Chełm Przewdonik

chełm przewdonik

Zbigniew Lubaszewski spis tresci spis tresci INFORMACJE OGÓLNE 4 ŚLADY PRZESZŁOŚCI 40 Położenie, warunki naturalne i ludność 7 Górka Chełmska, Zespół Katedralny 43 Walory przyrodnicze i krajobrazowe 8 Zespół Popijarski, Kościół pw. Rozesłania św. Apostołów 49 Kościół i Klasztor Reformatów 56 DZIEJE CHEŁMA I ZIEMI CHEŁMSKIEJ 10 W kręgu Prawosławia 60 Prehistoria 12 Żydowski Chełm 65 Wśród Grodów Czerwieńskich 13 Zapomniany Świat Unitów 69 Stolica Księcia Daniela 15 Osiedle Dyrekcja 71 Między Polską, Litwą i Węgrami 17 Podziemia Kredowe 75 Pod rządami Jagiellonów 19 Muzeum Chełmskie 78 Czasy wojen i zaborów 21 Miejsca Pamięci Narodowej 82 Lata zaborów 23 W niepodległej Rzeczypospolitej 27 ULICE CHEŁMA 86 Okres okupacji hitlerowskiej 28 Rynek Starego Miasta 88 W cieniu PKWN 31 Ulica Lubelska 91 Magistrat 92 WSPÓŁCZESNY CHEŁM 34 Wokół Starego Miasta 94 Edukacja 37 Ulica Lwowska 97 Sport i rekreacja 38 Ulica Kolejowa 99 Kultura 39 Ulica Hrubieszowska 100 Kompleks Koszarowy i Dzielnica Gubernialna 102 Bieławin 105

Tekst Zbigniew Lubaszewski ZNAKOWANE SZLAKI TURYSTYCZNE 106 Fotografie Olgierd Bielak (OB), Grzegorz Cisło (GC), Karol Dromlewski (KD) Robert Krajewski (RK), Ryszard Karczmarski (RK), Wiesław Lisiecki (WL), Miejskie ścieżki spacerowe 108 Maciej Niedzielski (MN), Grzegorz Zabłocki (GZ), Paweł Klajnerd (PK), Trasa rowerowa „Uroki Sobowickie” 110 Grzegorz Chwesiuk (GH), Tadeusz Chmielewski (Tch) Szlaki terenowe piesze 113 Opracowanie graficzne Grzegorz Wójcik - STUDIO ARTpress Ścieżki przyrodnicze 115 Opracowanie Chełmski Ośrodek Informacji Turystycznej, ul. Lubelska 63,

tel. 0 82 565 36 67, www.itchelm.pl Wydano na zlecenie Urzędu Miasta Chełm, ul. Lubelska 65, TRASY TURYSTYCZNE W OKOLICACH CHEŁMA 118 tel. 0 82 565 22 23, www.chelm.pl Druk STUDIO ARTpress, www.artpress.pl INFORMACJE PRAKTYCZNE 136

I Publikacja współfinansowana jest ze środków Unii Europejskiejz Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Sąsiedztwa Polska- Białoruś- Ukraina INTERREG III A / TACIS CBC 2004-2006 Chełm 2006 oraz z Budżetu Państwa. spis tresci spis tresci INFORMACJE OGÓLNE 4 ŚLADY PRZESZŁOŚCI 40 Położenie, warunki naturalne i ludność 7 Górka Chełmska, Zespół Katedralny 43 Walory przyrodnicze i krajobrazowe 8 Zespół Popijarski, Kościół pw. Rozesłania św. Apostołów 49 Kościół i Klasztor Reformatów 56 DZIEJE CHEŁMA I ZIEMI CHEŁMSKIEJ 10 W kręgu Prawosławia 60 Prehistoria 12 Żydowski Chełm 65 Wśród Grodów Czerwieńskich 13 Zapomniany Świat Unitów 69 Stolica Księcia Daniela 15 Osiedle Dyrekcja 71 Między Polską, Litwą i Węgrami 17 Podziemia Kredowe 75 Pod rządami Jagiellonów 19 Muzeum Chełmskie 78 Czasy wojen i zaborów 21 Miejsca Pamięci Narodowej 82 Lata zaborów 23 W niepodległej Rzeczypospolitej 27 ULICE CHEŁMA 86 Okres okupacji hitlerowskiej 28 Rynek Starego Miasta 88 W cieniu PKWN 31 Ulica Lubelska 91 Magistrat 92 WSPÓŁCZESNY CHEŁM 34 Wokół Starego Miasta 94 Edukacja 37 Ulica Lwowska 97 Sport i rekreacja 38 Ulica Kolejowa 99 Kultura 39 Ulica Hrubieszowska 100 Kompleks Koszarowy i Dzielnica Gubernialna 102 Bieławin 105

Tekst Zbigniew Lubaszewski ZNAKOWANE SZLAKI TURYSTYCZNE 106 Fotografie Olgierd Bielak (OB), Grzegorz Cisło (GC), Karol Dromlewski (KD) Robert Krajewski (RK), Ryszard Karczmarski (RK), Wiesław Lisiecki (WL), Miejskie ścieżki spacerowe 108 Maciej Niedzielski (MN), Grzegorz Zabłocki (GZ), Paweł Klajnerd (PK), Trasa rowerowa „Uroki Sobowickie” 110 Grzegorz Chwesiuk (GH), Tadeusz Chmielewski (Tch) Szlaki terenowe piesze 113 Opracowanie graficzne Grzegorz Wójcik - STUDIO ARTpress Ścieżki przyrodnicze 115 Wydawca Chełmski Ośrodek Informacji Turystycznej - MOSiR, ul. Lubelska 63,

tel. 0 82 565 36 67, www.itchelm.pl Druk STUDIO ARTpress, www.artpress.pl TRASY TURYSTYCZNE W OKOLICACH CHEŁMA 118

INFORMACJE PRAKTYCZNE 136

I Publikacja została dofinansowana ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Lublinie, Gminnego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Chełmie, Urzędu Miasta Chełm, Chełm 2006 Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji w Chełmie. INFORMACJE OGÓLNE

Położenie , warunki naturalne i ludność Walory przyrodnicze i krajobrazowe

Panorama Chełma (WL) Powyżej dziewięćsił popłocholistny (KD) INFORMACJE OGÓLNE INFORMACJE OGÓLNE Położenie, warunki naturalne i ludność. Miasto Chełm leży we wschodniej części kredowe typu wyspowego, poprzedziela- województwa lubelskiego. Jest położone ne rozległymi i często podmokłymi doli- 230 km od Warszawy, 71 km od Lublina, nami. Podłoże tworzą skały kredowe, 65 km od Zamościa i 29 km od przejścia przykryte trzeciorzędowymi piaskowca- granicznego z Ukrainą w Dorohusku. Po- mi. Pokłady kredy w okolicach Chełma łożenie Chełma wyznaczają współrzędne: należą do największych złóż tego surowca 51° 09' szerokości północnej i 23° 29' dłu- na terenie Polski. Pagóry otaczają piasz- gości wschodniej. Geograficznie miasto czyste i podmokłe równiny, od wschodu leży na skraju Pagórów Chełmskich, nie- Obniżenie Dubienki, a od zachodu Obni- wielkiego mezoregionu geograficznego, żenie Dorohuckie. Region charakteryzuje zaliczanego do Polesia Wołyńskiego (cza- się umiarkowanym klimatem o pewnych sami do Wyżyny Lubelskiej), będącego cechach kontynentalnych. Pogodę kształ- częścią Niżu Środkowoeuropejskiego. Ob- tują masy powietrza polarno-morskiego szar charakteryzuje się specyficzną rzeź- znad północnego Atlantyku oraz polarno- bą terenu, łączącą krajobraz nizinny -kontynentalnego z Europy Wschodniej. z elementami wyżynnymi. Charakterys- Średnia temperatura wynosi +7,4°C (naj- tycznym elementem są liczne wzgórza niższa -37,2°C, najwyższa +35,5°C).

Panorama Chełma (PK)

HERB i FLAGA CHEŁMA - herb miasta przestawiający srebrnego niedźwiedzia na tle trzech zielonych dębów i wzgórza, wywodzi się z dawnego herbu ziemi chełmskiej, znanego od XIV w. Przez miasto prawdopodobnie został przejęty w XVI w. i początkowo przedstawiał głowę niedźwiedzia. W kolejnych wiekach na pieczęciach miasta poja- wiał się cały niedźwiedź, ale bez drzew. W XIX w. herb przybrał obecną formę, zatwierdzoną przez władze państwowe w 1938 r. Obecny herb został ustanowiony przez Radę Miejską 28 kwietnia 1994 r. i został uzupełniony o koronę stanisławowską zwieńczoną krzyżem. Flagą miasta jest przymocowany do drzewca lub masztu prostokątny płat tkaniny składający się z dwóch pasów poziomych równej szerokości, z któ- rych górny jest biały, a dolny - zielony. Pośrodku pasa białego umieszczony jest herb miasta.

7 INFORMACJE OGÓLNE INFORMACJE OGÓLNE

M Z ił aw ek i Chełm zajmuje powierzchnię 3529 ha władz powiatowych (ziemskich i grodz- czerwonej księgi roś- le na Stawskiej Górze, w c io w s i e e n lk i jest czwartym pod tym względem (po kich). Miasto otrzymało status powiatu lin”. Spotkać tu można n o gdzie znajduje się y k w ( K i a D t o Lublinie, Puławach oraz Białej Podlaskiej) grodzkiego jako byłe miasto wojewódz- również lilię złoto- ) jedno z czterech w

( K

miastem w województwie lubelskim. Roz- kie. Ziemski powiat chełmski obejmuje głów, naparstnicę D w kraju stanowisk ) ległość miasta z północy na południe wy- powierzchnię 1779,64 km2 i zamieszki- zwyczajną, buławni- reliktowej rośliny nosi 6 km, a ze wschodu na zachód 8 km. wany jest przez 73.709 osób. Powiat ka wielkokwiatowe- z rodziny astrowa- Średnie wzniesienie na terenie miasta składa się z 14 gmin wiejskich (Białopole, go, kruszczyka szero- tych, noszącej nazwę wynosi ok. 190 m n.p.m. Najwyższy Chełm, Dorohusk, Dubienka, Kamień, kolistnego i podkolan biały. dziewięćsił popłocholis- punkt to Górka Chełmska (221 m), a naj- Leśniowice, Rejowiec (od 2006 r.), Rejo- Wokół miasta rozciągają się tny. Najliczniej wśród chełmskich niższy znajduje się w okolicach Bieławina wiec Fabryczny, Ruda Huta, Sawin, Sied- tereny urozmaicone krajobrazo- rezerwatów reprezentowane są W ) iśn KD (178,8 m).Przez miasto przepływa rzeka liszcze, Wierzbica, Wojsławice, Żmudź) wo i przyrodniczo. Wschodnią grani- ia karłowata ( obiekty chroniące torfowiska węgla- Uherka (posiada długość 45 km), będąca i jednego miasta (Rejowiec Fabryczny). cę ziemi chełmskiej stanowi rzeka Bug, nowe („Bagno Serebryskie”, „Brzeźno”, dopływem Bugu. Miasto posiada połączenia kolejowe której dolina, bogata w starorzecza, „Roskosz”). Uznawane za jedyny tego ro- Miasto zamieszkuje 68.160 (stan na z Warszawą, Lublinem, Rejowcem Fab- meandry i podmokłe łąki, należy do naj- dzaju kompleks w Europie i zajmujące 31.XII.2005) osób i jest drugim pod rycznym (i dalej do Zamościa), Kowlem piękniejszych obszarów Lubelszczyzny. powierzchnię liczącą ponad tysiąc hekta- względem liczby ludności miastem w wo- i Kijowem (do 2002 r. istniało również po- Na południe od Chełma leżą Działy Gra- rów, chronią unikalne środowisko przy- jewództwie lubelskim. Chełm jest siedzibą łączenie z Włodawą). Przez Chełm prze- bowieckie, system zalesionych wzgórz, rodnicze o bogatym świecie roślinnym biega droga krajowa nr 12 (Do- poprzecinany malowniczymi wąwozami. i z licznymi gatunkami zagrożonych wy- rohusk-Chełm-Lublin-Radom- Na pozostałym obszarze rozciągają się ginięciem ptaków i motyli. Do najcenniej- -Kalisz-Łęknica), drogi woje- równiny, na których rozsiane są liczne la- szych gatunków ptaków zalicza się nie- wódzkie: nr 812 (Krasnystaw- sy, torfowiska i tereny bagienne, z bogatą zwykle rzadką wodniczkę, derkacza oraz -Chełm-Włodawa-Biała Podlas- fauną i florą. Najcenniejsze tereny chro- błotniaka stawowego i łąkowego. W re- ka) i nr 844 (Chełm-Hrubieszów- nione są w ramach parków krajobrazo- zerwatach torfowiskowych występuje -Dołhobyczów) oraz liczne drogi wych i obszarów chronionego również żółw błotny. Pozostałe re- powiatowe i gminne. krajobrazu. zerwaty chronią cenne partie Szczególne walory przy- naturalnych lasów („Ba- Walory przyrodnicze i krajobrazowe rodnicze posiadają liczne chus”, „Serniawy”, „Lis- rezerwaty. W najbliższych ki”) oraz miejsca lęgowe Pierwiosnka lekarska (KD) Atutem ziemi chełmskiej jest wyjątko- lesie Borek okolicach miasta znajduje orlika krzykliwego („Sied- we środowisko przyrodnicze, którego wa- znajduje się re- się 11 takich obiektów. Naj- liszcze”) i unikalne formy ero- lory są zauważalne już na terenie samego zerwat stepowy starszy rezerwat utworzono w 1956 r. zyjne („Żmudź”). miasta. Chełm położony na skraju Pagó- „Wolwinów”, rów Chełmskich, krainy złożonej z syste- utworzony w mu łagodnych wzgórz, pokrytych niegdyś 1972 r. na po- pięknymi lasami, przyciąga uwagę ma- wierzchni 1,12 ha. Na śródleśnej polanie lowniczymi widokami i urokliwymi par- znajduje się roślinność stepowa z rzadki- kami. Liczne pomnikowe i egzotyczne mi i chronionymi gatunkami między inny- drzewa na obszarze miasta można poz- mi wisienką stepową. Jest to rzadka rośli- nać na trasie biegnącego przez Chełm na objęta ścisłą ochroną gatunkową, a do- szlaku przyrodniczego. W podmiejskim datkowo również wpisana do „Polskiej Zdjęcie powyżej dziewięćsił popłocholistny (KD) Rezerwat Stawska Góra (OB) 8 9 dzieje Chełma i ziemi chełmskiej

Prehistoria Wśród Grodów Czerwieńskich Stolica Księcia Daniela Między Polską, Litwą i Węgrami Pod rządami Jagiellonów Czasy wojen i zaborów Lata zaborów W niepodległej Rzeczypospolitej Okres okupacji hitlerowskiej W cieniu PKWN dzieje Chełma i ziemi chełmskiej dzieje Chełma i ziemi chełmskiej Prehistoria POCHODZENIE NAZWY CHEŁM - nazwa miasta wywodzi się od starosłowiańskiego słowa oznaczającego wzgórze, pagór. W wersji wschodniosłowiańskiej słowo przybrało Najstarsze ślady pobytu człowieka na z miejscowego krzemienia kredowego. formę „chołm”, a w wersji zachodniosłowiańskiej otrzymało brzmienie „chełm”. Obecnie obszarze Chełma i ziemi chełmskiej po- W środkowej epoce brązu (ok. 1300 lat określenie funkcjonuje jedynie w nazwach topograficznych, najczęściej w nazwach włas- chodzą z późnego paleolitu (10 tys. lat p.n.e.) w rejon Chełma dotarli przedsta- nych miast, osad i wzniesień. W języku czeskim nadal jest używane na oznaczenie pagór- p.n.e.). Są to drobne przedmioty krze- wiciele kultury łużyckiej. Na przełomie IV ka. Jako nazwa topograficzna pojawia się stosunkowo często na całym etnicznie polskim mienne, łączone z kulturą świderską, i III w. p.n.e., w młodszym okresie epoki obszarze (Chełmno, Chełmiec, Chełmek). stworzoną przez myśliwych, polujących żelaza (tzw. okres lateński), na obszarze na renifery na rozciągającej się w tym ziemi chełmskiej pojawiła się kultura po- rejonie tundrze i lasotundrze. Kolejne morska, której przedstawiciele przybyli Wśród Grodów Czerwieńskich fale koczowników-myśliwych napłynęły z rejonu Pomorza lub Mazowsza. W tym w mezolicie, kiedy wraz z ociepleniem kli- okresie na ziemię chełmską docierają Po koniec starożytności nastąpił kres Pierwotnymi siedzibami Lędzian miały matu pojawiły się bogate w zwierzynę la- również wpływy lateńskie (wiązane z Cel- w miarę ustabilizowanych stosunków być tereny późniejszej ziemi sandomier- sy. W neolicie (3500 - 1800 lat p.n.e.) do- tami) oraz jastorfskie (łączone z germań- osadniczych. Po inwazji Hunów na Europę skiej, jednak z czasem ich wpływy tarli w rejon Chełma pierwsi rolnicy, łącze- skimi Bastarnami). Na bazie tych różno- (IV w.) rozpoczęła się wielka wędrówka rozszerzyły się do rzeki Bug (czyli część ni z kulturami naddunajskimi. W schyłko- rodnych elementów kulturowych tuż ludów, która przyniosła powstanie no- terenów Bużan). W X w. coraz większe wym neolicie miejsce rolników zajęli pas- przed początkiem naszej ery powstała wych wspólnot etnicznych. Ziemia chełm- zainteresowanie rejonem Bugu wykazy- terze (posiadający między innymi znajo- kultura przeworska, rozwijająca się ska, znajdująca się na mało czytelnym wała Ruś Kijowska i państwo Polan. mość hodowli koni), wiązani z kulturą pu- w okresie wpływów rzymskich (I - IV w. pograniczu zachodniej i wschodniej Sło- Obiekt rywalizacji obu państw został charów lejkowatych. 1800 lat p.n.e. na n.e.). Jej przedstawiciele reprezentowali wiańszczyzny, najczęściej wiązana jest w ź ródłach ruskich określony mianem ziemię chełmską dotarła ludność repre- dosyć wysoki poziom uprawy ziemi z Dulebami, Bużanami, Wołynianami i Grodów Czerwieńskich. Nazwa powstała zentująca kulturę mierzanowicką, łączo- (z powszechnym użyciem narzędzi żelaz- Lędzianami. Pierwsi zamieszkiwali tere- w oparciu o słowa użyte przez ruskiego ną z wczesnym okresem epoki brązu. nych), rozwinięte osadnictwo oraz liczne ny po obu stronach Bugu, prawdopodob- kronikarza Nestora (w dziele „Powieść Sporo znalezisk reprezentuje kulturę kontakty z Cesarstwem Rzymskim. nie w pierwszych wiekach średniowiecza, minionych lat”). Przedstawiając rządy strzyżowską (pierwsza połowa II tysiąc- Świadczą o tym znaleziska monet rzym- być może w czasach istnienia państwa Włodzimierza Wielkiego, kronikarz po- lecia p.n.e.). Są to przede wszystkim skich, również na terenie dzisiejszego Awarów, tureckiego ludu przybyłego daje, że w 981 r. książę kijowski „poszedł cmentarzyska z grobami o bogatym wy- Chełma (z czasów Trajana i Hadriana). z Azji w VI w., który nad środkowym Du- ku Lachom i zajął grody ich, Przemyśl, posażeniu oraz narzędzia wykonane Ludność kultur y przeworskiej, łączona najem utworzył obszerne państwo, istnie- Czerwień i inne grody…”. najczęściej z plemionami słowiańskimi, jące do końca VIII w. Mniej więcej w tym Rejon Chełma prawdopodobnie dzielił używała również koła garncarskiego oraz samym czasie miejsce Dulebów zajęli Bu- losy państwa Lędzian i Grodów Czerwień- stosowała w uprawie ziemi system prze- żanie. Historykom nie udało się ustalić, skich, chociaż gród chełmski nie został mienno-odłogowy. W II w. n.e. na Lubel- czy był to nowy lud, czy kolejna nazwa wymieniony przez Nestora, co najczęściej szczyznę dotarła kultura wielbarska, łą- Dulebów. Podobnie traktuje się Wołynian, wyjaśnia się niewielką rolą tego ośrodka. czona z germańskimi Gotami, którzy ze którzy mieli być kolejną nazwą Bużan lub Może również sugerować, że ziemia Skandynawii przemieszczali się nad Mo- ich części, związanej z grodem Wołyń. chełmska nie wchodziła w skład Grodów rze Czarne. Dulebów-Bużan-Wołynian najczęściej Czerwieńskich. Mimo tych problemów, zalicza się do wschodnich Słowian. Wy- większość historyków przypuszcza, że mieniani od IX w. Lędzianie uznawani są ziemia chełmska wraz całym rejonem za plemię zachodniosłowiańskie, zajmu- nadbużańskim znalazła się w 981 r. pod Naczynie gliniane z VII - IX (KD) jące wschodnie rubieże ziem polskich. kontrolą Włodzimierza Wielkiego. Na 12 13 dzieje Chełma i ziemi chełmskiej dzieje Chełma i ziemi chełmskiej

LĘDZIANIE - plemię zachodniosłowiańskie, wymieniane od IX w. Pochodzenie nazwy Stolica księcia Daniela najczęściej wiąże się z wyrazem „lenda” (lęda), oznaczającym pozbawione roślinności miejsce równinne i leżące ugorem lub krajobraz powstały w wyniku prowadzenia gospodarki wypaleniskowej. Łączeni z rejonem ziemi sandomierskiej, z czasem opanowali tere- Daniel Romanowicz urodził się w 1201 nastąpiło to w 1242 r.). W przypadku ny nadbużańskie, docierając nawet nad Dniestr. W różnych okresach pozostawali pod roku. Był synem księcia halicko-włodzi- księstwa włodzimierskiego od 1214 r. zwierzchnictwem Wiślan, Państwa Wielkomorawskiego, Węgrów, Rusi Kijowskiej, aby mierskiego Romana Mścisławowicza. Po większość tej dzielnicy znajdowała się pod ostatecznie wejść w skład państwa Polan śmierci ojca (w bitwie z oddziałami polski- kontrolą Daniela i Wasylka. mi pod Zawichostem w 1205 r.) stał się Następca Romana uczynił ze swe- wraz z bratem zakładnikiem władców go państwa istotny czynnik polityczny krótki okres czasu Grody Czerwieńskie kim do XIV w., chociaż władcy Polski po- Polski i Węgier, pragnących wykorzystać w Europie Środkowo-Wschodniej, chociaż odzyskał Bolesław Chrobry, po wyprawie dejmują próby odzyskania tego obszaru. potomków Romana do rozszerzenia przyszło działać w trudnych warunkach, kijowskiej w 1018 r. Następnie w 1031 r. Wraz z podziałem Rusi Kijowskiej na wpływów na ziemie ruskie. Zainteresowa- wynikających z agresji Mongołów na Ruś syn Włodzimierza - Jarosław Mądry, przy- dzielnice, ziemia chełmska znalazła się w nie dzielnicą wykazywali również inni (Daniel brał udział w 1223 r. w przegra- wrócił dawną granicę Rusi Kijowskiej. Do- składzie Księstwa Halicko-Włodzimier- przedstawiciele dynastii Rurykowiczów, nej przez wojska ruskie bitwie pod Kał- datkowo w źródłach ruskich jest mowa sk i e go, rządzonego przez boczną linię stąd pierwsze dekady XIII w. pełne były ką). Lawirując między uległością i samo- o przesiedleniach ludności z podbitych te- dynastii Rurykowiczów, której najsłyn- konfliktów i ciągłych zmian władców, za- dzielnością, Daniel nie tylko zdołał utrzy- renów. Od tego momentu ziemia chełm- niejszym przedstawicielem był książę Da- równo w Haliczu, jaki i we Włodzimierzu. mać się na tronie, ale również uczestni- ska pozostaje pod zwierzchnictwem rus- niel Romanowicz. W 1219 r. Daniel pojął za żonę córkę księ- czył w walkach na terenie Polski, Czech, cia nowogrodzkiego Mścisława Udałego, Węgier i Austrii. W połowie XIII w. zwrócił który od 1218 r. dzięki poparciu władców się w kierunku Rzymu i po przyjęciu kato- Polski rządził w Haliczu. Pozwoliło mu to licyzmu został koronowany przez legata na przejęcie władzy w księstwie halickim papieskiego Opizona na pierwszego króla po śmierci teścia w 1228 r. (na trwałe Rusi w 1253 r. w Drohiczynie nad Bugiem.

Bolesław Chrobry na medalu wydanym przez PTTK Chełm.

GRODY CZERWIEŃSKIE - obszar pograniczny między Polską i Rusią Kijowską o nieok- reślonym do dzisiaj zasięgu. Czasami utożsamiany z Rusią Czerwoną (leżącą między Sa- nem i Dniestrem), jednak najczęściej wiązany z terenami między Wieprzem i Bugiem. Według ustaleń historyków ziemia chełmska wchodziła w skład Grodów, jednak istnieją również koncepcje odrzucające takie związki. Nazwa pochodzi od grodu Czerwień (obecnie Czermno nad Huczwą, na południe od Hrubieszowa). Przedmiot rywalizacji polsko- -ruskiej od X do XII w. Ostatecznie włączony w skład Rusi Halicko-Włodzimierskiej jako ziemia czerwieńska. Grodzisko na Górce Chełmskiej (KD)

14 15 dzieje Chełma i ziemi chełmskiej dzieje Chełma i ziemi chełmskiej

Po umocnieniu swojej władzy Daniel golskie, w tym słynny najazd Batu-Chana Między Polską, Litwą i Węgrami Romanowicz postanowił przenieść stolicę w 1241 r. Książę ufundował również licz- swego państwa na obszar nadbużański. ne świątynie, z których szczególnie istot- Po śmierci Daniela Romanowicza za- narastająca opozycja bojarów oraz coraz Początkowo na miejsce lokalizacji nowej na była cerkiew Bogurodzicy. Niestety kończył się okres względnej jedności większe zainteresowanie księstwem ze siedziby wybrał Ugrowsk (Uhrusk), jed- w 1257 roku wszystko strawił przypadko- Księstwa Halicko-Włodzimierskiego. Wła- strony Węgier, Polski i Litwy sprawiały, że nak z czasem uznał, że o wiele korzys- wo zaprószony ogień, który według kro- dzę objęli synowie zmarłego monarchy: sytuacja w państwie była mało stabilna tniejszym miejscem będzie Chełm. Stało nikarza był tak potężny, że łuna była wi- Lew I, Roman, Mścisław i Szwarno, którzy i 21 maja 1323 r. obaj bracia zostali za- się to ok. 1237 r. i niestety tylko taka doczna na całej ziemi chełmskiej, a nawet dokonali podziału państwa na dzielnice. mordowani. W ten sposób wymarła męs- przybliżona datacja jest możliwa, gdyż w odległym Lwowie. Odbudowany gród Ponadto żył jeszcze jego młodszy brat ka linia Romanowiczów i rozpoczęły się informacje o tym wydarzeniu zapisane u trzymał pozycję głównego ośrodka Rusi Wasylko (zmarł w 1269 r.), który również przetargi w sprawie dziedziczenia księs- w „Kronice Halicko-Wołyńskiej” (stano- Halickiej do śmierci Daniela Romanowi- posiadał samodzielną dzielnicę ze stolicą twa. Ostatecznie zwyciężyła kompromiso- wiącej część tzw. Latopisu Hipackiego) cza w 1264 r. (który został pochowany we Włodzimierzu, co jeszcze bardziej wa koncepcja, osadzenia w księstwie pięt- mają charakter retrospekcji i zostały w cerkwi Bogurodzicy). Równocześnie pogłębiało podziały. W ich ramach doszło nastoletniego Bolesława Trojdenowicza, umieszczone przy roku 1257. Mimo tej rozwijała się osada miejska, zalążek do ukształtowania się nowej jednostki wywodzącego się z mazowieckich Piastów komplikacji, trzeba przyznać, że opis jest przyszłego miasta. Skromne informacje politycznej określanej mianem Księstwa (Bolesław był synem księżnej Marii, córki jednak niezwykle barwny, gdyż kroni- źródłowe w tym względzie uzupełniają Chełmsko-Bełskiego, która w pewnym Jerzego I). Młody władca zgodził się rów- karz opowiada o polowaniu Daniela, pod- znaleziska archeologiczne. Według naj- sensie przejęła rolę dawnej ziemi czer- nież na przyjęcie prawosławia (równo- czas którego odkrył on „miejsce piękne częściej przyjmowanych ustaleń główna wieńskiej. Obok podziałów książę Daniel cześnie przyjął imię Jerzy II). Niestety i zalesione, otoczone polem. I pytał tu- osada usytuowana była na zachód od pozostawił synom szereg problemów, wy- ustalenia wkrótce legły w gruzach, głów- ziemców: jak nazywacie to miejsce? A oni zamku, wzdłuż traktu wiodącego do Lub- nikających z różnorodnej i aktywnej poli- nie z powodu opozycji bojarów. Po sie- odpowiedzieli: Chełm jest jego imię. I po- lina. Świadczyć o tym mają pozostałości tyki zagranicznej. To między innymi dzię- demnastu latach rządów padł ofiarą ko- lubił to miejsce i pomyślał: zbudujemy na umocnień oraz zabudowań mieszkalno- ki niej jego syn Szwarno, który otrzymał lejnego spisku i został otruty 7 kwietnia nim mały gródek i poświęcimy go Bogu gospodarczych, z czytelnymi śladami stołeczny Chełm, zaangażował się w wal- 1340 r. Jego dziedzicem na mocy układu i św. Janowi Złotoustemu i postawimy cer- warsztatów rzemieślniczych. Obok głów- kę o tron Litwy (jako zięć księcia Mendo- podpisanego dwa lata wcześniej w Wy- kiew jego imienia”. Pomysł został zreali- nego podgrodzia wokół Chełma znajdo- ga został nawet w 1267 r. wielkim księ- szehradzie został król Polski Kazimierz zowany z nawiązką i wkrótce w Chełmie wały się inne osady, skupiające ludność ciem litewskim). Po jego śmierci dwa lata Wielki. powstało potężne założenie obronne, pracującą na potrzeby księcia oraz osoby później, czołowe miejsce wśród Romano- zdolne przetrzymać liczne najazdy mon- z otoczenia władcy. wiczów zajął Lew I, który skupił w swoim ręku zachodnią część Rusi Halickiej. Głów- ną jego siedzibą został Lwów. Jego nas- LATOPIS HIPACKI - staroruski zbiór rękopiśmienny z początku XV w., którego nazwę tępcą był Jerzy I (Lew I zmarł prawdopo- utworzono od miejsca przechowywania (klasztor św. Hipacego w Kostromie). Składa się z dobnie w 1300 r.), który m.in. wspierał "Powieści minionych lat", klasycznego dzieła ruskiego dziejopisarstwa, przypisywanego Władysława Łokietka w walce o władzę w legendarnemu kronikarzowi Nestorowi i prezentującego wydarzenia z dziejów Rusi Polsce oraz na wzór swego dziada Daniela Kijowskiej, „Latopisu Kijowskiego” (dotyczącego lat 1118-1198) i „Kroniki Halicko- związał się z papiestwem i przyjął tytuł Wołyńskiej”, obejmującej czasy od 1201 do 1292 r. i przedstawiającej dzieje Księstwa króla Rusi. Jerzy I zmarł w 1308 r. i po- Halicko-Włodzimierskiego. Dzieło zostało odkryte w XVIII w. przez rosyjskiego historyka dobnie jak Daniel został pochowany w Mikołaja Karamzina i po raz pierwszy opublikowane w XIX w. Chełmie. Władzę po nim objęli dwaj mło- Kazimierz Wielki - medal ze zbiorów PTTK Chełm dzi synowie: Andrzej I i Lew II. Niestety

16 17 dzieje Chełma i ziemi chełmskiej dzieje Chełma i ziemi chełmskiej Pod rządami Jagiellonów Mimo praw do przejęcia dziedzictwa lejna wyprawa miała miejsce w 1366 r. Romanowiczów, Kazimierz miał spore W jej wyniku księstwo chełmsko-bełskie Wraz z włączeniem ziemi chełmskiej znalazły się obszary zabużańskie z Rat- problemy z realizacją takiego zamierze- stało się lennem Polski, chociaż władzę do państwa Jagiellonów, nastąpiła stabili- nem i Lubomlem. Samodzielność admi- nia. Co prawda popierali go w tym wzglę- w mieście zachował Jerzy Narymunto- zacja sytuacji państwowej regionu, który nistracyjna ziemi chełmskiej pozwoliła na dzie Węgrzy, jednak zupełnie inne plany wicz. Po śmierci Kazimierza Wielkiego do trzeciego rozbioru był integralną częś- powstanie samorządu szlacheckiego, miała Litwa. W związku z tym w 1340 r. kontrolę nad obszarem ponownie prze- cią państwa polskiego. Region posiadał z sejmikiem ziemskim, który wybierał rozpoczął się blisko półwieczny okres wal- jęła Litwa. W 1377 r. wyprawę zorganizo- również dosyć autonomiczną pozycję, swoich reprezentantów na Sejm Walny ki o Ruś Halicką, z udziałem Polski, Litwy wał Ludwik, król Polski i Węgier. Według funkcjonując przez XV w. jako samodziel- i z czasem do Trybunału Koronnego. Pow- i Węgier. Bezpośrednio po śmierci Jerze- relacji kronikarza Janka z Czarnkowa ry- na ziemia. Ostatecznie została wprawdzie stała też rozbudowana hierarchia urzę- go II z roszczeniami wobec Wołynia wy- cerstwo krakowsko-sandomierskie pod włączona w skład województwa ruskiego dów ziemskich z kasztelanem (zasiadają- stąpił syn Giedymina Lubart. Po opano- wodzą starosty krakowskiego Sędziwoja (ze stolicą we Lwowie), jednak z powodu cym w senacie) i podkomorzym na czele. waniu Łucka i Włodzimierza zajął również z Szubina przez osiem dni oblegało za- braku łączności terytorialnej z pozostałą W czasach Władysława Jagiełły pojawił się Księstwo Chełmsko-Bełskie. W imieniu Lu- mek chełmski. Władzę nad księstwem częścią województwa (oddzieloną ziemią także reprezentant władzy królewskiej, barta władzę w Chełmie objął jego brata- przejęli w imieniu króla starostowie wę- bełską), utrzymała samodzielność. W ta- w postaci starosty. nek Jerzy Narymuntowicz. Kazimierz gierscy. Po śmierci Ludwika Węgierskiego kim stanie ziemia chełmska dotrwała do Rangę Chełma podnosił również fakt Wielki nie pogodził się ze stratą tego ob- w 1382 r. odzyskanie ziem ruskich było drugiego rozbioru (1793), kiedy jej usz- rezydowania w mieście dostojników koś- szaru i w 1349 r. zorganizował wyprawę jednym z głównych postulatów polskiej czuplone po pierwszym rozbiorze teryto- cielnych. Od czasów Daniela Romanowi- na ziemię chełmską. Po krótkim oblęże- szlachty. Ostatecznie dokonała tego rium otr zymało status województwa, cza funkcjonowała diecezja prawosławna, niu gród i miasto zostały opanowa- w 1387 r. królowa Jadwiga, w trakcie dziedziczącego tradycje włączonego do której prawa potwierdził przywilej Wła- ne, jednak rok później Lu- swojej pierwszej wyprawy na monarchii austriackiej województwa rus- dysława Warneńczyka z 1444 r. W XIV w. bart ponownie odzyskał wschód po małżeństwie z kiego. pojawiało się również łacińskie biskup- utracone tereny. Ko- Władysławem Jagiełłą. Trwały status administracyjny ko- stwo chełmskie, powołane z inicjatywy respondował z kształtem terytorialnym, Kazimierza Wielkiego. Niestety z racji za- który ostatecznie ukształtowany w XV w., mętu w związku z przynależnością poli- utrzymał się w zasadzie do rozbiorów. tyczną ziemi chełmskiej, biskup nie zdołał Obszar ziemi chełmskiej obejmował 180 objąć swoich obowiązków. Do realnej or- mil kwadratowych, na którym w drugiej ganizacji diecezji doprowadził Władysław połowie XVI w. istniało 20 miast i 401 wsi Jagiełło, który w 1417 r. uposażył biskup- z ok. 67 tysiącami mieszkańców. Obok te- stwo. W 1490 r. jej siedziba (za zachowa-

Królowa Jadwiga medal ze zbiorów PTTK Chełm renów wchodzących w skład ziemi chełm- niem nazwy) została przeniesiona do skiej od czasów Daniela, w jej granicach Krasnegostawu.

LUBART DYMITR - żyjący w latach ok.1300-1384 książę litewski, syn Giedymina i stryj JAN BISKUPIEC - (ok. 1377-1452) zwany również Janem z Opatowca, dominikanin Władysława Jagiełły. Od 1335 r. książę łucki (na trwale od 1340 r.) oraz halicki (w latach i doktor teologii. Od 1411 r. prowincjał zakonu, a także doradca i spowiednik Władysława 1340-49, 1350-66 i 1371-77). Do walki o tereny Księstwa Halicko-Włodzimierskiego Jagiełły. W 1417 r. na prośbę króla objął diecezję chełmską, jako trzeci biskup nominowa- włączył się poprzez związki dynastyczne z Romanowiczami (za jego pierwszą żonę uznany na to stanowisko. Kierując do śmierci biskupstwem był głównym organizatorem diecez- wano Buszę, córkę Lwa II, jednak obecnie kwestionuje się nawet istnienie księżniczki o ta- ji i jej sieci parafialnej na jej terenie, która dzięki jego aktywności należała do najlepiej kim imieniu). Od 1340 r. toczył boje z Polską m. in. o tereny ziemi chełmskiej. W swojej funkcjonujących w Polsce. Z racji wykształcenia i pozycji, uznawany za jednego z najwy- stolicy Łucku wybudował potężny zamek oraz utworzył biskupstwo prawosławne. bitniejszych ludzi piętnastowiecznej Polski.

18 19 dzieje Chełma i ziemi chełmskiej dzieje Chełma i ziemi chełmskiej

Funkcjonując w państwie Jagiellonów, nów w system obronny państwa. Po loka- przywódców szlacheckich, wśród których kiem handlu i rzemiosła. W 1564 r. Chełm ziemia chełmska uległa sporym przeob- cji uregulowano kształt Chełma, którego można odnaleźć takie postacie jak: Miko- zamieszkiwało 1995 osób, w tym ponad rażeniom wewnętrznym. Stabilizacja po- centralnym miejscem był rynek z niewiel- łaj Rej, Jan Zamoyski, Mikołaj Siennicki 300 Żydów. W pierwszej połowie XVII w. lityczna pozwoliła na rozwój osadnictwa. kim ratuszem. Obok budowli z czasów i Paweł Orzechowski. Pozycji politycznej liczba mieszkańców zwiększyła się do Właścicielami ziemi, dzięki nadaniom księcia Daniela, w związku z napływem szlachty chełmskiej towarzyszył ogólny 2600 osób. Wzrosła również ilość Żydów, królewskim, były rody szlacheckie z cen- ludności polskiej i żydowskiej, pojawiły się rozwój regionu. Chełmskie folwarki którzy stanowili prawie 30% ogólnej licz- tralnej Polski, ale nie brakowało również kościoły oraz synagoga. W XV w. liczba uczestniczyły aktywnie w handlu płodami by mieszkańców (blisko tysiąc osób). bojarskich rodzin z Litwy i Rusi. W czasach mieszkańców oscylowała wokół 1000. rolnymi, a miasto było ważnym ośrod- Władysława Jagiełły osady chełmskie Niestety pod koniec XVI w. zmniejszyło się wkroczyły również w okres lokacyjny. zn a czenie wojskowe Chełma. Wynikało to Czasy wojen i zaborów W 1392 r. Chełm otrzymał prawa miej- z kształtu państwa po unii lubelskiej, któ- Czasy względnej stabilizacji zakończy- witemu zniszczeniu i z powodu kosztów skie. Dokument królewski mówił o prze- ra przesunęła na wschód granice Rzeczy- ły się w XVII w. Liczne wojny oraz prze- zrezygnowano z jego odbudowy. Pozosta- niesieniu miasta z prawa polskiego i rus- pospolitej. Spory wpływ na stan zamku marsze obcych i polskich wojsk zahamo- ły jedynie resztki umocnień w postaci kiego i nadaniu prawa magdeburskiego, miał również potężny pożar w 1578 r., wały dotychczasowy rozwój miasta. w ie ż. Na potr zeby starosty chełmskiego co oznaczało powołanie władz miejskich k tóry doprowadził do znacznego znisz- W 1648 r. na ziemię chełmską dotarły od- pod koniec XVII w. powstał drewniany pa- i zwolnienie mieszkańców od zależności czenia zamku chełmskiego. Mury budo- działy kozackie pod wodzą Bohdana łac starościński. Odbudowano również od urzędników ziemskich. Przywilej zez- wane z białego kamienia chełmskiego Chmielnickiego, które spaliły miasto oraz zniszczony w trakcie wojen ratusz chełm- walał również na swobodne prowadzenie otaczały w tym czasie również miasto. dokonały grabieży okolicznych wiosek. ski i mury miejskie ( w tym czasie istniało działalności gospodarczej oraz wyposażał W obrębie murów oraz na przedmieściach Podobne zniszczenia zostały dokonane 6 bram miejskich - Uściługska, Zamojska, miasto w grunty o powierzchni 100 łanów istniało 265 domów. przez oddziały rosyjskie (1655) i szwedz- Lwowska, Krasnostawska, Lubelska, frankońskich. Decyzja Władysława Ja- Na przełomie XV i XVI w. wraz z proce- kie (1656). Oprócz wojen mieszkańców Brzeska). Dominowały drewniane bu- giełły o lokacji Chełma oraz przywileje sem przekształcania państwa Jagiellonów ziemi chełmskiej dziesiątkowały epide- dynki, usytuowane głównie przy rynku nadawane przez kolejnych władców, w szlachecką Rzeczypospolitą, ziemia mie i głód. i wzdłuż murów miejskich. Ich ilość wyraź- stworzyły podstawy do rozwoju ekono- chełmska wkroczyła w nowy etap swoich Zasadniczo zmienił się również kształt nie zmniejszyła się w wyniku zniszczeń micznego miasta. dziejów. Dzięki ciągle utrzymywanej sa- miasta. Istniejący jeszcze w pierwszej po- (1661 - 87, 1684 - 207). Zmniejszeniu Istotną rolę wypełniał także zamek modzielności oraz dominacji średniej łowie XVII w. zamek chełmski uległ całko- uległa również liczba ludności, która pod chełmski, włączony w czasach Jagiello- szlachty, region stał się prawdziwą kuźnią

Panorama Chełma z 1765 r. wg ryciny Teodora Rastawieckiego

20 21 dzieje Chełma i ziemi chełmskiej dzieje Chełma i ziemi chełmskiej

koniec XVII w. składała się z 1700 osób. Pierwszy rozbiór Polski z 1772 r. zmie- BITWA POD DUBIENKĄ - jedna z głównych bitew wojny polsko-rosyjskiej, toczonej Pod względem narodowościowym nadal nił granice ziemi chełmskiej, której połud- w obronie Konstytucji 3 Maja. Starcie miało miejsce 18 lipca 1792 r. na północ od nadbu- w mieście dominowali Polacy i Rusini. Po niową część z Zamościem wcielono do żańskiej miejscowości Dubienka. Przez kilka godzin dywizja pod dowództwem gen. najeździe kozackim zmniejszyła się Austrii. Mimo dramatycznych wydarzeń Tadeusza Kościuszki powstrzymywała 25-tysięczny korpus rosyjski gen. Michała Kachow- znacznie liczba ludności żydowskiej politycznych, w funkcjonowaniu miasta skiego. Pod wieczór oddziały polskie musiały wycofać się, pozostawiając na polu walki (w trakcie walk zginęło 75% Żydów), któ- pod koniec XVIII w. zachodziły pozytywne 900 żołnierzy. Rosjanie stracili ponad 2 tysiące żołnierzy. Bitwę upamiętnia kopiec usypa- rej ilość spadła do 240-270 osób. zmiany. Wprawdzie wymiana handlowa ny w 1861 r. w miejscowości Uchańska (niszczony kilkakrotnie, został odrestaurowany Kolejny wiek również rozpoczął się od miała wymiar przede wszystkim lokalny, w latach sześćdziesiątych). zniszczeń. Chełm kilkakrotnie padł ofiarą jednak wyraźnie wzrastały obroty. Liczba wojsk szwedzkich, rosyjskich i saskich, ludności nie uległa zmianie i wynosiła Po wybuchu powstania kościuszkow- biskup unicki Porfiry Ważyński. Niestety które toczyły boje w ramach tzw. wojny w 1789 r. ok. 2400 osób. Nadal 30% skiego w 1794 r. Chełm był ośrodkiem wkrótce na ziemię chełmską dotarły od- północnej. Stabilizacja nastąpiła dopiero mieszkańców miasta stanowili Żydzi. Za- koncentracji wojsk polskich. 6 kwietnia działy rosyjskie. 8 czerwca 1794 r. na w czasach Augusta III. Pozwoliło to na budowa, z wyjątkiem ratusza, kościołów 1794 r. chełmska szlachta zgromadzona przedpolach Chełma doszło do zaciętej powstanie kilku i szkół, nadal była na Górce Chełmskiej ogłosiła akces do bitwy (oddziałami polskimi dowodził gen. nowych efektow- drewniana, co sta- powstania, jako jeden z pierwszych regio- Józef Zajączek). Rosjanie przełamali nych budowli sak- nowiło spory prob- nów w kraju. Powołano również Komisję ostatecznie polską obronę i wdarli się do ralnych. Rozkwito- lem przy często wy- Porządkową, która starała się wspierać miasta, które zostało ograbione i splądro- wi budownictwa buchających poża- działania powstańcze. Na jej czele, z tytu- wane. sakralnego nieste- rach. W 1791 r. za- łem naczelnika ziemi chełmskiej, stanął ty nie towarzyszyła kazano budowy rozbudowa miasta. drewnianych do- Lata zaborów Umocnienia miej- mów na rynku oraz skie nadal pozosta- wprowadzono obo- Po trzecim rozbiorze Polski Chełm d a cj ę a dm inistracyjną Chełma. Ziemia wały w marnym wiązek posiadania i ziemia chełmska zostały włączone c he łm sk a w cz asach Księstwa Warszaw- stanie, a ilość do- sprzętu przeciwpo- w skład tzw. Galicji Zachodniej, pozostają- skiego została związana z Lublinem. De- mów kształtowała Replika pieczęci miasta Chełma z 1689r. ( K.D) żarowego. cej do 1809 r. w składzie Austrii. Dotyczy- cyzja okazała się trwała i Chełm od tego się na poziomie siedemnastowiecznym Zbliżający się upadek Rzeczypospolitej ło to terenów na zachód od Bugu, gdyż te- momentu był siedzibą dystryktu i następ- (260 domów w 1769 r.), chociaż powsta- ponownie przyniósł zniszczenia w mieście reny zabużańskie zostały wcielone do nie okręgu w ramach departamentu, wały już spore kamienice murowane. Po- W okresie wojny polsko-rosyjskiej w 1792 Rosji. Po czternastu latach, w wyniku za- a później województwa lubelskiego. dobna była również liczba ludności (ok. roku działania wojenne dotarły w rejon kończonej sukcesem operacji wojsk pod W 1816 r. zlikwidowano powiat chełmski 2400 pod koniec XVIII w.). Nieco więcej Bugu w lipcu tego roku. Pod Dubienką do- dowództwem księcia Józefa Poniatow- i Chełm stał się siedzibą okręgu w ramach dbałości wykazywano o ulice miejskie, szło do starcia wojsk polskich pod do- skiego, rejon Chełma stał się częścią obwodu, a następnie powiatu krasno- zaopatrując niektóre w bruki. Nadal spo- wództwem Tadeusza Kościuszki z oddzia- Księstwa Warszawskiego. Po upadku Na- stawskiego. Dopiero po reformie admini- ry wpływ na sytuację miasta miały poża- łami rosyjskimi. Niestety wojna ostatecz- poleona do Chełma wkroczyły oddziały stracyjnej w 1867 r. doszło do odrodzenia ry. Pożoga, która miała miejsce w 1788 r. nie zakończyła się klęską. Do Chełma rosyjskie. Na mocy postanowień kongre- powiatu chełmskiego. Kolejne poważne przyniosła zniszczenie szeregu budowli wkroczyły oddziały rosyjskie, a miasto su wiedeńskiego ziemia chełmska znalaz- zmiany administracyjne nastąpiły w 1912 publicznych, w tym ratusza miejskiego. musiało ponosić znaczne ciężary w związ- ła się w Królestwie Polskim. Od tego mo- roku, kiedy z inicjatywy władz rosyjskich ku z ich pobytem. mentu pozostawała w składzie Rosji do powołano gubernię chełmską, obejmują- 1915 r. Lata zaborów przyniosły degra- cą wschodnie powiaty guberni lubelskiej 22 23 dzieje Chełma i ziemi chełmskiej dzieje Chełma i ziemi chełmskiej

i siedleckiej, którą następnie wyłączono w ładze carskie dokonały kasaty unii GUBERNIA CHEŁMSKA - jednostka administracyjna Cesarstwa Rosyjskiego, utworzo- z Królestwa Polskiego i wcielono bezpoś- i uznały wszystkich unitów, mimo oporów, na decyzją Dumy Państwowej w 1912 r. Obejmowała obszar rozciągający się od Podlasia rednio w skład Cesarstwa Rosyjskiego. za wyznawców prawosławia. do Roztocza, odpowiadający kształtem wschodniej części dzisiejszego województwa lubel- W czasach zaborów ziemia chełmska Miasto w ciągu XIX w. uległo poważ- skiego. Na jej obszarze znalazły się między innymi: Biała Podlaska, Włodawa, Hrubie- była miejscem znaczącej działalności nie- nym przeobrażeniom. Bezpośrednio po szów, Biłgoraj i Zamość. Główne działania organizacyjne prowadzono w 1913 r., kiedy podległościowej. W okresie powstania lis- rozbiorach sytuacja gospodarcza wyraź- ustalono skład personalny nowych władz i rozpoczęto tworzenie instytucji gubernialnych. topadowego w mieście organizowano od- nie uległa pogorszeniu. Dotyczyło to za- Na stanowisko gubernatora chełmskiego został powołany były gubernator siedlecki działy pomocnicze, które brały udział ró w no handlu, jak i rzemiosła. Następo- Aleksander Wołżyn, który przybył uroczyście do Chełma w dniu 14 IX 1913 r. Gubernia w walkach na terenie województwa lubel- wały również stopniowe zmiany w kształ- uległa likwidacji po zajęciu Królestwa Polskiego przez państwa centralne. skiego. Po upadku powstania w regionie cie miasta. W 1848 r. potężny pożar W drugiej połowie XIX w. intensyfikacji kokatolików. Stanowili oni najczęściej od rozwijała się działalność konspiracyjna, zniszczył dwie trzecie miasta. Powstałe uległy również inwestycje budowlane 30 do 50% mieszkańców. Do połowy XIX w której między innymi uczestniczyli w poprzednim wieku budowle sakralne mieszkańców Chełma. W połowie stulecia wieku stosunkowo niewiele osób deklaro- alumni seminarium unickiego. Powołali nadal należały do najważniejszych obiek- w mieście istniało zaledwie 300 domów, w ało wyznanie prawosławne. Po likwida- oni w 1840 r. tajne sprzysiężenie pod naz- tów publicznych w mieście, a od połowy z których większość była drewniana. c ji un ii or az napływie urzędników i żołnie- wą „Fraternitas” (Braterstwo), zlikwido- XIX w. zaczęły powstawać świątynie pra- W 1887 r. ilość domów murowanych, rzy rosyjskich, liczba ta osiągnęła poziom wane przez władze rosyjskie po kilku wosławne. Obok budowli sakralnych, często kilkupiętrowych kamienic, zwięk- 36,6% mieszkańców. Ludność podobnie miesiącach działania. Szczególny wymiar powstawały również świeckie budynki szyła się do 125, a ogólna liczba budyn- jak w XVIII w. trudniła się głównie rze- na ziemi chełmskiej miało powstanie publiczne. Ważnym impulsem w tym ków w 1917 r. osiągnęła wielkość 937 miosłem i handlem. Pod koniec XIX w. styczniowe. Już przed wybuchem walk względzie był fakt doprowadzenia do obiektów. W początkach XIX w. ilość osób wraz z rozwojem gospodarczym pojawiły powstały rozbudowane struktury konspi- miasta kolei w 1877 r., która połączyła zamieszkujących Chełm kształtowała się się pierwsze zakłady przemysłowe, głów- racyjne. W pierwszych dniach powstania Chełm z Warszawą, Lublinem i Kowlem. na poziomie z poprzedniego stulecia nie produkujące maszyny rolnicze. Po- Chełm miał zostać opanowany przez pow- W zachodniej części miasta powstał kom- (1807 - 2156, 1827 - 2793). W okresie dobnie zróżnicowany narodowościowo stańców, dowodzonych przez Kazimierza pleks koszarowy, w którym w początkach powstania styczniowego liczba mieszkań- był powiat. Według danych z 1913 r. naj- Bogdanowicza. Niestety planu nie udało XX w. stacjonowało prawie 5000 żołnie- ców wynosiła 4034 osób. Zasadnicze liczniejszą grupą stanowili Polacy, utożsa- się zrealizować. W kolejnych miesiącach rzy. Najbardziej daleko idące zmiany zmiany nastąpiły w ostatnich dekadach miani z katolikami, których ilość szaco- do Chełma kilkakrotnie wkraczali pow- w zakresie budowli publicznych miały wieku (1880 - 7287, 1890 - 11674, 1900 wano na 76057 osób, co dawało 37,8%. stańcy, a w okolicy operowały liczne od- nastąpić po powołaniu guberni chełm- - 14252). Przez kolejne czternaście lat Na drugim miejscu znajdowała się ludność działy polskie, dowodzone między innymi skiej. Na potrzeby urzędników gubernia- ilość mieszkańców zwiększyła się prawie prawosławna (68408 osób - 34 %). Spo- przez: Władysława Ruckiego, Karola Kry- lnych miała powstać nowa dzielnica, dwukrotnie (1914-26380 osób), a Chełm łeczność żydowska liczyła 25579 osób, co sińskiego, Kajetana Cieszkowskiego- u sy tu ow an a w północno-zachodniej części wysunął się na drugie miejsce w guberni dawało 12,7%. Znaczący był odsetek lud- -Ćwieka oraz Walerego Kozłowskiego. miasta. Ostatecznie władze rosyjskie nie lubelskiej po Lublinie. Mieszkańcy miasta ności ewangelickiej, co wynikało z napły- Najsłynniejsze bitwy powstańcze w okoli- zdołały zrealizować tej inwestycji przed stanowili wielobarwną mieszankę religij- wu osadników niemieckich w 2 połowie cach Chełma stoczono pod Depułtyczami wybuchem I wojny światowej. no-narodowościową. Najliczniejsza była XIX w. Ich liczba dochodziła do 31241 i Malinówką. Pod koniec XIX w. ziemia ludność żydowska, której ilość wahała się osób, co dawało 15,5 %. chełmska stała się głośna w związku ze od 35 do 75% ogólnej liczby mieszkańców Okres rządów rosyjskich zakończył się sprawą unitów. Od pierwszych lat rządów (od 1200 do 14000 ludzi). Na kolejnym w 1915 r., drugim roku I wojny światowej, rosyjskich kościół greckokatolicki był miejscu znalazła się ludność polska, za- kiedy w wyniku zwycięskiej ofensywy ograniczany w swoich prawach i podda- równo katolicka, jak i unicka, gdyż taką państw centralnych, Królestwo Polskie wany rusyfikacji. Ostatecznie w 1875 r. narodowość deklarowała większość gre- znalazło się pod okupacją niemiecko-aus- Czarna biżuteria noszona po upadku powstania styczniowego (GZ) 24 25 dzieje Chełma i ziemi chełmskiej dzieje Chełma i ziemi chełmskiej

triacką. Nowy okupant (w przypadku Chełmie Straż Kresowa, w celu wyrażenia W niepodległej Rzeczypospolitej Chełma byli to Austriacy) był nieco bar- protestu wobec decyzji traktatu brzeskie- dziej otwarty na oczekiwania polskiego go, który włączył ziemię chełmską do Uk- W okresie międzywojennym Chełm był ców Chełma języku ojczystym. Polski za społeczeństwa. Zaczęły powstawać pol- rainy. Wkrótce też zakończył się okres siedzibą powiatu należącego do woje- taki język uznały 15004 osoby (51,6%), skie szkoły i organizacje społeczne. Wy- niewoli i okupacji. 2 listopada 1918 roku, wództwa lubelskiego. Jako drugie pod natomiast używany przez ludność żydow- korzystując bardziej swobodne warunki grupa działaczy z Polskiej Organizacji względem wielkości miasto regionu, liczą- ską jidysz wybrało 12506 osób (43,01%). polityczne organizowano uroczystości pa- Wojskowej i młodzież gimnazjalna pod ce od 23 w 1921 r. do 35 tysięcy ludzi P o z o stali mieszkańcy miasta deklarowali triotyczne. 3 maja 1918 r. olbrzymią ma- dowództwem rotmistrza Gustawa Orlicz- w 1939 r., było ważnym ośrodkiem admi- język niemiecki (0,45%), ukraiński nifestację zorganizowała działająca w -Dreszera, przejęła władzę w mieście nistracyjnym, gospodarczym i oświato- (0,56%) oraz ruski (0,14%). Podstawą wym, kierowanym przez odrodzony utrzymania większości mieszkańców samorząd miejski. Zapleczem struktur Chełma był handel i rzemiosło, dotyczyło samorządowych było rozwinięte życie to szczególnie ludności żydowskiej. polityczne. Do najważniejszych polskich Nieco inaczej prezentował się powiat ugrupowań politycznych należała Polska chełmski, który w 1931 r. zamieszkiwało Partia Socjalistyczna, Polskie Stronnictwo 162614 osób. Najliczniejsi byli Polacy Ludowe „Wyzwolenie”, Klub Mieszczań- (54,5%), następnie Ukraińcy (23,1%), ski oraz po 1926 r. miejscowe struktury Żydzi (14,1%) i Niemcy (6,3%). Najwięk- Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rzą- sze skupiska ludności ukraińskiej znajdo- ul. Lubelska 1910 r. (GZ) dem. Działało również wiele żydowskich wały się w gminach Turka, Staw i Świerże, partii politycznych oraz organizacje uk- a najliczniejsze skupiska Żydów zamiesz- raińskie. Wszystkie partie uczestniczyły kiwały gminy Rejowiec, Bukowa i Wojsła- w rywalizacji o wpływy w radzie miejskiej. wice. Osadnictwo niemieckie skupiało się Skład narodowościowy miasta nadal w gminach Cyców, Turka i Staw i było kon- był różnorodny, chociaż zwiększyła się sekwencją intensywnego osadnictwa ul. Mickiewicza 1917 r. ilość ludności polskiej. Według spisu w 2 p oło w ie XIX w . z 1921 roku stwierdzono 9492 katolików Warunki życia mieszkańców Chełma (40,6 %). Do Żydów zaliczono 12064 były dosyć skromne. Po zastoju i zniszcze- osoby (52 %). W mieście przebywała rów- niach w okresie wojny, w latach dwudzies- nież ludność prawosławna, reprezento- tych rozwijało się budownictwo (średnio wana przez Ukraińców (1369 osób w r ok u od da w an o do użytku ok. 30 do- i 5,9 %). Taki stan uległ tylko niewielkim mów), które jednak nie było w stanie zas- przekształceniom w latach następnych. pokoić rosnących potrzeb (w 1931 r. sta- W 1931 roku katolicy stanowili 45,5% tystki wykazywały istnienie 6.191 miesz- ul. Lubelska 1917 r. (GZ) mieszkańców (13232 osoby), Żydzi kań). Sporą szansą na zmianę sytuacji by- 46,51 % (13537 osób), a Ukraińcy 6,07% ły plany budowy Nowego Miasta, z osied- (1764 osoby). Notowano również nie- lem kolejowym i gmachem dyrekcji PKP. wielką liczbę ludności niemieckiej Znaczna część domów mogła już w tym (0,45%). Ten podział potwierdzają infor- czasie korzystać z energii elektrycznej

ul. Lubelska 1930 r. Boże Ciało (ze zbiorów GZ) macje o deklarowanym przez mieszkań- (dzięki działalności prowadzonej przez 26 27 dzieje Chełma i ziemi chełmskiej dzieje Chełma i ziemi chełmskiej

dzierżawców Elektrowni Miejskiej). d ru ka rn i, ks ięg arni oraz pism lokalnych, ciowo polską administrację, która funkcjonowała pod W 1936 r. rozpoczęto także budowę wo- wśród których wyróżniał się wydawany nadzorem władz niemieckich. Z czasem powstały tak- dociągów miejskich oraz przygotowano przez dziesięć lat tygodnik „Zwierciadło”, że niemieckie struktury policyjne i wojskowe. plany budowy sieci kanalizacyjnej. własność miejscowego drukarza i wydaw- Poparciem Niemców cieszyli się Ukraińcy, Prężnie rozwijało się życie oświatowe, cy Kazimierza Czernickiego, jednego któr ych znaczna ilość osiedliła się w Cheł- społeczne i kulturalne. Sieć placówek oś- z najbardziej znanych i zasłużonych orga- mie w pierwszych latach okupacji. wiatowych obejmowała siedem szkół nizatorów prasy lokalnej w Chełmie. Do W 1940 r. przekazano społeczności uk- powszechnych oraz siedem szkół śred- najciekawszych pism należał również po- raińskiej kościół Narodzenia NMP na Górce nich, w tym dwa seminaria nauczycielskie wołany do życia przez miejscowych nau- Chełmskiej. Od początku okupacji Niemcy (męskie i żeńskie). W mieście funkcjono- czycieli miesięcznik literacki "Kamena". rozpoczęli eksterminację mieszkańców wało sporo organizacji oświatowych, cha- Szczególnie aktywna była społeczność ży- Chełma, przede wszystkim ludności ży- rytatywnych, młodzieżowych i sporto- dowska (Chełm stanowił drugie najwięk- dowskiej. W grudniu 1939 r. Niemcy zor- wych. Aktywnie w życiu miasta uczestni- sze po Lublinie skupisko Żydów w woje- ganizowali tzw. marsz śmierci w kie- czyli żołnierze i oficerowie chełmskiego wództwie lubelskim). Obok znacznego runku Hrubieszowa i Sokala, w trakcie garnizonu. W okresie międzywojennym udziału w życiu gospodarczym, Żydzi którego zginęło 300 osób. W paździer- w Chełmie stacjonował 7 pułk piechoty Le- chełmscy posiadali liczne organizacje po- niku 1940 r. Niemcy przystąpili do two- gionów oraz 2 pułk artylerii ciężkiej. Po- lityczne i społeczne. rzenia getta w rejonie ulic: Lwowska, nadto w mieście działało kilka bibliotek, Pocztowa, Wojsławicka i Katowska. Obok mieszkańców Chełma, umieszczono KAMENA - miesięcznik literacki założony w 1933 r. z inicjatywy nauczycieli Seminarium w nim 2 tysiące Żydów słowackich. Lud- Nauczycielskiego Męskiego w Chełmie, Kazimierza Andrzeja Jaworskiego (polonista) ność żydowską wykorzystywano rów- i Zenona Waśniewskiego (nauczyciel rysunków). Twórcom pisma poprzez osobiste kon- nież do przymusowej pracy w organizo- takty udało się zgromadzić szerokie grono współpracowników. Do najbardziej znanych wanych w okolicach miasta obozach pra- należeli: Józef Czechowicz, Czesław Miłosz, Julian Przyboś, Bruno Schulz, Julian Tuwim cy. W 1942 i na początku i Juliusz Żuławski. W sumie na łamach pisma przewinęło się 137 autorów, głównie poetów reprezentujących szeroko rozumianą awangardę. Do wybuchu II wojny światowej wydano 1943 r. większość chełm- 60 numerów. Po zakończeniu wojny pismo zostało wznowione i w różnorodnych formach skich Żydów przetrans- (głównie w Lublinie) egzystowało do 1993 r. portowano i zamordowano w obozie zagłady Okres okupacji hitlerowskiej w Sobiborze. Po wybuchu II wojny światowej, Chełm ku dniach w związku ze zmianą granic Sobibór. Pomnik na terenie byłego hitlerowskiego obozu zagłady już 8 września 1939 r. stał się obiektem niemieckiej i radzieckiej strefy wpływów, SOBIBÓR - miejscowość nad Bugiem przy nieistniejącej trasie kolejowej Chełm-Brześć Li- nalotów lotnictwa niemieckiego. Miasto Rosjanie opuścili miasto i ich miejsce zajęli tewski. W latach 1942-43 funkcjonował tutaj niemiecki obóz zagłady, w którym w ramach stało się także jednym z głównych miejsc Niemcy. Dokładnie nastąpiło to 9 paź- Akcji „Reinhardt” zamordowano 250 tysięcy Żydów (z Polski, Austrii, Belgii, Ukrainy, Ru- odtwarzania polskich jednostek, głównie dziernika 1939 r. munii, Węgier, Francji, ZSRR i Holandii) oraz ok. 1000 Polaków. 14 października 1943 r. z armii „Modlin” i „Prusy” (w ramach tzw. Okupanci utrzymali dotychczasowe w Sobiborze wybuchło powstanie, w wyniku którego 300 więźniów zbiegło z obozu (osta- Frontu Północnego). 25 września 1939 r. podziały administracyjne, przekształca- tecznie uratowało się ok. 50 osób). Po tym wydarzeniu obóz został zlikwidowany. W 1965 do Chełma dotarły oddziały Armii Czer- jąc województwo lubelskie w dystrykt, roku w Sobiborze ufundowano pomnik oraz powstał kopiec z prochami pomordowanych, wonej, które kolejnego dnia po ciężkich a w Chełmie pozostawiając władze powia- a w 1993 r. zostało uruchomiono Muzeum Byłego Obozu Zagłady w Sobiborze, będące fi- lią Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego we Włodawie. walkach zdołały opanować miasto. Po kil- towe. W mieście utrzymano również częś- 28 29 dzieje Chełma i ziemi chełmskiej dzieje Chełma i ziemi chełmskiej

W pierwszych miesiącach okupacji roz- spiracyjnych, osiągając liczebność ok. W cieniu PKWN poczęły się również prześladowania lud- 10 tysięcy ludzi. Najliczniejszą część AK W końcowym etapie wojny ności polskiej, zarówno w ramach akcji s tanowili żołnierze Batalionów Chłop- na sytuację ziemi chełmskiej A-B, jak i w związku ze zwalczaniem skich. Na terenie ziemi chełmskiej działa- istotny wpływ miały działania, struktur konspiracyjnych. Aresztowanych ły również struktury Narodowych Sił związane z budową podpo- przetrzymywano w chełmskim więzieniu Zbrojnych oraz podziemie komunistycz- rządkowanej ZSRR władzy oraz wysyłano do Lublina lub obozów ne. Polskie organizacje konspiracyjne komunistycznej w Polsce. Opie- koncentracyjnych. Zbiorowych egzekucji prowadziły działalność dywersyjną oraz rając się na działających w kra- dokonywano w okolicznych lasach (Bo- organizowały akcje odwetowe. Walką ju członkach PPR, AL i Krajowej rek, Kumowa Dolina) lub przy cmentarzu bieżącą w ramach ZWZ-AK zajmowały się Rady Narodowej, a także pow- parafialnym na tzw. Targowicy. W sumie miejscowe struktury Związku Odwetu stałym w ZSRR Związku Patriotów Pol- bepieczeństwa. Po kilku dniach siedzibą w okresie okupacji w mieście miało miej- oraz od 1943 r. Kierownictwa Dywersji skich, Józef Stalin zadecydował o powoła- nowej władzy stał się Lublin. W między- sce 38 egzekucji, w których zginęły 754 (Kedywu). Do największej akcji zbrojnej niu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Na- czasie rozbrojono oddziały AK oraz pod- osoby. W połowie 1941 r. na obrzeżach doszło 17 kwietnia 1944 r. w Wojsławi- rodowego. Wszystkie najważniejsze decy- dano represjom reprezentantów ujawnio- Chełma powstał obóz jeniecki Stalag 319 cach, kiedy połączone oddziały AK, BCh, zje zapadły w Moskwie, łącznie z ustale- nych struktur niepodległego państwa pol- (złożony z trzech części), jeden z najwięk- AL i partyzantki radzieckiej stoczyły kil- niem nazwy, jak i programu nowego or- skiego. Mimo oczywistości tych faktów, szych obozów na ziemiach polskich, k ugo dz in ną w alkę z formacjami niemiec- ganu władzy, w postaci tzw. Manifestu znanych nawet w wydawanych oficjalnie w których do 1944 r. przebywali przede kimi i ukraińskimi. Najszerzej zakrojone Lipcowego. W ZSRR ustalono również, że publikacjach, propaganda w komunis- wszystkim żołnierze rosyjscy, ale również działania miały jednak miejsce w ramach za miejsce powołania PKWN uzna się pier- tycznej Polsce uczyniła z Chełma kolebkę włoscy, francuscy i brytyjscy. Z powodu planu „Burza”, kiedy miejscowe siły AK wsze duże miasto zajęte przez Armię tzw. władzy ludowej. Integralnym ele- trudnych warunków bytowych oraz pla- przystąpiły do odtwarzania 7 pułku pie- Czerwoną po przekroczeniu Bugu. Prze- mentem tej mistyfikacji były „fakty” na nowej eksterminacji w obozie zginęło ok. choty Legionów. Niestety wkroczenie od- bieg walk na froncie zadecydował o tym, temat Manifestu Lipcowego, który według 90 tysięcy jeńców. działów Armii Czerwonej uniemożliwiło że tym miejscem został Chełm, który po- uproszczonej wersji wydarzeń miał pow- Od początku okupacji rozpoczęło się realizację tego zadania. Obok organizacji dano jako miejsce powołania PKWN w ko- stać w Chełmie, chociaż w istocie został tworzenie struktur polskiej konspiracji. wojskowych, działalność prowadziły kon- munikacie radiowym nadanym w Mos- zredagowany i wydrukowany po raz pier- Na przełomie listopada i grudnia 1939 r. spiracyjne ugrupowania polityczne, har- kwie wieczorem 22 lipca 1944 r. W isto- wszy w Moskwie. W latach 70-tych utwo- powstały pierwsze placówki Służby Zwy- cerstwo oraz Tajna Organizacja Nauczy- cie miasto razem z Armią Czerwoną zaję- rzono nawet Muzeum PKWN w celu pro- cięstwu Polski, które stały się zalążkiem cielska. Wydawano również szereg kon- ły oddziały AK, przy pomocy pagowania zafałszowanej wersji Związku Walki Zbrojnej-Armii Krajowej spiracyjnych pism oraz prowadzono zor- których zaczęły ujawniać wydarzeń. obwodu chełmskiego. Z czasem powstał ganizowaną pomoc dla jeńców wojen- się struktury państwa Po zakończeniu II wojny Inspektorat Chełm AK, któremu pod- nych. Wsparciem w tym względzie służyły podziemnego, związane światowej oraz powsta- legały także obwód krasnostawski i wło- legalne struktury z Polskim Komitetem z władzami polskimi niu Polskiej Rzeczypos- dawski. W ramach AK scalono szereg Opiekuńczym oraz Polskim Czerwonym w Londynie. Członkowie politej Ludowej Chełm mniejszych i większych organizacji kon- Krzyżem na czele. PKWN przybyli do Chełma funkcjonował jako siedziba pod koniec lipca, po podpisa- powiatu. W trudnych latach niu porozumień z ZSRR w sprawie re- powojennych następowała powolna lacji między tworzoną administracją i od- odbudowa miasta i regionu. W 1951 r. działami armii radzieckiej oraz organami miasto przekształcono w powiat miejski,

Sobibór. Kopiec-mauzoleum z prochami pomordowanych Powyżej medal wydany przez PTTK w Chełmie 30 31 dzieje Chełma i ziemi chełmskiej dzieje Chełma i ziemi chełmskiej

chociaż porównywalną z okresem mię- mentowy Chełm, Chełmskie Zakłady Obu- dzywojennym ilość mieszkańców Chełm wia) oraz nowe dzielnice mieszkalne. Na osiągnął dopiero w latach sześćdziesią- potrzeby mieszkańców powstawały nowe tych (ponad 35 tysięcy ludzi). W wyniku placówki oświatowe i kulturalne. Mimo, dramatycznych wydarzeń podczas wojny że leżąca na wschodnich obrzeżach pań- (wymordowanie ludności żydowskiej) stwa ziemia chełmska należała do raczej oraz działań powojennych (przesiedlenia słabo rozwiniętych obszarów, w okresie ludności ukraińskiej), region stał się jed- powojennym była widownią wielu waż- nolity narodowościowo. W 1975 r. po nych wydarzeń. Bezpośrednio po zakoń- przeprowadzeniu reformy administracyj- czeniu wojny był to rejon bardzo aktywnej utworzono województwo chełmskie, nego działania podziemia niepodległoś- obejmujące obok dawnego powiatu ciowego, toczącego walkę z reżimem ko- chełmskiego oraz część gmin powiatów: munistycznym. Ostatnie oddziały i struk- krasnostawskiego, włodawskiego, hru- tury zostały rozbite dopiero w latach pięć- bieszowskiego i parczewskiego. Nowa dziesiątych. W burzliwym roku 1980 r. jednostka administracyjna należała do ziemia chełmska była miejscem organiza- najmniejszych województw w Polsce i była cji pierwszych strajków robotniczych, któ- ul. Lubelska 1945r. Uroczystości pierwszomajowe (GZ) zamieszkała przez ok. 250 tysięcy ludzi, re doprowadziły do powstania niezależ- głównie ludność wiejską. Status miast nych struktur związkowych. Powołany obok Chełma posiadały jedynie: Krasny- dzięki miejscowym działaczom Region staw, Włodawa i Rejowiec Fabryczny. Chełmski NSZZ „Solidarność” aktywnie Wraz ze stopniowym wzrostem liczby uczestniczył w wydarzeniach z początku mieszkańców przekształceniom ulegało lat osiemdziesiątych oraz w odbudowie miasto. Na obrzeżach Chełma powstawa- niepodległego państwa polskiego po ły zakłady przemysłowe (Kombinat Ce- 1989 r.

CEMENTOWNIA „CHEŁM” - największy zakład przemysłowy miasta, którego budo- wę rozpoczęto w 1956 r. Do 1966 r. powstało 8 pieców zakładu „Chełm I” (produkujących 800 tys. ton cementu rocznie), a następnie w latach 1970-74 4 piece zakładu „Chełm II” (o możliwościach produkcyjnych rzędu 1,2 mln ton). Zakłady funkcjonujące jako Kombi- nat cementowy Chełm (w skład wchodziła również Cementownia „Pokój” w Rejowcu Fab- rycznym) w latach siedemdziesiątych dawały ok. 20% produkcji cementu w kraju. Od 1990 r. wraz z przekształceniami własnościowymi, w przedsiębiorstwie przeprowadzono zasadniczą modernizację (budowa zakładu „Chełm III”), biorąc pod uwagę względy ekologiczne. Obecnie Cementownia „Chełm” S.A. należy do meksykańskiej Grupy Cemex.

ul. Lwowska 1947 r. (GZ)

32 33 współczesny Chełm

Dzisiejszy Chełm to nadal jedno z naj- wiskiem przyrodniczym i dorobkiem kul- większych miast Lubelszczyzny, ważny turowym, mogą przyczyniać się do roz- ośrodek usług i handlu oraz życia kultu- woju tej dziedziny gospodarki. Mimo tych ralnego. W ramach kolejnej reformy ad- przemian Chełm nadal jest znaczącym oś- ministracyjnej w 1999 r. miasto ponownie rodkiem przemysłu. Najważniejsze zak- stało się siedzibą władz powiatowych łady przemysłowe to: Cementownia Współczesny (grodzkich i ziemskich). W 1990 roku "Chełm" S.A, Spółdzielnia Mleczarska Chełm w związku z reformą samorządową, nas- "Biomlek”, "Ybbstaler Fruchtsaft Polska" tąpiło odrodzenie pochodzących z wyboru Sp. z o. o. i Zakłady Meblarskie "MEBLO- władz miejskich. Tworzone przez działa- TAP” S.A. Ostatnie lata przyniosły również czy wywodzących się NSZZ „Solidarność” rozwój prasy lokalnej oraz pewną inten- i odbudowywanych demokratycznych or- syfikację życia kulturalnego, animowa- ganizacji politycznych, próbują rozwiązy- nego przez szereg instytucji i przede wać problemy miasta, wynikające z prze- wszystkim stowarzyszeń. Ważnym ele- mian ustrojowych i cywilizacyjnych. Wraz mentem funkcjonowania dzisiejszego z upadkiem dawnych zakładów przemy- Chełma jest współpraca z licznymi mias- Edukacja słowych (Chełm i region chełmski należy tami partnerskimi. Od 1989 r. nawiązano Sport i rekreacja do obszarów o znacznej stopie bezrobo- współpracę z Kowlem (Ukraina), Morlaix Kultura cia), znaczenia nabierają inne dziedziny (Francja), Uteną (Litwa), Knoxville (USA) życia gospodarczego, takie jak handel, i Sindelfingen (Niemcy). Szczególny wy- usługi i turystyka. Spore znaczenie w tym miar ma współpraca z władzami oddalo- względzie ma bliskość granicy z Ukrainą. nego o sto kilometrów od Chełma Kowla, Wschodni sąsiad nie tylko może być kon- podjęta w 1996 r. W jej ramach podejmo- trahentem w zakresie wymiany towarów, wane są działania gospodarcze oraz ale także partnerem w intensyfikacji ru- współdziałanie w zakresie sportu i kul- chu turystycznego. Również walory ziemi tury. chełmskiej, z wyjątkowo cennym środo-

Nowy Dworzec PKP

2635 współczesny Chełm współczesny Chełm

Edukacja

Szczególny wymiar ma dosyć znaczący skim uniwersytetem w Tennessee i Pań- rozwój szkolnictwa wyższego. W ostatnich stwowym Uniwersytetem Wołyńskim latach Chełm stał się siedzibą licznych w Łucku. Prężną działalność sportową szkół wyższych. Przodującą w tym wzglę- prowadzi również Klub Uczelniany AZS dzie placówką jest Państwowa Wyższa PWSZ Chełm, prowadzący między innymi Szkoła Zawodowa, powołana do życia se k cje : tenisa stołowego, piłki siatkowej, w 2001 r. Powstałe na jej potrzeby obiek- koszykówki, piłki ręcznej, lekkoatletyki ty, przyciągają studentów wielością pro- i piłki nożnej halowej. ponowanych kierunków studiów (mecha- Od wielu lat dużym zainteresowaniem nika i budowa maszyn, budownictwo, cieszy się Nauczycielskie Kolegium Ję- elektrotechnika, rolnictwo, matematyka, zyków Obcych powstałe w 1991 roku, filologie: polska, angielska, germańska, kształcące przyszłych nauczycieli języka słowiańska, historia, ekonomia) oraz no- angielskiego, niemieckiego i francuskie- woczesną bazą dydaktyczną. Obecnie g o . A b solwenci Kolegium otrzymują tytuł Sala komputerowa PWSZ w murach uczelni kształci się ok. 2,5 ty- licencjata uczelni patronackiej - Katolic- siąca studentów, zarówno w systemie kiego Uniwersytetu Lubelskiego. Ciekawą stacjonarnym, jak i zaocznym. PWSZ ofertę proponują także inne chełmskie współpracuje z uczelniami lubelskimi uczelnie: Szkoła Wyższa im. B. Jańskiego (Politechnika Lubelska, KUL, UMCS), rze- Wydział Zamiejscowy w Chełmie oraz szowskimi (Uniwersytet Rzeszowski, Poli- Wyższa Szkoła Stosunków Międzynaro- technika Rzeszowska) oraz amerykań- dowych i Komunikacji Społecznej.

PWSZ - Instytut Nauk Humanistycznych PWSZ - Rektorat, Instytut Nauk Technicznych 242636 2537 współczesny Chełm współczesny Chełm Sport i rekreacja

Na terenie miasta działa kilkadziesiąt Kultura stowarzyszeń kultury fizycznej. W systemie współzawodnictwa sportu młodzieżo- Chełm to również ośrodek życia kultu- wielokrotnie reprezentowała kraj w kon- wego sklasyfikowanych jest 13 klubów ralnego. Działalność w zakresie edukacji kursach rangi mistrzowskiej i między- zrzeszających około 1200 młodych spor- kulturalnej i regionalnej oraz usług artys- narodowej, zdobywając liczne tytuły. towców rywalizujących w 18 dyscyplinach tycznych pełni w mieście Chełmski Dom W strukturach CHDK funkcjonuje także: sportu. Młodzi chełmscy sportowcy odno- Kultury, który dysponuje nowoczesnym i Dziecięca Formacja Tańców Latynoamery- szą coraz większe sukcesy w zapasach dobrze wyposażonym obiektem do pro- kańskich MAŁY TAKT - ZOMAR, Chór Ziemi w stylu klasycznym i stylu wolnym kobiet, wadzenia tego rodzaju działalności: salą Chełmskiej "HEJNAŁ" im. Mieczysława biegach przełajowych i lekkoatletyce, widowiskową na 504 miejsca siedzące Niedźwieckiego, Teatr Małych Form "Pros- strzelectwie, pływaniu, tenisie stołowym dostosowaną do korzystania przez osoby cenium" oraz Zespół Pieśni i Tańca Ziemi i ziemnym, judo kobiet i mężczyzn, taek- niepełnosprawne, salami specjalistyczny- Chełmskiej. W mieście aktywną działal- wondo WTF, boksie oraz w grach zespoło- mi oraz nowoczesnymi pracowniami ność prowadzi również Chełmska Biblio- komputerowymi i plastycznymi. Znaczą- teka Publiczna, Muzeum Chełmskie, Mło- wych, takich jak siatkówka, koszykówka Andrzej Głąb srebrny medalista z Seulu czy piłka nożna. Miarą osiągnięć chełm- kańcom Chełma, stowarzyszeniom kultu- cy dorobek artystyczny posiada Formacja dzieżowy Dom Kultury oraz Państwowa skiego sportu są sukcesy zapaśników, ry fizycznej, placówkom oświatowym i in- Tańców Latynoamerykańskich TAKT Szkoła Muzyczna I i II stopnia im. Ignace- srebrny medal Andrzeja Głąba zdobyty nym instytucjom z terenu miasta. Na uwa- ZOMAR, aktualny Mistrz Polski, która go Jana Paderewskiego. na Igrzyskach Olimpijskich w Seulu gę zasługuje hala sportowa MOSiR - wie- w 1988 r., Mistrzostwo Świata Dariusza lofunkcyjny obiekt z 1044 miejscami sie- Jabłońskiego w 2003 r., a także wiele in- dzącymi (w tym 128 dla osób niepełno- nych tytułów z Mistrzostw Świata i Europy, sprawnych), w której można przeprowa- wywalczonych w różnych kategoriach dzić zawody we wszystkich halowych wiekowych przez zawodników i zawod- grach zespołowych i dyscyplinach indywi- niczki MKS CEMENT - GRYF. dualnych, a także imprezy artystyczne. Osiąganiu dobrych wyników w sporcie Jest to jeden z najnowocześniejszych kwalifikowanym i popularyzacji rekreacji obiektów w tej części Polski. Ponadto ruchowej, poza środkami finansowymi miasto dysponuje Stadionem Miejskim i fachową kadrą szkoleniową, sprzyja co- z 2500 miejscami siedzącymi oraz dwo- raz lepsza baza sportowa szeroko udos- ma basenami krytymi w Zespole Szkół tępniana miesz- Ogólnokształcących nr 8 i I Liceum Ogól- nokształcącym.

Formacja Tańców Latynoamerykańskich TAKT-ZOMAR

Miejska Hala Sportowa (RK) 2538 242639 slady przeszłosci

Górka Chełmska - Zespół Katedralny Zespół Popijarski - - Kościół p.w. Rozesłania św. Apostołów Kościół i klasztor Reformatów W kręgu prawosławia Żydowski Chełm Zapomniany świat Unitów Osiedle Dyrekcja Podziemia kredowe Muzeum Chełmskie Miejsca Pamięci Narodowej

Górka Chełmska (RK) slady przeszłosci slady przeszłosci Górka Chełmska - zespół katedralny Centralnym punktem dzisiejszego wał również w czasach Jagiellonów. Wie- Chełma jest malownicze wzniesienie, lokrotnie niszczony dotrwał do XVIII w. określane mianem Górki Chełmskiej. Już i po rozbiórce stał się potężnym grodzis- w czasach prehistorycznych wzgórze cie- kiem, określanym mianem WYSOKIEJ szyło się zainteresowaniem osadników, GÓRKI (stanowiącej najwyższą część Gór- o czym świadczą legendy sugerujące, że w ki Chełmskiej). Ciekawą pozostałością po tym miejscu istniał pogański ośrodek reli- założeniu zamkowym jest studnia, znaj- gijny. W czasach kształtowania się pier- dująca się nieopodal grodziska. Głęboki wszych zwartych organizmów plemien- na 45 m obiekt obecnie jest przykryty be- nych, powstał pierwszy drewniano-ziem- tonowym zabezpieczeniem. W XIX w. na ny gród, wiązany z Lędzianami. Taką hi- szczycie Wysokiej Górki wybudowano cer- potezę formułują badacze, opierając się kiew p.w. świętych Cyryla i Metodego, na fragmentarycznych badaniach arche- którą zburzono w okresie międzywojen- ologicznych. Pierwsze pewne informacje nym. Obecnie znajduje się tutaj niewielki o Górce Chełmskiej pochodzą z XIII w., kopiec, zwieńczony drewnianym krzy- kiedy tereny nadbużańskie znalazły się żem. pod władzą Daniela Romanowicza, któ- W czasach księcia Daniela wzgórze starego również urzekło piękne wzgórze. ło si ę r ównież ważnym miejscem kultu, Z inicjatywy księcia powstał monumental- nie tylko z powodu powstania kilku ny zamek, awansowany z czasem na obiektów cerkiewnych (monumentalna główną siedzibą władcy. Przebudowywa- cerkiew św. Jana Złotoustego, cerkiew św. ny w kolejnych wiekach obiekt funkcjono- św. Kosmy i Damiana oraz cerkwi Boguro-

Bazylika p.w. Narodzenia NMP (PK) Górka Chełmska z lotu ptaka (KD)

2542 242643 slady przeszłosci slady przeszłosci

dzicy, w której umieszczono wo opiekę nad nim sprawowali FRANCISZEK SMUGLEWICZ - żyjący w latach 1745-1807 wybitny malarz i rysownik słynną ikonę Matki Bos- jezuici.W 1931 r. erygowano polski. Po studiach w Polsce i we Włoszech pracował w Warszawie i Wilnie, gdzie stworzył kiej), lecz również dzięki parafię Narodzenia NMP. Katedrę Rysunku i Malarstwa na Uniwersytecie Wileńskim. Tworzył obrazy o tematyce his- sprowadzeniu do Chełma Mimo usunięcia wielu pierwot- torycznej i religijnej. W 1790 rozpoczął cykl rysunków i litografii „Obrazy historii polskiej prawosławnego władyka. nych elementów, szczególnie w stu rycinach”, będący ilustracją do „Historii narodu polskiego” pióra Adama Naruszewi- W kolejnych wiekach świąty- drewnianego wyposażenia autor- cza. Namalował freski w pałacach w Dobrzycy, Śmiełowie i Lubostroniu, a także fresk w sa- nia służyła również biskupom unickim, stwa Michała Filewicza, świątynia stanowi li biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego co pozwoliło nadać wzgórzu kolejną naz- niezwykle cenny zabytek architektonicz- wę - Górki Katedralnej. Nowa nazwa była ny. Uwagę przyciągają również dwa obra- Bazylikę otacza ciąg budyn- niezwykle trafna, szczególnie od XVIII w., zy Franciszka Smuglewicza („Ukrzyżo- ków, wśród których zwraca uwa- kiedy miejsce dawnej trzynastowiecznej wanie”, „Święty Onufry”) oraz późno- gę barokowa BRAMA UŚCIŁUG- świątyni, zajęła majestatyczna późno- barokowe antepedium z blachy srebrnej, SKA, najstarsza budowla miasta, barokowa katedra, obecnie BAZYLIKA przedstawiające hołd rycerstwa obrazowi pochodzącą z ok. 1616 r. Brama P.W. NARODZENIA NAJŚWIĘTSZEJ MARII MB Chełmskiej po bitwie pod Berestecz- wkomponowana jest w ciąg bu- PANNY. Budowlę zaprojektował włoski ar- kiem. Rozwijający się od XVII w. kult ob- dynków gospodarczych, powsta- tysta Paweł Antoni Fontana nadworny ar- razu MB Chełmskiej uczynił ze świątyni łych w XVII-XVIII w. Wschodnia chitekt rodu Sanguszków. Fundatorem ważne sanktuarium maryjne. W 1791 r. część zabudowań mieści oddany świątyni był unicki biskup chełmski Filip obraz podziwiał Tadeusz Kościuszko, któ- do użytku w 1997 r. Dom Piel- Wołodkowicz, a pracami budowlanymi ry złożył wizytę ówczesnemu biskupowi grzyma. Szczególnie malowni- kierował Tomasz Rezler. W świątyni miała chełmskiemu, Porfiremu Ważyńskiemu. czy jest budynek południowy, ot- miejsce koronacja cudownego obrazu Niestety oryginał ikony, pochodzący warty od strony dziedzińca kruż- Wnętrze Bazyliki (KD) Matki Boskiej Chełmskiej w dniu 15 prawdopodobnie z Bizancjum, został wy- gankiem arkadowo-filarowym. września 1765 r. Po likwidacji unii przez wieziony przez Rosjan w 1915 r. i obecnie Od zachodu łączy się z nim PA- władze carskie w 1875 r. kościół gruntow- jest przechowywany w Muzeum Krajo- ŁAC BISKUPÓW UNICKICH, zbu- nie przekształcono, nadając mu charak- wym w Łucku na Ukrainie. Od okresu mię- dowany w latach 1711-1730 ter bizantyjsko - ruski i zamieniając na dzywojennego w Chełmie znajduje się je- z inicjatywy biskupa Józefa sobór prawosławny. W 1919 r. kościół dynie replika obrazu Lewickiego. Budowla o cechach został przekazany katolikom i początko-

Srebrne antepedium w Bazylice p.w. Narodzenia NMP (GZ) Powyżej moneta 2 złotowa z serii historyczne miasta w Polsce wydana przez NBP w 2006 r. Brama Uściługska (KD) 4425 242645 slady przeszłosci slady przeszłosci

Obiekt powstał w ramach przekształceń klasycystycznych została rozbudowana BAZYLIANIE - nazwa szeregu zgromadzeń zakonnych powstałych wedle reguł świętego architektonicznych na Górce Chełmskiej w XIX w. i od południa graniczyła z ogro- Bazylego Wielkiego, rozwijających się wśród wyznawców prawosławia. Po unii brzeskiej dem biskupim. Na północ od bazyliki usy- po likwidacji unii. Po przejęciu obiektu część zakonników uznała zwierzchnictwo papieża. Po reorganizacji zgromadzeń bazy- tuowany jest KLASZTOR BAZYLIANÓW, przez katolików pojawiły się nawet plany liańskich na wschodnich terenach Rzeczypospolitej, zakon zajął istotne miejsce w Kościele wzniesiony w latach 1640-1649 z funda- zburzenia dzwonnicy. Ostatecznie zdecy- Greckokatolickim, prowadząc m. in. liczne szkoły. W zaborze rosyjskim zakon został zlik- cji biskupa Metodiusza Terleckiego. Obok dowano się na przebudowę i obecnie bu- widowany w ramach kasaty unii. Przetrwał jedynie w zaborze austriackim. Po II wojnie znajduje się budynek CHEŁMSKIEGO PRA- dowla stanowi integralną i niezwykle cha- światowej przetrwał jedynie klasztor bazyliański w Warszawie, który po upadku komuniz- WOSŁAWNEGO BRACTWA BOGURODZICY, rakterystyczną część zespołu katedralne- mu rozwija działalność na Ukrainie i innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej. organizacji powstałej pod koniec XIX w. go. Mierząca ponad 40 m stanowi rów- w celu wzmocnienia żywiołu prawosław- nież wspaniały punkt widokowy, po prze- Po prawej stronie placu przed świąty- nego na ziemi chełmskiej. prowadzonym w ostatnich latach remon- nią znajduje się pomnik prymasa Stefana Budowla z bogatą dekorac- cie, udostępniany obecnie turystom. Na Wyszyńskiego, odsłonięty w trakcie świę- ją architektoniczną o ce- parterze budowli znajduje się Mauzoleum ta Narodzenia NMP 8 września 1997 r. chach secesji powstała Ofiar Terroru Hitlerowskiego i Stalinow- „Prymas Tysiąclecia” odwiedzał Chełm w 1904 r. Obok siedziby skiego. Ponadto w dzwonnicy umieszczo- trzykrotnie. 7 lipca 1946 r. jako biskup Bractwa usytuowana no trzy dzwony, noszące imiona: „Maria”, lubelski dokonał ponownej koronacji ob- jest wybudowana przed „Stanisław” i „Julian”. razu MB Chełmskiej. Nieopodal, przy 1878 r. DZWONNICA. bramie wyjazdowej, zachowała się rów- nież tzw. Organistówka, wzniesiona w II połowie XVIII w. jako unicki szpital dla ubogich. W północnej części Górki

Chełmskiej znajduje się jeszcze CMEN- Matka Boża Chełmska (rys. A. Bronicka) TARZ PRAWOSŁAWNY, utworzony w dru- nież społeczność ukraińska w okresie giej połowie XIX w. dla urzędników i inte- II wojny światowej. Znajduje się tutaj ligencji rosyjskiej. Obiekt m. in. nagrobek inż. Filipa Pilipczuka, wykorzystywała rów- premiera Ukraińskiej Republiki Ludowej.

Dzwonnica na Górce Chełmskiej (RK) Bazylika p.w. Narodzenia NMP (WL)

2546 242647 slady przeszłosci slady przeszłosci Zespół Popijarski - kościół p.w. Rozesłania Świętych Apostołów

Głównym obiektem zespołu jest kościół nie wotum za zwycięstwo pod Grunwal- p.w. Rozesłania Świętych Apostołów, któ- dem (bitwa miała miejsce w dzień Rozes- rego początki wiążą się powstaniem pier- łania Apostołów). Drewniany obiekt pełnił wszej parafii rzymskokatolickiej w Cheł- funkcję katedry do 1490 r., do momentu mie. Historycy czasami sytuują to wyda- przeniesienia siedziby biskupów do Kras- rzenie w XIII w. Obiekt po powstaniu die- negostawu. Od 1456 r. był również świą- cezji chełmskiej został przeznaczony na tynią parafialną (rok 1417 r. uznaje się świątynię katedralną (sugeruje się rów- również za moment formalnego utworze- nież powstanie nowego kościoła). Proble- nia parafii, chociaż jej początki my z funkcjonowaniem biskupstwa na często umieszcza się w XIII w.). przełomie XIV i XV w. sprawiły, że świą- Świątynia dotrwała do tynia była w dosyć marnym stanie. 1578 r., kiedy potęż- Sytuacja uległa zmianie w 1417 r., ny pożar miasta kiedy król Władysław Jagiełło odbu- strawił szereg dował lub wzniósł nowy kościół pw. budowli, w tym Najświętszej Marii Panny i Rozesła- nia Świętych Apostołów. Kościół był równocześ-

Bazylika p.w. Narodzenia NMP (PK) Kościół p.w. Rozesłania Św. Apostołów (RK)

48 242649 slady przeszłosci slady przeszłosci

belski biskup Jan Kanty Lenczowski. Od tego momentu kościół stał się ozdobą Chełma, chociaż nie ominęły go dramatyczne momenty, szczególnie w czasach i św. Ambroży). zaborów. Władze rosyjskie nosiły się na- Dokonał również wet z zamiarem przejęcia świątyni i prze- przebudowy ołta- budowania jej na cerkiew. Upływ czasu rza głównego. Do zmuszał również do licznych konserwacji. wykonania obra- Już w 2 połowie XIX w. przeprowadzono zów zaangażowa- pierwszą renowację malowideł naścien- no Szymona Cze- nych. W ostatnich latach skupiono uwagę chowicza, niezwykle na przepięknie złoconych elementach św. Augustyn popularnego w XVIII w. drewnianych i przeprowadzono m. in. malarza, którego dzieła można spotkać konserwację rzeźb Michała Filewicza. Wnętrze Kościoła p.w. Rozesłania Św. Apostołów (KD) m. in. w Warszawie, Krakowie, Lublinie i Ciekawe obiekty znajdują się w otocze- kościół parafialny. Kolejny obiekt pow- wielu wybitnych artystów. Projekt świąty- Wilnie. Obrazy dla kościoła w Chełmie niu kościoła. Przed fasadą usytuowane są stał w 1585 r. Tym razem była to świąty- ni stworzył Paweł Antoni Fontana i chełm- powstały pod koniec jego życia (zmarł dwie późnobarokowe figury na sześcio- nia murowana. Fundatorem budowli był ski kościół należy do jego najwybitniej- w 1775 r.) i przedstawiają m. in. św. Ka- bocznych słupach, przedstawiające Matkę ówczesny starosta chełmski Jan Łaszcz. szych dzieł, głównie z racji swobody, jaką jetana i św. Józefa Kalasantego. Boską Łaskawą i św. Józefa Kalasantego. Utrzymany w renesansowym stylu obiekt otrzymał przy tworzeniu projektu. Doty- Prace wykończeniowe trwały prawie Ponadto na placu przy kościele ustawiony konsekrował w 1595 r. biskup chełmski czy to przede wszystkim ośmiobocznego do końca XVIII w. i chociaż świątynię po- jest krzyż przyniesiony przez żołnierzy Stanisław Gomoliński. Powstała świąty- kształtu świątyni. Budową kierował To- święcił już w 1763 r. proboszcz chełmski I AWP w lipcu 1944 r. oraz kamień pa- nia służyła chełmskiej parafii ponad 150 masz Rezler, wspierany przez Gotfryda ksiądz Michał Lenarski, to oficjalna kon- miątkowy, poświęcony Mariannie Wol- lat. Niestety wojny XVII w. doprowadziły Szulca. W trwających kilkanaście lat pra- sekracja nastąpiła 28 października 1795 skiej, umieszczony w 1995 r. ją do ruiny. W 1753 r. zarządzający cach wykończeniowych uczestniczył Józef roku. Uroczystości prowadził sufragan lu- chełmską parafią pijarzy (przybyli do Mayer, nadworny malarz króla Augus- Chełma w 1667 r.) zadecydowali o roz- ta III, autor wspaniałej polichromii, wyko- WACŁAW RZEWUSKI - żyjący w latach biórce kościoła i budowie nowej świątyni. nanej ok. 1758 r. (artysta jest również 1709-1779 hetman polny i hetman wielki koronny, wojewoda i kasztelan krakowski. Właś- Prace przy budowie obiektu trwały autorem malowideł ściennych w katedrze ciciel szeregu dóbr w okolicach Chełma (Sie- prawie dziesięć lat. Wśród fundatorów lubelskiej oraz prawdopodobnie w koście- lec, Rejowiec, Siedliszcze) oraz współfundator znaleźli się: hetman polny koronny Wac- le parafialnym NMP w Opolu Lubel- kościoła Rozesłania Świętych Apostołów i koś- ław Rzewuski, podsędek chełmski An- skiem). Większość elementów drewnia- cioła reformatów w Chełmie. Jako jeden drzej Wolski i jego żona Marianna z Ra- nych wystroju wykonał Michał Filewicz, z przywódców opozycji antyrosyjskiej w 1767 dzimińskich Wolska, właściciele Uhra. związany z tzw. lwowską szkołą rzeźby roku został porwany na rozkaz ambasadora Wyposażenie ufundowali przedstawiciele barokowej. Rzeźbiarz pracował w Cheł- rosyjskiego Mikołaja Repnina i zesłany na chełmskich rodów szlacheckich (m. in. Ku- mie w latach 1774-1781 i wykonał m. in. 5 lat do Kaługi. Autor licznych utworów dra- niccy, Komorowscy, Węgleńscy, Rulikow- ambonę, chrzcielnicę oraz rzeźby przed- matycznych. W swojej rezydencji w Podhor- cach urządził jedną z najświetniejszych scen scy) oraz sufragan kijowski biskup Franci- stawiające Doktorów Kościoła (św. Grze- prywatnych w Europie. szek Olędzki. W pracach uczestniczyło gorz, św. Leon Wielki, św. Augustyn Wielki Koronny Wacław Rzewuski (portret z XVIIIw.) KD

2550 242651 slady przeszłosci slady przeszłosci

Drugim obiektem zespołu popijarskie- go jest dawne KOLEGIUM PIJARÓW. Zakonnicy pojawili się mieście w 1667 r. z inicjatywy sufragana chełmskiego Mi- kołaja Świrskiego. Początkowo na ich potrzeby powstał drewniany budynek (w latach 1668-1672), usytuowany w pobliżu kościoła parafialnego pw. Rozesłania Świętych Apostołów, w którym w 1673 r. rozpoczęło działalność kolegium. Zakon- nicy objęli również opiekę nad kościołem parafialnym. Od tego momentu każdy kolejny rektor kolegium, miał równo-

cześnie sprawować funkcję proboszcza Wnętrze Kościoła p.w. Rozesłania św. Apostołów (WL) chełmskiej parafii. Na początku XVIII w. pijarzy podjęli decyzję o budowie nowego książki nawet z Włoch, Niemiec i Francji. kolegium. Przed 1714 r. powstał budynek Obok dzieł religijnych, księgozbiór skła- murowany, przebudowany i powiększony dał się z pozycji filozoficznych, historycz- po 1720 r. przez architekta Dominika nych, prawniczych oraz literatury pięk- Kościół p.w. Rozesłania św. Apostołów (WL) Aleksandra Bellottiego. W pracach od nej. W 1755 r. biblioteka liczyła 1497 to- 1726 r. uczestniczył również budowniczy mów. W drugiej połowie XVIII w. kolegium Jan Rosochalski. W ten sposób powstał zostało włączone do systemu szkół nad- dwupiętrowy barokowy gmach, złożony zorowanych przez Komisję Edukacji Na- z trzech połączonych pod kątem prostym rodowej. Otrzymała status szkoły pod- skrzydeł. Po wybudowaniu nowego koś- wydziałowej (w 1781 r.), czyli niższej cioła, południowe skrzydło zostało połą- szkoły średniej. Zgodnie z duchem czasu czone ze świątynią. W tej części budynku zreformowano program nauczania, znajdował się również (zachowany do wprowadzając między innymi języki no- dzisiaj) przejazd na dawne podwórze wożytne (niemiecki i francuski) oraz zaję- gospodarcze. cia z wychowania fizycznego. Wśród za- Powstałe kolegium bardzo szybko sta- konników prowadzących kolegium wy- ło się dosyć ważną placówką oświatową. różniał się Samuel Chruścikowski (rektor Już w 1687 r. do szkoły uczęszczało ok. w latach 1771-1780), filozof i fizyk, au- 100 uczniów, najczęściej pochodzących tor pierwszego w języku polskim podręcz- z miejscowych rodów szlacheckich. Prog- nika z fizyki „Fizyka doświadczeniem ram nauczania obejmował język łaciński, potwierdzona”. Pracą naukową zajmował retorykę, poetykę i religię. Przy szkole się również Arnulf Żeglicki, autor wyda- funkcjonował teatr szkolny oraz dosyć za- nego w 1754 r. dzieła „Inwentarz prawa Kolegium Pijarów sobna biblioteka. Pijarzy sprowadzali i konstytucji koronnych”.

2552 2553 slady przeszłosci slady przeszłosci

Drzwi frontowe w kościele p.w. Rozesłania Św. Apostołów cji szkoły. Pij- arzy pozostali w Chełmie i admi- nistrowali parafią do 1864 r., kiedy zostali usu- nięci z miasta za wspieranie powstania styczniowego. Bu- dynek dawnego kolegium stał się własnością parafii, jednak nadal był wykorzystywany na potrzeby oświa- towe. W 1865 r. znalazło w nim lokum Ruskie Grec- ko-Unickie Gimnazjum, funkcjonujące od 1875 r. jako Rosyjskie Gimnazjum Klasyczne Męskie. W okresie międzywojennym budynek wykorzystywał chełmski magistrat, poli- cja, starostwo powiatowe Kolegium oraz Szkoła Powszechna nr 6 przetrwało do im. ks. Stanisława Konarskiego końca Rzeczypospolitej. (od 1922 r.). Po II wojnie światowej Po włączeniu ziemi chełmskiej w skład w budynku funkcjonowała spółdzielnia Austrii, szkoła została przekształcona krawiecka, a w 1953 r. umieszczono w sześcioletnie gimnazjum, w którym po- w nim ekspozycję archeologiczną mu- bierało naukę ok. 70 uczniów. Funkcjono- zeum chełmskiego. Z czasem większość wała również w pierwszych latach pano- dawnego kolegium została przejęta na wania rosyjskiego. Ostatecznie w 1823 r. potrzeby muzealne i taką funkcję pełni władze carskie podjęły decyzję o likwida- dzisiaj.

PIJARZY - potoczna nazwa Zakonu Kleryków Regularnych Ubogich Matki Bożej Szkół Pobożnych (Ordo Clericorum Regularium Pauperum Matris Dei Scholarum Piarum), ustanowionego przez papieża Grzegorza XV w 1621 r. Inicjatorem powołania zakonu był św. Józef Kalasanty. Głównym zadaniem pijarów było prowadzenie działalności oświatowej wśród dzieci i młodzieży, a także aktywność naukowa i wydawnicza. W 1642 r. zakon został sprowadzony do Polski. Najbardziej znanym polskim pijarem był ksiądz Stanisław Konarski, twórca Collegium Nobilium. Kościół p.w. Rozesłania Św. Apostołów (GZ) 242654 2555 slady przeszłosci slady przeszłosci

Kościół i klasztor Reformatów 19 lipca 1750 r. i została dokonana przez ogrodami została otoczona murem, Początki kościoła sięgają 1732 r., kie- Po przybyciu do Chełma zakonnicy na- biskupa chełmskiego Jana Eustachego ukończonym w 1755 r., przy którym pow- dy cześnik żytomierski (z czasem cześnik tychmiast przystąpili do budo-wy kościoła Szembeka. Patronem świątyni został stały także kapliczki z Drogą Krzyżową. i podsędek chełmski) Andrzej Wolski roz- i klasztoru. W tym celu już w 1738 r. zos- imiennik fundatora, św. Andrzej Apostoł. Wykonano również skromną dwukon- począł starania o sprowadzenie Zakonu tał podpisany kontrakt z architektem Kościół chełmskich reformatów jest bu- dygnacyjną bramę wejściową. W 1856 r. Braci Mniejszych do Chełma, oferując na Pawłem Antonim Fontaną, autorem pro- dowlą jednonawową, z wydłużonym na placu przed wejściem do kościoła zos- ten cel 30 tysięcy złotych. Starania właści- jektów kościoła parafialnego oraz kated- prezbiterium, pierwotnie przedzielonym tała usta-wiona na wysokiej kolumnie fi- ciela dóbr Uher, Depułtycze i Weremowi- ry chełmskiej. W odróżnieniu od wymie- w połowie ołtarzem głównym (za ołta- gura NP. Marii Immaculaty. ce, oraz jego żony Marianny z Radzimiń- nionych obiektów, pochodzący z Włoch rzem znajdował się chór zakonny). Do Reformaci, których liczba już w 1746 r. skich, zostały zwieńczone sukcesem pięć artysta osobiście uczestniczył przy wzno- świątyni przylegały bezpośrednio zabu- osiągnęła wymaganą liczbę dwunastu za- lat później i po przeprowadzeniu proce- szeniu świątyni reformatów. Prace trwały dowania klasztorne wzniesione wraz k on n ikó w , ob ok prowadzenia sporego dury zatwierdzającej fundację (z udzia- do 1750 r. Obok Andrzeja Wolskiego od- z kościołem na planie czworoboku. Wypo- gospodarstwa, złożonego m. in. z kuźni, łem m. in. biskupa chełmskiego i króla powiednie środki przeznaczył właściciel sażenie kościoła składało się z ołtarza młyna, browaru i oranżerii, prowadzili Augusta III) reformaci rozpoczęli działal- Sielca Wacław Rzewuski, starosta chełm- głównego i sześciu bocznych, wykona- przede wszystkim działalność misyjną ność w mieście. Na lokalizację obiektów ski i wojewoda podolski (z czasem het- nych z pokostowanego drewna dębowe- w Chełmie i okolicach. Po upadku Rzeczy- klasztornych wybrano tereny leżące poza man polny koronny, a pod koniec życia go, bez zbędnych złoceń i ozdób. Całość pospolitej angażowali się również w dzia- granicami ówczesnego miasta, na połud- hetman wielki koronny i kasztelan kra- zespołu klasztornego wraz z rozciągają- łalność niepodległościową. W połowie XIX niowy zachód od kościoła kowski). Najwcześniej wybudowano prez- cymi się w kierun- wieku kilku zakonników było pod nad- parafialnego. biterium z kryptą, gdzie w 1744 r. spoczął ku południowym zorem władz carskich. Ostatecznie główny fundator obiektu. Konsek- i zachodnim po powstaniu styczniowym, racja kościoła miała miejsce za wspieranie powstańców,

Dawny Instytut Maryjski. Na dziedzińcu pomnik przyrody miłorząb dwuklapowy (KD) 242656 2557 slady przeszłosci slady przeszłosci

klasztor został zlikwidowany, ukazem ca- prawosławną cerkiew pw. św. Barbary. ra Aleksandra II z 8 XI 1864 r. Trzy lata W 1880 r. z krypty świątyni usunięto później kolejnym ukazem zlikwidowano trumnę z ciałem Wacława Rzewuskiego, kościół reformatów. Wyposażenie świąty- który spoczął w grobowcu rodzinnym ni przeniesiono do kościołów w Chełmie, w Kumowie. Zabudowania klasztorne Kumowie, Piaskach, Skierbieszowie i Sa- zostały przejęte na potrzeby żeńskiej winie, a obiekt został przebudowany na szkoły gimnazjalnej

REFORMACI - odłam zakonu franciszkańskiego, założonego w 1209 r. przez św. Fran- ciszka z Asyżu. Wkrótce po śmierci założyciela zakon podzielił się na: franciszkanów kon- wentualnych oraz na obserwantów (zwolenników rygorystycznej interpretacji reguły), zwanych bernardynami, z których wyłonili się m. in. reformaci (1532) i kapucyni (1619). Reformaci przybyli do Polski w 1622 r. Wszystkie odłamy połączyły się w 1897 r. w jeden Zakon Braci Mniejszych (Ordo Fratrum Minorum). Obecnie w Polsce istnieje 5 prowincji za- Figura NMP Immaculaty. W tle kościół i klasztor Reformatów (RK) konu. Klasztor chełmski należy do Prowincji Matki Bożej Anielskiej. Funkcjonując obecnie jako kościół fi- sławnych. W tym czasie szkoła otrzymała lialny, świątynia w okresie powojennym również imię przyszłej cesarzowej Marii Po opuszczeniu Chełma przez adminis- dynkach klasztornych, jednak w 1936 r. mocno wpisała się w codzienne życie Fiodorownej, żony Aleksandra III. Od te- trację rosyjską w okresie I wojny świato- do Chełma powrócili reformaci. Niestety miasta. Była również poddawana licznym go momentu najczęściej określana była wej ( w 1915 r.) kościół pełnił przez pe- ich pobyt trwał jedynie trzy lata. Po wybu- zabiegom konserwatorskim, które miały mianem INSTYTUTU MARYJSKIEGO. Po wien czas funkcję zboru ewangelickiego. chu II wojny światowej zakonnicy zostali jej przywrócić dawny blask. W trakcie ewakuacji instytucji rosyjskich i wkrocze- Po zakończeniu działań wojennych zde- aresztowani przez władze niemieckie. prac miało miejsce kilka sensacyjnych od- niu do miasta oddziałów austriackich, za- wastowany obiekt powrócił do roli świą- W okresie okupacji świątynia ponownie kryć. Za takie niewątpliwie można uznać budowania szkolne zostały przejęte tyni katolickiej (rekoncyliacja miała miej- pełniła funkcję zboru ewangelickiego, odsłonięcie, podczas prac konserwator- przez władze okupacyjne, które zorgani- sce w 1920 r.). Początkowo kościół wyko- wykorzystywanego przez przebywają- skich w 2005 r., przepięknych malowideł zowały w nich szpital wojskowy (dla żoł- rzystywało seminarium nauczycielskie, cych w mieście Niemców. W 1944 r. obiekt na frontowej ścianie świątyni. Przykryte nierzy czeskich). Pod koniec wojny, we funkcjonujące od 1918 r. w dawnych bu- powrócił w posiadanie reformatów. zaprawą malowidła, pochodzące z okresu wrześniu 1918 r. umieszczono tutaj Męs- powstania, przedstawiające św. Francisz- kie Królewsko-Polskie Seminarium Nau- ka z Asyżu, św. Andrzeja Apostoła i św. czycielskie, którego organizatorem był Antoniego Padewskiego, dzięki zabiegom znany później działacz ruchu ludowego i konserwatorskim ujrzały światło dzienne. wieloletni poseł Jan Dębski (po odzyska- Równie skomplikowane były losy niu niepodległości nazwę zmieniono na klasztoru, który po usunięciu zakonników Państwowe Seminarium Męskie). Po II został gruntownie przebudowany w la- wojnie światowej na bazie kolejnych pla- tach 1865-1866 (dobudowano trzy pię- cówek kształcących nauczycieli (Liceum trowe skrzydła), według projektu archi- Pedagogiczne, Studium Nauczycielskie) tekta gubernialnego Ludwika Szamoty. powołano Zespół Szkół Zawodowych nr 4 Po realizacji inwestycji powołano Żeńską im. Kazimierza Andrzeja Jaworskiego Chełmską Szkołę Greckounicką, która po oraz Szkołę Podstawową nr 10 im. ks. kasacie unii w 1875 r. została przekształ- Jerzego Popiełuszki. Klasztor Reformatów z Kościołem p.w. św. Andrzeja Apostoła cona w placówkę dla dziewcząt prawo- 242658 2559 slady przeszłosci slady przeszłosci W kręgu prawosławia

Wielowiekowe związki Chełma z pra- zmiana nastąpiła w okresie rozbiorów, wosławiem sięgają czasów średniowiecza. kiedy władze carskie dokonały kasaty Według niepotwierdzonej historycznie unii ( w 1875 r.) i uznały grekokatolików tradycji, pierwszą świątynię prawosławną za wyznawców prawosławia. Równocześ- na Górce Chełmskiej, wzniósł książę ki- nie dotychczasową prawosławną diecezję jowski Włodzimierz Wielki w 1001 r. wa r sz aw s ką przemianowano na chełm- W kolejnych wiekach wyznawcy prawo- sko-warszawską, której sufraganem (re- sławia byli dominującą grupą mieszkań- zydującym w Chełmie) został ostatni bis- ców ziemi chełmskiej. W czasach księcia kup unicki i likwidator unii Marceli Popiel. Daniela Romanowicza w Chełmie powsta- W 1905 r. z diecezji warszawsko-chełm- ło szereg świątyń, a miasto stało się sie- skiej wydzielono diecezję chełmsko-lubel- dzibą prawosławnego władyki. Po włą- ską, którą objął biskup Eulogiusz, były czeniu ziemi chełmskiej do państwa pol- rektor seminarium prawosławnego skiego, prawosławie pozostało wyzna- w Chełmie i inspirator powołania guberni niem znacznej części mieszkańców Cheł- chełmskiej. Wraz ze wzrostem ilości lud- ma, a ich swobody gwarantowały przywi- ności prawosławnej powstawały kolejne leje królewskie. Zasadnicza zmiana nas- świątynie. Na początku XX w. funkcjono- tąpiła po unii brzeskiej (1596), którą po- wało ponad dziesięć cerkwi prawosław- parł chełmski biskup prawosławny Dymitr nych. Były to głównie świątynie związane Zbirujski i znaczna część wiernych. Rywa- z rosyjskim garnizonem wojskowym. lizacja obu obrządków podzieliła chełm- W 1880 r. powstała cerkiew garnizonowa ską społeczność, jednak w XVIII i na po- pw. Św. Trójcy, wykorzystywana w okresie czątku XIX w. ilość wyznawców prawosła- międzywojennym jako magazyn wojsko- wia wyraźnie spadła. Kolejna zasadnicza wy oraz kino „Strzelec”. W 1980 r. obiekt

Cerkiew pw. św. Jana Teologa (OB) Fragment Ikonostasu - “Carskie Wrota” (KD)

242660 2561 slady przeszłosci slady przeszłosci

został przekazany katolikom i obecnie sobór garnizonowy p.w. Św. Aleksieja, funkcjonuje tutaj kościół parafialny p.w. Piotra, Iona i Filipa (na rogu Lubelskiej św. Kazimierza. W świątyni znajdują się i Trubakowskiej), zburzony w okresie kilka ciekawych tablic, poświęconych 10- międzywojennym. Tuż przed wybuchem -leciu pontyfikatu Jana Pawła II, 70-leciu I wojny światowej przystąpiono do budo- odzyskania niepodległości oraz 200-lecia wy potężnej cerkwi pw. NMP Włodzimier- Konstytucji 3 Maja. W latach 1901-1908 skiej (na rogu Obłońskiej, Mickiewicza i na terenie koszar powstał jeszcze potężny Kolejowej). Nieukończoną budowle rozebrano w okresie międzywojennym. Po opuszczeniu Chełma przez adminis-

Wnętrze cerkwi (KD) trację rosyjską, większość ocalałych cerkwi prawosławnej, kierując się głównie obiektów została przejęta przez katoli- potrzebami czasowo przebywających ków. Taka sytuacja utrzymała się w kolej- w mieście wojsk rosyjskich. 25 lipca 1845 nych latach, z wyjątkiem II wojny świato- roku powołano Komitet Budowy Cerkwi. wej, kiedy ponownie część obiektów zna- Kierownikiem budowy został Jan Lasota. lazła się we władaniu wyznawców prawo- W rok później, dokładnie 9 czerwca 1846 sławia. Obecnie tradycje chełmskiego roku uroczyście położono kamień węgiel- prawosławia kultywuje CERKIEW PRAWO- ny. Do wykonania głównych prac zaanga- SŁAWNA POD WEZWANIEM ŚW. JANA żowano mistrza murarskiego Wincentego TEOLOGA, APOSTOŁA I EWANGELISTY. Łańcuckiego z Sieniawy, wybranego do Początki świątyni sięgają połowy XIX realizacji zadania poprzez licytację. Za

Wnętrze cerkwi (KD) wieku, kiedy podjęto decyzję o budowie roboty ciesielskie i stolarskie odpowie- 242662 2563 slady przeszłosci slady przeszłosci

dzialny był Karol Kubik z Leżajska. Robo- daniu chełmskiej społeczności prawosław- Żydowski Chełm ty blacharskie powierzono Herszkowi nej. Społeczności, która została znacznie Pierwsze pewne dane o ludności ży- Podobnie jak w innych miastach, ludność Wajsblachowi i Herszkowi Blachmanowi p rzerzedzona w wyniku opuszczenia dowskiej w Chełmie pochodzą z późnego żydowska zajmowała się głównie han- z Chełma. Wykonaniem ikonostasu zaj- miasta przez urzędników rosyjskich i car- średniowiecza, a dokładnie z roku 1442, dlem i rzemiosłem. Umożliwiały to liczne mował się warszawski fabrykant Fryde- ski garnizon wojskowy. W okresie mię- chociaż niektórzy badacze sugerują, że przywileje królewskie (Zygmunta Augus- ryk Blickle, który zmarł w trakcie prac d z ywojennym wokół cerkwi ogniskowało Żydzi pojawili się już w wiekach wcześ- ta z 1557 i 1565 r., Stefana Batorego w 1849 r. Ostatecznie zamówienie zreali- życie pozostałych w Chełmie wyznawców niejszych. Z całkowitą pewnością można z 1585 r.), które obok zagwarantowania zowała jego żona. Do wykonania obra- prawosławia. W 1927 r. przeprowadzono stwierdzić, że od XV w. w Chełmie funkcjo- swobody w prowadzeniu działalności gos- zów i malowideł ściennych został zaanga- remont świątyni, a dziesięć lat później nowała gmina żydowska, skupiająca podarczej, zezwalały na samodzielny sa- żowany znany malarz z Warszawy, Bona- przygotowano plan rozbudowy cerkwi w 1550 r. 371 Żydów. W mieście w tym morząd oraz zwalniały od zależności od wentura Dąbrowski. Główną część inwes- w kierunku wschodnim. czasie działało kilku wybitnych rabinów, sądów miejskich. Dzięki takim warunkom tycji w zasadzie zakończono w 1849 r., Cerkiew św. Jana Teologa do dzisiaj wśród których wyróżniał się Juda Aaron, Chełm stał się ważnym ośrodkiem żydow- jednak jeszcze w kolejnych latach trwały pełni rolę centrum prawosławia na ziemi kolejno rabin Lublina, Chełma i Bełżca skiego życia religijnego i kulturalnego, prace wykończeniowe w świątyni oraz ch e łmskiej. Obecnie ilość ludności prawo- oraz Szmul Elizer bar Juda i Elizer Perles. wymienianym obok Krakowa, Lwowa w jej otoczeniu. Równocześnie powstała sławnej szacuje się na ok. 100 rodzin. Po i Poznania. W drugiej połowie kwadratowa dzwonnica oraz z czasem II wojnie światowej przeprowadzono ko- XVI w. na czele gminy (ok. 1868 r.) budynek parafialny po dru- lejne remonty obiektu (w 1949 i 1990 r.) żydowskiej w Chełmie stanął giej stronie ul. Brzeskiej (obecnie Sienkie- oraz renowację ikonostasu (w latach Ellijah ben Judah Aaron, znany wicza). Wybudowana świątynia została 1991-1993). Doceniając malowniczość jako Elijah Baal Szem, konsekrowana 13 czerwca 1852 r. Po świątyni w 1999 r. władze miasta ufundo- niezwykle popularny pisarz krótkim okresie funkcjonowania jako wały iluminację cerkwi. żydowski, twórca opowieści obiekt garnizonowy, w 1864 r. cerkiew o Golemie. św. Jana Teologa została przekształcona w świątynię parafialną. Po wkroczeniu wojsk austriackich do Chełma i następnie GOLEM - w tradycji żydowskiej istota utworzona z gliny na kształt człowieka. odzyskaniu niepodległości przez Polskę, Za twórcę opowieści o Golemie uchodzi chełmski rabin z XVI w. Elijah Baal świątynia jako jedyna pozostała we wła- Szem, Jednak najbardziej znana legenda mówi o stworzeniu Golema przez rabina Jehudę Low ben Bezalela z Pragi, zwanego Marahalem. Aby obronić prześladowanych w tym czasie Żydów rabin ulepił z gliny wielką postać człowieka, którą następnie ożywił wypisując na czole lub wkładając do ust pergamin ze słowem Emet (prawda). Wymazanie pierwszej litery powodowało powstanie słowa met (śmierć), co odbierało życie istocie.

W XVII w. liczbę ludności żydowskiej kozackie Bohdana Chmielnickiego, po- szacowano na 400 osób, co stanowiło do bnie jak w wielu innych miejscowoś- ok. 30% ogólnej liczby mieszkańców. ciach na wschodzie Rzeczypospolitej, do- Zmieniły się jednak warunki życia, co by- konały w listopadzie 1648 r. masakry ło głównie wynikiem wojen toczonych lu dn o ści żydowskiej w Chełmie. Po odbu- w tym czasie, które tragicznie odcisnęły dowie miasta Żydzi nadal stanowili liczną się na losach chełmskich Żydów. Oddziały grupę mieszkańców miasta, a w związku Cerkiew pw. św. Jana Teologa (RK) Zdjęcie powyżej Tora (KD) 242664 2565 slady przeszłosci slady przeszłosci

z ogólnym rozwojem Chełma ich ilość Najbardziej popularne wykorzystał rów- cerzy im. Josefa Trumpeldorfa), sportowy w 1904 r., szczególne miejsce zajmował wzrosła do liczby ok. 1500 osób. Na czele nież Horacy Safrin w swoich książkach (Stowarzyszenie Sportowe „Gwiazda- urodzony w Borowicy nad Wieprzem gminy chełmskiej stali w tym czasie Meir „Przy szabasowych świecach”. „Chełm- Stern”, Towarzystwo Gimnastyczno-Spor- Szmul Mordechaj Zygielbojm, który nale- bar Beniamin Wolf, Cwi Hersz bar Zelig, skie opowieści” do dzisiaj wydawane są towe „Makabi”) oraz charytatywny (To- żał do najbardziej aktywnych działaczy Saul Margulis oraz Icchak Halevi. na całym świecie, głównie w Izraelu i USA. warzystwo Pomocy Biednym Żydom „Li- chełmskiego „Bundu” i z jej ramienia za- Pod koniec XIX w. w mieście zamiesz- Najbardziej znanymi obecnie autorami nas Hacedek”, Towarzystwo Ochrony siadał krótko w Radzie Miejskiej Chełma kiwało prawie 7 tys. Żydów, co stanowiło wykorzystującymi te motywy są: David Zdrowia Ludności Żydowskiej „TOZ”). Cie- w 1919 r. (radni żydowscy złożyli manda- blisko 55% ogólnej liczby mieszkańców. Adler i Steve Sanfield. W 1956 r. w No- kawym zjawiskiem była wydawana w ję- ty na jednym z pierwszych posiedzeń). Obok wielu drobnych kramarzy i wyro- wym Jorku miała miejsce premiera opery zyku jidysz żydowska prasa, reprezento- Później działał w Warszawie i Łodzi. W ok- bników pojawiło się kilku właścicieli komicznej pod tytułem „Chełm”, autor- wana na przełomie lat 20-tych i 30-tych resie II wojny światowej zasiadał w Radzie niewielkich zakładów przemysłowych. s tw a Roberta Strassburg'a, która także przez trzy tygodniki. W okresie między- Narodowej, działającej w Londynie. W 1866 r. do takiej grupy zaliczani byli: korzystała z chełmskiego folkloru. wojennym rozwijało się również prężnie 12 maja 1943 r. popełnił samobójstwo, Kielman Fridman (właściciel wytwórni W okresie międzywojennym ilość lud- życie polityczne wśród chełmskich Żydów. chcąc zaprotestować wobec obojętności oleju), Szloma Szrajer (garbarnia), Chil ności żydowskiej kształtowała się na po- W mieście działała organizacja ortodok- świata na zagładę Żydów. Historię chełm- Uhr (wyroby z mosiądzu) oraz Pinkwas ziomie od 44 do 50% (12 713 osób sów żydowskich (Agudas Isroel), różno- skich Żydów zakończyła II wojna świato- Lew (wyroby z mosiądzu). Do znaczących w 1921 i ok. 15 000 osób w 1939 r.). rodne odłamy ruchu syjonistycznego oraz wa. Brutalna eksterminacja przez okupa- przedsiębiorców należeli również Berek Chełm stanowił drugie po Lublinie skupis- dosyć silne ugrupowania socjalistyczne cyjne władze niemieckie doprowadziła do Landau, Michel Erlich, Szmul Lorber, ko Żydów w województwie lubelskim. Na- (Żydowska Socjaldemokratyczna Partia prawie całkowitej zagłady ludności ży- Szmul Erlich oraz Moszko Rosen. W tym dal niezwykle istotną rolę zajmowali Robotnicza „Poale Syjon” (Robotnicy Sy- dowskiej w Chełmie. Tylko niewielkiej czasie Chełm zaistniał również w dosyć chełmscy Żydzi w aktywności gospodar- jonu), Ogólnopolski Żydowski Związek części chełmskich Żydów udało się prze- specyficznej roli w kulturze żydowskiej. czej. Od czasów I wojny światowej w Cheł- Robotniczy „Bund”). Wśród działaczy os- trwać koszmar wojny. Większość ocala- Stał się mianowicie miejscem akcji zabaw- mie działało wiele żydowskich organizacji tatniej z wymienionych organizacji, której łych opuściła miasto i wyemigrowała do nych opowieści i dowcipów o Żydach po- społecznych, w tym ok. 20 związków za- struktury w Chełmie powstawały już U S A, Ka n ad y, Izraela, Brazylii i RPA. sługujących się zaskakującą i raczej ab- wodowych. Znaczna część organizacji IDA HAENDEL - surdalną logiką, graniczącą z brakiem miała charakter kulturalno-oświatowy wybitna skrzypacz- zdrowego rozsądku. Twórcami takich (Żydowski Klub Towarzyski, Żydowskie ka, urodzona w ro- opowiadań byli m. in. tak znani Żydzi jak Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe dzinie chełmskich Ży- Sholom Aleichem i Isaac Bashevis Singer. „Tarbut”, Zrzeszenie Ży- dów w 1924 r. Lau- dowskich Har- reatka I Międzynaro- dowego Konkursu Skrzypcowego im. Henryka Wieniaw- skiego w Warszawie w 1935 r. Od 1937 r. Ida Haendel (GH) koncertowała na licznych scenach świata, współpracując z najsłynniejszymi orkiestrami i dyrygentami. Autorka licznych nagrań płytowych. W 1982 r. otrzymała nagrodę za mistrzowskie wykonanie koncertu Jeana Sibeliusa. Uhonorowana tytułem "Commander of the British Empire" (1991) i "Honorary Doctorate of the Royal College" (2000). 20 maja 2006 r. w Chełmie odbył się koncert Idy Haendel, zorganizowany z inicjatywy Stowarzy- szenia “Miasteczko”. Dawna Synagoga (PK) 242666 2567 slady przeszłosci slady przeszłosci

Obecnie pozostały tylko nieliczne ślady sięga późnego średniowiecza. W okresie Zapomniany świat Unitów po chełmskich Żydach. Na rogu Krzywej I I wojny światowej obiekt został zniszczo- Unici byli związani z miastem, od mo- na w Diecezjalne Seminarium Duchowne. i Szkolnej do II wojny światowej istniała ny przez Niemców. Nagrobki wykorzysty- mentu, kiedy prawosławny biskup chełm- Na potrzeby placówki powstał kompleks główna synagoga chełmskiej społeczności wano do budowy dróg. Obecnie cmentarz ski Dymitr Zbirujski przystąpił wraz z ca- budynków, usytuowany na zachodnim żydowskiej, powstała pod koniec XVI w. obejmuje obszar ok. 2 ha i zachowało się łym duchowieństwem diecezji do unii zboczu Górki Chełmskiej. Przyszli du- na gruntach dawnego klasztoru domini- na nim 80 nagrobków (ostatni pochówek brzeskiej w 1596 r. Od tego momentu chowni nie ograniczali się jedynie do kanów. Obiekt został zdewastowany, m ia ł mi ejs ce w 1951 r.). W latach 1994- Chełm stał się ważnym ośrodkiem nowe- spraw wiary. W 1840 r. w Seminarium wy- a następnie zniszczony przez Niemców. -96 przeprowadzono częściową rekon- go wyznania. W XVII w. na terenie diecezji kryto tajną organizację pod nazwą „Bra- Zachował się jedynie żydowski dom nauki strukcję obiektu. Uczestniczyły w niej or- funkcjonowało ponad 400 parafii. Unicką terstwo”. Jej członkowie utrzymywali i modlitwy, czyli tzw. SYNAGOGA MAŁA ganizacje Żydów chełmskich z Izraela, diecezją chełmską zarządzało kilku wy- kontakty ze Stowarzyszeniem Ludu Pol- (bet-hamidrasz) przy ul. Kopernika 8. USA, Kanady i RPA. Cmentarz został ogro- bitnych biskupów, takich jak Metody Ter- skiego, w ramach którego działał słynny Obiekt powstał w latach 1912-1914 przy dzony (ogrodzenie sfinansowała Funda- lecki, Jakub Susza i Porfiry Ważyński. Karol Levittoux, jeden z bohaterów nie- ówczesnej ul. Wesołej. Budowla posiada cja Nissenbaumów), a w centrum umiesz- Unici posiadali na terenie miasta szereg podległościowej konspiracji XIX wieku, bogato zdobioną elewację z elementami czono symboliczny pomnik poświęcony obiektów, z których większość zgrupowa- doprowadzony do samobójczej śmierci w secesji. Po II wojnie światowej budynek żydowskim mieszkańcom Chełma. Na ob- na była na Górce Chełmskiej (katedra, celi warszawskiej Cytadeli. W 1875 r. de- został wyremontowany w 1955 r. przez szarze cmentarza potomkowie chełm- pałac biskupów unickich). W tym czasie cyzją władz carskich unici zostali uznani Naczelną Organizację Techniczną. Obok skich Żydów ufundowali również kilka- do Chełma przybyli również bazylianie, za wyznawców prawosławia, co rozpoczę- synagogi znajduje się dom rabina, wybu- dziesiąt symbolicznych nagrobków. zakonnicy związani z Kościołem Grecko- ło dramatyczny okres walki o zachowanie dowany ok. 1914 r., wykorzystywany Obok synagogi i cmentarza po Żydach katolickim. Na ich potrzeby powstał bu- odrębności wyznaniowej. Sprawą unitów obecnie jako budynek mieszkalny. Obec- chełmskich pozostały liczne kamienice, dynek klasztoru, usytuowany na Górce zajmowali się wybitni polscy pisarze, tacy nie w obiekcie funkcjonuje restauracja. powstające od drugiej połowy XIX w. Tego Chełmskiej. Znalazło w nim lokum pow- jak Maria Konopnicka (autorka poematu Drugim obiektem jest CMENTARZ ŻY- rodzaju obiekty usytuowane są głównie stałe w 1639 r. Gimnazjum Bazyliańskie, „Unici”) i Władysław Reymont (autor cyk- DOWSKI, usytuowany na rogu ul. Staroś- przy ul. Lubelskiej oraz ulicach starówki pierwsza szkoła średnia na terenie mias- lu reportaży „Z ziemi chełmskiej”). cińskiej i ul. Kolejowej, którego historia chełmskiej. ta. W 1759 r. szkoła została przekształco-

UNIA BRZESKA - unia kościelna ogłoszona w 1596 na synodzie w Brześciu między Koś- ciołem rzymskokatolickim, a częścią biskupów Kościoła prawosławnego Rzeczypospolitej. Unici zachowali własną strukturę administracyjną oraz liturgię, kalendarz, język, jedno- cześnie zrywając łączność z pozostałymi Kościołami prawosławnymi. Kościół unicki rozwi- jał się do trzeciego rozbioru Polski. Na terenach zaboru rosyjskiego był stopniowo likwido- wany. Jako ostatnia została zlikwidowana diecezja chełmska w 1875 r. Kościół unicki prze- trwał w zaborze austriackim i obecnie jego tradycje kontynuuje Ukraińska Cerkiew Grec- kokatolicka.

Obok zabudowań na Górce Chełmskiej, litery H. Największe skrzydło północne obecnie najważniejszym śladem po uni- posiada charakter późnoklasycystyczny. tach jest zespół dawnego UNICKIEGO SE- Najciekawszym obiektem zespołu jest MINARIUM DUCHOWNEGO. Większość CERKIEW P.W. ŚW. MIKOŁAJA, powstała zabudowań seminarium powstała w XVIII prawdopodobnie w latach 1720-1730 Cmentarz Żydowski (PK) i XIX w. Budynki ustawione są w kształt z fundacji unickiego biskupa chełmskiego 242668 2569 Osiedleslady Dyrekcja przeszłosci (KD) slady przeszłosci Józefa Lewickiego, na miejscu dawnej skiego. Budynki szkolne w okresie mię- Osiedle “Dyrekcja” świątyni, wzmiankowanej w XV w. Bu- dzywojennym mieściły Państwowe Semi- Początki chełmskiej dzielnicy określa- W kolejnym roku przystąpiono do pra- dowlę wzniesiono w stylu barokowym na narium Nauczycielskie Żeńskie, kierowa- nej mianem „Dyrekcja”, sięgają okresu cy, przeznaczając na budowę Nowego planie kwadratu. Po likwidacji unii służyła ne przez dr Jadwigę Młodowską. Obecnie międzywojennego, kiedy w związku M ia st a ter en y, graniczącego z Chełmem jako cerkiew prawosławna, a następnie funkcjonuje tutaj IV Liceum Ogólnokształ- z planami przeniesienia siedziby Radom- od wschodu, majątku rządowego Staros- jako kaplica katolicka. Obecnie znajduje cące. skiej Dyrekcji PKP, przystąpiono do budo- two-Obłonie o powierzchni ok. 400 hek- się w niej Dział Sztuki Muzeum Chełm- wy tzw. Nowego Miasta (taką nazwę tarów. Do przygotowania projektu (jesz- wprowadzono uchwałą Rady Miejskiej c ze przed podjęciem ostatecznych decy- 30 lipca 1931 r.) z potężnym biurowcem z ji) zaangażowano Spółdzielnię Architek- i osiedlem dla pracowników kolejowych. toniczną Pracowników Zakładu Architek- Koncepcja tak znaczącej inwestycji poja- tury Polskiej w Warszawie, której przed- wiła się w połowie lat dwudziestych. Do stawiciele w latach 1926-1927 opraco- rywalizacji przystąpił również Chełm. wali szczegółowy plan zabudowy i zagos- Władze miejskie słusznie widziały w reali- podarowania dzielnicy. Głównymi autora- zacji tego pomysłu szansę na ogólny roz- mi projektu byli inżynierowie - Adam wój miasta. Początkowo widoki na speł- Kuncewicz i Adam Paprocki. Projekt zos- nienie tej nadziei były dosyć mgliste. Jed- tał opublikowany w specjalistycznym cza- nak po przewrocie majowym w sferach sopiśmie „Architektura i Budownictwo” rządowych znaleźli się ludzie skłonni do i zaprezentowany na licznych wystawach poparcia takiego pomysłu. Sprawa przy- w kraju (m. in. na wystawie organizowa- brała realne kształty po wizycie w Cheł- nej przez Związek Miast Polskich) oraz na mie (w 1927 r.) ministra komunikacji wystawie w Wiedniu (organizowanej z Pawła Romockiego, reprezentującego okazji Międzynarodowego Kongresu Ur- rząd pod przewodnictwem Józefa Piłsud- banistów). Całościowa koncepcja przewi- skiego. dywała tereny pod zabudowę zwartą

Osiedle Dyrekcja (KD) Cerkiew p.w. św. Mikołaja (WL) 242670 2571 slady przeszłosci slady przeszłosci

i luźną, regularny układ ulic oraz miejsca Marszałka Józefa Piłsudskiego, prowa- czeniu uległy fundamenty i mury części sieć ulic. Niestety wybuch II wojny świato- na dzielnicę handlową i fabryczną, skwe- dząca od dworca kolejowego do gmachu budynków. W kolejnych latach kierownic- wej po raz kolejny przerwał prace. Po jej ry, parki i obiekty rekreacyjne. Przewidy- dyrekcji. Pozostałe ulice tworzyły dosyć two budowy musiało zmienić głównego zakończeniu, w nowych realiach politycz- wano, że po pełnym ukończeniu inwestyc- regularną sieć, usytuowaną pomiędzy wykonawcę. Firmę „Tor” zastąpiła firma nych, zrezygnowano z realizacji przed- ji, w dzielnicy zamieszka blisko 50 tysięcy istniejącymi arteriami: Kolejową i Hrubie- „Budex”, a nowym kierownikiem inwes- wojennych planów. Obszar dawnego No- ludzi. W części dotyczącej osiedla kolejo- szowską. Obok osiedla kolejowego na tycji został inż. Mikołaj Leszczyna-Gły- wego Miasta nadal był wprawdzie rozbu- wego, które miało zajmować obszar o bsza rz e Nowego Miasta przewidywano bowski. Narastający kryzys gospodarczy dowywany, jednak nowe budynki nie na- 52 h, plan przewidywał wybudowanie tereny pod zabudowę indywidualną (we uniemożliwił jednak kontynuowanie wiązywały do pierwotnej koncepcji. Mimo ponad 150 budynków mieszkalnych wschodniej i południowej części dziel- prac. W 1933 roku inwestycję wstrzyma- tylko częściowej realizacji planów, dziel- (złożonych z blisko sześciuset mieszkań), nicy), którą określano mianem „kolonii no i osiedle kolejowe musiało poczekać na nica nosząca (już oficjalnie) nazwę Dy- a także potężnego biurowca i licznych urzędniczej”. Inwestycje w tej części dziel- lepsze czasy, wykorzystywane sporadycz- rekcja, jest uznawana za jeden z najcie- budynków użyteczności publicznej. Wśród nicy w znacznej części miały realizować nie jako doskonały teren do ćwiczeń obro- kawszych pomysłów urbanistycznych ok- budynków mieszkalnych, obok dwu- spółdzielnie, skupiające urzędników, ny przeciwlotniczej. Tylko część budyn- resu międzywojennego. Szczególną uwa- piętrowych wielorodzinnych bloków, nauczycieli, żołnierzy i rzemieślników. ków zajęli pracownicy Wydziału Kontroli gę przyciąga monumentalny, pięciokon- znaczną część miały stanowić kilku- W 1928 r. powołano „Kierownictwo Bu- Dochodów, przeniesionego z Bydgoszczy. dygnacyjny gmach, który projektował rodzinne kamienice, przypominające sty- dowy Gmachu Dyrekcji Kolejowej i Kolonii Do realizacji inwestycji przystąpiono inż. Henryk Gay. Biurowiec złożony z po- lizowane dworki. Zwracały również uwa- Mieszkalnej w Chełmie”. Akt erekcyjny ponownie w 1938 r., w znacznej mierze nad 350 pomieszczeń, przeznaczony gę metraże lokali mieszkalnych. Przykła- gmachu złożono 22 października 1928 r. dzięki działalności Komitetu Obywatel- pierwotnie był na biura Dyrekcji PKP. dowo dwupokojowe mieszkanie z kuch- Pierwszym naczelnikiem budowy został skiego, powołanego przez Radę Miejską W okresie wojny był wykorzystywany nią, miało posiadać powierzchnię 70 m2. inż. Zygmunt Mianowski, a prace budow- 23 października 1935 r. Dzięki uzyska- przez władze niemieckie. Między innymi Ciekawy był także kształt osiedla kole- lane zostały powierzone Firmie Budowla- niu odpowiednich dotacji wykończono przetrzymywano w nim przesiedleńców jowego, który przypominał skrzydło orła. nej „Tor” z Warszawy. Niestety pod koniec znaczną część budynków, w tym również z Wielkopolski, a następnie funkcjonowa- Centralną arterią osiedla miała być Aleja 1928 r. w wyniku silnych mrozów znisz- gmach dyrekcji. Uporządkowano również ły biura Arbeitsamtu. W lipcu 1944 r. gmach stał się na kilka dni siedzibą, po- wołanego w Moskwie, Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, wspieranego przez ZSRR, pierwszego organu władzy komunistycznej w Polsce. W związku z tym wydarzeniem, biurowiec przez wiele powojennych lat, funkcjonował w języ- ku oficjalnym jako „Gmach PKWN”. Rów- nocześnie funkcjonały w nim liczne urzę- dy, w tym od 1975 r. władze wojewódzkie, Oficerska Szkoła Artylerii i szkoła podsta- wowa. Obecnie gmach jest m.in. siedzibą Starostwa Powiatowego oraz agend Lu- belskiego Urzędu Wojewódzkiego.

“Gmach” (PK) 242672 2573 slady przeszłosci slady przeszłosci Podziemia kredowe Chełmskie Podziemia Kredowe należą Działalność wydo- do najciekawszych obiektów na terenie bywczą przerwano Chełma. Labirynt tajemniczych chodni- w XIX wieku, ków został wykuty w pokładach kredy, kiedy wydrą- której złoża, dochodzące do 800 metrów, żone chodni- zalegają obficie pod powierzchnią miasta. ki zagrażały Po II wojnie światowej w celu wykorzysta- bezpieczeńst- nia tego surowca powstał w Chełmie po- wu domów w cen- tężny Kombinat Cementowy. Wydobycie trum miasta. kredy do celów gospodarczych miało Po wielu latach zapom- miejsce prawdopodobnie już w średnio- nienia, kiedy tajemnicze chodniki pene- wieczu. Chełmianie czerpali znaczne zys- trowali jedynie poszukiwacze skarbów ki z tej działalności, wysyłając transporty i amatorzy mocnych wrażeń, postanowio- kredy nawet do Krakowa, na potrzeby no wykorzystać podziemia do celów tu- Akademii Krakowskiej. W XVII i XVIII w., rystycznych. Pierwsze próby miały miej- kiedy działalność wydobywcza była naj- sce w latach 30-tych XX w., kiedy spene- bardziej rozwinięta, prawie wszyscy właś- trowano część korytarzy w trakcie budo- ciciele domów w centrum miasta drążyli wy wodociągów miejskich. Przygotowano korytarze ze swoich posesji. Powstały w wtedy trzystumetrową oświetloną trasę, ten sposób nieregularne ciągi chodników obsługiwaną przez działaczy Federacji na czterech poziomach, liczące według Polskich Związków Obrońców Ojczyzny. szacunków ok. 40 km. W niektórych miej- Niestety plany uczynienia z kredowych scach w wyniku załamywania się sklepień korytarzy atrakcji turystycznej, mimo na- powstały obszerne sale, zwane obecnie wiązania kontaktów ze środowiskami komorami. naukowymi i gorących dyskusji w Radzie Miejskiej, nie zostały zrealizowane, chociaż

Wejście do podziemi kredowych Podziemia kredowe (RK) 242674 2575 slady przeszłosci slady przeszłosci

włodarze miasta zaplanowali nawet bu- tastrofa miała miejsce w 1965 r., kiedy Trasa turystyczna położona jest na głę- rycznymi. Na trasie wędrówki, trwającej dowę atrakcyjnego pawilonu wejściowego zapadł się fragment ulicy Lubelskiej. Na bokości 13 metrów i posiada długość ok. ok. 50 minut, można zwiedzić również do podziemi (projekt wykonał architekt zlecenie władz przeprowadzono dokład- 2 km. Powstała w wyniku połączenie cztery komory (Bielucha - legendarnego miejski Włodzimierz Fąfrowicz). Po II woj- ną inwentaryzację i zabezpieczenie chod- trzech kompleksów wyrobisk, zlokali- ducha władającego podziemiami, Księ- nie światowej po raz kolejny zapomniane ników, między innymi dzięki pomocy Po- zowanych pod rynkiem starego miasta cia Daniela, Odkrywców - noszącą imię podziemia, z czasem ponownie pojawiły litechniki Krakowskiej. Po przystosowa- i okolicznymi uliczkami. Wejście do pod- chełmskiego regionalisty Kazimierza się na pierwszych stronach gazet. Wzmo- niu wybranych fragmentów korytarzy do ziemi prowadzi przez niewielki pawilon, Janczykowskiego oraz Przewodnicką) a żony ruch drogowy przez centrum miasta potrzeb turystycznych, w 1972 r. pod- znajdujący się na zboczu skarpy przy koś- także szyb studni staromiejskiej. Podzie- wywołał w latach sześćdziesiątych liczne ziemia udostępniono zwiedzającym ciel e Rozesłania Świętych Apostołów. m ia p os iad ają wyjątkowy klimat. Wynika katastrofy budowlane, łącznie z zapada- (w obecnym kształcie w 1985 r.) W trakcie zwiedzania krętych korytarzy, to nie tylko z kształtu obiektu (kredowe niem się fragmentów ulic. Największa ka- w tym malowniczego „błędnika” pod podziemia są unikatem na skalę europej- wschodnią częścią rynku, można zapoz- ską), ale także z utrzymującej się bez KREDA - skała osadowa powstała na dnie mórz i oceanów zaliczana do wapieni. Jej pod- nać się z różnorodnymi ekspozycjami: względu na porę roku stałej temperatury stawowym składnikiem jest węglan wapnia CaCO3. Powstała ze skorupek otwornic i pylis- archeologicznymi, geologicznymi i histo- (+9°C). tego kalcytu. Dodaje się ją do białych farb, proszków i past do zębów. Ma zastosowanie w przemyśle ceramicznym, chemicznym, farmaceutycznym i kosmetycznym. Zmieszana z gipsem służy do pisania na tablicy. Pewną jej odmianą jest kreda pisząca - biała, miękka, mało spoista skała wapienna, której charakterystycznym składnikiem są bardzo drobne kalcytowe elementy szkieletowe planktonicznych wiciowców roślinnych.

Podziemia kredowe (ChPK)

Opiekun kredowych korytarzy, Duch Bieluch (KD) Podziemia kredowe (RK) 242676 2577 slady przeszłosci slady przeszłosci

Muzeum chełmskie głównie nauczyciele. Szczególne zasługi rozgrabiona lub zniszczona w okresie II Początki chełmskiego muzealnictwa propagowania odwiecznych związków w porządkowaniu i gromadzeniu zbiorów wojny światowej. Po zakończeniu działań najczęściej wiąże się z Muzeum Ziemi Chełma z Rusią i prawosławiem. Formal- obok Wiktora Ambroziewicza wnieśli: wojennych przystąpiono do odbudowy Chełmskiej, powstałym w 1919 r. przy nie muzeum podlegało Prawosławnemu Jadwiga Graff-Chrząszczęwska, Jadwiga muzeum, które początkowo funkcjono- Gimnazjum Państwowym im. Stefana Bractwu Bogurodzicy, kierowanemu Jędrzejewska-Sowińska, Kazimierz Jan- wało w ramach dawnych struktur organi- Czarnieckiego z inicjatywy dyrektora tej przez znanego z antypolskiej postawy czykowski i Marian Jumborski. Dzięki ich zacyjnych. W 1949 r. placówka została placówki Wiktora Ambroziewicza. Pod- biskupa Eulogiusza. Po wybuchu I wojny zaangażowaniu zgromadzono bogate upaństwowiona. Organizatorem i kusto- stawą zbiorów powołanej za zgodą władz światowej i ewakuacji rosyjskich instytu- zbiory eksponatów archeologicznych, his- szem nowego muzeum został Kazimierz państwowych instytucji były ocalałe ek- cji, muzeum uległo likwidacji, a większość torycznych, etnograficznych, i przyrodni- Janczykowski. Początkowo obiekt fun- sponaty funkcjonującego od 1879 r. ro- eksponatów wywieziono w głąb Rosji. czych. Najcenniejszym zabytkiem był kcjonował jako oddział Muzeum Okręgo- syjskiego Muzeum Cerkiewno-Archeolo- Działającym w okresie międzywojennym grób neolityczny, odkryty w 1934 r. w Po- wego w Lublinie, jednak po utworzeniu gicznego, instytucji powołanej w celach Muzeum Ziemi Chełmskiej opiekowali się niatówce, miejscowości w okolicach Woj- województwa chełmskiego, został sa- sławic. Niestety większość zbiorów została

św. Piotr ikona z cerkwi w Chutczu(GZ) Matka Boża “Wielka Panagia” z cerkwi w Busównie (GZ) Chrystus Pantokrator z cerkwi w Busównie (GZ) św. Paweł ikona z cerkwi w Chutczu(GZ)

242678 2579 slady przeszłosci slady przeszłosci

modzielnym Muzeum Okręgowym. Dział Historii i Przyrody mieści się w ka- Obecną nazwę wprowadzono po refor- mienicy przy ul. Lubelskiej 57, użytkowa- mie administracyjnej w 1999 r. nej przez Muzeum od 1985 r. Zbiory his- Obok przekształceń instytucjonal- toryczne obejmują dokumenty z XVI - XIX nych, chełmskie muzeum w okresie po- wieku, fotografie, ogłoszenia z XX wieku, wojennym gromadziło coraz bardziej pamiątki po Wiktorze Ambroziewiczu, liczne zbiory. Na potrzeby magazyno- militaria oraz eksponaty numizmatyczne. wania i eksponowania nowych nabytków Ekspozycją stałą jest wystawa: "Dzieje placówce przekazano kilka budynków na Chełma i regionu 1392 - 1944". Zbiory terenie miasta. Obecnie muzeum posiada Działu Przyrody obejmują kolekcję geo- ponad 220 tysięcy eksponatów i funkcjo- logiczną i mineralogiczną, okazy fauny nuje w ramach następujących działów: i flory z regionu lubelskiego, prezentowa- ne m. in. w ramach stałej ekspozycji: Dział Archeologii, Etnografii i Edukacji "Osobliwości przyrodnicze Lubelszczyz- mieści się od 1999 r. w budynku dawnej ny". drukarni "Zwierciadło" przy ul. Lubelskiej Dział Sztuki i „Galeria 72” mieści się 56 a. W latach 1979-1984 w obiekcie w dwóch obiektach. Pierwszy zlokalizo- organizacji koncertów kameralnych i fo rm y p rz es trz enne, operujące w ra- funkcjonowało Muzeum PKWN. Ekspona- wany jest w cerkwi św. Mikołaja przy i wystaw czasowych. Drugi obiekt znajdu- mach dwóch obszarów problemowych: ty archeologiczne pochodzą z badań pro- ul. Świętego Mikołaja 4, przejętej przez je się w dawnym Kolegium Pijarskim przy abstrakcji geometrycznej i metafory. Ze- wadzonych przez pracowników działu M u z eu m w 1980 r. Zbiory obejmują sztu- ul. Lubelskiej 55, wykorzystywanym brane w Chełmie dzieła należą do najbo- i obejmują liczne zabytki od epoki kamie- kę sakralną rzymskokatolicką i grecko- przez Muzeum od 1953 r. Zgromadzono gatszych i najbardziej reprezentatywnych nia do czasów średniowiecza z terenu katolicką, w tym ikony i rzeźby z XVIII tutaj bogate zbiory sztuki współczesnej dla nurtu konstruktywistycznego w sztu- Chełma i okolic. Dział Etnografii gromadzi i XIX w., malarstwo i grafikę polską z XIX polskiej i obcej, powstałe w wyniku dzia- ce. Chełmska kolekcja składa się z prac materiały etnograficzne z okolic Chełma wieku i I połowy XX w. oraz rzemiosło ar- łalności powstałej w 1972 r. "Galerii 72". ponad 140 artystów polskich i blisko oraz przygotowuje liczne wystawy czaso- tystyczne i meble z XVIII i XIX w. Ponadto Zbiory liczą blisko 1600 eksponatów 1 0 0 za g ra ni cznych. Ekspozycją stałą jest we. sala muzealna wykorzystywana jest do i obejmują: malarstwo, grafikę, rysunek "Polska sztuka współczesna".

Polska Sztuka Współczesna (GZ)

242680 2581 slady przeszłosci slady przeszłosci

Miejsca pamięci narodowej Na terenie Chełma i w Dramatyczne losy Chełma i ziemi w 2002 r. Z odzyskaniem niepodległości bezpośrednim sąsiedz- chełmskiej pozostawiły na terenie miasta przez Polskę związana jest także tablica twie miasta znajduje się szereg śladów związanych z walką społe- umieszczona na gmachu Kolegium Pija- kilka cmentarzy wojsko- czeństwa polskiego o niepodległość oraz rów, poświęcona gen. Gustawowi Orlicz- - wych. Najstarszy usytuo- męczeństwem Polaków i przedstawicieli Dreszerowi, który kierował rozbraja- wany jest przy ul. I Pułku innych narodów w okresie I i II wojny niem garnizonu austriackiego 2 listopada Szwoleżerów, na północ- światowej. Jednym z najstarszych obiek- 1918 r. (odsłonięta w 1937 r. i pierwotnie nym stoku Górki Chełm- tów jest Pomnik Poległych za Ojczyznę, umieszczona na ścianie Magistratu). skiej. Obok mogił z I wojny światowej oraz pol- Cmentarz parafialny przy ul. Lwowskiej znajdujący się na Placu Łuczkowskiego. W 1996 r. postument z tablicą pamiątko- Grób symboliczny żołnierzy Armii Krajowej (MN) Ufundowany został w 1930 r. i po znisz- wą i medalionem portretowym generała skich żołnierzy z 1939 r., czywają tutaj prochy żołnierzy armii czeniu odbudowany w latach 80-tych. odsłonięto przy budynku II Liceum Ogól- znajdują się na nim groby żołnierzy ra- alianckich, a także partyzantów polskich. Znajdujące się na nim nazwiska chełm- nokształcącego przy ul. Szpitalnej. Rów- dzieckich, którzy zginęli w 1944 r. w cza- Na środku cmentarza stoi kamienny skich ochotników, poległych w wojnie pol- nocześnie szkoła otrzymała imię gen. sie zdobywania Chełma. Drugi cmentarz pomnik, do którego prowadzi obsadzona sko-bolszewickiej, zostały ponownie Gustawa Orlicz-Dreszera. wojenny znajduje się przy granicach krzewami alejka. Całość ogrodzona jest umieszczone po kolejnej renowacji miasta w miejscowości Strupin Duży. W oddzielnych kwaterach usytuowano tu- murkiem z żelazną furtą i obsadzona drzewami. Pomnik ustawiony w 1962 r. GUSTAW ORLICZ-DRESZER - urodzony w 1889 r. w Jadowie w powiecie wołomińskim taj mogiły żołnierzy austriackich, rosyj- działacz niepodległościowy (członek organizacji ZET) i generał. Oficer I Brygady Legio- skich i niemieckich z I wojny światowej wykonano z masywnych kamiennych blo- nów. 2 listopada 1918 r. wraz z działaczami Polskiej Organizacji Wojskowej przeprowadził oraz żołnierzy polskich z okresu ków i umieszczono granitową tab- rozbrojenie garnizonu austriackiego w Chełmie. Organizator I Pułku Szwoleżerów. Bliski międzywojennego i II wojny świato- licę z inskrypcją. Drugi cmentarz współpracownik Józefa Piłsudskiego w okresie przewrotu majowego. Prezes Zarządu wej. Do 2000 r. znajdowały się tutaj znajduje się przy ul. Wojsławickiej Głównego Ligi Morskiej i Kolonialnej. Zginął w katastrofie lotniczej w 1936 r. Patron II Li- również groby żołnierzy niemiec- na skraju lasu Borek i kryje pro- ceum Ogólnokształcącego w Chełmie. kich z ostatniej wojny, które zosta- chy jeńców Stalagu 319 B. W la- ły ekshumowane i przeniesione na tach 60-tych cmentarz otoczono Kolejne miejsca pamięci narodowej znajduje się duża kwatera polskich żoł- cmentarz wojenny pod Puława- murem, a w 1985 r. powstał mo- można odnaleźć na cmentarzu parafial- nierzy poległych w latach 1919-20. mi. numentalny pomnik. W 1988 r. nym. W dziewiętnastowiecznej kaplicy Wśród nagrobków z okresu II wojny świa- Z okresu II wojny światowej została umieszczona tablica Bielskich powstało Mauzoleum bojowni- towej uwagę zwraca mogiła por. Zbignie- pochodzą cmentarze jeńców poświęcona zamordowanym ków o niepodległość Polski w latach 1939- wa Adama Twardego pseudonim "Trzask", wojennych, zmarłych i zamor- w obozie żołnierzom włoskim. -44. Obok znajduje się mogiła powstań- cichociemnego i dowódcy batalionu dowanych w chełmskim obozie Z dramatycznymi wyda- ców 1863 r., kry- 27 Wołyńskiej Dywizji AK. Pamięci tej for- Stalag 319. Pierwszy tego rzeniami II wojny światowej jąca prawdopo- macji AK poświęcony jest również pom- rodzaju obiekt znajduje się przy związane są również miejsca dobnie prochy nik, odsłonięty w 50-tą rocznicę Akcji „Bu- ul. Okszowskiej, w miejscu usy- masowych egzekucji. Jednym poległych w bit- rza” na terenie Parku Miejskiego przy tuowania Stalagu 319 A. Spo- z nich jest tzw. Targowica wie stoczonej 5 VIII ul. Lubelskiej. Obok 27 Dywizji AK, pom- 1863 r. pod Depułty- nik poświęcony jest żołnierzom Inspekto- czami. W centralnej ratu Chełm Armii Krajowej. części cmentarza Pomnik Niepodległości (MN) 242682 2583 slady przeszłosci slady przeszłosci

położona przy murze cmentarza para- ma, nieopodal drogi do Rejowca. Od 1940 fialnego przy ul. Armii Krajowej. W trak- roku Niemcy rozstrzeliwali tutaj więźniów cie dwóch egzekucji w 1944 r. rozstrzel- i jeńców, m. in. w ramach Akcji A-B. ano tutaj ok. 40 osób związanych z pol- W 1963 r. został odsłonięty pomnik z naz- skim podziemiem. Kolejne miejsce egze- wiskami ofiar. Na terenie szpitala chełm- kucji znajdowało się w lesie Borek, gdzie skiego przy ul. Szpitalnej znajduje się Mo- mordowano więźniów z chełmskiego wię- giła Pacjentów Szpitala Psychiatrycznego, zienia, jeńców (m. in. ok. 2 tysięcy żołnie- zamordowanych 12 stycznia 1940 r. rzy włoskich) oraz Żydów. W 1943 r. w le- przez oddział SS. Po rozstrzelaniu ponad sie zainstalowano prowizoryczne krema- 400 pacjentów, Chełm funkcjonował jesz- torium do palenia zwłok. W 1984 r. na cze w ramach operacji T 4 (kryptonim ak- miejscu straceń w Borku odsłonięto pom- cji likwidacji chorych psychicznie na tere- nik poświęcony ofiarom. Miejscem po- nie Rzeszy) jako fikcyjne miejsce śmierci dobnych wydarzeń była również Kumo- pacjentów pochodzenia żydowskiego wa Dolina, las leżący na zachód od Cheł- z obszaru Niemiec i Austrii.

Zbiorowa mogiła powstańców styczniowych na cmentarzu parafialnym przy ul. Lwowskiej Nagrobek K. Lechnickiej na cmentarzu parafialnym przy ul. Lwowskiej (MN) 242684 2585 spacer ulicami Chełma spacer ulicami Chełma Rynek Starego Miasta

Centralnym miejscem starego miasta jest dawny rynek, noszący od okresu międzywojennego imię znanego chełmskiego społecznika dr Edwarda Łuczkowskiego (w okresie powojennym funkcjono- wał przez pewien czas ja- Rynek Starego Miasta z pocz. XXw. Starówka nocą (MN) ko Plac Konstytucji). Plac posiada kształt prowadzili w niej sklepy. Ponadto w bu- ławeczki. W ramach przebudowy placu dr Edwarda Łuczkowskiego, który m. in. wydłużonego, nieregularnego prostokąta dynku znajdowało się archiwum miejskie, dokonano również rekonstrukcji studni był inicjatorem powołania w 1910 r. i prawdopodobnie powstał w wyniku roz- areszt, a w XIX w. odwach. Ratusz był staromiejskiej, której szyb odkryto C he łm sk ie go O d działu Polskiego Towa- szerzenia dawnego traktu handlowego, kilkakrotnie niszczony przez pożary w trakcie przebijania korytarzy łączących rzystwa Krajoznawczego. Informuje wiodącego przez miasto. Wynika to z fak- (również w trakcie wojen). Ostatecznie po chełmskie podziemia. Obiekt funkcjono- o tym umieszczona na elewacji kamienicy tu, że Chełm lokowano wiele lat po pow- kolejnym zniszczeniu w 1848 r. władze wał prawdopodobnie od średniowiecza ta bl ic a, ufundowana z okazji 75-lecia ru- staniu osady miejskiej i obszar rynku nie miasta zrezygnowały z odbudowy. Jego i został zlikwidowany pod koniec XVIII w. chu krajoznawczego na ziemi chełmskiej. został w regularny sposób wytyczony. miejsce w czasach powstania styczniowe- Zrekonstruowana obecnie obudowa stud- Całość dawnego rynku otoczona jest Przeprowadzona w ostatnich latach reno- go zajął kompleks sklepików żydowskich ni, została wykonana według projektu malowniczymi kamieniczkami, szczegól- wacja placu, pozwoliła na odsłonięcie po- (stopniowo rozbudowywany), zwany po- Zbigniewa Bednarczyka. nie w części południowej (ciąg jedno- zostałości dawnego Ratusza chełmskiego. tocznie „Okrąglakiem”, który istniał do II Ciekawe obiekty znajdują się również piętrowych budynków - Lubelska 37-53, Obiekt powstał prawdopodobnie w XV w., wojny światowej. Obecnie dokonano re- w zachodniej części placu, gdzie obok powstawał w wyniku drobnych i więk- jednak w źródłach historycznych jest wy- konstrukcji fundamentów ratusza i roz- Pomnika Poległych, zachował się pocho- szych inwestycji, od XVII do XX w.). Od mieniany od 1619 r. Dwupiętrowa budo- ważane są plany odbudowy obiektu. Re- dzący z początków XX w. drewniany kiosk północy z placem łączą się cztery ulice wla z wyniosłą wieżą (zaopatrzona w ze- nowacja placu pozwoliła także na od- z gazetami, niegdyś własność żydowskie- (Kopernika, Jatkowa, Rybna i Szkolna), gar) była wykorzystywana przez władze słonięcie pozostałości kamienicy starosty go kupca Majera Dobkowskiego. Nieopo- przy których również można odna- miejskie oraz dzierżawiona przez chełm- Antoniego Leopolda Węgleńskiego z koń- dal (pod numerem 5) znajduje się kamie- leźć stare zabudowania. skich kupców, którzy ca XVIII w. Na jej fundamentach umiesz- nica z początków XX w., mieszcząca w ok- czono obecnie drewniane resie międzywojennym kino „Wersal”. Piętrowy budynek był własnością

Rynek (PK) 882426 2589 spacer ulicami Chełma spacer ulicami Chełma Ulica Lubelska Główną arterią miasta jest ulica Lubel- dzywojennym miał w niej siedzibę popu- ska (przebiegająca przez Plac Edwarda larny żydowski Klub Szachowy. W budyn- Łuczkowskiego). Wśród znajdujących się ku przy Lubelskiej 10, powstałym w 2 po- przy ulicy kamienic, kilka należy do łowie XIX w., od 1899 r. funkcjonowała szczególnie ciekawych. Przy ul. Lubelskiej drukarnia i skład materiałów piśmien- 3 znajduje się budynek dawnego Konsys- nych Majera Josefa Bronfelda, w której torza Prawosławnego z końca XIX w., wy- między innymi wydawano w latach 1933- korzystywany obecnie przez Państwową -1939 słynny w całym kraju miesięcznik Szkołę Muzyczną im. Ignacego Jana Pa- literacki „Kamena”, założony przez derewskiego. Obok schodów prowa- chełmskich nauczycieli, Kazimierza An- dzących na Górkę Chełmską, przy Lubel- drzeja Jaworskiego i Zenona Waśniew- skiej 4 znajdował się powstały pod koniec skiego. Inna ciekawa kamienica znajduje XIX w. budynek Resursy Obywatelskiej, się po drugiej stronie ulicy, przy Lubel- wykorzystywany w okresie międzywojen- skiej 27. Budynek stanowił własność ży- nym przez Polski Klub Społeczny (organi- dowskiej rodziny Kupferów i powstał w zujący życie kulturalne w mieście). Po II 1890 r. według projektu Juliana Ciesz- wojnie światowej w budynku funkcjono- kowskiego. Początkowo mieścił jeden wał Powiatowy Dom Kultury, a obecnie po z pierwszych hoteli w Chełmie, a w okresie powstaniu nowego obiektu, w tym miej- międzywojennym szereg sklepów i war- scu działa przedszkole. Poniżej znajduje sztatów rzemieślniczych. Miały tutaj sie- się odrestaurowana kamienica Lewin- dzibę liczne żydowskie organizacje poli- sztajnów (Lubelskiej 8), powstała w 1893 tyczne, między innymi Żydowska Socjal- roku według projektu architekta powiato- no-Demokratyczna Partia Robotnicza wego Andrzeja Sokołowa. W okresie mię- Poale Syjon (Robotnicy Syjonu). W piwni-

Rynek (WL) ul. Lubelska 902426 9125 spacer ulicami Chełma spacer ulicami Chełma

cach kamienicy znajduje się jedno z wejść znajduje się obecnie część ekspozycji Mu- łożone przy ul. Strażackiej, mieszczące „Zorza”. W części narożnej budynku do chełmskich podziemi, wykorzystywa- zeum Chełmskiego. W tym rejonie koń- obecnie kino „Zorza”, zostało zaplano- działa również Chełmski Ośrodek Infor- ne obecnie przez restaurację „Gęsia Szy- czyły się niegdyś mury miejskie. W trak- wane na Teatr Miejski. Trudności z wykoń- macji Turystycznej. Cała budowla została ja”. Z innych obiektów przy ul. Lubelskiej cie wymiany nawierzchni ulicy archeolo- czeniem obiektu, zmusiły Radę Miejską zaprojektowana w stylu neorenesanso- warto wymienić budynek przy Lubel- dzy odkryli pozostałości Bramy Lubel- do przekazania go w ręce prywatne w for- wym, częściowo zatartym w wyniku licz- skiej 30, powstały w 1910 r., prawdopo- skiej, jednej z bram dawnego Chełma. mie dzierżawy, stąd od 1929 r. funkcjono- nych remontów, szczególnie w części dobnie według projektu M. Adlera z oficy- Szczególnie ciekawą eklektyczną elewa- wało w skrzydle kino, w różnych okresach mieszczącej kino. O pierwotnym kształcie ną dobudowaną w latach 30-tych. W ok- cję posiada, odnowiona ostatnio, kamie- noszące nazwy: „Wersal”, „Ton” i „Tę- świadczą attyki, wieńczące do dzisiaj resie międzywojennym znajdował się tu- nica przy ul. Lubelskiej 59, powstała pod cza”. Taką rolę ta część obiektu pełni do główną cześć budynku. taj popularny hotel „Wiktoria” Berka Le- koniec XIX w. według projektu A. Sokoło- dzisiaj. Obecnie funkcjonuje tutaj kino winsztajna. Przy Lubelskiej 34 w powstawa. W podobnym stanie jest obiekt łej ok. połowy XIX w. kamienicy znajdo- z przełomu XIX i XX w. pod numerem - Lu- wała się jedna z najbardziej znanych ap- belska 75. W okresie międzywojennym tek chełmskich, początkowo własność Fe- mieściło się tutaj biuro Elektrowni Miej- liksa Filipowicza, a następnie znanego skiej. W dolnej części ulicy (Lubelska 70) społecznika Józefa Papużyńskiego. z na jd uje s ię kamienica znanych przemys- W 1901 r. w budynku miał nocować ukry- łowców Ledermanów, powstała na przeło- wający się przed policją carską Józef Pił- mie XIX i XX wieku według projektu An- sudski. Szczególnie malownicza jest ka- drzeja Sokołowa. W okresie między- mienica przy Lubelskiej 42, powstała na wojennym mieściła szereg sklepów i in- przełomie XIX i XX w., w której mieścił się stytucji (m. in. Żydowską Bibliotekę im. w okresie międzywojennym Hotel „Cen- Icchaka Lejbusza Pereca). Przy przejeź- tralny”, własność Kiwy Wajnryba. dzie kolejowym znajduje się potężny bu- Na rogu Lubelskiej i Podwalnej (Lubel- dynek młyna parowego Grzegorza Mi- ska 57) znajduje się ciąg kamieniczek ch a le nki (Lubelska 105), powstały pod z połowy XIX w., reprezentujących typo- koniec XIX w. wy klasycyzm mieszczański, w których

Magistrat

Jednym z ciekawszych budynków pow- dowym (część pomieszczeń miały zająć stałych w okresie międzywojennym jest sklepy) i stanowił w okresie między- obiekt usytuowany przy ul. Lubelskiej 63, wojennym jedyną tego rodzaju inwesty- zwany popularnie Magistratem. Powstał cją na obszarze województwa lubelskie- w latach 1926-1927 z inicjatywy chełm- go. Budowla składa się z dwóch skrzydeł, skich władz samorządowych, głównie p o łąc zo ny ch w kształt litery L. Część usy- z przeznaczeniem na siedzibę urzędów tuowana przy ul. Lubelskiej do dzisiaj peł- magistrackich i rady miejskiej. Według ni rolę siedziby władz miasta i została roz- planów miał być również domem docho- budowana w latach 70-tych. Skrzydło po- Magistrat 922426 2593 spacer ulicami Chełma spacer ulicami Chełma

Wokół Starego Miasta Po II wojnie światowej na bazie tej ostat- wał Urząd Bezpieczeństwa. niej placówki powstał Zespół Szkół Me- Równie ciekawe kamienice znajdują się Wiele ciekawych budynków znajduje przez władze miejskie, które po kilku re- chanicznych im. Ewarysta Stobnickiego przy innych ulicach starówki chełmskiej. się przy ulicach otaczających stare miasto. montach (najbardziej gruntowny miał (wieloletni dyrektor szkoły). Od 2001 r. Na ul. Kopernika warto zwrócić uwagę na Niektóre z nich (Pocztowa, Reformacka, miejsce w latach 90-tych) przeznaczyły w budynku znalazła również siedzibę dom pod nr 6, pochodzący z połowy XIX w. Podwalna, Gdańska, Młodowskiej) wy- budynek na Urząd Stanu Cywilnego. Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, oraz pod nr 14 z końca XIX w. W dolnej znaczają zasięg dawnych murów miej- W ramach rozbudowy szkolnictwa ro- która obecnie jest głównym dysponentem części ulicy (dawna Gęsia) pod nr 41 jesz- skich. Wśród kamienic powstałych na syjskiego pod koniec XIX w. pojawiła się gmachu (mieści się tutaj rektorat uczelni cze do niedawna znajdował się budynek przełomie XIX i XX w. wyróżnia się walo- Techniczna Szkoła Kolejowa. Placówka, oraz wydziały: nauk technicznych i mate- łaźni żydowskiej z ok. 1900 r. Dziewięt- rami zabytkowymi budowla znajdująca będąca pierwszą szkołą zawodową na te- matyki i informatyki). nastowieczne kamienice znajdują się rów- się przy ul. Pocztowej 50, zwana od naz- renie miasta, powstała w 1878 r. w Lub- Przy ul. Reformackiej uwagę zwraca nież przy ul. Narutowicza (14 i 16), wiska właścicieli Pałacem Kretzschmarów. linie. Po jedenastu latach została przenie- kamienica pod nr 6 z początku XX w., za- ul. Pijarskiej (3, 5, 14) oraz ul. Mickie- Budowa obiektu przebiegała w dwóch fa- siona do Chełma i na jej potrzeby powstał projektowana przez Stanisława Diehla, wicza (17). Przy ostatniej z wymienio- zach. W latach 80-tych XIX w. inż. Wil- potężny gmach, którego budowę ukoń- której elewację skomponowano według nych ulic zwraca również uwagę budynek helm Kretzschmar, właściciel fabryki ma- czono w 1895 r. Budynek był dosyć nowo- zasad eklektyzmu. Tuż przed wybuchem p od nr 14, który powstał w 1928 r. z prze- szyn rolniczych, zlecił budowę parterowej czesny i obok rozbudowanych warsztatów I wojny światowej przeniesiono do niej znaczeniem na Kinoteatr „Corso”. willi na swoje potrzeby. W 1906 r. fabryka szkolnych posiadał oświetlenie elektrycz- Chełmską Szkołę Kolejową. Ciekawa jest W 1947 r. został zakupiony przez parafię wraz z kamienicą została sprzedana ne, jako jeden z pierwszych obiektów również pochodząca z końca XIX w. ka- polskokatolicką i obecnie pełni funkcję Franciszkowi Gassnerowi. Nowy właściciel w mieście. Po powstaniu guberni chełm- mienica pod nr 7, mieszcząca obecnie po- świątyni pw. MB Zwycięskiej. Warto rów- gruntownie przebudował obiekt, dodając skiej w budynku umieszczono kasę gu- pularną pizzerię „Kozak”. Na rogu Refor- nież zwrócić uwagę na zabudowania wyt- piętro i wieżyczkę. Budowli nadano rów- bernialną, a w okresie I wojny światowej mackiej i Ogrodowej (nr 23 a) znajduje wórni wód gazowanych Braci Rozen nież jednolity stylistycznie kształt i uzu- polską Szkołę Filologiczną. W okresie się kamienica żydowskiej rodziny Pome- (Mickiewicza 7 a). Przy ul. Sienkiewicza pełniono o bogaty wystrój w charakterys- międzywojennym w budynku funkcjono- ranców z początków XX w. Nieopodal pod nr 8 znajduje się kamienica, w której tycznym dla początków XX w. stylu sece- wała Państwowa Szkoła Rzemieślnicza (pod nr 27) usytuowany jest budynek, w urodził się Michał Hruszewski, znany uk- syjno-eklektycznym. Po II wojnie świato- oraz Gimnazjum Mechaniczne. którym po II wojnie światowej funkcjono- raiński historyk i działacz polityczny. wej pałac został przejęty MICHAŁ HRUSZEWSKI - urodzony w 1866 r. w Chełmie ukraiński historyk i polityk. Absolwent Uniwersytetu Kijowskiego. Towarzystwa Naukowego im. Tarasa Szewczenki oraz Ukraińskiej Partii Narodowo-Demokratycznej. Prezydent Ukraińskiej Republiki Ludowej, proklamowanej w 1918 r. Autor monumentalnego, 10-tomowego dzieła „Historia Ukrainy-Rusi”, a także „Historii literatury ukraińskiej” i „Zarysu historii narodu ukraińskiego”. Od 1924 r. pracował w Ukraińskiej Akademii Nauk w Kijowie. Aresztowany przez władze komunistyczne, zmarł w 1934 r. ul. Lubelska

Pałac Kreztzschmarów WL 942426 9525 spacer ulicami Chełma spacer ulicami Chełma

W tym samym czasie powstał także kom- dziba Sądu Rejonowego). Wzniesiony Ulica Lwowska pleks zabudowań Seminarium Prawo- w 2 połowie XIX w. budynek jest jedno- Szczególnym miejscem na terenie sławnego, użytkowane obecnie przez I Li- piętrowy i zbudowany na planie litery C. Chełma jest ulica Lwowska. Od wielu lat ceum Ogólnokształcące im. Stefana Czar- Seminarium wykorzystywało również za- kojarzona z targowiskiem (przeniesio- nieckiego. Olbrzymi obiekt powstał b ud ow a ni a p rz y ul. Lwowskiej. nym w ten rejon miasta w 1888 r.) i licz- w 1890 r. na planie litery E. Wśród Przy ulicy I Pułku Szwoleżerów znajdu- nymi sklepikami, do dzisiaj zachowała pomieszczeń szkolnych znajdowały się je się trzykondygnacyjny gmach Szkoły charakter wybitnie handlowy. Taki stan kaplice: p.w. Św. Leontiusza, (z zachowa- Dziesięciolecia Niepodległości, wzniesio- był konsekwencją przemian z przełomu ną do dzisiaj kopułą) i p.w. Św. Teodozju- ny w latach 1928-34. Na fasadzie budyn- XIX i XX w., kiedy ulica funkcjonowała sza. Kolejną placówką oświatową było Ro- ku znajduje się m. in. tablica upamiętnia- pod nazwą Pokrowska. Głównym obiek- syjskie Seminarium Nauczycielskie na jąca obchody 960-lecia Chełma w 1961 r. tem zabytkowym przy Lwowskiej jest potrzeby którego powstał obiekt przy dzi- Na pobliskim skwerze znajduje się Pom- Cmentarz parafialny, erygowany na zle- siejszym Placu Tadeusza Kościuszki 3 (od nik Tadeusza Kościuszki, odsłonięty cenie władz austriackich 31 sierpnia 1802 okresu międzywojennego wykorzystywa- w 1982 r. roku na gruntach szpitala unickiego. Po- Kaplica Zajdlerów na cmenatrzu parafialnym ne przez instytucje sądowe, obecnie sie- przy ul. Lwowskiej (WL) czątkowo cmentarz obejmował przes- Głównym obiektem nowej części cmenta- trzeń, której centralnym punktem była rza jest neogotycka kaplica Zajdlerów, istniejąca do dzisiaj klasycystyczna kapli- pochodzącej z 1908 r., której fundatorem ca Bielskich, powstała zresztą na począt- był znany chełmski notariusz Władysław ku XIX w. jako jeden z pierwszych obiek- Zajdler. Obok dwóch kaplic na cmentarzu tów cmentarnych. Fundatorem kaplicy parafialnym znajduje się szereg cennych był właściciel majątku Uher Ignacy Biel- nagrobków, z których najstarsze pocho- ski. Pierwotnie cmentarz podzielny był na dzą z pierwszej połowy XIX w. Kryją pro- część katolicką i unicką. Po likwidacji Koś- chy właścicieli ziemskich z okolic Chełma, cioła Greckokatolickiego, miejsce unitów księży, przemysłowców, wojskowych oraz zajęli prawosławni. Poszerzono również miejscowej inteligencji. Szczególnie cenne cmentarz w kierunku południowym. zostały poddane w ostatnich latach konserwacji z inicjatywy Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, które corocznie organi- zuje kwesty na ten cel. Jeden z najstarszych zachowanych nagrobków pochodzi z 1832 r. i kryje prochy Sebastiana Czapli- ca. Inne XIX-wieczne pomniki należą do: płk. Tadeusza Zawistowskiego (1855), prałata Antoniego Hryniewieckiego (1855) i Karoliny z Zawadzkich Lechnic- kiej (1880). Wśród ciekawych budynków przy Lwo- wskiej, obok kamienic z końca XIX w. (nr Dawna Chełmska Szkoła Techniczna obecnie Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa Witraże z kaplicy Zajdlerów na cmentarzu parafialnym 3 i 6), warto wymienić modernistyczny przy ul. Lwowskiej 96242699 9725 spacer ulicami Chełma spacer ulicami Chełma

dom Krystiana Dratta, właściciela powsta- przez ks. Wacława Adamskiego, prowa- Ulica Kolejowa łej w 1894 r. fabryki maszyn rolniczych d z iła w okresie międzywojennym ochron- Początki ulicy związane są z powsta- i funkcjonalny obiekt (prace ukończono i odlewni żeliwa (również usytuowanej kę dla opuszczonych dzieci. Po II wojnie niem linii kolejowej Warszawa - Lublin - w 2001 r.) przy Lwowskiej). Budynek powstał ok. światowej w budynkach funkcjonowało - Kowel. Trasa funkcjonująca jako Nad- W pierwszych latach XX w. zabudowie 1914 r. i obecnie mieści zakład znanego m. in. Pogotowie Opiekuńcze i Wojewódz- wiślańska Droga Żelazna powstała u le gła r ów ni eż u lica Kolejowa. W 1910 r. chełmskiego fotografika Ryszarda Kar- ki Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli. Na w 1877 r. Na jej potrzeby powstały zabu- powstała Chełmska Rektyfikacja i Fabry- czmarskiego. Przy Lwowskiej 21 znajdują początku XX w. powstały także zabudo- dowania kolejowe, które umieszczono ka Wódek, własność żydowskiego przed- się zabudowania Rosyjskiego Semina- wania fabryki maszyn rolniczych Stanis- poza granicami ówczesnego miasta s ięb io rc y Ad olfa Daumana. Początkowo rium Nauczycielskiego z końca XIX w., ława Boguszewskiego i Hersza Blumen- (w kierunku północno-wschodnim). Rów- firma specjalizowała się w rektyfikacji które z czasem przejęło Chrześcijańskie feld (obecnie Zakład Doskonalenia Zawo- nocześnie powstała szosa łącząca dwo- spirytusu, jednak z czasem zakład prze- Towarzystwo Dobroczynności. Ta zasłużo- dowego, Lwowska 37)) i Rzeźni Miejskiej rzec z miastem, która w miarę rozwoju kształcił się w sporą przemysłową gorzel- na instytucja, kierowana przez wiele lat (Lwowska 105). Chełma przekształciła się w ulicę Kolejo- nię, która w 1914 r. wyprodukowała 3 mi- wą. Początkowo pasażerowie korzystali li ony litrów różnych gatunków wódek z drewnianego dworca (powstałego w la- oraz 5 milionów litrów 100-procentowego tach 1876-77), jednak w miarę rozbudo- spirytusu. Po I wojnie światowej dzienna wy chełmskiego węzła kolejowego p ro du kc ja w yn osiła od 30 do 40 tysięcy (w 1886 miasto otrzymało połączenie bu t el ek, a w 1924 r. przystąpiono rów- z Brześciem Litewskim, istniały również nież do produkcji win i miodu pitnego. plany utworzenia połączenia z Zamoś- Produkcja fabryki Adolfa Daumana była ciem) powstała potężna budowla muro- dosyć różnorodna. Będąc jedną z trzech wana (z wieżą zegarową). Obiekt powstał gorzelni przemysłowych Lubelszczyzny tuż przed wybuchem I wojny światowej dostarczała kilka gatunków wódek, (w 1913 r.) i dotrwał do kolejnej wojny. wśród których do najbardziej popular- Został zniszczony przez oddziały niemiec- nych należały: „Chełmianka”, „Pomarań- kie w 1944 r. Jego miejsce zajął po II woj- czówka”, „Wiśniówka” oraz „Angielska nie światowej skromny pawilon, przebu- Gorzka”. Najbardziej znane było wino dowany w ostatnich latach na nowoczesny „Węgierskie Deserowe” o smaku rodzyn-

ul. Lwowska Deptak (PK) Dworzec kolejowy pocz. XX w. (arch. ChOIT) 982426 9925 spacer ulicami Chełma spacer ulicami Chełma

kowym oraz produkowana z jabłek „Re- W okresie międzywojennym ulica Ko- rami ówczesnego Chełma, w rejonie cówka rozpoczęła działanie jako Szpital neta”. W 1925 r. jury Międzynarodowej lejowa przekształciła się w swoiste cen- Przedmieścia Lubelskiego (obecnie róg Miejski Św. Mikołaja. Niestety borykający Wystawy Przemysłowej w Brukseli przy- trum przemysłowo-handlowe miasta. Lubelskiej i Mickiewicza). W XVI w. pla- się z problemami finansowymi samorząd znało „Chełmskiej Rektyfikacji” złoty me- Funkcjonowała tutaj Elektrownia Miejska, cówkę przekształcono w swoistą fundację, chełmski nie był w stanie utrzymać insty- dal. Podobny sukces produkty fabryki tartak, dwa młyny, Oddział Związku Spół- zarządzaną przez parafię rzymskokato- tucji. W 1923 r. powołano Powiatowy Daumana osiągnęły w 1928 r. na Wysta- dzielni Spożywców RP „Społem”, fabryka licką i pozostającą pod opieką władz miej- Związek Samorządowy do utrzymania wie Ruchomej Przemysłu Krajowego k am i en i m ły ńskich oraz Państwowy Mo- skich. Rozbudowywany przytułek dotrwał szpitala i rola władz miejskich została og- w Poznaniu. Po zakończeniu wojny nopol Spirytusowy (zabudowania w 1934 do czasów zaborów. Po upadku powstania raniczona do przekazywania odpowied- przedsiębiorstwo zostało upaństwowione roku przeznaczono na potrzeby więzie- styczniowego stopniowo rodziła się kon- niej subwencji. Mimo planów nie udało się i na jego bazie w 1957 r. powołano Chełm- nia). Do dzisiaj zachowało się także sporo cepcja likwidacji szpitala w dotychczaso- również rozbudować placówki. W 1937 r. ską Wytwórnię Win, a następnie w 1964 r. murowanych i drewnianych budynków wym miejscu, które rzeczywiście było do- szpital mógł przyjąć zaledwie 84 pacjen- Zakłady Przemysłu Owocowo-Warzywne- z pierwszej połowy XX w. (nr 2, 9, 17, 19, syć atrakcyjne z punktu widzenia władz tów. Po II wojnie światowej obiekt został go „Chełm”. Obecnie zakład funkcjonuje 29, 42). rosyjskich i planów rozbudowy miasta. Za przekształcony w szpital gruźliczy, a po jako Ybbstaler Fruchtsaft Polska. fundusze uzyskane ze sprzedaży szpital- likwidacji placówki tereny poszpitalne nych gruntów, zakupiono od rodziny Ski- trafiły w ręce prywatne (obecnie na miej- bińskich odpowiednie tereny przy ulicy scu szpitala funkcjonuje Hotel Ulica Hrubieszowska Hrubieszowskiej, leżące na obrzeżach „Duet”). ówczesnego miasta. Początkowo ograni- Ponadto przy ulicy Ruch budowlany z końca XIX w. zazna- obiekt został przejęty przez Wojsko Pol- czono się do wybudowania baraku dla Hrubieszowskie czył się również we wschodniej części skie i przekształcony w I Okręgowy Szpi- ofiar epidemii cholery, która dotarła j z na jd uj e się miasta. W rejonie ul. Hrubieszowskiej tal Wojskowy (głów-ny szpital Okręgu Lu- w 1892 r. do Chełma. Aktu otwarcia nowej spora liczba (obecnie nr 102) tuż przy podmiejskim belskiego). Po II wojnie światowej fun- placówki dokonano 15 XII 1893 roku budynków z lesie Borek powstał kolejny kompleks za- kcjonowała w budynkach Wojskowa (patron formalnie pojawił się w 1904 r.). końca XIX i pier- budowań wojskowych, w tym przypadku Składnica Sanitarna, a obecnie obiektem Środki na inwestycje zgromadzono dzięki wszej połowy związany z rosyjskim szpitalem garnizo- zarządza Centrum Us-ługowo-Handlowe ofiarności okolicznego ziemiaństwa X X w . ( nr 2 , 7 , nowym. Prace nad obiektem rozpoczęto „Exbud-Wschód” S.A. W jednym z budyn- i mieszkańców Chełma. Datki przekazali 12, 14, 20, 33, w 1892 r. na terenie o powierzchni k ó w funkcjonuje Wyższa Szkoła Stosun- między innymi właściciele Rejowca, Woj- 39). Uwagę zwracają także 3000 m2. Szpital miał być przeznaczony ków Międzynarodowych i Komunikacji sławic, Horodyszcza, Świerż, Serebrysz- zabudowania istniejącego na 250 osób. Ostatecznie powstało 5 pa- Społecznej. cza i Husynnego. Powołana instytucja by- od 1912 r. młyna pa- wilonów szpitalnych, kantyna oraz kilka W tym samym czasie przy Hrubieszow- ła niewielka i w ograniczony sposób za- rowego Lembergierów (nr budynków mieszkalnych i gospodar- skiej 54 powstały zabudowania Szpitala spakajała potrzeby miasta. Obok czte- 37), wykorzystywane po czych. Szpital posiadał własną sieć wodo- Miejskiego Św. Mikołaja, najstarszej tego rech budynków murowanych, powstałych II wojnie światowej przez ciągową, toteż wśród zachowanych bu- rodzaju placówki w Chełmie. Formalnie w 1896 r. i na początku XX w., zabudowa- Spółdzielnię Pracy Przemy- dowli uwagę zwraca malownicza wieża szpital został utworzony u schyłku XIX nia szpitalne składały się z kilku budyn- słu Spożywczego „Wyzwo- ciśnień, stanowiąca również ciekawy wieku, jednak jego podstawę stanowił ków drewnianych, stróżówki i murowane- lenie”, a obecnie przebudo- punkt widokowy. Władze rosyjskie wybu- funkcjonujący od końca średniowiecza go ogrodzenia. Po wybuchu I wojny świa- wywane na centrum roz- dowały tak-że kaplicę prawosławną, któ- przytułek dla starców i kalek, prowadzo- towej obiekt został zajęty przez władze rywkowe. ra obecnie po przebudowie pełni rolę koś- ny przez dominikanów. Przy przytułku wojskowe. Po odzyskaniu niepodległości cioła parafialnego p.w. Miłosierdzia Bo- funkcjonował niewielki kościółek p.w. św. placówkę przejęły władze miejskie i pla- żego. Po odzyskaniu niepodległości Ducha. Obiekt usytuowany był poza mu- 1002426 101 spacer ulicami Chełma spacer ulicami Chełma

Kompleks koszarowy i dzielnica Gubernialna Piechoty oraz 66 Butyrski Pułk Piechoty. Z czasem w Chełmie stały garnizon wojskowy. Za- do miasta trafiło również sadniczy wpływ na taką decyzję miało do-wództwo 17 Dywizji Przez większość okresu zaborów d op ro w ad ze nie do miasta linii kolejowej Pie-choty. Na potrzeby tak w Chełmie tylko okresowo przebywały w 1877 r., która była jedną z sześciu ma- znacznych sił wojskowych, oddziały wojskowe (najczęściej w okresie gistrali kolejowych, łączących centrum na zachód od centrum, powstania styczniowego). Żołnierze ro- Rosji z zachodnimi rubieżami cesarstwa. wzdłuż traktu lubelskiego, syjscy kwaterowali w domach prywatnych Spore znaczenie miało również powstanie powstały liczne zabudo- i wykorzystywali kilka budynków na tzw. (10 lat później) połączenia kolejowego wania koszarowe (obecnie Wygonie Miejskim (m. in. drewniany ma- z twierdzą brzeską. Już dwa lata później ulica stanowi część Lubel- neż do ujeżdżania koni). Pod koniec XIX w Chełmie otrzymały stałą dyslokację skiej, w tym czasie fun- Tablica pamiątkowa na ZSM w. władze rosyjskie postanowiły umieścić dwa pułki piechoty 65 Moskiewski Pułk kcjonowała pod nazwą Moskiewskiej, a bezpoś-rednio po I tzw. Wygon Miejski, od średniowiecza wojnie świato-wej jako ulica Pilichonki). przeznaczony na pastwiska. Po podjęciu Ostatecznie garnizon rosyjski osiągnął decyzji o powołaniu guberni chełmskiej, wielkość blisko pięciu tysięcy żołnierzy, co właśnie ten rejon wybrano na lokalizację stanowiło jedną czwartą mieszkańców reprezentacyjnej dzielnicy gubernialnej. ówczesnego Chełma. Obok budynków ko- Po załatwieniu odpowiednich formalnoś- szarowych powstały dwie cerkwie garni- ci, związanych z przekazaniem terenów zonowe, szpital wojskowy (przy Hrubie- przez miasto, przystąpiono do rozplano- szowskiej) oraz liczne zabudowania gos- wania nowej dzielnicy. Zachowane mate- podarcze. Pobyt żołnierzy rosyjskich riały archiwalne pozwalają na ustalenie w Chełmie wiązał się z licznymi uroczys- jej kształtu. Główną arterią komunikacyj- tościami. Między innymi w czerwcu 1900 ną miała być dzisiejsza ulica Szpitalna, roku z okazji 200-lecia powstania 65 Puł- która miała powstać na bazie drogi grun- ku Moskiewskiego i 25-lecia kasaty unii towej, prowadzącej do cegielni Horodysz- brzeskiej, do miasta przybył car Miko- cze. W miejscu, gdzie obecnie znajduje się łaj II. Podczas I wojny światowej obiekty nowy pawilon szpitala, zaprojektowano koszarowe wykorzystywały oddziały aus- rozległy plac, w którego centrum miał triackie, a w okresie międzywojennym zostać wzniesiony sobór prawosławny. Wojsko Polskie. W Chełmie stacjonował Wokół placu rozmieszczono budynki pub- m. in. 7 pułk piechoty Legionów i 2 pułk liczne, po stronie wschodniej Sąd Okręgo- artylerii ciężkiej. Po II wojnie światowej wy, Sąd Pokoju, Izbę Skarbową, Gimnaz- zabudowania wykorzystywał 7 Oddział jum Żeńskie, Oddział Włościańskiego Wojsk Ochrony Pogranicza, a obecnie Banku Ziemskiego, Urząd Akcyzowy oraz Nadbużański Oddział Straży Granicznej. czteroletnią szkołą miejską, a od strony Na północ od zabudowań garnizonu zachodniej Urząd Gubernialny oraz chełmskiego i ul. Lubelskiej rozciągał się Kantor Pocztowo-Telegraficzny. Od strony Kościół św. Kazimierza 1022426 10325 spacer ulicami Chełma spacer ulicami Chełma

północnej przewidziano tylko jeden budy- magistratu. Władze miejskie próbowały Bieławin nek, ale szczególny. Tutaj miał znajdować nawet uzyskać zgodę od PKP na ułożenie Kolejny niezwykle ciekawy obiekt kondygnacja czwarta, zaopatrzona się pałac gubernatora, najbardziej kolejki wąskotorowej do transportu gru- znajduje się w północnej części Chełma, w zewnętrzną drewnianą galeryjkę (hur- reprezentacyjny obiekt dzielnicy, który zu. Pod koniec lat dwudziestych dwa w na terenie dawnej osady podmiejskiej dycję), bogato rzeźbione okna oraz skle- miał być otoczony dosyć obszernym par- najlepszym stanie gmachy, po odpowied- Bieławin. Nieopodal przepływającej tutaj pienie krzyżowo-żebrowe. Najwyższa kiem. Do realizacji zamierzenia przystą- niej przebudowie, postanowiono prze- Uherki bieleją pozostałości wieży z prze- kondygnacja mogła służyć celom wojsko- piono w 1914 r. Ostatecznie szybki wy- znaczyć na Wojewódzki Szpital Psychiat- łomu XIII i XIV w. Według ustaleń archeo- wym (głównie obserwacyjnym). Komuni- buch I wojny światowej uniemożliwił do- ryczny. Na początku II wojny światowej logów tradycja osadnicza w tym miejscu kacja między kondygnacjami odbywała kończenie rozpoczętych prac. Jedynie kil- władze niemieckie zlikwidowały szpital, a sięga czasów rzymskich. Pierwotnie na się przy pomocy zewnętrznych schodów ka budynków (pałac gubernatora i urząd wszystkich pacjentów i personel rozstrze- tym terenie znajdowała się wczesnośred- (drewnianych) lub drabin. Wieża stanowi- gubernialny) doprowadzono do stanu su- lano. Po II wojnie światowej budynek niowieczna osada Zasłupie. Niektórzy ła samodzielny punkt obronny (archeolo- rowego. W przypadku innych obiektów urzędu gubernialnego przejął szpital historycy przypuszczają, że osada była dzy nie odkryli śladów wałów otaczają- powstały zaledwie fundamenty. W okre- chełmski, a w pałacu gubernatora znalazł zalążkowym miastem, które zostało cych obiekt), jednak w czasach pokoju sie międzywojennym część nieukończo- lokum funkcjonujący do dzisiaj Zespół opuszczone po podniesieniu poziomu z pewnością otoczona była licznymi zabu- nych budynków rozebrano, wykorzystu- Szkół Medycznych. Uherki. W następnych wiekach funkcjo- dowaniami gospodarczymi. Malownicze jąc surowiec między innymi do budowy nowała w tym miejscu rozległa osada, ruiny wieży trwały przez kolejne wieki której centralnym punktem była wieża (do II wojny światowej dotrwała północna obronna, którą prawdopodobnie ufundo- ściana obiektu), wzbudzając zaintereso- wał wnuk księcia Daniela - Jerzy I. Obiekt wanie krajoznawców i turystów. Niestety, powstał na planie kwadratu o wymiarach 1 kwietnia 1944 r. żołnierze niemieccy 12,40 na 11,80 m i posiadał wysokość wysadzili budowlę. Zdewastowany obiekt 21 m (składał się prawdopodobnie z pię- został częściowo zrekonstruowany w la- ciu kondygnacji). Zbudowany był z ka- tach dziewięćdziesiątych. Obecnie zacho- mieni wapiennych o nieregularnych wane pozostałości wieży sięgają nieco kształtach. Grubość ścian dochodziła do powyżej partii fundamentowych (do 1,60 m. Wszystkie ściany wieży zaopat- 2,70 m). rzone były w trzy okna różnej wielkości, ozdobione białym kamieniem wapien- nym i zielonym glakonitytem. Obiekt miał pięć lub cztery kondygnacje z drew- nianymi podestami, drzwi od strony zachodniej oraz prawdopodobnie dach na- miotowy pokryty gontem. Powierzchnia użytkowa obiektu jest szacowana na 78,20 m2. Najniższa kondygnacja (bez okien) pełniła rolę kuchni lub spiżarni (zaopatrzona była również w niewielką piwnicę). Dwie kolejne pełniły rolę miesz- kalną. Najbardziej reprezentacyjna była Pałac Gubernatora Wieża Bieławin 1042426 10525 Znakowane szlaki turystyczne Miejskie ścieżki spacerowe Trasa rowerowa “Uroki Sobowickie” Szlaki terenowe piesze Ścieżki przyrodnicze znakowane szlaki turystyczne znakowane szlaki turystyczne

Miejskie ścieżki spacerowe IAjlant gruczołowaty - obwód 205 cm i wysokość ok. 15 m, rzut korony 12 m - utworzony w 1987 r. (plac dr Edwarda Łuczkowskiego obok pomnika Niepodległości). Ścieżka spacerowa Szlakiem chełmskich zabytków architektury IJesion wyniosły - obwód 290 cm, utworzony w 1992 r. ( obok wejścia do dawnej cer- ok. 2 km - oznaczona kolorem czerwonym kwi unickiej p.w. św. Mikołaja, obecnie Dział Sztuki Muzeum Chełmskiego). Trasa obejmuje 11 najcenniejszych obiektów zabytkowych miasta: IJesion wyniosły - obwód 235 cm, wysokość 18 m, rzut korony ok. 23 m - utworzony Przebiegzebieg: w 1978 r. ( park na Górze Katedralnej tuż przy ścieżce prowadzącej na "Wysoką I Magistrat - Lubelska 63, siedziba władz miasta i Chełmskiego Ośrodka Informacji Górkę"). Turystycznej I"Wysoka Górka" - Wzgórze Widokowe „Grodzisko” powierzchnia 1,46 ha - utwo- I Klasztor Reformatów i Kościół pw. św. Andrzeja Apostoła - ul. Reformacka 13 rzony w 1982 r. I Chełmskie Podziemia Kredowe - Zabytkowa Kopalnia Kredy - ul. Lubelska 55a IIglicznia trójcieniowa - obwód 150 cm, wysokość 16 m, rzut korony 12 m, - utworzo- I Kościół parafialny pw. Rozesłania Świętych Apostołów i dawne Kolegium Pijarów - ny w 1992 r. (ul. Ks. Skorupki, - CUH Exbud - Wschód S.A). - ul. Lubelska 55 IJesion wyniosły - obwód 303 cm, wysokość 24 m, rzut korony 19m utworzony I Rynek staromiejski, dawny Ratusz - plac dr Edwarda Łuczkowskiego w 1992 r. (ul. Hrubieszowska za bramą główną Centrum Handlowo - Usługowego I Synagoga - ul. Kopernika 8 Exbud- Wschód S.A , idąc w kierunku lasu Borek). I Cerkiew prawosławna pw. św. Jana Teologa - ul. Kopernika I3 modrzewie europejskie - obwody 245, 245, 250 cm, wysokości ok. 30, ok. 35 , ok. I Seminarium Duchowne oraz Cerkiew p.w. św. Mikołaja - ul. św. Mikołaja 4 30 m, rzut koron 10, 18, 15 m - utworzone w 1985 r. (Las Borek, ścieżka przed par- I Pałac Kretzschmarów - ul. Pocztowa 50 kingiem, po lewej stronie drogi za szlabanem ograniczającym wjazd do lasu). I Chełmska Szkoła Techniczna - budynek Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej - I3 modrzewie europejskie - obwody 270, 265, 285 cm, wysokość ok. 30, 28, 32 m, - ul. Pocztowa 54 rzut koron 18, 20, 20m - utworzone w 1986 r. (Las Borek, ścieżka przed par- I Dawny Zespół Katedralny i Klasztor Bazylianów - Bazylika pw. Narodzenia kingiem po lewej stronie drogi, około 100 m w kierunku północnym). Najświętszej Marii Panny wraz z przyległymi budynkami - ul. Lubelska 2 (na IModrzew europejski - obwód 295 cm, wysokość ok. 28 m, rzut korony 18 m. szczycie "Górki Chełmskiej") . IPłat roślinności kserotermicznej „Borek” o pow. 10 arów - utworzony 1992 r. IRezerwat przyrody "Wolwinów" (stepowy Ścieżka spacerowa Szlakiem o powierzchni 1,12 ha, utworzony chełmskich pomników przyrody w 1972 r.), las Borek, przy ok. 6 km - oznaczona kolorem drodze prowadzącej zielonym. w kierunku Hru- Na odcinku zaledwie sześciu kilometrów spotkamy aż bieszowa. 13 pomników przyrody, w tym pojedyncze drzewa lub ich grupy oraz wzgórze widokowe a także 1 rezerwat przyrody „Wolwinów”. Przebieg: IWiąz szypułkowy - obwód 311 cm, wysokość 25 m, rzut korony 22 m - utworzony w 1987 r. (w pobliżu drewnianego budynku przy ulicy Lubelskiej 137). IWiąz szypułkowy - obwód 312 cm - utworzony w 1992 r. (pomiędzy budynkami 135a i 135 b a jezdnią przy ulicy Lubelskiej). IMiłorząb dwuklapowy - obwód 325 cm i wysokość 15 m, rzut korony ok. 18 m utworzony w 1978 r. ( na dziedzińcu dawnego Instytutu Maryjskiego obecnie Pałac Gubernatorawspólne podwórze kilku szkół, ul. Reformacka 13). Miejskieścieżki- Aljant gruczołowaty - pomnik przyrody pl. Łuczkowskiego (KD) 1082426 10925 znakowane szlaki turystyczne znakowane szlaki turystyczne

Trasa rowerowa "Uroki Sobowickie" nia, na którym skręcamy w prawo i jedziemy ulicą Bazylany, po około 0,75 km odbija- długość 18 km - oznaczona kolorem czerwonym my z drogi asfaltowej w lewo na drogę prowadzącą przez osiedle domków jedno- rodzinnych. Drogą tą docieramy do ulicy Lwowskiej (droga Chełm - Siennica Różana), gdzie skręcamy w lewo. Należy zachować szczególną ostrożność przy wjeżdżaniu na Przebieg: Las Borek Nadleśnictwo Chełm - Rezerwat przyrody Wolwinów, Pokrówka - drogę z pierwszeństwem przejazdu. Po przejechaniu około 0,25 km, za Urzędem Żółtańce - rezerwat przyrody "Torfowisko Sobowice" - Rudka - Zawadówka - Chełm. Gminy Chełm , skręcamy w prawo. Jadąc drogą asfaltową przejeżdżamy przez most na Uherce i po około 0,75 km dojeżdżamy do skrzyżowania, na którym skręcamy Trasa rozpoczyna się w lesie Borek na wysokości siedziby Nadleśnictwa Chełm, po w lewo. Dalej jedziemy prosto przez Żółtańce. Przejeżdżając przez wieś mijamy po le- przeciwnej stronie ul. Hrubieszowskiej, gdzie udajemy się ścieżką tuż przy skraju la- wej stronie zbiornik wodny "Żółtańce". W tym miejscu istnieje możliwość dojechania su, na południe. Wjeżdżając do lasu mijamy rezerwat przyrody "Wolwinów" i po około przez groblę do strzeżonego kąpieliska lub skorzystania z wydzielonego łowiska. 700 m wyjeżdżamy z lasu i skręcamy w prawo w polną utwardzoną drogę (rędziny) Dalej trasa prowadzi przez wieś w kierunku zachodnim, a następnie (przez około biegnącą wzdłuż ściany lasu. Na tym odcinku trasy możemy zaobserwować mozaikę 2,5 km) drogą polną (rędziny), z której rozciąga się widok na rezerwat przyrody "Tor- pól uprawnych i pastwisk poprzecinanych niewielkimi kępami zadrzewień śródpol- fowisko Sobowice". Droga ta wyprowadzi nas do skraju miejscowości Marysin, na któ- nych i muraw kserotermicznych, oraz po prawej stronie pomnik przyrody "Borek". Po rym skręcamy w prawo w utwardzoną drogę polną. Od Marysina do Chełma trasa po- około 2,3 km skręcamy w prawo i dalej przez około 1,5 km jedziemy drogą wzdłuż krywa się ze szlakiem pieszym czerwonym. Pokonujemy około 1,5 km drogą, która skraju lasu dojeżdżając do skrzyżowania obok cmentarza, na którym skręcamy ostro prowadzi przez rezerwat "Torfowisko Sobowice" do miejscowości Rudka, którą prze- w lewo w drogę asfaltową. (Przed cmentarzem, na skraju lasu, rozpoczyna się" ścież- jeżdżamy drogą piaszczystą utwardzoną. Przejeżdżamy przez przejazd kolejowy, ka zdrowia"). Kierując się na południe, po około 0,5 km dojeżdżamy do skrzyżowa- zmienia się nawierzchnia drogi z piaszczystej na "żużlówkę", którą dojeżdżamy do miejscowości Zawadówka. Stąd nawierzchnią asfaltową zmierzamy do Chełma ulicą Trubakowską a do centrum skręcamy w prawo w ulicę Lubelską.

Trasa opracowana przez Lokalną Akcję na Rzecz Ochrony Środowiska Ziemi Chełmskiej

Pełnik Europejski w rezerwacie Wolwinów (OB) Konie przy Zajeździe Trzy Dęby (RK) 1102426 11125 znakowane szlaki turystyczne znakowane szlaki turystyczne

Znakowane piesze szlaki turystyczne PTTK przebiegające przez Chełm

Chełm Podziemia - Dorohusk szlak oznaczony kolorem niebieskim - długość 52,3 km

CHEŁM Podziemia Kredowe ( 0,0 km), Stańków (5,9 km), rez. Bagno Serebryskie (10,9 km), Gotówka Niemiecka (12,1 km), Brzeźno (21,4 km), Pławanice (30,2 km), rez. Roskosz ( 32,2 km), Stefanów (34,5 km), Puszki (36,6 km), Michałówka (42,2 km), Ostrów ( 42,9 km), Turka (46,9 km), DOROHUSK PKP (52,3 km).

Lublin Majdanek -Trawniki - Chełm szlak oznaczony kolorem czerwonym - długość 89,9 km Poleski Park Narodowy LUBLIN - Majdanek Muzeum (0,0 km), Abramowice Prywatne (3,2 km), Kalinówka (6,0 km), Kazimierzówka (7,8 km), Bystrzejowice A (15,5 km), Bystrzejowice B (20,4 km), Kawęczyn (20,9 km), Kębłów (24,9 km), Piaski (28,6 km), Brzeziczki (31,2 km), Brzezice (34,0 km), Siedliszczki (35,4 km),Biskupice (38,9 km), Trawniki PKP (43,8 km). Trawniki PKP (0,0 km), Ewopole (47,7 km), Kanie (54,0 km), Krasne (60,9 km), Pawłów (63,9 km), kol. Marysin (78,2 km), CHEŁM PKP (89,9 km).

Czapla Siwa (KD) Urszulin - Wojsławice szlak oznaczony kolorem zielonym - długość 101,3 km

URSZULIN PKS (0,0 km), Zabrodzie (3,1 km), Bieleckie (3,7 km), Borysik (5,9 km ) Świerszczów (8,6 km), Kopina (12,1 km), Cyców (15,8 km), kol. Biesiadka ( 19,2 km), Buza (27,8 km), Olchowiec (32,2 km), Pniówno (39,0 km), Krobonosz (42,0 km), Parypse (49,3 km), Chełm Podziemia Kredowe (57,7 km), Pokrówka (61,7 km), Weremowice (64,5 km), Uher (65,1 km), Depułtycze (69,5 km), Kasiłan PGR (75,0 km),Sielec POM (78,3 km), Kumów Plebański (80,8 km), Alojzów (89,3 km), WOJSŁA- WICE PKS (101,3 km). Poleski Park Narodowy Poleski Park Narodowy 1122426 11325 znakowane szlaki turystyczne znakowane szlaki turystyczne Storczyk szerokolistny - bagno serebryskie (OB) Ścieżki przyrodnicze w pobliżu Chełma

Ścieżka przyrodnicza w rezerwacie torfowiskowym "Bagno Serebryskie” długość ok. 3 km Początek ścieżki znajduje się w północno - zachodniej części rezerwatu w miejscowości Nowiny (obok Domu Pomocy Społecznej). Prowadzi ona do wieży obserwacyjnej a dalej poprzez łąki ku południowej granicy rezerwatu. W kilku miejscach znajdują się oznaczone wapiennymi głazami przystanki, z których można obserwować charak- terystyczne dla torfowisk gatunki i zespoły roślin oraz ptaki. Na początku i na końcu ścieżki umieszczono tablice informacyjne o przyrodzie oraz formach ochrony rezerwatu.

Ścieżka przyrodnicza "Stańków” długość ok. 6 km Ścieżka zlokalizowana jest na terenie gminy Chełm w południowo-wschodniej części Chełmskiego Parku Krajobrazowego. Przygotowana jest także krótsza wersja ścieżki o długości około 2 km Ścieżka umożliwia poznanie ekosystemów: wodnego i leśnego oraz zasad prowadzenia gospodarki leśnej. Trasa ścieżki zaczyna się przy zbiorniku Stańków, biegnie obok zabytkowych leśniczówek i chałup oraz dawnej wyłuszczarni nasion poprzez lasy Nadleśnictwa Chełm do miejscowości Nowiny. Tutaj zaczyna się kolejna ścieżka przyrodnicza "Bagno Serebryskie".

Dziewanna fioletowa - bagno serebryskie(OB)

Goryczka wąskolistna (OB) Pałka szerokolistna (OB) Obuwik (OB) 1142426 11525 znakowane szlaki turystyczne znakowane szlaki turystyczne

Wiosenny las w ok. Sawina (OB) Ścieżka przyrodnicza "Bachus” długość 4,5 km Ścieżka zlokalizowana jest na terenie gminy Sawin w północno - zachodniej części Chełmskiego Parku Krajobrazowego. Jej trasa prowadzi przez Lasy Nadleśnictwa Chełm. Umożliwia poznanie różnorodnych siedlisk leśnych z interesującą florą i fau- ną. Na szczególną uwagę zasługuje starodrzew sosnowo - dębowy pochodzenia natu- ralnego objęty ochroną rezerwatową oraz rzadkie formy krasu kredy piszącej - wer- teby krasowe. Początek ścieżki znajduje się w odległości około 3 km na północny zachód od centrum Sawina przy drodze asfaltowej prowadzącej w kierunku miejsco- wości Chutcze. Ścieżka rozpoczyna się przy niewielkim leśnym miejscu postoju.

Rezerwat Bachus (KD)

Kłoć wiechowata na torfowiskach węglanowych (OB) Ścieżka przyrodniczo - historyczna "Bolko" w Hniszowie Początek ścieżki znajduje się ok. 500 m. od drogi Dorohusk - Włodawa, na północno - zachodnim krańcu wsi. Ścieżka biegnie dalej przez Park podworski w Hniszowie z bogatym i starym drzewostanem ( iglicznia trójcierniowa, jesion wyniosły, brzoza brodawkowata, dęby). Ścieżka kończy się przy dębie szypułkowym "Bolko" - najpo- tężniejszym dębie na Lubelszczyźnie. Liczy sobie ok. 400 lat, ma 874 cm obwodu pnia i 28 m wysokości

Świerże (OB) 1162426 11725 trasy turystyczne w okolicach Chełma trasy turystyczne w okolicach Chełma trasy turystyczne w okolicach Chełma

Okolice Chełma należą do obsza- liszcze, Świerże, Wojsławice). Szereg obiektów rów o wyjątkowych walorach krajo- związanych jest z licznymi rodami znawczych. Dotyczy to szczególnie szlacheckimi i magnackimi, które pozostawiły środowiska przyrodniczego, objęte- po sobie pałace, dwory i malownicze parki. go od pierwszej połowy lat osiem- W dziejach ziemi chełmskiej pojawiają się dziesiątych kompleksowym syste- przedstawiciele m. in.: Suchodolskich, Czyżow- mem ochrony (na obszarze istnieją- skich, Daniłowiczów, Czarnieckich, Kunickich, cego w tym czasie województwa Potockich, Poletyłów, Rejów, Rzewuskich, chełmskiego). W jego ramach istnia- Węgleńskich, Tarnowskich, Łubieńskich, Osso- ły cztery parki krajobrazowe (Poles- lińskich, Zamoyskich, Rulikowskich. Liczną ki, Sobiborski, Chełmski i Strzelecki) grupę zabytków stanowią grodziska (Kanie, oraz cztery obszary chronionego Busieniec, Horodysko, Siedliszcze, Czułczyce, krajobrazu (Poleski, Chełmski, Gra- Sajczyce, Busówno i Wojsławice) oraz kopce bowiecko - Strzelecki, Pawłowski). i kurhany (Barbarówka, Busieniec, Czułczyce, W 1990 r. utworzono Poleski Park Depułtycze, Józefin, Koczów, Plisków, Poboło- Narodowy (98% powierzchni na ob- wice, Rejowiec Fabryczny, Srebrzyszcze, Stań- szarze byłego województwa chełm- ków, Zawadówka). Ziemia chełmska to także skiego, obecnie pogranicze powiatu piękne świątynie z różnych epok i różnych chełmskiego, łęczyńskiego, par- wyznań, urokliwe cmentarze i kapliczki, oraz czewskiego i włodawskiego), który liczne zabudowania gospodarcze. stał się najważniejszym obiektem W celu poznania walorów ziemi chełmskiej, przyrodniczym w okolicach Chełma. proponujemy pięć tras turystycznych, obejmu- W 1995 r. powołano również kolejny jących wybrane obiekty przyrodnicze i zabyt- park krajobrazowy (skierbieszow- kowe regionu. Wszystkie trasy rozpoczynają ski) w południowej części regionu. się i kończą w Chełmie oraz mogą być wyko- Ekologiczny system obszarów chro- rzystane w kilkudniowych wędrówkach pie- nionych uzupełniają również liczne szych lub wycieczkach autokarowych. rezerwaty, pomniki przyrody i użyt- ki ekologiczne. Równie ciekawy jest zestaw obiektów zabytkowych. Znaczna ich część znajduje się na terenie miejsco- wości posiadających w przeszłości prawa miejskie (Dorohusk, Dubien- kę, Pawłów, Rejowiec, Sawin, Sied-

Wieża w Stołpiu (KD) Garki z Pawłowa (KD)

1202426 12125 trasy turystyczne w okolicach Chełma trasy turystyczne w okolicach Chełma

TRASA PIERWSZA Żulin - dawna drewniana cerkiew, obecnie kościół pw. Królowej Korony Polskiej z 1900-06 r.; pozostałości zespołu dworsko-parkowego z początków XX w. Kumowa Dolina - podmiejski kompleks leśny u podnóża Pagóra Janowskiego; malow- Bzite - pozostałości zespołu dworsko-parkowego z XIX w.; murowana kapliczka nicza panorama Chełma; pomnik z 1963 r. usytuowany w miejscu przeprowadzania z początków XX w. egzekucji mieszkańców Chełma w okresie okupacji hitlerowskiej. Depułtycze - drewniany kościół pw. Wszystkich Świętych, dawna cerkiew unicka Janów - dziewiętnastowieczna kolonia niemiecka; świątynia ewangelicka z począt- z XVIII w.; park podworski z XIX w.; pomnik poświęcony powstańcom poległym 5 sier- ków XX w. - obecnie szkoła; cmentarz ewangelicki z 2 poł. XIX w. pnia 1863 r. w bitwie pod Depułtyczami. Podgórze - dawniej Spas, kościół pw. Chrystusa Pana Zbawiciela z XVII w. z prezbite- Uher - pozostałości założenia dworsko-parkowego z XVIII w.; dawny młyn z XIX w. rium z przełomu XIII i XIV w.; cmentarz prawosławny z XVIII w. przebudowany na budynek mieszkalny; kapliczka murowana z przełomu XVIII Stołpie - murowana wieża z XII w. o wysokości 20 m, pozostałość założenia obronno- i XIX w. -kultowego o tajemniczym pochodzeniu i funkcji. Rezerwat przyrody „TORFOWISKO SOBOWICE” - utworzony w 2004 r. na powierzchni Nowosiółki Kolonia - murowany zajazd z XIX w. 95 ha w celu ochrony torfowiska z rzadkimi gatunkami roślin. Krzywowola - pozostałości zespołu dworskiego z XIX w. Pawłów - dawne miasto - własność łacińskich biskupów chełmskich; neogotycki kościół TRASA DRUGA p.w. Św. Jana Chrzciciela z 1909-12 r.; izba tradycji garncarstwa i bednarstwa; kapliczka z XIX w; cmentarz rzymskokatolicki z XIX w. Wierzchowiny - pozostałości zespołu dworsko-parkowego z XIX w.; neogotyckie zabu- Krasne - zespół pałacowo-parkowy z XIX w. dowania gorzelni z początków XX w.; pomnik poświęcony ukraińskim mieszkańcom Kanie - późnoklasycystyczny dwór z 1848 r. rodu Woronieckich w otoczeniu rozległe- miejscowości, zamordowanym w 1945 r. go założenia parkowego; drewniany kościół pw. Św. Piotra i Pawła z okresu między- Żdżanne - murowany kościół p.w. św. Michała Archanioła z początków XIX w.; pozos- wojennego; grodzisko wczesnośredniowieczne „Szwedzkie Okopy”. tałości zespołu pałacowo-parkowego z przełomu XIX i XX w.; neogotycka kaplica Rejowiec Fabryczny - miasto utworzone w 1962 r. w związku z powstaniem olbrzy- cmentarna Smorczewskich z końca XIX w. miego kombinatu cementowego; zespół dworsko-parkowy z końca XIX w.; park „Dę- Zagroda - pozostałości zespołu dworsko-parkowego z XIX w.; ruiny zajazdu z XVIII w.) binka” z licznym starodrzewem; kurhan „Szwedzka Mogiła”. Siennica Różana - murowany kościół p.w. Najświętszej Marii Panny z XIX w.; zespół Rejowiec Osada - dawne miasto lokowane przez Mikołaja Reja; pałac Woronieckich z dworsko-parkowy z przełomu XVIII i XIX w.; murowana kaplica cmentarna z XIX w.; 1848 r. w otoczeniu rozległego parku; neogotycki kościół pw. św. Jozafata z 1906-07 zajazd z XIX w. roku; cerkiew unicka pw. św. Michała Archanioła z końca XVIII w. Surhów - zespół pałacowo-parkowy Cieszkowskich z XIX w. z klasycystycznym pała- Krynica - kaplica grobowa z XVII w. na szczycie Góry Ariańskiej 286 m n.p.m., wznie- cem, ozdobionym malowidłami Mikołaja Montiego; murowany kościół p.w. Nawie- sienie zostało uznane w 1983 r. za pomnik przyrody. dzenia Matki Boskiej i św. Łukasza Ewangelisty z pierwszej połowy XIX w.; kapliczka Krupe - ruiny renesansowego zamku Pawła Orzechowskiego z końca XVI w.; murowa- z XIX w. ny dwór Rejów z XVIII w.; kościół pw. MB Częstochowskiej z 1900 r., dawna cerkiew Kraśniczyn - murowany kościół p.w. św. Apostołów Piotra i Pawła, dawna cerkiew unic- prawosławna. ka z XIX w., karczma z XIX w. Krasnystaw - dwudziestotysięczne miasto u ujścia Żółkiewki do Wieprza, lokowane Bończa - kościół pw. św. Stanisława Biskupa z XVI w., pierwotnie zbór kalwiński ufun- w 1394 r. jako Szczekarzew; zespół pojezuicki z kościołem pw. św. Franciszka Ksawe- dowany przez Mikołaja Sienickiego; dzwonnica brama z XIX w.; murowana cerkiew rego z 1695-1717 r., kolegium i pałacem biskupów chełmskich z XVIII w.; przebudo- prawosławna z XIX w.; zespół dworsko-parkowy z XIX w. administracyjnie Wólka wany na szkołę, kościół i klasztor augustianów z XV w.; nowy kościół i klasztor augus- Kraśniczyńska. tianów z XIX w.; dom sejmikowy z kresu międzywojennego. Rezerwat przyrody „GŁĘBOKA DOLINA” - utworzony w 1996 r. na powierzchni 289 ha Łopiennik - neogotycki kościół pw. św. Bartłomieja z 1909-13 r.; kopiec z XIX w. na obszarze Działów Grabowieckich, chroniący unikalne rozcięcia erozyjne w postaci usypany na pamiątkę budowy drogi Lublin-Zamość. dolin i wąwozów, pokrytych lasami z dużym udziałem buku. Borowica - klasycystyczny, modrzewiowy kościół pw. Przemieniania Pańskiego W ojsławice - dawne miasto lokowane w XV w.; kościół pw. św. Michała Archanioła z 1797-99 r. z przełomu XVI i XVII w.; cerkiew unicka z XVIII w.; synagoga z końca XIX w.; pięć mu- 1222426 12325 trasy turystyczne w okolicach Chełma trasy turystyczne w okolicach Chełma

rowanych kapliczek przydrożnych z XVIII w.; pozostałości zespołu pałacowo-parkowego z końca XVIII w.; grodzisko „Zamczysko”; cmentarz rzymskokatolicki, prawo- sławny i polskokatolicki z przełomu XVIII i XIX w.; cmentarz żydowski z XIX w. Uchanie dawne miasto lokowane w XV w.; renesansowy kościół pw. Wniebowzięcia NMP z przełomu XVI i XVII w.; pozostałości zamku z XV w. Turowiec - murowany kościół pw. św. Barbary, dawna cerkiew unicka z XIX w. Kumów - klasycystyczny zespół kościoła pw. Nawiedzenia Najświętszej Panny Marii z pierwszej połowy XIX w. z dzwonnicą i kostnicą; kaplica cmentarna Rzewuskich z XIX w.; pozostałości założenia dworsko-parkowego dawnej rezydencji biskupów chełmskich; w budynku szkoły funkcjonuje Ośrodek Dokumentacji Życia, Kultury i Twórczości na Wsi Leśniowskiej, gromadzący interesujące zbiory etnograficzne. Sielec - zespół dworsko-parkowy Rzewuskich z pozostałościami renesansowego zamku z XVI w. dworem z XIX w.; drewniana kapliczka św. Anny z XIX w. Dębina - pozostałości zespołu dworsko-parkowego z końca XIX w. z aleją kasztanow- cową o długości 400 m)

Działy Grabowieckie Synagoga w Wojsławicach (KD)

1242426 12525 trasy turystyczne w okolicach Chełma trasy turystyczne w okolicach Chełma

TRASA TRZECIA

Kamień - murowany kościół pw. św. Michała Archanioła z XIX w., pierwotnie zbór Dubienka - dawne miasto lokowane w XVI w.; murowany kościół p.w. św. Trójcy ewangelicki; cmentarz rzymskokatolicki z początków XX w. i ewangelicki z końca z XIX w.; cerkiew prawosławna z końca XIX w.; cmentarz żydowski; cmentarz rzym- XIX w. skokatolicki z XIX w. Pobołowice - przebudowany młyn drewniany z 1921 r. Uchańka - kopiec Kościuszki usypany w 1861 r., upamiętniający bitwę pod Dubienką Klesztów - murowany kościół p.w. Wniebowzięcia NMP z XVIII w., dawniej cerkiew z 1792 r., zrekonstruowany w XX w. unicka, otoczona zespołem budynków brama-dzwonnica, przytułek, dom diaka, ple- bania. Husynne - pozostałości Żmudź - drewniany kościół p.w. Podwyższenia Pańskiego z XVIII w., dawniej cerkiew zespołu dworsko-parkowe- unicka; pozostałości zespołu dworskiego z XIX w.; gorzelnia z XIX w.; cmentarz rzym- go z XIX w. z pomnikowymi skokatolicki z XIX w. drzewami; kaplica cmen- Rezerwat przyrody „ŻMUDŹ” - utworzony w 1980 r. na powierzchni 5,81 ha w celu tarna z XIX w.; zbiornik re- ochrony unikalnych form erozyjnych i rzadkiej roślinności. tencyjny „Husynne” o po- Wólka Leszczańska - murowany zajazd z końca XVIII w.; pozostałości zespołu dwor- wierzchni 112 ha, uznany skiego z XIX w. w 1992 r. za użytek ekolo- Białopole - pozostałości zespołu dworskiego z XIX w. z kaplicą Kicińskich; cmentarz giczny. z I wojny światowej. Husynne - wiosna nad Bugiem (OB) Buśno - murowany kościół pw. Wniebowzięcia NMP z końca XVIII w., dawniej cerkiew Turka - pozostałości zespołu dworsko-parkowego z XIX w. z pomnikowa aleją lipową unicka; cmentarze: unicki, prawosławny i rzymskokatolicki, z połowy XIX w. o długości 150 m; cmentarz z I wojny światowej; Izba Tradycji Regionalnej z ekspozyc- Kurmanów - dawna cerkiew unicka z końca XVIII w., przebudowana na potrzeby ją etnograficzną. szkoły) Dorohusk - dawne miasto lokowane w XVIII w.; zespól pałacowo-parkowy Suchodol- Maziarnia Strzelecka - zespół pałacowo-parkowy Zamoyskich z początków XX w. skich z XVIII w.; neogotycki kościół p.w. NMP i św. Jana Nepomucena z 1905-09 r.; Rezerwat przyrody „LISKI” - utworzony w 1978 r. na powierzchni 93 ha w celu ochro- cmentarz rzymskokatolicki z 2 połowy XIX w. ny cennych fragmentów lasu dębowo-sosnowego. Pławanice - klasycystyczny kościół pw. św. Jana Ewangelisty z XIX w., pierwotnie Skryhiczyn - pozostałości założenia dworsko-parkowego z XIX w.; kapliczka z począt- użytkowana jako cerkiew unicka. ków XX w. Rezerwat przyrody „SIEDLISZCZE” - utworzony w 1975 r. na powierzchni 15 ha w celu ochrony stanowisk lęgowych orlika krzykliwego. Starosiele - pozostałości zespołu dworsko-parkowego z XIX w.

Orlik krzykliwy

Barokowy Pałac Suchodolskich w Dorohusku (KD)

1262426 12725 trasy turystyczne w okolicach Chełma trasy turystyczne w okolicach Chełma

TRASA CZWARTA

Srebrzyszcze - zespół pałacowo-parkowy z XVIII w. z barokowym pałacem Łopuskich, zaprojektowanym prawdopodobnie przez Pawła Fontanę; cmentarz prawosławny z XIX w. Brzeźno - cmentarz prawosławny z XIX w.; Ośrodek Muzealno-Dydaktyczny Zespołu Parków Krajobrazowych Polesia w Chełmie; w okolicy trzy rezerwaty chroniące chełmskie torfowiska węglanowe „Brzeźno” (1973 - 165 ha), „Roskosz” (1990 - - 472 ha) i „Bagno Serebryskie” (192 - 376 ha); izba tradycji „U Cioci Mazurkowej” z ekspozycją etnograficzną. Zamieście - zespół dworsko-parkowy z końca XIX w. Świerże - dawne miasto lokowane w XV w.; pozostałości zespołu pałacowo-parkowego z XIX w.; neogotycki kościół pw. św. Apostołów Piotra i Pawła z 1905-07 r.; cmentarz prawosławny z XIX w. z pomnikiem św. Rocha; pozostałości cmentarza żydowskiego; cmentarz rzymskokatolicki z XIX w. Hniszów - pozostałości zespołu dworsko-parkowego z XIX w.; na terenie parku naj- większy dąb szypułkowy Lubelszczyzny „Bolko” o obwodzie 896 cm i wysokości 30 m. Uhrusk - miejscowość wymieniana w XIII w. jako jeden z głównych grodów ziemi chełmskiej; murowany kościół pw. św. Jana Chrzciciela z XVII w.; cerkiew prawosławna z XIX w.; zespół dworsko-parkowy z XIX w.; kapliczka drewniana z XIX w.; cmentarz rzymskokatolicki z XIX w. Rezerwat przyrody „MAŁOZIEMCE” - utworzony w 1988 r. na powierzchni 38 ha w celu ochrony kolonii lęgowej czapli siwej. Rezerwat przyrody „TRZY JEZIORA” - utworzony w 1996 r. na powierzchni 749 ha w celu ochrony cennych fragmentów lasów z licznymi torfowiskami i dwoma śródleś- nymi jeziorami „Płotycze” i „Brudno”.

Hniszów - Bolko (OB) Żółw błotny w rezerwacie Żółwiowe Błota (RK)

1282426 12925 trasy turystyczne w okolicach Chełma trasy turystyczne w okolicach Chełma

Rezerwat przyrody „BRUDZIENIEC” - utworzony w 1973 r. na powierzchni 36 ha Rezerwat przyrody „ŻÓŁWIOWE BŁOTA” - rezerwat utworzony w 1988 r. na powierz- w celu ochrony śródleśnego jeziora „Brudzieniec” i otaczającego go zbiorowiska olso- chni 737 ha w celu ochrony najliczniejszej w kraju populacji żółwia błotnego. wego. Rezerwat przyrody „MAGAZYN” - rezerwat utworzony w 1996 r. na powierzchni Zbereże - kapliczka i tablica pamiątkowa poświęcona pamięci żołnierzom Oddziału 51 ha w celu ochrony rozległego bagna z unikatową roślinnością i rzadką fauną. WiN "Żelaznego" i "Jastrzębia". Rezerwat przyrody „JEZIORO ORCHOWE” - rezerwat powołany w 1996 r. na powierz- Sobibór - zespół folwarczno-parkowy z murowanym dworem z przełomu XIX i XX w.; chni 58 ha w celu ochrony śródleśnego jeziora, otoczonego torfowiskami. w pobliżu stacji kolejowej (5 km od miejscowości) znajduje się teren hitlerowskiego Orchówek - zespół klasztorny augustianów z XVIII w. z kościołem według projektu obozu zagłady, w którym w latach 1942-43 zginęło ok. 250 tysięcy Żydów z Polski, Pawła Fontany, obecnie pw. św. Jana Jałmużnika. ZSRR, Niemiec i Holandii; obóz zlikwidowano po udanym powstaniu więźniów 14 paź- Włodawa - piętnastotysięczne miasto u ujścia Włodawki do Bugu, lokowane w 1534 r. dziernika 1943 r. przez księcia Andrzeja Sanguszkę; zespół klasztorny paulinów z XVIII w. z kościołem p.w. św. Ludwika, projektowanym przez Pawła Fontanę; barokowa synagoga z XVIII w. w otoczeniu budowli z XIX w., obecnie Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Wło- dawskiego; murowana cerkiew prawosławna z XIX w.; zespół kramów żydowskich z XVIII w. tzw. „Czworobok”. Hańsk - kościół pw. św. Rajmunda z końca XIX w., dawna cerkiew prawosławna; po- zostałości zespołu dworsko-parkowego z XIX w. Sawin - dawne miasto lokowane przez biskupów chełmskich pod koniec XV w.; murowany kościół pw. Przemieniania Pańskiego z XVIII w., otoczony osiemnastowiecznymi budowlami - brama-dzwonnica, szpital; przebudowany budynek szkolny z XIX w.; neogotycka kapliczka z 1905 r.; pozostałości cmentarza żydowskiego; pomniki poświęcone powstańcom styczniowym, I Korpusowi Pancernemu i Armii Krajowej; cmentarz rzymskokatolicki z XIX w.; niewielki skansen „Świat Staroci Józefa”. Czułczyce - drewniany kościół pw. Wszystkich Świętych z XVIII w., obecnie świątynia filialna; murowany kościół pw. św. Rocha, dawniej cerkiew prawosławna z 1905 r.; po- zostałości założenia dworsko-parkowego z XIX w.; średniowieczne grodzisko „Zam- czysko”; cmentarz rzymskokatolicki z XVIII w.; cmentarz z I wojny światowej.

Aleja w parku w Świerżach (B) Były hitelrowski obóz zagady w Sobiborze (RK)

1302426 13125 trasy turystyczne w okolicach Chełma trasy turystyczne w okolicach Chełma

TRASA PIĄTA

Dziewicza Góra - wzgórze widokowe w miejscowości Horodyszcze (220 m), uznane za pomnik przyrody. Staw - pozostałości zespołu dworsko-parkowego z XIX w. z aleją grabową; szkoła z okresu międzywojennego. Rezerwat przyrody „STAWSKA GÓRA” - utworzony w 1956 r. na powierzchni 4 ha w celu ochrony rzadkiej roślinności m. in. dziewięćsił popłocholistny. Chylin - zespół pałacowo-parkowy z początków XX w. z murowanym pałacem z 1904 r. Busówno - grodzisko wczesnośredniowieczne. Olchowiec - drewniany kościół pw. św. Małgorzaty z XVIII w.; pozostałości założenia dworsko-parkowego; cmentarz prawosławny z XIX w. i rzymskokatolicki z początków XX w. Święcica - pozostałości zespołu dworsko-parkowego z XIX w. Bezek - murowana kaplica pw. św. Anny z XIX w., dawniej cerkiew unicka; pozosta- łości zespołu dworsko-parkowego z XIX w. Mogilnica - zespół dworsko-parkowy z XIX w. z secesyjnym dworem. Siedliszcze - dawne miasto lokowane w XVIII w. przez Wojciecha Węgleńskiego; zespół dworsko-parkowy z XVIII w. z drewnianym dworem; kościół pw. MB Częstochowskiej z 1904 r., powstały z przebudowanej cerkwi prawosławnej; szpital z okresu między- wojennego; grodzisko średniowieczne „Zamczysko”; pomnik poświęcony powstań- com styczniowym; cmentarz rzymskokatolicki z początków XX w.; pozostałości cmentarza żydowskiego z XIX w. Wola Korybutowa - drewniany kościół pw. Najświętszego Serca Jezusa z 1937-38 r.; ewangelicki dom modlitwy z ok. 1900 r.; w pobliskiej Wólce Bieleckiej od 2004 r. funkcjonuje Ośrodek Archeologiczny „Choina-Horodyszcze” z rekonstrukcją średniowiecznego grodu. Kulik - zespół dworsko-parkowy Załuskich z końca XIX w. Cyców - zespół cerkwi unickiej pw. św. Michała Archanioła z XIX w., użytkowany przez parafię katolicką do 1996 r.; zbór ewangelicki z XIX w. na terenie dawnego zespołu dworskiego; pomnik poświęcony żołnierzom 7 Pułku Ułanów Lubelskich, uczestniczą- cych w bitwie pod Cycowem (16 sierpnia 1920 r.) w okresie wojny polsko-bolszewickiej; cmentarz z okresu I wojny światowej i wojny polsko-bolszewickiej. Rezerwat przyrody „ŚWIERSZCZÓW” - utworzony w 1959 r. na powierzchni 40 ha w celu ochrony zarastającego jeziora „Świerszczów” i otaczających go torfowisk. Świerszczów - drewniany kościół p.w. św. Bazylego Wielkiego z końca XVIII w., dawniej cerkiew unicka, otoczona cmentarzem; pozostałości zespołu dworsko-parkowego z XVIII w. Aleja w parku w Świerżach (B)

1322426 13325 trasy turystyczne w okolicach Chełma trasy turystyczne w okolicach Chełma

Urszulin - siedziba Dyrekcji Poleskiego Parku Narodowego, powołanego w 1990 r. na powierzchni 4813 ha, rozszerzonej w 1994 r. do 9582 ha; obiekt powstał w celu ochrony unikalnych terenów wodno-torfowiskowych, z cenna roślinnością i bogatym światem zwierząt; poznanie walorów parku umożliwiają ścieżki dydaktyczne - „Dąb Dominik”, „Jezioro Długie', „Spławy” i „Perehod”. Załucze Stare - Ośrodek Dydaktyczno-Muzealny Poleskiego Parku Narodowego. Sosnowica - dawne miasto lokowane w XVIII w. z inicjatywy rodu Sosnowskich; murowany kościół p.w. św. Trójcy z przełomu XVIII i XIX w.; pozostałości zespołu pałacowo- -parkowego z XVIII w. z barokowa oficyną; cerkiew prawosławna z końca XIX w. Pieszowola - pozostałości założenia dworsko-parkowego, powstałego w XVIII w. Stary Brus - kościół pw. MB Częstochowskiej z początków XIX w., pierwotnie cerkiew unicka; dzwonnica na planie trójkąta z XIX w.; pozostałości zespołu dworsko-parkowego z XVIII w.

Kołacze - od maja 2006 r. w miejscowości funkcjonuje Regionalna Karczma Poleska, Muzeum PPN w Załuczu Starym (RK) z restauracją serwująca regionalne potrawy oraz miniskansenem z ekspozycją auten- Wereszczyn - drewniany kościół pw. św. Stanisława Biskupa z XVIII w.; neogotycka tycznych narzędzi i sprzętów gospodarstwa domowego. kaplica Rulikowskich z XIX w. na cmentarzu przykościelnym. Wytyczno - drewniany kościół p.w. św. Andrzeja Boboli z 1947 r. Kompleks „BAGNO BUBNÓW” - enklawa PPN, utworzona w 1991 r. jako rezerwat Łowiszów - cmentarz i pomnik żołnierzy Korpusu Ochrony Pogranicza, poległych o powierzchni 1448 ha, w celu ochrony największego torfowiska węglanowego na w bitwie pod Wytycznem, stoczonej z Armią Czerwoną w 1939 r. Lubelszczyźnie, w 1994 r. włączona w skład parku. Rezerwat przyrody „SERNIAWY” - utworzony w 1965 r. na powierzchni 38 ha w celu ochrony fragmentów łęgu olszowo-jesionowego i grądu niskiego z rzadka roślinnoś- cią (m. in. bluszcz pospolity) i licznym ptactwem. Rezerwat przyrody „BACHUS” - rezerwat utworzony w 1958 r. na powierzchni 83 ha w celu ochrony wielogatunkowego lasu liściastego z dębem bezszypułkowym z licznymi bezodpływowymi lejkami krasowymi; na skraju rezerwatu znajduje się głaz na- rzutowy „Kamień Powstańców” (łączony z bitwą pod pobliską Malinówką w 1863 r.), uznany w 1961 r. za pomnik przyrody.

Rosiczka (TCh) Poleski Park Narodowy (RK) 1342426 13525 informacje praktyczne

informacje praktyczne

Noclegi Restauracje, Kawiarnie Bary Pizzerie, Puby Banki Pamiątki Transport Taxi Wypożyczalnia samochodów Pomoc drogowa Parkingi Stacje paliw Auto-Gaz Biura podróży Pływalnie Obiekty sportowe Ośrodki jeździeckie

Chełmski Ośrodek Informacji Turystycznej (RK, MN)

1362426 informacje praktyczne informacje praktyczne Noclegi I Chełmski Ośrodek Informacji Turystycznej W Centrum ul. Lubelska 63 Hotel "KAMENA" tel. 0 82 565 64 01 do 03, tel. 0 82 565 36 67 ul. Armii Krajowej 50 fax 0 82 565 64 00 tel./fax 0 82 565 41 85 www.hotelkamena.pl www.itchelm.pl email: [email protected] e-mail: [email protected] ilość miejsc - 110

Schronisko Młodzieżowe PTSM tel. 0 82 564 00 22 Chełmskie Podziemia Kredowe "Labirynt” ul. Czarnieckiego 8 Całoroczne. Czynne od godz. 17,00 ul. Lubelska 55a ilość miejsc - 49 tel. 0 82 565 25 30 e-mail: [email protected], Dom Pielgrzyma tel. 0 82 565 36 56 www.zabytkowakopalnia.cob.pl. ul. Lubelska 2 ilość miejsc - 54

I Trasa turystyczna chełmskich podziemi kredowych udostępniona jest do zwiedzania codziennie przez cały rok poza: Świętami Wielkanocnymi i Bo- żego Narodzenia oraz 1 stycznia i 1 listopada. I Turyści indywidualni mogą zwiedzać podziemia w stałych godzinach wejść 1100, 1300, 1600 (w lipcu i sierpniu dodatkowe wejścia). I Grupy / 20-35 osób / obowiązuje wcześniejsza rezerwacja. I Zwiedzanie podziemi kredowych odbywa się wyłącznie z przewodnikiem (w cenę biletu wliczona jest usługa przewodnicka). I Bilety ulgowe przysługują dzieciom i młodzieży uczącej się od 6 roku życia do 26 lat oraz polskim emerytom i rencistom, posiadaczom karty EURO<26. Wstęp bezpłatny przysługuje dzieciom do lat 6, pilotom oraz opiekunom zorganizowanych grup.

Muzeum Chełmskie

ul. Lubelska 55 tel. 0 82 565 26 93, fax 0 82 564 05 70 http://www.chelm.pl/muzeum.htm [email protected]

Stare Miasto (WL)

13825 1392426 informacje praktyczne informacje praktyczne Restauracje, kawiarnie

Poza Centrum "TRATTORIA CORLEONE” "LOTOS” ul. Reformacka 35, ul. J.Piłsudskiego 14, Hotel Duet tel./fax 0 82 565 50 50 www.corleone.chelm.pl tel. 0 82 563 29 20 ul. Hrubieszowska 54 www.hotelduet.com.pl tel. 0 82 564 81 60 "POD PARAGRAFEM” e-mail: [email protected] ilość miejsc - 32 "GĘSIA SZYJA” ul. Gdańska 13, ul. Lubelska 27 tel. 0 82 564 06 10 Pokoje gościnne MOSiR tel. 0 82 563 02 86, tel. 0 82 565 23 21 "McKENZEE” ul. I Pułku Szwoleżerów 15a fax 0 82 563 00 03 "RELAX” ul. Kopernika 8, ilość miejsc - 42 ul. 11 Listopada 2, tel. 0 82 565 64 64 Centrum Usług Hotelowych "RELAX” tel. 0 82 563 03 95 tel. 0 82 563 03 95, "LWOWSKA” ul. 11 Listopada 2 fax 0 82 563 07 02 fax 0 82 563 07 02 ul. Lwowska 17, www.portland.chelm.pl "KAMENA" (w Hotelu) tel. 0 82 564 29 29 e-mail : [email protected] ul. Armii Krajowej 50, "SOPRANO” ilość miejsc - 63 tel. 0 82 565 68 00, ul. Lubelska 8, Usługi hotelarskie "MARIA" tel. 0 82 563 23 49 0 82 565 64 01 wew. 620 tel. 0 82 565 08 60, ul. Przemysłowa 26 ilość miejsc - 55 "TRZY DĘBY" (w Zajeździe) "BISTRO” Janów 217, 22-151 Staw ul. Wojsławicka 4/7, Pokoje gościnne MOSiR "Kumowa Dolina" tel. 0 82 563 34 08 tel. 0 82 563 33 44 tel. 0 82 565 51 51 ul. Podgórze 47 fax 0 82 563 00 03 "COSMOS” “ZAJAZD USTROŃ” ilość miejsc - 30 ul. Wojsławicka 2, Rudka 17, Zajazd "TRZY DĘBY" tel. 0 82 563 33 44 tel. 0 82 562 02 28, tel. 0 82 563 37 92 Janów 217, 22-151 Staw fax 0 82 562 50 81 0 502 662 12 /przy trasie Chełm - Rejowiec - Zamość/ www.trzydeby.pl e-mail: [email protected] Bary ilość miejsc - 70 "STAROMIEJSKI" ul. Lubelska 68, tel. 0 82 565 43 40 Pizzerie, puby

"KOZAK" ul. Reformacka 7, tel. 0 82 565 55 65 "FRANCESCA" ul. Reformacka 20, tel. 0 82 564 94 90, "VERONA" ul. Kopernika 2, tel. 0 82 565 26 65 "MISS Pizza" ul. Lwowska 11c, tel. 0 82 562 01 24, "MiŚ" ul. I Armii Wojska Polskiego 20, tel. 0 82 562 80 80 Zajazd “Trzy Dęby” (RK) STRZECHA "U WOJCIECHA" ul. Armii Krajowej 18, tel. 0 82 564 00 33 14025 1412426 informacje praktyczne informacje praktyczne Banki Pomoc drogowa

PEKAO S.A. Bank Ochrony Środowiska Krzysztof Adamczyk ul. Lwowska 67, ul. Kopernika 20, ul. Lubelska 8, tel. 0 82 9637, 0 82 565 82 95, kom. 0 602 660 525 Holowanie Assistance tel. 0 82 562 10 30 tel. 0 82 565 64 42 Car-services Zbigniew Szafrański ul. Wolności 19/61, PKO BP S.A. Bank Przemysłowo-Handlowy S.A. tel. 0 82 563 83 13, kom. 0 602 111 731 ul. Gen. Orlicz Dreszera 3, Pl. Łuczkowskiego 15, Parkingi (wybrane) tel. 0 82 562 66 00 tel. 0 82 565 02 31 Bank Gospodarki Żywnościowej S.A. Gettin Bank ul. Armii Krajowej /obok parku miejskiego, naprzeciw hotelu “Kamena”/ ul. Połaniecka 19 ul. Lwowska 10 ul. Armii Krajowej /obok Ronda Jana Pawła II/ tel. 0 82 562 89 40 tel. 0 82 565 88 79 ul. Armii Krajowej /skrzyżowanie z ul. Popiełuszki/ Kredyt Bank S.A. Bank Spółdzielczy ul. Puławskiego ul. I Armii Wojska Polskiego 16, ul. I Pułku Szwoleżerów 9 tel. 0 82 564 41 10 tel. 0 82 565 58 64 Parkingi strzeżone Bank Zachodni WBK S.A. Dominet Bank ul. Wieniawskiego 1, tel. 0 82 562 00 69 ul. Lubelska 73, ul. Ks. Jerzego Popiełuszki 3 ul. Armii Krajowej 1, tel. 0 82 564 02 88 tel. 0 82 564 90 50 tel. 0 82 564 79 81 ul. Wojsławicka 4, tel. 0 82 563 99 75

Pamiątki Stacje paliw Chełmski Ośrodek Informacji Turystycznej ul. Lubelska 63, tel. 0 82 565 36 67, 0 82 565 41 85 PKN ORLEN ul. Podgórze, tel. 0 82 563 34 79 Galeria Kuferek, ul. Szkolna 5a PKN ORLEN ul. Armii Krajowej 5, tel. 082 564 25 33 PKN ORLEN ul. Hutnicza 30, tel. 0 82 564 32 60 Transport LOTOS Aleja Przyjaźni 5, tel. 0 82 564 78 55 LOTOS ul. Przemysłowa 28, tel. 0 82 563 25 46 Informacja PKS Chełm - ul. Lwowska 20, tel. 0 82 564 28 04, www.pks-chelm.pl ELMAT ul. Włodawska 5, tel. 0 82 563 31 51 Informacja PKS Lublin - 0 300 300 128 EKO NAFT ul. Towarowa 3, tel. 0 82 565 24 84 Informacja PKP Chełm - ul. Kolejowa 89, tel. 0 82 94 36, www.pkp.pl BP ul.Kolejowa 38, tel./fax 0 82 564 80 10 Taxi Auto Gaz Radio Taxi MPT tel. 0 82 919 Fino Taxi - tel. 0 82 96 22, infolinia 0 800 222 222, PKN ORLEN ul. Armii Krajowej 5, tel. 082 564 25 33 Saxo - Portland tel. 0 82 96 23, 0 82 96 66, infolinia 0 800 400 400 LOTOS Aleja Przyjaźni 5, tel. 0 82 564 78 55 LOTOS ul. Przemysłowa 28, tel. 0 82 563 25 46 Wypożyczalnia samochodów ELMAT ul. Włodawska 5, tel. 0 82 563 31 51 ul. Matejki 3, tel. 082 563 85 17, 0 603 741 574 EKO NAFT ul. Towarowa 3, tel. 0 82 565 24 84 /FIATY MULTIPLA, FIAT SIENA, DEAWOO MATIZ/ BP ul.Kolejowa 38, tel./fax 0 82 564 80 10 14225 1432426 informacje praktyczne Biura podróży

“ATENA” ul. Lubelska 47, tel. 0 82 564 85 50, e-mail: [email protected] www.atena-travel.pl “COMFORT TRAVEL” ul. Lwowska 23, tel. 0 82 563 93 53, e-mail: [email protected] “KRYSTYNA” ul. Lwowska 13, tel. 0 82 565 46 37, e-mail: [email protected], www.krystyna.info “LIDER-TOUR” ul. Lubelska 51a, tel./fax 0 82 565 44 66, e-mail: [email protected] “TUR TRAVEL” ul. Lubelska 34, tel. 0 82 565 42 07, tel./fax 0 82 565 59 27, e-mail: [email protected]

Pływalnie

Pływalnia kryta całoroczna przy I LO ul. Czarnieckiego 8, tel. 0 82 565 38 84 /prosić pływalnię/ Pływalnia kryta całoroczna przy ZSO nr 8 ul. Połaniecka 10, tel. 0 82 563 73 11 /prosić pływalnię/ Basen otwarty Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji ul. Przemysłowa 18, tel. 082 563 21 81 (przed sezonem), tel. 0 82 563 00 03

Obiekty sportowe

Hala sportowa MOSiR,MOSiR ul Graniczna 2a, tel. 0 82 560 47 30, 0 82 563 00 03 Stadion Miejski i korty tenisowe,tenisowe ul. I Pułku Szwoleżerów 15a, tel. 0 82 563 02 87

Ośrodki jeździeckie

Stajnia “Mustang”,“Mustang” ul. Wygon 9, tel. 0 602 158 958 Ośrodek Rekreacyjno-Sportowy “Pod Wiatrakiem”,Wiatrakiem” Natalin, 22-113 Kamień, tel. 0 82 567 15 63 Stajnia “Tesa” 22-113 Kamień 119b, tel. 0 82 567 14 43, 0 603 874 757, e-mail: [email protected] 14425