­ 35. Men zie hun ook in de Nederlandse taal verschenen i- ligieuze partijen. Hoe - getalsmatig gezien - autobiografieën. n 36. Deze oud-minister van Buitenlandse Zaken speelt nog groot die ook zijn mag, bepalend voor de Israëli­ steeds een zeer vooraanstaande rol in het politieke leven van n sche politiek is toch steeds tot aan het optreden Israël. 1- van het kabinet Begin (sedert juni 1977) de visie Bij een te verwachten terugkeer van de Ver. Isr. Arbeiders ~- ..... van de Verenigde Israëlische Arbeiderspartij ge­ Partij In de regering, I. m.I. zelfll MI'I premlerlchap niet uitge­ e sloten. weest, die thans onder leiding staat van Pa­ 37. Zie zijn boek: Israël zonder Zionisten: Een pleidooi voor ras.14 vrede in het Midden-Oosten. A'dam-Brussel 1970. a.r. staatkunde 79/11 Het Midden-Oostenconflict: ds. J. G. K. Littooij enkele hoofdlijnen

ste en een duidelijker streven naar staatsvor­ Turken mede ten grondslag gelegd aan het door ming38. hen ingevoerde 'Millet-stelsel',45 dat zeer uitvoe­ In 1948 kwam onder leiding van Menachem rig de interne autonomie van christenen en jo­ Begin, die een belangrijke rol in de verzetsorga­ den regelde, heeft tot aan het einde van het nisatie Irgun39 gespeeld had, deze politieke stro­ Turkse Rijk gegolden. Sporen van het 'Millet­ ming onder de naam Herut (= vrijheidspartij) in steiser vinden we o.a. nog in de wetgeving van het parlement. In 1965 ontstond door samen­ de staat Israël47 en wel in de regeling van de werking met de liberale partij de Gahal. Zij is de persoonlijke status voor de verschillende christe­ kern van het latere door toetreden van verschil­ lijke en islamitische gemeenschappen). lende kleinere groeperingen, o.a. Sharon's4o 5 De begrippen Dar al-Islam (= gebied van de Sjlomzionpartijtje, ontstane Ukud-blok.· Islam) en Jihad (= heilige oorlog) noemen we Toen in 1977 - vooral door verlies van de Ver­ als ook karakteristiek voor de islamitisch-Arabi­ enigde Israëlische Arbeiders Partij - de Likud sche denkwereld. partij (samen met de Nationale Religieuze Partij 6 Als heel belangrijk punt zij vermeld dat er en later ook de Democratische Beweging voor naast religieuze ook allerlei etnische tegenstel­ Verandering) aan de regering kwam onder lei­ lingen binnen de Arabisch-islamitische wereld ding van Begin, vroegen velen in binnen- en bui­ tenland zich af of dit niet zou leiden tot annexa­ tie van de sinds 1967 bezette gebieden en daar­ mee tot een verscherping van de inteme Israëli­ sche politiek en een verharding van de Arabi­ 38. Hoe men verder ook over het revisionisme denken mag. Eén ding zag het zeer duidelijk in de dertiger jaren, nl. de na­ sche houding tegenover de pogingen om tot een derende ondergang van het Europese jodendom. Deze groe­ vergelijk te komen met de staat Israël. pering heeft zich toen sterk ingespannen voor verhoogde im­ Dat dit niet per se noodzakelijk is heeft de ge­ migratie vanuit Europa. 39. Men zie Menachem 8egin, The Revolt: Story of the schiedenis sindsdien bewezen (Camp David en 2 Irgun. Jeruzalem 1952, 1977 • vredesverdrag met Egypte). Dat het niet geheel 40. Ariel Sharon, de huidige minister van Landbouw. noe­ uitgesloten kan worden, daarvoor zou de neder­ men we apart daar hij vooral bekend is geworden door zijn zettingenpolitiek een aanwijzing kunnen zijn41 , streven naar meer nederzettingen met name op de West­ hoewel die internationaal vaak meer aandacht bank. Als aanhanger van een niet-religieuze groot-Israël groepering, steunt hij vaak de wél religieuze Gush-Emunim. krijgt dan zij verdient, getuige bijvoorbeeld heel die er (maar dus) op andere gronden soortgelijke gedachten de ontwikkeling rond de nederzettingen in de Si­ op na houdt. naï. 41. Hoe omstreden deze politiek ook in Israël zelf is bleek onlangs opnieuw rond de stichting van Elon Moreh en de houding daartegenover van bijv. de minister van Defensie Ezer Weizman. IV De Arabische wereld Zie ook het art. 'Het belang van nederzettingen voor strategie en veiligheid' van Chaim Herzog in: Nieuw Israëlitisch Week­ 42 blad van 20-7-1979. 1 De islam heeft sinds haar ontstaan in de 7e 42. Zie bijv. 8. Lewis, The Arabs in History, Londen 1 968 eeuw na Chr. een blijvende - om niet tevens te (reprint); S. D. Goltaln, Jews and Ambs, Their Contects zeggen een alles overheersende - rol gespeeld through the Ages, New Vork 1964; in de Arabische wereld. Philip Hitti, The Arabs: a short History, Londen. Een beknopt overzicht van de verhouding joden-Arabieren in 2 De islam gaat uit van een de nationaliteit te de loop der geschiedenis gaf enkele jaren geleden H. Mintjes boven gaand religieus eenheids-idee. in twee deeltjes van de reeks Verkenning en 8ezinning (1 Oe 3 Haar religieuze wetgeving, die ook heel het jrg. no. 2 en 3, 1976). sociaal-economisch leven omvat, wordt sinds 43. Men denke aan de ontwikkelingen in bijv. Pakistan en haar ontstaan als sacrosanct gezien en kan dus Perzië. A Wesaels beschrijft het probleem kort (a.w. p. 22- 41). moeilijk aangepast worden aan veranderende 44-46. Men zie bijv. de verschillende artikelen hierover in de omstandigheden op dit gebied.43 Enc. Jud. Verder bijv. het werk van 8iegel en de door hem 4 Als vierde punt van belang noemen we de is­ genoemde lit. (vgl. het register). lamitische visie op joden en christenen. Ze mo­ 47. Het zal bekend zijn dat de staat Israël geen grondwet kent. maar dat het de bedoeling is daartoe te komen via de gen niet gedood worden, maar moeten wel als ontwikkeling van allerlei deel-wetten. Delen van de oude een soort tweede-rangs burgers behandeld wor­ Turkse wetgeving en van de daarbij zoveel mogelijk zich aan­ den, die in ruil voor een zekere bescherming aan sluitende wetten van het Engelse mandaatsbestuur gelden extra-belasting onderhevig zijn. Deze zogeheten nog steeds. Een belangrijk probleem voor de staat Israël is gelegen in de vraag naar de verhouding van de Halakhah tot 'Dhimmi-status',44 uitgewerkt in het zogenaam­ de staatswet. Zie daarover S. Z. Abramov, a.w. p. 25-146 en de Handvest van Omar45 (± 640) en door de 174-217,

412 a.r. staatkunde 79/11 Het Midden-Oostenconflict: ds. J. G. K. Littooij enkele hoofdlijnen

zijn. 48 Daardoor vormt deze wereld veel minder raël zeer gevaarlijk zijn. De goed gecoördineerde een eenheid dan men vaak geneigd is te denken. Egyptisch-Syrische aanval in oktober 1973 be­ Juist ook deze tegenstellingen en de daarmee wijst het. samenhangende spanningen en conflicten zijn De nu - na het Egyptisch-Israëlisch vredesver­ van niet te onderschatten betekenis zowel voor drag - dreigende vonming van een noordelijk de dagelijkse geschiedenis van de verschillende front,64 gevormd door Irak, Syrië en Jordanië Arabische landen zelf als ook voor de houding met mogelijke steun van het de laatste jaren van deze landen jegens elkaar en jegens Israël. sterk toegenomen (Amerikaanse) wapen-arse­ Zeer illustratief in dit opzicht is de geschiedenis naal van Saoedi-Arabië, kan opnieuw levensge­ van met name Syrië en Irak. (T.a.v. Libanon ligt vaarlijk worden. De frontlijn zou nl. nu heel de de zaak anders doordat daar de christenen on­ noordelijke en oostelijke grens van Israël vor­ geveer de helft van de bevolking - althans in men, gezien de feitelijke bezetting van Libanon 66 theorie - vormen.) door Syrië sinds april 1976. Een beschrijving van het Arabisch-Israëlisch Ter afsluiting van deze sterk op het Arabisch-Is­ conflict49 blijft onmogelijk zonder steeds met al raëlisch conflict toegespitste karakterisering ver­ deze factoren rekening te houden. meid ik nog het feit dat geen van de Arabische 7 Bovendien moet dan nog toegevoegd wor­ den dat de invloed van de westerse beschaving 48. Een zeer goed beeld daarvan geeft het al vaker ge­ en de daarmee gepaard gaande, deels gewen­ noemde boek van L C. Biegel. ste, deels ook afgewezen modernisering van de 49. Van de zeer vele boeken, die hierover in de loop der ja­ inrichting van het sociaal-economische en poli­ ren verschenen en die vanuit geheel verschillende achter­ grond geschreven zijn noemen we enkele: tieke leven onontkoombaar is, daar zij m.L niet is W. Laqueur (ed.), The Israel-Arab Reader: A documentary ..... tegen te houden. 60 history of the Middle East Conflict. Londen 1969. Die westerse invloed kwam tot uiting in de H. M. Sachar, A History of Israel: From the rise of Zionism to staatsvorming na de afbraak van het Turkse Rijk our Time. New York 1979. Dit onlangs verschenen boek be­ schrijft uitvoerig de geschiedenis tot 1975 (887 pp.I). en de korte Frans-Britse mandaatsperiode. Nati­ M. Gilbert, The Arab-Israeli Conflict: lts history in Maps. Lon­ onalisme 61 werd erdoor bevorderd en daarmee den 1975. ook allerlei grenskwesties. Ook pan-Arabisme,62 Vanuit een duidelijk anti-zionistisch standpunt geschreven dat in de ogen van veel moslims zo mooi aan­ zijn bijv. de boeken van M. Rodinson, Israel and the Arabs. Londen 1969; N. Weinstock, Le sionisme contre Israel. Paris sloot bij de islamitische gedachtenwereld, maar 1969: Voorts het bij Fischer Taschenbuch Verlag verschenen in de ogen van veel christenen juist een doorbre­ boek van W. HolIstein, Kein Frieden um Israel: Zur Sozialge­ king daarvan zou kunnen betekenen en daarmee schichte des Palästina-Konflikt (1 972). een verbetering van hun positie (status) binnen Ook dient hier genoemd te worden het Joumal of Palestine Studies, dat 4 x per jaar verschijnt (besteladres: P.O. Box 1 i- de Arabische wereld, ontstond door het sinds de 7164, Beirut, Libanon). Het bevat naast achtergrondartikelen 1ge eeuw sterk toegenomen contact met het o.a. overzichten van verschenen boeken en artikelen voorts westen. documenten en reacties uit o.a. de Arabische pers over ons Dat pan-Arabisme, waarvan Nasser wel de onderwerp. 50. Zie bijv. M. Berger, The Arab World Today. New York kampioen genoemd kan worden, zien we steeds 1962 opnieuw terugkeren, veelal in combinatie met 51.-52. Men zie hierover bijv. de werken van Berger, Biegel en ter versterking van de anti-Israël houding. en Wessels. Opvallend is het dat er in tegenstelling tot Egyp­ Men denke aan bijv. de Verenigde Arabische te, Syrië en Libanon pas laat een Palestijns nationalisme zich ontwikkelde. Republiek (Syrië en Egypte), die bestond van 53. Vgl. bijv. het Palestijnse Nationale Handvest (1968) met 1958-1961, de federatiegesprekken- tussen de Tien Punten van Caïro (1974, vier jaar na de dood van deze landen met Irak in 1963, het gebruik ma­ Nasser!). ken van deze idee door de P.L.O. vooral in haar Toch blijft die pan-arabische gedachte bestaan, zie bijv. het 63 art. van B. Debusmann, 'Gematigd' Irak streeft naar Pan­ beginjaren. Hoe sterk die anti-Israël factor kan Arabisch leiderschap' in: NRC Handelsblad van 13-7-1979. zijn blijkt opnieuw uit de toenadering van Syrië 54. We denken hierbij aan de lezing van M. Abir tijdens een met Jordanië en de laatste maanden ook met door Cidi georganiseerd symposium op 13-6-1979 over Irak, tot voor kort een doodsvijand van Syrië. Wider politica I Aspects in the Middle East', die in het najaar in druk verschijnen zal. Zie ook bijv. D. R. Tahtinen, '1mplicati­ Maar al die pogingen tot een grotere eenwor­ ons of the Arab-Israeli Arms Race' in: Journalof Palestine ding zijn tot nu vrij kortstondig en meestal ook Studies no 31, 1979. erg oppervlakkig geweest door wederzijds wan­ Voorts de jaaroverzichten van het International Institute for trouwen, angst om overheerst te worden, het Strategie Studies te Londen. 55. Zie bijv. A. Wessels, Libanon: Toneel van internationale, gevoel toch weer in de steek gelaten te worden interarabische en interconfessionele strijd. (Brochure in de (sterk bij de P.L.O.) etc. Toch kunnen ze voor Is- reeks Allerwegen van de N.Z.R., ge jrg. no. 3-1978). a.r. staatkunde 79/11 Het Midden-Oostenconflict: ds. J. G. K. Littooij enkele hoofdlijnen

landen - waarschijn'lijk mede door het ontbre­ Vergadering van de Verenigde Naties dit voor­ ken van een sterke middenklasse BB - een (naar stel over. De Palestijns-Arabische leiders, de westerse maatstaven gemeten) democratisch Arabische landen en ook Engeland wezen het af. tot stand gekomen regeringsvorm kent. Men Israël aanvaardde het. kan zich overigens afvragen of dat van landen, Engeland trok zich terug, de onafhankelijkheids­ die nog maar betrekkelijk korte tijd zelfstandig oorlog brak uit. Tegen de verwachting in wist de zijn, verwacht - laat staan geëist - kan wor­ jonge staat Israël zich te handhaven. Een wa­ den. Maar hoe dat ook zij. het vormt waarschijn­ penstilstand werd in de loop van 1 949 na veel lijk wel een complicerende factor, daar stabiliteit moeite bereikt met de verschillende bij de strijd in de koers van het regeringsbeleid erdoor veel betrokken partijen (N.B. ook toen al het laatst.. sterker van één of enkele leidende persoonlijkhe­ met Syrië). den afhankelijk is67 en daarmee minder voor­ spelbaar. De Arabische wens de staat Israël 'uit te roeien' en 'haar burgers in de zee te drijven' bleek niet gerealiseerd te kunnen worden op korte termijn, V De staat Israël en de Palestijnen Deze wens werd sindsdien - o,a. in beloften aan de Palestijnse Arabieren - talloze malen De zich in joodse kring verbreidende zionistische herhaald. 84 gedachte leidde in 1897 tot oprichting van de Nog steeds is het m.i. moeilijk om de diepste Zionistische Wereldorganisatie. 68 Deze aanvan­ motieven van die zo vaak herhaalde wens te pei­ kelijk zeer omstreden organisatie kreeg in de len. loop der jaren steeds meer steun van joden uit Gaat het om 'het herstel van de nationale rech­ heel de wereld. ten van het Palestijnse volk'? Zo ja, waarom an­ De motieven om naar Israël te trekken waren en nexeerde Jordanië dan in 1950 de Westbank? zijn nog altijd velerlei (religieuze, nationale, soci­ En waarom heeft ook Egypte in de door haar be­ alistische etc.). Vaak ook vormde en vormt anti­ zette, maar overigens nooit geannexeerde Gaza­ semitisme de aanleiding. Zo waren de pogroms strook in al die jaren van 1948 tot 1967 geen van 1881 in Rusland bijv. de oorzaak van de enkele poging gedaan tot de vorming van bijv. eerste 'Aliyah' (= immigratiegolf) in 1882, De een voorlopige Palestijnse staat? Holocaust leidde - na de verschillende immi­ Waarom kwam het bijv, pas in 1964, mede gratiegolven van 1905, 1919-1929 en 1933- door toedoen van de Arabische Liga, tot de op- 1936 - bij de overlevenden tot een sterke trek naar het land. De oprichting van de staat Israël werd erdoor versneld. 69 De groei van de joodse bevolking had in de peri­ ode 1920-1 948 geleid tot allerlei botsingen met 56, VgL M, Berger, a,w. hoofdst 8. 80 57, We denken aan de verandering in de politiek van Egyp­ de Arabische bevolking van Palestina. Enge­ te sinds Sadat aan de macht is (de breuk met Rusland etc.). land probeerde als mandataris zoveel mogelijk VgL zijn autobiografie: Anwar al Sadat Op zoek naar een ei­ aan de wensen van beide partijen tegemoet te gen identiteit. Utrecht/Antwerpen 1978, komen. 81 Toen het haar duidelijk werd dat dit 58, Een goed overzicht geeft het artikel Zionism in: Ene, Jud. dl. 16, kL 1031-1162, VgL ook bijv,: Community of Fa­ onmogelijk was, nadat ook de verschillende te: Jews in the modem Wor/do Jeruzalem 1977, dat een be­ voorstellen tot een verdeling van het gebied knopte verzameling essays, toespraken en artikelen van Na­ steeds opnieuw met name van Palestijns-Arabi­ hum Goldman bevat sche zijde afgewezen werden, gaf zij in februari 59, De aan Arabische zijde nogal eens verkondigde idee dat het Europese (christelijke) antisemitisme de oorzaak van het 1947 aan de V.N. te kennen haar mandaatsop­ ontstaan van de staat Israël is, moet m.L gezien worden als dracht te willen teruggeven. een doelbewuste miskenning van het zionisme. De V.N. stelde een speciale commissie (UNS­ 60, Een overzicht van de geschiedenis van die periode is in COP) in, die ook als enige oplossing een verde­ de verschillende in noot 49 genoemde werken te vinden, u 61, Zie de verschillende witboeken en de daarin voorgestel­ ling van het gebied voorstelde. Naast een de immigratie-beperkingen en verdelingsplannen, joodse zou er een Palestijnse staat moeten ko­ 62, Zie bijv, de kaartjes in M. Gilbert, Jewish History Atlas. men, verenigd in een economische unie. Het ge­ Londen 1969, 63. Bethlehem werd erbij gevoegd vanwege de christelijke bied rond Jeruzalem (inclusief Bethlehem83) zou betrokkenheid, onder internationaal bestuur gesteld moeten 64, Men zie y, Harkabi, Arab Attitudes to Israel, Jeruzalem worden. Op 29-11-1947 nam de Algemene 1972,

414 a.r. staatkunde 79/11

Het Midden-Oostenconflict : ds. J. G. K. Littooij enkele hoofdlijnen

richting van een als P.L.O. bekend staande zoge­ ge de voor de wereld onmisbare oliebronnen en de voortgaande bewapening van zowel Israël als e 'ei heten nationale bevrijdingsbeweging?85 f. Maar hoe dat ook allemaal zijn mag, door het de Arabische landen en de daarmee toenemen­ ontstaan van de staat Israël ontstond er naast de kans op een volgende oorlogsronde, die ge­ de vele vluchtelingen-problemen elders in de makkelijk tot een wereldconflict kan leiden van­ wereld opnieuw een vluchtelingenprobleem. wege de Amerikaans-Russische betrokken­ Omstreeks 600.000 tot 725.000 Palestijnse heid/o dan vanwege een begaan-zijn met het Arabieren vluchtten uit het joodse gedeelte van lot van de Palestijnen. Palestina. B6 Een ongeveer gelijk aantal joden werd gedwongen uit de Arabische landen te vluchten met achterlating van alle bezit. 67 VI Een mogelijke oplossing? (Uiteraard hadden de Palestijnse Arabieren die gevlucht waren ook hun meeste bezittingen Vanaf het ontstaan van de staat Israël hebben achtergelaten.) haar leiders gezegd naar vrede te streven met de Men kan zich voorstellen dat de verschillende Arabische buurlanden, waarbij dan ook het Arabische landen deze vluchtelingen liever niet vluchtelingen-probleem (zowel het joodse als wilden integreren in hun eigen land, zowel ge­ het Arabische) definitief geregeld zou moeten zien hun doelstelling ten aanzien van de staat Is­ worden. raël, als ook gezien de daardoor mogelijke ver­ Getuige de vijf oorlogen (1948, 1956, 1967, schuiving van de bevolkingssamenstelling, de fi­ 1969-'70 en 1973) alleen al, was daar van Ara­ nanciële consequenties etc. Men kan zich bo­ bische zijde weinig belangstelling voor. vendien voorstellen dat men gebruik zou gaan De oorlog van 1 967 met de daaruit resulterende maken van hun situatie om ze aan te zetten tot bezetting van de Sinaï, de Gaza-strook, de invallen in de staat Israël.es Maar men kan zich Westbank en de Golan-hoogte had verschillen­ afvragen - als de Arabische wereld dan zo be­ de gevolgen. Het Palestijnse probleem werd er gaan was met hun lot - waarom met name de groter door, de gevoelens van haat, angst en rijkere olie-staten slechts minimale bijdragen le­ vernedering aan Arabische zijde namen toe, de verden aan het speciale V.N.-fonds voor deze strategie van de Arabische wereld veranderde. vluchtelingen UNWRA? Naast herbewapening werd steeds meer geld en Dat deze vluchtelingen zich - dankzij vooral de aandacht besteed aan politieke isolatie van Is­ bijdragen van de V.S. - veelal hebben kunnen raël in de wereld. Na de oorlog van 1973, die ontwikkelen tot een hoger niveau dan de bevol­ weliswaar verloren werd, maar voor het gevoel kingen van de Arabische landen, leidde er niet van de Arabieren de eer hersteld had vanwege slechts toe dat er een steeds sterker Palestijns nationalisme ontstond, dat mede van grote in­ 65. Een beknopt overzicht van de geschiedenis en de orga­ vloed was op het ontstaan en vooral het voort­ nisatie van de Arabische Liga is te vinden in: The Middle East bestaan van de P.L.O. and North Africa 1976/77, Europa Publications Lim. Ook veroorzaakt het in toenemende mate span­ led/publ). Londen 1976. Dit boek bevat ook overzichts-arti­ ningen met verschillende Arabische landen zoals kelen over de verschillende landen in het Midden-Oosten etc. Het is bepaald niet pro-Israëlisch te noemen. met name Jordanië (de zwarte september­ 66. De schattingen lopen uiteen, afhankelijk van de verschil­ maand van 1970) en Libanon (één van de lende bronnen zoals de rapporten van de UNWRA, de Israëli­ hoofdfactoren m.i., maar in elk geval de kataly­ sche overheid etc. Zie ook bijv. H. Kollaard, 'Israël en de Pa­ sator voor de burgeroorlog die er sinds 1975 lestijnen'. Verkenning en Bezinning, ge jrg. no. 2 1975. 67. Men zie bijv. de verschillende publikaties van WOJAC heerst). 1W0rid Organization of Jews from Arab Countries). De Arabische landen hebben in ieder geval wel 68. Zie M. Gilbert, The Arab-Israeli Conflict. Opvallend en wat bereikt, bijvoorbeeld dat nog steeds om­ veelzeggend is de verplaatsing van de uitvalbases in de loop streeks 460.000 mensen als in vluchtelingen­ der jaren. 69. Vooral het feit dat meestal doelbewust burgers als kampen wonende Palestijnen geregistreerd object gekozen worden rechtvaardigt de term terreur. Over staan (volgens UNVVRA-cijfers over 1972/'73). het verschijnsel terrorisme vindt men veel gegevens in het verder dat door de terroristische89 aanvallen op ·art. 'Internatlonaal terrorisme' van A. P. Schmld en J. de burgerdoelen zowel in Israël als elders in de we­ Graaf dat verschenen is in het weekblad Intermediair van 19 reld, deze wereld zich sinds van een Pa­ mei 1978. 1967 Voorts bij W. Laqueur. Terrorisme. Baam 1978. lestijns probleem bewust is geworden, dat om 70. De afnemende invloed van Rusland in het conflict sinds een oplossing vraagt. Dit laatste - als we eer­ de breuk met Egypte veronderstel ik als bekend. Zij beperkt lijk zijn - waarschijnlijk haast nog meer vanwe- zich nu tot met name de PLO. Syrië en Irak. a.r. staatkunde 79/11 Het Midden-Oostenconflict: ds. J. G. K. Littooij enkele hoofdlijnen

de aanvankelijke resultaten,1' werd met name voorwaarde van erkenning en de verschillende de politieke campagne voortgezet. Dit resulteer­ interpretaties van de bekende Veiligheidsraadre­ de o.a. in de beruchte anti-zionisme resolutie die solutie 242 uit 1967 belangrijke hinderpalen in november 1975 werd aangenomen door de voor. Algemene Vergadering van de Verenigde Juist die resolutie 24275 van november 1967, Naties. 72 Israël kwam steeds meer alleen te o.a. herhaald in res. 338 van oktober 1973, die staan. oproept tot een beëindiging van de staat van Maar Amerika liet Israël niet los en garandeerde oorlog, erkenning van de soevereiniteit en terri­ zo haar voortbestaan. Vooral de na de dood van toriale integriteit en die in dat kader ook spreekt Nasser (1970) in Egypte aan de macht geko­ over veilige en erkende grenzen van al de staten men Anwar al Sadat, die de noodzaak inzag om in het betrokken gebied, benevens terugtrekking de gigantische binnenlandse problemen te gaan van Israëls troepen uit (de) bezette gebieden, aanpakken, begon steeds meer het Arabische blijft een goed uitgangspunt voor een verdere re­ standpunt te doorbreken, zoals dat bijv. door de geling van het conflict. topconferentie van Khartoem (1967) nog zo Een probleem van deze resolutie is dat zij wat de duidelijk geformuleerd was in een drievoudig Palestijnen betreft slechts spreekt over een neen: geen vrede, geen directe onderhandeling, 'rechtvaardige regeling van het vluchtelingen­ geen erkenning. probleem'. Daarom wijst de P.L.O. deze resolutie Duidelijke aanwijzingen daarvoor waren de troe­ nog steeds af. Voor Israël vormt vooral het penscheidingsakkoorden tussen Egypte en Israël Handvest18 van diezelfde P.L.O., dat onomwon­ van 1974 en het Interim-akkoord over de Sinaï den spreekt over de vernietiging van de staat Is­ van sept. 1975, die mede dankzij de enorme in­ raël het grote struikelblok. Ook volkenrechtelijk spanningen van Kissinger tot stand kwamen. gezien lijkt het me moeilijk om een organisatie, Een troepenscheidingsakkoord met Syrië was er die een dergelijke doelstelling zo hoog in haar - na veel meer moeite - ook gekomen in vaandel heeft geschreven, te erkennen. 1974 maar daar bleef het sindsdien bij. Zolang die doelstelling77 niet gewijzigd wordt De grote doorbraak werd echter veroorzaakt kan men geen gesprek van deze beiden met door het bezoek van Sadat aan Israël in novem­ elkaar verwachten. Toch zal het daar van moe­ ber 1977. Dat betekende een erkenning van de ten komen. Want hoe meA ook over de P.LO. staat Israël voor het eerst sinds 1948 door het en met name de door haar vaak toegepaste belangrijkste (ook qua bevolkingsaantal) Arabi­ methoden mag denken, niet ontkend kan wor­ sche land. den, dat deze organisatie vooral na 1973 We kennen de verdere geschiedenis. Allerlei door steeds meer Palestijnen erkend wordt als veelal moeizame onderhandelingen en onder­ brekingen daarvan. Toch hebben ze via de Camp­ 71. Zie bijv. de overigens de feiten verdraaiende beschrij­ Davidakkoorden geleid tot het eerste vredes­ ving daarvan door Sadat in zijn autobiografie. verdrag van een Arabisch land met Israël in 72. Sinds de aanvaarding van die resolutie zien we wat Ne­ derland aangaat een toenemende betrokkenheid van de pro­ maart 1979. testantse kerken bij het conflict. Vgl. voor wat meer details Helaas verwijderden de andere Arabische lan­ daarover bijv. de laatste drie rapporten van Geref. Deputaten den en ook de P.L.O. zich steeds meer van Egyp­ voor Kerk en Israël aan hun synode. 73 73. Die verwijdering begon al meteen toen Sadat aankon­ te, naarmate het vredesoverleg vorderde. digde de uitnodiging van Begin om naar Israël te komen te Vooral Syrië en Irak reageerden - eigenlijk al aanvaarden. vanaf Sadats bezoek aan Jeruzalem - steeds 74. Russische beïnvloeding zal daarin meespelen, maar afwijzender op dit vredesstreven. 74 vormt bepaald niet het hoofdmotief. Dat zal veeleer gezocht De ondertekening van het vredesverdrag leidde moeten worden in de poging van hen om zo lang als dat maar mogelijk blijft een oplossing van het conflict af te wij­ zelfs tot een praktisch voliedige breuk met de zen, die zodanig is dat zij erkenning van de staat Israël en Arabische Liga. haar voortbestaan omvat. Maar eerdere pogingen om tot een zogenaamde 75. Deze resolutie speelt sinds haar aanvaarding nog steeds een grote rol op de achtergrond. De laatste maanden schijnt allesomvattende regeling van het Midden-Oos­ bijv. ook Amerika te pogen - na eerdere pogingen van o.a. tenconflict te komen o.a. via een nieuw leven in Frankrijk - om de tekst van deze resolutie enigszins aan te te blazen Genève-conferentie waren almaar passen aan de Palestijnse eis. weer mislukt. 76. De onderschrijving van het Handvest ook door het Ne­ Vooral de vraag of (en zo ja, in wat voor vorm) derlands Palestina-comité maakt o,i, subsidiëring door het NCO onmogelijk. de Palestijnen daaraan deel zouden moeten ne­ 77. Een Nederlandse vertaling is te vinden in: De Palestij­ men vormden er naast de door Israël gestelde nen en hun ideologie, Cidi-brochure no. 2, 1974.

416 a.r. staatkunde 79/11

Het Midden-Oostenconflict : ds. J. G. K. Littooij enkele hoofdlijnen

e de vertegenwoordiger van de Palestijnse be­ treffen, omdat daar de godsdienstige claim het langen. Vernietiging van de staat Israël met sterkst aanwezig is bij joden, islamieten en 78 1 zijn ruim 3.000.000 joodse (en omstreeks christenen. 500.000 Arabische) burgers is een onmogelijke Toch zal een regeling voor heel het conflict ge­ eis. vonden moeten worden, al was het alleen al - Toch kan er eveneens niet blijvend voorbijge­ wat Israël betreft - dat de machtsverhoudin­ gaan worden aan de wensen en verlangens van gen zich op lange termijn steeds meer in haar de nu ongeveer 3.000.000 Palestijnen, van wie nadeel zullen veranderen. 79 Hoe meer Israël deel er ongeveer 1.500.000 het Jordaanse staats­ zal weten te worden van de wereld van het Mid­ burgerschap bezitten. Dat gegeven zou een indi­ den-Oosten, hoe minder het door de Arabische catie kunnen zijn voor de richting waarin de op­ wereld dan nog ervaren zal worden als een lossing gezocht moet worden. vreemde eend in de bijt, nu vaak van Arabische Een volledig zelfstandige staat in de Gazastrook en anti-zionistise zijde aangeduid als imperialis­ en op de Westbank blijft vooral economisch en tisch, kolonialistisch etc.80 militair gezien een onhaalbare zaak. Econo­ Gezien het karakter van het 'modem zionisme' misch vooral voor de Palestijnen zelf, militair wijzen we deze opvattingen af, al moet gezegd vooral voor Israël. Een nauwe relatie met Jorda­ dat met name sommige revisionistische ideeën nië lijkt voorlopig de beste richting waarin een wel elementen daarvan bevatten. oplossing gevonden kan worden. Ook Israël De in dit verband vaak genoemde 'Wet op de denkt daar zo over. Dat Israël daarbij vasthoudt terugkeer',81 die aan alle joden in de wereld het aan de voorwaarden van erkenning van haar recht geeft zich in Israël te vestigen, vormt veel bestaansrecht en de territoriale onschendbaar­ minder een struikelblok dan gesuggereerd heid van haar grenzen, zoals die tot juni 1967 wordt; immers niet verwacht hoeft te worden bestonden, lijkt me vanzelfsprekend. - gezien de geschiedenis82 tot nu toe dat ooit Zo ook dat zij de nodige garanties krijgt in ook alle joden er gebruik van zullen maken. Omge­ voor haar acceptabele vormen. Eén van die ga­ keerd is het m.L evenmin te verwachten dat, ranties zal bestaan uit de blijvende aanwezigheid wanneer Israël zijn grenzen meer zou openstel­ van militaire posten op de Westbank. Gezien de len voor een vestiging van Palestijnen daar door slechte ervaringen van Israël met de V.N. en ook hen op grote schaal gebruik van gemaakt zal met de verschillende buurlanden zal men in Is­ worden.83 Dat daarvoor toch garanties dienen raël weinig waarde hechten aan garanties van gemaakt te worden, o.a. ter handhaving van het met name de V.N. joodse karakter van Israël, lijkt me vanzelfspre­ Zo'n Palestijns-Jordaanse federatie, die het kend. meest voor de hand ligt zal waarschijnlijk conse­ Beperkte vestigingsrechten van joden in de quenties met zich meebrengen voor de positie Westbank zouden daaraan gekoppeld kunnen van koning Hoessein van Jordanië. Dat zou wel worden.84 Het lijkt me niet uitgesloten dat het eens één van de voornaamste redenen kunnen streven daarnaar meespeelt in de huidige om­ zijn voor zijn tot nu toe (gematigd) afwijzende streden vestigingspolitiek ten aanzien van de houding tegenover het Egyptisch-Israëlisch vre­ Westbank. desverdrag. Daarnaast dient opgemerkt - wij

zinspeelden er al enkele malen op dat Syrië en 78. Zie het begin van het artikel. Irak (maar dat laatste land ligt wat verder weg) 79. Zie bijv. het artikel van B. Landheer, 'Enkele theoretische vanaf het begin het felst anti-Israël zijn geweest. aspekten van de Midden-Oosten situatie' in: Het Midden­ Wat daar precies achter zit is niet geheel duide­ Oosten konflikt, illusies en realiteiten, Assen 1974. lijk. Genoemd wordt wel de groot-Syrië-gedach­ 80. Vgl. bijv. de in noot 49 genoemde anti-zionistische lite­ ratuur. te, volgens welke heel wat vroegere Franse en 81. Aangenomen in 1952 door het Israëlisch parlement. Engelse mandaat-gebied tot één rijk zou moeten 82. Men denke ook aan de situatie tijdens de 2e tempelpe­ worden samengesmeed. riode, toen eveneens de meerderheid van het joodse volk Verder zal de interne verdeeldheid een factor buiten Israël woonde. 83. Velen hebben immers hun plaats gevonden in de sa­ zijn. menleving van verschillende Arabische buurlanden. Ook het Maar ook blijven altijd de door mij genoemde joodse karakter van de staat Israël zal zo'n immigratie niet punten 1-7 op de achtergrond aanwezig. Dat bevorderen. Omgekeerd zal dat ook blijven gelden voor jood­ se vestiging op de Westbank die nu ook al gering is. maakt het voor Israël blijvend moeilijk om tot 84. Men denke speciaal aan de stad Hebron vanwege de een vergelijk te komen. Het moeilijkst zal het graven der aartsvaders, een ook voor joden zeer heilige daarbij zijn om een regeling voor Jeruzalem te plaats door de geschiedenis heen. a.r. staatkunde 79/11 Het Midden-Oostenconflict: ds. J. G. K. Littooij enkele hoofdlijnen

Maar eerst zal het vredesoverleg verder dienen De betrokkenheid - ook religieus - van prak- te gaan. De sinds Kissinger door Amerika ge­ tisch iedere joodse gesprekspartner bij het wel Q volgde 'stap voor stap'-benadering is daarvoor en wee van de staat Israël alleen al noopt tot m.i. de beste. Een alles-omvattende regeling in een zeker engagement. één keer lijkt me onhaalbaar. Zij zou te veel te­ Ook diakonale betrokkenheid bij zowel de joods­ gelijk met te veel zich zeer verschillend opstel­ Israëlische als de Palestijnse situatie vraagt re­ lende partners moeten oplossen. 85 Het gevaar gelmatig om een standpuntbepaling aan de blijft, maar is toch kleiner, dat ook bij een 'stap hand waarvan criteria voor het al of niet verle­ voor stap'-benadering bepaalde partners defini­ nen van hulp vastgesteld moeten worden.88 tief uit de boot vallen. De huidige opstelling van In alle bescheidenheid hopen we dat onze poli­ de EEG, o.a. blijkend uit de zeer koele reactie op tieke geestverwanten die kerkelijke bemoeienis het vredesverdrag, geeft er blijk van dit te weinig weten te waarderen. Het lijkt me dat door ons te onderkennen. De goed bedoelde toenadering soms andere zaken waargenomen worden dan tot de P.LO. door enkele vooraanstaande leden door hen. Het omgekeerde zal eveneens het ge­ van de Socialistische Intemationale88 houdt val zijn. Gelukkig zijn er contacten over en weer, eveneens grote gevaren in zich voor een voort­ continuering mag verwacht, uitbreiding lijkt niet gang van het vredesproces. ongewenst te zijn om zo samen te blijven kun­ Zij kan immers makkelijk leiden tot een verhar­ nen werken aan de ontwikkeling van een - ook ding in de opstelling van de P.LO. en tevens tegen de achtergrond van het evangelie - ver­ de schijn wekken dat de nog steeds door deze antwoorde en christen-politici waardige visie. organisatie gebruikte terreur-methoden, die overigens - en niet alleen de laatste tijd - deels ook voortkomen uit de grote interne ver­ deeldheid,87 oogluikend worden geduld.

85. Zie het artikel 'Utopian Fantasies' van Abba Eban in: VII Tenslotte The Jerusalem Post. Intemational edition. July 15-21. 1979. waarin hij de merkwaardige 'alles-of-niets' mentaliteit van veel politici kritiseert. Een enigszins afgeronde visie op heel het gebeu­ 86. Vgl. de kritiek van bijv. Den Uyl op zijn collega·s. ren in het Midden-Oosten is haast niet te geven 87. Zie bijv. het hoofdart. van het dagblad Trouw' van 27- in weinig woorden. 7 -1979, dat ingaat op de vraag wie Mohsen vermoord heeft Toch kunnen ook de kerken er niet omheen zich en de mogelijkheid niet uitsluit dat dit door tegenstanders binnen de PLO gebeurd is. er mee bezig te houden. Zeker voor de kerkelijke 88. Ik denk hierbij aan de vrij regelmatige contacten van Israël-organen geldt dat. deze instanties met de kerkelijke Israël-organen.

------a.r. staatkunde 79/11 , De vreemdeling, die in uw steden woont dr. H. van Ruller en H. Koetje

Dr. Henk van Ruller (geb. 1937) is raads­ adviseur voor coördi• natievraagstukken op het Ministerie van Binnenlandse Zaken. Hij was wetenschap­ pelijk medewerker aan de faculteit der Socia­ le Wetenschappen van de VU, gemeente­ raadslid te Amster­ dam en bestuurswe­ De vreemdeling, tenschappelijk onder- zoeker in Zambia. die in uw steden Hij is gepromoveerd op De Bestuurlijke Organisatie in stedelijke gebieden. woont Hij is lid van de redactie van AR-Staatkunde.

De (politieke) problematiek van de etni­ Helmer Koetje (gebo­ sche minderheden in Nederland. ren 1953) studeert politicologie aan de door dr. H. van Ruller VU te Am8terdsm. en H. Koetje Hij is voorzitter van de Arjos in Noord-Hol­ land en lid van het - 'En wanneer een vreemdeling bij u in uw hoofdbestuur van de land vertoeft, zult gij hem niet onderdrukken. Als Arjos. een onder u geboren Israëliet zal u de vreemde­ ling gelden, die bij u vertoeft; gij zult hem lief­ hebben als uzelf, want gij zijt vreemdeling ge­ weest in het land Egypte: Ik ben de Here, uw God'.

(Leviticus 14 vers 34)

1. Inleiding leving kan worden aangegeven. Het meest voor de hand ligt de vergroting van reikwijdte, snel­ Door de eeuwen heeft de open economie van heid, effectiviteit en efficiency bij een relatief ons land en de relatief tolerante houding van de lage prijs van de transportmiddelen en de com­ bevolking gevolgen gehad voor de bevolkingssa- municatiemedia, welke gevolgen heeft op eco­ ~..p menstelling; Nederlanders emigreerden, buiten­ nomisch, toeristisch en politiek gebied. Met landers immigreerden. Assimilatie (aanpassing name in het westen van Nederland en in de gro­ van de minderheid aan de meerderheid) van de te steden is deze etnisch plurale samenleving relatief kleine groepen immigranten, waar het in zichtbaar. het verleden om ging, werd als wenselijk gezien. Grote groepen buitenlanders hebben zich hier Assimilatie was ook mogelijk, omdat de landen gevestigd. Zij komen vaak van verre en zijn bij­ van herkomst betrekkelijk dichtbij lagen en om­ voorbeeld door huidskleur gemakkelijk te her­ dat contact met de bakermat moeilijker was dan kennen. Met het land van herkomst wordt in het tegenwoordig. algemeen een intensieve communicatie onder­ Min of meer plotseling is echter het besef ont­ houden. Onder deze groepen zijn gastarbeiders. staan, dat Nederland raciaal en cultureel een Trekarbeid van gastarbeiders is tot voor kort als plurale samenleving herbergt. Een samenstel een tijdelijke aangelegenheid gezien. Het over­ van redenen voor het ontstaan van zo'n samen- heidsbeleid was daarop afgestemd. Ook andere a.r. staatkunde 79/11 r De vreemdeling, die in uw steden woont dr. H. van Ruller en H. Koetje

groepen vreemdelingen werden aangeduid als sociaal-culturele werkers, politie-ambtenaren) in ~i migranten. Het is duidelijk geworden, dat van tij­ de centra en negentiende-eeuwse wijken van de ..... j t delijk verblijf in veel geringere mate sprake is grote steden veel praktische ervaringen. ( dan werd gedacht; we spreken inmiddels over Daar ontmoeten de minderheden en de Neder­ I1 minderheden. Het zou echter onjuist zijn hieraan landers, die het minder goed getroffen hebben, I ( de conclusie te verbinden, dat de verschillende elkaar in verschillende opzichten bijv. ais concur­ 1 I groepen minderheden over één kam geschoren renten op de arbeids- en de woningmarkt. Kin­ kunnen worden. De mentaliteit van Nederlan­ deren van Nederlandse ouders vragen gezamen­ I, t ders en SUl namers verschilt waarschijnlijk min­ lijk met de kinderen van ouders, die het Neder­ ,-I der van elkaar dan die van Surinamers en Tur­ lands van huis uit niet spreken, de aandacht van ken. Marokkanen en Turken, beide aangeduid de onderwijzers. De gevolgen zijn duidelijk. De \ < als gastarbeiders, verschillen in vele opzichten problemen van allochtonen in Nederland wor­ 1 <, waarschijnlijk meer van elkaar dan van Neder­ den gemakkelijk afgeschoven op de Nederlan­ I, landers. Evenmin mag geconcludeerd worden, ders, die het vaak toch al moeilijk hebben, om­ dat 'de meerderheid' niet uit vele subgroepen dat zij in de meest problematische gebieden van zou bestaan. de grotere steden wonen of werken.

Gemeenten, provincies en Rijk staan voor de De redactie van dit tijdschrift vraagt aandacht taak een beleid te formuleren en uit te voeren, voor de problematiek van minderheden en wil dat rekening houdt met deze nieuwe en duidelijk haar bijdrage leveren. In dit artikel zal een over­ in het oog springende situatie. Dit beleid moet zicht worden gegeven van vraagstukken die zich voorkomen dat zich in de Nederlandse samenle­ bij een minderhedenbeleid kunnen voordoen. ving pathologische verschijnselen gaan voor­ Het overzicht bevat leemten, die behoren te doen als achterstanden van groepen die zich ge­ worden opgevuld. Te noemen zijn bijvoorbeeld makkelijk laten herkennen, gettovorming, ras­ de invloed van de problematiek op de staatsleer sendiscriminatie, apartheid, vechtpartijen tussen en positief recht, de plaats van Nederland in verschillende groeperingen. Europa, de doorwerking van de Islam in het Het gevaar voor het ontstaan van vicieuze cir­ maatschappelijk leven in Nederland. In dit artikel kels ligt op de loer: een achterstand in het on­ wordt afgezien van een afzonderlijke behande­ derwijs aan kinderen kan zich later uiten in het ling van minderheidsgroepen. verrichten van de slechte en slecht betaalde ba­ nen, hetgeen weer leidt tot goedkope en vaak 1 slechte huisvesting in achtergestelde wijken wat 2. Minderheidsgroepen weer kan leiden tot een samenstel van slechte Exacte gegevens over de omvang van de ver­ gemeenschapsvoorzieningen, leidend tot achter­ schillende minderheidsgroepen zijn niet beschik­ standen op sociaal-cultureel terrein etc. etc. baar. Als gevolg van de ervaringen uit de Twee­ De achterstand zal met name worden gevoeld de Wereldoorlog, waarin Joodse Nederlanders door de tweede en volgende generaties van de massaal zijn vernietigd komt een persoonsregi­ minderheidsgroepen. In tegenstelling tot de eer­ stratie naar 'ras' gelukkig niet ter sprake. Met ste generatie, die de objectieve achterstand behulp van de statistieken van het Centraal Bu­ waarschijnlijk niet zal voelen omdat zij de situa­ reau voor de Statistiek zouden de àantallen van tie in het land van herkomst goed kent, zullen de in Nederland wonenden met een buitenlandse volgende generaties waarschijnlijk spreken over nationaliteit opgesomd kunnen worden. Deze -. achterhouding, achterstelling of discriminatie. gegevens zijn echter van geringe waarde, omdat Bezinning over de aanpak van de problematiek het in dit verband nu juist gaat om groepen, die is gewenst, te meer daar de kennis omtrent de waarschijnlijk tot in lengte van jaren in Neder­ beleidsaspecten van de problematiek van min­ land zullen blijven wonen en waarvan een deel derheden betrekkelijk gering is. Deze kennis is in de Nederlandse nationaliteit heeft verworven. hoofdzaak aanwezig bij deskundigen uit de krin­ Naast degenen die het behoud van de eigen bui­ gen van de wetenschap, van de kerken, van be­ tenlandse nationaliteit op prijs stellen, zijn velen stuurders en ambtenaren van grote steden en door hun verleden in de Nederlandse koloniën, een enkel ministerie. Dit betekent overigens niet door naturalisatie of door geboorte Nederlander. dat er onbekendheid is met het dagelijks samen­ leven met minderheden. Zo hebben bijvoorbeeld De minderheidsgroepen zijn in drie hoofdgroe­ degenen die wonen en werken (onderwijzers, pen onder te verdelen: a.r. 1 staatkunde 79/11 .. De vreemdeling. die in uw steden woont dr. H. van Ruller en H. Koetje

a, groepen, afkomstig uit voormalige Neder­ blijven importeren. Het (massale 7) verschijnsel in landse koloniën. Uit Indonesië zijn naar schat­ van de illegale gastarlbeiders duidt aan dat Ne­ Ie ting 300.000 personen afkomstig, waarvan on­ derland nog erg in trek is bij buitenlandse werk­ geveer twee derde zogenaamde Indische Neder­ zoekenden. landers. Daaronder worden dan ook gerekend de 35.000 à 40.000 Molukkers. In Nederland De aanwezigheid van omvangrijke groepen etni­ leven nu ongeveer 1 50.000 personen afkomstig sche minderheden is het gevolg van allerlei ont­ uit Suriname en de Nederlandse Antillen. wikkelingen in eigen land en in de wereld. De in­ b. groepen, afkomstig uit het Middellandse­ deling in drie hoofdgroepen heeft enkele laten Zeegebied, die hier geïnviteerd of op eigen initia­ zien. Economische en politieke situaties spelen tief gekomen zijn om een inkomen te verwerven. daarin een belangrijke rol. De grote verschillen c. veelal kleine groepen, die hierheen komen tussen arm en rijk in de wereld en tussen het ge­ omdat zij problemen hebben met het politieke halte van vrijheid in de onderscheiden landen klimaat in hun moederland (vluchtelingen en zullen een zeer welvarend en relatief tolerant asielzoekers) en overige. land als Nederland aantrekkelijk doen blijven, zo­ In totaal gaat het in de categorieën b en c om wel voor gastarbeiders als voor politieke vluch­ circa 360.000 personen. telingen. lt 'Enigszins afhankelijk van het criterium dat men In theorie is het mogelijk de grenzen af te slui­ 'il kiest - telt men de gerepatrieerden en de 'ove­ ten. In de praktijk is dit echter nauwelijks moge­ rige buitenlanders' wel of niet mee - kan men lijk noch wenselijk. Binnen de Europese Ge­ h zeggen dat Nederland sinds ongeveer 1950 zo'n meenschap is bijvoorlbeeld de mobiliteit van 1. 400.000 tot 700.000 allochtonen heeft opge­ werknemers gegarandeerd. Bovendien zal de e nomen. Dat is dus 3 tot 5 procent van de hui­ gemeenschap nog worden uitgebreid. d dige Nederlandse bevolking', aldus Ellemers in Beleid en Maatschappij van juni 1978. Indien de vreemdeling rijk is of over voldoende middelen beschikt (minstens voor de thuisreis) Aangenomen mag worden, dat de stroom uit zal het hem in het algemeen niet moeilijk vallen voormalige koloniën langzamerhand zal stop­ voor langere tijd in ons land te verblijven. De pen. Gezinshereniging en de naderende onaf­ problemen beginnen pas als hij wil werken, een hankelijkheid van de Nederlandse Antillen zullen huis behoeft of geen middelen van bestaan echter nog een (tijdelijke) toename veroorzaken. Er is een kleine stroom op gang gekomen uit Zuid-Afrika, waar de Nederlandse paspoorthou­ 1. 'In haar recent advies (pagina 9) stelt de Adviescommis­ ders (30.000 à 40.000) nu voor de afweging sie Onderzoek Culturele Minderheden de volgende omschrij­ staan om àf het relatief veilige Nederland weer ving voor: op te zoeken, àf de dreigende gewelddadige po­ Een groepering is een minderheid, indien larisatie aldaar mee te maken. 1. haar leden naar objectieve maatstaven gemeten in over­ grote meerderheid een lage sociale positie innemen; We mogen verwachten dat ook de andere blan­ 2. zij niet effectief aan de reguliere politieke besluitvorming ke Zuid-Afrikanen van Nederlandse afkomst, die kan deelnemen omdat zij daarvoor niet omvangrijk genoeg is al generaties lang de Zuidafrikaanse nationaliteit en/of haar leden daartoe de juridische status missen; bezitten, Nederland een aantrekkelijk land zullen 3. zij door de rest van de samenleving als een aparte groep wordt beschouwd en wel in die mate dat het lidmaatschap vinden als men op de vlucht moet. van die groep als het allesoverheersende kenmerk van haar De trek van groepen afkomstig uit landen rond leden geldt; de Middellandse Zee en uit de Derde Wereld zal 4. zij meerdere generaties omvat; zich blijven voordoen, zolang Europa een econo­ 5. zij een eigen cultuur bezit, of althans duidelijke culturele trekken. mische voorsprong heeft op grote delen van de Een etnische minderheid is dan een minderheid, wier cultuur wereld. Een vrije markteconomie impliceert ook (gewoonten, normen, waarden, taal) van vreemde origine is. ~I over de grenzen heen arbeidsmobiliteit, hoewel Meestal betreft het mensen, die zich ook naar lichamelijke 1. gemitigeerd. Onze 'Bantustans' heten Turkije en kenmerken in meer of mindere mate van de rest van de be­ i­ volking onderscheiden: Marokko en naar ons gevoel zal het bij deze lan­ In het beleid van de overheden worden de woonwagenbe­ n den niet blijven, althans niet zolang economi­ woners (± 30.000 personen) en de zigeuners (± 1500 per­ 1, sche groei een hoofddoelstelling van het econo­ sonen) ook aangeduid als minderheden. Zij ontlenen hun mische beleid is. Pakistani en Egyptenaren zijn specifieke identiteit aan de woonvorm. In het geval van de zigeuners gaat dit samen met het behoren tot een volk met waarschijnlijk de volgende immigranten. Wij zuI­ eigen taal, cultuur etc. Het gaat ons in dit artikel in de eerste len zowel 'brains' als 'handkracht voor vuil werk' plaats om de etnische minderheden. a.r. staatkunde 79/11 De vreemdeling, die in uw steden woont dr. H. van Ruller en H. Koetje

meer heeft; kortom indien hij zich met de over­ richt te zijn op het wegnemen van de oorzaken heidsbureaucratie moet verstaan om zich een van vertrek uit de thuislanden. bestaan te verschaffen. Bevolkingsbewegingen zijn acceptabel, indien zij Het toelatingsbeleid heeft daarom vrijwel altijd voortkomen uit gerechtvaardigde mobiliteit, een sociale kant. Het is dit aspect, dat voor har­ waarmee wordt bedoeld, dat mensen uit eigen de politieke discussie zorgt. De helpers in onze vrije wil na een persoonlijke afweging elders op maatschappij zijn niet gewend om zich bij het de wereld naar ontplooiing zoeken, omdat ze verschaffen van hulp direc.t met de vreemdelin­ daar werk en inkomen naar hun zin vinden, om­ genpolitie te verstaan. De overheid en de publie­ dat de plaatselijke cultuur hen aangenaam aan­ ke opinie tonen zo de typische januskop. Gaat doet, omdat ze van het klimaat houden, omdat het harde werk van de 'verwijdering' in stilte, men afwisseling wil of wat dan ook. Dit vereist dan kraait er ook werkelijk geen haan naar. een zekere mate van gelijkwaardigheid van soci­ Wordt een vreemdeling beschermd door advo­ ale, economische en politieke systemen van de caten, actievoerders en vrienden, die er wat voor verschillende staten. over hebben en de weg in de bureaucratie we­ Gezinshereniging moet mogelijk blijven. Herstel ten, dan zit er een kansje voor hem in. Evenals van een directe verantwoordelijkheid voor hier de publieke opinie zowel barmhartig als misda­ niet verblijvende gezinsleden. Gezinsrelaties zijn dig hard is, zo heeft de overheid ook zijn ver­ in niet-Nederlandse culturen echter dikwijls an­ schillende loketten, de één voor hulp, de ander ders dan wij gewend zijn. In islamitische landen voor uitgeleiding. Het hangt er maar vanaf waar is bijvoorbeeld polygamie een normaal en wet­ men zich vervoegt. telijk toegelaten verschijnsel. Kinderen worden in vele culturen door grootou­ ders of ooms en tantes opgevoed; zij kiezen 3. Samenleven: spanning tussen veelal die familieleden uit, die in de buurt van behoud van de eigen identiteit en goede en goedkope onderwijsfaciliteiten wonen. assimilatie Als men in nood komt zal men proberen daar­ heen te gaan waar de sociale voorzieningen Nederland gaat werken aan een volgend hoofd­ goed zijn. stuk van de geschiedenis, waarin de spanning, Een en ander vraagt om een bezinning op de ju­ die bestaat tussen de gewenste leefwijzen van ridische positie van niet-westerse samenlevings­ de verschillende bestanddelen van de maat­ vormen. schappij tot een nieuw evenwicht moet komen, zodat een voor een ieder aanvaardbare samenle­ Waaraan zal een te voeren minderhedenbeleid ving ontstaat. Een te voeren minderhedenbeleid moeten voldoen? Een minderhedenbeleid zal is naar onze mening niet goed mogelijk, indien gericht moeten zijn op het voorkomen van dis­ de toestroom van vreemdelingen niet enigszins criminatie van de verschillende minderheids­ gelimiteerd wordt. 2 Er zal een goed afgewogen groepen, ingebed in een algemeen beleid gericht toelatingsbeleid gevoerd moeten worden. Voor­ op het voorkomen van achterstanden van groe­ lichting, helderheid van beleid en het voordurend pen in de samenleving, veroorzaakt door welke in het openbaar uitleggen van beslissingen is reden dan ook. Deze basisgedachte zal politiek een eis van rechtvaardigheid. Dat is ook nodig en bestuurlijk moeten worden vertaald naar de om de vele illegalen, die volstrekt naar de pijpen verschillende sectoren van beleid op gemeente­ moeten dansen van degenen van wie ze afhan­ lijk, provinciaal en rijksniveau. Daarbij zal een kelijk zijn - veelal werkgevers of familieleden specifiek op bepaalde groepen gericht beleid - een zekere mate van inzicht te verschaffen in soms noodzakelijk zijn. hun positie. Het toelatingsbeleid blijft een kwestie van keuze. Juist in een tijd van economische achteruitgang Deze keuze heeft elementen van onrechtvaar­ zullen de verschillende voorzieningen, die gericht digheid in zich, indien en zolang er internationaöi zijn op het opheffen van achterstanden in de sociale, economische en politieke ongelijkheid maatschappij, dus ook ten behoeve van minder­ bestaat. Zonder op de thuislanden gerichte ont­ heidsgroepen, overeind gehouden moeten wor- wikkelingssamenwerking is een scherp toela­ tingsbeleid niet verdedigbaar. Naast het voeren van een minderhedenbeleid in Nederland dienen 2. Het toelatingsbeleid van vluchtelingen wordt in dit artikel de buitenlandse en de economische politiek ge- buiten beschouwing gelaten.

422 a.r. 11 staatkunde 79/11 " De vreemdeling. die in uw steden woont dr. H. van Ruller en H. Koetje

en den. Gebeurt dit niet. dan wordt de samenleving stand brengen van voorzieningen met een vol­ uit elkaar gebroken in plaats van opgebouwd. doend draagvlak. 'î zij Dit vraagt een diep inzicht en fijnzinnig gevoel: Dit brengt ons tot de vraag in hoeverre er sprake lit, het omgaan met en het behandelen van minder­ mag zijn van het beleven van de eigen identiteit en heden toont het gehalte van een democratie. binnen deze groepen in de Nederlandse samen­ Jp Een overheidsbeleid zal weinig kansen hebben leving. In de nota 'De problematiek van de Mo­ ze als de mensen elkaar verachten, wantrouwen, lukse minderheid in Nederland' worden door de n- ontwijken, niet accepteren. Individuele persoon­ regering drie eisen gesteld, waaraan een min­ n- lijke ontmoetingen en institutionele groepsrela­ derheid in de Nederlandse samenleving min­ at ties zijn nodig om achterdocht te bestrijden. stens moet voldoen. In de eerste plaats 'zal de ist Met name de kerken en de daarmee verbonden minderheid zich naar de bestaande rechtsorde ;i- organisaties, talrijke particuliere organisaties moeten schikken'. Deze rechtsorde is echter :Je (zangverenigingen, sportclubs, etc.). de individu­ geen statisch gegeven. Ze wordt in het politieke ele ondernemingen en het georganiseerde be­ krachtenveld steeds bijgesteld. Deze rechtsorde :el drijfsleven hebben hierin een belangrijke taak. zal een grote mate van vrijheid voor groep en in­ er Vragen om intensieve sociale relaties op een dividu moeten waarborgen naar de eisen van de jn zeer breed terein, ervan uitgaande, dat autochto­ gerechtigheid. Het kan echter blijken, dat het is­ n- nen en allochtonen hun eigen specifieke bijdra­ lamitisch en hindoeïstisch denken een andere in­ m gen aan de samenleving geven, kan betekenen houd geeft aan het begrip gerechtigheid dan It- dat botsingen kunnen plaatsvinden, met name voortspruit uit de christelijke en de humanisti­ tussen mensen en groepen die minder voortge­ sche liberale of marxistische belevingswereld. u- zet onderwijs hebben genoten, in slechtere hui­ Een grondige analyse is nodig. In ieder geval zal

~n ~ zen wonen, lager inkomen genieten etc. Deze de rechtsorde niet het karakter mogen dragen In botsingen zullen kunnen resulteren in het terug­ van belangenbehartiging met behulp van de n. trekken op de eigen stellingen. Daarmee ont­ sterke arm van de politieke elite, de helft plus Ir- staat de psychologische voorwaarde die ten één of één raciale groep. De noodzakelijke uit­ m grondslag ligt aan segregatie. Om dit te voorko­ werking van deze gedachten ligt voor de hand men zullen de bestaande regels, die rassendis­ voor het politionele en justitiële aspect van de u- criminatie ook in het dagelijks verkeer verbieden, rechtsorde. De juridische en organisatorische s- uitgewerkt en regelmatig getoetst moeten wor­ uitwerking van dit uitgangspunt is echter erg in­ den om zo in een openbare discussie en oor­ gewikkeld en zal zeer subtiel moeten gebeuren deelsvorming onze gewetens op dit punt te ont­ in de realiteit van de welvaarts- en welzijnsstaat. id wikkelen en aan te scherpen. Het is niet alleen al van belang om tot een rechtelijke veroordeling In de tweede plaats zal de minderheid bereid s- te komen van verschijnselen van rassendiscrimi­ moeten blijven tot een dialoog met de ook voor s- natie, maar ook dat naar middelen wordt ge­ haar verantwoordelijke maatschappij. Dit vereis­ 1t zocht om hen die een goed voorbeeld geven te te vloeit rechtstreeks voort uit de wens tot het

~- belonen. Het zou goed zijn om voor dit doel een voorkomen van maatschappelijke achterstands­ ;e instantie in het leven te roepen, die naast een situaties. Participatie van de burgers is nodig om ~k soort bemiddelende en goede diensten verle­ tal van overheidsvoorzieningen dienstbaar te la­ Ie nende rol ook werkt aan bewustwording. ten zijn. Men kan en moet deze voorwaarde ook ,- omdraaien: ook de maatschappij in al haar sec­ In Ook de gemeenten hebben tot taak een inten­ toren en met name de overheden zullen open -~ id sieve communicatie met minderheden niet on­ moeten staan voor een gesprek met de minder­ mogelijk te maken. Ook in dit kader is het van heidsgroeperingen. Wellicht zullen zij geholpen belang getto-vorming (ook die met een vrijwillig en gesteund moeten worden in het onder woor­ Ig karakter) te voorkomen. den brengen en duidelijk maken van bepaalde 1t Wij menen echter, dat er weinig tegen is als ongewenste situaties. Indien verlangd, zal op het Ie mensen bij elkaar in de buurt wonen. (Er is ook gebied van godsdienstbeleving, godsdienstige r- een grondrecht in het geding zoals neergelegd in en andere tradities zoals het begraven van over­ r- het Verdrag tot uitbanning van rassendiscrimi­ ledenen, voedselproduktie, familie- en erfrecht natie (Verdrag van New Vork). Wil men een op en terzake van sociale verzekeringen, huisves­ de groep gericht voorzieningenbeleid voeren ting, onderwijs etc. naar aanpassing van de Ne­ (bijv. ten aanzien van onderwijs) dan is het bij el­ derlandse rechten, plichten en gewoonten moe­ ,el kaar wonen een voordeel. Het bevordert het tot ten worden gestreefd. De Nederlandse meerder-

- ._--- --_._--_. ------423 a.r. é staatkunde 79/11 !:I

De vreemdeling, die in uw steden woont dr. H. van Ruller [ en H. Koetje

heid zal zich er in principe van bewust moeten de minderheid aanvaardbaar wordt volgens het zijn, dat haar samenlevingsvormen als ontoe­ normen- en levenspatroon van de dominerende gankelijk, autoritair en slecht kunnen overkomen meerderheid, maar gelijkwaardige deelname bij de verschillende minderheden. Ook Nederlan­ aan het maatschappelijk leven op basis van ei­ ders zullen zich moeten aanpassen. Allerlei gengeaardheid. Men zou deze situatie kunnen vraagstukken kunnen zich aandienen, die niet aanduiden met het woord integratie, maar het is meteen structureel kunnen worden opgelost; we wellicht beter af te zien van het begrip integratie, zullen er huiselijk gezegd 'een mouw aan moe­ dat vaak wordt verward met assimilatie, gelijk­ ten passen'. schakeling, opgaan in de meerderheid, niet meer onderscheiden kunnen worden van de meerder­ In de derde plaats zal 'de minderheid moeten heid. In onze welzijnsstaat heeft het begrip inte­ toestaan, dat de individuele leden van de groep, gratie de nare bijklank gekregen van het 'als je zonder groepsdwang of pressie, in vrijheid hun braaf meedoet, dan ben je een grota jongen'. maatschappelijke bestemming kunnen bepalen'. Bij vele minderheden geldt het gezag van de op bloedverwantschap gebaseerde groep volop. 4. Bestuurlijke taakverdeling Met name als hun komst voor Nederland niet het gevolg was van een ontvluchten van de ge­ Complementair bestuur doet zich ook voor op meenschapsbanden, maar het gevolg van dicta­ het terrein van het minderhedenbeleid. De Rijks­ tuur, dekolonisatie of de strijd om het bestaan overheid laat nieuwe burgers toe en de gemeen­ zal men krachtig weerstand bieden tegen het ten moeten het merendeel van de voorzieningen ontduiken van deze door de minderheid zelf op­ verschaffen. Laat het Rijk meer mensen toe dan gelegde onderlinge solidariteit. Deze solidariteit de gemeenten aan voorzieningen kunnen leve­ kan veel vragen: acceptatie van een huwelijks­ ren, dan is het voorspelbaar dat er problemen partner en afzien van vele potentiële partners, fi­ zullen ontstaan. De migrantennota's van de ge­ nanciële ondersteuning van familieleden en poli­ meenten Amsterdam en Rotterdam geven er tieke organisaties, het behoud van bepaalde een opsomming van. Zeer duidelijk treedt de (godsdienstige) tradities etc. Deze solidariteit problematiek aan het licht bij het niet snel op­ staat haaks op de individualistische ontwikkeling sporen en uitzetten van illegale buitenlanders. van de meerderheid van het Nederlandse volk. Dezen 'wonen' en 'werken' veelal in of nabij de Als uitgangspunt voor doordenking van deze grote steden, maken gebruik van de voorzienin­ problematiek mag gelden, dat gebruik van ge­ gen, maar de gemeenten krijgen er uiteraard weid ongeoorloofd is om het doel van groepsso­ geen extra middelen voor uit het gemeentefonds lidariteit te bereiken, ook niet van geweld, dat is of anderszins. Indien de illegalen onmiskenbaar afgeleid van de macht van de overheid. aanwezig zijn zoals bijv. de 450 buitenlandse il­ legale zigeuners enige tijd geleden, dan is het In de christelijke denktraditie speelt het gescha­ voor het Rijk moeilijk gemeenten te vinden die pen zijn 'naar zijn aard' een grote rol. Het pro­ deze nieuwe inwoners willen opnemen. Ook bij bleem is dat de politieke en/of economische elite het opnemen van vluchtelingen en andere al­ of een meerderheid deze richtlijn graag vertaalt lochtonen is echter overleg tussen de toelatende in het op zijn plaats houden van de onderligger rijksinstantie en de gemeentebesturen noodza­ (Zuid-Afrika) of het regeren over de minderheid kelijk. Nu Nederland immigratieland is gewor­ (in een formele democratie). Dit is naar ons ge­ den, moet dit in het rijksbeleid ten aanzien van ... voel juist het omgekeerde van wat in de bijbel be­ de gemeente worden verdisconteerd. Het doeld wordt, nl. een cultuuropdracht om met zwaartepunt van het minderhedenbeleid hoort aangeboren of verkregen eigenschappen mee te bij de gemeenten te liggen. Deze moeten door bouwen aan de samenleving. Daartoe is partici­ de verschillende rijksdepartementen worden ge­ patie op basis van gelijkwaardigheid een voor­ steund met extra middelen om het noodzakelijke waarde en een opdracht die voortvloeit uit het beleid te kunnen voeren. De provincie kan des­ geschapen zijn naar Gods beeld. Deze opdracht kundige steun aan de gemeenten bieden en fun­ kan pas volledig slagen als de desbetreffende geren als trait d'union tussen de gemeenten en minderheid zich vrijelijk door de samenleving be­ het Rijk. weegt en voor vol wordt aangezien bij de dis­ cussie, met andere woorden 'is geëmancipeerd'. Het gaat dus niet om een aanpassing, waardoor

424 a.r. 11 staatkunde 79/11 De vreemdeling, die in uw steden woont dr. H. van Ruller en H. Koet.ie

~t A. De gemeenten name de departementen, die een beleid voeren Ie dat voor de minderheden van groot belang is, "''1' Ie Het gemeentebestuur staat het dichtst bij de sterke centralistische tendenties. De regering ,i- burgers en hoort dientengevolge goed op de heeft inmiddels verklaard, dat naar decentralisa­ ~n hoogte te zijn van de behoefte van deze bewo­ tie wordt gestreefd. Het spreekt echter vanzelf, is ners aan voorzieningen in de verschillende sec­ dat wanneer de arbeidsbureaus, de scholen, de e, toren. Spanningen tussen verschillende bevol­ diensten volkshuisvesting, de sociale diensten, (- kingsgroepen worden in de gemeenten snel de vreemdelingendiensten etc. direct worden ~r waargenomen. aangesproken door de departementen, er van r- Met name de zeer grote steden van ons land een gecoördineerd minderhedenbeleid op ge­ ,- hebben een zware, hoewel niet geheel nieuwe, meentelijk niveau niet veel terecht kan komen. ie last te dragen. Het grootste probleem van de ge- Een voorwaarde voor het brengen van een zeke­ meenten is het bieden van zodanige voorzienin­ re evenredigheid in het beleid is, dat de verschil­ gen, dat achterstanden van allochtonen worden lende departementen van algemeen bestuur gecompenseerd, zonder dat de autochtone be­ zich niet alleen op de autochtone Nederlanders volking, die in de grote negentiende-eeuwse richten, maar ook op de allochtonen. stadswijken ook in een achterstandspositie ver­ De samenhang van het beleid wordt daardoor p keert, zich gediscrimineerd kan gaan voelen. De een probleem. De coördinatie van het minderhe­ ,- voorzieningen voor allochtonen moeten in het denbeleid kan beter niet bij een sectoraal geïnte• algemeen worden geleverd door die afdelingen resseerd vakdepartement liggen. Bovendien is en diensten, die dit ook reeds voor autochtonen het niet goed, dat verschillende departementen doen, hoewel het beleid ten aanzien van de min- het beleid voor verschillende minderheidsgroe­ ~ derheden in het algemeen en elke groep in het pen coördineren. Zo coördineert bijvoorbeeld het bijzonder toch een verschillende aanpak vergt. Departement van Sociale Zaken het beleid ten Een fijngevoelige coördinatie van het gemeente­ aanzien van de Turken en Marokkanen en CRM lijk beleid is mede daarom noodzakelijk. het beleid ten aanzien van de Surinamers en An­ tillianen. Bij de behandeling van de nota 'De problematiek B. De provincies van de Molukse minderheid in Nederland' is er door de Tweede Kamer op aangedrongen de Meer en meer krijgen de provincies in ons land aandacht voor de Molukkers te zien als onder­ een zwaardere positie. Een provinciaal minder­ deel van een algemeen minderhedenbeleid. hedenbeleid heeft met name zin voor de middel­ Een en ander heeft de regering doen besluiten grote en kleine gemeenten, die vaak niet over het Departement van Binnenlandse Zaken de specialistisch personeel kunnen beschikken om coördinatie van het beleid ten aanzien van alle alle zich voordoende problemen op te lossen. minderheden op rijksniveau op te dragen. Als In enkele provincies met veel Molukse inwoners kruispunt tussen de horizontale coördinatie tus­ zijn reeds provinciale werkgroepen opgericht om sen de departementen enerzijds en de verticale de CO'1tacten tussen het Rijk en de individuele coördinatie tussen Rijk, provincies en gemeen­ gemeenten te stroomlijnen, tot uitwisseling van ten anderzijds is dit de natuurlijke plaats voor het ervaringen te komen en ook om bepaalde pro­ vervullen van deze belangrijke taak. blemen op provinciaal en regionaal niveau op te -4" lossen, zoals werkgelegenheids- en huisves­ tingsproblemen, allerlei specifieke problemen als 5. Sectoraal beleid openbare-orde-vraagstukken en taaIproblema­ tiek. We zullen nu enkele vraagstukken noemen op het terrein van werkgelegenheid, huisvesting, e onderwijs, maatschappelijke gezondheidszorg C. Het Rijk en sociaal-cultureel beleid als onderdelen van I­ een te voeren minderhedenbeleid. n In de Nederlandse situatie zal de vorming en uit­ In elke sector van beleid doet zich bovenal het voering van een minderhedenbeleid, een decen­ probleem voor van de moeilijke toegankelijkheid traal karakter moeten hebben, wil het niet mis­ van de ingewikkelde bureaucratie voor mensen, lukken. Hoewel Nederland een gedecentraliseer­ die onbekend zijn met regels en organisatie en de eenheidsstaat wordt genoemd hebben met die bovendien zoals vele leden van minderheids-

-- -- -,,------a.r. staatkunde 79/11 ~I De vreemdeling, die in uw steden woont dr. H. van Ruller D en H. Koetje

groeperingen de Nederlandse taal niet beheer­ de noodzaak van een dergelijke maatregel het sen. Aan de ene kant kan de overheid niet ver­ toewerken naar het ideaal-model van het bedrijf , plicht worden buitenlanders in hun eigen taal te als arbeidsgemeenschap er niet eenvoudiger op verstaan, aan de andere kant zal de allochtoon, zal maken. die hier langer blijft, wat van de Nederlandse Overwogen moet worden voor allochtonen die taal en cultuur moeten oppikken. De verschillen­ hier reeds langer verblijven en die het op prijs de overheden zullen zich in ieder geval moeten stellen hun eigen nationaliteit te behouden, de inspannen de problematiek zoveel mogelijk op faciliteit te scheppen om ook als ambtenaar te te lossen door praktische maatregelen (bijv. tol­ kunnen werken, evenals dit voor de Molukkers is kencentra in de grote steden en op de provincia­ gebeurd. Dit geldt ook ten aanzien van het even­ le griffies, intensieve voorlichting in allerlei talen). tueel vervallen van het voordeel van het vrijge­ Extra aandacht op een breed front van de vele steld-zijn van dienstplicht. bestuursinstanties zal voorwaarden kunnen Het enkele feit, dat velen bereid waren vrijwillig scheppen die de vicieuze cirkel, die in de inlei­ het moederland te verlaten, toont aan, dat de ding is genoemd, kunnen doorbreken: niet op vreemdeling veelal beschikt over een behoorlijke één strategisch punt, maar op vele onderdelen. dosis ondernemingszin. Het uitoefenen van een beroep als zelfstandige ligt dus enigermate voor de hand. Vestiging als zelfstandige is echte; A. Werkgelegenheid moeilijk vanwege de vele bepalingen waaraan zowel allochtonen als autochtonen moeten vol­ De opleidingsstructuur van de Nederlandse be­ doen. Desondanks zijn veel buitenlanders als roepsbevolking heeft tot gevolg, dat tal van be­ zelfstandige werkzaam in de sfeer van de eet­ drijven afhankelijk zijn van de door buitenlanders huisjes en detailhandel, hoewel - vooral in de • geleverde arbeidsprestatie. wijken waar veel minderheden wonen - helaas Onze economische politiek (bijv. speerpuntenbe­ ook in de bijna of geheel illegale kleinhandel leid) heeft demografische gevolgen die in hun (drugs!). uitwerking voor het overheidsbeleid zeer kost­ baar zijn en in de macro-economische en finan­ B. Volkshuisvesting ciële modellen veelal niet zijn ingecalculeerd. Bezinning op dit belangrijke punt kan niet wor­ Zeer grote problemen doen zich voor bij de huis­ den gemist. Een enigszins gelimiteerd toela­ vesting van allochtonen. De slechte woonsitua­ tingsbeleid kan het mogelijk maken in te grijpen tie in overvolle pensions, in de slechtste wijken op de arbeidsmarkt. Verschillende andere maat­ zijn bekend. regelen zullen er voor kunnen zorgen, dat aan­ Genomen en te nemen maatregelen zijn in wezige minderheden een eerlijke kans en per­ hoofdzaak gemotiveerd door de wens van ge­ spectief wordt geboden. Zo kan onaantrekkelijk meenten gettovorming te bestrijden. Getto's werk beter worden beloond, zodat wellicht ook kenmerken zich niet alleen door het bij elkaar autochtonen zich daarvoor melden. Allochtonen wonen van bepaalde groepen, maar tevens door kan gelegenheid worden geboden zich te scho­ de slechte behuizing, de slechte leefomstandig­ len door beroepsopleidingen te volgen. Op deze heden en het gesloten karakter. In zo'n situatie wijze kan wellicht voor de allochtonen het syste­ ligt een cumulatie van alle mogelijke problemen c matisch karakter van de situatie van laag loon, voor de hand. weinig werkzekerheid, vaak slechte arbeids­ In het debat over de nota 'De problematiek van ... omstandigheden, en weinig vooruitzichten wor­ de Molukse minderheid in Nederland' is ook ge­ den doorbroken. Op arbeidsbureaus zal men sproken over het dicht bij elkaar wonen van - speciale aandacht moeten geven aan allochto­ in dit geval - Molukkers en hun eis nieuwe nen, zoals werkloze Molukkers (de werkloosheid woonwijken te stichten ten einde een eigen is onder hen onevenredig hoog) sinds kort wor­ woongebied te creëren. den geholpen door gespecialiseerde consulen­ De regering heeft dit geweigerd, omdat zij in het ten. algemeen een politiek van vermenging voor­ Het systematisch weigeren van allochtonen staat. Bovendien was de regering zich bewust door werkgevers tijdens een sollicitatie moet van het gevaar van apartheid, omdat men dan worden tegengegaan. anderen moet verbieden zich in zo'n gebied te - Gebeurt dit niet vrijwillig, dan is wetgeving op vestigen (overigens is opsluiting door de over­ dit terrein onontkoombaar. Het is duidelijk dat heid ook mogelijk).

426 a.r. 1/11 staatkunde 79/11 ., De vreemdeling, die in uw steden woont dr. H. van Ruller en H. Koetje

het Bij woningtoewijzing en bij eigen pogingen een een rol. In de tweede plaats is zowel de cultuur :lrijf ') woning te huren wordt de allochtoon geconfron­ thuis als hier in beweging. Het uitgangspunt van op teerd met regelrechte discriminatie. Ongeveer veronderstelde terugkeer is inmiddels onjuist ge­ de helft van bezwaren van verhuurders tegen bleken. Dit roept de vraag op of moet worden die toegewezen huurders is gebaseerd op of te her­ afgezien van het geven van bi-cultureel onder­ )rijs leiden tot huidskleur of het behoren tot een an­ wijs. de dere blanke minderheid. Als discriminatie zo Wij zijn van mening, dat de buitenlandse cultuur . te vaak wordt geconstateerd dan dienen er over­ een verrijking betekent van het Nederlandse sa­ sis heidsmaatregelen op het gebied van woningtoe­ menievingsbeeld. Dit betekent voor het onder­ en­ wijzing te komen of te worden geactiveerd. wijs dat door middel van co-educatie van kinde­ ge- De rijksoverheid zou het gebruik van de 5%-regel ren van verschillende culturen afsluiting van el­ kunnen intensiveren. Deze regel houdt o.m. in, kaar kan worden voorkomen. Gezocht zal moe­ illig dat 5% van de met rijkssteun gebouwde wonin­ ten worden naar een aanvaardbaar compromis de gen rechtstreeks door de rijksoverheid aan Suri­ voor het schoolverband waarin dit het beste ijke namers of Molukkers kunnen worden toegewe­ vorm kan worden gegeven. ~en zen. oor Het daarvoor toegeruste Centraal Bureau Uit­ De christelijke bijzondere scholen staan op dit lter voering Vestigingsbeleid Rijksgenoten moet blij­ punt voor een grote uitdaging, zeker daar waar 3an ven bestaan. schoolbesturen de neiging hebben zich terug te 101- Dat op de woningmarkt door middel van het trekken uit gebieden met weinig christenen. Het als toewijzen van huizen aan de laagst betaalden uitdragen - misschien slechts het voorleven 1et­ - voor hen is de woningmarkt nog steeds erg - van het geloof in verdraagzaamheid en in di­ de .... krap - een effectieve segregatiepolitiek te voe­ aloog, die de ander de kans laat aan bod te ko­ aas ren is, maken de bijna witte gemeenten rondom men en zijn eigen weg te gaan, is een moeilijke del de gemengde grote steden duidelijk. Dit is niet maar wel christelijke opdracht. altijd een gevolg van overheidsbeleid. De eigen wens van allochtonen om bij elkaar te wonen in Een bijzonder vraagstuk is de problematiek van de 'geborgenheid' van de grote stad speelt ook de tweede generatie. De cultuur van de minder­ een rol. heid heeft de neiging verschil te gaan vertonen Jis­ De gemeenten met grote groepen Molukkers met de cultuur in het land van herkomst. De dy­ ua­ worden bij het oplossen van de door natuurlijke namiek in de cultuur van de minderheidsgroep ken aanwas ontstane woningnood geconfronteerd in een vreemde samenleving is vaak niet zo met onwil van andere gemeentebesturen. Er is groot als thuis. Men heeft de neiging het oude in weinig behulpzaamheid om mee te helpen aan vertrouwde te bewaren tegen de omringende ge­ de oplossing van de woonproblemen. Vanwege meerderheidscultuur. Jongeren verzetten zich :0'5 haar taak op het gebied van de ruimtelijke orde­ uiteraard tegen de ouderen. De jongeren kunnen aar ning heeft ook het provinciaal bestuur hierin een kunnen zich in het algemeen in de nieuwe sa­ Dor grote verantwoordelijkheid. menleving beter redden, dan de ouderen, bij­ lig­ voorbeeld omdat zij de Nederlandse taal beter Itie beheersen. len C. Onderwijs Door de achterstand of het verder zijn ten op­ zichte van de Nederlandse samenleving en van­ lan Het expliciet hanteren van de idee, dat de mees­ wege hun afwijkende lichaamskenmerken (het­ ~e- te allochtonen tijdelijk in Nederland zouden ver­ geen bij jongeren sterker speelt: 'rooie', 'dikke', blijven heeft in het verleden geleid tot het opzet­ 'dunne' etc.) worden de jongeren van de minder­ we ten van bi-cultureel onderwijs. Het niet-Neder­ heidsgroep gemakkelijk op hun eigen, kleine be­ len landse deel van het onderwijs wordt door niet­ sloten groep teruggeworpen. Zij worden in een Nederlandse onderwijzers verzorgd. De achter­ verdedigingssituatie gedwongen, die bij enig lef Clet liggende gedachte is, dat het kind bij terugkeer kan overgaan in een aanval op de omgeving. or­ aansluiting zou moeten kunnen vinden bij de Deze houding kan zich uiten in criminaliteit, het ust cultuur ·thuis·. Het geven van dit soort onderwijs bereiken van een zeer hoog peil in sport en zang, lan is moeilijker dan van tevoren kon worden voor­ aansluiting bij radicale politieke groeperingen te zien. In de eerste plaats is de cultuur van het etc. De relatie onderwijs-arbeidsmarkt krijgt in er- land van herkomst geen eenheid. Niet zelden dit geval door de achterstandssituatie een extra spelen politieke, godsdienstige en taalverschillen dimensie. a.r. a staatkunde 79/11 S! ------De vreemdeling, die in uw steden woont dr. H. van Ruller D en H. Koetje

Het zal duidelijk zijn, dat het onderwijs - en E. Sociaal-cultureel beleid C met name van het voortgezet onderwijs - hier ir een centrale rol kan spelen. In het bijzonder zal Ook beleidsuitgangspunten op het terrein van g aandacht moeten worden besteed aan de door­ het sociaal-cultureel beleid waren veelal geba- N stroming naar het voortgezet onderwijs. Het on­ seerd op de aanname van een tijdelijk verblijf gl derwijs is van groot belang bij het doorbreken van allochtonen. 'Integratie met behoud van ei- c~ van de vicieuze cirkel waarin de minderheids­ gen identiteit' is lang als beleidsdoel gehanteerd. al groepen dreigen te geraken of al zitten. Beide uitgangspunten zijn in samenhang aanlei- ding geweest in het sociaal-cultureel werk cate- In gorale instellingen ('De Stichtingen') in te scha- h: D. Maatschappelijke en kelen. rr gezondheidszorg Nu het verblijf meer permanent blijkt dan aan- is vankelijk was gedacht, is de vraág gewettigd of ge Het leven in twee culturen zoals dat voor veel al­ de categorale instellingen dienen te verdwijnen. g: lochtonen geldt, en de woon- en leefomstandig­ VI heden leiden tot een zeer grote gevoeligheid Het is in deze sector van belang ons te realise- ri voor allerlei situaties, die gemakkelijk pathologi­ ren dat het fenomeen 'sociaal-cultureel werk' in sche vormen kan aannemen. Dit leidt weer tot de landen van herkomst betrekkelijk onbekend ontsnappingsmechanismen, waarvan het vluch­ is. Het sociaal-cultureel werk is een verworven- P ten in drugs een onder jongeren zeer bekende heid van de welvaartsstaat. In verband met de en gevreesde is. eigenheid van de minderheden en de culturele Sr Allochtonen lijken meer dan autochtonen een verschillen tussen allochtonen en autochtonen or beroep te doen op de huisarts voor psychoso­ en tussen allochtonen onderling is het niet onge-" VI matische klachten. Voor de werkers in de ge­ wenst ruimte te geven aan eigen categorale in- b zondheidszorg is kennis over de woon- en leef­ stellingen, die tot taak hebben de allochtonen te C' omstandigheden en over de cultuur van het begeleiden bij hun entree in de Nederlandse sa- ti moederland dan een voorwaarde om tot werke­ menieving. v lijke hulpverlening te komen. Wanneer het er om Een voorwaarde voor het verdwijnen van deze gl gaat de mens staande te houden in een voor categorale instellingen moet zijn dat het werk do hem vreemde, ingewikkelde, niet op hem toege­ goed en deskundig kan worden overgenomen g' sneden maatschappij. zal inzicht in de culturele door de algemene instellingen. Dit laat onverlet dr en psychologische achtergrond van de in moei­ dat het recht op eigen instellingen niet ontzegd 0: lijkheden verkerende voor de hulpverlener een kan en mag worden. Algemene instellingen mo- ct grote steun bij zijn werk zijn. Het zelf bij de min­ gen geen gesloten karakter hebben en zullen be- ct derheidsgroep behoren, kan een groot voordeel reid moeten zijn allochtonen een plaats te ge- 'I! voor hem zijn; zo ontstaat de z.g. categorale ven. Deze instellingen mogen niet bijdragen aan Ol hulpverlening. een versterking van het isolement van minder- H heden. Het is onverstandig sociaal-culturele in- v Naast andere invloeden kan de taal- en commu­ stellingen ten bate van minderheden los te we·· BI nicatieproblematiek tussen de allochtonen en de ken uit het regime van de Kaderwet Specifiek rii helper een nadelige invloed hebben op de hulp­ Welzijn. g verlening. Hoewel we er voor moeten waken de 1/1 taal als de grote boosdoener te zien, lijken tol­ In het sociaal-cultureel werk moet het contact... s: kencentra juist voor de hulpverlening nodig en tussen de samenstellende delen van de Neder- 0, gewenst. landse maatschappij voorop staan. De verschil- P- lende groepen moeten ook het een en ander van h Ook in de gezondheidszorg zal aandacht dienen elkaar weten, zodat pure kennisvermeerdering hr te zijn voor de culturele achtergrond van ge­ over elkaar van groot belang is in een pluriforme \lil woonten binnen de minderheidsgroepen, als het samenleving. Extra aandacht verdienen groepen bi gaat om voeding, hygiëne, seksualiteit en ge­ die het moeilijk hebben: jongeren, vrouwen, be- 11) boortenregeling. De allochtonen dienen goede jaarden. (I voorlichting te krijgen over de hulp die hier te De positie van de vrouw in de overheersende h lande gegeven kan worden. Ook de positie van mannenmaatschappij van de landen van her- d: de vrouw in de twee culturen is op dit terrein bij komst wijkt sterk af van die van de vrouw in Ne- el uitstek in het geding. derland. n a.r. ~/11 staatkunde 79/11 ., De vreemdeling, die in uw steden woont dr. H. van Ruller en H. Koetje

De allochtonen zijn over het algemeen - zeker sprek met de verschillende groepen zijn. Het ') in tegenstelling tot de autochtonen - slecht organiseren van inspraak is van belang, opdat er, van georganiseerd. Dit verzwakt hun positie in de ook onbewust, geen grote fouten worden ge­ lba­ Nederlandse samenleving, zeker wanneer het maakt. Bovendien kan men het gesprek met 'blijf gaat om belangenbehartiging. Via het sociaal­ kleine groepen van belanghebbenden in een for­ I ei­ cultureel werk kan een bijdrage geleverd worden meel representatief politiek systeem met besluit­ erd. aan de ondersteuning van de zelforganisatie. neming door de helft plus één uit democratisch llei- oogpunt een eis van rechtvaardigheid noemen. 3te­ In de landen van herkomst neemt de religie over :ha- het algemeen een belangrijke plaats in het Voor het organiseren van inspraak door de min­ maatschappelijke en staatkundige leven in. Het derheidsgroep als zodanig zullen op de verschil­ lan­ is voor ons een vanzelfsprekende zaak dat reli­ lende bestuursniveaus voorzieningen moeten j of giebeleving van de minderheden mogelijk wordt worden getroffen. Dit is echter gemakkelijker ~n. gemaakt. Dit zal betekenen dat hulp geboden gezegd dan gedaan, omdat het begrip etnische wordt bij het zoeken naar ruimtes voor het in­ minderheid een eenheid suggereert die in feite ise­ richten van bijv. een moskee. niet bestaat. De politieke, sociale en religieuze ~' in verdeeldheid in het moederland weerspiegelt 3nd zich in de organisaties van de betreffende min­ en­ F. Politieke participatie derhekl. Verkiezingen en stemmingen zijn in vele de gevallen niet-begrepen en dus pseudo-oplos­ 'ele Sprekend over politieke participatie moeten we singen om tot representatie en meningsvorming len ook constateren, dat minderheidsgroepen ieder te komen. Verkiezingen impliceren bovendien ge­ .... voor zich getalsmatig altijd minderheden zullen weer registratie, die op zich zelf weer problemen in­ blijven. oproept. Een zeer natuurlijke, maar ook moeilijk I te De deelname van de minderheden aan het poli­ te realiseren vorm van 'inspraak' is het in dienst sa- tieke proces in Nederland is een ingewikkeld nemen van leden van de verschillende etnische vraagstuk, vooral omdat vele leden van deze minderheden in het overheidsapparaat op het sze groepen geen Nederlands staatsburger zijn en niveau waar het beleid wordt geformuleerd. erk derhalve geen stemrecht hebben. Vele immi­ Binnen het Nederlandse organlsetlepatroon is len granten wensen ook geen Nederlander te wor­ zeer effectieve oplossing voor dit probleem riet den, omdat zij de mogelijkheid van terugkeer een actieve participatie van minderheden In tal igd open willen laten. Na een werkzaam leven el­ langen behartigen en zich na-ar de overheid toe 10- ders trekken ook vele Nederlanders op hun oude manifesteren als groepen met een eigen verant­ Je­ dag terug naar hun geboorteplaats. Deze woordelijkheid ook als het gaat om het uit­

~e­ 'vreemdelingen' wonen en werken echter onder oefenen van druk op die overheid (schoolvereni­ lan ons en maken gebruik van de voorzieningen; zij gingen, woningbouwcorporaties, vakbonden, er­ hebben óók het recht om aan de vormgeving kruisverenigingen, etc.). in­ van de voorzieningen mee te werken. Deze vormen van inspraak laten uiteraard onver­ le­ Bij de uitbreiding van het actief en passief kies­ let, dat ook de politieke partijen meer aandacht iek recht op gemeentelijk niveau, die door een wijzi­ moeten besteden aan de minderhedenproble­ ging van de grondwet mogelijk gemaakt zal matiek. worden, kan naar onze mening de bezinning niet Ict staken. Is het niet een consequentie van een in Bij het creëren van inspraak op landelijk niveau

~r­ onderling overleg uitgeoefende taak tussefl rijk, doet zich mogelijkerwijs een probleem voor op lil­ provincies en gemeenten, dat alle bewoners van het gebied van de buitenlandse politiek in relatie an het tet deze verschillende bestuurslichamen be­ tot de handhaving van de openbare orde, ook ng horend gebied het kiesrecht uitoefenen? Voegen wanneer er geen geformaliseerde inspraak is. ne we aan de discussie over (de)centralisatie van Dit ontstaat indien een belangrijke groep van en bevoegdheden van rijk naar provincies en ge­ een in ons land verblijvende etnische minderheid le- meenten en vice versa niet ongewild een raciale fundamenteel verschillende opvattingen heeft letnische) componem toe? van het heersende regime in het moederland. Het beleid gericht op een minderheid en het Deze groepering kan dan proberen de Neder­

~r- daarvoor bestemde voorzieningenpakket zullen landse regering een buitenlands beleid te doen e- een aangepast karakter moeten dragen. Het ka­ voeren, dat de binnenlandse politiek in het moe­ rakter moet in ieder geval onderwerp van ge- derland in de gewenste richting probeert te stu- a.r. staatkunde a 79/11 s~ De vreemdeling, die in uw steden woont dr. H. van Ruller en H. Koetje

wen (bijvoorbeeld door het verbinden van voor­ LITERATUUR 1\ waarden aan bijdragen tot ontwikkeling van het V thuisland). Zolang de Nederlandse regering het Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid: 'Etnische eens is met de opvattingen van de betreffende Minderheden', 1979, no. 17, A 'Rapport aan de Regering', B ""n, minderheid, rijzen er geen grote problemen. Is 'Naar een algemeen etnische minderhedenbeleid' voorstudie door Rinus Penninx, Staatsuitgeverij 1979. J echter de Nederlandse regering, om welke reden IT dan ook, niet van zins zich (in)direct te bemoeien Adviescommissie Onderzoek Culturele Minderheden met de binnenlandse politiek in het thuisland, (ACOM): 'Advies onderzoek minderheden', mei 1979, Minis­ dan zal de betreffende minderheid druk proberen terie van CRM, 's-Gravenhage. J uit te oefenen op het Nederlands beleid. In de Burgemeester en Wethouders van Amsterdam: 'De buiten· Il. ogen van de betreffende minderheid krijgt Ne­ landse werknemers en hun gezinnen in Amsterdam', Raam­ k, derland dan de rol van vijandelijk regime toebe­ nota, april 1979. P deeld. Dat dergelijke situaties gemakkelijk kun­ Burgemeester en Wethouders van Rotterdam: 'Nota Mi­ nen escaleren hebben enkele extreme groepen granten in Rotterdam', mei 1978. Molukkers aangetoond. Dergelijke situaties kunnen zeer gemakkelijk tot Burgemeester en Wethouders van Nieuwegein: 'Opvang van grote problemen leiden. Mogelijke politieke strijd Zigeuners in Nieuwegein', augustus 1978 met de regering van het moederland kan (een Burgemeester en Wethouders van Amsterdam: 'Nota huis­ belangrijk deel van) een minderheid tot 'bevrij­ vestingsbeleid niet in Nederland geboren Amsterdammers', dingsbeweging' maken, welke ter bereiking van april 1979 het doel 'belastingen' heft, een zekere mate van Burgemeester en Wethouders van Rotterdam: 'Nota kies­ discipline nodig heeft, en een soort leger op­ recht Migranten', maart 1979 bouwt. Men kan gemakkelijk vervallen in een staat-in-de-staatsituatie. Deze kan niet worden Raad van Europese Gemeenten, sectie Nederland: 'Gemeen­ getolereerd, ook al vindt de Nederlandse over­ telijk beleid inzake migranten, inventarisatie en aanbevelin­ gen', Maastricht 1977 heid het soms wel gemakkelijk, dat potentieel moeilijke klanten onder elkaar de orde handha­ 'De Migratie en begeleiding van rijksgenoten', brief van de ven. Dat zij haar taak niet uit handen mag en minister van CRM, Tweede Kamer der Staten-Generaal, kan geven wordt glashelder als gewezen wordt 1975-1976, nr. 13254 op de mogelijkheid, dat ook een ander deel van 'Positie van migranten uit Suriname in Nederland en het be­ dezelfde etnische minderheid zich op gelijke wij­ leid op middellange temnijn', brief van de minister van CRM, ' ze gaat organiseren, al dan niet met steun van Tweede Kamer der Staten-Generaal, 1976-1977, nL 14 de heersende partij in het moederland. Deze 398 mogelijke situaties vragen om een zeer alerte 'De problematiek van de Molukse minderheid in Nederland', overheid die met kennis van zaken, begrip, en Regeringsnota, Tweede Kamer der Staten-Generaal, 1977- een goede relatie met de inwoners - met 1978, nr. 14915, nr. 2 name daar waar men het eerst geconfronteerd wordt met de problematiek, namelijk in de ge­ Wetenschappelijke instituten CDA: 'Molukker en Nederlan­ der, perspectieven van een relatie', herfst 1978. meenten - op tijd ingrijpt ten einde niet ver­ zeild te raken in zeer moeilijk oplosbare veilig­ Mr. H. W. J. Droesen: 'De Molukkennota', AR-Staatkunde, heidsvraagstukken. 48. jaargang nr. 5, mei 1978, pag. 167 e.v,

Inspraakorgaan Welzijn Molukkers: 'Knelpunten tussen de In dit artikel hebben wij een inleidende schets Nederlandse overheid en de Molukse minderheid', 1978 gegeven van het minderheidsvraagstuk in ons land. Het zou goed zijn wanneer in aansluiting J, M. M, van Amersfoort: 'Immigratie en minderheidsvor­ hierop in de nabije toekomst onderdelen hiervan ming; een analyse van de Nederlandse situatie 1945-1973', Alphen aan den Rijn, 1974 meer gedetailleerd in dit blad besproken zouden worden. F, Bovenkerk: 'Omdat zij anders zijn, patronen van rasdiscri­ minatie in Nederland', Meppel 1978

Bijdragen Staatsrechtconferentie 1979 I H. B. Entzinger: 'Etnische minderheden in Nederland, nu en in de toekomst'. II J. Griffiths: 'The legal integration of minority groups set in the context of legal p!uralism'. 111 H. A. A. Molleman: 'Culturele Minderheden en Overheids­ beleid'. a.r. 9/11 staatkunde 79/11 dr. H. van Ruller en H. Koetje

IVT. Koopmans: 'Minderheden en grondrechten', SjefTeunis: V H. Ph. Visser 't Hooft: 'Minderheidsgroepen en de verant­ 'Ze zien liever mijn handen dan mijn gezicht'. Baam, 1979. lische woordelijkheid van de jurist: een rechtsfilosofische stelling­ 19·. B name', A. Verdonk: 'Van gastarbeiders tot immigranten, de proble­ ,tudie men van de tweede generatie', Maandblad Geestelijke Ge­ J. E. Ellemers 111: 'Problemen van de tweede generatie van zondheidszorg, 6-7-1979, pag. 444 e.v. minderheden in Nederland: een sociologische analyse', in: ,eden Beleid en Maatschappij. juni 1979, jaargang VI, 6, pag. 172 H. Verwey-Jonker (redl: 'Allochtonen in Nederland: Be­ schouwingen over de: Gerepatrieerden, Molukkers, Surina­ ~inis- e.v. mers, Antillianen, buitenlandse werknemers, Chinezen, J. E. Ellemers 111)' 'Minderheden en beleid in Nederland: Mo­ vluchtelingen, buitenlandse studenten in onze samenleving', Jiten­ lukkers en enkele andere categorieën allochtonen in vergelij­ 's-Gravenhage 1973. aam- kend perspectief, Transactie, jaargang 7, no 1, maart 1978, pag. 20 e.v.

Mi- Henk Molleman: 'Culturele Minderheden en Overheidsbe­ leid'. Socialisme en democratie, nummer 7-8, juli/augustus 1978, pag. 328 e.v. 1 van

huis- lSrs',

kies- .... leen- 'elin-

n de "aal,

It be­ :RM, '. 14

and', 977-

Irlan-

Jnde, n de

~ wor- 173',

Iscri-

u en et in lids- a.r. staatkunde 79/11 Gesprek met minister Tuijnman dr. G. Puchinger (

C I ~ Z

Gesprek met minister Tuijnman

door dr. G. Puchinger h d g v s t h 'Maar nu eerst even iets anders ... Weet u wat Ir. D. S. Tuijnman (64) is minister van Verkeer en mij in het leven verschrikkelijk boeit? Dat is het Waterstaat. Hij studeerde aan de Landbouw Ho­ fenomeen mens. geschool in Wageningen en behaalde in 1942 Wanneer ik iemand iets zie doen, vraag ik mij al­ het diploma landbouwkundig ingenieur. Van tijd af: waarom doe je dat, en méén je het ook. 1942 tot 1945 was hij werkzaam bij het Be­ Zo ging mij dat ook tijdens het Kamerlidmaat­ drijfschap voor Zuivel. In 1945 werd ir. Tuijnman schap, en je ontmoet in die functie zulke interes­ benoemd tot secretaris van de Hollandse Maat­ sante mensen. schappij van Landbouw, en in 1973 volgde zijn benoeming tot voorzitter. Het gebeurde zo vaak dat ik naar het verhaal dat Tot aan zijn benoeming als minister was hij een politieke tegenstander bracht, geboeid kon voorzitter van de raad van bestuur van zuivel­ luisteren, zonder het met hem eens te zijn. Je controlestations in Leiden en Den Haag, van het lette dan toch op zijn overtuiging, de wijze waar­ Centraal Diergeneeskundig Instituut en van de op hij zijn verhaal bracht, en dat was vaak heel Stichting Nederlandse Landbouwpers. plezierig. Want ik zocht altijd de man of de In juni 1963 werd hij lid van de Tweede Kamer '~ vrouw achter dat verhaal. Ik geloof overigens voorde WD. te niet dat ik mij zo vaak vergiste in mensen bij de Hij is minister van Verkeer en Waterstaat sinds 11<­ eerste ontmoeting inzake de vraag wie zij waren. 19 december 1977. -.. bi Wij lopen allemaal wat met maskers rond en ze­ rr ker in het politieke bedrijf. Er zijn maar zelden VI mensen die kunnen zijn wat ze zijn. In vele dis­ kl cussies ben je al gebonden aan de partijpro­ zi gramma's. Bij de liberalen heb je ruime marges H waarin je kunt opereren. Maar toch, zo functio­ te neert nu eenmaal onze maatschappij. houdstertje zei: 'kwaad worden is menselijk, hl, Ik zeg het dan maar zo: ik heb geen moeite om maar kwaad blijven is duivels'. pi als het moet ruzie met een ander te maken, En verder, als ik bijvoorbeeld Den Uyl bezig zie hl; maar wel om ruzie met mijzelf te maken. Ik be­ - een knap politicus hoor - die in de kamer W doel: je moet jezelf blij maken en ook schiet me zo vaak verontwaardigd is, dan denk ik wel: The­ V· vaak te binnen wat ons oude Zeeuwse huis- re is na business like showbusiness: kc a.r. 9/11 staatkunde 79/11 ~ Gesprek met minister Tuijnman dr. G. Puchinger

De rustige stem van minister Tuijnman ... lag. Hij zal daar een zeker inzicht in hebben ge­ -, Ik had deze minister nooit ontmoet of gezien. had, maar je zou hem toch eigenlijk eerder in de Zelfs geen voorbespreking was aan dit gesprek economische sector van het kabinet hebben ver­ voorafgegaan. Dank zij departementale hulp had wacht. Dat laatste is echter niet gebeurd. Maar ik echter stukken kunnen bestudéren en de Dr. hij was in de ministerraad een zeer waardevol Abraham Kuyperstichting had mij goede vinger­ lid, die ook buiten zijn 'portefeuille' over moei­ wijzingen gegeven: maar ik heb mij ondanks bei­ lijke economische budgettaire vraagstukken een der geleerdheid, die voor mij heel instructief helder oordeel had. Hij was bovendien een goed was, toch maar gehouden aan eigen vragen die vriend en hij maakte terecht een solide, be­ mijn verstand niet te boven gingen. trouwbare indruk. Je kon van hem op aan. Ik Vijftien jaar geleden had dr. Tilanus mij eens, spreek nu niet als partijman. Kijk, ik behoorde al doelend op het Departement van Waterstaat, wat tot de oude garde in de Kamer en ik heb mij gezegd: 'Dat zijn me grootmachtige heren!' nooit in de polarisatie kunnen vinden. Die polari­ Maar een en ander viel mee: ik trof in de minis­ satie vind ik een heel verkeerde zaak. Je kunt el­ ter een rustige, vreedzame causeur aan, die nu kaar in 's Lands Vergaderzaal de oren wassen eens met de armen over elkaar dan weer met de over allerlei problemen, dat behoort nu eenmaal brillepoot in hand en mond, na de maaltijd ge­ bij het politieke spel. Maar buiten die zaal moet moedelijk rokend, zo direct en openhartig mijn je met elkaar weer een borrel kunnen drinken. hem bij de aanvang van het gesprek overhandig­ En dát was zo met Rinus. Je moet natuurlijk op­ de vragen beantwoordde, dat ik het soms wat passen dat je over een overledene niet overdrijft, gênant vond alles op te schrijven. Het gebruik maar ik durf toch wel te zeggen: Rinus was een van pen en papier maakte bijna inbreuk op de man met een groot hart.' .... sterk persoonlijke beantwoording van de minis­ ter. De stilten die hij soms liet vallen hoorden er Ik zou het erg op prijs stellen als u iets kunt ver­ helemaal bij, als symbool van rust en ontspan­ tellen over de godsdienstige overtuiging in uw ning die van hem uitgaan. Na zo'n stilte plaatst "en levensloop. 1-10- hij karakteristieke opmerkingen zoals: 'Je hebt /42 overal je vrienden en vriendinnen, ook in andere 'Om u even op weg te helpen: ik heb mijn moe­ fan fracties' en: 'Ook bij de liberalen zijn mensen die der heel jong verloren: ik was 4Y2 jaar. Mijn va­ Be- de waarde van het leven niet in geld willen uit­ der was vrijwel altijd buitenslands. Ik ben dus ?an drukken.' opgevoed door familie en huishoudsters. lat- Voor het eerst sinds het overlijden van minister Ik ging de eerste vier jaar naar een algemene, zijn Peijnenburg interviewde ik in deze serie een mi­ zogenaamd neutrale school. Daarna naar de nister, en daarom vroeg ik hem aan het begin christelijke lagere school, allemaal in Middel­ hij van ons gesprek of hij bereid was ter herdenking burg, waar ik ook geboren ben. Dat was dus fel- van deze collega iets op te merken. Hij ging di­ mijn eerste aanraking met het christelijk geloof. het rect op mijn verzoek in en opende het interview Ik kan verder zeggen dat mijn grootmoeder van de daarom met de woorden: vaderszijde heel gelovig was. Die had het er ook wel over. En mijn moeder leerde mij al het 'ler 'Ja, laten we even over Rinus Peijnenburg pra­ avondgebedje. ten, dat is een goed idee. Later ben ik naar de Rijks-HBS in Middelburg lds Ik kende hem uit de Kamer. Ik kende hem daar­ gegaan. En, 0 ja, dat vergeet ik nog, ik ben ook ....,. bij als een man die zeer consciëntieus werkte en wel op de zondagsschool geweest. Nou, en toen met name op fiscaal-economisch terrein, maar ben ik later op catechisatie gegaan van de Ne­ vooral op algemeen budgettair gebied was hij derduits-Hervormde Kerk bij ds. Van Empel te kundig. Hij had gezag in de Kamer. Hij was voor Middelburg: zijn fractie een heel gewaardeerd man. Het vreemde is geweest dat hij enerzijds bij de Vond u het wat? formatie van dit kabinet een heel sterke invloed ijk, heeft gehad bij het opstellen van het regerings- 'Hij was een wat typische man, maar ik vond het program, als direct adviseur van de mensen van wel plezierig. Ik ben er nooit 'aangenomen', zie het CDA, en dat hij anderzijds de 'portefeuille' want na enige tijd zakte mijn interesse weer Ier -> van wetenschapsbeleid kreeg, die nu collega wat. le- Van Trier beheert, een 'portefeuille' die aanvan­ Toen ben ik in 1934 gaan studeren in Wagenin­ kelijk toch wat ver van zijn routine en kennis af- gen. En daar kwam op een dag een jaargenoot a.r. staatkunde 79/11 Gesprek met minister Tuijnman dr. G. Puchinger

- ik was lid van het Corps - mij vragen: 'Ik Gaat u nog wel naar de kerk? Ki zoek een paar mensen voor een studentencate­ 'Nou, zelden, zelden ... gE chisatie, wil jij er hiet aan meedoen?' Ik gaf mij Ik heb ook wel tijden gehad dat ik aan alles ge­ IJI.J op, liep de catechisatie, maar ook daar kwam twijfeld heb; dat heeft natuurlijk iedereen wel ziE het niet tot belijdenis doen. JE, Later ben ik bij de hervormde predikant Bos in eens; totdat iemand mij zei: als je twijfelt geloof dé Wageningen 'aangenomen'. Die gaf een bijzon­ je, want anders twijfelde je niet. der plezierige catechisatie. Je zou die zeer mo­ (langere stilte) dern kunne ; noemen, want het ging daar niet Is Nu, laat ik maar zeggen: de band met de geïnsti• 1 alleen om 'de leer' die je moest kunnen opdreu­ tueerde kerk is uitermate los, maar het is niet zo 'J' nen - enfin, u begrijpt wat ik bedoel - maar dat ik aan het christelijk geloof nu twijfels zou ge er was discussie. De catechisatie werd officieel hebben. Het geloof is toch wel weer helemaal te' gehouden van acht tot negen uur 's avonds, teruggekomen. Ik heb er geen moeite meer H1 maar eindigde, vanwege onze gesprekken met mee, wel gehad! m de predikant, soms diep in de nacht. Die domi­ Kijk, de vraag is altijd in het mensenleven: Waar­ K, nee was een heel fijne man. Door hem ben ik om? Ik kan bijvoorbeeld emotioneel denken over cc: aangenomen en bevestigd. Ik ben dus lidmaat wat er vandaag in Cambodja gebeurt. Ja, ik ben ZEi van de Nederlandse Hervormde Kerk geworden niet anders dan een ander. Het is de oude vraag: St3 en dat ben ik nog. Waarom laat Onze Lieve Heer dat alles toe? Ol Ja, en dan wilt u nu natuurlijk weten hoe ik dat Ik kan overigens soms met veel aandacht een Kil nu ben ... Wel, ik heb lange tijd gehad dat ik re­ kerkdienst op de televisie volgen, en ik volg ook WI gelmatig naar de kerk ging. Als student ging ik gemeentezang voor de radio. Daar kan ik graag SE, niet regelmatig, maar slechts af en toe. Mijn naar luisteren. 't vrouw is ook lidmaat, we zijn kerkelijk getrouwd, Ik vergat nog te vertellen dat ik in de kerk bijzon­ te en ook onze kinderen zijn gedoopt en lidmaat. Ik der moeilijk kan luisteren naar de preek. Het gil heb er destijds ook goed over nagedacht vóór ik stortte vaak over mij heen, al die volzinnen met Ier belijdenis deed. Het was geen routinezaak voor vaak zo weinig diepgang. Je wist meestal van te sp me. Ik leefde mee, maar het had me toch nooit voren wat er kwam. is helemaal bevredigd, tót ik in Den Haag woonde, Dat is het beeld wel zo'n beetje in a nutshell h,. en we daar een bijbelkring hadden. Daar heb ik compleet. Ik geloof dat ik niet anders ben dan zil heel bewust aan meegedaan. Het was een sterk andere Nederlanders die wat losser van het ker­ Hl wisselende kring qua personen, onder leiding kelijk instituut zijn gekomen.' E van een ouderling, die dat met grote overgave kl deed. Erg goed! al Later zijn er problemen gekomen - ik weet niet Hoe heeft u het verschil ervaren tussen het lid­ t6 meer in welk jaar - want op een gegeven mo­ maatschap van de Tweede Kamer (1963-1977) en nu bewindsman te zijn? Voor de tegenwoor­ d, ment is de Hervormde Kerk zich erg politiek 'Ii gaan opstellen, en dat heeft mij, eerlijk gezegd, dige tijd is u lang lid van het Parlement geweest. el geweldig geïrriteerd !' U heeft zelfs de nacht van Schmelzer nog mee­ gemaakt. en dat is al weer even terug. d ui U bedoelt dat men in de prediking evangelie en 'Ja, de nacht van Schmelzer, die heb ik meege­ e' politiek verwarde? maakt als een ervaring die ik nooit had willen missen, als een ervaring die ik intens heb be- • 'Ja. leefd: dat hele politieke spanningsveld van afwe­ Kijk, de kerk hoeft zich niet lós te maken van de gen, ja-nee, ja-nee. politiek. Maar ik heb nu eenmaal altijd een sterk Het is zo: ik heb het Kamerlidmaatschap met liberale instelling gehad en ik voelde me in de plezier gedaan. Er zijn natuurlijk ook wel zure kerk soms in het beklaagdenbankje gezet, om­ elementen. Je wordt er wel eens onderuit ge­ dat ik niet links genoeg dacht. Goed, de liberalen haaid. Maar eigenlijk heb ik de meeste moeite noemen zich vanouds ook links, maar jegens gehad met mijn eigen stommiteiten: bijvoor­ ons werd nu het beschuldigende vingertje ge­ beeld dat je je niet goed op iets voorbereidt. Kijk, wezen. Zo kwam het toen althans bij mij over, dat je iets verkeerd taxeert, is vergeeflijk; maar en nu nog wel.' niet wanneer je een fout had kunnen voorko- - men. Je doet ook wel verkeerde keuzen. Maar verder vond ik het lidmaatschap van de Tweede a.r. 1/11 staatkunde 79/11 ., Gesprek met minister Tuijnman dr. G. Puchinger

Kamer dus een boeiende tijd. Ik heb dat graag Crena de longh van de Handelmaatschappij "? gedaan. spraken. Colijn woonde die lustrumbijeenkomst ge- Wei heb ik er ook de betrekkelijkheid van inge- bij, bleef lunchen, en ik zat naast hem; in die tijd wel zien, want 't is een proces van heel lange adem. een belevenis, en toen zei hij dat aan mij. 'oof Je levert soms één bouwsteentje en je hoopt De mensen van Verkeer en Waterstaat zijn kort, dan dat dat bouwsteentje het houdt: en terecht. Ze zijn ook knap. En gelukkig maar, want voor veel lezen en studeren heb ik nu de tijd niet. Is het ministerschap eenzamer? Isti- Kijk, het zit zo: ingenieurs ~ en dat ben ik ook t zo 'Ja, veel eenzamer, veel eenzamer, maar ook on- ~ zijn mensen die wegen en meten, en daaruit zou gelooflijk boeiend en erg uitdagend. Veel direc- hun conclusies trekken. Ze denken niet énkel in laai ter, Je kunt veel meer doen. de bèta-richting. Ze toetsen ook wel aan de al­ leer Het tweede grote verschil is wel dat je als Ka- fa- en gammawetenschappen, maar ze heb­ merlid helemaal een zelfdoener bent: je bent als ben nu eenmaal geleerd om axact te werken. ~ar- Kamerlid je eigen secretaris, je eigen bibliothe- Wat je kunt wegen en toetsen zijn de bouwste­ Iver ca ris, kortom, je moet een heleboel zelf doen. nen voor de conclusies, niét vage beschouwin­ :Jen Zeker, je hebt als Kamerlid de laatste jaren meer gen. Wanneer je een weg aanlegt moet je eerst lag: steun, meer hulp, maar of ze met de wijze waar- weten of hij nodig is, of je hem kunt inpassen in op nu weer zo gelukkig zijn, weet ik niet. het landschap. Je weegt daarbij af, en dat vind ik een Kijk, een van de problemen van de huidige ont- boeiend. Dat de mensen van Verkeer en Water­ :Jok wikkeling is dat de politiek sterk vertechnologi- staat geen technocraten zijn, maar wel startpun­ aag ... seert. Er is steeds meer aandacht voor het detail. ten hebben in keiharde gegevens, en deze ver­ r 't Zij omdat je meent je met alles bezig te moe- volgens vertalen in niet exact weegbare waar­ on- ten houden, 't zij omdat al die maatschappelijke den, dat vind ik erg goed: Het groeperingen, die hun detailproblemen op tafel net leggen, van het Kamerlid verwachten dat hij als Hoe heeft u de Algemene Beschouwingen in ok­ , te spreekbuis van hen zal functioneren. Het gevaar tober jI. over het kabinetsbeleid in de Tweede is er daarom dat een Kamerlid geen tijd meer Kamer van achter de ministerstafel ervaren? heli heeft zich op de grote politieke problemen te be- jan zinnen. Er is teveel een opeenstapeling van fei- 'Daar kan ik heel kort over zijn, ..

~~~--~" a.r. a staatkunde 79/11 51 Gesprek met minister Tuijnman dr. G. Puchinger G

-. als Wiegel en Gijs van Aardenne, met wie ik sa­ vraagt: ik moet zeggen dat ik me soms afvraag men in de Kamer had gezeten; Ginjaar kende ik of ze in een periode van barensweeën verkeren 1 al weer wat beter dan Pais. Maar al spoedig óf dat ze zullen blijven tobben met het feit dat ze bleek het contact goed te kloppen, of beter ge­ zo uiteenlopende gedachtenwerelden herber­ zegd: het bleek te klikken. En heel snel bleek dat gen. Ik geloof overigens dat het een goede zaak ook met de mensen van het CDA erg goed viel is dat we één representant van het christelijk samen te werken. Diversen van hen kende ik al volksdeel hebben; 't blijkt ook in 't buitenland dat goed uit de Kamer: Andriessen bijvoorbeeld en dat kan; maar soms vraag je je af of 't hier in Ne­ Til GardeniE;:s. Jan de Koning kende ik zelfs bij­ derland mogelijk is alles op één noemer te krij­ zonder goed, omdat hij en ik in de Kamer dezelf­ gen. Maar misschien zal de tijd er voor werken. de portefeuille behandelden, namelijk Landbouw Ik denk verder aan de loyalisten: hun positie is en Visserij. Ook in het kabinet is Jan de Koning deze dat ze op de wip zitten met een kabinet dat een bijzonder fijne en bekwame collega. slechts op een kleine meerderheid in de Kamer En dan wil ik dit even zeggen, en dat heeft mij kan steunen, waardoor de loyalisten een wel bijzonder goed gedaan: dat ik dit stel van zestien eens onevenredig grote invloed kunnen uitoefe­ mensen al heel snel tot een eenheid heb zien nen op de besluitvorming.' worden, waarbij ik Van Agt toch wel een heel bindende rol heb zien spelen. Ja bepaald! Hij is Was u, gezien uw opleiding en vroegere functies een heel aparte vent, en ik vertrouw hem écht. niet liever minister van landbouw geworden? Helemaal! Kijk, ik ben me er erg goed van bewust dat er 'Daar kan ik dit van zeggen: ik heb wel even ge­ ook in dit kabinet situaties kunnen ontstaan, dat aarzeld, maar ik gevoelde toch affiniteit met Wa­ je moet zeggen: het gaat niet meer. Maar dat is terstaat. omdat het me niet helemaal vreemd • in elk kabinet zo. En ... zelfs in een gezin ligt de was. Ik heb altijd grote belangstelling gehad één je natuurlijk beter dan de ander. voor de zeescheepvaart en voor het water­ Verder vind ik het gevaar van deze tijd dat we zó schapswezen. De Rijkswaterstaat als geheel dreigen in te spelen op, laat ik zeggen op maat­ was me daarbij niet onbekend. Verkeer en Ver­ schappelijke groeperingen buiten de Kamer: ac­ voer kende ik inderdaad niet grondig, en dáárin tiegroepen en belangengroepen - die op zich was dan ook de uitdaging gelegen. zelf heel honorabel kunnen zijn! - waardoor Daarbij. ik ben in mijn leven heel vaak van func­ deze politieke druk uitoefenen, die eigenlijk niet tie veranderd. Ik had als basis de landbouw, meer democratisch uitwerkt; dat wil zeggen: die maar deed rondom die landbouw nog allerlei an­ een goede democratische belangenafweging dere zaken, commissies en besturen. Ik moest niet bevordert maar eerder verstoort, een situa­ toen ik minister werd zesentwintig functies vaar­ tie bevorderend, al klinkt het wat zwaar, die bij­ wel zeggen. Die warÊm nu wel niet allemaal na zou doen denken aan de corporatieve staat. even zwaar, maar ze waren er dan toch. Wiegel heeft wel eens gezegd - en Wiegel is Ik heb dus wel even geaarzeld, maar ik ben met het odium van het kwajongen-zijn nu wel kwijt, de keuze die ik in december 1977 gedaan heb een odium dat hij overigens ook in de Kamer toch gelukkig: niet verdiende - Wiegel zei eens: 'Winst is prachtig, maar het komt erop aan je winst te be­ Het Departement van Waterstaat wordt vaak houden!' gezien als een machtig, tamelijk technisch de­ s( Meedoen aan een kabinet heeft toch wel eens partement, soms zelfs als een sluitpost voor de • st, het gevaar dat je direct resultaten wilt zien. En kabinetsformatie. Maar is het niet veel politieker beleid leidt altijd tot compromissen, al mogen ou' dan sommigen denken? die compromissen nooit ten koste van jezelf in gaan. Maar je moet politiek wel eens wat inslik­ 'Kijk, dit departement bestaat uit een groot aan­ Da ken. Moet je er dan maar direct mee stoppen? tal activiteiten. Verkeer en Waterstaat wordt in ee! Vaak moet je na rustige overwegingen zeggen: Engeland genoemd Transport and Public Works, he daar kan ik niét om stoppen. in Frankrijk Travaux Publies. Mij gaat het nu re, Je hoort in WD-kring soms van die ongeruste even om het laatste. En dan kan je zeggen: de Sti: verhalen, maar kijk, het gaat nu eenmaal niet om activiteiten van het ministerie grijpen sterk op el­ periodiek gepubliceerde 'opiniepeilingen' te win­ kaar in. nen, maar om het winnen van de verkiezingen! Laat ik even een paar feiten noemen. Er is een En wat het CDA als zodanig betreft, waar u naar directoraat voor de waterstaat, één voor het ver- a.r. 1/11 staatkunde 79/11 1Gesprek met minister Tuijnman dr. G. Puchinger

raag keer, en één voor de scheepvaart. Het loodswe­ 'Bij de natte waterstaat denken we aan: dijkwer­ eren zen zal er binnenkort aan worden toegevoegd; ken, de waterkerende activiteiten, de zorg voor It ze .~ dat is nu nog bij defensie. Dan is er nog een di­ kanalen en rivieren, de totale waterhuishouding ber­ rectoraat voor de luchtvaart en één van de PTT. van Nederland met inbegrip van de zorg voor de ~aak Bovendien zijn er enkele niet onbelangrijke afde­ waterkwaliteit, en dat is bij elkaar heel wat! elijk lingen als het KNMI in De Bilt, wat iedereen De droge waterstaat raakt de verantwoordelijk­ I dat kent. heid voor de grote verkeerswegen: waarbij de Ne­ Waterstaat als zodanig is dus een grote, sterke 1700 kilometer autosnelweg die wij in Neder­ krij- afdeling van mijn departement. En waarom is land hebben met alle bruggen en tunnels die

~n. dat zo? Omdat het functioneren van dit onder­ daarbij horen. Ook inzake de droge waterstaats­ ie is deel beslissend is voor de vraag of we hier in activiteit beseffen velen in Nederland nauwelijks dat Nederland kunnen blijven wonen, of we de dij­ h6é goed deze is. mer ken zo kunnen bouwen en bewaren dat ze tegen Ik denk in dit verband ook aan het Rijkswegen­ wel zware vloeden en stormen bestand zijn. We bouwlaboratorium, dat zich bezig houdt met de efe- moeten ons namelijk goed realiseren dat de van­ kwaliteit van de wegenbouw. Alles met het doel zelfsprekendheid waarmee de Nederlanders ver­ de wegen op een optimaal peil te houden. Dan wachten dat have en goed veilig zijn alléén recht is er nog de dienst Verkeerskunde, die zich o.a. van bestaan heeft dank zij een perfect lopende met het functioneren van de weg bezig houdt. ~ties dienst van waterstaat, die zorgt dat de waterwe­ Daar speelt het probleem mee: hoe veilig is de ring in orde is. En de dagelijkse inzet van de weg? En zo zijn er nog wel meer instanties. ge­ mensen die daarmee bezig zijn, de diensten van Want vóór een weg aangelegd wordt, wordt Na­ de Rijkswaterstaat, de Provinciale Waterstaat en alles eerst wetenschappelijk haarfijn uitgezocht. lmd .. diverse Waterschappen, vormt een organisatie Daar komen ook interne instellingen aan te pas, had r met een geweldige verantwoordelijkheid. zoals het laboratorium voor grondmechanica, Iter- Ik weet dat Waterstaat het vervelend vindt dat dat nagaat of de ondergrond kan hebben dat er 1eel ze als een machtig systeem gezien worden, een weg komt en wat er moet gebeuren als dat Jer­ maar het is nu eenmaal zo dat de oudste wetge­ niet zonder meer het geval is. árin ving in Nederland waterschapswetgeving was. Wat ik maar wil zeggen is dat vóór je iets kunt Eén van mijn hobby's is overigens me te verdie­ doen, er een geweldig afwegingsproces aan mc­ pen in oude ordonnanties van de Waterstaat, voorafgaat. De weg moet bovendien ook in het uw, om na te gaan wat bijvoorbeeld Margaretha van streekplan en de bestemmingsplannen worden an­ Bourgondië en Floris V hebben gedecreteerd ingevoegd wat weer overleg noodzakelijk maakt )est aan de Nederlanden, bijvoorbeeld in oude jacht­ met provincie en gemeente. De democratische aar- en milieuwetten. En die oude wetten waren afweging is daarbij heel belangrijk. Goede plan­ 1aal sterk gericht op het onderhoud van de dijken. nen van Waterstaat kunnen soms niet gereali­ Vijfhonderd jaar geleden al was de wetgeving seerd worden, omdat andere instanties zeggen: met hierover heel precies. Ik denk aan bepaalde op­ wij willen dat niet: heb drachten van heemraden ten aanzien van het schouwen van de dijken en alles wat daarmee samenhing. Dat alles is heel boeiend: Hoe is de verdeling der werkzaamheden en hoe is de praktische samenwerking met uw staats­ 'aak secretaris mevrouw drs. N. Smit-Kroes? de­ Sommigen noemen Waterstaat nog steeds: een 'Ja, mevrouw Smit-Kroes ... "de -t staat in de staat. Dat is dus niet zo? Zij was sinds 1971 collega van mij in de fractie. ~ker 'U kent natuurlijk het gezegde: 'Wee de wolf die En toen ik minister werd kwam de vraag aan de in een boos gerucht staat'. orde: wie wordt er staatssecretaris voor Verkeer lan­ Dat Waterstaat een staat in de staat zou zijn, is en Waterstaat? Want het departement is te t in een sprookje. Want wanneer één onderdeel van groot om door één persoon te kunnen worden rks, het landsbeleid uitgesproken democratisch ope­ bestuurd. Toen ik dus minister werd, was de nu reert en wel opereren moet, dan is het Water­ vraag: moet het een CDA- of een WO-staatsse­ de staat.' cretaris zijn? Toen men zei: een WO-staatsse­ , el- cretaris, was ik heel snel klaar, en zei: 'Dat moet dan Neelie Smit-Kroes worden, die in de Kamer i een Kunt u iets zeggen over de klassieke onderschei- zozeer in dit departement geïnteresseerd is'. ier- ding tussen droge en natte waterstaat? Ik stelde haar voor goederenvervoer te nemen, a.r. a, staatkunde 79/11 st. Gesprek met minister Tuijnman dr. G. Puchinger G

dat is: binnenscheepvaart en het weg- en rails­ 66k wel wil, maar die aan de andere kant nu AI vervoer. Ik zelf nam personenvervoer: trein, eenmaal moet zorgen dat de tekorten op het VEI streekbussen en stadsvervoer. Toen bleven nog openbaar vervoer binnen de perken blijven, En 1 b. over zeescheepvaart en luchtvaart. Ik had toen nu voelt u de tegenstelling wel met wat ik daar­ al de keuze tussen beide en nam de zeescheep­ net met grote volzinnen zei: dat ik decentralisa­ vaart en zij wilde de luchtvaart. tie als uitgangspunt van mijn beleid wil kiezen, Van deze verdeling hebben wij geen van beiden maar vaak noodgedwongen met centralisatie spijt gehad. bezig ben. En hoe het in de praktijk werkt? Wel, goed. Ja! Maar nu het begin van uw vraag. Daar ligt het Zij is veel jonger dan ik ben. Ze wil weten dat ze weer anders. Want wat doen wij? een vrouw is, jong en vitaal, en ze zet er zich he­ Ik moet er nog even ineens iets tussendoor ver­ lemaal voor in. Ik ben gelukkig met deze plezie­ tellen, wat ik niet vergeten mag: dat wij natuur­ N; rige samenwerking. Ik ben misschien minder pu­ lijk niet alleen bezig zijn met het afdekken van r bliciteits-minded dan zij. Maar als ze geen publi­ tekorten van het openbaar vervoer, maar dat w'lj 'L citeit wilde, zou de publiciteit haar wel zoeken. als departement ook sterk subsidiëren, dat wil b. Maar goed, ze speelt daar knap op in. zeggen voorzieningen verstrekken ten bate van Laat ik er dit nog aan toevoegen: ik heb een erg het vervoer binnen de gemeenten, bijvoorbeeld groot vertrouwen in haar en daardoor loopt het door middel van het gereed maken van busba­ allemaal prettig: nen, subsidies aan verkeerslichten, aan het her­ structureren van verkeersknooppunten .. .' Hoe ervaart u als bewindsman de samenwer­ king en tegenstellingen met provincie en ge­ U denkt bijvoorbeeld aan het Rijswijkse Plein in meente? Is er niet vaak een tegenstrijdigheid Den Haag? van situaties, waarbij tegenover elkaar staan dat 'Ja, iets dergelijks ... ofwel het subsidiëren van men enerzijds van de minister doortastendheid een fietspad. verwacht, terwijl anderzijds provincie en ge­ En nu de andere kant van de zaak. meente hun zeggenschap wensen te handhaven Wanneer we bezig zijn met het aanleggen van en te betonen? Wat acht u een groter gevaar: weg of spoorweg of kanaal, moet dat ingepast centralisatie of decentralisatie? worden in een streekplan. Dit raakt dus de pro­

'Mag ik bij het laatste van de vraag beginnen, vincie; en dat streekplan moet goedgekeurd I die over centralisatie of decentralisatie? worden door de Provinciale Staten. Zodoende Kijk, ik vind zelf dat democratie aan de basis - ik doelde daar al eerder even op - verkeer moet beginnen. Dat betekent, dat ik het demo­ je als departement dus tevens in een afhanke­ i V1 cratisch functioneren vooral van de gemeente, lijke positie: men kan de plannen van het depar­ I VI als staande het dichtst bij de burger, heel be­ tement verwerpen. En dan kan je wel met de langrijk vind. Vandaar ook dat ik de autonomie wet in de hand proberen er doorheen te breken 'h van de gemeente zo geweldig voorsta, en dat ik met een beroep op het nationale belang, waarbij d. juist vanuit deze gezichtshoek een overtuigd ik dan naar mijn collega van ruimtelijke ordening aanhanger ben van decentralisatie. kan gaan, maar dat is een lange en moeilijke Maar, dit gezegd zijnde, wil ik nu in alle eerlijk­ weg. heid zeggen, dat ik in mijn ministeriële handelen Hetzelfde kan je gebeuren met betrekking tot de daar vaak tegenin moet gaan. bestemmingsplannen met de gemeente, waar je '" En hoe komt dat? dus ook dat overlegkader hebt. De gemeenten Ik ben als minister van Verkeer belast met het moeten zich richten naar het streekplan, maar voor 100% afdekken van de financiële verliezen hebben zeggenschap. Waarmee ik nóg maar op het openbaar vervoer. Dat geldt voor het ge­ eens zeggen wil, dat Waterstaat géén alleenzeg­ hele openbaar vervoer, en zet u nu maar een is­ genschap heeft, zeer bepaald niét I' gelijk-teken: Nederlandse Spoorwegen, streek­ vervoer en vervoer binnen de gemeente. En dat Bent u minder tegen de auto dan minister Wes­ betekent dat er altijd een soort spanning bestaat terterp of bent u méér vóór? tussen die lagere organen, die proberen zich een zo ruim mogelijke jas te laten aanmeten om het 'De afweging van minder tegen of méér vóór. openbaar vervoer goed te laten functioneren én roept bij mij een bepaald verzet op, omdat ik die de minister, die dat aan de ene kant natuurlijk afweging aan hypocrisie vind grenzen. VI a.r. r9/11 staatkunde 79/11 Gesprek met minister Tuijnman dr. G. Puchinger

nt nu Als minister is hier mijn uitgangspunt: een vrije met dat rapport de taxi een voldoende status te p het vervoerskeuze voor elke Nederlander. Maar dat geven in het openbaar vervoer, dat zie ik niet di­ n. En betekent niet een onbeperkt vrij gebruik van de rect zitten. De wettelijke mogelijkheden zijn er daar- auto onder alle omstandigheden, want ik vind voor de gemeenten om iets van het taxivervoer alisa- - en ook daarop is mijn beleid in sterke mate te maken, maar ze doen het niet. iezen, gericht - dat met name in de dichte bevol­ Men realiseert zich overigens als autobezitter isatie kingslocaties de auto géén overheersende rol vaak nauwelijks hoe duur een eigen auto is in mag spelen. Dat wil dus zeggen dat ik er geen vergelijking tot taxigebruik. Maar met dat al: de jt het enkele moeite mee heb om daar de auto terug elasticiteit van de taxi in 't buitenland hebben wij te dringen.' hier in Nederland niet. r ver- Sommigen zeggen dat je ook van het taxibedrijf Ituur- een overheidsbedrijf zou moeten maken, maar Met welke middelen wilt u dat doen? , van zover ben ik nog niet.' at wij 'Deze: door de voorrangspositie van het open­ lt wil baar vervoer te onderstrepen.' Welke directe beleidspunten ziet u in verband 3 van met de verkeersveiligheid? beeld En hoe doet u dat? usba- 'Daar ben ik hard mee bezig, want juist vandaag t her- 'In de eerste plaats door vrije banen voor bus en is mij het rapport aangeboden, dat zich bezig tram. In de tweede plaats door de verkeerslich­ houdt met verkeerspunten, waar veel ongeluk­ ten beïnvloedbaar te maken voor tram en bus. In ken gebeuren: hoe deze te analyseren en hoe te de derde plaats door een strikte handhaving van cureren? ein in ., een parkeerbeleid. Ik vind voor wat het laatste Hier valt nog ongelooflijk veel te doen, vooral punt betreft, dat de auto slechts in beperkte aan verkeersopvoeding, wat ik wel eens éducati­ 1 van mate de weg mag innemen, en zeker niet door on permanente noem, van de wieg tot het graf, langs de weg lang te parkeren en daardoor de zou je kunnen zeggen. doorstroming van het verkeer en de vrijheid van We gaan regionale verkeersveiligheidsorganisa­ , van de fietser en de voetganger, die in de binnenstad ties opzetten in de provincies.' epast het primaat dienen te hebben, te hinderen. Dus l pro- parkeergarages óf parkeerterreinen, maar niét Zou een zeer streng beleid, bijvoorbeeld het on­ keurd langs de straat of weg. Wél moet de binnenstad voorwaardelijk intrekken van het rijbewijs gedu­ lende • toegankelijk blijven voor de auto-kortparkeerder.' rende een jaar voor verkeersvandalen niet hel­ trkeer pen als afschrikmiddel? anke- Wat doet u ten bate van de taxi's als publiek ver­ epar- 'Mijns inziens wel. Zonder veel mededogen voermiddel? et de moeten deze mensen worden aangepakt. Maar reken 'Hier zit ik in zak en as, omdat ik van mening ben ik ben geen minister van Justitie. Wel maak ik aarbij dat de taxi in ons land als openbaar vervoersele­ voorschriften, en die moeten logisch en herken­ ening ment zeer onvoldoende functioneert, en dit in te­ baar zijn op de redelijkheid. Afschuwelijk is het 3ilijke genstelling tot de taxi in vele andere landen.' bijvoorbeeld dat waar 50 of 70 km. als maxi­ mumsnelheid staat aangegeven, men daar wild ot de doorheen gaat rijden. Is de taxi in ons land niet veel te duur? aar je In het algemeen gesproken: waardoor gebeuren ~nten 'Niet alleen te duur, maar deze functioneert niet er ongelukken? Ten eerste door onnadenkend­ maar goed. heid, ten tweede door het ikke-ikke-beginsel, het maar Dit is een zeer complexe zaak. gemis aan mededogen en medemenselijkheid, lzeg- De taxi is vaak slecht ter beschikking. En toch kortom, het egoïstisch denken. ben ik van mening dat de taxi van groot belang -Wanneer deskundigen iets hebben uitgemaakt, is voor de autolozen, als toeleverancier voor het staan de borden er niet voor niets. Aan de ande­ openbaar vervoer, ik bedoel vanaf huis naar de re kant: je moet geen kilometers van te voren in­ Wes- trein of naar de halte van het streekvervoer, en haalverboden plaatsen, zonder noodzaak. Men andersom. moet de redelijkheid van een gebod of verbod vóór i Toen ik minister werd heb ik het rapport-Van ook kunnen ervaren. ik die Thijn over het gebruik van de taxi bezien, en dat Overigens is de gemiddelde Nederlander mijns vond ik een goed analyserend rapport, maar om inziens géén slechte weggebruiker. Het hele a.r. staatkunde 79/11 Gesprek met minister Tuijnman dr. G. Puchinger Inl

beeld wordt veeleer verstoord door het kleine zetten, afmaken en in stand houden wat ande­ pa. percentage dat denkt dat de weg alleen van hen ren begonnen. En we moeten soms bijsturen. Val is!' Ik ben nog steeds onder de indruk van de wa­ tersnoodramp van 1953, die zal mij nooit losla­ pa! Welke directe beleidspunten ziet u vanuit uw ten, nooit, nooit. Wat ik nu hoop en wat een WE" departement in verband met het energiebeleid? stukje ideaal is, is dat wij met goed resultaat poll proberen de beveiliging van ons lage landje te­ me. 'Voor wat mijn departement betreft noem ik in gen het water zo goed mogelijk te maken. mé het kort drie zaken: 1. We hebben in ons depar­ Verder, teruggrijpend op een vorig punt, ben ik dr.: tement maatregelen genomen ten aanzien van ervan overtuigd dat mensen in staat moeten zijn verwarming en verlichting. 2. Bij het gebruik van te reizen, contacten met anderen te onderhou­ pal departementsauto's zeggen we: kalm aan. Ik den, vanwege hun woon-werk-contact en van­ Enl heb bovendien een brief geschreven aan alle de­ wege het algemeen sociaal contact. Die behoef­ dOl partementen: rijd zo zuinig mogelijk, houd je aan te bestaat en je moet er dus ook als minister aan de maximumsnelheden en bedenk dat snel op­ meewerken een goed vervoerssysteem te pall trekken en plotseling afremmen onnodige ener­ scheppen en daartoe een veilig en economisch De­ gie kost. 3. Ik schreef een soortgelijke brief aan verantwoord wegennet in stand te houden, Ik do! alle organisaties van wegvervoer. hoop bovendien dat we vanuit mijn departe­ Hier liggen voor de energiebesparing geweldige ment van Verkeer en Waterstaat in toenemende mogelijkheden, mate ook dienstbaar zijn aan de gehandicapte We proberen verder zoveel mogelijk de mensen mens met het oog op reizen en onderling con­ in 't openbaar vervoer te krijgen. Het gaat hier tact, want ook dat heeft bij mij een hoge priori­ om harmonisatie en integratie van het openbaar teit. vervoer. Daarnaast poog ik bijvoorbeeld bij de stopplaatsen voor de bus wachthuisjes te krijgen (stilte) en in het algemeen optimale frequenties van We zouden misschien het verhaal kunnen ein­ trein en bus.' digen met deze conclusie: dat zeker bij Verkeer en Waterstaat zelden een minister een lint door­ Welke persoonlijke en politieke idealen wilt u knipt voor de opening van een brug of weg waartoe hij zelf het initiatief heeft genomen. Het nog tijdens uw ministerschap vervuld zien? zijn vrijwel altijd de voorgangers die alles hebben 'Ja kijk, ik zou wel willen voorkomen dat ik hier voorbereid, in de vorm van een onwaarachtigheid verval, en Neem bijvoorbeeld de Markerwaard: àls die ooit dat gebeurt zo vaak als je over idealen praat. ingepolderd zou worden, en het is zo ver, dan le­ Maar goed, hoe zie ik dan eigenlijk het minister­ ven we in 1995. schap? Ik wil het echt niet al te mooi maken, Maar goed, we zijn, geloof ik, klaar. Ik vond het maar ik zie het ministerschap als dienende func­ een erg prettig gesprek, hoewel het van mijn tie, en wel om een stukje geluk te brengen rond­ kant misschien teveel een monoloog was, Zet u om je heen, Z6 moet je het zien, al beleef ik dat dat er maar bij.' natuurlijk ook weer niet elke dag zo, Heel veel zaken, ook op ons departement, vol­ gen gewoon uit het verleden: we moeten voort- Den Haag, 25 oktober 1979.

------. ------