chełm przewdonik Zbigniew Lubaszewski spis tresci spis tresci INFORMACJE OGÓLNE 4 ŚLADY PRZESZŁOŚCI 40 Położenie, warunki naturalne i ludność 7 Górka Chełmska, Zespół Katedralny 43 Walory przyrodnicze i krajobrazowe 8 Zespół Popijarski, Kościół pw. Rozesłania św. Apostołów 49 Kościół i Klasztor Reformatów 56 DZIEJE CHEŁMA I ZIEMI CHEŁMSKIEJ 10 W kręgu Prawosławia 60 Prehistoria 12 Żydowski Chełm 65 Wśród Grodów Czerwieńskich 13 Zapomniany Świat Unitów 69 Stolica Księcia Daniela 15 Osiedle Dyrekcja 71 Między Polską, Litwą i Węgrami 17 Podziemia Kredowe 75 Pod rządami Jagiellonów 19 Muzeum Chełmskie 78 Czasy wojen i zaborów 21 Miejsca Pamięci Narodowej 82 Lata zaborów 23 W niepodległej Rzeczypospolitej 27 ULICE CHEŁMA 86 Okres okupacji hitlerowskiej 28 Rynek Starego Miasta 88 W cieniu PKWN 31 Ulica Lubelska 91 Magistrat 92 WSPÓŁCZESNY CHEŁM 34 Wokół Starego Miasta 94 Edukacja 37 Ulica Lwowska 97 Sport i rekreacja 38 Ulica Kolejowa 99 Kultura 39 Ulica Hrubieszowska 100 Kompleks Koszarowy i Dzielnica Gubernialna 102 Bieławin 105 Tekst Zbigniew Lubaszewski ZNAKOWANE SZLAKI TURYSTYCZNE 106 Fotografie Olgierd Bielak (OB), Grzegorz Cisło (GC), Karol Dromlewski (KD) Robert Krajewski (RK), Ryszard Karczmarski (RK), Wiesław Lisiecki (WL), Miejskie ścieżki spacerowe 108 Maciej Niedzielski (MN), Grzegorz Zabłocki (GZ), Paweł Klajnerd (PK), Trasa rowerowa „Uroki Sobowickie” 110 Grzegorz Chwesiuk (GH), Tadeusz Chmielewski (Tch) Szlaki terenowe piesze 113 Opracowanie graficzne Grzegorz Wójcik - STUDIO ARTpress Ścieżki przyrodnicze 115 Opracowanie Chełmski Ośrodek Informacji Turystycznej, ul. Lubelska 63, tel. 0 82 565 36 67, www.itchelm.pl Wydano na zlecenie Urzędu Miasta Chełm, ul. Lubelska 65, TRASY TURYSTYCZNE W OKOLICACH CHEŁMA 118 tel. 0 82 565 22 23, www.chelm.pl Druk STUDIO ARTpress, www.artpress.pl INFORMACJE PRAKTYCZNE 136 I Publikacja współfinansowana jest ze środków Unii Europejskiejz Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Sąsiedztwa Polska- Białoruś- Ukraina INTERREG III A / TACIS CBC 2004-2006 Chełm 2006 oraz z Budżetu Państwa. spis tresci spis tresci INFORMACJE OGÓLNE 4 ŚLADY PRZESZŁOŚCI 40 Położenie, warunki naturalne i ludność 7 Górka Chełmska, Zespół Katedralny 43 Walory przyrodnicze i krajobrazowe 8 Zespół Popijarski, Kościół pw. Rozesłania św. Apostołów 49 Kościół i Klasztor Reformatów 56 DZIEJE CHEŁMA I ZIEMI CHEŁMSKIEJ 10 W kręgu Prawosławia 60 Prehistoria 12 Żydowski Chełm 65 Wśród Grodów Czerwieńskich 13 Zapomniany Świat Unitów 69 Stolica Księcia Daniela 15 Osiedle Dyrekcja 71 Między Polską, Litwą i Węgrami 17 Podziemia Kredowe 75 Pod rządami Jagiellonów 19 Muzeum Chełmskie 78 Czasy wojen i zaborów 21 Miejsca Pamięci Narodowej 82 Lata zaborów 23 W niepodległej Rzeczypospolitej 27 ULICE CHEŁMA 86 Okres okupacji hitlerowskiej 28 Rynek Starego Miasta 88 W cieniu PKWN 31 Ulica Lubelska 91 Magistrat 92 WSPÓŁCZESNY CHEŁM 34 Wokół Starego Miasta 94 Edukacja 37 Ulica Lwowska 97 Sport i rekreacja 38 Ulica Kolejowa 99 Kultura 39 Ulica Hrubieszowska 100 Kompleks Koszarowy i Dzielnica Gubernialna 102 Bieławin 105 Tekst Zbigniew Lubaszewski ZNAKOWANE SZLAKI TURYSTYCZNE 106 Fotografie Olgierd Bielak (OB), Grzegorz Cisło (GC), Karol Dromlewski (KD) Robert Krajewski (RK), Ryszard Karczmarski (RK), Wiesław Lisiecki (WL), Miejskie ścieżki spacerowe 108 Maciej Niedzielski (MN), Grzegorz Zabłocki (GZ), Paweł Klajnerd (PK), Trasa rowerowa „Uroki Sobowickie” 110 Grzegorz Chwesiuk (GH), Tadeusz Chmielewski (Tch) Szlaki terenowe piesze 113 Opracowanie graficzne Grzegorz Wójcik - STUDIO ARTpress Ścieżki przyrodnicze 115 Wydawca Chełmski Ośrodek Informacji Turystycznej - MOSiR, ul. Lubelska 63, tel. 0 82 565 36 67, www.itchelm.pl Druk STUDIO ARTpress, www.artpress.pl TRASY TURYSTYCZNE W OKOLICACH CHEŁMA 118 INFORMACJE PRAKTYCZNE 136 I Publikacja została dofinansowana ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Lublinie, Gminnego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Chełmie, Urzędu Miasta Chełm, Chełm 2006 Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji w Chełmie. INFORMACJE OGÓLNE Położenie , warunki naturalne i ludność Walory przyrodnicze i krajobrazowe Panorama Chełma (WL) Powyżej dziewięćsił popłocholistny (KD) INFORMACJE OGÓLNE INFORMACJE OGÓLNE Położenie, warunki naturalne i ludność. Miasto Chełm leży we wschodniej części kredowe typu wyspowego, poprzedziela- województwa lubelskiego. Jest położone ne rozległymi i często podmokłymi doli- 230 km od Warszawy, 71 km od Lublina, nami. Podłoże tworzą skały kredowe, 65 km od Zamościa i 29 km od przejścia przykryte trzeciorzędowymi piaskowca- granicznego z Ukrainą w Dorohusku. Po- mi. Pokłady kredy w okolicach Chełma łożenie Chełma wyznaczają współrzędne: należą do największych złóż tego surowca 51° 09' szerokości północnej i 23° 29' dłu- na terenie Polski. Pagóry otaczają piasz- gości wschodniej. Geograficznie miasto czyste i podmokłe równiny, od wschodu leży na skraju Pagórów Chełmskich, nie- Obniżenie Dubienki, a od zachodu Obni- wielkiego mezoregionu geograficznego, żenie Dorohuckie. Region charakteryzuje zaliczanego do Polesia Wołyńskiego (cza- się umiarkowanym klimatem o pewnych sami do Wyżyny Lubelskiej), będącego cechach kontynentalnych. Pogodę kształ- częścią Niżu Środkowoeuropejskiego. Ob- tują masy powietrza polarno-morskiego szar charakteryzuje się specyficzną rzeź- znad północnego Atlantyku oraz polarno- bą terenu, łączącą krajobraz nizinny -kontynentalnego z Europy Wschodniej. z elementami wyżynnymi. Charakterys- Średnia temperatura wynosi +7,4°C (naj- tycznym elementem są liczne wzgórza niższa -37,2°C, najwyższa +35,5°C). Panorama Chełma (PK) HERB i FLAGA CHEŁMA - herb miasta przestawiający srebrnego niedźwiedzia na tle trzech zielonych dębów i wzgórza, wywodzi się z dawnego herbu ziemi chełmskiej, znanego od XIV w. Przez miasto prawdopodobnie został przejęty w XVI w. i początkowo przedstawiał głowę niedźwiedzia. W kolejnych wiekach na pieczęciach miasta poja- wiał się cały niedźwiedź, ale bez drzew. W XIX w. herb przybrał obecną formę, zatwierdzoną przez władze państwowe w 1938 r. Obecny herb został ustanowiony przez Radę Miejską 28 kwietnia 1994 r. i został uzupełniony o koronę stanisławowską zwieńczoną krzyżem. Flagą miasta jest przymocowany do drzewca lub masztu prostokątny płat tkaniny składający się z dwóch pasów poziomych równej szerokości, z któ- rych górny jest biały, a dolny - zielony. Pośrodku pasa białego umieszczony jest herb miasta. 7 INFORMACJE OGÓLNE INFORMACJE OGÓLNE M Z iłe aw k il Chełm zajmuje powierzchnię 3529 ha władz powiatowych (ziemskich i grodz- czerwonej księgi roś- w e na Stawskiej Górze, c io w s i e e n lk i jest czwartym pod tym względem (po kich). Miasto otrzymało status powiatu lin”. Spotkać tu można n o gdzie znajduje się y k w ( K i a D t o Lublinie, Puławach oraz Białej Podlaskiej) grodzkiego jako byłe miasto wojewódz- również lilię złoto- ) jedno z czterech w y ( K miastem w województwie lubelskim. Roz- kie. Ziemski powiat chełmski obejmuje głów, naparstnicę D w kraju stanowisk ) ległość miasta z północy na południe wy- powierzchnię 1779,64 km2 i zamieszki- zwyczajną, buławni- reliktowej rośliny nosi 6 km, a ze wschodu na zachód 8 km. wany jest przez 73.709 osób. Powiat ka wielkokwiatowe- z rodziny astrowa- Średnie wzniesienie na terenie miasta składa się z 14 gmin wiejskich (Białopole, go, kruszczyka szero- tych, noszącej nazwę wynosi ok. 190 m n.p.m. Najwyższy Chełm, Dorohusk, Dubienka, Kamień, kolistnego i podkolan biały. dziewięćsił popłocholis- punkt to Górka Chełmska (221 m), a naj- Leśniowice, Rejowiec (od 2006 r.), Rejo- Wokół miasta rozciągają się tny. Najliczniej wśród chełmskich niższy znajduje się w okolicach Bieławina wiec Fabryczny, Ruda Huta, Sawin, Sied- tereny urozmaicone krajobrazo- rezerwatów reprezentowane są W ) iśn KD (178,8 m).Przez miasto przepływa rzeka liszcze, Wierzbica, Wojsławice, Żmudź) wo i przyrodniczo. Wschodnią grani- ia karłowata ( obiekty chroniące torfowiska węgla- Uherka (posiada długość 45 km), będąca i jednego miasta (Rejowiec Fabryczny). cę ziemi chełmskiej stanowi rzeka Bug, nowe („Bagno Serebryskie”, „Brzeźno”, dopływem Bugu. Miasto posiada połączenia kolejowe której dolina, bogata w starorzecza, „Roskosz”). Uznawane za jedyny tego ro- Miasto zamieszkuje 68.160 (stan na z Warszawą, Lublinem, Rejowcem Fab- meandry i podmokłe łąki, należy do naj- dzaju kompleks w Europie i zajmujące 31.XII.2005) osób i jest drugim pod rycznym (i dalej do Zamościa), Kowlem piękniejszych obszarów Lubelszczyzny. powierzchnię liczącą ponad tysiąc hekta- względem liczby ludności miastem w wo- i Kijowem (do 2002 r. istniało również po- Na południe od Chełma leżą Działy Gra- rów, chronią unikalne środowisko przy- jewództwie lubelskim. Chełm jest siedzibą łączenie z Włodawą). Przez Chełm prze- bowieckie, system zalesionych wzgórz, rodnicze o bogatym świecie roślinnym biega droga krajowa nr 12 (Do- poprzecinany malowniczymi wąwozami. i z licznymi gatunkami zagrożonych wy- rohusk-Chełm-Lublin-Radom- Na pozostałym obszarze rozciągają się ginięciem ptaków i motyli. Do najcenniej- -Kalisz-Łęknica), drogi woje- równiny, na których rozsiane są liczne la- szych gatunków ptaków zalicza się nie- wódzkie: nr 812 (Krasnystaw- sy, torfowiska i tereny bagienne, z bogatą zwykle rzadką wodniczkę, derkacza oraz -Chełm-Włodawa-Biała Podlas- fauną i florą. Najcenniejsze tereny chro- błotniaka stawowego i łąkowego. W re- ka) i nr 844 (Chełm-Hrubieszów- nione są w ramach parków krajobrazo- zerwatach torfowiskowych występuje -Dołhobyczów) oraz liczne drogi wych i obszarów chronionego również