Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

WSTĘP DO PROJEKTU...... 5 1. CECHY CHARAKTERYSTYCZNE POWIATU I KRYTERIA OCENY POTENCJAŁÓW ROZWOJOWYCH...... 5 2. POWIERZCHNIA, PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY I ZALUDNIENIE POWIATU...7 3. POZIOM I SPECYFIKA URBANIZACJI...... 8 4. OSADNICTWO I CHARAKTERYSTYKA OBSZARÓW WIEJSKICH...... 8 5. PODSTAWOWE DZIEDZINY GOSPODARKI...... 9 6. CECHY POŁOŻENIA POWIATU JAKO UWARUNKOWANIA ROZWOJU...... 10 1. MAKROEKONOMICZNA WSKAŹNIKOWA DIAGNOZA POTENCJAŁU GOSPODARCZEGO...... 12 1.1. METODA ANALIZY WIELOWYMIAROWEJ...... 12 1.2. DANE WEJŚCIOWE DO OCENY POWIATU CHEŁMSKIEGO NA TLE INNYCH POWIATÓW...... 17 1.3. ZBIORCZA OCENA POWIATU CHEŁMSKIEGO NA TLE WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO...... 18 1.4. DANE WEJŚCIOWE DO OCENY GMIN POWIATU CHEŁMSKIEGO...... 24 1.5. WYNIKI TAKSONOMICZNEJ OCENY GMIN W POWIECIE CHEŁMSKIM...25 1.6. UWAGI KOŃCOWE...... 31 2. OCENA POTENCJAŁU GOSPODARCZEGO POWIATU CHEŁMSKIEGO.....33 2.1 BAZA EKONOMICZNA POWIATU...... 33 2.2 ANALIZA INFORMACJI Z ANKIETY „ BADANIE POTENCJAŁU GOSPODARCZEGO PRZEDSIĘBIORSTW” ZREALIZOWANEJ W POWIECIE CHEŁMSKIM...... 46 2.2.1 Ogólna charakterystyka przedsiębiorstw...... 46 2.2.2 Polityka inwestycyjna...... 48 2.2.3 Wewnętrzne i zewnętrzne czynniki rozwoju...... 48 2.2.4 Rola zewnętrznych form pomocy w rozwoju firmy...... 49 2.3 PODSUMOWANIE WYNIKÓW BADAŃ...... 50 3. OCENA POTENCJAŁU LUDZKIEGO POWIATU CHEŁMSKIEGO...... 51 3.1. STAN I STRUKTURA DEMOGRAFICZNA LUDNOŚCI...... 51 3.2. AKTYWNOŚĆ ZAWODOWA LUDNOŚCI...... 56 3.3. AKTYWNOŚĆ ZAWODOWA – WYBRANE ZAGADNIENIA – ANKIETA...... 59 3.3.1 Analiza metryczkowa badanej grupy...... 59 3.3.2 Ocena własnych szans na rynku pracy...... 61 3.3.3 Dalsze kształcenie...... 64 3.4. PODSUMOWANIE...... 67 4. OCENA POTENCJAŁU ROLNICZEGO POWIATU CHEŁMSKIEGO...... 69 4.1. ROLNICZA PRZESTRZEŃ PRODUKCYJNA...... 69 4.2. STRUKTURA GOSPODARSTW ROLNYCH...... 72 4.3. TECHNICZNE UZBROJENIE PRACY...... 77 4.4. KIERUNKI PRODUKCJI ROLNEJ...... 81 4.5. OCENA POTENCJAŁÓW WSI I ROLNICTWA...... 84

2 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

5. OCENA POTENCJAŁU PRZYRODNICZEGO POWIATU CHEŁMSKIEGO...86 5.1. WPROWADZENIE...... 86 5.2. WYBRANE ELEMENTY FIZJOGRAFICZNO - PRZYRODNICZEJ CHARAKTERYSTYKI POWIATU...... 92 5.2.1. Położenie i warunki litosferyczne...... 92 5.2.2. Rys hydrograficzny...... 93 5.2.3. Rys klimatyczny...... 94 5.2.4. Wybrane cechy środowiska biotycznego i krajobrazu...... 95 5.2.5. Przestrzeń planistyczna...... 98 5.3. GŁÓWNE ZAGROŻENIA ŚRODOWISKA. PROBLEMY I OBSZARY PROBLEMOWE...... 98 5.3.1. Zagrożenia warunków aerosanitarnych...... 99 5.3.2. Zagrożenia hydrosfery...... 99 5.3.3. Gospodarka odpadami...... 100 5.3.4. Niektóre zagrożenia obszarów chronionych...... 100 5.4. OCENA WYBRANYCH ZASOBÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO - POTENCJAŁÓW PRZYRODNICZYCH POWIATU...... 101 5.4.1. Rolnicza przestrzeń produkcyjna...... 102 5.4.2. Potencjał leśny...... 103 5.4.3. Potencjał rekreacyjno-turystyczny...... 104 5.5. ZAKOŃCZENIE I WNIOSKI...... 114 6. OCENA POTENCJAŁU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO POWIATU CHEŁMSKIEGO...... 116 6.1. ROZPOZNANIE STANU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO POWIATU CHEŁMSKIEGO...... 116 6.1.1. Historia...... 116 6.1.2. Strefy ochrony krajobrazowo - przyrodniczej...... 122 6.1.3. Obszary i obiekty zabytkowe powiatu chełmskiego...... 125 6.3. PODSUMOWANIE – OCENA POTENCJAŁU I SZANS ROZWOJOWYCH....158 7. OCENA POTENCJAŁU TURYSTYCZNEGO POWIATU CHEŁMSKIEGO....161 7.1. WALORY PRZYRODNICZE JAKO POTENCJALNA BAZA ROZWOJU FUNKCJI TURYSTYCZNYCH...... 161 7.2. POTENCJAŁ DÓBR KULTUROWYCH...... 162 7.3. POTENCJAŁ INFRASTRUKTURY TURYSTYKI...... 163 7.3.1. Obiekty muzealne...... 163 7.3.2. Szlaki turystyczne...... 164 7.3.3. Obiekty noclegowe i agroturystyczne...... 167 7.3.4. Obiekty i imprezy kulturalne i rozrywkowe...... 168 7.4. MIEJSCE POWIATU CHEŁMSKIEGO W DZIEDZINIE TURYSTYKI W ŚWIETLE PLANU ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO...... 175 7.5. OCENA POTENCJAŁU, SZANS I BARIER ROZWOJOWYCH W DZIEDZINIE TURYSTYKI...... 178 8. OCENA POTENCJAŁU KULTURY GOSPODARCZEJ POWIATU CHEŁMSKIEGO...... 180

3 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

8.1. KULTURA GOSPODARCZA I JEJ CECHY...... 180 8.2. AKTYWNOŚĆ W SFERZE PRZEDSIĘBIORCZOŚCI...... 181 8.3. OTOCZENIE BIZNESU...... 184 8.4. POZIOM WYPOSAŻENIA W INFRASTRUKTURĘ TECHNICZNĄ ...... 186 KOMUNIKACJA DROGOWA ...... 186 DROŻNOŚĆ KOMUNIKACYJNA POWIATU CHEŁMSKIEGO JEST W ZASADZIE DOBRZE ROZWINIĘTA W ZAKRESIE SIECI DROGOWYCH POŁĄCZEŃ ZEWNĘTRZNYCH, GŁÓWNIE DROGAMI KRAJOWYMI: ...... 186 8.5. WYPOSAŻENIE W INFRASTRUKTURĘ SPOŁECZNĄ...... 189 8.6. AKTYWNOŚĆ INWESTYCYJNA SAMORZĄDÓW...... 190 8.7. AKTYWNOŚĆ SAMORZĄDÓW W SFERZE PLANOWANIA I PROGRAMOWANIA ROZWOJU...... 193 9. ZBIORCZA OCENA SYNTETYCZNA POTENCJAŁU SPOŁECZNO – GOSPODARCZEGO POWIATU CHEŁMSKIEGO...... 219 9.1. PRZEGLĄD I KLASYFIKACJA POTENCJAŁÓW ROZWOJOWYCH...... 219 9.2. ANALIZA SŁABYCH I MOCNYCH STRON (SWOT)...... 222 9.3. ZAGROŻENIA I SZANSE...... 229 9.3.1 Zagrożenia...... 229 9.3.2 Szanse...... 229 9.4 PERSPEKTYWY AKTYWIZACJI RYNKU PRACY...... 231 10. KIERUNKI PROMOCJI POWIATU Z WYBRANYMI ELEMENTAMI MARKETINGU TERYTORIALNEGO ORAZ PROJEKTY INWESTYCYJNE...... 233

10.1 WSTĘP ...... 233 10.2 OBSZAR ROZWOJU MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW...... 235 10.3 OBSZAR ROZWOJU TURYSTYKI...... 237 10.4 OBSZAR ROZWOJU ROLNICTWA EKOLOGICZNEGO...... 239

4 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

WSTĘP DO PROJEKTU

1. CECHY CHARAKTERYSTYCZNE POWIATU I KRYTERIA OCENY POTENCJAŁÓW ROZWOJOWYCH

Planowe wspomaganie rozwoju ziemskiego powiatu chełmskiego wymaga, między innymi, identyfikacji lokalnych czynników rozwojowych z możliwością racjonalnego ich wykorzystywania w przyszłości. Ważne są dziedziny gospodarki rynkowej i dziedziny materialnych podstaw sprawnego funkcjonowania tej sfery. Z tego względu potrzebna jest analiza lokalnych potencjałów rozwojowych aby w bliższej i dalszej przyszłości można je było umacniać, powiększać, urozmaicać i efektywnie wykorzystywać. Identyfikacja i ocena tych potencjałów jest celem tego opracowania. W powiecie chełmskim, jak w każdym innym powiecie województwa lubelskiego i w większości obszarów kraju, głównym problemem społeczno-ekonomicznym jest bezrobocie. Stąd też ważna jest rola tych potencjałów rozwojowych, które będą podstawą rozwoju przedsiębiorczości i miejsc pracy. Z formalnego punktu widzenia syntetyczna ocena potencjałów rozwojowych jest tu szczególnie trudna ze względu na wyłączone z analiz miasto Chełm, stanowiące oddzielny powiat grodzki. Wiele potencjałów grodzkiego i ziemskiego powiatu chełmskiego wzajemnie przenika się i łączy. Formalnie jednak identyfikacja potencjałów ma dotyczyć granic administracyjnych powiatu ziemskiego. Trzeba mieć jednak na uwadze wspomniane wpływy wzajemne. Powiat chełmski dysponuje wieloma potencjałami rozwojowymi, tkwiących w korzystnym położeniu geograficznym, w zasobach ludzkich a także w niektórych elementach lokalnej infrastruktury technicznej i społecznej. Znaczące potencjały tkwią również w rolnictwie i w przemyśle a do pewnego stopnia także w turystyce, zwłaszcza w dolinie Bugu. Muszą być powiększane, urozmaicane i aktywnie wykorzystywane. Jednym z kryteriów identyfikacji i oceny potencjałów rozwojowych może być zestaw zasad określonych w „Koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju”, odnoszących się do poprawy standardów polskiej przestrzeni z punktu widzenia poprawy jej konkurencyjności w Unii Europejskiej. Są to następujące zasady: · efektywności ekonomicznej; · otwarcia komunikacyjnego wewnętrzne · innowacyjności; · zróżnicowania strukturalnego gospodarki; · czystości środowiska przyrodniczego; · demokratyzacji życia oraz konkurencyjności.

5 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Wymienione zasady stanowią jedynie ogólne kryteria oceny potencjałów rozwojowych powiatu. Na ich podstawie można wyspecyfikować dziedziny stanowiące przedmiot analizy i oceny. Biorąc pod uwagę obecny wizerunek urbanizacyjny, przyrodniczy, kulturowy, społeczny i gospodarczy powiatu chełmskiego, jego potencjały i aspiracje rozwojowe w tym zakresie, można wskazać kilka preferowanych kierunków rozwoju. Są to trzy zasadnicze kierunki: · istniejący już przemysł mineralny oraz małą i średnią przedsiębiorczość; · rolnictwo i przetwórstwo rolne wraz z usługami na rzecz rolnictwa, · infrastrukturę, w tym głównie lokalną (techniczną, społeczną i ekonomiczną). Uzupełniającymi kierunkami może być turystyka i bliska współpraca transgraniczna z Wołyniem w różnych dziedzinach życia. Potencjały rozwojowe tych dziedzin koncentrują się w cechach położenia powiatu, w zasobach przyrodniczych i kulturowych, w zasobach ludzkich, w sferze przedsiębiorczości, w istniejących dobrach i usługach turystycznych, w rolnictwie, w zasobach kapitałowych, we współpracy międzynarodowej, w kulturze gospodarczej i w ogólnym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego. Te dziedziny stanowią więc przedmiot analizy i oceny potencjałów lokalnych, których uaktywnienie może stać się siłą napędową dalszego rozwoju powiatu. Mogą one być polem działań marketingu powiatowego i gminnego w przyszłości. W części B usługi analizowane potencjały rozwojowe powiatu chełmskiego zostały podzielone na trzy kategorie, w tym jako: dziedziny wysokiej szansy, dziedziny strategiczne i dziedziny problemowe. Do grupy dziedzin wysokiej szansy należą te, w których uaktywnienie potencjałów rozwojowych powinno tworzyć znaczące rezultaty ekonomiczne, to znaczy pomnażać kapitał i bezpośrednio poprawiać sytuację ekonomiczną powiatu. Do grupy dziedzin strategicznych zalicza się te, które warunkują rozwój lecz same bezpośrednio nie pomnażają kapitału w powiecie w istotnej mierze. Wreszcie do grupy dziedzin problemowych są włączone te, które stanowią istotny składnik gospodarki powiatu a obecnie obciążają gospodarkę licznymi problemami a nawet barierami rozwojowymi. Obecnie w powiecie chełmskim bez wątpienia można do nich zaliczyć dwie dziedziny: rolnictwo i zasoby ludzkie. W miarę sukcesywne usuwanie problemów może je postawić w grupie dziedzin wysokiej szansy. Na podstawie analizy i klasyfikacji dziedzin skupiających problemy i potencjały rozwojowe w trzech omówionych kategoriach (grupach) możliwe będzie tworzenie uproszczonego scenariusza zagrożeń i szans na rozwój powiatu z wnioskami dotyczącymi przyszłych przyrostów miejsc pracy.

6 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

2. POWIERZCHNIA, PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY I ZALUDNIENIE POWIATU

Pod względem powierzchni powiat chełmski zajmuje trzecie miejsce w województwie lubelskim. Jego powierzchnia wynosi 1779,6 km2, podczas gdy średnia powierzchnia powiatu ziemskiego w województwie wynosi niewiele ponad 1214 km2. Powiat liczy 14 jednostek administracyjnych szczebla podstawowego, w tym jedną gminę miejską (Rejowiec Fabryczny) i trzynaście gmin wiejskich (Białopole, Chełm, Dorohusk, Dubienka, Kamień, Leśniowice, Rejowiec Fabryczny, Ruda Huta, Sawin, Siedliszcze, Wierzbica, Wojsławice, Żmudź). W 2002 roku na terenie ziemskiego powiatu chełmskiego mieszkało 74,6 tys. osób, w tym w jedynym małym mieście na terenie tego obszaru – Rejowcu Fabrycznym 4,6 tys. osób, to jest 6,2%. Udział ludności mieszkającej w miastach jest więc znikomy. Gęstość zaludnienia jest także niska na terenie całego powiatu. W 2002 roku wynosiła 42 osoby/km2 a w województwie tylko 87 osób/km2. Niska gęstość zaludnienia i niski poziom urbanizacji w znacznym stopniu wynika z wyłączenia Chełma jako powiatu grodzkiego. Niezależnie od sposobu analiz statystycznych trzeba stwierdzić niski poziom zaludnienia i urbanizacji tego terenu. Tendencje demograficzne w powiecie chełmskim są podobne jak w całym województwie oo oo lubelskim. W 2000 roku przyrost naturalny wyniósł –2,13 /o, w 2001 r. –1,33 /o a w 2002 oo roku aż –3,90 /o. W skali województwa lubelskiego kierunek zmian w przyroście naturalnym był przeważnie także ujemny w analogicznym okresie. Saldo migracji w powiecie chełmskim wynosiło odpowiednio –235 osób w 2000 roku, -211 osób w 2001 roku i -63 osób w 2002 roku, co jest typowym procesem dla całego województwa. Tendencje demograficzne ostatnich lat prowadzą więc do nieznacznego spadku zaludnienia powiatu a więc do zmniejszania się potencjału demograficznego. W latach 2000 – 2002 ludność powiatu systematycznie spadała z 75,7 tys. osób w 2000 roku do 75,5 tys. osób w 2001 roku i do 74,6 tys. osób w 2002 roku. Nie jest to jednak tendencja tworząca istotne zagrożenia rozwoju zwłaszcza, że w miarę ożywienia gospodarczego kraju i regionu może wzrosnąć zainteresowanie osadnictwem i lokalizacją działalności gospodarczej na tym terenie, atrakcyjnym ze względu na bliską i daleką współpracę transgraniczną. Trwałość tendencji depopulacyjnych znamionuje jednak objawy depresji społecznej i gospodarczej na terenie omawianego powiatu.

7 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

3. POZIOM I SPECYFIKA URBANIZACJI

Niski poziom urbanizacji powiatu chełmskiego przedstawia się znacznie korzystniej po uwzględnieniu liczby ludności, Chełma jako ośrodka centralnego badanego obszaru. W 2002 roku liczba ludności obydwu powiatów wynosiła 143,2 tys. osób. W tym układzie udział ludności miejskiej w ogólnej jej liczbie wynosił 51,2%. Jest to wskaźnik nieco wyższy niż średnio w skali woj. lubelskiego, jednakże zbyt niski aby urbanizację można było traktować jako szansę rozwoju. Na Chełm i Rejowiec Fabryczny przypada łączna powierzchnia 1814,9 km2. Na jedno miasto przypada więc 907,4 km2 a średnio w woj. lubelskim ok. 613 km2 (w kraju 357 km2 lubelskie ma najrzadszą sieć miast w kraju). Procesy urbanizacyjne w powiecie ziemskim wzmacniają wpływy Chełma koncentrującego liczne funkcje miejskie znaczące w regionie i we wschodniej części kraju. Ludność powiatu ma więc codzienny dostęp do tych funkcji, w tym do administracji powiatowej i wojewódzkiej, szkół średnich, do handlu i usług specjalistycznych oraz do dóbr kultury i rozrywki. Wpływy Chełma są widoczne w jego sąsiedztwie, zwłaszcza w gminach Chełm i Kamień. Gminy te charakteryzują się nieco wyższą gęstością zaludnienia, dodatnim saldem migracji, wyższymi standardami zainwestowania w dziedzinie lokalnej infrastruktury technicznej. Natężenie cech urbanizacyjnych w tych dwu gminach przejawia się także charakterze zabudowy. W miejsce dawniejszej wiejskiej zabudowy zagrodowej powstają osiedla budownictwa jednorodzinnego z wyposażeniem w usługi, głównie podstawowe. W istocie poziom urbanizacji powiatu chełmskiego jest statystycznie niski a faktyczne wpływy miasta Chełma sięgają dwu najbliżej położonych gmin.

4. OSADNICTWO I CHARAKTERYSTYKA OBSZARÓW WIEJSKICH

Poza Rejowcem Fabrycznym ziemski powiat chełmski liczy 360 miejscowości wiejskich. Ich sieć w poszczególnych gminach jest istotnie zróżnicowana. Średnio na 100 km2 przypada 20 miejscowości. Na 1 miejscowość wiejską przypada 194 mieszkańców (a w skali województwa lubelskiego 281 mieszkańców), co świadczy o dużym rozdrobnieniu osadnictwa wiejskiego. Ludność wiejska liczy ok. 70,0 tys. osób. Stopień rozdrobnienia osadnictwa wiejskiego jest dość wysoki. Średnio w powiecie chełmskim na jedną wieś przypada 194 mieszkańców. W poszczególnych gminach wiejskich na jedną wieś przypada odpowiednio: · w gminie Białopole 194 mieszkańców, · w gminie Chełm 243 mieszk., · w gminie Dorohusk 199 mieszk.,

8 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

· w gminie Dubienka 121 mieszk., · w gminie Kamień 201 mieszk., · w gminie Leśniowice 174 mieszk., · w gminie Rejowiec Fabr, 279 mieszk., · w gminie Ruda Huta 193 mieszk., · w gminie Sawin 217 mieszk., · w gminie Siedliszcze 184 mieszk., · w gminie Wierzbica 190 mieszk., · w gminie Wojsławice 179 mieszk., · w gminie Żmudź 129 mieszk. Stopień rozproszenia osadnictwa wiejskiego niewiele odbiega od średniej powiatowej. Osadnictwo wiejskie jest więc powszechnie rozdrobnione. Jest w pewnym stopniu uzależnione od historycznych podziałów terenu na miejscowości. Przeciętnie niższa koncentracja osadnictwa w powiecie chełmskim wiąże się z niskim poziomem urbanizacji analizowanego terenu i niższym stopniem jego wielofunkcyjności gospodarczej.

5. PODSTAWOWE DZIEDZINY GOSPODARKI

Trzon bazy ekonomicznej powiatu chełmskiego (według liczby miejsc pracy) tworzą:

· usługi nierynkowe 2405 zatrudnionych

· usługi rynkowe 1092 zatrudnionych

· przemysł i budownictwo 961 zatrudnionych

· rolnictwo i leśnictwo (poza indywidualnymi gospodarstwami) 302 osoby.

W tym zestawieniu nie uwzględnia się jednak zatrudnienia w mikrofirmach zatrudniających do 9 osób. Nie uwzględnia się także zatrudnienia w indywidualnych gospodarstwach rolnych. Jest to więc obraz struktury gospodarczej powiatu mocno zniekształcony. Rolnictwo indywidualne jest ważnym działem gospodarki w omawianym powiecie. Użytki rolne zajmują bowiem 133,98 tys. ha, to jest 75,3% powierzchni ogólnej powiatu.

Obraz struktury gospodarczej powiatu ilustruje także liczba podmiotów gospodarki narodowej (bez wyjątku uspołecznionych i prywatnych). Są to jednak podmioty bez indywidualnych gospodarstw rolnych. Pod tym względem w 2002 roku odpowiednie miejsca zajmowały następujące działy:

1. handel i naprawy 1027,

9 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

2. pozostałe sekcje EKD 468, 3. przemysł 284, 4. budownictwo 266, 5. rolnictwo i łowiectwo 254, 6. transport, magazynowanie i łączność 214, 7. obsługa nieruchomości i firm oraz nauka 163, 8. ochrona zdrowia i opieka społ. 84, 9. hotele i restauracje 65.

Ciężar gatunkowy poszczególnych podmiotów w korzyściach lokalnych a zatem i w bazie ekonomicznej powiatu jest różny, także nie odzwierciedlający pełnego obrazu struktury gospodarczej tego obszaru.

Niewątpliwie słabą stroną struktury gospodarczej powiatu chełmskiego jest przewaga zatrudnienia nad sferą usług rynkowych a tym bardziej nad przemysłem i budownictwem. Jest to zjawisko ściśle wynikające z ogólnie niskiego poziomu urbanizacji powiatu ziemskiego.

6. CECHY POŁOŻENIA POWIATU JAKO UWARUNKOWANIA ROZWOJU

Powiat chełmski jest położony w środkowo-wschodniej części województwa lubelskiego przy granicy państwowej z Ukrainą opartej na rzece Bug. Omawiany powiat jest położony w kilku regionach fizjograficznych różnego rzędu. Zasadniczą część obejmuje kraina nazywana Pagórami Chełmskimi, z charakterystycznymi kopulastymi wzniesieniami. Stanowią one wyizolowane i czytelne wzgórza (pagóry) rozdzielone obniżeniami, często wykorzystywanymi i przekształconymi przez rzeki. Północna granica powiatu w znacznej części pokrywa się z północną granicą omawianego subregionu Wyżyny Lubelskiej. W południowej części powiatu (w gminie Wojsławice) Pagóry Chełmskie graniczą z fragmentami dwóch subregionów: Działami Grabowieckimi i Grzędą Horodelską. Pierwsza z krain charakteryzuje się licznymi rozcięciami erozyjnymi zaś Grzęda Horodelska to subregion Wyżyny Lubelskiej charakteryzujący się występowaniem licznych wąwozów i suchych dolin. Zachodnie skrawki powiatu, w gminie Siedliszcze, to subregion zwany Obniżeniem Dorohuckim, który ostrym klinem wbija się pomiędzy Pagóry Chełmskie a leżącą na zachodzie Wyniosłość Giełczewską (powiaty Łęczyński i Świdnicki). Nadbużańska,

10 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004 wschodnia część powiatu znajduje się w subregionie zwanym Obniżeniem Dubienki, gdzie charakterystycznym rysem litosfery jest rozległa dolina (Pradolina) Bugu. Położenie powiatu jest korzystne w układzie komunikacyjnym i osadniczym. Ośrodkiem centralnym powiatu jest Chełm (byłe miasto wojewódzkie), drugie pod względem wielkości miasto w województwie lubelskim. Obecnie w Chełmie koncentruje się także administracja szczebla wojewódzkiego należąca do Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego i Lubelskiego Urzędu Marszałkowskiego. Miasto jest siedzibą Starostwa Powiatu Ziemskiego, Urzędu Miejskiego. Jest ośrodkiem koncentracji przedsiębiorczości, miejsc pracy, usług niekomercyjnych i innej działalności. Korzystne jest położenie powiatu w układzie komunikacyjnym. Przez ten obszar przebiega równoleżnikowo międzynarodowy szlak komunikacyjny prowadzący z Lublina na Wołyń i północną Ukrainę, w tym do Łucka i Kijowa. Tym szlakiem przebiega droga krajowa nr 12 i kolej. Przez powiat i przez Chełm przebiega południkowo również droga krajowa nr 83, łącząca Zamość z Włodawą. Z tym układem dróg krajowych, promieniście wychodzących z Chełma łączą się drogi wojewódzkie nr 841 do Cycowa i Łęcznej, nr 843 do Siennicy Różanej i nr 844 do Hrubieszowa. Powiat ma więc dogodne otwarcie komunikacyjne. Do tych korzystnych cech położenia trzeba dodać duże przejście graniczne w Dorohusku drogowe i kolejowe łączące Lublin i Chełm po stronie polskiej z Łuckiem i Kijowem po stronie ukraińskiej. Już obecnie przejście jest wiodącym czynnikiem rozwoju gminy Dorohusk. Do tych korzystnych uwarunkowań rozwoju powiatu, wynikających z cech jego położenia trzeba dodać czynnik historyczny. Przylegająca do terenu powiatu granica państwowa ma zmienne znaczenie z punktu widzenia aktywizacji gospodarczej i społecznej. W ostatnich dziesięcioleciach XX wieku była to granica państw sojuszniczych, jednakże ze względów politycznych była szczelną granicą społeczno-gospodarczą. Przejście graniczne w Dorohusku nie stanowiło czynnika rozwoju bliskiej współpracy transgranicznej. Stąd też wówczas teren powiatu był położony w zaułku przygranicznym a pogranicze państw sojuszniczych wszędzie odgrywało rolę izolującą tereny położone po obydwu stronach, także w tym powiecie. Stąd też zapóźnienia rozwojowe powiatu chełmskiego w znacznym stopniu wynikają z izolacji transgranicznej. Obecnie wprawdzie zostały stworzone instytucjonalne warunki dla tej współpracy, jednakże wstąpienie Polski do Unii Europejskiej na nowo ograniczyło swobodę przepływu osób, kapitału, towarów i usług poprzez przejście graniczne w Dorohusku. Ograniczyło intensywność współpracy międzynarodowej i możliwości rozwoju jej obsługi w powiecie chełmskim.

11 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

1. MAKROEKONOMICZNA WSKAŹNIKOWA DIAGNOZA POTENCJAŁU GOSPODARCZEGO

1.1. METODA ANALIZY WIELOWYMIAROWEJ

Poziom rozwoju jednostek samorządu terytorialnego determinuje wiele współzależnych cech rozwoju, które mogą mieć różny kierunek oddziaływania. Wielowymiarowa analiza musi więc uwzględniać wiele cech rozwoju. Należy jednak pamiętać, że w badaniach wielowymiarowych, § zestaw potencjalnych cech objaśniających poziom rozwoju badanego obiektu musi reprezentować różne, ale tylko istotne aspekty badanego zjawiska, § wybrane cechy winny wykazywać dużą zmienność występowania, § pozostawać w związku przyczynowo-skutkowym ze zjawiskiem badanym, § muszą być mierzalne (ilościowe), § reprezentować udokumentowane źródła informacji i być kompletnym zbiorem dla wszystkich badanych obiektów. Do wielowymiarowej analizy potencjału rozwoju powiatu chełmskiego i jego gmin przyjmujemy zatem n-elementowy zbiór badanych obiektów (powiatów lub gmin) i p cech rozwoju. Wielowymiarowy układ informacji obrazującej poziom rozwoju powiatu lub gmin możemy więc zapisać w postaci następującej macierzy danych:

éx11 x12 ... x1 p ù êx x ... x ú X =ê21 22 2 p ú (1) ê...... ú ê ú ëêxn1 xn2 ... xnp ûú x gdzie: ik - jako elementy macierzy X oznaczają wartości badanych cech dla i-tego (i=1,2,...,n) obiektu (powiatu lub gminy) oraz k-tej (k=1,2,...,p) cechy rozwoju. W macierzy (1) i-ty wiersz zawiera więc informacje o wszystkich wyodrębnionych cechach rozwoju dla wybranego (i-tego) obiektu (powiatu lub gminy). Z kolei k-ta kolumna macierzy X, jest wektorem wartości wybranej (k-tej) cechy rozwoju dla wszystkich badanych obiektów (powiatów lub gmin). Należy pamiętać, że do oceny potencjału gospodarczego powiatu istotną informację wnoszą tylko te cechy, które charakteryzują się wysoką dyspersją. Cechy diagnozujące potencjał społeczno-gospodarczy winny więc wykazywać dużą zmienność. Za kryterium rozproszenia cech przyjmujemy współczynnik zmienności, obliczony jako:

12 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Sk Vk = 100 (2) xk x gdzie: k -średnia arytmetyczna k-tej cechy rozwoju obliczona według wzoru

n 1 (3) xk =åxik n i=1 S zaś xk to odchylenie standardowe obliczone jako

1n 2 (4) S k =å(xik -xk) n i=1 Przy opisie wielowymiarowym pojawia się często problem porównywalności analizowanych cech. Cechy diagnostyczne, które wybrane zostały do badania posiadają zwykle różne nieaddytywne jednostki miary. By można było porównywać cechy wyrażone w różnych jednostkach miary należy je normalizować. Znormalizowane dane statystyczne są już wielkościami niemianowanymi. Do agregatowej oceny poziomu rozwoju powiatu chełmskiego wykorzystywać będziemy następująca formułę normalizacyjną:

x - x ik k (5) yik = S k y gdzie: ik - znormalizowana k-ta cecha dla i-tego obiektu badania (powiatu lub x x S gminy), ik - pierwotna wartość k-tej cechy dla i-tego obiektu, k oraz k to odpowiednio średnia arytmetyczna i odchylenie standardowe k-tej cechy potencjału obliczone odpowiednio według wzorów (3) oraz (4). Transformacja cech diagnostycznych według formuły (5) określana jest jako standaryzacja zmiennych. Ten sposób przekształcenia sprawia, że standaryzowane cechy są wielkościami niemianowanymi a ponadto wszystkie nowe zmienne mają średnią arytmetyczną zero a wariancja i odchylenie standardowe jest zawsze jeden. Kolejne zadanie, które pojawia się przy analizie wielowymiarowej, to rozpoznanie charakteru badanych cech. Wśród zmiennych określających potencjał badanego obiektu mogą być zarówno stymulanty jak i destymulanty rozwoju. Te cechy, które pobudzają rozwój i przyczyniają się do wzrostu konkurencyjności powiatu nazywmy stymulantami. Te zaś, które działają hamująco na rozwój i przyczyniają się do obniżania konkurencyjności nazywamy destymulantami. Potencjał rozwojowy powiatu jest efektem działania wszystkich cech, które stymulują jak i destymulują ten rozwój.

13 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Stymulantą jest zatem ta cecha, której wyższe wartości świadczą o wyższym poziomie rozwoju badanego obiektu a niskie wartości wskazują na słabości rozwoju. W przypadku destymulant wysokie wartości badanej cechy wskazują na słabe strony powiatu. Destymulanty wpływają więc negatywnie na rozwój i tylko niskie ich wartości są korzystne z punktu widzenia rozwoju i konkurencji.

Z formalnego punktu widzenia, charakter zmiennych możemy poznać po kierunku skorelowania z poziomem rozwoju. Stymulanty charakteryzują się korelację dodatnią a destymulanty ujemną. Stymulanty są zwykle dodatnio skorelowane ze sobą. Dodatni kierunek zależności między sobą wykazują również destymulanty rozwoju. Z kolei zależność korelacyjna między stymulantami i destymulantami powinna być ujemna. W wielowymiarowej analizie porównawczej, stymulanty możemy normalizować według następującej formuły:

xik yik (S ) = , (6) xmax, i

y gdzie: ik(S) -znormalizowana wartość stymulanty dla i-tego obiektu (powiatu, gminy),

xik -pierwotna wartość k-tej stymulanty dla i-tego obiektu, x = max(x x ...,x ) max, i 1k, 2k, nk -maksymalna pierwotna wartość stymulanty dla k-tej cechy rozwoju. Dla destymulant formuła normalizacyjna jest następująca:

xmin, i yik ( D) = , (7) xik y gdzie: ik(D) -znormalizowana wartość destymulanty dla i-tego obiektu (powiatu, gminy), xik -pierwotna wartość k-tej destymulanty dla i-tego obiektu, x = min( x x ..., x ) min, i 1k, 2k, nk -minimalna pierwotna wartość destymulanty dla k-tej cechy rozwoju.

Należy zauważyć, że normalizowane cechy rozwoju według formuły (6) i (7) przyjmują wartości z przedziału [0;1]. Tak znormalizowane dane zarówno dla stymulant jak i destymulant wskazują, że wartości bliższe górnej granicy (bliższe jeden) mają większy wpływ danej cechy na poziom rozwoju. Oznacza to,

14 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

że normalizowanie ilorazowe zgodnie z (6) i (7) znosi podział cech na stymulanty i destymulanty.

Końcowym wynikiem stosowania różnych formuł normalizacji jest następującą wielowymiarową macierz danych znormalizowanych:

éy11 y12 ... y1 p ù êy y ... y ú Y =ê21 22 2 p ú (8) ê...... ú ê ú ëêyn1 yn2 ... ynp ûú y gdzie: ik elementy zapisane w macierzy Y są standaryzowanymi wartościami badanych cech rozwoju dla (i=1,2,…,n) oraz (k=1,2,…,p). W zbiorczej analizie poziomu rozwoju powiatu chełmskiego wykorzystywać będziemy elementy macierzy (8). Zestandaryzowane dane będą więc podstawą konstrukcji miernika, który w sposób wielowymiarowy opisywać będzie wiele aspektów poziomu rozwoju powiatu. Jednoczesna analiza wielu cech poziomu rozwoju pozwoli też na tworzenie różnych rankingów i zbiorczych klasyfikacji gmin powiatu. Dokonamy także wielowymiarowej analizy powiatu chełmskiego na tle wszystkich powiatów województwa lubelskiego.

Zbiorczą ocenę poziomu badanego obiektu opisanego przez wiele cech indywidualnych możemy przedstawić także za pomocą miernika taksonomicznego1. Specyfiką tego syntetycznego miernika jest liniowe porządkowanie obiektów wielowymiarowych. Procedura obliczania miernika taksonomicznego jest następująca2:

Tablica 1.1.1. Etapy procedury obliczania miernika taksonomicznego

Etapy procedury Treść procedury Sposób obliczenia dla każdej indywidualnej cechy poziomu rozwoju zapisanej w macierzy 1 n Etap 1. x = x (1) obliczamy średnią arytmetyczną k n å ik według wzoru i=1

1 Szczegółowe rozważania na temat dyscypliny naukowej zwanej taksonometrią można znaleźć m.in. w pracy T. Grabińskiego, Metody taksonometrii, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, 1992. 2 Jeśli wykorzystywać będziemy normalizację stymulant według formuły (6) oraz destymulant według (7), to wartość zbiorczej miary syntetycznej obliczać możemy w następujący sposób:

p 1 , gdzie: s miara syntetyczna, p-liczba cech uwzględnionych w analizie wielowymiarowej, si = å yik i p k =1 yik -znormalizowane cechy według formuły (6) dla stymulant oraz formuły (7) dla destymulant.

15 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

dla analizowanych indywidualnych 1 n Etap 2. cech rozwoju obliczamy odchylenia 2 S k = å(xik - xk ) standardowe według wzoru n i=1 standaryzujemy indywidualne x - x Etap 3. ik k wskaźniki rozwoju zgodnie z formułą yik = S k dla stymulant wybieramy wzorzec rozwoju, którym jest maksymalna z = y = max( y y ..., y ) wartość cechy standaryzowanej. o,s max, i 1k, 2k, nk Wzorzec ten określamy w sposób Etap.4. dla destymulant wzorzec rozwoju wybieramy jako minimalną. wartość z = y = min( y y ..., y ) cechy standaryzowanej. Wzorzec ten o,s min, i 1k, 2k, nk określamy w sposób obliczamy wskaźnik odległości każdej n standaryzowanej cechy rozwoju Etap 5. 2 zapisanej w macierzy (9) od wartości ci,o = å ( yi,k - zo,s ) przyjętego wzorca w sposób3 i=1 obliczamy średnią wszystkich 1 n Etap 6. obliczonych wskaźników odległości od co = å ci,o wzorca w sposób n i=1 obliczamy odchylenie standardowe wskaźników odległości zdefiniowane 1 2 Etap 7. Sc = å(cio - co ) jako o n obliczamy wielkość bazową miary taksonomicznej, do której porównywać będziemy odległość od wzorca (obliczoną w etapie 5). Wielkość tę Etap 8 c = c + 2S możemy interpretować jako możliwie o o co największą odległość od wzorca. Bazę miary taksonomicznej obliczamy w sposób obliczamy pierwotna wartość miary * cio Etap 9. taksonomicznej według wzoru di = co obliczamy ostateczną wartość miary Etap 10. * taksonomicznej, która wynosi di = 1- di Źródło: Opracowanie własne na podstawie W. Ostasiewicz, Statystyczne metody analizy danych, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Lanego we Wrocławiu, Wrocław 1999.

Miara taksonomiczna di jako jedna zagregowana charakterystyka poziomu rozwoju powiatu lub gmin, zawiera w sobie wiele różnych aspektów tego potencjału. Należy zauważyć, że taksonomiczna miara poziomu rozwoju obliczona dla badanych obiektów (powiatu lub gmin) jest liczbą zawierającą się w przedziale [0;1].

Ta jedna liczba di utworzona z wielu cech diagnostycznych umożliwia więc klasyfikację poziomu rozwoju badanych obiektów. Badane obiekty (gminy i powiaty) grupować będziemy w trzech klasach poziomu rozwoju, tj. klasa A (najwyższy poziom

3 W literaturze przedmiotu pojęcie odległości może być różnie definiowane. Szczegółowe rozważania na ten temat można znaleźć m.in. w pracy pod redakcją A. Zeliasia, Ekonometria przestrzenna, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1991.

16 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

rozwoju), klasa B (przeciętny poziom rozwoju) i klasa C (niski poziom rozwoju). Za kryterium podziału przyjmujemy następującą rozpiętość klas rozwoju:

d max, i - d max, i I = (9) 3 d d gdzie: max, i oraz max, i to odpowiednio maksymalna i minimalna wartość miary taksonomicznej obliczonej w etapie 10 procedury obliczania miernika taksonomicznego.

1.2. DANE WEJŚCIOWE DO OCENY POWIATU CHEŁMSKIEGO NA TLE INNYCH POWIATÓW.

Specyfikację cech diagnostycznych opisujących poziom rozwoju powiatu chełmskiego na tle innych powiatów województwa lubelskiego z podziałem na grupy badawcze wraz z przyjętym symbolem cechy i obliczonym współczynnikiem zmienności zawiera Tablica 2.2.1.

Tablica 1.2.1. Cechy diagnostyczne w układzie powiatowym Symbol Specyfikacja Współczynnik cechy Cechy budżetu powiatów zmienności w % P1 Dochody ogółem budżetu powiatów na 1mieszkańca w zł 21,2 P2 Dochody własne budżetu powiatów w tys. zł 33,3 P3 Wydatki budżetu powiatów na 1 mieszkańca w zł 21,1 P4 Wydatki inwestycyjne do wydatków ogółem w% 46,8 Podmioty gospodarki narodowej P5 Podmioty ogółem 39,5 P6 Podmioty prywatne do ogółem w% 0,9 P7 Spółki prawa handlowego na 1000 ludności 32,2 P8 Podmioty w przemyśle 46,4 P9 Podmioty w budownictwie 44,0 Baza noclegowa turystyki P10 Miejsca noclegowe ogółem 125,1 P11 Udzielone noclegi ogółem 172,4 P12 Udział turystów zagranicznych w noclegach ogółem w % 99,5 Zasoby ludzkie P13 Gęstość zaludnienia na 1km2 41,2 P14 Ludność w miastach w % ogółem. 44,4 P15 Ludność w wieku produkcyjnym do ogółem w% 3,1 P16 Przyrost naturalny na 1tys ludności 143,0 P17 Saldo migracji na 1 tys. ludności 110,5 Rynek pracy P18 Pracujący ogółem na 1tys ludności 24,3 P19 Pracujący w przemyśle i budownictwie w tys. 60,5

17 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

P20 Pracujący w usługach rynkowych w tys. 56,3 P21 Stopa bezrobocia w % 14,9 P22 Bezrobotni powyżej 12 miesięcy do bezrobotnych ogółem w% 5,8 Infrastruktura techniczna i ochrona środowiska P23 Drogi gminne i powiatowe o nawierzchni twardej w km na 100 km2 23,3 P24 Przyłącza wodociągowe na 1tys ludności 21,5 P25 Przyłącza kanalizacyjne na 1 tys. ludności 45,6 P26 Zużycie wody na 1mieszkańca w m3 19,9 P27 Nakłady inwestycyjne na gospodarkę wodną w tys. zł 96,7 P28 Powierzchnia użytkowa mieszkań w m2 na 1 osobę 5,0 P29 Mieszkania oddane do użytku na 1000 ludności 57,1 P30 Zużycie energii elektrycznej na 1 mieszkańca w kWk 26,1 P31 Nakłady inwestycyjne na ochronę środowiska w tys. zł 84,6 P32 Biologiczne oczyszczalnie ścieków 51,9 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika statystycznego województwa lubelskiego 2003, tom II, US Lublin. Do oceny potencjału powiatu chełmskiego na tle innych powiatów województwa lubelskiego wyodrębniono więc 32 potencjalne cechy. Należy zauważyć, że wśród wybranych cech występują zarówno wskaźniki nasycenia (w przeliczeniu do liczby ludności) jak i wskaźniki gęstości (w przeliczeniu do powierzchni).

Do ostatecznej analizy wybrano tylko te, które wykazywały wysoki stopień zmienności. Do dalszej analizy zakwalifikowano więc 28 cech, dla których współczynnik zmienności wynosił więcej niż 14%. Pod względem pozostałych 4 cech powiaty województwa lubelskiego były mało zróżnicowane, dlatego też cechy te zastały wyeliminowane z dalszej analizy. Podobnym poziomem rozwoju powiaty województwa lubelskiego charakteryzowały się więc pod względem: liczby podmiotów w sektorze prywatnym do ogółem (cecha P6), ludności w wieku produkcyjnym do ludności ogółem (cecha P15), bezrobotnych powyżej 12 miesięcy do bezrobotnych ogółem (cecha P22) oraz powierzchni użytkowej mieszkań w m2 na 1 osobę (cecha P28). Wybrane cechy rozwoju stanowią elementy „powiatowej macierzy”, którą w zapisie ogólnym przedstawiono we wzorze (1).

1.3. ZBIORCZA OCENA POWIATU CHEŁMSKIEGO NA TLE WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO Wartości liczbowe sektorowych i globalnych taksonomicznych miar rozwoju obliczonych dla wszystkich powiatów województwa lubelskiego przedstawia poniższa tablica.

18 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Tablica 1.3.1. Sektorowe i globalna miara taksonomiczna rozwoju powiatu chełmskiego na tle innych powiatów województwa lubelskiego. Sektorowe miary taksonomiczne Miara Podmioty Baza globalna Powiaty Budżety Zasoby Rynek Infrastruktura gospodarki noclegowa (łącznie 28 powiatów ludzkie pracy techniczna narodowej turystyki cech) bialski 0,288 0,520 0,285 0,228 0,417 0,266 0,267 biłgorajski 0,413 0,529 0,218 0,351 0,504 0,432 0,357 chełmski 0,118 0,198 0,255 0,090 0,096 0,213 0,084 hrubieszowski 0,123 0,204 0,210 0,091 0,182 0,167 0,087 janowski 0,437 0,227 0,215 0,218 0,173 0,032 0,111 krasnostawski 0,559 0,248 0,185 0,136 0,404 0,219 0,204 kraśnicki 0,345 0,482 0,156 0,425 0,552 0,171 0,277 lubartowski 0,293 0,458 0,335 0,351 0,316 0,281 0,314 lubelski 0,181 0,712 0,205 0,341 0,332 0,288 0,269 łęczyński 0,282 0,262 0,137 0,531 0,407 0,194 0,228 łukowski 0,429 0,542 0,150 0,318 0,461 0,218 0,277 opolski 0,159 0,231 0,107 0,240 0,094 0,230 0,105 parczewski 0,373 0,166 0,209 0,167 0,191 0,212 0,138 puławski 0,335 0,896 0,562 0,517 0,703 0,522 0,528 radzyński 0,128 0,286 0,176 0,306 0,200 0,198 0,146 rycki 0,391 0,266 0,087 0,402 0,293 0,221 0,202 świdnicki 0,256 0,524 0,199 0,639 0,338 0,216 0,281 tomaszowski 0,308 0,470 0,325 0,234 0,337 0,218 0,251 włodawski 0,455 0,228 0,490 0,182 0,174 0,234 0,196 zamojski 0,040 0,359 0,385 0,199 0,209 0,014 0,081 Źródło: Obliczenia własne na podstawie Rocznika statystycznego województwa lubelskiego 2003, tom II, US Lublin. Z przeprowadzonych obliczeń wynika, że w ujęciu miernika taksonomicznego we wszystkich grupach badawczych, powiat chełmski na tle innych powiatów zaliczany jest do grupy najsłabszych powiatów. W skali powiatów województwa lubelskiego powiat chełmski ( ziemski i grodzki ) zajmuje pod względem bazy noclegowej turystyki najwyższą lokatę (7 pozycja) oraz infrastruktury technicznej i ochrony środowiska (13 pozycja). Potwierdzeniem słabości powiatu chełmskiego jest także globalna miara taksonomiczna uwzględniająca wszystkie, czyli 28 analizowanych cech rozwoju. Pod względem globalnego poziomu rozwoju, w grupie 20 powiatów województwa lubelskiego powiat chełmski zajmuje 19 pozycję (zob. wykres1.3.7). Zdecydowanym liderem rankingu globalnego potencjału rozwojowego w układzie powiatowym jest powiat puławski. Na drugiej pozycji globalnego rankingu lokuje się powiat biłgorajski a na trzecim lubartowski. Graficzny obraz zbiorczej oceny powiatu chełmskiego na tle innych powiatów województwa lubelskiego przedstawiają następujące wykresy:

19 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Wykres 1.3.1. Taksonomiczna miara poziomu budżetów powiatów województwa lubelskiego (4 cechy indywidualne – P1, P2, P3, P4)

zamojski chełmski hrubieszowsk radzyński opolski lubelski świdnicki łęczyński bialski lubartowski tomaszowski puławski kraśnicki parczewski rycki biłgorajski łukowski janowski włodawski krasnostawski 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika statystycznego województwa lubelskiego 2003, tom II, US Lublin. Wykres 1.3.2. Taksonomiczna miara rozwoju bazy ekonomicznej powiatów województwa lubelskiego (4 cechy indywidualne – P5, P7, P8, P9)

parczewski chełmski hrubieszow janowski włodawski opolski krasnostaw łęczyński rycki radzyński zamojski lubartowski tomaszows kraśnicki bialski świdnicki biłgorajski łukowski lubelski puławski 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika statystycznego województwa lubelskiego 2003, tom II, US Lublin.

20 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Wykres 1.3.3. Taksonomiczna miara rozwoju bazy noclegowej turystyki powiatów województwa lubelskiego (3 cechy indywidualne – P10, P11, P12)

rycki opolski łęczyński łukowski kraśnicki radzyński krasnostawski świdnicki lubelski parczewski hrubieszowski janowski biłgorajski chełmski bialski tomaszowski lubartowski zamojski włodawski puławski 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika statystycznego województwa lubelskiego 2003, tom II, US Lublin.

Wykres 1.3.4. Taksonomiczna miara poziomu zasobów ludzkich powiatów województwa lubelskiego (4 cechy indywidualne – P13, P14, P16, P17)

chełmski hrubieszowski krasnostawski parczewski włodawski zamojski janowski bialski tomaszowski opolski radzyński łukowski lubelski lubartowski biłgorajski rycki kraśnicki puławski łęczyński świdnicki 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika statystycznego województwa lubelskiego 2003, tom II, US Lublin.

Wykres 1.3.5. Taksonomiczna miara rozwoju rynku pracy powiatów województwa lubelskiego (4 cechy indywidualne – P18, P19, P20, P21)

opolski chełmski janowski włodawski hrubieszowsk parczewski radzyński zamojski rycki lubartowski lubelski tomaszowski świdnicki krasnostawski łęczyński bialski łukowski biłgorajski kraśnicki puławski 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika statystycznego województwa lubelskiego 2003, tom II, US Lublin.

21 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Wykres 1.3.6. Taksonomiczna miara rozwoju infrastruktury technicznej i ochrony środowiska powiatów (9 cech indywidualnych – P23, P24, P25, P26, P27, P29, P30, P31, P32)

zamojski janowski hrubieszowsk kraśnicki łęczyński radzyński parczewski chełmski świdnicki tomaszowski łukowski krasnostawski rycki opolski włodawski bialski lubartowski lubelski biłgorajski puławski 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika statystycznego województwa lubelskiego 2003, tom II, US Lublin.

Wykres 1.3.7. Ranking poziomu rozwoju powiatów województwa lubelskiego (dla 28 indywidualnych cech charakteryzujących powiaty)

zamojski chełmski hrubieszowsk opolski janowski parczewski radzyński włodawski rycki krasnostawski łęczyński tomaszowski bialski lubelski łukowski kraśnicki świdnicki lubartowski biłgorajski puławski 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika statystycznego województwa lubelskiego 2003, tom II, US Lublin.

Reasumując wyniki badań, dokonano podziału powiatów województwa lubelskiego na klasy poziomu rozwoju. Wielowymiarowy obraz powiatu chełmskiego na tle pozostałych powiatów województwa lubelskiego przedstawia Tablica 1.3.2

22 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Tablica 1.3.2. Klasy poziomu rozwoju powiatów województwa lubelskiego w wybranych grupach badawczych. Klasy sektorowych poziomów rozwoju Klasy miary Podmioty Baza Powiaty Budżety Zasoby Rynek Infrastruktur globalnej gospodarki noclegowa powiatów ludzkie pracy a techniczna (łącznie 28 narodowej turystyki cech bialski B B B C B B B biłgorajski A B C B A A B chełmski C C B C C B C hrubieszowski C C C C C C C janowski A C C C C C C krasnostawski A C C C B B C kraśnicki B B C B A C B lubartowski B B B B B B B lubelski C A C B B B B łęczyński B C C A B B C łukowski A B C B B B B opolski C C C C C B C parczewski B C C C C B C puławski B A A A A A A radzyński C C C B C B C rycki A C C B C B C świdnicki B B C A B B B tomaszowski B B B C B B B włodawski A C A C C B C zamojski C C B C C C C Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika statystycznego województwa lubelskiego 2003, tom II, US Lublin. Przeprowadzona klasyfikacja wskazuje, że powiat chełmski na tle pozostałych powiatów województwa lubelskiego nie prezentuje się korzystnie. Jedynie w zakresie bazy noclegowej turystyki i infrastruktury technicznej zaliczony został do klasy B, czyli średniego poziomu rozwoju w skali województwa lubelskiego. W pozostałych grupach badawczych powiat chełmski należy zaliczyć do klasy C, czyli niskiego poziomu rozwoju. W ujęciu miary globalnej uwzględniającej 28 badanych cech, powiat chełmski w skali powiatów województwa lubelskiego lokuje się na 19 pozycji na 20 powiatów. Wynik ten lokuje powiat chełmski z dziesięcioma innymi powiatami w C klasie globalnego poziomu rozwoju. Należy zauważyć, że w skali województwa lubelskiego, zarówno w ocenie sektorowej jak i globalnej, bezkonkurencyjny jest powiat puławski.

23 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

1.4. DANE WEJŚCIOWE DO OCENY GMIN POWIATU CHEŁMSKIEGO

Do oceny potencjału gmin powiatu chełmskiego wyodrębniono 39 potencjalne cechy diagnostyczne. Należy podkreślić, że dla 6 cech gminy powiatu charakteryzują się podobnym poziomem rozwoju. Świadczy o tym mała, czyli poniżej 14% wartość współczynnika zmienności. Mała wartość współczynnika zmienności oznacza, że gminy pod względem tej cechy są podobne i cecha ta nie wnosi istotnej roli w różnicowaniu poziomu rozwoju. Gminy powiatu chełmskiego mały stopień dyspersji wykazywały pod względem: dochodów ogółem na 1mieszkańca w zł. (cechaG1), wydatków ogółem na 1 mieszkańca w zł. (cecha G4), liczby podmiotów w sektorze prywatnym do ogółem (cecha G12), ludności w wieku produkcyjnym do ludności ogółem (cecha G23), bezrobotnych powyżej 12 miesięcy do bezrobotnych ogółem (cecha G32) oraz bezrobotnych bez prawa do zasiłku do bezrobotnych ogółem w % (cecha G33).

Specyfikację cech diagnozujących poziom rozwoju gmin w powiecie chełmskim z podziałem na grupy badawcze, przyjętym symbolem cechy oraz obliczonym współczynnikiem zmienności zawiera Tablica1.4.1.

Tablica 1.4.1. Cechy diagnostyczne w układzie gminnym Symbol Specyfikacja Współczynnik cechy cechy budżetów gmin zmienności w % G1 Dochody ogółem na 1mieszkańca w zł. 9,7 G2 Dochody własne razem 58,0 G3 Podatek od nieruchomości 92,7 G4 Wydatki ogółem na 1 mieszkańca w zł. 10,6 G5 Wydatki inwestycyjne do wydatków ogółem w% 43,6 cechy użytkowania gruntów na obszarach wiejskich G6 Grunty orne w % ogółem powierzchni gruntów 17,5 G7 Sady w % ogółem powierzchni gruntów 65,4 G8 Łąki w % ogółem powierzchni gruntów 32,6 G9 Pastwiska w % ogółem powierzchni gruntów 58,2 G10 Lasy i grunty leśne w % ogółem powierzchni gruntów 53,5 podmioty gospodarki narodowej G11 Podmioty ogółem 59,4 G12 Podmioty prywatne do ogółem w% 2,2 G13 Spółki prawa handlowego ogółem 114,1 G14 Spółki cywilne ogółem 49,3 G15 Podmioty w przemyśle 66,8 G16 Podmioty w budownictwie 85,5 G17 Liczba hoteli i restauracji 56,2

24 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

wydatki budżetów gmin na infrastrukturę społeczną G18 Wydatki na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego w tys zł 55,8 G19 Wydatki na oświatę i wychowanie w tys zł 36,7 G20 Wydatki na ochronę zdrowia w tys. zł 73,3 G21 Wydatki na opiekę społeczną w tys. zł 44,4 G22 Wydatki na kulturę fizyczną i sport w tys. zł 84,9 zasoby ludzkie G23 Ludność w wieku produkcyjnym do ogółem w% 3,9 G24 Ludność w wieku poprodukcyjnym do ogółem w% 15,8 G25 Przyrost naturalny na 1tys ludności 86,6 G26 Saldo migracji 1025,1 rynek pracy G27 Pracujący ogółem na 1tys ludności 61,6 G28 Pracujący w przemyśle i budownictwie 144,3 G29 Pracujący w usługach rynkowych 104,4 G30 Pracujący w usługach nierynkowych 61,7 G31 Bezrobotni ogółem do ludności w wieku produkcyjnym w% 15,5 G32 Bezrobotni powyżej 12 miesięcy do bezrobotnych ogółem w% 8,6 G33 Bezrobotni bez prawa do zasiłku do bezrobotnych ogółem w % 2,8 infrastruktura techniczna i ochrona środowiska G34 Wydatki na gospodarkę komunalną i ochronę środowiska w tys zł 72,2 G35 Sieć wodociągowa w km 44,4 G36 Przyłącza wodociągowe na 1tys ludności 36,0 G37 Sieć kanalizacyjna w km 85,5 G38 Przyłącza kanalizacyjne na 1 tys ludności 73,7 G39 Zużycie wody na 1mieszkańca w m3 39,7 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika statystycznego województwa lubelskiego 2003, tom II, US Lublin.

Do ostatecznej analizy wybrano tylko te cechy, które wykazywały wysoki stopień zmienności. Oznacza to, że do dalszej analizy zakwalifikowano 33 cech, których zmienność wynosiła powyżej 14%. Wybrane cechy rozwoju stanowią zatem elementy „gminnej macierzy ” zapisanej w sposób ogólny we wzorze (1). Należy zauważyć, że podobnie jak w przypadku „powiatowej macierzy” wśród wybranych gminnych cech diagnostycznych znalazły się zarówno wskaźniki nasycenia (w przeliczeniu do liczby ludności) jak i wskaźniki gęstości (w przeliczeniu do powierzchni).

1.5. WYNIKI TAKSONOMICZNEJ OCENY GMIN W POWIECIE CHEŁMSKIM

Sektorowe mierniki taksonomiczne są podstawą oceny poziomu rozwoju gmin powiatu chełmskiego pod względem poziomu budżetów gmin, użytkowania gruntów na obszarach wiejskich, wydatków na infrastrukturę społeczna, poziomu zasobów ludzkich, sytuacji na rynku pracy oraz wyposażenia gmin w infrastrukturę techniczna. Wszystkie te aspekty analizy poziomu rozwoju gmin zawiera zaś w sobie taksonomiczna miara rozwoju globalnego.

25 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Obliczone wartości liczbowe sektorowych i globalnych taksonomicznych miar poziomu rozwoju gmin powiatu chełmskiego przedstawia poniższa tabela.

Tabela 1.5.1. Sektorowe i globalna miara taksonomiczna rozwoju gmin powiatu chełmskiego Sektorowe miary taksonomiczne Miara Użytkowanie Podmioty Wydatki na globalna Wyszczególnienie Budżety gruntów na Zasoby Rynek Infrastruktura gospodarki infrastrukturę (łącznie 33 techniczna gmin obszarach narodowej społeczną ludzkie pracy cech wiejskich m.Rejowiec F. 0,47 0,12 0,39 0,47 0,49 0,60 0,33 0,35 Białopole 0,21 0,17 0,22 0,15 0,40 0,28 0,18 0,15 Chełm 1,00 0,15 0,82 0,78 0,61 0,50 0,40 0,54 Dorohusk 0,57 0,17 0,41 0,60 0,22 0,61 0,17 0,35 Dubienka 0,29 0,07 0,16 0,13 0,02 0,21 0,10 0,07 Kamień 0,42 0,19 0,23 0,26 0,42 0,19 0,25 0,20 Leśniowice 0,21 0,07 0,32 0,24 0,25 0,25 0,13 0,16 Rejowiec F. 0,45 0,13 0,22 0,29 0,12 0,13 0,22 0,16 Ruda-Huta 0,29 0,41 0,28 0,27 0,29 0,18 0,10 0,19 Sawin 0,36 0,21 0,38 0,41 0,31 0,24 0,19 0,26 Siedliszcze 0,36 0,34 0,35 0,52 0,39 0,34 0,29 0,32 Wierzbica 0,30 0,18 0,31 0,34 0,27 0,22 0,10 0,19 Wojsławice 0,31 0,28 0,21 0,24 0,12 0,22 0,43 0,19 Żmudź 0,23 0,12 0,18 0,25 0,31 0,20 0,13 0,13 Źródło: Obliczenia własne na podstawie Rocznika statystycznego województwa lubelskiego 2003, tom II, US Lublin.

Z przeprowadzonych obliczeń wynika, że w ujęciu sektorowych mierników taksonomicznych, z wyjątkiem użytkowania gruntów na obszarach rolniczych największy potencjał prezentuje gmina Chełm. Wysokim poziomem rozwoju pod względem zasobów ludzkich, rynku pracy i infrastruktury technicznej charakteryzuje się miasto Rejowiec Fabryczny. Największe potencjały pod względem użytkowania gruntów na obszarach wiejskich prezentuje gmina Ruda Huta oraz Siedliszcze. Na uwagę zasługuje gmina Dorohusk z wysokim poziom wydatków na infrastrukturę społeczną oraz korzystną sytuacją na rynku pracy, gmina Kamień pod względem zasobów ludzkich oraz gmina Wojsławice pod względem wyposażenia w infrastrukturę techniczną. W skali powiatu chełmskiego na ostatnich lokatach znalazły się: gmina Leśniowice w zakresie poziomu budżetów gmin i użytkowania gruntów na obszarach wiejskich, gmina Dubienka pod względem bazy ekonomicznej gmin i wydatków na infrastrukturę społeczną, poziomu zasobów ludzkich, gmina Rejowiec Fabryczny pod względem sytuacji na rynku pracy i gmina Wierzbica w zakresie wyposażenia w infrastrukturę techniczną.

26 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Graficzny obraz zbiorczej oceny gmin powiatu chełmskiego przedstawiają następujące wykresy:

Wykres 1.5.1. Taksonomiczna miara poziomu budżetów gmin (3 cechy indywidualne - G2, G3, G5)

Leśniowice Białopole Żmudź Ruda-Huta Dubienka Wierzbica Wojsławice Siedliszcze Sawin Kamień Rejowiec F. m.Rejowiec F. Dorohusk Chełm 0,00 0,25 0,50 0,75 1,00

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika statystycznego województwa lubelskiego 2003, tom II, US Lublin. Wykres 1.5.2. Taksonomiczna miara użytkowania gruntów na obszarach wiejskich (5 cech indywidualnych – G6, G7, G8, G9, G10)

Leśniowice Dubienka Żmudź m.Rejowiec F. Rejowiec F. Chełm Dorohusk Białopole Wierzbica Kamień Sawin Wojsławice Siedliszcze Ruda-Huta 0 0,1 0,2 0,3 0,4

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika statystycznego województwa lubelskiego 2003, tom II, US Lublin.

27 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Wykres 1.5.3. Taksonomiczna miara bazy ekonomicznej gmin (6 cech indywidualnych – G11, G13, G14, G15, G16, G17)

Dubienka Żmudź Wojsławice Rejowiec F. Białopole Kamień Ruda-Huta Wierzbica Leśniowice Siedliszcze Sawin m.Rejowiec F. Dorohusk Chełm 0 0,15 0,3 0,45 0,6 0,75 0,9

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika statystycznego województwa lubelskiego 2003, tom II, US Lublin.

Wykres 1.5.4. Taksonomiczna miara wydatków na infrastrukturę społeczną gmin (5 cech indywidualnych – G18, G19, G20, G21, G22)

Dubienka Białopole Wojsławice Leśniowice Żmudź Kamień Ruda-Huta Rejowiec F. Wierzbica Sawin m.Rejowiec Siedliszcze Dorohusk Chełm 0,00 0,20 0,40 0,60 0,80

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika statystycznego województwa lubelskiego 2003, tom II, US Lublin.

Wykres 1.5.5. Taksonomiczna miara zasobów ludzkich w gminach (3 cechy indywidualne – G24, G25, G26)

Dubienka Wojsławice Rejowiec Dorohusk Leśniowice Wierzbica Ruda-Huta Żmudź Sawin Siedliszcze Białopole Kamień m.Rejowie Chełm 0,00 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50 0,60 0,70

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika statystycznego województwa lubelskiego 2003, tom II, US Lublin.

28 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Wykres 1.5.6. Taksonomiczna miara rynku pracy w gminach (5 cech indywidualnych – G27, G28, G29, G30, G31)

Rejowiec Ruda-Huta Kamień Żmudź Dubienka Wojsławice Wierzbica Sawin Leśniowice Białopole Siedliszcze Chełm m.Rejowie Dorohusk 0,00 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50 0,60 0,70

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika statystycznego województwa lubelskiego 2003, tom II, US Lublin.

Wykres 1.5.7. Taksonomiczna miara infrastruktury technicznej w gminach (6 cech indywidualnych – G34, G35, G36, G37, G38, G39)

Wierzbica Ruda-Huta Dubienka Żmudź Leśniowice Dorohusk Białopole Sawin Rejowiec F. Kamień Siedliszcze m.Rejowiec F. Chełm Wojsławice 0,00 0,05 0,10 0,15 0,20 0,25 0,30 0,35 0,40 0,45

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika statystycznego województwa lubelskiego 2003, tom II, US Lublin.

Wykres 1.5.8. Ranking poziomu rozwoju gmin powiatu chełmskiego (dla 33 indywidualnych cech charakteryzujących gminy)

Dubienka Żmudź Białopole Rejowiec F. Leśniowice Wojsławice Wierzbica Ruda-Huta Kamień Sawin Siedliszcze Dorohusk m.Rejowiec Chełm 0,00 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50 0,60

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika statystycznego województwa lubelskiego 2003, tom II, US Lublin.

29 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Wyniki klasyfikacji gmin powiatu chełmskiego w zależności od poziomu rozwoju przedstawia Tablica 2.5.2.

Tablica 1.5.2. Klasy poziomu rozwoju gmin powiatu chełmskiego w wybranych grupach badawczych. Klasy poziomu rozwoju Klasy miary Użytkowanie globalnej Wyszczególnienie Podmioty Wydatki na Budżety gruntów na Zasoby Rynek Infrastruktura gospodarki infrastrukturę (łącznie 33 techniczna gmin obszarach narodowej społeczną ludzkie pracy cech wiejskich m.Rejowiec F. C C B B A A A B Białopole C C C C B B C C

Chełm A C A A A A A A Dorohusk B C B A B A C B

Dubienka C C C C C C C C

Kamień C B C C A C B C

Leśniowice C C C C B C C C

Rejowiec F. C C C C C C B C

Ruda-Huta C A C C B C C C

Sawin C B B B B C C B

Siedliszcze C A C B B B B B

Wierzbica C B C C B C C C

Wojsławice C B C C C C A C

Żmudź C C C C B C C C

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika statystycznego województwa lubelskiego 2003, tom II, US Lublin.

Należy zauważyć, że gmina Dubienka we wszystkich obszarach badawczych dysponuje małymi potencjałami rozwojowymi. Konsekwencją tego stanu rzeczy jest przynależność do klasy C, czyli najniższego globalnego poziomu rozwoju w skali powiatu chełmskiego. Do klasy tej należą ponadto gminy: Białopole, Kamień, Leśniowice, Rejowiec Fabryczny, Ruda Huta, Wierzbica, Wojsławice i Żmudź. Analizując zróżnicowania potencjału gmin powiatu chełmskiego zauważamy, że klasę A globalnego poziomu rozwoju można przyznać jedynie gminie Chełm. Pozostałe, poza zaliczonymi do klasy C, czyli miasto Rejowiec, gmina Dorohusk, Siedliszcze i Sawin charakteryzują się przeciętnymi walorami globalnego poziomu rozwoju i zostały zakwalifikowane do klasy B.

30 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

1.6. UWAGI KOŃCOWE

1. Do wielowymiarowej oceny powiatu chełmskiego na tle innych powiatów województwa lubelskiego ostatecznie wybrano 28 cech opisujących poziom rozwoju powiatów. Z obliczonego współczynnika zmienności tych cech wynika, że powiat chełmski w stosunku do innych powiatów najbardziej podobny jest pod względem: liczby podmiotów w sektorze prywatnym do ogółem (cecha P6), ludności w wieku produkcyjnym do ludności ogółem (cecha P15), bezrobotnych powyżej 12 miesięcy do bezrobotnych ogółem (cecha P22) oraz powierzchni użytkowej mieszkań w m2 na 1 osobę (cecha P28)

2. Z obliczeń sektorowego miernika taksonomicznego wynika, że powiat chełmski na tle innych powiatów województwa lubelskiego można zaliczyć do klasy B, czyli powiatów o średnim poziomie rozwoju, jedynie pod względem bazy noclegowej turystyki oraz wyposażenia w infrastrukturę techniczną. W pozostałych zakresach analizy powiat chełmski w rankingu powiatów województwa lubelskiego znalazł się w klasach C, grupujących powiaty o niskim poziomie rozwoju.

3. Potwierdzeniem słabej pozycji powiatu chełmskiego w skali województwa lubelskiego jest globalny miernik taksonomiczny. Ta globalna miara taksonomiczna uwzględniająca 28 cech charakteryzujących poziom rozwoju wskazuje, że w skali województwa lubelskiego, powiat chełmski lokuje się na dziewiętnastej pozycji na dwadzieścia powiatów województwa lubelskiego. Ta niska pozycja oznacza klasę C, czyli grupę powiatów o niskim poziomie rozwoju. Zdecydowanym liderem rankingu poziomu rozwoju w województwie lubelskim jest powiat puławski, który jako jedyny zaliczony został do klasy A, czyli najwyższych możliwości rozwojowych.

4. Do oceny potencjałów gmin powiatu chełmskiego ostatecznie wybrano 33 cechy diagnostyczne. Obliczony współczynnik zmienności cech wskazuje, że gminy tego powiatu najbardziej podobne są do siebie pod względem: dochodów ogółem na 1mieszkańca w zł. (cechaG1), wydatków ogółem na 1 mieszkańca w zł. (cecha G4), liczby podmiotów w sektorze prywatnym do ogółem (cecha G12), ludności w wieku produkcyjnym do ludności ogółem (cecha G23), bezrobotnych powyżej 12 miesięcy do bezrobotnych ogółem (cecha G32) oraz bezrobotnych bez prawa do zasiłku do bezrobotnych ogółem w % (cecha G33).

31 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

5. Generalnie w rankingach sektorowych najkorzystniej prezentuje się gmina Chełm. W poszczególnych obszarach badawczych liderami są: gmina Chełm w zakresie poziomu budżetów gmin, pod względem bazy ekonomicznej, w zakresie wydatków na infrastrukturę społeczną a także pod względem zasobów ludzkich, gmina Ruda Huta w zakresie użytkowania gruntów na obszarach wiejskich, gmina Dorohusk z uwagi na sytuacje na rynku pracy oraz gmina Wojsławice pod względem wyposażenia w infrastrukturę techniczną.

6. W globalnym rankingu gmin powiatu chełmskiego zdecydowanym liderem poziomu rozwoju jest gmina Chełm, która jako jedyna zaliczona zastała do najwyższej, czyli A klasy poziomu rozwoju. Należy podkreślić, że średnim poziomem rozwoju charakteryzują się miasto Rejowiec oraz gminy Dorohusk, Siedliszcze i Sawin. Wśród 9 gmin klasy C, najsłabsza jest gmina Dubienka.

32 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

2. OCENA POTENCJAŁU GOSPODARCZEGO POWIATU CHEŁMSKIEGO

2.1 BAZA EKONOMICZNA POWIATU

Pojęcie bazy ekonomicznej przyjęte w tym opracowaniu oznacza zasoby i strukturę czynników produkcji zarówno materialnych jak i niematerialnych. Głównym czynnikiem produkcji są zasoby pracy i ich struktura w różnych przekrojach. Szczególnie istotna jest kwestia wieku i wykształcenia ludności. Kolejnym czynnikiem produkcji jest zasób kapitału rozumiany jako środki finansowe, które są bądź mogą być przeznaczone na zakup majątku trwałego i obrotowego. Pojęcie kapitału oznaczać może także majątek, który jest wykorzystywany do wytworzenia produktów i usług. Miarą tak rozumianego kapitału może być liczba firm, ich majątek, struktura tego majątku lub wielkość produkcji. Kolejnym klasycznym czynnikiem produkcji jest ziemia, jej jakość, obszar i sposób wykorzystania. Oprócz trzech powyższych czynników współczesna teoria ekonomii wyróżnia wiele innych głównie o charakterze jakościowym. Przyjmuje się, że klasyczne zasobowe podejście do źródeł wzrostu gospodarczego ma coraz mniejsze znaczenie i dzisiaj wszelkie szacunki wskazują, że ponad 90% tego wzrostu przypisuje się czynnikom związanym z wiedzą. Sposób charakterystyki bazy ekonomicznej powiatu prezentowany w tym projekcje opiera się na dostępnych danych statystycznych oraz wynikach przeprowadzonych ankiet. W tej części opracowania podane zostaną podstawowe informacje o czynnikach kształtujących bazę ekonomiczną. Przedstawiona tu wiedza zostanie pogłębiona w kolejnych częściach projektu szczegółowo analizujących najważniejsze spośród nich.

Powiat chełmski obejmuje obszar 1779,6 km², co stanowi 7,1 % powierzchni województwa i daje 3 pozycję wśród 20 powiatów / nie liczymy miast na prawach powiatu/. W powiecie znajduje się 14 gmin, w tym jedna gmina miejska i 360 miejscowości 4. W powiecie zamieszkuje 74,8 tys. ludności tj. 3,4% ludności województwa, co daje 12 pozycję wśród 20 powiatów. Gęstość zaludnienia wynosi 42 osób na 1 km² i jest mniejsze niż średnie w województwie, które wynosi 89 osób na 1 km² i daje powiatowi 22 pozycję wśród 24 powiatów województwa lubelskiego/wliczając w tę liczbę miasta na prawach powiatu/. Poziom urbanizacji powiatu wynosi 6,2% i jest mniejszy niż średnia wojewódzka / 46,8%/ i najniższy w województwie lubelskim.

4 Charakterystyka powiatu została oparta na wydawnictwie „Rocznik statystyczny województwa lubelskiego”, Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2003.

33 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

W wieku przedprodukcyjnym znajduje się 25,2% ludności, w wieku produkcyjnym 56,9% a w wieku poprodukcyjnym 17,9% ludności¹. Porównując to ze średnią wojewódzką oznacza to, że jest tu więcej ludzi starych /o 1,7% więcej/ kosztem ludności w wieku produkcyjnym. Stosunek ludności w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym wynosi w powiecie chełmskim 75,9 osoby i jest większy od średniej wojewódzkiej o 7,2 osoby. Daje to powiatowi 20 lokatę na 24 powiaty. Pierwszą lokatę zajmuje miasto Lublin - 50,5 osoby w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym, ostatnie zaś powiat ziemski Zamość z odpowiednim wskaźnikiem 81 osoby na 100 osób. Ruch naturalny ludności w powiecie chełmskim ma podobną charakterystykę jak ruch ludności w Polsce i województwie i wykazuje tendencję ujemną. Przyrost naturalny w powiecie wynosi – 3,90% osób na 1000 ludności i jest większy niż średnia wojewódzka (- 0,86) co daje powiatowi bardzo daleką 23 pozycję na 24 powiaty. W kilku gminach ujemny przyrost naturalny jest tak wysoki, że można traktować to zjawisko jako przyspieszony proces wyludniania. Są to Rejowiec Fabryczny, ujemne saldo przyrostu naturalnego wynosi – 10,02 %%, gmina Chełm, gdzie przyrost naturalny wynosi – 5,34%% i gmina Wojsławice, gdzie przyrost naturalny wynosi – 8,76%%. Saldo migracji na stałe ludności w powiecie jest mniejsze niż średnia wojewódzka i wynosi – 0,83 osoby na 1000 ludności, przy średniej wojewódzkiej -1,77 osoby na 1000 ludności. Należy podkreślić, że jedynie w jednym powiecie województwa wskaźnik ten jest dodatni i wynosi w powiecie lubelskim 5,80 na 1000 mieszkańców. Informacje dotyczące pracujących w powiecie chełmskim są następujące: W regionie zatrudnionych jest 4,8 tys. osób5, co stanowi 1,4% osób pracujących w województwie i wynosi 63,8 osoby na 1000 mieszkańców. Oznacza to ostatnie miejsce spośród 24 powiatów. Średnia wojewódzka wynosi 153,7 osób pracujących na 1000 mieszkańców. Najkorzystniejsza pod względem ekonomicznym jest pozycja Lublina 278,3,8 na 1000 mieszkańców. Bezrobocie w powiecie chełmskim wynosi 7,4 tys. osób i wynosi 17,6%, przy średniej wojewódzkiej 15,7%. Region zajmuje pod tym względem pozycję 17 na 24 powiaty. Powyżej 51,7% całego bezrobocia w powiecie to bezrobocie stałe powyżej 12 miesięcy, podczas gdy średnie wojewódzkie wynosi 54,1,1%.

¹Bez zakładów osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą i spółek cywilnych, w których zatrudnienie nie przekracza 9 osób. ² Odpowiednie informacje dotyczące dynamiki i struktury ludności w poszczególnych gminach powiatu znajdują się w TAB. 4 i 5.

34 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Spośród 4760 osób zatrudnionych w powiecie, 961osób tj. 20,2% zatrudnionych jest w przemyśle i budownictwie, 302 osoby w rolnictwie, leśnictwie i rybołówstwie, a pozostałe 3497 osób (73,5%) w usługach, w tym 22,9% w usługach rynkowych a 50,5% w usługach nierynkowych. Niskiemu poziomowi zatrudnienia towarzyszy stały spadek poziomu zatrudnienia w powiecie, które zmniejszyło się w latach 2000- 2002 o 23,6%; - najszybciej zaś w przemyśle z poziomu 1964 osób w 2000 roku do 961 osób w 2002 roku, tj. o 51,1%. Poziom zatrudnienia pozostaje stabilny tylko w sektorze usług nierynkowych. W stosunku do średniej wojewódzkiej, gdzie 32,3% zatrudnionych jest w przemyśle i budownictwie, a 28,6% w usługach rynkowych, w powiecie chełmskim głównym pracodawcą pozostają instytucje świadczące usługi nierynkowe. W czterech gminach zatrudnienie w usługach nierynkowych w strukturze zatrudnienia/ wyłączając samozatrudnienie w rolnictwie/ przekracza 70%. Są to gminy: Kamień – 84%, Wierzbina – 80,1%, Żmudź – 75,6% i Siedliszcze 70,4%. Proces przemian ustrojowych i gospodarczych, który odbywa się w Polsce po 1989r w sposób bardzo dotkliwy odbija się na możliwościach zatrudnienia w powiecie chełmskim. Podobnie jak w poprzednim akapicie można skomentować zmiany liczby podmiotów w powiecie chełmskim. Liczba podmiotów gospodarki narodowej w powiecie wynosi 2825, co stanowi 1,89 % liczby firm w województwie i lokuje region na 21 pozycji spośród 24 powiatów. W przeliczeniu na liczbę ludności w powiecie na 1000 osób przypada 29,9 zakłady osób fizycznych / 24 pozycja w województwie/ i 1 spółka prawa handlowego / 19 pozycja w województwie/. W województwie lubelskim w 2000r. było 133892 podmioty gospodarcze zarejestrowane w systemie REGON. Daje to wskaźnik 60 jednostek na 10000 mieszkańców. W 2002r. w województwie lubelskim funkcjonowało 149411 podmiotów gospodarczych i oznacza to 68 na 10000 mieszkańców. W powiecie chełmskim powyższy wskaźnik wynosił w 2000r, tj. 42,2jednostki na 10000 mieszkańców. W 2002r. ilość podmiotów gospodarczych na 10000 mieszkańców zmniejszyła się do 37,9. Oznacza to ujemną dynamika przyrostu analizowanego zjawiska. W poszczególnych gminach powiatu wielkość i struktura działalności gospodarczej przedstawiona jest w TAB. 2. O potencjale ekonomicznym powiatu stanowią także wielkość i użytkowanie gruntów. W Polsce użytki rolne stanowią 58,9% powierzchni ogółem, w województwie lubelskim 61,7% a w powiecie chełmskim 67,8%. W wartościach bezwzględnych wynosi to 120657 ha i daje to powiatowi 4 pozycję w województwie. Stanowi to 7,65% gruntów rolnych województwa.

35 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Grunty rolne stanowią 52,25% powierzchni powiatu ( w woj.-49,9%), sady 5,4% powierzchni (woj. – 1,8%), a łąki i pastwiska 21,7% powierzchni (woj. – 11,10% ). Lesistość powiatu wynosi 17,6% powierzchni ogółem ( woj. – 22,5% ) a pozostałe grunty 14,6 % powierzchni powiatu (woj – 14,7% ). Na podstawie powyższej informacji można wnioskować, że powiat może specjalizować się w hodowli bydła i trzody chlewnej. Dynamika zmian w strukturze wykorzystania powierzchni powiatu wskazuje na niepokojące zjawisko powiększania się wielkości pozostałych gruntów i nieużytków rolnych/ wzrost o 25% w latach 2000- 2002/. Spowodowało to wzrost tej kategoria użytkowania ziemi o 3,2% w powierzchni powiatu. Odbyło się to kosztem spadku wielkości użytków rolnych, w tym głównie łąk i pastwisk. Wykorzystanie użytków rolnych na łąki i pastwiska zmniejszyło się o 18,4%, co trudno jest uznać za korzystną tendencję. Jeszcze wyraźniej można obserwować to zjawisko analizując użytkowanie gruntów rolnych w poszczególnych gminach. (TAB. 1) Wykorzystanie powierzchni ogólnej na użytki rolne w powiecie chełmskim w poszczególnych gminach jest zróżnicowane. Liderem w zakresie wykorzystania użytków rolnych na grunty rolne jest gmina Leśniowice /77,1%/. Sady generalnie stanowią niewielki procent użytków rolnych. Liderem jest tutaj gmina Rejowiec Fabryczny /0,8%/. Największy procentowo udział łąk i pastwisk w areale użytków rolnych znajduje się w gminie Dorohusk - 30,7% użytków rolnych. Lasy stanowią największy udział w powierzchni ogólnej w gminie Białopole – ponad 34% powierzchni. Pozostałe grunty i nieużytki są największe w gminie Dorohusk – 20,2% powierzchni. Na podstawie powyższej charakterystyki trudno jest mówić, w jaki sposób potencjał rolny mógłby być wykorzystany. Wydaje się, że na obszarze powiatu może być produkowana żywność ekologiczna, zboża, trzoda chlewna i bydło. Tradycyjnie też produkowane są buraki cukrowe, ale w obliczu konsolidacji branży przemysłu cukrowego, w wyniku której na terenie województwa lubelskiego pozostaną trzy cukrownie, struktura bazy surowcowej też ulegnie zmianie. Nie jest zatem jasne, czy tradycyjni producenci buraka cukrowego z powiatu chełmskiego zachowają swoje pozycje dostawców. Zwiększenie produkcji bydła i trzody chlewnej jest możliwe pod warunkiem doinwestowania tego sektora i istotnego zwiększenia produktywności. Alternatywą jest rolnictwo ekologiczne, ale wymaga to dużych nakładów wiedzy i długiego okresu zdobywania doświadczeń, co i jak produkować i gdzie znaleźć rynki zbytu. Wydatki na ochronę środowiska w powiecie chełmskim wynoszą 128,2 zł na mieszkańca rocznie, co oznacza 6 pozycję wśród 24 powiatów województwa. Średnia dla województwa lubelskiego wynosi 71,6 zł rocznie na osobę. Wydatki na gospodarkę wodną na jednego mieszkańca wynoszą 52,6 zł rocznie i daje to 4 pozycję w województwie / średnia 28,8 zł na mieszkańca województwa /.

36 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

W rankingu dróg gminnych i powiatowych, powiat chełmski znajduje się poniżej średniej wojewódzkiej. Jego powierzchnia to 7,1% powierzchni województwa lubelskiego, natomiast drogi o powierzchni twardej to 6,3% dróg powiatowych i 5,8% dróg gminnych. Drogi gruntowe to 6,1% powiatowych dróg gruntowych województwa i 7,3% gminnych dróg gruntowych naszego regionu. Do mocnych stron powiatu należy niewątpliwie turystyka. Jest to jeden z niewielu sektorów gospodarki gdzie w minionych kilku latach nie wystąpił istotny regres. Liczba łóżek do wykorzystania w całym sezonie wzrosła. Także o 34,2% wzrosła liczba korzystających z usług świadczonych przez sektor turystyczny powiatu, w tym o14,5% turystów zagranicznych. Pamiętając o walorach przyrodniczych Ziemi chełmskiej należy szczególną uwagę zwrócić na tą dziedzinę gospodarki. Bardziej szczegółowe informacje charakteryzujące powyżej omawiane zjawiska i procesy można znaleźć w tabelach umieszczonych w dalszej części opracowania. Podsumowując podstawowe makroekonomiczne informacje należy stwierdzić, że powiat chełmski w większości przypadków ma wskaźniki plasujące go poniżej średniej województwa. I tak:

37 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Liczba Wyszczególnienie Pozycja powiatów -Powierzchnia powiatu 3 24

-Ludność 12 24

-Gęstość zaludnienia 22 24

-Ludność w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku 20 24 produkcyjnym

-Przyrost naturalny ludności 23 24

-Saldo migracji stałej na 1000 ludności 6 24

- Pracujący na 1000 ludności 24 24

-Bezrobotni zarejestrowani 14 24

- Stopa bezrobocia w % 17 24

- Wydatki inwestycyjne na ochronę środowiska 6 24

- Wydatki na gospodarkę wodną 4 24

-Liczba podmiotów gospodarki narodowej 21 24

-Zakłady osób fizycznych na 1000 mieszkańców 24 24

-Spółki prawa handlowego na 1000 mieszkańców 19 24

-Baza noclegowa na 1000 mieszkańców 13 24

-Powierzchnia użytków rolnych w % powierzchni ogółem 6 24

-Powierzchnia lasów i gruntów leśnych w % powierzchni ogółem 15 24

- Nakłady inwestycyjne na ochronę środowiska 6 24

- Dochody i wydatki budżetu powiatu na 1 mieszkańca 22 24

38 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

TAB. 1. Użytkowanie gruntów rolnych wg granic administracyjnych w powiecie chełmskim.

Powie- Użytki rolne Pozostałe Lasy i grunty rzchni grunty i Wyszczegó Razem Grunty rolne Sady Łąki Pastwiska leśne a nieużytki l-nienie ogólna w ha w %¹ W ha w %² w ha w % w ha w %² w ha w %² w ha w %¹ w ha w %¹ w ha Powiat chełmski 2000 177984 126545 71,1 92809 73,8 1001 0,8 25178 19,9 7557 6,0 31061 17,5 20358 11,4 2001 177964 126292 71,0 92808 73,5 999 0,8 25007 19,8 7478 5,9 31260 17,6 20412 11,5 2002 177964 120657 67,8 92988 77,1 965 0,8 21693 18,0 5011 4,2 31403 17,6 25904 14,6

Rejowiec 14 36 942 65,6 772 82,0 26 2,8 127 13,5 17 1,8 18 1,3 476 3,3 Fabr. (m.) Białopole 10357 6248 60,3 4895 78,3 55 0,9 1165 18,6 132 2,1 3615 34,9 494 4,8 Chełm (gm.) 22182 13682 61,7 11225 50,6 135 0,6 2012 9,1 311 1.4 4452 20,1 4452 20,0 Dorohusk 19242 11809 61,4 8121 68,8 62 0,5 2966 25,1 660 5,6 3538 18,4 3895 20,2 Dubienka 9626 5157 53,6 3663 71,0 21 0,4 1248 24,2 225 4,4 2315 24,0 2154 22,4 Kamień 9690 7999 82,5 6184 77,3 41 0,5 1554 19,4 219 2,7 685 7,1 1006 10,4 Leśniowice 11785 9137 77,5 8323 91,1 77 0,8 631 6,9 106 1,2 1454 12,3 1194 10,1 Rejowiec F. 8751 4850 55,4 3824 43,7 50 0,6 823 9,4 152 1,7 1986 22,7 1915 2110,9,1 R( Fud(gam -FHabutar. 11248 8852 78,7 6078 68,7 78 0,9 2013 22,7 683 7,7 1688 15,0 708 6,3 Sawin 19020 11392 59,9 8392 73,7 73 0,6 2321 20,4 605 5,3 4742 24,9 2886 156,3,2 Siedliszcze 15390 13060 84,9 9193 70,4 126 1,0 2860 21,9 882 6,8 706 4,6 1624 1015,2,6 Wierzbica 14636 10932 74,7 8458 77,4 52 0,5 1906 17,4 515 4,7 1249 8,5 2455 1610,,68 Wojsławice 11018 8302 75,3 7149 86,1 126 1,5 775 9,3 253 3,0 1807 16,4 909 16 8,3,8 Żmudź 13583 8295 61,1 6711 80,9 44 0,5 1290 15,6 250 3,0 3148 38,0 2140 15,8 Źródło ,Rocznik Statystyczny Województwa Lubelskiego 2003, Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2003, Tab.23.

39 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

TAB. 2. Podmioty gospodarki narodowej wg sekcji w powiecie chełmskim i gminach powiatu w 2002r.

Wyszczególnienie Rolnictw Przemysł Budownictw Handel i Hotele i Transport Obsługa Ochrona Pozostałe o, o naprawy restauracje Gospodarka nieruchomo zdrowia i Leśnictw magazynow ści i firm, opieka o, a i łączność nauka społeczna łowiectw o Powiat chełmski

2000 237 293 256 870 67 210 112 85 366 2001 236 262 255 942 55 210 131 75 437 2002 254 284 266 1027 65 214 163 84 468

Rejowiec Fabryczny (m.) 2 22 21 64 9 17 30 12 29 Białopole 31 9 6 39 2 5 3 3 38 Chełm (gm) 31 62 72 249 4 54 35 8 84 Dorohusk 17 20 16 109 8 9 17 7 50 Dubienka 18 6 3 42 2 2 10 6 22 Kamień 16 16 16 54 5 14 5 2 27 Leśniowce 14 28 14 49 3 9 4 10 25 Rejowiec F. (gm.) 8 24 5 37 1 12 7 2 19 Ruda - Huta 22 15 16 52 7 12 8 8 18 Sawin 40 31 29 80 6 19 8 3 43 Siedliszcze 12 13 19 87 8 24 13 5 39 Wierzbica 10 16 23 56 6 17 12 8 34 Wojsławice 13 14 16 69 2 13 6 8 26 Żmudż 18 8 10 40 2 7 5 2 14 Źródło:Rocznik Statystyczny Województwa Lubelskiego 2003, tab.16, str.166.

40 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

TAB. 3. Powierzchnia powiatu chełmskiego wg gmin.

Wyszczególnienie Powierzchnia ogólna km² w % Powierzchnia powiatu 1779,6 100 chełmskiego Rejowiec Fabryczny (m.) 14,4 0,8 Białopole 103,6 5,8 Chełm (gm.) 221,8 12,5 Dorohusk 192,4 10,8 Dubienka 96,3 5,4 Kamień 96,9 5,4 Leśniowce 117,9 6,6 Rejowiec Fabryczny (gm.) 87,5 4,9 Ruda – Huta 112,5 6,3 Sawin 190,2 10,7 Siedliszcze 153,9 8,6 Wierzbina 146,4 8,2 Wojsławice 110,2 6,2 Żmudż 135,8 7,6 Źródło: Rocznik Statystyczny.… op. cit. tab.7, str.62.

TAB. 4. Ludność w wieku produkcyjnym w powiecie chełmskim wg gmin w 2002 r.

Ludność w wieku Wyszczególnienie Ludność powiatu % produkcyjnym w % Powiat chełmski 74563 100,0 56,9 Rejowiec Fabr. (m.) 4609 6,2 59,8 Białopole 3306 4,4 59,3 Chełm (gm.) 12395 16,6 59,3 Dorohusk 7177 9,6 57,0 Dubienka 2786 3,7 51,5 Kamień 4019 5,4 57,3 Leśniowce 4185 5,6 54,4 Rejowiec Fabr. (gm.) 4738 6,4 55,4 Ruda – Huta 4835 6,5 57,7 Sawin 5852 7,8 56,5 Siedliszcze 7195 9,6 56,3 Wierzbina 5505 7,4 56,6 Wojsławice 4474 6,0 53,8 Żmudż 3487 4,7 55,7

Źródło: Rocznik Statystyczny.., op. cit. tab.8, str.76.

41 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

TAB. 5. Przyrost naturalny ludności w powiecie chełmskim w 2002r. wg gmin.

Wyszczególnienie W promilach Powiat chełmskim -3,9 Rejowiec Fabr. (m.) -1,70 Białopole -0,59 Chełm -5,34 Dorohusk -3,71 Dubienka 8,36 Kamień -1,72 Leśniowce -6,59 Rejowiec Fabr. (gm.) -10,02 Ruda –Huta -4,69 Sawin -1,68 Siedliszcze -2,32 Wierzbina 3,02 Wojsłaswice -8,76 Żmudż -3,36

Źródło: Rocznik Statystyczny..., op. cit. tab.9, str. 90.

TAB. 6.Wydatki inwestycyjne z budżetu powiatu i gmin w 2002r. w tys. zł.

Wyszczególnie- Wydatki ogółem w tym inwestycje Na 1 –ego nie w tys. zł. w % mieszkańca* Powiat chełmski - 2000 26957,0 1217,1 4,5 355,6 - 2001 30699,7 877,7 2,9 405,9 - 2002 26944,9 1916,3 7,1 360,3

Rejowiec F. (m.) 7618,9 331,6 4,4 1632,5

Białopole 4181,2 360,8 8,6 1259,4 Chełm (gm.) 14113,9 3627,8 25,7 1139,4 Dorohusk 10659,0 1669,6 15,7 1491,0 Dubienka 4890,7 1268,0 25,9 1733,1 Kamień 5902,2 1155,8 26,4 1 473,3 Leśniowce 5133,5 294,3 5,7 1220,2 Rejowiec F. 6557,4 974,0 14,9 1381,1 (gm.) Ruda - Huta 6995,2 1492,4 21,3 1437,6 Sawin 8018,3 1517,5 18,9 1374,4 Siedliszcze 9866,8 1327,0 13,4 1366,8 Wierzbica 7949,9 839,2 10,6 1432,4 Wolsławice 5987,7 1223,6 20,4 1335,3 Żmudż 4775,4 484,6 10,1 1355,1 * na 1 mieszkańca wydatki ogółem Źródło: Rocznik Statystyczny.., op.cit.,tab2, str203.

42 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

TAB. 7. Wydatki budżetowe w powiecie chełmskim i gminach powiatu na gospodarkę komunalną i ochronę środowiska w 2002r.

w tym na gospodarkę komunalną i Wyszczególnienie Wydatki ogółem ochronę środowiska w tys. zł. w % Powiat chełmski -2001 30699,7 - -2002 26944,9 - Rejowiec Fab. (m.) 7618,9 255,5 3,4 Białopole 4181,2 253,2 6,1 Chełm (gm.) 14113,9 329,0 2,3 Dorohusk 10859,0 1054,6 9,9 Dubienka 4890,7 147,5 3,0 Kamień 5902,2 912,9 15,5 Leśniowice 5133,3 108,5 2,1 Rejowiec Fab. (gm.) 6557,4 485,9 7,4 Ruda – Huta 6995,2 314,6 4,5 Sawin 8018,3 790,4 11,3 Siedliszcze 9866,8 324,8 3,3 Wierzbica 7949,9 262,9 3,3 Wojsławice 5987,7 276,5 4,6 Żmudż 4775,4 109,3 2,3 Źródło: Rocznik Statystyczny.., op. cit., tab.22, str.217

TAB. 8. Sklepy, punkty sprzedaży paliw i targowiska w powiecie chełmskim . Stan na 31.XII.2001r.

Targowiska Wyszczególnienie Sklepy ogółem Punkt sprzedaży paliw ogółem Powiat chełmski - 2000 430 21 11 - 2001 421 26 10 - 2002 413 22 10 Rejowiec Fab. (m.) 40 3 1 Białopole 19 7 - Chełm (gm.) 56 4 2 Dorohusk 60 - 2 Dubienka 19 - - Kamień 17 - - Leśniowice 20 - - Rejowiec Fab. (gm.) 18 1 - Ruda Huta 16 - - Sawin 36 2 1 Siedliszcze 39 1 1 Wierzbina 26 1 1 Wojsławice 32 3 1 Żmudź 15 - - Źródło: Rocznik Statystyczny…, op. cit., tab.26, str.274

43 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

TAB. 9. Nakłady inwestycyjne na ochronę środowiska w powiecie chełmskim według kierunków inwestowania w 2001r. w tys. zł.

Ochrona Gospodarka ściekowa Wyszczególnie powietrza Gospodarka - Ogółem Razem w tym atmosferyczn odpadami nie oczyszczanie ego i klimatu ścieków Powiat chełmski

- 1999 3968,0 1560,2 2330,9 502,5 76,9 - 2000 1280,9 117,2 870,9 10,4 292,8 - 2001 4855,8 753,2 1691,0 541,1 2411,6 Rejowiec F. (m.) 670,0 468,1 - - 201,9 Białopole - - - - - Chełm (gm.) 2803 270,4 323,5 - 2209,7 Dorohusk - - - - - Dubienka - - - - - Kamień 315,9 - 315,9 - - Leśniowice - - - - - Rejowiec F. 88,1 - 88,1 74,9 - (gm.) Ruda –Huta 14,7 14,7 - - - Sawin 150,9 - 150,9 87,7 - Siedliszcze 215,2 - 215,2 - - Wierzbina 98,0 - 98,0 - - Wojsławice 120,9 - 120,9 - - Żmudź 378,5 - 378,5 378,5 - Źródło: Wybrane dane o powiatach i gminach województwa lubelskiego 2001r., tab.32, str.394, Lublin, listopad 2002.

44 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

TAB. 10. Struktura zatrudnienia w gospodarce narodowej wg działów w powiecie i gminach powiatu chełmskiego w 2002r.

Zatrudnienie Zatrudnienie w Rolnictwo, ogółem na Przemysł i gospodarce leśnictwo, Usługi rynkowe Usługi nierynkowe 1000 Wyszczególnienie budownictwo narodowej rybołówstwo mieszkańcó w Ogółem % Ogółem % * Ogółem % * Ogółem % * Ogółem % * Powiat chełmski - 2000 6234 100 349 5,6 1964 31,5 1464 23,5 2457 39,4 82,3 - 2001 5328 100 326 6,1 1175 22,1 1356 25,5 2471 46,4 70,5 - 2002 4760 100 302 6,3 961 20,2 1092 22,9 2405 50,5 63,8

Rejowiec Fab. (m.) 772 16,2 - 0,0 345 44,7 237 30,7 190 24,6 167,5 Białopole 232 4,9 59 25,4 25 10,8 59 25,4 89 38,4 70,2 Chełm (gm.) 762 16,0 103 13,5 83 10,9 170 22,3 406 53,3 61,5 Dorohusk 949 19,9 24 2,5 259 27,3 270 28,5 396 41,7 132,2 Dubienka 138 2,9 3 2,2 20 14,5 24 17,4 91 65,9 49,5 Kamień 144 5,9 7 4,9 3 2,1 13 9,0 121 84,0 35,8 Leśniowice 207 4,3 36 17,4 22 10,6 42 20,3 107 51,7 49,5 Rejowiec F. (gm. 208 4,4 9 4,3 30 14,4 48 23,1 121 58,2 43,9 Ruda – Huta 203 4,3 8 3,9 70 34,5 19 9,4 106 52,2 42,0 Sawin 236 5,0 17 7,2 35 14,8 60 25,4 124 52,5 40,3 Siedliszcze 402 8,4 15 3,7 27 6,7 77 19,2 283 70,4 55,9 Wierzbina 211 4,4 7 3,3 9 4,3 26 12,3 169 80,1 38,3 Wojsławice 161 3,4 3 1,98 30 18,6 28 17,4 100 62,1 36,0 Żmudż 135 2,8 11 8,1 3 2,2 19 14,1 102 75,6 38,7 * Oznacza udział w zatrudnieniu na terenie gminy. Źródło: Rocznik Statystyczny...,op.cit.,tab.11, str.118.

45 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

TAB. 11. Baza noclegowa turystki w powiecie chełmskim w latach 2000 – 2002..

Korzystający z Udzielone Miejsca noclegowe noclegów noclegi Wyszczególnieni Obiekt w tym w tym w tym e y turyści Ogółe turyści Ogółem całoroczn Ogółem zagranicz m zagra- e ni niczni Powiat chełmski - 2000 20 579 83 8413 2985 14663 3765 - 2001 19 439 84 8162 3432 15303 3818 - 2002 14 441 118 11290 3418 14331 3693

Źródło: Rocznik Statystyczny…, op. cit.tab.41, str.370.

Tab. 12.Drogi gminne i drogi powiatowe w 2002r.

Długość dróg o nawierzchni twardej gruntowej Wyszczególnienie razem W tym ulepszonej powiatowe gminne powiatowe gminne Powiatowe gminne

Województwo 9121,2 5502,9 9046,0 4577,9 1738,4 9857,8 Powiat chełmski 578,7 318,6 575,4 294,6 105,5 719,9 W % dróg wojew. 6,3 5,8 3,4 6,4 6,1 7,3 Źródło: Rocznik Statystyczny…op. cit., tab.25, str.271.

2.2 ANALIZA INFORMACJI Z ANKIETY „ BADANIE POTENCJAŁU GOSPODARCZEGO PRZEDSIĘBIORSTW” ZREALIZOWANEJ W POWIECIE CHEŁMSKIM

2.2.1 Ogólna charakterystyka przedsiębiorstw.

Ankieta została skierowana do przedsiębiorstw zatrudniających więcej niż 9 osób. Otrzymane odpowiedzi pochodzą od 25% populacji generalnej. Zdecydowana większość odpowiadających na ankietę przedsiębiorstw powstała w latach 1995 - 1999. – 45,5%. Są to firmy będące własnością pojedynczych osób - 45% odpowiedzi. Podstawową przyczyną, dla

46 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

której tworzono firmy są zainteresowania inwestorów – 45,5% odpowiedzi oraz chęć bycia niezależnym - 18% odpowiedzi. 18 % ankietowanych firm powstało w wyniku konieczności tworzenia miejsca pracy dla siebie i dla rodziny. W ankietowanej grupie przedsiębiorstw bezrobocie było przyczyną powstania 17% firm. Przedsiębiorstwa przemysłowe stanowią 36,4% odpowiadających na ankietę, budowlane – 18,2%, pozostałe zaś firmy mają charakter usługowy. Są to generalnie firmy małe, zatrudniające do 50 osób, z czego 82% to firmy zatrudniające do 20 osób, 18% - od 20 do 50 osób. Obroty 80% ankietowanych firm nie przekraczają 500 tys. zł. rocznie. Są to firmy sprzedające głównie na rynek lokalny – 36% odpowiedzi i krajowy - 55% odpowiedzi. Pozostałe przedsiębiorstwa sprzedają również na eksport, przy czym nie przekracza on 20% obrotów.

Charakterystyka pracowników

Tak, jak wcześniej zostało to przedstawione analizowane przedsiębiorstwa reprezentują sektor MŚP. Dla 73% przedsiębiorstw średnia wieku załogi wynosi między 30 – 45 lat, dla 18% firm średni wiek kadry wynosi między 18 a 30 lat, do 9% przekracza 46 lat. Mimo stabilnego lub spadającego popytu rynkowego na większość dostarczanych przez ankietowane firmy produktów i usług, tylko 27% spośród nich ograniczyło zatrudnienie. Pozostałe firmy zatrudniały nowych pracowników. Przeważające przyczyny zwolnień pracowników to niska motywacja do pracy – 64%, niewystarczające kwalifikacje pracowników - 26% odpowiedzi, trudności finansowe firmy - 10% odpowiedzi. Przyrosty zatrudnienia kształtowały się w przedziale od 1do 7 pracowników. Podstawową formą zatrudnienia jest umowa na czas nie określony – 45% odpowiedzi oraz umowa na czas określony i umowa – zlecenie - 36% odpowiedzi. Prawie w 100 % przedsiębiorcy informują , że nie prowadzą systematycznych działań podnoszących kwalifikacje zawodowe pracowników. Dominującą formą podnoszenia kwalifikacji są szkolenia wewnątrz firm – 10% odpowiedzi pozytywnych. Także w większości firm prenumerowana jest prasa fachowa, z której mogą korzystać pracownicy – 63% odpowiedzi. Można zatem stwierdzić, że MŚP z powiatu chełmskiego prowadzą politykę stabilnego zatrudnienia, starają się podnosić kwalifikacje załogi i stwarzają warunki do samodzielnego doskonalenia swoich umiejętności zawodowych przez pracowników.

47 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

2.2.2 Polityka inwestycyjna

Mimo trudnej sytuacji rynkowej 55% ankietowanych przedstawicieli firm stwierdza, że istnieją plany inwestycyjne na rok 2004 i dalsze lata. Planowane inwestycje w 71 % dotyczą modernizacji maszyn i urządzeń bezpośrednio produkcyjnych. W 14,3% ankietowanych realizowane będą wydatki na budynki i budowle, natomiast w 14,7% pozytywnych odpowiedzi inwestycje będą dotyczyły majątku obrotowego. Powyższe wskaźniki świadczą o tym, że inwestorzy nie doceniają znaczenia inwestycji w kapitał obrotowy, bądź też chcą go finansować zobowiązaniami. Głównym celem działalności inwestycyjnej są innowacje w procesie produkcji wpływając na obniżkę kosztów wytwarzania bądź utrzymanie standardów jakościowych wynikających m.in. z wstąpienia Polski do UE w 2004 roku - 83% odpowiedzi pozytywnych. Innowacje produktowe oraz innowacje w proces zarządzania to pozostałe 17% odpowiedzi. Przedział kwotowy wydatków na inwestycje w 2004r. kształtuje się między 40tys. zł. i 100tys. zł. 73% ankietowanych firm korzysta z zewnętrznej pomocy finansowej w postaci kredytów i pożyczek. 18% przedsiębiorstw odpowiedziało, ze skorzystało z kredytów preferencyjnych związanych z przystąpieniem Polski do UE. Większość ankietowanych firm docenia znaczenie promocji. W różnych formach promuje swoja firmę i jej wyroby 100% ankietowanych podmiotów gospodarczych. Przeważają tanie formy promocji takie jak posiadanie własnej strony WWW i reklama prasowa. Posiada je 83% firm doceniających znaczenie promocji. Foldery i druki reklamowe zamawia jedna trzecia ankietowanych firm. Z reklamy w telewizji nie korzystała żadna z ankietowanych firm.

2.2.3 Wewnętrzne i zewnętrzne czynniki rozwoju

Niewykorzystane zdolności produkcyjne, wg odpowiedzi respondentów, posiada 63,6% firm. Niewykorzystane moce wytwórcze kształtują się na poziomie od 10% do 50%; - przeważa wartość 30%. Tylko 8% przedsiębiorstw rozpoczęło w ostatnich latach działalność na nowych rynkach. Główną przyczyną tego stanu jest mały, nie rozwijający się rynek – 82%% odpowiedzi, niestabilny rynek – 10% odpowiedzi i bardzo silna konkurencja cenowa – 20% odpowiedzi. Trudny dostęp do zewnętrznych środków finansowych jako główną barierę

48 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

rozwoju firmy deklaruje - 72% ankietowanych. 45% przedsiębiorców deklaruje brak wykwalifikowanej siły roboczej jako istotną barierę rozwoju. 2. Podstawowe wewnętrzne przyczyny rozwoju to przestarzały majątek produkcyjny - 72% odpowiedzi. Źródłem zewnętrznych szans na rozwój jest zdaniem przedsiębiorców przyspieszenie wzrostu gospodarczego Polski w najbliższych latach – 80% odpowiedzi, wejście do UE – 26% odpowiedzi oraz nawiązanie współpracy z partnerem zagranicznym – 9% odpowiedzi1. Wewnętrzne szanse na rozwój to głównie zmiana technologii wytwarzania - 45% odpowiedzi. Tylko 18% odpowiedzi wskazuje, że poprawa jakości produkcji może spowodować przyspieszenie rozwoju firmy. W opinii 90% ankietowanych przedsiębiorstw istnieją szanse na istnienie firmy po wejściu Polski do UE. Tylko 10% uważa inaczej.

2.2.4 Rola zewnętrznych form pomocy w rozwoju firmy.

Z zewnętrznej pomocy doradczej (technicznej) korzysta 20% ankietowanych firm. Główną jej formą jest prowadzenie ksiąg rachunkowych oraz doradztwo „Jak korzystać z pomocy UE”. Jak już wcześniej wskazano z zewnętrznej pomocy finansowej korzysta 73% przedsiębiorstw. Na pytanie o istniejące wsparcie instytucji publicznych dla rozwoju przedsiębiorczości prawie 100 firm odpowiedziało negatywnie. Od gminy i powiatu firmy oczekują partycypacji w promocji przedsiębiorstwa – 55% odpowiedzi, oraz doradztwa gospodarczego w różnych obszarach działalności firmy – 45% odpowiedzi (np.: pomoc w pisaniu wniosków o wsparcie finansowe ze strony różnych funduszy UE). Przedsiębiorcy sektora MŚP powiatu chełmskiego oczekują również, że władze publiczne włączą się w proces poszukiwania dla firm miejscowych nowych rynków zbytu – 30% badanych firm. Zapytani o współpracę z klubami przedsiębiorczości, agencjami rozwoju i stowarzyszeniami ankietowani uważają, że taka współpraca ma charakter szczątkowy. Ostatnie pytanie ankiety „ Co radziłby Pan/Pani osobom, które chcą otworzyć nową firmę?” większość ankietowanych pozostawia bez odpowiedzi. W kilku jednak ankietach przedsiębiorcy przestrzegają przed tworzeniem nowych przedsiębiorstw bez należytej ostrożności.

2 Suma wielkości procentowych jest większa niż 100% ponieważ część ankietowanych podaje kilka prawidłowych odpowiedzi na zadane pytanie.

49 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

2.3 PODSUMOWANIE WYNIKÓW BADAŃ

Na podstawie przeprowadzonych badań typowe przedsiębiorstwo zatrudniające więcej niż 9 osób na terenie powiatu chełmskiego zajmuje się działalnością przemysłową. Wielkość zatrudnienia znajduje się w przedziale 10 – 50 osób, obroty nie przekraczają 500 tys. zł. a głównym obszarem sprzedaży jest rynek lokalny i krajowy. Niewiele firm eksportuje swoje produkty i wielkość tej sprzedaży nie przekracza 20% obrotów. Zatrudnienie w firmach było w ostatnim okresie stabilne i raczej wykazywało tendencję wzrostową. Średni wiek pracownika znajduje się w przedziale 30 – 45 lat. Główną przyczyną zwolnień były niewystarczające kwalifikacje i niski poziom motywacji pracowników także zła kondycja finansowa przedsiębiorstwa. Pracodawcy inwestują w kapitał ludzki, głównie poprzez szkolenia wewnętrzne w przedsiębiorstwie. Typowa firma ma niewykorzystane zdolności produkcyjne na poziomie 30% i główną przyczynę tego stanu rzeczy upatruje w mało dynamicznie rozwijającym się rynku krajowym. Według ankietowanych firm dominuje konkurencja cenowa i sposobem na poprawę pozycji konkurencyjnej firmy są inwestycje w maszyny i urządzenia produkcyjne pozwalające ograniczać koszty wytwarzania. Postulaty w zakresie pomocy zewnętrznej dotyczą głównie partycypowania instytucji publicznych w promocji firm. Przedsiębiorstwa korzystają z zewnętrznej komercyjnej pomocy doradczej, jest to jednak głównie prowadzenie ksiąg rachunkowych. Nie korzystają one z odpłatnej pomocy w zakresie wsparcia sprzedaży. Za istotna barierę rozwoju uważają brak własnych środków finansowych, ale ostrożnie korzystają z kredytów. Zdaniem typowego przedsiębiorcy wejście Polski do UE nie jest zagrożeniem dla istnienia firmy.

50 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

3. OCENA POTENCJAŁU LUDZKIEGO POWIATU CHEŁMSKIEGO

Analiza potencjału społecznego w niniejszym opracowaniu obejmuje: stan ludności i strukturę demograficzną, wykształcenie ludności, rynek pracy i aktywność zawodową. Dane obejmujące lata 1995-2003 zostały uzyskane z Banku Danych Regionalnych, Polska, Statystyka Publiczna, Główny Urząd Statystyczny oraz Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań. Analiza uzupełniona jest przez wyniki ankiety dotyczącej wybranych aspektów związanych z aktywnością zawodową mieszkańców powiatu.

3.1. STAN I STRUKTURA DEMOGRAFICZNA LUDNOŚCI

W 2003 roku powiat chełmski zamieszkiwało 74257 osób. W okresie 1995-2003 liczba ludności systematycznie spadała. W 2003 r. w stosunku do 1995 r. zmniejszyła się o blisko 5%.

Tabela 1.1 Stan ludności powiatu (stan na dzień 31 XII 2003). Liczba kobiet Ludność Mężczyźni Kobiety na 100 Rok ogółem mężczyzn liczba % liczba % 1995 78068 38710 50% 39358 50% 102 1996 77589 38513 50% 39076 50% 101 1997 77008 38275 50% 38733 50% 101 1998 76664 38061 50% 38603 50% 101 1999 76035 37663 50% 38372 50% 102 2000 75707 37441 49% 38266 51% 102 2001 75543 37368 49% 38175 51% 102 2002 74563 36880 49% 37683 51% 102 2003 74257 36735 49% 37522 51% 102

Tabela 1.2 Stan ludności powiatu wg miejsca zamieszkania (stan na dzień 31 XII 2003 ) Ludność Miasta Wieś Rok ogółem Razem Mężczyźni Kobiety Razem Mężczyźni Kobiety 2002 74563 4609 2239 2370 69954 34641 35313 2003 74257 4637 2261 2376 69620 34474 35146

Zdecydowana większość mieszkańców powiatu to mieszkańcy wsi – 93%.

51 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Struktura ludności powiatu pod względem płci jest zrównoważona. Od 2000 udział kobiet wynosi 51%. Ilość kobiet na 100 mężczyzn powiatu chełmskiego wynosi 102. Wskaźnik udziału kobiet w ludności miast jest nieznacznie wyższy niż na wsi i wynosi: 51,2% kobiet w miastach i 50,4% na wsi. Wskaźnik feminizacji dla powiatu w 2003r. wynosił 102 i jest wyższy w miastach niż na wsi (odpowiednio 105 i 101,9 kobiet na 100 mężczyzn). Tabela 1.3 Stan ludności powiatu wg gmin i wskaźnik zagęszczenia ludności (31.12.2003)

Gmina Liczba mieszkańców Wskaźnik zagęszczenia ludności

Rejowiec Fabryczny 4637 331

Białopole 3305 32

Chełm 12445 56

Dorohusk 7128 37

Dubienka 2727 28

Kamień 3986 41

Leśniowice 4114 35

Rejowiec Fabr. 4707 53

Ruda Huta 4833 43

Sawin 5801 31

Siedliszcze 7118 46

Wierzbica 5488 38

Wojsławice 4456 41

Żmudź 3512 26

Gęstość zaludnienia na terenie powiatu jest niższa niż na terenie województwa lubelskiego. Na 1 km2 zamieszkują średnio 42 osoby. Pod względem ilości mieszkańców największą gminą jest g. wiejska Chełm 12362. Jej mieszkańcy stanowią 17% ogólnej liczby mieszkańców powiatu. Najmniejszą jest gmina Dubienka – 2727 mieszkańców, która ma również jeden z najniższych wskaźników gęstości zaludnienia – 28. Drugą o podobnie niskim wskaźniku – 26 jest gmina Żmudź. Najwięcej osób na km2 mieszka w gminie miejskiej Rejowiec Fabryczny – 331.

52 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Tabela 1.4 Ruch naturalny ludności powiatu Wskaźnik Urodzenia w tym zgony Przyrost Rok Małżeństwa Zgony dynamiki żywe niemowląt naturalny demograficznej 1995 438 1056 970 24 86 1,09 1996 440 1051 1068 17 -17 0,98 1997 394 974 1129 17 -155 0,86 1998 414 895 1001 9 -106 0,89 1999 439 827 991 5 -164 0,83 2000 401 822 986 5 -164 0,83 2001 421 819 921 8 -102 0,89 2002 399 723 1019 5 -296 0,71 2003 383 740 961 4 -221 0,77 Od 1995 do 2002 roku widoczny jest stały spadek liczby urodzeń. W 2003 liczba urodzeń była wyższa niż w 2002 r. Liczba zgonów z roku na rok waha się lecz utrzymuje na podobnym poziomie w dłuższym okresie czasu od 1995 do 2003 r. Od 1996 roku liczba zgonów przewyższa liczbę urodzeń i wskaźnik przyrostu naturalne ma wartość ujemną. Tabela 1.5 Przyrost naturalny wg gmin Przyrost naturalny ogółem Gmina 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Rejowiec Fabr. 5 19 -14 11 1 5 -8 -6 Białopole -14 1 -9 -3 -4 11 -2 -11 Chełm -6 -53 3 -40 -24 -3 -67 -27 Dorohusk -12 -28 -17 -19 -46 -38 -27 -19 Dubienka -10 -32 -16 -26 -21 -12 -24 -28 Kamień 22 -4 10 -11 10 -2 -7 -11 Leśniowice -7 -14 -8 -29 -21 9 -28 -32 Rejowiec Fabr. 2 -12 -22 2 -30 1 -48 -13 Ruda Huta -6 -27 -17 -6 1 -27 -23 -25 Sawin 0 -12 10 0 -8 -5 -10 -20 Siedliszcze -8 15 -10 -35 -13 -19 -17 1 Wierzbica 33 5 29 5 10 -4 17 8 Wojsławice -25 -30 -30 -25 -31 -25 -40 -48 Żmudź 9 17 -15 12 12 7 -12 10 Ujemny przyrost naturalny notują nieprzerwanie od 1996 gminy: Chełm (z wyjątkiem 1998), Dorohusk, Dubienka, Leśniowice, Ruda Huta (z wyjątkiem 2000), Wojsławice. Gmina Wierzbica ma każdego roku w tym samym okresie dodatni przyrost naturalny, z wyjątkiem roku 2001.

53 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Tabela 1.6. Migracje ludności powiatu Napływ Odpływ Saldo migracji Rok Ogółem z miast ze wsi zza gran. Ogółem do miast na wieś za gran. wewnętrznych 1996 1090 399 691 0 1453 822 631 2 -363 1997 1087 447 640 7 1368 744 624 0 -281 1998 1177 489 688 4 1381 689 692 0 -204 1999 991 393 595 3 1362 754 607 1 -373 2000 917 394 523 0 1152 642 510 0 -235 2001 897 454 439 4 1108 632 474 2 -213 2002 1138 612 524 2 1201 680 521 0 -65 2003 1007 564 439 4 1104 690 411 3 -98 Saldo migracji wewnętrznych od 1996 każdego roku jest ujemne. Natomiast saldo migracji zagranicznych jest każdego roku od 1997 dodatnie. Migracje zagraniczne stanowią niewielką ilość. Migruje więcej kobiet niż mężczyzn. Tabela 1.7 Struktura ludności powiatu wg wieku – funkcjonalne grupy wieku6 Ludność w wieku Ilość osób w wieku Ludność nieprodukcyjnym Rok przedprodukcyjnym produkcyjnym poprodukcyjnym na 100 osób ogółem w wieku liczba % liczba % liczba % produkcyjnym 1995 78068 22707 29,1% 41001 52,5% 14360 18,4% 90 1996 77589 22285 28,7% 40969 52,8% 14335 18,5% 89 1997 77008 21726 28,2% 41146 53,4% 14136 18,4% 87 1998 76664 21213 27,7% 41399 54,0% 14052 18,3% 85 1999 76035 20603 27,1% 41559 54,7% 13873 18,2% 83 2000 75707 20014 26,4% 41869 55,3% 13824 18,3% 81 2001 75543 19400 25,7% 42492 56,2% 13651 18,1% 78 2002 74563 18809 25,2% 42401 56,9% 13353 17,9% 76 2003 74257 18158 24,5% 42962 57,9% 13137 17,7% 73 Największą grupę ludności w powiecie stanowią mieszkańcy w wieku produkcyjnym. Ich liczba jak i wskaźnik procentowy udziału w ogólnej liczbie mieszkańców rośnie od 1996 roku. Ludność w wieku produkcyjnym stanowi blisko 58% ludności powiatu. Drugą pod względem liczebności grupę stanowią mieszkańcy w wieku przedprodukcyjnym – 24,5%. Jednak ich liczba oraz procentowy udział w ogólnej liczbie mieszkańców maleje od 1995 r. Mieszkańcy w wieku poprodukcyjnym to 17,7% ogółu mieszkańców powiatu. Ich liczba i procentowy wskaźnik udziału w ludności powiatu ogółem spada od 1995 roku. W okresie 1995-2003 spada liczba

6 Stan na dzień 31 grudnia 2003

54 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

osób w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym. W 2003r. wskaźnik ten osiągnął wartość 73. Tabela 1.8 Prognoza ludności według wieku - funkcjonalne grupy wieku Rok Grupa Ogółem Miasta Wieś wieku razem mężczyźni kobiety razem mężczyźni kobiety razem mężczyźni kobiety 2010 Ogółem 72071 35659 36412 4596 2190 2406 67475 33469 34006 0-17 14251 7307 6944 859 447 412 13392 6860 6532 18-59/64 45372 24662 20710 3043 1555 1488 42329 23107 19222 18-44 28634 15072 13562 1868 947 921 26766 14125 12641 45- 16738 9590 7148 1175 608 567 15563 8982 6581 59/64 60+/65+ 12448 3690 8758 694 188 506 11754 3502 8252 2015 Ogółem 71261 35394 35867 4634 2190 2444 66627 33204 33423 0-17 12767 6543 6224 795 408 387 11972 6135 5837 18-59/64 45299 24796 20503 3068 1578 1490 42231 23218 19013 18-44 28904 15253 13651 1899 962 937 27005 14291 12714 45- 16395 9543 6852 1169 616 553 15226 8927 6299 59/64 60+/65+ 13195 4055 9140 771 204 567 12424 3851 8573 2020 Ogółem 70761 35324 35437 4682 2203 2479 66079 33121 32958 0-17 12481 6424 6057 809 410 399 11672 6014 5658 18-59/64 43573 23975 19598 2924 1518 1406 40649 22457 18192 18-44 27730 14660 13070 1854 923 931 25876 13737 12139 45- 15843 9315 6528 1070 595 475 14773 8720 6053 59/64 60+/65+ 14707 4925 9782 949 275 674 13758 4650 9108 2025 Ogółem 70256 35105 35151 4713 2222 2491 65543 32883 32660 0-17 12200 6276 5924 813 418 395 11387 5858 5529 18-59/64 42057 22979 19078 2827 1457 1370 39230 21522 17708 18-44 25506 13399 12107 1748 855 893 23758 12544 11214 45- 16551 9580 6971 1079 602 477 15472 8978 6494 59/64 60+/65+ 15999 5850 10149 1073 347 726 14926 5503 9423 2030 Ogółem 69499 34740 34759 4723 2219 2504 64776 32521 32255 0-17 11351 5828 5523 786 404 382 10565 5424 5141 18-59/64 41175 22510 18665 2764 1431 1333 38411 21079 17332 18-44 22807 11917 10890 1584 768 816 21223 11149 10074 45- 18368 10593 7775 1180 663 517 17188 9930 7258 59/64 60+/65+ 16973 6402 10571 1173 384 789 15800 6018 9782

Prognozy demograficzne przewidują dalszy spadek liczby mieszkańców powiatu. W 2030 roku ma ona osiągnąć wartość około 69500. Liczba mieszkańców ma się zmniejszyć w stosunku do liczby z roku 2003 o 6,5%. Liczba kobiet i mężczyzn zamieszkujących powiat będzie wyrównana, choć zwiększy się wskaźnik feminizacji

55 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

w gminie miejskiej do 112 w 2003 r., a w wiejskich spadnie do 99. Powiat pozostanie w dalszym ciągu zamieszkany przede wszystkim przez ludność mieszkającą na wsi – 93%. Prognozy przewidują proces starzenia się ludności powiatu. Liczba mieszkańców w wieku przedprodukcyjnym będzie spadać do poziomu 16% udziału w ogólnej liczbie mieszkańców w 2030 r. Również odsetek mieszkańców w wieku produkcyjnym spadnie o parę procent, do poziomu 59% w 2030r. Wzrośnie wskaźnik udziału mieszkańców w wieku poprodukcyjnym, do poziomu 24% w 2030 r. Na 100 osób w wieku produkcyjnym będzie przypadać 68 osób w wieku nieprodukcyjnym, z czego 43 będą to osoby w wieku poprodukcyjnym.

3.2. AKTYWNOŚĆ ZAWODOWA LUDNOŚCI Tabela 2.1. Ludność w wieku 13 lat i więcej wg poziomu wykształcenia i płci w 2002 r. Ogółem Mężczyźni Kobiety % ogólnej % ogólnej % ogólnej liczby Ogółem liczba liczba liczby liczba liczby kobiet mężczyzn 61938 30454 31484 Poziom wykształcenia wyższe 2159 3% 790 3% 1369 4% policealne 1119 2% 228 1% 891 3% średnie razem 12731 21% 5989 20% 6742 21% zawodowe 9639 16% 5152 17% 4487 14% ogólnokształcące 3092 5% 837 3% 2255 7% zasadnicze zawodowe 13918 22% 8480 28% 5438 17% podstawowe 27726 45% 13454 44% 14272 45% ukończone podstawowe nieukończone i bez 4242 7% 1490 5% 2752 9% wykształcenia nieustalony 43 0,1% 23 0,1% 20 0,1%

30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 wyższe policealne średnie zasadnicze podstawowe podstawowe zawodowe ukończone nieukończone i bez wykształcenia

Mieszkańcy posiadający wykształcenie podstawowe stanowią największą grupę

56 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

ludności powiatu w wieku powyżej 13 lat – 45%. Liczną grupę stanowią mieszkańcy z wykształceniem zasadniczym zawodowym – 22% i średnim 21%. Grupa ludzi z wykształceniem podstawowym lub bez wykształcenia stanowi 7%. Wykształcenie wyższe posiada jedynie 3% ludzi dorosłych zamieszkujących powiat.

Tabela 2.2. Ludność pracująca w gospodarce narodowej (stan w dniu 31 XII)

y

w tym kobiety Sektor

e w e i e

y

zatrudn. i

o n z ł y w w y

g s

% kobiet i c n n Zatrudnienie o o ogółem na i u y t g z ł

Rok k k n a

w liczbie c s l u

ogółem m i 1000 n n ł liczba l w e u o y y s b r z

pracujący y r r ludności r r u u p p ch p 1996 6835 3379 49,4% x x 604 2057 1383 2791 88 1997 6420 3181 49,5% x x 596 1961 1336 2527 83 1998 6236 3099 49,7% x x 522 1832 1421 2461 81 1999 6132 3169 51,7% 3501 2631 368 1762 1414 2588 81 2000 6234 3479 55,8% 4166 2068 349 1964 1464 2457 82 2001 5328 2756 51,7% 3384 1944 326 1175 1356 2471 70 2002 4760 2624 55,1% 3210 1550 302 961 1092 2405 64 2003 4560 2532 55,5% 3212 1348 284 807 1107 2362 61 Większość ludzi pracujących zawodowo jest zatrudnionych w sektorze publicznym – 70%. Procent zatrudnionych w tym sektorze rośnie w stosunku do liczby zatrudnionych w sektorze prywatnym. W sektorze usług nierynkowych pracuje największa liczba osób. Spada liczba zatrudnionych w przemyśle i w rolnictwie. Wskaźnik zatrudnienia na 1000 ludności wynosi 61 i od 1996 zmniejszał się z poziomu 88. Obszar powiatu chełmskiego charakteryzuje się wyższym niż w kraju i województwie lubelskim wskaźnikiem bezrobocia. W okresie od 1999 do 2003 stopa bezrobocia i w każdym roku wzrastała od 16,1% w 1999 r. do 18.8% w 2003 r.

20% 15% 10% 5% 0% 1999 2000 2001 2002 2003

Stopa bezrobocia I - Polska Stopa bezrobocia I - województwo lubelskie Stopa bezrobocia I - powiat chełmski

57 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Tabela 2.3 Zarejestrowani bezrobotni (stan na dzień 31 XII 2003)

w tym kobiety Długotrwale bezrobotni

o y

. d I c h

i i a m c z c a

r n i y 4 i

n 2 . p e

c n 2 l

n n i . t e 1 j o .

Rok u e y u n o ł . i m m e w

u g b z l b ó d e ż n w w a k o c o ł l a 4 o m g o a ł

y a o r p ł i r y b 2 ó o e o s r z w p

z - w k s z o z z . g b p t w r e e 2 o o a a c a i O A Z p z U z S b l % b 1 p m r % d 1999 5738 3068 53,5% 135 492 1240 1164 1316 2480 42,9% 16,1% 2000 6230 3312 53,2% 308 582 1186 1434 1708 3142 50,4% 15,1% 2001 7122 3510 49,3% 332 631 1406 1393 2262 3655 51,3% 16,8% 2002 7353 3432 46,7% 292 511 1302 1429 2371 3800 51,7% 17,4% 2003 7945 3690 46,4% 334 472 1028 1693 2731 4424 55,7% 18,8% Liczba bezrobotnych w powiecie od 1999 wzrasta. W 2003 roku powiat chełmski zamieszkiwało 7945 osób zarejestrowanych jako bezrobotne. Bezrobocie dotyczy przede wszystkim ludności wsi. Z ogółu bezrobotnych w 2003 roku, 91% to mieszkańcy wsi. Wśród bezrobotnych, kobiety stanowią 46,4% (2003). Ich udział w ogólnej liczbie bezrobotnych zmniejszył się od roku 1999, kiedy to kobiety stanowiły ponad połowę bezrobotnych – 53,%, chociaż z roku na rok bezrobotnych kobiet przybywa. Absolwenci stanowią 4,2% bezrobotnych (2003 r.). Od 2000 do 2003 roku ich udział w ogólnej liczbie bezrobotnych wahał się od 4 do 5%. Wśród absolwentów największą grupę pod względem wykształcenia stanowią osoby, które ukończyły szkoły policealne i średnie zawodowe – 44% w 2002 r., 48% w 2003 r. Absolwenci szkół wyższych stanowili 20% absolwentów w 2003 roku. Absolwenci z wykształceniem średnim ogólnokształcącym w 2002 r. stanowili 14% w liczbie absolwentów a w 2003 r. 17%. Absolwenci zasadniczych szkół zawodowych stanowili 15% absolwentów w 2002 r. i 13,4% w 2003 r. Osoby, które utraciły pracę z przyczyn leżących po stronie zakładu pracy stanowiły 5,9% ogółu bezrobotnych w 2003 roku. Na przestrzeni lat 1999-2003 udział tej grupy nie przekraczał 10% ogółu bezrobotnych i od 2000 r. powoli się zmniejsza. Coraz mniejszy odsetek bezrobotnych zachowuje uprawnienia do zasiłku. Wskaźnik osób uprawnionych do zasiłku maleje od roku 1999. W roku 2003 udział tej grupy w grupie bezrobotnych wynosił 12,9%. Bez prawa do zasiłku pozostaje 87% bezrobotnych. W okresie od 1999 roku rośnie udział bezrobotnych pozostających bez pracy dłużej niż rok. W 1999 roku stanowili oni 42,9% bezrobotnych, w 2003 roku 55,7%. Liczba

58 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

osób długotrwale bezrobotnych zwiększyła się od 1999 r. z 2480 do 4424 w 2003 r. Wśród długotrwale bezrobotnych, osoby pozostające bez pracy ponad 2 lata (24 miesiące) stanowią 61% (2003). Tabela 2.3 Zarejestrowani bezrobotni wg wykształcenia podstawowe policealne i średnie zasadnicze gimnazjalne Rok wyższe i niepełne śr. zawodowe ogólnokształcące zawodowe i poniżej podstawowe 2000 91 1391 402 2236 0 2110 2001 171 1609 450 2545 0 2347 2002 220 1634 457 2550 2492 0 2003 266 1808 540 2647 2684 0 Pod względem wykształcenia wśród bezrobotnych największą grupę stanowią osoby posiadające wykształcenie gimnazjalne i poniżej (33,8% w 2003 r.), następnie zasadnicze zawodowe (33,3%) oraz policealne i średnie zawodowe (22,7%). Osoby z wykształceniem wyższym i średnim ogólnokształcącym mają mniejszy udział w liczbie bezrobotnych (3,3% i 6,7% w 2003 r.)

3000 2500 2000 1500 1000 500 0 wyższe policealne i śr. zawodowe średnie ogólnokształcące zasadnicze zawodowe gimnazjalne i poniżej

3.3. AKTYWNOŚĆ ZAWODOWA – WYBRANE ZAGADNIENIA – ANKIETA Celem przeprowadzonego badania było rozpoznanie i określenie opinii respondentów dotyczących wybranych aspektów związanych z ich aktywnością zawodową, oraz postaw potencjalnie kształtujących zachowania respondentów na ranku pracy. Badanie przeprowadzone zostało przy zastosowaniu anonimowej ankiety złożonej z 23 pytań. Miały one charakter pytań wyboru, gdzie respondenci określali swoje opinie na kilkustopniowej skali. Ankieta zawierała jedno pytanie otwarte.

3.3.1 Analiza metryczkowa badanej grupy

Płeć liczba procent K 45 52% M 41 48% razem 86 100%

59 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Liczba respondentów, którzy wypełnili ankietę wynosiła 86 osób. W badanej grupie 52% stanowiły kobiety. Wykształcenie liczba procent podstawowe i niepełne podstawowe 3 3% zasadnicze zawodowe 1 1% średnie ogólnokształcące 25 29% policealne oraz średnie techniczne i zawodowe 49 57% wyższe 8 9% razem 86 100% Wśród respondentów dominowały osoby o wykształceniu policealnym oraz średnim technicznym i zawodowym (57%) i średnim ogólnokształcącym (29%).

Wiek liczba procent 18-25 53 62% 26-35 13 15% 36-45 12 14% powyżej 46 8 9% razem 86 100% Pod względem wieku większość to osoby w przedziale 18-25 lat (62%), następnie 26- 35 lat (15%) i 36-45 lat (14%). Osoby w wieku produkcyjnym mobilnym stanowiły 91% respondentów.

Miejsce zamieszkania liczba procent wieś 27 31% miasto 59 69% razem 86 100% Mieszkańcy miast stanowili 69% respondentów.

Stan cywilny liczba procent wolny 57 66% żonaty/mężatka 26 30% inny 3 3% razem 86 100% Większość respondentów była stanu wolnego (66%).

Aktywność zawodowa liczba procent zatrudniony (umowa o pracę) 41 48% samozatrudnienie 1 1% rolnik 0 0 bezrobotny 17 20% inne 27 31% rezem 86 100%

60 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Zatrudnieni w oparciu o umowę o pracę stanowili 48% respondentów, bezrobotni stanowili 20% respondentów. W grupie, która zaznaczyła opcję „inne” dominowali uczniowie i studenci.

3.3.2 Ocena własnych szans na rynku pracy 1. Czym podyktowany był wybór Pan/i zawodu liczba procent własnymi zainteresowaniami lub pasją 28 31% oceną szans na znalezienie pracy 32 36% tradycją rodzinną 2 2% przypadkiem 27 30% inny powód 0 0 dane nie sumują się - badani wskazywali więcej niż jedną odpowiedź Wśród czynników najsilniej wpływających na wybór zawodu na pierwszym miejscu wskazywana była ocena szans na znalezienie pracy, na drugim miejscu własne zainteresowania, na trzecim przypadek. 2. Czy jest Pan/i zadowolony z posiadanego zawodu liczba procent tak 57 66% nie 9 10% nie mam zdania 19 22% brak odpowiedzi 1 2% razem 86 100% Większość badanej grupy oceniła pozytywnie zadowolenie własne z posiadanego zawodu (66%). 3. Czy jest Pan/i gotowy/a zmienić zawód jeżeli zwiększałoby to liczba procent szansę na znalezienie lub poprawę warunków zatrudnienia tak 67 78% nie 14 16% nie mam zdania 5 6% razem 86 100% Większość również stwierdziła, że jest gotowa zmienić zawód w trosce o podniesienie szans na rynku pracy i poprawę warunków zatrudnienia (78%). Gotowości takiej nie wyraziło 16% badanych, 6% nie potrafiło zająć stanowiska w tej sprawie. 4. Jak ocenia Pan/i swoją wiedzę i umiejętności samodzielnego liczba procent poruszania się na rynku pracy bardzo nisko 4 5% nisko 11 15% na średnim poziomie 56 65% wysoko 9 10% bardzo wysoko 1 1% nie potrafię ocenić 5 6%

61 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

razem 86 100% W ocenie własnej, większość badanej grupy dysponuje średnim (65%) i niskim (15%) poziomem wiedzy i umiejętności w zakresie samodzielnego poruszania się na rynku pracy. 5.Skąd czerpie Pan/i informacje dotyczące zapotrzebowania rynku liczba procent pracy na określone kwalifikacje zawodowe od pracodawcy 12 10% z urzędu pracy 11 10% z mediów (TV, radio, prasa) 62 54% od znajomych i rodziny 21 18% ze szkoły 8 7% od doradcy zawodowego 0 0 inne 1 1 dane nie sumują się - badani wskazywali więcej niż jedną odpowiedź Informacje pozwalające ocenić zapotrzebowanie rynku pracy na określone kwalifikacje zawodowe respondenci uzyskują przede wszystkim z mediów, od znajomych i rodziny oraz od pracodawców i z urzędów pracy.

6. Czy jest Pan/i gotowy/a zmienić miejsce zamieszkania, jeśli liczba procent wiązałoby się to ze zwiększeniem szans na zatrudnienie tak 48 56% nie 15 17% nie wiem 23 27% razem 86 100% Niewielu ponad połowa respondentów potwierdziła, że jest gotowa zmienić miejsce zamieszkania jeżeli wiązałoby się to ze zwiększeniem szans na zatrudnienie (56%). Ponad ¼ nie była zdecydowana (27%). Negatywnie odpowiedziało 17% respondentów.

7. Czy jest Pan/i zdecydowany(a) podjąć pracę zarobkową liczba procent tak 51 59% nie 1 1% już pracuję 34 40% razem 86 100%

8. Czy ma Pan/i poczucie, że znajdzie dla siebie satysfakcjonującą liczba procent formę działalności zarobkowej tak 42 49% nie 2 2% nie wiem 38 44% brak odpowiedzi 4 5% razem 86 100%

62 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Większość respondentów pozytywnie oceniła możliwości znalezienia satysfakcjonującej dla siebie formy działalności zarobkowej 49%. Wśród respondentów 44% nie potrafiło tego ocenić.

Praca 9. Jaki rodzaj działalności zarobkowej jest dla Pana/i najbardziej liczba procent interesujący umowa o pracę 54 62% własna działalność gospodarcza 33 38% prowadzenie gospodarstwa rolnego 0 0 inny 0 0 dane nie sumują się - badani wskazywali więcej niż jedną odpowiedź Jeżeli chodzi o formę aktywności zawodowej, większość badanych osób jest zainteresowana zatrudnieniem w ramach umowy o pracę. Rozpoczęciem własnej działalności gospodarczej zainteresowanych było. 10. W jakie sferze działalności gospodarczej widzi Pan/i swoją liczba procent przyszłość zawodową przemysł 2 2% mała i średnia przedsiębiorczość 40 43% turystyka i agroturystyka 2 2% samorząd, władze lokalne, administracja publiczna 39 42% nauka, edukacja, oświata kultura 7 8% rolnictwo 0 0 inne 2 2% dane nie sumują się - badani wskazywali więcej niż jedną odpowiedź Najbardziej atrakcyjną sferą działalności gospodarczej pod względem budowania swojej przyszłości zawodowej była dla badanej grupy mała i średnia przedsiębiorczość, następnie administracja publiczna, samorząd, władze lokalne. 11. Czy zamierza Pan/i prowadzić własną działalność gospodarczą? liczba procent tak 21 24% nie 23 27% nie wiem 42 49% razem 86 100% Zamiar prowadzenia własnej działalności gospodarczej wskazało 24% respondentów. Zdecydowanie „nie” w stosunku do takiej działalności odpowiedziało 27%, natomiast 49% wybrało opcję „nie wiem”. 12 Jeżeli ma Pan/i zamiar rozpocząć własną działalność liczba procent gospodarczą to w jakiej branży mała i średnia przedsiębiorczość 49 77% turystyka i agroturystyka 8 13%

63 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

nauka, edukacja, oświata, kultura 6 9% rolnictwo 0 0 inny 1 1 dane nie sumują się - badani wskazywali więcej niż jedną odpowiedź Osoby myślące o rozpoczęciu własnej działalności gospodarczej najczęściej wybierały sferę małej i średniej przedsiębiorczości. 13. Jakie czynniki mogą utrudnić rozpoczęcie własnej działalności liczba procent gospodarczej brak zasobów finansowych 60 60% brak wiedzy na temat możliwości 10 10% brak poradnictwa na temat prowadzenia własnej działalności 11 11% gospodarczej brak wewnętrznego przekonania o możliwości powodzenia 17 17% inne 2 2% dane nie sumują się - badani wskazywali więcej niż jedną odpowiedź Wśród czynników utrudniających rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej najczęściej wymieniany był brak zasobów finansowych. W mniejszym stopniu brak wewnętrznego przekonania o możliwości powodzenia i brak poradnictwa na temat prowadzenia własnej działalności gospodarczej. 14. Gdyby pojawił się inwestor oferujący zatrudnienie dla mieszkańców, czy gmina powinna zgodzić się na sprzedaż ziemi, liczba procent zastosowanie ulg lub zwolnień podatkowych tak 52 60% nie 13 15% nie mam zdania 21 24% razem 86 100% Większość respondentów (60%) pozytywnie odniosła się do opcji udogodnień i ewentualnych ulg dla potencjalnych inwestorów oferujących zatrudnienie mieszkańcom powiatu.

3.3.3 Dalsze kształcenie 15. Z jakich form podnoszenia kwalifikacji zawodowych korzystał liczba procent Pan/i w ciągu ostatnich 2 lat kursy i szkolenia zawodowe prowadzone przez urzędy pracy 3 3% kursy i szkolenia zawodowe prowadzone przez inne wyspecjalizowane 22 23% instytucje szkoła pomaturalna 6 6% studia wyższe 34 35% studia podyplomowe 1 1 inne 6 6% nie korzystałem 26 27% dane nie sumują się - badani wskazywali więcej niż jedną odpowiedź

64 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Najczęściej wskazywaną formą podnoszenia kwalifikacji zawodowych były studia wyższe oraz kursy prowadzone przez wyspecjalizowane instytucje.

16. W jakich obszarach podnosi Pan/i lub podnosił/a własne liczba procent kwalifikacje zawodowe w ciągu ostatnich 2 lat specjalistyczne zawodowe 16 15% komputerowe 29 27% językowe 25 24% menedżerskie 4 4% przygotowujące do prowadzenia własnej działalności gospodarczej 7 7% przygotowujące do poszukiwania pracy 6 6% inne 0 0 nie podnoszę własnych kwalifikacji 19 18% dane nie sumują się - badani wskazywali więcej niż jedną odpowiedź Największym zainteresowaniem badanej grupy cieszyły się szkolenia pozwalające podnosić kwalifikacje zawodowe dotyczące pracy z. i obsługi komputerów, językowe oraz specjalistyczne zawodowe. 17. Czy dotychczasowe programy podnoszenia przez Pana/ią liczba Procent kwalifikacji zawodowych spełniły Pana/i potrzeby i oczekiwania tak 52 60% nie 14 16% brak odpowiedzi 20 23% razem 86 100% Dotychczasowe formy podnoszenia kwalifikacji, z jakich korzystali respondenci raczej zaspakajały ich potrzeby i oczekiwania. 18. Czy odczuwa Pan/i potrzebę dalszej nauki w celu podnoszenia liczba procent własnych kwalifikacji zawodowych tak 78 91% nie 5 6% brak odpowiedzi 3 4% razem 86 100% Potrzebę dalszej nauki i podnoszenia kwalifikacji zawodowych zadeklarowało 91% respondentów. 19. Z jakich form podnoszenia kwalifikacji chciał(a)by Pan/i liczba procent skorzystać w niedalekiej przyszłości kursy i szkolenia zawodowe prowadzone przez urzędy pracy 5 5% kursy i szkolenia zawodowe prowadzone przez inne wyspecjalizowane 26 28% instytucje szkoła pomaturalna 4 4% studia wyższe 36 39% studia podyplomowe 21 22% inne 1 1

65 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

dane nie sumują się - badani wskazywali więcej niż jedną odpowiedź Respondenci chcieliby podnosić swoje kwalifikacje zawodowe poprzez studia wyższe, kursy prowadzone przez wyspecjalizowane instytucje oraz studia podyplomowe. 20. W jakich obszarach chciał(a)by Pan/i podnosić własne liczba procent kwalifikacje zawodowe specjalistyczne zawodowe 20 17% komputerowe 26 22% językowe 29 24% menedżerskie 11 9% przygotowujące do prowadzenia własnej działalności gospodarczej 20 17% przygotowujące do poszukiwania pracy 10 8% inne 3 3% dane nie sumują się - badani wskazywali więcej niż jedną odpowiedź Podnoszenie kwalifikacji zawodowych w grupie respondentów miałoby dotyczyć umiejętności posługiwania się językiem obcym, pracy z komputerem, specjalistycznych umiejętności zawodowych i prowadzenia własnej działalności gospodarczej. Silnym czynnikiem motywującym do dalszego kształcenia była spodziewana poprawa warunków zatrudnienia pod względem finansowym. 21. Czy czuje Pan/i potrzebę doskonalenia umiejętności poruszania liczba procent się po rynku pracy i planowania własnej kariery zawodowej tak 74 86% nie 11 13% brak odpowiedzi 1 1% razem 86 100% Zdecydowana większość respondentów (86%) odczuwała potrzebę doskonalenia umiejętności poruszania się po rynku pracy i planowania własnej kariery zawodowej. 23. Jakiego rodzaju utrudnienia stoją na przeszkodzie dalszego liczba procent podnoszenia Pana/i kwalifikacji zawodowych brak środków finansowych 55 49% brak informacji o możliwościach 16 14% brak czasu 21 19% odległość 7 6% sytuacja rodzinna 12 10% inne 2 2% dane nie sumują się - badani wskazywali więcej niż jedną odpowiedź Jako przeszkody dalszego kształcenia respondenci wymieniali najczęściej brak środków finansowych, następnie brak czasu oraz informacji o możliwościach podnoszenia kwalifikacji zawodowych.

66 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

3.4. Podsumowanie

Powiat chełmski biorąc pod uwagę miejsce zamieszkania ludności jest powiatem wiejskim. Liczba ludności systematycznie spada na co wpływa zarówno ujemny wskaźnik przyrostu naturalnego jak i ujemne saldo migracji. Proces starzenia się społeczeństwa powiatu postępuje, chociaż w ciągu ostatnich lat wzrost liczby ludności w wieku produkcyjnym spowodowany wejściem młodzieży na rynek pracy powodował spadek udziału ludności w wieku poprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności. Proces ten w przyszłości ulegnie zahamowaniu. Prognozy przewidują dalszy spadek liczby ogólnej mieszkańców powiatu oraz wzrost udziału ludności w wieku poprodukcyjnym, która w 2030 r. stanowić będzie niemal ¼ ludności powiatu. Postępujący proces starzenia się społeczeństwa powiatu będzie w przyszłości wpływać niekorzystnie na rozwój regionu ze względu na problem zastępowalności pokoleń. Może to na przykład oznaczać wzrost obciążeń finansowych związanych z koniecznością zwiększenia nakładów na opiekę zdrowotną i socjalną osób w wieku starszym. Struktura ludności powiatu pod względem wykształcenia odbiega od struktury wykształcenia dla kraju szczególnie jeśli chodzi o zdecydowanie mniejszy odsetek mieszkańców posiadających wykształcenie wyższe oraz zdecydowanie wyższy odsetek posiadających wykształcenie podstawowe. Udział sektora prywatnego jako pracodawcy spada na rzecz sektora publicznego. Największa grupa mieszkańców czynnych zawodowo znajduje zatrudnienie w sektorze usług nierynkowych oraz rynkowych. Spada jednak wskaźnik zatrudnienia na 1000 mieszkańców, rośnie natomiast wskaźnik bezrobocia. Stopa bezrobocia I dla powiatu jest wyższa niż dla kraju i dla województwa. Bezrobocie dotyczy przede wszystkim mieszkańców wsi. Niepokojącym zjawiskiem jest wzrost udziału bezrobotnych, którzy utracili prawo do zasiłku oraz osób długotrwale bezrobotnych, które nie powracają do pracy zawodowej. Procent bezrobotnych bez prawa do zasiłku jest bardzo wysoki – 87% ogółu bezrobotnych. Przeciwdziałanie negatywnym skutkom utrwalania się takich zjawisk może oznaczać dla powiatu i gmin wzrost obciążeń finansowych, związanych z zabezpieczeniem potrzeb socjalnych tych grup. Konieczne będą działania przeciwdziałające wykluczeniu społecznemu oraz bezrobociu w kolejnych pokoleniach. Czynnikiem utrudniającym powrót osób bezrobotnych na rynek pracy a zatem utrwalającym bezrobocie długotrwałe jest wykształcenie bezrobotnych. Jedną trzecią bezrobotnych stanowią osoby z wykształceniem gimnazjalnym i niższym a więc praktycznie bez kwalifikacji

67 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

zawodowych. Wśród bezrobotnych znajdują się niestety absolwenci, chociaż ich procentowy udział w poszczególnych latach utrzymuje się na zbliżonym poziomie. Respondenci odpowiadający na pytania ankiety dystrybuowanej wśród mieszkańców powiatu to w większości młodzież wkraczająca na rynek pracy, dokonująca wyboru zawodu lub dalszego kierunku kształcenia zawodowego oraz ludzie młodzi w pierwszych latach swojej aktywności zawodowej. Ich wybór zawodowy podyktowany był przede wszystkim zainteresowaniami oraz oceną szans na znalezienie pracy co jest korzystne, jednak dla ok. 1/3 wybór taki podyktowany był przypadkiem. Przypadkowy wybór zawodu może w przyszłości powodować problemy z satysfakcjonującym dla dokonujących takich decyzji kształtowaniem przebiegu własnej kariery zawodowej. Ponad 4/3 respondentów jest jednak gotowa zmienić zawód w trosce o własną sytuację zawodową. Ponad połowa zdecydowałaby się również na zmianę miejsca zamieszkania poszukując bardziej atrakcyjnych możliwości pracy. Dalsze kształtowanie kariery może jednak dla wielu być utrudnione przez to, że w samoocenie respondenci stwierdzili raczej średni i niski poziom posiadanych kompetencji pozwalających na samodzielne poruszanie się na rynku pracy. Mimo to prawie połowa respondentów z optymizmem patrzyła w przyszłość i oceniała swoje szanse na znalezienie satysfakcjonującej formy pracy zawodowej. Duża grupa jednak była tego niepewna (ok. 44%). Dla większości najbardziej atrakcyjną formą pracy zarobkowej była umowa o pracę. Dosyć wysoki odsetek respondentów (prawie 40%) wyraził zainteresowanie prowadzeniem własnej działalności gospodarczej, choć na jej rozpoczęcie zdecydowanych było już mniej osób ok. ¼. Wielu tych, którym taka działalność wydawała się atrakcyjna określiło, że nie wie czy ją ostatecznie podejmie. Za zasadniczą barierę samozatrudnienia i rozwoju małej przedsiębiorczości respondenci podawali brak zasobów finansowych. Grupa respondentów była w większości aktywna w doskonaleniu własnych kwalifikacji zawodowych poprzez różnorodne formy szkolenia i edukacji. Zdecydowana większość deklarowała odczuwaną potrzebę dalszego kształcenia w celu poprawy własnych kwalifikacji i sytuacji zawodowej co jest warunkiem utrzymania atrakcyjności zawodowej na rynku pracy. Jednak dużym problemem odczuwanym przez respondentów był ponownie brak zasobów finansowych, który może stać na przeszkodzie dalszego kształcenia.

68 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

4. OCENA POTENCJAŁU ROLNICZEGO POWIATU CHEŁMSKIEGO

4.1. ROLNICZA PRZESTRZEŃ PRODUKCYJNA

Użytki rolne na terenie powiatu chełmskiego w 2002 roku zajmowały 133 980 ha, co stanowiło 75,3% powierzchni ogółem tego obszaru. W skali całego woj. lubelskiego udział użytków rolnych wynosi 62,8%. Wyższy niż przeciętnie w województwie udział użytków rolnych na omawianym obszarze wskazuje na rolniczy jego charakter, mimo dużego znaczenia przemysłu, zwłaszcza cementowego. Z kolei udział lasów w powierzchni ogólnej powiatu jest relatywnie niski. Wynosi 17,6% a w skali województwa 22,5%.

W strukturze użytkowania gruntów rolnych największy udział mają grunty orne zajmujące 92988 ha, co stanowi 77,0% powierzchni użytków rolnych (w województwie 79,4%). Następne pozycje zajmują: łąki 18% (w województwie 14,4%), pastwiska 4,2% (w województwie 3,2%) i sady 0,8% (w województwie 2,9%). O nieco wyższym udziale użytków rolnych w powiecie chełmskim przesądzają nie tyle grunty orne, co łąki i pastwiska. Znacznie niższa niż przeciętna jest pozycja powiatu w uprawach sadowniczych.

Warunki do produkcji rolnej są na ogół przeciętne. Potwierdza to struktura gleb w poszczególnych klasach bonitacyjnych, scharakteryzowana w poniższej tabeli 4.1.

Tabela 4.1

Struktura gruntów według klas bonitacyjnych w gminach powiatu chełmskiego

Udziały powierzchni gruntów w poszczególnych klasach w %%

Gminy I II III a III b IV a IV b V VI VI z

Rejowiec Fabr. 0,0 0,1 2,4 14,4 24,9 19,6 26,7 10,9 1,0

Białopole 0,0 5,1 29,3 18,2 22,6 11,7 12,6 0,5 0,0

Chełm i Kamień 0,0 1,2 16,0 31,7 29,6 12,6 7,0 1,9 0,0

Dorohusk 0,0 0,1 2,7 11,8 27,8 25,5 23,2 8,4 0,5

Dubienka 0,0 0,6 7,7 11,2 24,5 21,3 22,1 12,2 0,4

Leśniowice 0,0 0,6 13,7 42,2 34,5 7,1 1,9 0,1 0,0

69 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Ruda Huta 0,0 0,0 0,8 8,4 22,0 27,2 27,0 14,3 0,3

Sawin 0,0 0,9 3,5 10,2 24,7 22,0 27,0 10,8 0,9

Siedliszcze 0,0 0,2 7,5 22,8 33,3 21,7 11,4 2,7 0,4

Wierzbica 0,0 1,0 7,8 26,6 32,6 18,6 9,5 3,7 0,2

Wojsławice 0,1 6,8 32,4 31,4 22,3 5,4 1,5 0,1 0,0

Żmudź 0,0 1,4 10,8 26,3 31,1 15,7 11,8 2,8 0,1 Źródło: Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski według gmin. Praca zespołowa pod kierunkiem T.Witka, IUNG Puławy 1981.

W powierzchni rolniczej dominują grunty klasy IV a, następnie klasy IV B i III b. W niektórych gminach istotne są udziały gruntów klasy III a, a także klasy słabszych V i VI. Nieistotne są udziały gruntów klas najwyższych (I i II) oraz najgorszej VI z).

Według waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej (tabela 4.2.) grunty w poszczególnych gminach można ocenić jako przeciętne, zarówno pod względem bonitacji, jak też przydatności rolniczej. Syntetyczny wskaźnik jakości także potwierdza tę ocenę. Najwyższą jakością charakteryzują się grunty orne w gminie Wojsławice a następnie, Chełm, Białopole i Leśniowice.

Tabela 4.2 Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej gmin w powiecie chełmskim Miasta Ocena gleb w punktach Miasta i gminy, Bonitacja Przydatność rolnicza Wskaźnik gminy syntetyczny jakości Grunty Użytki Grunty Użytki Grunty Użytki orne zielone orne zielone orne zielone Rejowiec F. m. i gm. 43,0 36,1 49,5 37,5 47,3 36,8 Białopole 63,5 41,0 63,7 39,0 63,6 40,4 Chełm i Kamień 61,2 39,9 65,0 38,3 63,1 39,1 Dorohusk 43,8 38,1 47,8 37,5 46,8 37,8 Dubienka 46,7 38,9 47,7 35,1 47,2 37,0 Leśniowice 64,7 44,2 69,2 45,9 66,8 45,1 Ruda Huta 41,3 34,7 43,8 33,7 42,6 34,2

70 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Sawin 44,6 35,7 47,9 37,0 46,1 36,4 Siedliszcze 54,6 40,1 57,3 40,3 56,0 40,2 Wierzbica 56,1 43,0 59,2 39,4 57,6 41,2 Wojsławice 70,7 49,0 73,5 48,1 72,1 48,5 Żmudź 57,1 40,2 61,7 38,9 59,4 39,5 Źródło: jak w tabeli 4.1.

Ocenę tę potwierdza ogólny wskaźnik jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej (w tabeli 4.3.), gdzie gminy: Wojsławice, Leśniowice, Białopole i Chełm uzyskały najwyższe wartości. Do grupy gmin słabszych pod względem jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej należą: Ruda Huta, Dorohusk, Dubienka i Rejowiec Fabryczny.

Tabela 4.3 Wskaźnik bonitacji i ogólny wskaźnik jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej Miasta, Wskaźnik bonitacji Ogólny Gminy wiejskie Jakości i Agroklimatu Rzeźby Warunków wskaźnik przydatności terenu wodnych jakości roln. rolniczej przestrzeni produkcyjnej Rejowiec Fabr. m. I 44,9 11,2 3,8 2,5 62,4 gm. Białopole 58,2 10,6 4,3 3,7 76,8 Chełm i Kamień 56,7 10,2 4,0 3,6 74,5 Dorohusk 42,6 10,2 4,8 3,4 61,0 Dubienka 43,1 10,4 4,6 3,0 61,1 Leśniowice 64,7 11,0 4,1 3,7 83,5 Ruda Huta 39,8 10,0 4,6 2,9 57,3 Sawin 43,0 10,0 4,7 2,9 60,6 Siedliszcze 51,7 10,8 4,1 3,7 70,3 Wierzbica 53,0 10,0 4,1 3,7 70,8 Wojsławice 69,0 11,0 3,8 4,3 88,1 Żmudź 53,7 10,4 3,9 3,7 71,7

Źródło: jak w tabeli 4.1.

71 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Nieco większe różnice oceny rolniczej przestrzeni produkcyjnej między poszczególnymi gminami dotyczą jakości i przydatności rolniczej gleb oraz warunków wodnych. Mniej istotne różnice obejmują warunki agroklimatyczne i rzeźbę terenu.

4.2. STRUKTURA GOSPODARSTW ROLNYCH

Rolnictwo powiatu chełmskiego charakteryzuje się dużym rozdrobnieniem gospodarstw. Gospodarstwa mające do 5-ciu ha ziemi stanowią 70 % ogólnej ich liczby na terenie powiatu. W potencjale ziemi i zbiorowości gospodarstw istnieją duże rezerwy. Ich zaktywizowanie będzie możliwe pod warunkiem przemian strukturalnych w rolnictwie prowadzących do koncentracji ziemi. Ponad 16% gospodarstw dysponuje już areałem 5 do 10 ha a około 14% zbiorowości stanowią gospodarstwa posiadające ponad 10 ha ziemi.

Tabela 4.4. Liczba gospodarstw rolnych według siedziby gospodarstwa w powiecie chełmskim w 2002 roku

Gminy ogólna gospodarstwa według grup obszarowych: liczba gospod Do 1 ha 1 – 5 ha 5 - 10 10- 15 ha Pow. 15 ha liczba % liczba % liczba % liczba % liczba % gm. 837 198 23,66 237 28,32 184 21,98 114 13,62 104 12,43 Białopole gm. Chełm 3342 1278 38,24 1396 41,77 376 11,25 142 4,25 150 4,49 gm. 2149 912 42,44 858 39,93 252 11,73 73 3,40 54 2,51 Dorohusk gm. 820 239 29,15 347 42,32 115 14,02 48 5,85 71 8,66 Dubienka gm. 1154 422 36,57 400 34,66 173 14,99 63 5,46 96 8,32 Kamień gm. 1195 313 26,19 362 30,29 253 21,17 117 9,79 150 12,55 Leśniowice gm. 1404 619 44,09 594 42,31 128 9,12 34 2,42 29 2,07 Rejowiec Fab

72 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

m. 499 254 50,90 215 43,09 22 4,41 5 1,00 3 0,60 Rejowiec Fabr. gm. Ruda 1379 411 29,80 553 40,10 247 17,91 86 6,24 82 5,95 Huta gm. Sawin 1707 369 21,62 712 41,71 340 19,92 141 8,26 145 8,49 gm. 1958 512 26,15 751 38,36 395 20,17 167 8,53 133 6,79 Siedliszcze gm. 1261 341 27,04 403 31,96 256 20,30 120 9,52 141 11,18 Wierzbica gm. 1323 383 28,95 389 29,40 312 23,58 119 8,99 120 9,07 Wojsławice Gm. Żmudź 883 192 21,74 279 31,60 177 20,05 99 11,21 136 15,40 Powiat 19911 6444 32,36 7492 37,63 3225 16,20 1323 6,64 1429 7,18 ogółem Źródło: obliczenia autora na podstawie NSP z 2002 roku. Dane Urzędu Statystycznego w Lublinie (tabl. 44).

Struktura gospodarstw jest znacznie korzystniejsza, jeżeli jest przedstawiona pod względem udziałów areału dysponowanego przez gospodarstwa w różnych przedziałach ich wielkości.

Tabela 4.5. Powierzchnia gospodarstw rolnych w ha według siedziby gospodarstwa w pow. chełmskim w 2002 roku Pow. gospodarstwa według grup obszarowych: Gminy gosp. do 1 ha 1-5 ha 5-10 ha 10-15 15 ha i ogółem więcej w ha gm. Białopole 6471,29 94,45 680,45 1407,22 1440,87 2848,3 gm. Chełm 16988,94 636,56 3422,39 2810,29 1806,04 8313,66 gm. Dorohusk 12695,57 512,36 2318,72 1937,79 930,96 6986,74 gm. Dubienka 4681,33 148,39 885,92 917,81 669,63 2059,58 gm. Kamień 6315,63 272,42 1068,66 1378,02 800,59 2795,94

73 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

gm. 10084,62 164,46 1070,74 1932,77 1524,58 5392,07 Leśniowice gm. Rejowiec 4459,87 336,66 1763,89 998,74 451,37 909,21 F. m. Rejowiec 823,06 103,03 457,2 145,65 60,18 57,63 Fabr. gm. Ruda Huta 7597,87 217,79 1586,47 2011,42 1144,94 2637,25 gm. Sawin 11579,74 225,71 1981,87 2734,85 1936,95 4700,36 gm. 11299,63 298,21 1999 3006,44 2122,01 3873,97 Siedliszcze gm. Wierzbica 9851,72 198,99 1083,06 2009,68 1574,27 4985,72 gm. 8393,64 207,8 1226,6 2578,85 1556,2 2824,19 Wojsławice gm. Żmudź 7861,86 91,62 812,84 1439,62 1292,46 4225,32 Powiat ogółem 119104,8 3509,45 20353,81 25304,15 17306,05 52624,94 Źródło: jak w tabeli 4.4.

Taką właśnie strukturę przedstawiają tabele 4.5. i 4.5a. Pod względem udziały w powierzchni najważniejszą grupę stanowią gospodarstwa największe, mające powyżej 15 ha (44,18%) a następnie średnie (5-10 ha) i duże (10-15 ha). Gospodarstwa najmniejsze (do 1 ha) zajmują niespełna 3% powierzchni gospodarstw. Struktura wielkości gospodarstw w powiecie chełmskim jest więc na ogół korzystna dla rozwoju rolnictwa towarowego.

74 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Tabela 4.5a. Struktura gospodarstw rolnych według powierzchni grup obszarowych w %% powierzch gospodarstwa według grup obszarowych: Gminy gosp. roln. do 1 ha 1-5 ha 5-10 ha 10-15 15 ha i ogółem w więcej ha gm. Białopole 100,0 1,46 10,51 21,75 22,27 44,01 gm. Chełm 100,0 3,75 20,14 16,54 10,63 48,94 gm. Dorohusk 100,0 4,04 18,26 15,26 7,33 55,03 gm. Dubienka 100,0 3,17 18,92 19,61 14,30 44,00 gm. Kamień 100,0 4,31 16,92 21,82 12,68 44,27 gm. Leśniowice 100,0 1,63 10,62 19,17 15,12 53,47 gm. Rejowiec 100,0 7,55 39,55 22,39 10,12 20,39 Fabr. m. Rejowiec 100,0 12,52 55,55 17,70 7,31 7,00 Fabr. gm. Ruda Huta 100,0 2,87 20,88 26,47 15,07 34,71 gm. Sawin 100,0 1,95 17,11 23,62 16,73 40,59 gm. Siedliszcze 100,0 2,64 17,69 26,61 18,78 34,28 gm. Wierzbica 100,0 2,02 10,99 20,40 15,98 50,61 gm. Wojsławice 100,0 2,48 14,61 30,72 18,54 33,65 gm. Żmudź 100,0 1,17 10,34 18,31 16,44 53,74 Powiat ogółem 100,0 2,95 17,09 21,25 14,53 44,18 Źródło: jak w tabeli 4.4. W tym, na ogół słabo zurbanizowanym powiecie przeważają gospodarstwa prowadzące działalność wyłącznie rolniczą stanowią 77,7% ogólnej liczby gospodarstw, co wynika z danych w tabeli 4.6. Upadek wielu zakładów przemysłowych na terenie Chełma, restrukturyzacja zakładów istniejących, zarówno w Chełmie, jak i na terenie omawianego powiatu ziemskiego zmniejszył na początku lat dziewięćdziesiątych zatrudnienie członków rodzin rolniczych poza rolnictwem.

75 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Tabela 4.6. Gospodarstwa rolne według prowadzonej działalności w powiecie chełmskim w 2002 roku liczba gospodarstwa rolne prowadzące działalność: Gminy gospodars wyłącznie wyłącznie rolniczą nie tw ogółem rolniczą pozarolniczą i pozarolniczą prowadzące działalności gm. Białopole 837 697 6 77 57 gm. Chełm 3342 2305 106 384 547 gm. Dorohusk 2149 1764 26 127 232 gm. Dubienka 820 580 16 54 170 gm. Kamień 1154 909 18 95 132 gm. Leśniowice 1195 996 3 125 71 gm. Rejowiec 1404 1057 15 133 199 Fabr. m. Rejowiec 499 346 10 28 115 Fabr. gm. Ruda Huta 1379 1025 12 104 238 gm. Sawin 1707 1313 24 131 239 gm. Siedliszcze 1958 1589 31 144 194 gm. Wierzbica 1261 1040 12 84 125 gm. Wojsławice 1323 1099 10 95 119 gm. Żmudź 883 755 9 49 70 Powiat ogółem 19911 15475 298 1630 2508 Źródło: jak w tabeli 4.4.

Obecnie tylko 8,8% gospodarstw prowadzi również działalność pozarolniczą. Ważną pozycję zajmują gospodarstwa nie prowadzące żadnej działalności. Prawdopodobnie są one utrzymywane przez emerytów i rencistów z ziemią przekazaną w dzierżawę. Ich udział w ogólnej liczbie gospodarstw wynosi 8,2%. Nieistotny jest udział gospodarstw prowadzących działalność wyłącznie poza rolnictwem.

76 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

4.3. TECHNICZNE UZBROJENIE PRACY

Wyposażenie gospodarstw rolnych w ciągniki, maszyny i urządzenia techniczne do upraw jest ciągle niskie. Jedynie wyposażenie w ciągniki jest powszechne. 7,7 tys. ciągników przypada na 19911 gospodarstw na terenie powiatu (por. tabele 4.4. i 4.7.). Prawdopodobnie gospodarstwa najmniejsze mają ich najmniej. Przy tym założeniu jest to jedyne urządzenie dostatecznie rozpowszechnione w gospodarstwach dużych, średnich i wielu małych lecz mających powyżej 1 ha. Wyposażenie w pozostałe urządzenia jest bardzo słabe. Szczególnie słabe jest wyposażenie w samochody ciężarowe. Samochody jako środki transportu są powszechnie zastępowane przez ciągniki. Bardzo słaby poziom wyposażenia gospodarstw w kombajny zbożowe i ziemniaczane wynika z powszechności usług jakie świadczą wśród siebie rolnicy podczas zbiorów płodów rolnych. Rolnictwo powiatu jest także słabo wyposażone w urządzenia do produkcji mleka, co wynika z nikłego wyposażenia gospodarstw w dojarki i schładzarki do mleka.

Tabela 4.7 Ciągniki, samochody ciężarowe i wybrane maszyny w gospodarstwach rolnych w powiecie chełmskim w 2002 roku Gminy Ciągniki Samo- Kombajn Kombajn siloso- Dojarki schładzar chody y y kombajny bańkow ki ciężar. zbożowe ziemniac e do mleka z. gm. Białopole 526 20 39 7 14 82 103 gm. Chełm 1077 117 90 6 9 41 60 gm. Dorohusk 540 14 28 6 5 27 11 gm. Dubienka 266 10 17 # - 8 11 gm. Kamień 485 20 36 12 4 29 65 gm. Leśniowice 763 49 91 # 6 34 108 gm. Rejowiec 303 22 14 # # 13 24 Fabr m. Rejowiec 79 5 5 - - # - Fabr gm. Ruda Huta 395 19 24 7 4 25 43 gm. Sawin 733 63 52 6 10 32 101

77 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

gm. Siedliszcze 668 36 34 3 4 99 100 gm. Wierzbica 622 30 63 7 5 41 74 gm. Wojsławice 739 22 67 9 5 58 168 gm. Żmudź 485 18 51 6 3 43 77 Powiat ogółem 7681 445 611 69 69 532 945 Źródło: jak w tabeli 4.4. Zróżnicowanie poziomu technicznego uzbrojenia pracy między gminami jest na ogół zgodne z układem warunków wynikających z cech rolniczej przestrzeni produkcyjnej. W wymienione w tabeli 4.7. urządzenia i maszyny lepiej wyposażone są gminy mające korzystniejsze warunki produkcji rolnej a więc: Chełm, Leśniowice, Wojsławice a ponadto: Sawin, Siedliszcze i Wierzbica. Ogólna ocena technicznego uzbrojenia pracy gospodarstw rolnych w maszyny i urządzenia do produkcji wypada nisko choćby na tle liczby gospodarstw prowadzących wyłącznie działalność rolniczą. Jest ich na terenie powiatu chełmskiego 15475 (jak wynika z tabeli 4.6.). Przy założeniu, że tylko one posiadają ciągniki to jeden ciągnik przypadałby na ok. dwa gospodarstwa. Wyrazem niedoinwestowania rolnictwa powiatu chełmskiego jest także wyposażenie gospodarstw w budynki i budowle związane funkcjonalnie z produkcją rolną (tabela 4.8.).

Tabela 4.8. Wyposażenie gospodarstw rolnych w budynki i budowle w powiecie chełmskim w tym: Liczb osłonięt Przecho- a e Ogół budynki walnie Gosp zbiornik Gminy em chlewni wielofu owoców, . obory kurniki stodoły i nawo- budy e n- warzyw i zów nki kcyjne ziemniakó % natural w n. liczba 700 525 56 287 208 465 5 8 Białopole % 100 75,00 8,00 41,00 29,71 66,43 0,71 1,14 liczba 2262 1223 148 463 789 1027 170 117 gm. Chełm % 100 54,07 6,54 20,47 34,88 45,40 7,52 5,17

78 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

liczba 1643 702 61 182 819 867 24 19 Dorohusk % 100 42,73 3,71 11,08 49,85 52,77 1,46 1,16 liczba 688 498 24 167 160 436 # 5 Dubienka % 100 72,38 3,49 24,27 23,26 63,37 # 0,73 liczba 915 568 39 142 288 506 31 20 Kamień % 100 62,08 4,26 15,52 31,48 55,30 3,39 2,19 liczba 984 615 93 309 358 641 37 21 Leśniowice % 100 62,50 9,45 31,40 36,38 65,14 3,76 2,13 Rejowiec liczba 1125 743 39 100 297 631 27 13 Fabryczny % 100 66,04 3,47 8,89 26,40 56,09 2,40 1,16 m. liczba 339 162 9 38 130 128 9 4 Rejowiec % 100 47,79 2,65 11,21 38,35 37,76 2,65 1,18 Fabryczny gm. Ruda liczba 1127 726 32 156 390 584 28 3 Huta % 100 64,42 2,84 13,84 34,61 51,82 2,48 0,27 liczba 1362 598 62 263 712 817 # 26 gm. Sawin % 100 43,91 4,55 19,31 52,28 59,99 # 1,91 gm. liczba 1579 1202 27 183 316 940 22 58 Siedliszcze % 100 76,12 1,71 11,59 20,01 59,53 1,39 3,67 gm. liczba 1018 704 54 250 278 564 33 33 Wierzbica % 100 69,16 5,30 24,56 27,31 55,40 3,24 3,24 gm. liczba 1075 825 39 285 189 788 29 14 Wojsławice % 100 76,74 3,63 26,51 17,58 73,30 2,70 1,30 liczba 720 551 34 165 185 480 10 34 gm. Żmudź % 100 76,53 4,72 22,92 25,69 66,67 1,39 4,72 1553 liczba 9642 717 2990 5119 8874 425 375 Powiat og. 7 % 100 62,06 4,61 19,24 32,95 57,12 2,74 2,41 Źródło: jak w tabeli 4.4.

Z powyższej tabeli wynika, że w powiecie chełmskim zdecydowaną przewagę mają gospodarstwa tradycyjne pod tym względem. Ponad 62% gospodarstw jest wyposażonych w obory a ponad 57% w stodoły. Ponad 32 % gospodarstw ma budynki wielofunkcyjne, służące

79 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

przeważnie przechowywaniu sprzętu rolniczego. Natomiast wyposażenie gospodarstw w budynki przeznaczone do specjalistycznej produkcji, w tym do hodowli, jest nikłe.

Tabela 4.8a. Gospodarstwa rolne ponoszące nakłady na rozwój w powiecie chełmskim w 2002 roku liczba gospodarstw ponoszących nakłady na: Gminy budowa i zwiększenia nowe zalesienia zakup nawozów, moderniz stada nasadzenia i wapna i środków acja podstawowego zmianę ochrony roślin budynkó i zmianę kierunku w kierunku produkcji gospodar produkcji roślinnej czych zwierzęcej gm. Białopole 47 31 11 # 572 gm. Chełm 118 52 46 5 1623 gm. Dorohusk 76 35 25 11 1036 gm. Dubienka 29 10 8 14 420 gm. Kamień 44 30 20 7 624 gm. Leśniowice 83 60 38 # 794 m. Rejowiec 51 29 25 7 622 Fabr. gm Rejowiec 6 5 4 # 173 Fabr. gm. Ruda Huta 43 27 3 12 698 gm. Sawin 81 30 9 12 1067 gm. Siedliszcze 103 46 35 9 1204 gm. Wierzbica 72 16 17 8 800 gm. Wojsławice 74 27 10 5 850 gm. Żmudź 40 13 # 4 589 Powiat ogółem 867 411 251 94 11072 Źródło: jak w tabeli 6.2.

Wyrazem niskiego nasycenia rolnictwa kapitałem jest mała aktywność inwestycyjna gospodarstw. Z poniższej tabeli 4.8a wynika, że w 2002 roku tylko 867 gospodarstw

80 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

inwestowało w budowę i modernizację budynków gospodarczych, tylko 411 gospodarstw lokowało środki finansowe w powiększanie stada zwierząt bądź w zmianę kierunku produkcji zwierzęcej a 251 w nowe nasadzenia lub zmianę kierunku produkcji roślinnej. Znikome były inwestycje związane z dolesieniami. Jedynie wydatki bieżące na utrzymanie produkcji roślinnej były powszechne.

4.4. KIERUNKI PRODUKCJI ROLNEJ

Powiat chełmski charakteryzuje się typową dla województwa lubelskiego strukturą produkcji. Przeważa zdecydowanie produkcja roślinna nad zwierzęcą. W powierzchni upraw dominującą pozycję zajmują zboża. Ich udział w powierzchni upraw wynosi aż 79,2%. Kolejne, znacznie mniejsze udziały przypadają uprawom: ziemniaków (5,5%), buraków cukrowych (4,4%), rzepaku (3,8%) i roślin pastewnych (3.6%). Znacznie niższe udziały w powierzchni mają uprawy warzyw (ponad 1,0%) i roślin strączkowych (0,9%). Pewnym wyznacznikiem intensywności produkcji może być uprawa buraków cukrowych. Ten kierunek produkcji jest najbardziej rozpowszechniony w gminach o nieco wyższym poziomie rozwoju rolnictwa, w tym w takich jak: Chełm, Kamień, Białopole, Leśniowice, Wojsławice. Najniższe udziały upraw buraka mają gminy tradycyjnie najsłabsze w rolnictwie, w tym Dubienka, Dorohusk, Rejowiec Fabryczny i Sawin. Dominująca pozycja upraw zbóż w produkcji roślinnej jest wyrazem tradycyjnych form rolnictwa. Częściowo wynika z warunków rolniczej przestrzeni produkcyjnej, ocenianych jako średnie. Znaczny wpływ na dominację upraw zbożowych ma brak koniunktury na inne produkty a także brak kapitału w rolnictwie, pozwalający na penetrację światowych rynków rolnych i na rozwój przetwórstwa.

Tabela 4.9 Powierzchnia zasiewów głównych ziemiopłodów w powiecie chełmskim w 2002 roku Gminy powierzchnia zasiewów w gospodarstwa rolnych w ha ogółem zboża strączk ziemnia buraki rzepak pastew Warzy- owe ki cukrow ne wa e gm. Białopole 4618,48 3456,97 145,77 170,00 419,11 56,79 293,04 18,30 gm. Chełm 11833,06 9219,00 75,95 476,47 669,27 871,18 277,92 158,74 gm. Dorohusk 5248,21 4311,98 12,71 465,04 55,73 146,57 112,62 79,35

81 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

gm. Dubienka 2336,33 1965,97 31,26 145,30 69,75 36,78 34,69 3,37 gm. Kamień 3993,36 3153,20 41,19 206,73 327,31 97,87 76,72 41,52 gm. Leśniowice 8229,75 6697,00 201,22 206,29 384,96 204,97 359,57 58,83 gm. Rejowiec 2191,05 1634,43 0,59 248,24 47,24 61,11 115,76 46,12 Fabr m. Rejowiec 416,37 303,37 0,58 56,60 6,62 1,98 21,80 15,71 Fabr gm. Ruda Huta 3119,48 2357,20 4,33 343,88 30,22 107,90 156,74 36,48 gm. Sawin 6196,39 5323,56 9,40 447,03 61,80 129,49 127,54 50,92 gm. Siedliszcze 6142,08 4723,10 43,81 474,71 221,69 53,55 364,99 103,98 gm. Wierzbica 6505,53 5275,14 9,70 317,5 285,18 370,10 159,85 50,45 gm. Wojsławice 6123,79 4491,78 51,28 254,32 343,86 334,66 329,49 44,90 gm. Żmudź 5609,49 4534,50 42,16 202,60 293,52 309,65 166,14 28,39 Powiat ogółem 72563,37 57447,2 669,95 4014,7 3216,2 2782,6 2596,8 737,06 1 6 7 Źródło: jak w tabeli 6.2

Przykładem dziedziny produkcji słabo rozwiniętej, choćby „kosztem” udziału zbóż w uprawach jest sadownictwo. W powiecie chełmskim uprawy sadownicze zajmują niespełna 400 ha. Największy udział w tych uprawach mają jabłonie (53,9%) a następnie wiśnie (13,8%) i porzeczki (9,7). Uprawy gruszy, śliw i malin nie odgrywają istotnej roli w areale upraw sadowniczych (por. tabela 4.10).

Tabela 4.10 Powierzchnia upraw sadowniczych w powiecie chełmskim w 2002 roku Gminy powierzchnia upraw sadowniczych w gospodarstwa rolnych w ha ogółe jabłonie grusze śliwy wiśnie agrest porzec maliny m zki gm. Białopole 54,68 29,45 1,91 3,95 11,25 0,48 3,07 0,41 gm. Chełm 139,1 64,60 7,80 14,45 23,82 0,41 10,71 1,33 gm. Dorohusk 61,64 35,48 2,05 2,61 8,90 0,36 6,53 0,42 gm. Dubienka 21,31 9,88 0,67 1,16 3,67 0,03 1,60 3,56 gm. Kamień 45,71 23,38 3,09 3,58 7,73 0,04 3,35 0,19

82 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

gm. 66,79 36,80 1,89 4,32 6,01 0,15 5,58 0,79 Lesniowice gm. Rejowiec 50,66 30,44 1,38 3,33 10,10 0,11 2,09 1,47 Fabryczny gm. m. 26,5 14,05 1,35 1,33 5,33 0,06 0,30 0,13 Rejowiec Fabryczny gm. Ruda 77,25 43,52 1,36 9,10 7,26 0,23 12,77 0,99 Huta gm. Sawin 71,23 39,47 1,84 7,52 7,41 0,05 10,03 0,31 gm. 118,7 64,16 2,07 9,45 11,97 0,39 14,08 3,15 Siedliszcze gm. 51,12 28,58 2,31 5,65 7,12 0,23 3,98 1,23 Wierzbica gm. 113,45 63,75 1,48 4,59 12,17 0,08 15,02 10,60 Wojsławice gm. Żmudź 41,55 22,87 1,44 4,34 7,34 0,10 1,71 0,38 Powiat 939,69 506,43 30,64 75,38 130,08 2,72 90,82 24,96 ogółem Źródło: jak w tabeli 6.2

Podkreślana już przewaga produkcji roślinnej nad zwierzęcą na terenie powiatu chełmskiego w znacznym stopniu wynika z dużego udziału gospodarstw wielofunkcyjnych, to znaczy utrzymujących się w znacznej mierze ze źródeł pozarolniczych. Hodowla wymagająca intensywnej, całorocznej obsługi, a zatem dużych nakładów pracy, jest możliwa w gospodarstwach zajmujących się wyłącznie rolnictwem W hodowli dominuje trzoda chlewna, drób i bydło (por. tabela 4.11.). Znikoma jest hodowla owiec i innych zwierząt.

W układzie gmin w hodowli dominującą pozycję zajmują gminy Białopole, Kamień, Sawin i Siedliszcze, co jest widoczne w oparciu o wskaźniki obsady w sztukach dużych na 100 ha użytków rolnych. W żadnej gminie omawianego powiatu wskaźniki te nie przekraczają 40 sztuk na 100 ha użytków rolnych. W powiatach północnej części województwa obsada przekracza często 60 sztuk.

83 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Tabela 4.11 Zwierzęta gospodarskie w gospodarstwach rolnych w powiecie chełmskim w 2002 r. Gminy bydło trzoda owce drób obsada w chlewna sztukach dużych na 100 ha UR gm. Białopole 2235 3247 64 17362 39 gm. Chełm 2495 8981 515 39163 24 gm. Dorohusk 1838 3627 90 18592 22 gm. Dubienka 699 1465 63 10080 23 gm. Kamień 1264 4087 192 15958 31 gm. Leśniowice 1627 3752 105 23914 21 gm. Rejowiec 679 1663 - 13097 26 Fabr. m. Rejowiec 80 203 - 2688 16 Fabr. gm. Ruda Huta 1097 2384 7 63409 23 gm. Sawin 2420 8943 46 154055 36 gm. Siedliszcze 2615 4888 1003 35682 32 gm. Wierzbica 1864 5488 32 24483 30 gm. Wojsławice 1920 2820 21 16824 28 gm. Żmudź 1752 2550 6 13449 27 Powiat ogółem 22585 54098 2144 448756 378 Źródło: jak w tabeli 6.2.

4.5. OCENA POTENCJAŁÓW WSI I ROLNICTWA

Przegląd potencjałów rolnictwa w powiecie chełmskim wskazuje, że jest to obszar charakteryzujący się przeciętnymi warunkami glebowymi przydatnymi do intensywnej produkcji roślinnej. Średnia jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnej nie jest jednak maksymalnie i racjonalnie wykorzystywana. Pewnym ograniczeniem jest duża liczba gospodarstw utrzymujących się całkowicie lub częściowo ze źródeł pozarolniczych. Słabe gleby w niektórych gminach i jednoczesna dekoniunktura na produkty rolne osłabiają zainteresowanie uprawami ziemi a tym bardziej hodowlą.

84 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Mimo średniej oceny jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej rolnictwo stanowi trzon bazy ekonomicznej ziemskiego powiatu chełmskiego zwłaszcza, że udział liczby średnich i dużych gospodarstw w powierzchni użytków rolnych jest relatywnie wysoki. Gospodarstwa najmniejsze także zajmują ważne miejsce w bazie ekonomicznej. Są traktowane jako część gospodarstw domowych a więc uzupełniające źródło utrzymania.

Gospodarstwa rolne są na ogół jednak słabo zainwestowane i niedokapitalizowane. Przejawia się to w słabym ich wyposażeniu w budynki służące produkcji a także w maszyny i urządzenia, zwłaszcza specjalistyczne. Aktywność inwestycyjna jest także niska.

Rolnictwo powiatu jest zorientowane głównie na produkcję roślinną i to głównie na tradycyjną uprawę podstawowych zbóż a uzupełniająco na uprawę roślin okopowych i rzepaku (w niektórych gminach). Sadownictwo i ogrodnictwo odgrywa także uzupełniającą rolę w uprawach rolnych.

Produkcja roślinna ma przewagę nad zwierzęcą zwłaszcza w gminach o wyższej jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej, w tym w gminach: Chełm, Kamień, Wojsławice, Leśniowice. Niektóre gminy, zwłaszcza dwie gminy nadbużańskie (Dorohusk i Dubienka a także gmina Rejowiec Fabryczny charakteryzują się wyraźnie słabszymi wskaźnikami rozwoju rolnictwa we wszystkich jego dziedzinach.

85 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

5. OCENA POTENCJAŁU PRZYRODNICZEGO POWIATU CHEŁMSKIEGO

5.1. WPROWADZENIE

Zgodnie z Konstytucją, Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę przestrzeni przyrodniczej kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju. Tak więc ważnym priorytetem rozwoju społeczno-ekonomicznego kraju jest zrównoważony rozwój i ład przestrzenny. Jest on możliwy do osiągnięcia wówczas, gdy jednym z podstawowych instrumentów zarządzania środowiskiem jest system planowania przestrzennego. Wszelkie decyzje odnośnie ustalenia potencjałów rozwojowych muszą przeto uwzględnić szeroko rozumiane uwarunkowania środowiskowe, przyrodnicze i krajobrazowe. Oznacza to, że rozwój społeczno-gospodarczy nie może i nie powinien odbywać się kosztem strefy ekologicznej. Zgodnie z art. 3 pkt 50 ustawy Prawo ochrony środowiska, „zrównoważonym rozwojem” jest „...taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspakajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń”. Harmonizacja walorów środowiska przyrodniczego i społeczno-gospodarczego, powinna się odbywać na poziomie planowania przestrzennego. Tu bowiem następuje ostateczna dekretacja funkcji terenu, czyli wybór obszarów do rozwoju konkretnych działalności z wykorzystaniem potencjałów środowiska (np.: gleb, wód, klimatu lokalnego) z jednoczesnym uwzględnieniem ograniczeń i zagrożeń wynikających z konieczności ochrony przestrzeni przyrodniczej. Niemal wszystkie tereny przestrzeni planistycznej – choć w różnym zakresie – stanowią element przestrzeni gospodarczej, czyli tej części przestrzeni, w której realizowane są funkcje produkcji i wymiany dóbr. Już ten krótki przegląd zasad określających relację: środowisko – gospodarka wskazuje na ograniczenia swobodnego rozwoju działalności ekonomicznych w przestrzeni i środowisku przyrodniczym. Po pierwsze, atrakcyjność gospodarcza obszarów jest mocno zróżnicowana, zarówno pod względem walorów i zasobów do wykorzystania lub mogących być podstawą rozwoju, jak i ograniczeń wynikających z konieczności

86 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

ich ochrony oraz stosowania naczelnej zasady zrównoważonego rozwoju: tyle gospodarcze ile przyrodnicze.

Po drugie, ograniczenia rozwoju gospodarczego wynikające z konieczności ochrony walorów i zasobów (konstytucyjna zasada ekorozwoju) powodują zróżnicowanie atrakcyjności poszczególnych obszarów dla rozwoju działalności a czynnikiem decydującym o tej atrakcyjności jest m.in. koszt zabezpieczenia terenów przed degradacją. Wreszcie po trzecie, rejony o ekstensywnym wykorzystaniu przestrzeni przyrodniczej, to najczęściej obszary o stosunkowo wysokich potencjałach środowiska przyrodniczego, których pojemność lokalizacyjna i odporność na przekształcenia antropogenne nie została przekroczona, co umożliwia dalszy rozwój gospodarczy lub wybór takich działalności, które nie będą powodować nadmiernych strat środowiskowych. W takim kontekście środowisko przyrodnicze jest ważnym czynnikiem rozwojowym w konkretnym obszarze; jego walory uczestniczą

87 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

i wspomagają, ale mogą również – przez prawną i planistyczną ochronę – ograniczać rozwój danego obszaru. Relacja stref środowisko – gospodarka – społeczeństwo rozpatrywana w układzie systemowym o różnym stopniu złożoności zależy od organizacji poszczególnych stref, jest ponadto powszechnie występującym układem ekologiczno-ekonomicznym, niezależnym od skali, czyli wielkości terenu. Systemy ekologiczno-ekonomiczne są układami dyspatywnymi, czyli rozpraszającymi materię i energię, wykazują wielce współzależne zachowania, nadają rozproszonym zasobom swoistą strukturę w postaci morfologicznego zróżnicowania i funkcjonalnej specjalizacji, a ponadto cechują się zdolnościami rozwijania się ku wyższym formom złożoności. Rozwój regionów rozpatrywany w kontekście wykorzystania zasobów i walorów środowiska przyrodniczego (szerzej: przestrzeni środowiskowo-przyrodniczo-krajobrazowej) napotyka na szereg barier, z których część wymieniono wyżej; jedne mają pochodzenie „naturalne”, czyli ograniczoną lub nieodnawialną wielkość zasobów (np.: wyczerpywanie złóż stanowi kres działalności wydobywczej); inne wynikają ze wspomnianych ograniczeń prawnych ochrony terenów cennych np.: ochrona obszarowa w postaci parku narodowego wykluczająca wszystkie – poza ekologiczną – funkcje i działalności; jeszcze inne obciążone są niewspółmiernie dużymi kosztami wykorzystania zasobów (w tym rekultywacji i naprawy szkód środowiskowych).

Wzmiankowane pojęcie trwale zrównoważonego rozwoju obszaru kreuje zasady wykorzystania przestrzeni przyrodniczo-ekologicznej, które są punktem wyjścia do dokonywania ocen potencjału społeczno-gospodarczego i ustalenia możliwości jego potencjalnego rozwoju. Oprócz członu ekonomicznego, kierującego się kryteriami stricte ekonomiczno-finansowymi oraz członu ekologicznego podlegającego – najogólniej rzecz ujmując – prawom natury, pojawia się trzeci człon: inteligentny człowiek, inteligentna grupa społeczna, inteligentne społeczeństwo, kierujące się uznanym systemem wartości. W tym przypadku oznacza to, że rozważany układ jest już nie tylko konsumentem i przetwornikiem walorów i zasobów naturalnych i gospodarczych.

Do procesu przetwarzania włączone są zasoby informacji. Jego dyspatywna struktura uzyskuje nową jakość; racjonalny system trójczłonowy:

88 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

§ tworzy nową informację o wzajemnych powiązaniach i oddziaływaniach elementów, a także zmianie parametrów systemu (np.: wzroście lub spadku walorów krajobrazowych, wodnych, leśnych lub zmianach demograficznych); § uruchamia nowe, zarówno środowiskowo-przyrodnicze, jak i społeczno- gospodarcze instrukcje i złożone programy, koncepcje, strategie i polityki nakazujące określone zachowania, podejścia i przetwarzania (np.: program ochrony bioróżnorodności czy hydrosfery z konsekwencjami dla przestrzeni społeczno-gospodarczej); § rozszerzona sieć powiązań i zwiększona intensywność wzajemnych oddziaływań (relacje zacieśniają się, oddziaływania intensyfikują a systemy łącznikowe rozbudowują, bowiem są to związki oparte na sprzężeniach zwrotnych); § zwiększa możliwość akumulacji środków działania, § pozwala na sterowanie przemianami uwzględniającymi wartość i cele społeczne (np.: konieczność pozyskiwania nowych zasobów w celu zaspokojenia potrzeb społecznych); § stwarza możliwości i warunki przemienności relacji: istnieje możliwość zastępstwa, wymiany lub zmiany wykorzystania zasobów, co wpływa na wzajemne relacje.

Wymienione właściwości określają złożony charakter procesów i systemów ekologiczno-ekonomiczno-społecznych. Zharmonizowany rozwój trójczłonowego systemu dyspatywnego zapewniającego równowagę dynamiczną nie odbywa się samoczynnie i bez określonych działań. Wymaga natomiast skoordynowanej polityki środowiskowej i racjonalnego zarządzania środowiskiem. Te natomiast wymagają rozwiązania trzech podstawowych problemów, z których z kolei można wydzielić problemy szczegółowe.

Problemami naczelnymi są: 1) określenie zakresu dopuszczalnych fluktuacji środowiska przyrodniczego wokół stanu równowagi dynamicznej zapewniającej podtrzymywanie zdolności do samoregulacji – co jest przedmiotem badań szeroko rozumianych nauk przyrodniczych, w tym ekologii, geografii, biologii, sozologii i innych, 2) określenie wielkości nakładów gospodarczych zapewniających przywracanie jakości środowiska do poziomu społecznie niezbędnego (lub prawnie wymaganego),

89 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

3) wyznaczenie punktu przemienności relacji między członami, tj., punktu zwrotnego w kierunku w dyspatywnym systemie środowisko – gospodarka – społeczeństwo.

Zakres wykorzystania przestrzeni przyrodniczej obszaru opracowania przeto szereg uwarunkowań, które rozpatrywane oddzielnie lub łącznie tworzą każdorazowo sui qeneris katalog działań, a przede wszystkim „zaniechań” w stosunku do potencjału obszaru. Potencjał środowiska przyrodniczego – ze wszystkimi powyższymi uwagami wyraża przeto możliwość rozwoju społeczno-gospodarczego z zachowaniem jego walorów i zasobów, konieczność dostosowywania rozwoju do odporności na degradację i zdolności do regeneracji, a przede wszystkim, przynajmniej utrzymywania seminaturalnego funkcjonowania poszczególnych podsystemów (wodnego, atmosferycznego, biologicznego) przyrodniczego systemu obszaru (np.: gminy, miasta, powiatu). W tym kontekście powstaje zasadne pytanie o jakościowe i ilościowe aspekty oceny przestrzeni przyrodniczej; w odpowiedzi należy, uwzględniając wspomniane trójczłonowe zależności wskazać jedynie te elementy, które gwarantując rozwój społeczno-gospodarczy, nie pogłębią nierównowagi ekologicznej obszaru. Walory i zasoby środowiska, przyrody i krajobrazu mają znaczący udział w rozwoju każdego obszaru. Przestrzeń przyrodnicza stanowi określony zespół walorów biotycznych, abiotycznych i przestrzennych, które we wzajemnych związkach funkcjonalno-przyrodniczych i przestrzennych decydują o charakterystycznych dla danego obszaru właściwościach i wartościach użytkowych. Im mniej przekształcone tym wartość przyrodnicza większa, tym większa atrakcyjność społeczno-gospodarcza, ale jednocześnie presja na użytkowanie. Walory i zasoby stanowią o unikatowości przyrodniczej, środowiskowej lub krajobrazowej. Na przeciwnym biegunie są tereny zdegradowane, w takim stopniu przekształcone, że uniemożliwiają funkcjonowanie przestrzeni przyrodniczej, a przede wszystkim człowieka, który w takich warunkach nie chce mieszkać. Po drugie, przestrzeń środowiskowo-przyrodniczo-krajobrazowa stanowi określony potencjał bezpośrednio użyteczny w użytkowaniu obszaru np.: warunki glebowe, hydrograficzne, surowcowe, topoklimatyczne i inne. Dla rozwoju sfery społecznej i gospodarczej to te zasoby w pierwszym rzędzie decydują o konkretnej atrakcyjności obszaru. Im wyższa wartość użyteczna tych elementów przestrzeni, tym większa wartość danego obszaru lub jego komponentu. Z tego wynika konieczność maksymalnie intensywnej ochrony zasobów

90 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

środowiska, aby mogły stanowić ważny czynnik stymulujący rozwój społeczno- gospodarczy. Cechą użytkowania środowiska przyrodniczego w ujęciu wartościowym i ilościowym jest jego zużycie w procesach rozwoju. Warte podkreślenia jest to, że wykorzystanie walorów i zasobów odnosi się do odnawialnych, jak i nieodnawialnych wartości środowiskowych. Te ostatnie uczestniczą jednak w rozwoju społeczno-gospodarczym tylko raz. Po wyczerpaniu są nieodtwarzalne, przeto nie biorą udziału w cyklu rozwoju cywilizacyjnego. W przypadku zasobów odnawialnych zachodzi konieczność zachowania ich parametrów jakościowych i ilościowych, bowiem dopiero wówczas mogą uczestniczyć cyklicznie w zaspokajaniu potrzeb człowieka (np.: wody, gleby).

Większość przedstawionych tu uwag ogólnych i szczegółowych charakteryzujących zależności, współdziałania a przede wszystkim współistnienie trzech sfer: przyrodniczej, gospodarczej i społecznej, odnosi się do omawianego obszaru. Jakość i ilość nagromadzonych tu walorów i zasobów środowiska, przyrody i krajobrazu oraz zależności strukturalno-funkcjonalne pomiędzy poszczególnymi strefami będzie decydująco wpływać na charakter rozwoju społeczno-gospodarczego i zagospodarowania przestrzennego powiatu chełmskiego.

Potencjał gospodarczy powiatu chełmskiego, tak jak innych wielofunkcyjnych obszarów, w największym stopniu zależy od sfery przyrodniczej. To tu zachodzą główne procesy rozwojowe, ta sfera jest podstawą relacji przyczynowo-skutkowych zachodzących pomiędzy ekologią a ekonomią. Zjawiska społeczne i gospodarcze rozpatruje się na tle środowiska przyrodniczego, które w dużym stopniu warunkuje życie społeczno-gospodarcze. Pierwszorzędnym zagadnieniem jest przeto obiektywna ocena potencjału środowiskowego. Wycena środowiska należy do najtrudniejszych problemów ekologiczno-ekonomicznych. Po pierwsze, to samo środowisko, przyroda i krajobraz, może mieć różną wartość dla różnych podmiotów dokonujących oceny. Po drugie, pojawia się wątpliwość, które z rozlicznych funkcji środowiska mają wartość dla ludzi? Wartości funkcji środowiska mogą bowiem występować w dwojakiej postaci: jako korzyści bezpośrednich użytkowników przestrzeni przyrodniczej i korzyści nieużytkowników. Po trzecie, jeśli społeczne wartościowanie opiera się na agregacji indywidualnych wartości (np.: gleb, wód, lasów), trzeba przyjąć mocne założenia dotyczące agregowania. Wobec trudności związanych z bezpośrednim ujęciem i wyrażeniem wartości środowiska

91 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

przyrodniczego i możliwości pełnienia określonych funkcji, najczęściej proponuje się różne metody pośrednie i miary zastępcze. W niniejszym opracowaniu proponuje się więc porównawczą ocenę wartości środowiska z zastosowaniem wskaźników biologicznych (np.: bioróżnorodności, lesistości, obiekty i obszary chronione), środowiskowych (np.: jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnej, zasoby wodne, odporność na antropogenne zmiany), sozologicznych (np.: jakość wód, gospodarka wodno-ściekowa) – jako jakościowo-ilościowy parametr walorów i zasobów przestrzeni przyrodniczej. Tak opisane komponenty środowiska i jego wartościowy wyraz wyrażony ilością punktów w skali od „środowiska o wysokich walorach” do „środowiska o niskich walorach” są podstawą zróżnicowania przestrzennego potencjału przyrodniczego w granicach powiatu chełmskiego. Przekłada się to na możliwości dokonywania dalszych ocen potencjału gospodarczego, do którego punktem wyjścia jest właśnie sfera przyrodnicza.

5.2. WYBRANE ELEMENTY FIZJOGRAFICZNO - PRZYRODNICZEJ CHARAKTERYSTYKI POWIATU

5.2.1. Położenie i warunki litosferyczne Południkowa rozciągłość powiatu chełmskiego powoduje, że jest on położony w kilku regionach fizjograficznych różnego rzędu. Zasadniczą część obejmuje kraina nazywana Pagórami Chełmskimi, z charakterystycznymi kopulastymi wzniesieniami. Stanowią one wyizolowane i czytelne wzgórza (pagóry) rozdzielone obniżeniami, często wykorzystywanymi i przekształconymi przez rzeki. Północna granica powiatu w znacznej części pokrywa się z północną granicą omawianego subregionu Wyżyny Lubelskiej. Charakterystyczne pagóry (ze staropolska chełmy) zbudowane z wapiennych skał górnokredowych, wykształconych w postaci opok, kredy piszącej, margli i wapieni marglistych (przeto skał o różnej odporności na procesy niszczenia), często przykryte ostańcami czapami piaskowców trzeciorzędowych (odpornych na erozję), tworzą krajobraz o wysokim stopniu unikalności w skali Lubelszczyzny. Do najbardziej znanych i pięknych wzgórz należą: Pagór Janowski, Góry Sokole, Góra Ariańska, Dziewicza Góra i parę innych. Utwory wapienne (z wyjątkiem opok) podlegają intensywnemu kresowieniu, którego rezultatem są charakterystyczne formy mikrorzeźby: lejki i miseczki kresowe wypełnione na ogół utworami organicznymi.

W południowej części powiatu (w gminie Wojsławice) Pagóry Chełmskie graniczą z fragmentami dwóch subregionów: Działami Grabowieckimi i Grzędą Horodelską.

92 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Pierwsza z krain charakteryzuje się licznymi rozcięciami erozyjnymi: wąwozy, jary, wykroty, wzniesienia i strome urwiska nazywane „debrami” (pojęcie na stałe zadomowiło się w geomorfologii) powstały w wyniku erozji osadów lessowych okrywających wapienne utwory kompleksu kredowo-trzeciorzędowego. Grzęda Horodelska to subregion Wyżyny Lubelskiej charakteryzujący się występowaniem na powierzchni kompleksu wapiennego miąższych utworów pylastych pochodzenia eolicznego, w których rozwinęły się liczne wąwozy i suche doliny. Zachodnie skrawki powiatu, w gminie Siedliszcze, to subregion zwany Obniżeniem Dorohuckim, który ostrym klinem wbija się pomiędzy Pagóry Chełmskie a leżącą na zachodzie Wyniosłość Giełczewską (powiaty Łęczyński i Świdnicki). Stanowi quasi – zatokę niżową rozcinającą pas Wyżyny Lubelskiej, wypełnioną na powierzchni młodymi utworami plejstoceńskimi o miąższości kilkadziesiąt metrów (piaski i mułki), które w granicach powiatu zredukowane są niemal do zera (wychodnie kredy). Liczne mikroformy rzeźby sprawiają, że teren ten sprawia wrażenie urozmaiconego. Nadbużańska, wschodnia część powiatu znajduje się w subregionie zwanym Obniżeniem Dubienki, gdzie charakterystycznym rysem litosfery jest rozległa dolina (Pradolina) Bugu.

5.2.2. Rys hydrograficzny Omawiany obszar cechuje się dużą zwartością hydrograficzną. Ponad 90% powierzchni odwadniane są do Bugu. Pozostałe, zachodnie skrawki, powiatu należą do dorzecza Wieprza (fragmenty gmin Siedliszcze, Rejowiec Fabryczny, Leśniowice i Wojsławice). Powierzchniowo przeważa dorzecze Uherki, które odprowadza wody do Bugu z ponad połowy powiatu chełmskiego. Południową część odwadniają dwa bezpośrednie dopływy Bugu: Udal i Wełnianka, zaś zachodnie fragmenty powiatu drenowane są przez dopływy Wieprza: Świnkę, Mogielnicę i Wojsławkę. Peryferyjny Bug ma znaczenie hydrologiczne praktycznie bez większej roli społeczno- gospodarczej. Wszystkie – poza Bugiem – cieki powiatu należą do grupy małych, średnie przepływy nie przekraczają 5m3/s. W stosunku do innych rejonów Lubelszczyzny powiat chełmski cechuje się wysoką gęstością sieci rzecznej. Największym bogactwem wodnym omawianego rejonu są wody podziemne, na które decydujący wpływ – oprócz rzeźby – ma budowa geologiczna górnej warstwy litosfery zbudowana w badanym obszarze z utworów trzech najmłodszych okresów – kredy, trzeciorzędu i czwartorzędu.

93 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Lite podłoże kredowe występuje na całym badanym rejonie płytko, miejscami wychodzi na powierzchnię topograficzną. Seria skał węglanowych – mimo pozornej jednolitości i jednorodności – wykazuje duże zróżnicowanie litologiczne. W zależności od udziału w skałach węglanu wapnia, krzemionki i minerałów ilastych określa się je jako: wapienie, opoki, margle, gezy, kredę piszącą, a także typy pośrednie. W powiecie przeważają: kreda pisząca i miękkie margle. Duża zmienność litologiczna, charakterystyczna dla profilu górnej kredy, rzutuje na warunki krążenia wody, zasoby i jakość wód. W badanym obszarze występują wody krążące w szczelinach spękanych i strzaskanych tektonicznie pakietów skał węglanowych. Krążenie wód jest tu skomplikowane. Przeważająca część studni kopanych i wszystkie wiercone studnie w subregionie Pagórów Chełmskich korzystają z kredowego poziomu wody. Pojedyncze ujęcia osiągają po kilkadziesiąt m3/h, w nielicznych przypadkach nawet ponad 150m3/h. To bardzo wysokie wydajności dyspozycyjne. We wschodniej części powiatu, w subregionie Obniżenia Dubienki płytkie studnie kopane zasilane są wodami czwartorzędowymi, natomiast głębsze ujmują poziomy kredowe o znacznych zasobach.

5.2.3. Rys klimatyczny Powiat Chełmski położony jest w strefie kontaktowej dwóch regionów klimatycznych. Gminy na północ od Chełma, znajdują się w Lubartowsko-Parczewskiej, a południowe rejony w Lubelsko - Chełmskiej dziedzinie klimatycznej. Pierwsza wyróżnia się wysoką średnią roczną wartością wilgotności względnej powietrza (do 70%), znacznymi wartościami parowania wody (do 900mm rocznie), stosunkowo dużymi rocznymi anomaliami termicznymi i jedynymi z największych na Lubelszczyźnie prędkościami wiatru (średnie roczne do 3,5m/s). Druga cechuje się znacznymi w skali Wyżyny Lubelskiej opadami atmosferycznymi (do 600mm), znaczną ilością opadów gradowych (do 18 dni), wysokim usłonecznieniem względnym w okresie letnim (nawet 50%), parowaniem wody na poziomie 850- 900mm. Na klimat omawianego obszaru największy wpływ wywierają masy powietrza napływające z zachodu (Niż Islandzki, Wyż Azorski). Mniejsze znaczenie ma powietrze napływające ze wschodu, z Wyżu Wschodnioeuropejskiego i Niżu Azjatyckiego. Notowana jest przewaga wyżowych układów antycyklonalnych – 51% nad układami cyklonalnymi (48%). Wyże przeważają w lecie i na jesieni, niże –

94 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

w zimie i na wiosnę. Zróżnicowanie warunków termicznych w powiecie jest nieznaczne ze względu na nieduże deniwelacje terenu. Średnia roczna temperatura zmienia się w niewielkim przedziale od 7,4oC do 7,6oC; średnia roczna amplituda temperatur wynosi 22,2oC. Wieloletnie obserwacje notują średnie wieloletnie opady na poziomie 544mm (stacja Bezek koło Chełma). Najobfitsze opady występują w lecie, ale wówczas wysokie parowanie i potrzeby roślin nie pozwalają na odnowienie zasobów wodnych. Następuje ono dopiero jesienią i wiosną, po roztopach zimowych. Ze względów gospodarczych istotnym jest, że powiat w całości położony jest w jednym rejonie klimatyczno - rolniczym, który nazwano Regionem Chełmsko-Hrubieszowskim. Wyróżnia się on w skali Lubelszczyzny długą zimą – 100 dni, wysoką liczbą dni z przymrozkami 130-135. Liczba dni letnich (z temperaturą średnią dobową ponad 15oC) waha się w granicach 35-40. Termiczny początek lata następuje około 24 maja. Stosunkowo długo trwa okres bezprzymrozkowy – 155-165 dni, a pokrywa śnieżna zalega średnio 70-80 dni, zaś okres wegetacyjny trwa około 200 dni. Są to warunki agroklimatyczne przeciętne w porównaniu z południową częścią województwa ale korzystniejsze niż w północnej części Lubelszczyzny.

5.2.4. Wybrane cechy środowiska biotycznego i krajobrazu. Powiat chełmski – w porównaniu z innymi – posiada dużą ilość terenów objętych ochroną. Świadczy to o jakości środowiska przyrodniczego, która jest funkcją naturalnej odporności na degradację z jednej strony a zakresem i natężeniem antropopresji z drugiej. W omawianym obszarze najwyższą rangę ochrony posiada fragment Poleskiego Parku Narodowego (rejon Bagna Bubnów) w gminie Wierzbica. Liczne rezerwaty przyrody (m.in. Wolwinów, Brzeźno, Bagno Serebryskie, Roskosz, Żmudź, Siedliszcze, Liski). Dwa parki krajobrazowe: Chełmski, Strzelecki i trzy obszary chronionego Krajobrazu: Chełmski, Grabowiecko-Strzelecki i Pawłowski. Północne skrawki powiatu objęte są granicami Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Polesie Zachodnie”. Położony w powiecie chełmskim fragment Poleskiego Parku Narodowego – enklawa Bagno Bubnów to rejon występowania najbardziej wartościowych zbiorowisk roślinnych na kompleksie torfowisk niskich z płatami torfowisk węglanowych. Ostoja unikalnych gatunków roślin i zwierząt, w tym szczególnie awifauny.

95 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Chełmski Park Krajobrazowy, który położony na terenie dwóch jednostek fizyczno- geograficznych: Pagórów Chełmskich i Obniżenia Dubienki, zajmuje powierzchnię 14tys.ha, zaś jego otulina 9500ha. Obejmuje kilka interesujących przyrodniczo kompleksów leśnych oraz ciekawy typ torfowisk powstałych na podłożu bogatym w węglan wapnia (tzw. torfowiska węglanowe). Krajobraz urozmaicony: od masywnych i obłych wyniosłości Pagórów Chełmskich do płaskich, podmokłych zagłębień Obniżenia Dubienki wypełnionych torfami. Lasy – zajmujące 44% powierzchni parku – mają bardzo zróżnicowany skład gatunkowy (m.in. dąb, brzoza, sosna, świerk, modrzew, grab, lipa). Torfowiska węglanowe sąsiadują ze zbiorowiskami kserotermicznymi. W omawianym obszarze znajduje się część Strzeleckiego Parku Krajobrazowego (45% powierzchni), położonego w widłach Bugu i Wełnianki. Ochronie podlegają wielogatunkowe kompleksy Lasów Strzeleckich. Formacje leśne mają charakter pierwotny i prezentują najwyższe walory ekologiczne i przyrodnicze, a dolina Bugu z licznymi zakolami, starorzeczami, rozlewiskami i torfowiskami – walory krajobrazowe. Dominują siedliska lasu świeżego w składzie gatunkowym sosna i dąb. W dolinie Bugu i Wełnianki – łąki, z których większość położona jest na torfowiskach niskich, typu dolinnego. Wśród licznych rezerwatów przyrody na szczególną wzmiankę zasługują położone w pobliżu Chełma rezerwaty: Brzeźno, Roskosz i Bagno Serebryskie; są to unikalne w skali kraju zbiorowiska torfowisk węglanowych, a także rzadkie gatunki fauny. Rezerwat Brzeźno jest ostoją (jedyną w Polsce) starca wielkolistnego (Senecio Doria). Rezerwat Siedliszcze w gminie Dubienka jest ostoją orlika krzykliwego, natomiast w rezerwacie Żmudź chroniona jest roślinność stepowa z lnem złocistym (Linum flavum), omanem wąskolistnym (Inula enisifolia) i astrem gawędką (Aster amellus). Wśród licznych form ochrony wielkoobszarowej należy również wspomnieć o projekcie Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, którą tworzą dwie kategorie obszarów: (1) Specjalne Obszary Ochrony (SOO) – wytypowane w oparciu o dyrektywę siedliskową; (2) Obszary Specjalnej Ochrony (OSO) – wytypowane w oparciu o dyrektywę ptasią. W omawianym obszarze projektowaną sieć tworzą: a) Specjalne Obszary Ochrony:

96 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

§ PLH 060002 „Chełmskie Torfowiska Węglanowe”, ostoja obejmująca kompleks 5 torfowisk niskich, o unikalności w skali Europy; obniżenia krasowe wypełnione torfem zajmuje zespół kłoci wiechowatej (Cladium mariscus), na ich obniżeniach występują młaki niskoturzycowe a ważnym elementem krajobrazu są suche wysepki porośnięte roślinnością kserotermiczną i zaroślową. Bogactwo flory m.in. języczka syberyjska (Ligularia sibirica), starodub łąkowy (Ostericum palustre), brzoza niska (Betula Humilis), tłustosz dwubarwny (Pinguicula vulgaris) gniadosz królewski (Pedicularis sceptrumcarolinum) i wiele innych roślin chronionych, rzadkich i zamieszczonych w Polskiej Czerwonej Księdze (roślin zagrożonych). Wśród licznej fauny należy wymienić m.in. kumaka nizinnego, żółwia błotnego, wiele rzadkich i chronionych gatunków motyli; § PLH 0600016 „Polska Dolina Bugu”, obejmuje całą „powiatową” część doliny, ściślej najcenniejsze przyrodniczo płaty i krajobrazowo odcinki doliny. Charakterystycznym elementem hydrograficznym są tzw. bużyska, czyli jeziora (rozlewiska) zakolowe. Do osobliwości należą m.in. starodub łąkowy, czarsikęsik Kluka (Succisella inflexa–takson z Polskiej Czerwonej Księgi), storczyk kukawka (Orchis militaris), kosaciec syberyjski (Iris sibirica). Jedna z najważniejszych w Polsce ostoi rzadkich i chronionych gatunków motyli dziennych. b) Obszary Specjalnej Ochrony – w skali powiatu po części pokrywające się z SOO: § PLB 060001 „Bagno Bubnów”, czyli dwa połączone wąskim przesmykiem torfowiska niskie, częściowo węglanowe, źródliska Włodawki, turzycowiska a mniejszy udział trzcinowiska i wilgotne łąki. Najcenniejszymi w skali Europy są: wodniczka, dubelt i błotniak zbożowy; § PLB 060002 „Chełmskie Torfowiska Węglanowe”, częściowo pokrywa się z SOO. Najcenniejszym gatunkiem jest wodniczka, towarzyszą jej dubelt, sowa błotna, błotniak łąkowy; § PLB 060009 „Lasy Strzeleckie”. Kompleks grądowych lasów wchodzących w skład Strzelecki Park Krajobrazowy. Wyjątkowo wysokie w skali kraju zagęszczenie lęgowych ptaków drapieżnych oraz sów; gatunkami charakterystycznymi są orlik krzykliwy i muchołówka białoszyja. Omawiany obszar dysponuje całą gamą walorów biotycznych. Zachowany stan, unikatowość przyrodnicza i krajobrazowa, liczne ostoje siedliskowe, gatunki cenne

97 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

w skali krajowej i kontynentalnej. To ważny potencjał przyrodniczy świadczący o wysokim stanie jakościowym i „czystości” środowiska. Jednocześnie to ważny potencjał rozwoju turystyki kwalifikowanej: krajobrazowej, przyrodoznawczej i dydaktycznej.

5.2.5. Przestrzeń planistyczna

W strukturze funkcjonalno-przestrzennej powiatu chełmskiego wyróżnia się kilka stref o wyraźnie zdeterminowanych funkcjach a także kilka nakładających się, częściowo lub niemal całkowicie. a) Strefa ekologiczno-krajobrazowa, ciągnie się pasem: Bagno Bubnów – Chełmski Park Krajobrazowy – Torfowiska Węglanowe w rejonie Chełma – Strzelecki Park Krajobrazowy, czyli strefą prawie równoległą do doliny Bugu; b) Strefa aktywności gospodarczej, czyli pas równoleżnikowy, skoncentrowany wzdłuż drogi krajowej (ekspresowej) Lublin – Chełm – Dorohusk, z ośrodkiem ponadregionalnym (Chełm) i kilkoma lokalnymi i ponadlokalnymi. Ważny ośrodek przemysłowy rangi krajowej (Rejowiec – Chełm), kluczowy ośrodek ruchu na drogowych i kolejowych przejściach granicznych oraz obsługi handlu międzynarodowego – Dorohusk; c) Strefa produkcji żywności – w zachodniej i południowej części powiatu oraz wąskim pasem w dolinie Bugu; pokrywa się z wysoką jakością rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Duże obszary powiatu chełmskiego, ze względu na uwarunkowania przyrodnicze, w sposób naturalny „wyłączone” są z działalności gospodarczo-osiedleńczej: lasy, torfowiska, bagna, gleby marginalne. W strefie aktywności gospodarczej ważne znaczenie posiada przemysł cementowy.

5.3. GŁÓWNE ZAGROŻENIA ŚRODOWISKA. PROBLEMY I OBSZARY PROBLEMOWE

Aktualny stan środowiska należy traktować zawsze w podwójnym układzie: - potencjałów, walorów i atrybutów rozwoju społeczno-gospodarczego; im są wyższe tym szeroko rozumiana atrakcyjność inwestycyjna większa dla proekologicznego, przyjaznego człowiekowi rozwoju;

98 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

- ograniczeń, zagrożeń, problemów, konfliktów, które powodują, że dany obszar jest nieatrakcyjny lub mało atrakcyjny z punktu widzenia inwestowania.

Przeprowadzona pod tym kątem analiza dla powiatu chełmskiego ujawniła szereg zagrożeń – typowych dla obszarów wiejskich, o przeciętnej urbanizacji – środowiska wynikających z dotychczasowego użytkowania przestrzeni planistycznej.

5.3.1. Zagrożenia warunków aerosanitarnych

Warunki aerosanitarne powiatu chełmskiego kształtują: wielkość emisji zanieczyszczeń powstających w regionie, stopień ich redukcji, rozmieszczenie emitorów oraz wielkość i kierunki napływu zanieczyszczeń transgranicznych. Do głównych źródeł zanieczyszczenia powietrza w powiecie należą: stacjonarne – zakłady przemysłowe, ciepłownicze, paleniska domowe i wysypiska, a z mobilnych – transport. Koncentracja zanieczyszczeń następuje w rejonie Rejowiec Fabryczny – Chełm, który znajduje się na trasie napływu zanieczyszczeń transgranicznych napływających z obszaru Lubelski Zespół Miejski – Bogdanka.

Emisja zanieczyszczeń w powiecie chełmskim wykazuje tendencję malejącą i w ostatnich latach kształtuje się następująco: § 2000 rok – 190,8t/rok/km2, § 2001 rok – 148,5t/rok/km2, § 2002 rok – 111,5t/rok/km2, § 2003 rok – 97,8t/rok/km2, Cementownia „Chełm” S.A. w Chełmie należy do największych emitorów zanieczyszczeń w województwie lubelskim (19% emisji województwa), znaczny udział ma również Cementownia „Rejowiec” S.A. w Rejowcu Fabrycznym (3,1% emisji w województwie). Uciążliwości związane z komunikacją występują w Chełmie i wzdłuż trasy do Dorohuska. Prowadzone są zadania w zakresie ochrony powietrza w Cementowni „Chełm”.

5.3.2. Zagrożenia hydrosfery Stosunki wodne powiatu chełmskiego podlegają zarówno zmianom naturalnym (związanym z rocznym i długookresowym cyklami hydrologicznymi) jak i antropogennym. System hydrologiczny w omawianym obszarze został silnie przekształcony i zmodyfikowany przez: odlesienie, melioracje odwadniające bagien, torfowisk i dolin rzecznych.

99 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Najbardziej spektakularne konsekwencje w hydrosferze wywołuje skoncentrowany pobór wód podziemnych z kredy, który spowodował powstanie leja depresji o powierzchni 40km2 w rejonie Chełma. To bardzo groźne zjawisko, które zagraża położonym na północ i wschód od miasta torfowiskom węglanowym. Stan czystości wód powierzchniowych jest wysoce niezadawalający. Główna rzeka powiatu chełmskiego – poza peryferyjnym Bugiem – Uherka wg klasyfikacji ogólnej od źródeł do Chełma prowadzi wody w III klasie czystości, poniżej do ujścia nie odpowiadające normom. Taka sama sytuacja jest w przypadku klasyfikacji fizykochemicznej i lepsza gdy chodzi o klasyfikację bakteriologiczną (III i II klasa). Również rzeka Udal ma niską jakość wód; na całej długości nie odpowiadają one normom wg klasyfikacji ogólnej i fizykochemicznej, a wg parametrów bakteriologicznych są w II klasie. Płytkie wody czwartorzędowe wykazują niską jakość. Nie stwierdza się natomiast zagrożeń dla wód kredowych i wg danych z monitoringu sieci krajowej występują wody Ib. (Żmudź, Białopole, Chełm Trubaki) z podwyższoną zawartością strontu. Zachodnia część powiatu (gminy Rejowiec Fabryczny, Siedliszcze, Wierzbica, Sawin) położone są w zasięgu oddziaływania Kanału Wieprz-Krzna. Powierzchniowa eksploatacja surowców węglanowych w rejonie Chełma i Rejowca Fabrycznego jest elementem mocno oddziaływującym m.in. na zmiany ilościowe hydrosfery, szczególnie zasoby wód kredowych.

5.3.3. Gospodarka odpadami Prowadzona jest w oparciu o najczęstsze, typowe rozwiązania. Większość gmin posiada wysypisko odpadów. Są to obiekty powierzchniowo niewielkie, zaś stopień ich wykorzystania zróżnicowany (od końcowej obecnie fazy wykorzystania pojemności do 2020 roku w gminie Wojsławice) i różny stan prawny. Generalnie gospodarka odpadami komunalnymi nie jest problemem strukturalnym powiatu, a przyjęty sposób pozbywania się odpadów bytowych nie stwarza zagrożenia środowiskowego. Głównym producentem odpadów przemysłowych w omawianym obszarze była Cukrownia Rejowiec, w znacznej części składująca odpady tymczasowo.

5.3.4. Niektóre zagrożenia obszarów chronionych Centralną część powiatu, głównie na południe od miasta, obejmuje regionalny lej depresji związany z odwodnieniem eksploatowanych skał kredowych i ujęć

100 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

komunalnych. W jego zasięgu znajdują się rezerwaty torfowiskowe, które są poważnie zagrożone zmianą stosunków wodnych, a więc siedlisk. Chełmski Park Krajobrazowy i Chełmski OCK znajdują się w rejonie o nasilonym zanieczyszczeniu środowiska (skażenia pyłowo-gazowe atmosfery i gleb) związanych z emisją cementowni.

5.4. OCENA WYBRANYCH ZASOBÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO - POTENCJAŁÓW PRZYRODNICZYCH POWIATU Ujęcie zasobowe środowiska przyrodniczego jest próbą oceny jakościowo-ilościowej, potencjałów, które stymulują rozwój społeczno-gospodarczy; mogą zarówno przyśpieszać, jak i ograniczać dynamikę rozwoju. W powiecie chełmskim przestrzeń przyrodnicza, o wysokiej jakości w skali regionalnej, stanowi czynnik rozwoju wielu dziedzin gospodarczych, np.: rekreacji i wypoczynku, leśnictwa i przemysłu drzewno- papierniczego. Walory i zasoby środowiska abiotycznego, szczególnie surowce mineralne, decydują o rozwoju przemysłu mineralnego, pedosfera warunkuje rozwój sektora spożywczego. Wspomniano już, że ocena potencjału przyrodniczego i środowiskowego jest zagadnieniem metodycznie skomplikowanym. W ocenie potencjału środowiskowo- przyrodniczego powiatu chełmskiego wykorzystano powszechnie stosowaną w UE metodą punktową. Opiera się ona na dwuetapowej ocenie atrakcyjności wybranych komponentów środowiska dla podstawowych i uzupełniających działalności gospodarczych rozwijanych w opracowywanym obszarze: produkcji żywności, leśnictwa, przemysłu mineralnego, rekreacji, turystyki. Waloryzację przeprowadzono w układzie gminnym; gmina jako jednostka podstawowa jakkolwiek jest uproszczeniem metodologicznym, to umożliwia syntetyczne i kompleksowe rozpoznanie relacji środowisko-gospodarka. Wśród elementów środowiska i jego cech wybrano, a następnie zwaloryzowano: rolniczą przestrzeń produkcyjną, lesistość, rangę i powierzchnię obszarów prawnie chronionych, gęstość sieci rzecznej, dyspozycyjne zasoby wód podziemnych, jakość wód powierzchniowych, odporność środowiska na przekształcenia i zdolność do regeneracji. Kwantyfikacji dokonywano w obrębie komponentu lub cechy. Uzyskano ich przestrzenne zróżnicowanie (gminami) a sumy uzyskiwanych punktów dla

101 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

poszczególnych elementów waloryzacji decydowały o zróżnicowaniu potencjału środowiska przyrodniczego w skali powiatu chełmskiego.

5.4.1. Rolnicza przestrzeń produkcyjna

Stanowi podstawowy materialny potencjał rozwoju tej działalności. Wykorzystano w tym zakresie waloryzację opracowaną w Instytucie Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach. Opiera się ona na ocenie punktowej: bonitacji gleb, agroklimatu, warunków wodnych, rzeźby terenu. Pozwala na syntetyczną ocenę warunków działalności rolniczej, czyli potencjałów rolniczych. Przedstawiona w postaci liczbowego wskaźnika umożliwia porównanie gmin w obrębie powiatów, województwa i kraju, a przede wszystkim uśrednia wieloczynnikową waloryzację warunków środowiskowych dla produkcji żywności.

Waloryzację gmin powiatu chełmskiego przeprowadzono wg następującej punktacji: § bardzo wysoka (ponad 80pkt klasyfikacji IUNG) 3pkt, § wysoka (70-80pkt) 2pkt, § średnia (poniżej 70pkt) 1pkt.

Powiat chełmski w skali Lubelszczyzny należy do obszarów o średnim potencjale rolniczej przestrzeni produkcyjnej. W obrębie badanego obszaru rozkład wskaźnika waloryzacji generalnie jest jednolity; na minus odbiegają gminy Ruda-Huta i Sawin, zaś ponad średnią dla powiatu wyróżniają się gminy Wojsławice i Leśniowice. Przestrzenny rozkład wskaźników rolniczej przestrzeni produkcyjnej i waloryzację obrazuje poniższa tabela.

Lp. Gmina Punktacja IUNG (pkt) Waloryzacja (pkt)

1 Białopole 76,8 2 2 Chełm 71,3 2

3 Dorohusk 61,0 1 4 Dubienka 61,1 1 5 Kamień 71,8 2

6 Leśniowice 83,5 3 7 Rejowiec Fabryczny 69,5 1 8 Ruda-Huta 57,3 1

9 Sawin 60,6 1

102 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

10 Siedliszcze 70,3 2

11 Wierzbica 70,8 2 12 Wojsławice 88,1 3 13 Żmudź 71,7 2

Informacje o warunkach naturalnych rolnictwa w powiecie chełmskim należy uzupełnić danymi w zakresie zasobności pedosfery w pierwiastki wzmacniające jej żyzność i produkcyjność:

§ udział gleb w powierzchni użytków rolnych o bardzo niskiej i niskiej zasobności w przyswajalny fosfor wynosi 30%;

§ udział gleb w powierzchni użytków rolnych o bardzo niskiej i niskiej zasobności w przyswajalny potas wynosi 35%;

§ udział gleb w powierzchni użytków rolnych o bardzo niskiej i niskiej zasobności w przyswajalny magnez wynosi 70%.

5.4.2. Potencjał leśny

Lasy – ta najwyższa forma organizacji przyrody – w powiecie chełmskim wykazuje jakościowe i ilościowe zróżnicowanie przestrzenne. Lesistość, czyli udział zbiorowisk leśnych w strukturze użytkowania gruntów, to wskaźnik informujący m.in. o:

§ obecnym stanie środowiska i funkcji ekologicznej lasów w strukturze przyrodniczej, w tym pośrednio o wpływie przyrody na jakość zamieszkiwania;

§ intensywności wykorzystania przestrzeni na cele m.in. osadnictwa, produkcji żywności, przemysłu; wysoka lesistość oznacza niską jakość przestrzeni przyrodniczej dla produkcji rolniczej i odwrotnie;

§ możliwość rozwoju leśnictwa jako funkcji gospodarczej i przestrzennej.

Ekologiczna i gospodarcza funkcja lasów zależna jest od ogólnej przestrzeni leśnej, zdrowotności kompleksów, żyzności siedlisk, przyrostu biomasy i tzw. hodowli lasu. W niniejszym opracowaniu jako syntetyczny – chociaż uproszczony i ograniczony zakresem – wskaźnik, przyjęto wskaźnik ogólnej powierzchni lasów w stosunku do powierzchni ogółem. Jest to wskaźnik zróżnicowany przestrzennie w powiecie chełmskim. Lesistość obszaru zawiera się bowiem w przedziale od 4,4 do 34,2%.

103 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Waloryzację potencjału lesistości przeprowadzono wg następującej skali: § najwyższa (>28%) - 3pkt § wysoka (20-27%) - 2pkt § niska (<20%) - 1pkt

W tabeli zilustrowano lesistość w układzie gminnym.

Lp. Gmina Lesistość (w%) Waloryzacja (pkt) 1 Białopole 34,2 3 2 Chełm 18,9 1 3 Dorohusk 16,8 1 4 Dubienka 22,4 2 5 Kamień 7,2 1 6 Leśniowice 12,6 1 7 Rejowiec Fabryczny 22,8 2 8 Ruda-Huta 16,5 1 9 Sawin 24,9 2 10 Siedliszcze 4,4 1 11 Wierzbica 8,6 1 12 Wojsławice 16,7 1 13 Żmudź 20,1 2

5.4.3. Potencjał rekreacyjno-turystyczny

Z położenia i uwarunkowań ekofizjograficznych, czyli walorów i zasobów przyrodniczo-krajobrazowych (potencjałów przestrzeni przyrodniczej) wynikają możliwości rozwoju dla rekreacji, turystyki i wypoczynku. Walory turystyczne powiatu chełmskiego wskazują na konieczność uznania rozwoju przemysłu turystycznego za jeden z potencjalnych kierunków rozwoju gospodarczego powiatu chełmskiego. Może być istotnym czynnikiem aktywizacji obszaru i źródłem dochodów mieszkańców. Głównymi atutami dla rozwoju turystyki w powiecie chełmskim są: urozmaicenie środowiska geograficznego, zmienne i różnorodne krajobrazy, wysokie walory ekologiczno-przyrodnicze i kulturowe oraz przygraniczne położenie regionu. Wg regionalizacji turystycznej Polski omawiany obszar położony jest w strefie znaczących w skali kraju walorów turystycznych oraz o znaczeniu ponadregionalnym. Z uwarunkowań przyrodniczo-krajobrazowo-kulturowych wynika, że największą rolę w rozwoju tej działalności odgrywa wysoka jakość środowiska, jego naturalność,

104 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

potencjał ekologiczny, które to cechy decydują m.in. o tworzeniu obszarów prawnie chronionych; ich powierzchnia w gminie, prawna ranga, atrakcyjność przyrodniczo- krajobrazowo-kulturowa, są głównymi atutami przestrzeni dla funkcji turystyczno- wypoczynkowej.

§ Powierzchnia obszarów i obiektów chronionych w granicach powiatu chełmskiego

W opracowywanym powiecie wielkoobszarowe obiekty prawnie chronione to: Chełmski Park Krajobrazowy, Strzelecki Park Krajobrazowy, Chełmski Obszar Chronionego Krajobrazu, Pawłowski Obszar Chronionego Krajobrazu. Ponadto na niewielkim fragmencie gminy Wierzbica znajduje się skrawek enklawy Poleskiego Parku Narodowego (rejon Bagna Bubnów).

Waloryzację przeprowadzono z uwzględnieniem następującej skali:

§ wysoki udział powierzchni obszarów chronionych (powyżej 30%)* 3pkt

§ średni udział powierzchni obszarów chronionych (15-30%) 2pkt

§ niski udział powierzchni obszarów chronionych (poniżej 15%) 1pkt

Rozkład waloryzowanego elementu w gminach powiatu przedstawiono w poniższej tabeli:

Udział % powierzchni obszarów Waloryzacja Lp. Gmina chronionych (pkt)

1 Białopole 31 3 2 Chełm 0,1 1 3 Dorohusk 23 2 4 Dubienka 32 3 5 Kamień 50 3 6 Leśniowice 5 1

7 Rejowiec Fabryczny 50 3 8 Ruda-Huta 8 1 9 Sawin 31 3

10 Siedliszcze 5 1

* mianownik oznacza powierzchnię zlewni, licznik – długość cieku w kwadracie o powierzchni 1km2.

105 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

11 Wierzbica 8 1

12 Wojsławice 90 3 13 Żmudź 35 3

§ Ranga prawna obszarów i obiektów chronionych

W powiecie chełmskim utworzono kilka obiektów i obszarów chronionych o różnej randze ochrony prawnej. W opracowywanym obszarze najwyższą rangę ochrony mają torfowiska Bagno Bubnów, które należą do Poleskiego PN, stanowiąc jego przyrodniczą „wyspą, enklawą”. Wysoką rangę ochrony w polskim prawie ekologicznym mają znajdujące się rezerwaty przyrody: torfowisk węglanowych (Bagno Serebryskie, Brzeźno i Rozkosz); florystyczne: Żmudź, Wolwinów, Starska Góra; leśne: Liski, Bachus, Serniawy; faunistyczny: Siedliszcze. W powiecie wyznaczono tereny Natura 2000. Waloryzację cechy przeprowadzono w oparciu o następującą skalę: § park narodowy, rezerwat przyrody 3pkt § park krajobrazowy 2pkt § obszar chronionego krajobrazu 1pkt Waloryzację ilustruje poniższa tabela:

Waloryzacja Lp. Gmina Nazwa obiektu lub obszaru chronionego (pkt.) Strzelecki PK, Grabniecko-Strzelecki OCK, 1 Białopole 6 rezerwat Liski Rezerwaty: Stawska Góra, Bagno Serebryskie, 2 Chełm 12 Brzeźno, Wolwinów 3 Dorohusk Chełmski PK, Chełmski OCK, rezerwat Brzeźno 6 Strzelecki PK, Grabniecko-Strzelecki OCK, 4 Dubienka 6 rezerwat Siedliszcze 5 Kamień Chełmski OCK, rezerwat Roskosz 4 6 Leśniowice Chełmski OCK, Grabowiecko-Strzelecki OCK 2 7 Rejowiec Fabryczny Pawłowski OCK 1 8 Ruda-Huta Chełmski PK, rezerwat Bagno Serebryskie 5 9 Sawin Chełmski PK, rezerwaty: Serniawy, Bachus 8 10 Siedliszcze Pawłowski OCK 1 11 Wierzbica Poleski PN, Chełmski OCK 4 12 Wojsławice Grabowiecko-Strzelecki OCK 1

106 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Chełmski OCK, Grabowiecko-Strzelecki OCK, 13 Żmudź 5 rezerwat Żmudź

W skali Lubelszczyzny jest to jeden z powiatów o największym zagospodarowaniu różnorodnych obiektów i obszarów chronionych.

§ Stan przyrodniczo-krajobrazowy i atrakcyjność obszarów chronionych Waloryzacja turystyczno-wypoczynkowa Lubelszczyzny przeprowadzona na potrzeby Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubelskiego w omawianym powiecie wyodrębnia strefy: A. zaplecza wypoczynkowego miasta Chełma; obejmuje ona część gmin: Chełm, Kamień, Rejowiec Fabryczny; B. zrównoważonego rozwoju turystyki na obszarach cennych krajobrazowo i przyrodniczo oraz innych prawnie chronionych w gminach: Sawin, Ruda-Huta, Dorohusk, Kamień, Żmudź, Rejowiec Fabryczny, Wierzbica, Białopole; C. wysokich walorów turystycznych wskazana do zainwestowania turystycznego; gmina Białopole, Dubienka; D. ograniczonego użytkowania turystycznego podporządkowanego wymogom konserwatorskim; w gminie Dubienka i Białopole (Strzelecki Park Krajobrazowy). Uznając, że waloryzacja turystyczno-rekreacyjno-wypoczynkowa przeprowadzona na potrzeby planu województwa ma następującą szczegółowość w odniesieniu do warunków miejscowych, waloryzację gmin powiatu chełmskiego sporządzono wg następującej punktacji: § walory najwyższe (strefa B) 3pkt § walory przeciętne (strefa A, D) 2pkt § walory niskie (strefa C) 1pkt

Walory i atrakcyjność turystyczno- Waloryzacja Lp. Gmina wypoczynkowa (pkt) 1 Białopole strefy B i D 4 2 Chełm strefy B i A 5 3 Dorohusk strefa B 3 4 Dubienka strefy C i D 3 5 Kamień strefy B i A 5 6 Leśniowice strefa B 3 7 Rejowiec Fabryczny strefa B 3 8 Ruda-Huta strefa B 3

107 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

9 Sawin strefa B 3 10 Siedliszcze - - 11 Wierzbica strefa B 3 12 Wojsławice strefa B 3 13 Żmudź strefa B 3

§ Waloryzacja hydrosfery Wspomniano wyżej, że stosunki wodne są najważniejszym komponentem kształtującym ekosferę: jej walory i zasoby, rozmieszczenie przestrzenne zjawisk, mechanizmów i procesów bezpośrednio lub pośrednio związanych z obiegiem wody. Hydrosfera w istotny sposób determinuje obecne i planowane funkcje społeczno- gospodarcze i zagospodarowanie przestrzenne (użytkowanie terenu) znacznie wpływa na urbanizację. Stan hydrosfery omawianego rejonu jest rezultatem: (1) naturalnego krążenia wody, jako skutku budowy hydrogeologicznej i zasilania oraz (2) szeroko rozumianej gospodarki wodnej, w tym szczególnie skutków gospodarowania wodą. Charakterystykę potencjału wodnego powiatu chełmskiego przedstawiono w oparciu o dwa parametry: gęstość sieci rzecznej i wielkość zasobów wód podziemnych. Pierwszy informuje o uwarunkowaniach hydrogeologicznych i klimatycznych, drugi wskazuje na naturalne warunki retencji podziemnej.

§ Gęstość sieci rzecznej

Określa w sposób syntetyczny i kompleksowy naturalne warunki hydrogeologiczne obszaru ze szczególnym uwzględnieniem możliwości kształtowania się odpływu rzecznego w kilku regionach hydrograficznych powiatu chełmskiego. Jego przestrzenna zmienność wskazuje na możliwość wykorzystania wód powierzchniowych m.in. dla produkcji żywności, rekreacji i turystyki, nawodnień i retencji powierzchniowej. Waloryzację tego parametru przeprowadzono wg następującej skali: § gęstość najwyższa (ponad 1km/km2) 3pkt § gęstość wysoka (0,5-0,9km/km2) 2pkt § gęstość niska (poniżej 0,4km/km2) 1pkt

Waloryzacja Lp. Gmina Gęstość (km/km2) (pkt.)

108 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

1 Białopole 0,54 2 2 Chełm 0,48 1 3 Dorohusk 1,23 3 4 Dubienka 0,47 1 5 Kamień 1,18 3 6 Leśniowice 0,40 1 7 Rejowiec Fabryczny 0,39 1 8 Ruda-Huta 0,63 2 9 Sawin 0,71 2 10 Siedliszcze 0,39 1 11 Wierzbica 1,18 3 12 Wojsławice 0,44 1 13 Żmudź 1,21 3

Zaznacza się wyraźna strefowość gęstości wód powierzchniowych. Obszary położone na Pagórach Chełmskich szczególnie na Łuku Uhruskim mają niską gęstość wodnych zjawisk powierzchniowych, zaś wzrasta ona w Obniżeniu Dorohuckim i Obniżeniu Dubienki.

§ Zasoby wód podziemnych

Powiat chełmski należy do rejonów, w których o zaopatrzeniu w wodę na potrzeby komunalne i produkcyjne, decydują wody podziemne. Główny zbiornik wód podziemnych utworzył się w spękanych osadach węglanowych górnej kredy. Cechują go znaczne zasoby i wysoka jakość; zróżnicowanie wielkości zasobów jest niewielkie, chociaż ich rola w systemie gospodarki wodnej Lubelszczyzny jest różna.

Na zachód od miasta Chełm, na fragmentach gmin: Chełm, Rejowiec Fabryczny, Siedliszcze, Wierzbica i Kamień występuje Obszar Najwyższej Ochrony (ONO) Głównego Zbiornika Wód Podziemnych, natomiast pozostałe gminy położone na Pagórach Chełmskich: Leśniowice, Wojsławice, Siedliszcze, Wierzbica i Sawin położone są w rejonie Obszaru Wysokiej Ochrony (OWO) GZWP. Gminy Obniżenia Dorohuczy znajdują się poza strefą ochrony (Dubienka, Białopole, Żmudź, Dorohusk, Ruda-Huta). Poniżej przedstawiono szacunkowe wielkości zasobów dyspozycyjnych w układzie gminnym z wykonaną waloryzacją zasobów.

Waloryzacji zasobów dokonano wg schematu:

109 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

§ najwyższa (ponad 200m3/d/km2) – 3pkt § średnie (150-200m3/d/km2) – 2pkt § niskie (poniżej 150m3/d/km2) – 1pkt

Wielkość zasobów Waloryzacja Lp. Gmina dyspozycyjnych (m3/d/km2) (pkt.)

1 Białopole 190 2

2 Chełm 250 3

3 Dorohusk 140 1

4 Dubienka 150 1

5 Kamień 210 3

6 Leśniowice 210 3

7 Rejowiec Fabryczny 250 3

8 Ruda-Huta 190 2

9 Sawin 210 3

10 Siedliszcze 210 3

11 Wierzbica 220 3

12 Wojsławice 200 3

13 Żmudź 140 1

§ Jakość wód powierzchniowych

W opracowywanym powiecie nie wszystkie cieki powierzchniowe wytypowane są do monitoringu jakościowego, chociaż główne rzeki mają przeprowadzane badania, bądź to w monitoringu regionalnym, bądź to w monitoringu podstawowym, natomiast Bug w tzw. monitoringu granicznym. Strugi poza stałą kontrolą jakościową oceniano na podstawie różnorodnych materiałów archiwalnych, z różnego okresu, stąd ich stan czystości należy traktować jako przybliżony. W gminach nadbużańskich o jakości wód powierzchniowych decyduje w największym stopniu Bug i jego dopływy. Niska jakość wód powierzchniowych Pagórów Chełmskich wynika z braku oczyszczalni i kanalizacji, a także niekontrolowanego spływu z obszarów rolniczych. Ocenę jakości wód powierzchniowych, która jest wyznacznikiem sposobu użytkowania hydrosfery

110 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

i jej ochrony przed zanieczyszczeniem, a także wskazuje na potrzeby działań ochronnych – przeprowadzono z uwzględnieniem dominujących klas czystości cieków wg klasyfikacji ogólnej. Waloryzację przeprowadzano wg następującej punktacji: § II klasa czystości 3pkt § III klasa czystości 2pkt § nie odpowiadające normom (NON) 1pkt

Dominująca klasa czystości wg Waloryzacja Lp. Gmina klasyfikacji ogólnej (pkt.)

1 Białopole III 2

2 Chełm III 2

3 Dorohusk NON 1

4 Dubienka II 3

5 Kamień NON 1

6 Leśniowice III 2

7 Rejowiec Fabryczny NON 1

8 Ruda-Huta II 3

9 Sawin III 2

10 Siedliszcze II 3

11 Wierzbica III 2

12 Wojsławice III 2

13 Żmudź II 3

§ Odporność środowiska na degradację i zdolność do regeneracji

Możliwość wykorzystania przestrzeni przyrodniczej jest m.in. funkcją naturalnej odporności na antropogenne przekształcenia. Środowisko przyrodnicze w obecnym stanie w zróżnicowanym zakresie zostało przystosowane do potrzeb rozwoju społeczno-gospodarczego i nawet w najlepiej zachowanych fragmentach powiatu dokonano istotnych przekształceń środowiskowych, co oznacza, że w tym przypadku możemy jedynie mówić o warunkach quasi-naturalnych. Jednocześnie obszary o

111 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

największym potencjale przyrodniczym (lasy, ekosystemy dolinne) są najbardziej odporne na użytkowanie antropogenne; im większy stopień i dokonany zakres zmian, tym bardziej kolejna antropopresja degraduje środowisko przyrodnicze. W powiecie chełmskim analiza czynników degradujących środowisko geograficzne ujawnia, że największą odpornością cząstkową cechuje się litosfera, mniejszą pedosfera i wody powierzchniowe – najmniejszą. Natomiast odporność całkowita największa jest w obszarach leśnych, najmniejsza w rejonach monokulturowego rolnictwa na wierzchowinach.

Waloryzację przeprowadzano wg następującej punktacji: § wysoka 3pkt § średnia 2pkt § niska 1pkt

Stopień odporności całkowitej Waloryzacja Lp. Gmina na degradację (pkt.)

1 Białopole wysoka 3

2 Chełm średnia 2

3 Dorohusk niska 1

4 Dubienka średnia 2

5 Kamień niska 1

6 Leśniowice niska 1

7 Rejowiec Fabryczny średnia 2

8 Ruda-Huta niska 1

9 Sawin średnia 2

10 Siedliszcze niska 1

11 Wierzbica niska 1

12 Wojsławice niska 1

13 Żmudź średnia 2

§ Potencjał środowiska przyrodniczego powiatu

112 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Wykonana waloryzacja potencjałów „cząstkowych”, czyli wybranych geokomponentów i cech środowiska przyrodniczego była pierwszym etapem typologii. Wykazała ona przestrzenne zróżnicowanie czynników decydujących o potencjale. Obecnie w drugim etapie typologii potencjałów przyrodniczych powiatu w układzie gminnym, po zsumowaniu potencjałów cząstkowych, otrzymano zbiorcze wartości atrakcyjności środowiska, przyrody i krajobrazu. Ilustruje je poniższa tabela.

Punktacja w gminach* Wyszczególnienie 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

Potencjał rolniczej przestrzeni 2 2 1 1 2 3 1 1 1 2 2 3 2 produkcyjnej

Potencjał leśny 3 1 1 2 1 1 2 1 2 1 1 1 2

y n

z Udział powierzchni obszarów 3 1 2 3 3 1 3 1 3 1 1 3 3 c

y chronionych t s y r

u Ranga obszarów chronionych 6 12 6 6 4 2 1 5 8 1 4 1 5 t

ł a j c

n Walory i atrakcyjność

e 5 5 3 3 5 3 3 3 3 - 3 3 3 t

o turystyczno-wypoczynkowa P Gęstość sieci rzecznej 2 1 3 1 3 1 1 2 2 1 3 1 3

ł y r a j e f c s n Zasoby wód podziemnych 2 3 1 1 3 3 3 2 3 3 3 3 1 o e r t d o y P h Jakość wód powierzchniowych 2 2 1 3 1 2 1 3 2 3 2 2 2

Potencjał odpornościowy 3 2 1 2 1 1 2 1 2 1 1 1 2

Razem gmina 28 29 19 22 23 17 17 19 26 13 20 18 23

Zróżnicowanie potencjałów środowiska przyrodniczego w obrębie gmin powiatu chełmskiego jest duże, przekracza 1:2. Uszeregowany zbiór potencjałów wg kolejności malejącej przedstawia poniższe zestawienie: § Chełm 29pkt § Białopole 28pkt § Sawin 26pkt § Żmudź 24pkt

* wg Lp. poprzednich tabel

113 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

§ Kamień 23pkt § Dubienka 22pkt § Wierzbica 20pkt § Dorohusk 19pkt § Ruda-Huta 19pkt § Wojsławice 18pkt § Leśniowice 17pkt § Rejowiec Fabryczny 17pkt § Siedliszcze 13pkt W powiecie chełmskim zaznacza się charakterystyczny rozkład potencjału przyrodniczego. Największym potencjałem przyrodniczym cechują się gminy położone w strefie brzeżnej Pagórów Chełmskich, sąsiadujących z Obniżeniem Dubienki. Jest to jednolity pas ciągnący się od Sawina na północy dalej Chełm, Kamień, Żmudź do Białopola (wszystkie gminy sąsiadują ze sobą). Drugą strefę – średniego potencjału – tworzą gminy nadbużańskie (22-19pkt): Dubienka, Wierzbica, Dorohusk, Ruda-Huta. Trzecią grupę stanowi pas gmin: Wojsławice – Leśniowice – Rejowiec Fabryczny – Siedliszcze (od 18 do 13pkt). Tak więc w powiecie można wyróżnić trzy – w przybliżeniu południkowe – pasy potencjałów przyrodniczych: § pas nadbużański, o najniższej atrakcyjności przyrodniczej (wschodni pas zewnętrzny); § pas strefy krawędziowej Pagórów Chełmskich (wewnętrzny); § pas zachodni, częściowo w strefie brzeżnej Pagórów i Obniżenia Dorohuckiego (zewnętrzny). Przy generalnie jednorodnych warunkach pedosfery i hydrosfery, o wielkości wskaźnika potencjału przyrodniczego, decydują walory i zasoby biosfery. Unikatowość obszarów i obiektów chronionych (park narodowy, rezerwaty przyrody i parki krajobrazowe) sprawia to, że strefa gmin wewnętrznych ma najwyższe w powiecie chełmskim potencjały oraz atrakcyjność przyrodniczą.

5.5. ZAKOŃCZENIE I WNIOSKI Powiat chełmski ma szczególne w skali Lubelszczyzny położenie ekofizjograficzne. Znajduje się w zasięgu trzech subregionów: Obniżenia Dorohuczy, Pagórów Chełmskich i Obniżenia Dubienki. Styk różnorodnych warunków m.in. geologicznych, geomorfologicznych, glebowych i przyrodniczych – ich wzajemne kontakty

114 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

i przenikanie się, wytworzyły środowisko przyrodnicze o dużym stopniu różnorodności, a przede wszystkim atrakcyjności dla rozwoju funkcji użytkowych. Rolnictwo ma zróżnicowane warunki rozwoju. Najgorsze w skali powiatu występują w pasie Obniżenia Dubienki; są to gminy (Dubienka, Dorohusk, Ruda-Huta) o najniższych wskaźnikach waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej spowodowanych niskimi klasami bonitacji gleb. Kwalifikują się do zalesień. Wysokie wartości rolniczej przestrzeni produkcyjnej notowane są w pasie zewnętrznym gmin zachodnich: Wojsławice, Leśniowice, Rejowiec Fabryczny i Siedliszcze. Pas gmin wewnętrznych (Pagórów Chełmskich) cechuje się średnimi wskaźnikami waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Obszary i obiekty chronione – poza nielicznymi: rejon parku narodowego w strefie Bagna Bubnów i rezerwatów przyrody – nie stanowią zasadniczej bariery rozwoju rolnictwa, nawet wysokotowarowego. Leśnictwo jako forma działalności gospodarczej ma również zróżnicowane warunki rozwoju, choć generalnie mocno ograniczone. Wynika to z niewielkiej lesistości powiatu, czyli znikomej funkcji gospodarczej lasów. Może ona natomiast wzrastać wraz z dolesieniami na gruntach porolnych. Wysoki w powiecie jest przyrodniczy potencjał turystyczny. Największy w gminie Chełm, gdzie walory i zasoby środowiska przyrodniczego i krajobrazu, a także jakość środowiska i stan sanitarny litosfery oraz hydrosfery powinien stanowić bazę rozwoju tej działalności. Niewiele ustępują w potencjale turystyczno-wypoczynkowym walory gmin Białopole, Sawin, Kamień i Dubienka. Środowisko, przyroda oraz krajobraz powiatu chełmskiego w zróżnicowanym zakresie zostało antropogennie przekształcone. Użytkowanie i zagospodarowanie przestrzenne w poszczególnych gminach wykorzystuje potencjały środowiskowe w różnej formie. Generalnie największe obciążenia antropogenne dotyczące pedosfery; rolnictwo jest podstawą rozwoju gospodarczego powiatu. Pośrednie skutki gospodarki rolnej w największym zakresie widoczne są w hydrosferze (spływ zanieczyszczeń z chemizacji rolnictwa). Jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnej, zwłaszcza jakości pokrywy glebowej, wskazuje na ekonomiczne i demograficzne możliwości rozwoju leśnictwa. W przyszłości będzie to bardzo ważny aspekt rozwoju gospodarczego.Atutem rozwoju społeczno- gospodarczego powiatu są nagromadzone walory przestrzeni przyrodniczej i krajobrazu. Cenne przyrodniczo obszary, różnorodność krajobrazów i wysoka jakość środowiska – to potencjały rozwoju turystyki kwalifikowanej (przyrodoznawstwa, krajobrozoznawstwa), wypoczynku i zagospodarowania letniskowego.

115 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

6. OCENA POTENCJAŁU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO POWIATU CHEŁMSKIEGO 6.1. ROZPOZNANIE STANU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO POWIATU CHEŁMSKIEGO 6.1.1. Historia Osadnictwo7 na terenach dzisiejszego powiatu chełmskiego należy do najstarszych w Europie i wywodzi się z kręgu kultur naddunajskich. Przyniosły one ze sobą rozwój rolnictwa, hodowli, rzemiosła oraz wymiany handlowej. Charakterystyczny dla tej neolitycznej kultury był wyrób narzędzi kamiennych, narzędzi i ozdób miedzianych, a także niewielkich ozdób złotych. We wczesnym średniowieczu sieć osadnicza jest już stosunkowo dobrze rozwinięta z wykształconymi grodami, jako centrami osadniczymi, siedzibami władzy plemiennej. Pomiędzy V i Xw.n.e. w strukturze osadniczej wyraźnie zarysowuje się region lubelski, chełmski, czerwieński, grabowiecki, szczebrzeszyński i lubaczowski. Jest to okres względnego spokoju, sprzyja więc rozwojowi osadnictwa, gospodarki i wymiany handlowej. Około lat trzydziestych Xw. ziemie te pozostają w strefie wpływów państwa ruskiego. Przełom lat 60 i 70 to okres przynależności do państwa czeskiego, którego wschodnią granicę wyznacza wówczas Bug i Styr. W 981r. Włodzimierz Wielki zajmuje Grody Czerwieńskie i przyłącza te ziemie do państwa ruskiego. W 1018r. za sprawą Bolesława Chrobrego zostają one przyłączone do Polski, by w 1031r. wejść we władanie Jarosława Mądrego. Władztwo ruskie utrzymuje się tu do połowy XIVw. W latach 1235 – 40 na nasypie dawnego grodu Daniel Romanowicz wznosi warowny zamek z murowanym, obronnym dworem, cerkwią św. Jana i wysoka wieżą. Przenosi tu swą stolicę z Halicza likwidując jednocześnie biskupstwo w Uhrusku. W tym

7 Zamieszczona mapka jest obrazem osadnictwa sprzed ok. 7000 lat i pochodzi ze strony http://directory.tiscali.it/World/Polska/NaukaiEdukacja/Archeologia. Dla potrzeb niniejszego opracowania do oryginalnej mapy dodano orientacyjną lokalizację Chełma.

116 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

samym czasie na zachodnim stoku pagóra chełmskiego rozrasta się podgrodzie. Po stronie południowej, u podnóża grodu powstaje ośrodek sakralny, z ufundowaną przez Daniela kamienną katedrą NMP (dziś w tym miejscu jest bazylika). Wraz z przejęciem przez Chełm funkcji stołecznej księstwa zachodzi konieczność rozbudowy jego warowni, toteż ok. 1260 r. po zachodniej stronie zamku wysokiego powstaje drewniano – ziemny zamek dolny. W obręb fortyfikacji włączono też ośrodek sakralny, a cały szczyt chełmskiej góry zostaje otoczony wałem i palisadą. Właściwe usytuowanie oraz umocnienie grodu obronnego Chełma pozwoliło na odparcie najazdów tatarskich. Przebieg ważnych szlaków komunikacyjnych sprzyjał rozwojowi sieci osadnicze, rzemiosła i handlu. W 1340r. Kazimierz Wielki przyłącza Ruś Czerwoną do Polski. Jest to początek walk z książętami litewskimi o ziemię chełmską i Wołyń. „Mocą ugody z Olgierdem, Kazimierz Wielki, odzyskawszy ziemię chełmską, oddał ją w dzierżawę Jerzemu Narymuntowiczowi, księciu bełskiemu, zostawiając polską załogę w grodzie Chełmie. Ponieważ jednak książę Jerzy wchodził w ciągłe zmowy przeciw Polsce i dopomagał najazdom Litwinów, król Ludwik (następca Kazimierza) zarządziwszy w roku 1377 wielką wyprawę zajął Chełm i ostatecznie ziemię chełmską wcielił do Korony”. Ziemia chełmska rządzi się oddzielnie od województwa, posiada dwóch posłów, jednego deputowanego oraz dwóch senatorów (większego – biskupa chełmskiego oraz mniejszego – kasztelana chełmskiego), a sejmikuje w Chełmie. Pod względem administracyjnym dzieli się na dwa powiaty: chełmski i krasnostawski. Każdy z nich jest siedzibą starostwa grodowego. W roku 1392 z rąk Władysława Jagiełły Chełm otrzymuje prawa miejskie8. Wspomniana wyżej kasztelania i starostwo miały tu swą siedzibę aż po okres rozbiorów. W 1519 roku król Zygmunt Stary nadaje miastu przywilej pędzenia gorzałki pod warunkiem przeznaczania znacznej części dochodu na odbudowę i wzmocnienie fortyfikacji miejskich. Skutkiem tych działań miasto otoczono nowymi murami, opatrzonymi pięcioma bramami9. Powiat chełmski w tym okresie prosperował bardzo dobrze - w roku 1676 posiadał 260 wsi, 16 miast i miasteczek. Od roku 1547 do miast zaliczał się także Rejowiec, który w swoich dobrach, przy wsi Kobyle założył i od swego nazwiska nazwał Mikołaj Rej z Topoli. Czasy pomyślności i rozwoju gospodarczego trwają aż do połowy XVII

8 Lokacja na prawie magdeburskim. 9 Zamojską, lwowską, krasnostawską, lubelską i brzeską.

117 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

wieku. Nawała kozacka, potop szwedzki a następnie najazd wojsk moskiewskich przynoszą mordy, zniszczenia i doprowadzają kraj do ruiny. Kwitnąca gospodarka ziemi chełmskiej zostaje zniszczona, a sam Chełm splądrowany i spalony. Dopiero wiek XVIII przynosi stabilizację i możliwość podniesienia się z upadku. Czas pomyślności trwa jednak dość krótko i poprzedza tragiczny okres rozbiorów.

Po II rozbiorze Polski dokonano nowego podziału administracyjnego kraju. W granicach województwa chełmskiego znalazły się wówczas ziemie: chełmska, łukowska oraz parczewska. Natomiast po zajęciu w 1795 r. terenów między Wisłą a Bugiem przez Austrię Chełm znalazł się w granicach Galicji Zachodniej. Administracyjnie dzieliła się ona na sześć cyrkułów, w tym cyrkuł chełmski,

118 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

obejmujący położoną po zachodniej stronie Bugu część ziemi chełmskiej, Krasnystaw, Biskupice, Parczew i Włodawę. W 1803r. cyrkuł chełmski połączono z bialskim, a jego siedzibę umieszczono w Białej Podlaskiej, co oznaczało (po raz pierwszy w historii) pozbawienie Chełma statusu stolicy jednostki administracyjnej.

Oryginalna mapa Polski z 1934 r. Lokalizację Chełma podkreślono dla potrzeb niniejszego opracowania.

W okresie wojen napoleońskich ziemia chełmska wchodzi w skład Księstwa Warszawskiego, od 1810r. staje się siedzibą powiatu departamentu lubelskiego, jednak po klęsce Napoleona i kongresie wiedeńskim na okres 100 lat dostaje się pod

119 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

zabór rosyjski (181510 – 1915). Jest to okres prześladowań, terroru, zsyłek na Sybir, więzień i bezwzględnej rusyfikacji. Po utworzeniu w 1912r. Guberni Chełmskiej w jej granicach znalazł się też powiat chełmski. Funkcjonował on również w ramach Generałgubernatorstwa Lubelskiego w okresie okupacji austriackiej (1915 – 1918).

Powiększony fragment mapy Polski z 1934r. (całość zamieszczono uprzednio). Z obszaru ówczesnego powiatu chełmskiego umieszczono tu jedynie największe i najważniejsze miejscowości (dla potrzeb niniejszego opracowania na oryginale mapy podkreślono je czerwonymi kółeczkami). Brakuje siedzib gmin takich jak: Krzywiczki, Wierzbica, Czarnołazy, Staw, Turka, Cyców i Żmudź. Lektura tego wycinka mapy jest jednak na tyle interesująca, że daje historyczny obraz znaczenia ośrodków osadniczych tego obszaru. Możemy tu zaobserwować zmianę znaczenia (wzrost lub degradację) niektórych miejscowości na przestrzeni zaledwie wieku. Należy też zwrócić uwagę na podkreśloną przez niemieckiego kartografa kolorem czerwonym sieć linii kolejowych – najnowocześniejszego środka komunikacyjnego pierwszej połowy ubiegłego wieku.

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku nastąpił okres względnej pomyślności gospodarczej i rozbudowy miasta. Powiat chełmski znalazł się wówczas w obszarze województwa lubelskiego, a Chełm był jednym z centralnych (nie tylko pod względem położenia geograficznego) miast Rzeczypospolitej. W tym okresie w skład powiatu chełmskiego wchodziły gminy: Bukowa z siedzibą w Sawinie, Krzywiczki, Olchowiec z siedzibą w Wierzbiny, Pawłów, Rakołupy z siedzibą w Czarnołazach, Rejowiec,

10 Świadomie pominięto okres funkcjonowania utworzonego po kongresie wiedeńskim z ziem Księstwa Warszawskiego (bez Poznania i Krakowa) marionetkowego Królestwa Polskiego.

120 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Siedliszcze, Staw, Świerże, Turka, Wiszniewice z siedzibą w Cycowie, Wojsławice, Żmudź oraz Chełm, jako miasto wydzielone. W 1933r. powiat zamieszkiwało 113,5 tys. osób a liczył on 327 sołectw. Powstało w tym czasie osiedle kolejowe tzw. "Dyrekcja" z imponującą siedzibą planowanej Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych. Decyzję tą podjął I Marszałek Polski Odrodzonej, premier i minister spraw wojskowych, honorowy obywatel miasta Chełma: Józef Piłsudski. Wzniesienie gmachu Dyrekcji i obliczonego na 25 tys. mieszkańców osiedla było największym po Gdyni przedsięwzięciem urbanizacyjnym II Rzeczpospolitej. Okres II wojny światowej przyniósł całkowitą dewastację gospodarki oraz prześladowania i masową eksterminację ludności polskiej i żydowskiej. Administracyjnie w tym czasie jednak nie tylko pozostawiono powiat chełmski, ale nawet znacznie powiększono jego granice. W skład powiatu chełmskiego weszła południowa część dawnego powiatu włodawskiego wraz z samą Włodawą. Obszarowo powiat otrzymał nieomal podwojenie swojej powierzchni - powiększył się o 1474km2 (z 1741km2 powierzchni sprzed wrzenia 1939r., do 3215km2 powierzchni w czasie okupacji hitlerowskiej). Historyczne doświadczenie z tego okresu wskazuje dobitnie, że znaczenie administracyjne (w przeciwieństwie do znaczenia wynikającego z położenia geograficznego) nie musi wiązać się ani ze wzrostem gospodarczym ani z rozwojem regionu. Wyzwolenie miasta spod okupacji hitlerowskiej miało miejsce w lipcu 1944 r. Ważnym elementem propagandowym, szeroko rozpowszechnianym przez cały okres PRL, był fakt ogłoszenia 22 lipca 1944 r. w Chełmie, przygotowanego w Moskwie Manifestu PKWN. Podkreślano przy tym nieprawdziwą informację, jakoby Chełm miał być pierwszym większym wyzwolonym miastem polskim. Po drugiej wojnie miasto rozwijało się dynamicznie. Szczególny wzrost gospodarczy a także wzrost znaczenia tej ziemi wiązał się z utworzeniem 1 czerwca 1975 r. województwa chełmskiego, ze stolicą w Chełmie. Województwo chełmskie zostało zlikwidowane reformą administracyjną z 1998 r. Natomiast dzisiejszy obszar powiatu chełmskiego, rozlokowany wokół miasta, (które jednocześnie w swoich granicach stanowi odrębny powiat grodzki), jest jednym z wielu na przestrzeni dziejów, kolejnym obrazem podziału administracyjnego tego terenu. Wschodnia granica powiatu na rzece Bug – jest dziś nie tylko granicą Rzeczpospolitej, lecz jednocześnie wschodnią granicą Unii Europejskiej. Stanowi to

121 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

swoistą kontynuację tradycji tego terenu, który od pradziejów charakteryzował się kluczowym położeniem i zawsze generował jego wagę również poprzez znaczenie administracyjne.

6.1.2. Strefy ochrony krajobrazowo - przyrodniczej

Powiat chełmski charakteryzuje się dużym urozmaiceniem rzeźby terenu począwszy od nizinnego krajobrazu Obniżenia Dubienki poprzez krajobraz wyżynny Pagórów Chełmskich, po podgórski krajobraz Działów Grabowieckich. Centralna część powiatu to właśnie Pagóry Chełmskie – wzniesienia o charakterze kopulastych wzgórz zbudowanych z kredy, piaskowca i torfu, geograficznie wchodzące w skład Wyżyny Lubelskiej. Obniżenie we wschodniej części powiatu (w kierunku doliny Bugu), w okolicach Dubienki i Dorohuska, reprezentuje krajobraz rozległych, często podmokłych łąk. Rejon Wojsławic to z kolei krajobraz nieomal podgórski – charakteryzujący się znacznymi wyniesieniami poprzecinanymi malowniczymi jarami i wąwozami. Wschodnia granica powiatu na rzece Bug jest jednocześnie obszarem niezwykle atrakcyjnym pod względem przyrodniczym i krajobrazowym.

122 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Teren powiatu, wsparty o dolinę Bugu otoczony jest obszarami o dużej randze przyrodniczej. Od północy, nieopodal granic powiatu rozciąga się Sobiborski Park Krajobrazowy, od strony północno wschodniej – Krajobrazowy Park Pojezierze Łęczyńskie, od wschodu graniczy z powiatem Nadwieprzański Park Krajobrazowy, a od strony południowej – Skierbieszowski Park Krajobrazowy. Już samo takie otoczenie obszaru musi dawać dobre warunki przyrodnicze i klimatyczne, dodatkowo jednak na terenie powiatu chełmskiego spotykamy cenne przyrodniczo obszary prawnie chronione. Jest to położony na terenie gmin Chełm, Dorohusk, Sawin i Ruda Huta Chełmski Park Krajobrazowy. W zasięgu parku znajdują się cenne kompleksy leśne, okolice Chełma są miejscem występowania unikalnych w skali kraju torfowisk węglanowych z dominującym szuwarem kłoci wiechowatej, na której obrzeżach występują rzadkie gatunki turzyc. Szczególne zróżnicowanie siedliskowe warunkuje bogactwo florystyczne i faunistyczne parku. Stwierdzono tu gniazdowanie 152 gatunków ptaków, na torfowiskach w okolicach Stanisławowa i w obszarach Leśnictwa Sawin występuje tak rzadki gatunek jak żółw błotny, niezwykle bogata jest też tu fauna bezkręgowców – np. żyje tu ponad 800 gatunków motyli (38% populacji żyjącej w Polsce). Na terenie parku utworzono trzy rezerwaty przyrody: leśny – „Bachus”, torfowiskowy – „Brzeźno” oraz „Bagno Serebryskie””. W Chełmskim Parku Krajobrazowym znajduje się 53 obiekty uznane za pomniki przyrody. Położony na pograniczu powiatu chełmskiego i hrubieszowskiego Strzelecki Park Krajobrazowy charakteryzuje się ubogą rzeźbą terenu, z dominacją obszarów płaskich, z rzadka urozmaiconych pagórkami o niewielkiej wysokości względnej. Najbardziej czytelną formą jest tu rozległa dolina Bugu, osiągająca największą szerokość w północnej części parku – na terenie powiatu chełmskiego. Rzeka ma charakter naturalny, tworzy liczne zakola i bużyska. Jest to typowy park leśny, z wieloma rzadkimi gatunkami roślin, (z których 35 znajduje się pod ochroną ścisłą) oraz ostoja siedlisk ptasich o znaczeniu europejskim. Znajdziemy tu również żółwia błotnego, bobra i wydrę. Na terenie parku utworzono dwa rezerwaty przyrody: „Siedliszcze” i „Liski”. Za pomniki przyrody uznano 11 obiektów. Chełmski Obszar Chronionego Krajobrazu rozciąga się na północy półkolem od Głębokiego (powiat łęczyński) do Świerża nad Bugiem, do Pobołowic na południu. Chełmski Park Krajobrazowy zajmuje jego obszar centralny. Oprócz walorów przyrodniczych i krajobrazowych szczególną funkcją Chełmskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu jest stworzenie regulatora warunków aerosanitarnych

123 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

i hydrologicznych wokół uprzemysłowionego rejonu Chełma. W granicach obszaru występują 2 rezerwaty przyrody: „Serniawy” i „Roskosz”. Grabowiecko Strzelecki Obszar Chronionego Krajobrazu rozciąga się dość wąskim (od 2 do 8 km) pasem, obejmującym w części zachodniej teren powiatu krasnostawskiego. Jego wschodnią część zajmuje Strzelecki Park Krajobrazowy. Pawłowski Obszar Chronionego Krajobrazu położony jest w zachodniej części powiatu chełmskiego. Obejmuje otoczone wzniesieniami kredowymi doliny Wieprza i cieku Dorohucza, kompleks stawów rybnych w rejonie Kaniego oraz półkolisty pierścień lasów otaczających Pawłów. W 1994r. przyłączono do Poleskiego Parku Narodowego znajdujący się na terenie gminy Wierzbica rezerwat „Bagno Bubnów”. Ten wpisany na listę ostoi ptaków kompleks węglanowych torfowisk niskich posiada znaczenie międzynarodowe. Na terenie powiatu chełmskiego znajduje się też szereg użytków ekologicznych. Są to z reguły niewielkie podmokłości, w większości porośnięte przez turzycowiska z różnym udziałem roślinności krzewiastej. Poza ochroną bagiennych zbiorowisk roślinnych spełniają bardzo ważną funkcję retencjonowania wód. Na szczególną uwagę spośród tych obiektów zasługuje zbiornik retencyjny w Husynnem, który chroni siedliska rzadkich w skali kraju gatunków rybitw. W obszarze powiatu znajduje się aż 94 różnorodnych pomników przyrody. Jest to sześćdziesiąt pięć pojedynczych drzew, jedenaście grup drzew, siedem głazów narzutowych (lub ich grup), cztery zbiorowiska roślinne, cztery nisze źródlane, jedno wzgórze widokowe, jedno stanowisko roślinne i jedna, lipowa aleja. Pierwszym pomnikiem przyrody na tym terenie był rosnący w parku w Hniszowie11 dąb „Bolko” (uznany w 1959r.) Jest to jedno z najstarszych i jednocześnie najbardziej okazałych drzew w województwie (860cm obwodu). W sąsiedztwie „Bolka” znajduje się jedenaście drzew pomnikowych12. Drugim skupiskiem drzew pomnikowych jest park w Świerżach. Rośnie tam siedem dębów (o wymiarach od 320 do 420 cm obwodu) oraz jesion wyniosły (280cm obwodu). Spośród pozostałych dębów objętych ochroną pomnikową na szczególną uwagę zasługują drzewa rosnące koło Andrzejowa i Puszczy (gmina Żmudź) i w Petryłowie

11 Gmina Ruda Huta. 12 Sześć dębów, dwa jesiony, brzoza brodawkowata, klon zwyczajny i egzotyczna iglicznia trójcierniowata.

124 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

(gmina Sawin). Największe, przekraczające 4,5m obwodu i najpiękniejsze lipy drobnolistne rosną w Stawie (gmina Chełm). Wśród pomników przyrody powiatu chełmskiego powszechne są również jesiony wyniosłe. Najwięcej ich można spotkać w parku w Sielcu (gmina Leśniowce) i w Kuliku (gmina Siedliszcze). Spośród wielu drzew objętych ochroną na terenie powiatu chełmskiego jest też kilka gatunków aklimatyzowanych, obcych naszej rodzimej florze. Do najciekawszych z nich należą: iglicznia trójcierniowata z parku w Hniszowie oraz tulipanowiec amerykański z parku w Kaniem. W grupie pomników przyrody nieożywionej znajduje się wzgórze widokowe „Dziewicza góra” położone w Horodyszczu. Spośród siedmiu objętych ochroną głazów narzutowych wymienić należy największy z nich – „Kamień Powstańców” z lasu koło Sawina. Jest to polodowcowy granit o obwodzie ok. 7m. Ochroną pomnikową objęte są również nisze źródliskowe, ginący element naszego krajobrazu. Najpiękniejsze z nich położone są w wąwozach na terenie Działów Grabowieckich (Wojsławice). Najbardziej znane są jednak źródełka w Stołpiu (nie objęte ochroną pomnikową) oraz w Nowosiółkach.

6.1.3. Obszary i obiekty zabytkowe powiatu chełmskiego Na wstępie należy wymienić najważniejsze zabytki powiatu chełmskiego grodzkiego, których nie sposób pominąć w krajobrazie kulturowym tego obszaru. Ponieważ przedmiotem niniejszego opracowania jest generalnie ocena potencjału powiatu ziemskiego, a dziedzictwo kulturowe Chełma jest tak bogate i różnorodne, że powinno stanowić podstawę opracowania osobnej, obszernej monografii, tu zostanie tylko przypomniane, pobieżnie zarysowane. Najważniejsze zabytki miasta Chełma to: § Zespół urbanistyczny miasta obejmujący teren między Górką Chełmską, kościołem Reformatorów i cerkwią prawosławną (*)13. § Kopiec ziemny zwany „Wysoką Górką” (na zboczu Górki Chełmskiej) (*). § Osada przygrodowa (podegrodzie) z okresu wczesnego średniowiecza – przy ob. ul. Czarnieckiego(*). § Dzielnica zwana „Dyrekcją” (*). § Ruiny wieży obronnej (w dawnym Bieławinie) (*).

13 Obiekty oznaczone symbolem (*) figurują w rejestrze zabytków województwa lubelskiego.

125 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

§ Zespół popijarski: kościół ob. parafialny p.w. Rozesłania Św. Apostołów, wraz z wyposażeniem w zabytki ruchome, dawny klasztor pijarów, figury kamienne z posągami MB Łaskawej i św. Józefa Kalasantego (*). § Zespół poreformacki: kościół p.w. św. Andrzeja wraz z wyposażeniem w zabytki ruchome, klasztor, mur z bramą, drzewostan w obrębie cmentarza kościelnego(*). § Zespół dawnej katedry grecko – katolickiej na Górce Katedralnej, kościół pokatedralny ob. parafialny p.w. Narodzenia NMP, z wystrojem wnętrza i wyposażeniem w zabytki ruchome, dzwonnica, dawny klasztor bazylianów, zabudowania gospodarcze (dwa budynki). Dawna Brama Uściługska (Brzeska), dawny pałac biskupi, budynek dawnego muzeum eparchialnego, mur otaczający dawny cmentarz kościelny od strony północno wschodniej, zabytkowy drzewostan(*). § Dawny szpital bazylianów, kostnica, kapliczka, dawna studnia dolnego zamku, mur otaczający zespół dawnej katedry grecko - katolickiej(*). § Kościół rzymsko – katolicki p.w. św. Mikołaja (dawna cerkiew grecko – katolicka), dawne seminarium duchowne(*). § Dawna bożnica (przy ob. ul. Kopernika 8) (*). § Cerkiew prawosławna p.w. św. Jana Teologa, wraz z wyposażeniem w zabytki ruchome, dzwonnica i drzewostan(*). § Elewacje frontowe i piwnice kamienicy i oficyny, przy ul. Lubelskiej 8 i 8a(*). § Dwie kamienice, róg ul. Lubelskiej 57 i 1 Maja(*). § Budynek dawnego magistratu przy ul. Lubelskiej 63(*). § Piwnice kamienicy przy Placu Łuczkowskiego 13(*). § Dawny kinoteatr „Corso” („Apollo”), obecnie kościół polsko – katolicki p.w. Matki Boskiej Zwycięskiej(*). § Pałac Kretzchmarów przy ul. Pocztowej 50(*). § Zespół dawnego Instytutu Aryjskiego: budynki szkolne – skrzydła zachodnie, południowe, wschodnie, mur ogrodzeniowy z dwiema bramami, mur wydzielający dawne ogrody klasztorne wewnątrz zespołu, starodrzew, teren dawnych ogrodów klasztornych(*). § Część cmentarza rzymsko – katolickiego i prawosławnego obejmująca: kaplice grobowe rodzin Bielskich i Zajdlerów, układ alei, drzewostan, ogrodzenie najstarszych kwater grzebalnych(*).

126 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

§ Dawny cmentarz prawosławny przy Górce Katedralnej z częściowo zachowanym murem cmentarnym(*). § Podziemia kredowe pod Starówką Chełmską(*).

Obiekty i obszary zabytkowe powiatu chełmskiego ziemskiego, zostaną pokrótce przedstawione w układzie gminnym. Gminy ułożono w porządku alfabetycznym.

Gmina Białopole Położona przy południowej granicy powiatu gmina Białopole graniczy od wschodu z gminą Dubienka, od północy z gminą Żmudź, a od zachodu z gminą Wojsławice. Teren gminy przecina malownicza dolina Wełnianki, a znaczną część jej wschodniego obszaru zajmuje Strzelecki Park Krajobrazowy. Gmina posiada charakter typowo rolniczy. Zachowane na jej terenie obiekty zabytkowe ulokowane są w obszarze reprezentującym duże walory przyrodnicze i krajobrazowe, co stwarza możliwość rozwoju turystyki, a agroturystyki w szczególności. Pierwsza wzmianka o miejscowości Białopole pojawia się w źródłach w pierwszej połowie XVw. i dotyczy opisu dramatycznego widoku z okolicznego wzniesienia na usłane ciałami krzyżowców pobojowisko, po zakończonym klęską starciu z wyznawcami islamu. Nazwa miejscowości pochodzi najpewniej od potocznej nazwy samego wzniesienia, białego z powodu występującego tu margla i białej gliny. Zachowane licznie zabytki archeologiczne (kurhany), w tym w szczególności figurujące w rejestrze zabytków grodzisko w Busieńcu, a także lektura zamieszczonej na wstępie rozdziału 6.1.1. mapki – dają obraz początków osadnictwa na tym terenie. Bez wątpienia jest to okres neolitu, a pozostałości wczesnośredniowiecznego grodziska najprawdopodobniej oznaczają miejsce wcześniejszej, słowiańskiej gontyny. Najważniejsze zabytki gminy Białopole to: § Grodzisko w Busieńcu (*). § Kopiec ziemny (mogiła) w Busieńcu (*). § Drewniana kapliczka przydrożna z 1 połowy XIXw. w Busieńcu. § Pojedyncze kurhany oraz cmentarzysko kurhanowe w Białopolu. § Budynek dawnej kuźni i stolarni dworskiej w Białopolu. § Kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP w Buśnie, wraz z wystrojem wnętrza, zabytkowy drzewostan w obrębie cmentarza kościelnego(*). Dawna cerkiew greckokatolicka p.w. Zaśnięcia NMP, z XVIIIw.

127 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

§ Dawna cerkiew prawosławna z 2 połowy XVIIIw. (ob. budynek szkolny) w Kurmanowie (*). § Zespół pałacowo parkowy w Maziarni Strzeleckiej (*). W zespole: Pałac Myśliwski Zamoyskich z 2 połowy XIXw., założenie parkowe. § Pomnik żołnierza AK w Maziarni Strzeleckiej. § Zespół dworsko parkowy z 2 połowy XIXw. w Raciborowicach. § Kapliczka przydrożna z 2 połowy XIXw. w Raciborowicach. § Pojedyncze kurhany w Raciborowicach Kolonii. § Zespół dworsko parkowy z 2 polowy XIXw. w Strzelcach (*).

Gmina Chełm Rozlokowana wokół granic administracyjnych miasta otacza je niemal ze wszystkich stron. Jedynie niewielki, wschodni fragment obszaru Chełma graniczy z gminą Kamień. Jest to obszar obfitujący w cenne zabytki, dodatkowo wyposażony w walory przyrodnicze. Znajdują się tu duże powierzchnie leśne, dodatkowo ubogacone rzadkimi odmianami roślin. Największa atrakcją przyrodniczą tej gminy jest niezwykle cenny, wymierający gatunek fauny – żółw błotny. Znajdziemy tu również torfowiska węglanowe – w okolicach Brzeźna, Nowin i Srebrzyszcza. Na obszarze gminy występują tereny objęte prawnymi formami ochrony przyrody, z położonym w części północno wschodniej Chełmskim Parkiem Krajobrazowym. Oprócz wspomnianego żółwia błotnego znajdziemy tu wiele gatunków chronionych min. stanowiska bociana czarnego i orlika krzykliwego. Historia osadnictwa na tym terenie sięga neolitu i wywodzi z kręgu kultur naddunajskich. Na obszarze gminy zachowało się ponad 500 obiektów zabytkowych, ze względów edytorskich pozostaje nam wspomnieć jedynie niektóre z nich: § Kościół parafialny z 1774r. p.w. Wszystkich Świętych (dawna cerkiew grecko – katolicka), z wyposażeniem wnętrza oraz otoczeniem w granicach cmentarza kościelnego i dzwonnicą w Depułtyczach (*). § Park podworski w Depułtyczach Nowych Kolonii (*). § Cmentarz rzymsko-katolicki z 1930r. w Depułtyczach Nowych Kolonii. § Kopiec ziemny (mogiła) w Depułtyczach Starych (*). § Kopiec ziemny (mogiła) w Depułtyczach Królewskich (*). § Szkoła z ok. 1930 r. w Depułtyczach Królewskich. § Zbiorowa mogiła z II wojny światowej w Depułtyczach Królewskich Kolonii. § Szkoła sprzed 1939r. w Horodyszczu.

128 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

§ Dawny kościół ewangelicko-augsburski z początków XX w. - obecnie budynek szkolny w Janowie. § Cmentarz ewangelicko – augsburski z 2 połowy XIXw. w Janowie. § Szkoła sprzed 1939r. (ob. dom) w Janowie. § Cmentarz ewangelicko – augsburski z 2 połowy XIXw. w Józefinie. § Dróżniczówka z początku XXw. (ob. dom) w Koza Gotówce. § Dwór z końca XIXw. w Krzywicach Kolonii. § Pozostałości parku dworskiego w Nowosiółkach (*). § Dawna karczma, z lat 1832 – 1842 w Nowosiółkach Kolonii (*). § Park dworski z przełomu XVI i XVIIw. w Nowosiółkach Kolonii. § Młyn z 1939r. w Nowosiółkach Kolonii. § Kapliczka z 1946r., z figurą Matki Boskiej w Nowosiółkach Kolonii. § Kapliczka z 1919r. w Okszowie. § Szkoła (dawna rolnicza) z 1923r. w Okszowie. § Zespół dworski z 1 połowy XIXw. w Okszowie. § Kościół parafialny rzymsko – katolicki p.w. św. Trójcy (dawna cerkiew), wraz z wyposażeniem wnętrza w zabytki ruchome oraz drzewostanem w granicach cmentarza kościelnego w Podgórzu (*). § Cmentarz prawosławny z końca XVIIIw. w Podgórzu. § Cmentarz rzymsko-katolicki z 1924r. w Podgórzu. § Kapliczka z 1903r. z figurą Jana Nepomucena w Rudce. § Leśniczówka z 1860r. w Rudce. § Szkoła sprzed 1935r. (ob. dom) w Rożdżałowie. § Zespół pałacowo parkowy w Srebrzyszczu (dawna nazwa: Serebryszcze) (*). § Kopiec ziemny (mogiła kurhanowa) w Srebrzyszczu (*). § Cmentarz prawosławny z XIXw. w Srebrzyszczu. § Mogiła powstańcza z 1863r. w Srebrzyszczu. § Szkoła z początku XXw. w Srebrzyszczu. § Zespół pałacowy z końca XVIIw. w Srebrzyszczu. § Trzy kopce ziemne (mogiły kurhanowe) w Stańkowie (*). § Leśniczówka z przełomu lat 20 i 30 XXw. w Stańkowie. § Dawna letnia rezydencja biskupów prawosławnych z 1890r. w Stańkowie. § Cmentarz wojenny z 1915r. w Stańkowie. § Zespół dworski z przełomu XVIII i XIXw. w Stawie.

129 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

§ Kapliczka z ok. 1930r. i (drugą) figurą Matki Boskiej z 1947r. w Stawie. § Areszt sprzed 1939r. (ob. budynek gospodarczy) w Stawie. § Założenie parkowe w Stawie Pasieka (*). § Wieża obronna z przełomu X i XIw. wraz ze wzgórkiem (gródkiem), na którym jest usytuowana w Stołpiu (*). § Kapliczka z 1950r. z figurą Matki Boskiej w Stołpiu. § Chałupa poetki Pauliny Chołyszowej w Strupinie Dużym (*). § Ośrodek zdrowia z 1 ćw. XXw. w Strupinie Małym. § Szkoła z 1934r. w Strupinie Małym. § Szkoła z 1928r. (ob. dom) w Strupinie Małym. § Cmentarz wojenny z I i II wojny światowej w Strupinie Łanowym (*). § Cmentarz wojenny z ok. 1880r. w Strupinie Łanowym. § Młyn z XVIw. w Uhrze (*). § Pozostałości zespołu dworskiego z przełomu XVIII i XIXw. w Uhrze. § Kapliczka z przełomu XVIII i XIXw. z figurą Jana Nepomucena w Uhrze. § Szkoła z przełomu XIX i XXw. w Weremowicach. § Obelisk cmentarny z przełomu XVIII i XIXw. w Wólce Czułczyckiej. § Cmentarz prawosławny z XIXw. w Zagrodzie. § Pięć kopców ziemnych (cmentarzysko kurhanowe) w Zawadówce (*). § Młyn z ok. 1920r. w Zawadówce. § Kapliczka z 1930r., z pochodzącym sprzed 1939r. obrazem Matki Boskiej w Żółtańcach. § Szkoła z lat 30 XXw. w Żółtańcach.

Gmina Dorohusk Gmina położona we wschodniej części powiatu, wzdłuż granicy państwa a obecnie również wzdłuż granicy Unii Europejskiej z Ukrainą. Takie położenie oferuje gminie ogromne możliwości rozwoju gospodarczego. Związany z usytuowaniem przejścia granicznego potencjał gospodarczy gminy ma również uwarunkowanie kulturowe. Główne trakty handlowe wczesnego średniowiecza miały swoje przeprawy przez Bug w rejonie Dorohuska właśnie, a także Berdyszcza i Świerża. Wiązało się to z ruchem handlowym i rozwojem gospodarczym wszystkich tych miejscowości, jednak (na co wskazuje lektura oryginalnej mapy z 1934r. zamieszczonej w rozdziale 6.1.1.) w okresie II Rzeczpospolitej status siedziby gminy, jako najbardziej rozwinięte otrzymało Świerze. Natomiast spośród trzech (wymienionych wyżej),

130 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

reprezentujących podobny potencjał miejscowości, jedynie Dorohusk znalazł się wówczas na szlaku najnowocześniejszej w pierwszej połowie XXw. kolei żelaznej. Jest to istotny moment historii, bowiem wszystkie wymienione wyżej miejscowości znalazły się jednocześnie na mapie będącej obrazem całego państwa – co świadczy o ich dużym, równorzędnym nieomal znaczeniu. Jak widać Dorohusk potrafił zarówno swój, wynikający z położenia geograficznego potencjał oraz zapewne wspomniany fakt przeprowadzenia linii kolejowej właściwie wykorzystać. Świerże obecnie znajduje się w granicach administrowanej przez Dorohusk gminy, a Berdyszcza (Berezce, ob. Bereżci) pozostała na terytorium Ukrainy, na uboczu dzisiejszych głównych szlaków handlowych. Osadnictwo w okolicach Dorohuska jest nieco późniejsze niż najwcześniejsze na tym terenie, datujące się na okres neolitu (patrz: mapka na wstępie rozdziału 6.1.1.) i lokuje się we wczesnym średniowieczu. Najwcześniejsze wzmianki o Dorohusku pochodzą z pierwszej połowy XIIIw. Na początku XVw. Władysław Jagiełło nadaje te ziemie Piotrowi Rekutowiczowi, późniejszemu staroście chełmskiemu. Kolejnymi właścicielami byli Spinkowie a następnie Orzechowscy (herbu Rogala), którzy wznieśli tu zamek - obecnie na jego miejscu stoi Pałac Suchodolskich. Suchodolscy, jako kolejni (po Gołuchowskich) sukcesorzy przyczynili się do rozkwitu gospodarczego tego terenu. Maciej uporządkował i odbudował zniszczone w czasie wojen kozackich i potopu szwedzkiego dobra, a jego dzieło z powodzeniem kontynuował syn – Michał, Maurycy. Nad Bugiem stanęła stocznia budująca komięgi służące do spławiania drewna i zboża do Gdańska. Niezwykle istotny w dziejach Dorohuska jest fakt uzyskania przez podczaszego krasnostawskiego Michała Maurycego Suchodolskiego od króla Augusta III 10 lipca 1750 roku prawa założenia miasta, które dodatkowo opatrzono przywilejem organizowania (aż) pięciu jarmarków rocznie oraz cotygodniowego targu (w poniedziałki). Historycznie rzecz ujmując otrzymanie takiego przywileju zawsze było motorem ogromnego wzrostu znaczenia i rozwoju gospodarczego miejscowości. W pełnym wykorzystaniu tego potencjału przeszkodził jednak miastu zbliżający się czas rozbiorów. Wraz z prawami miejskimi otrzymał Dorohusk herb przedstawiający orła w koronie, trzymającego w prawym szponie miecz a w lewym pierścień. Był to okres najbardziej pomyślny w dziejach miasta. W 1792 roku na przedpolach Dorohuska stoczono bitwę między wojskami polskimi, dowodzonymi przez księcia Józefa Poniatowskiego a wojskami rosyjskimi. W czasie

131 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

walk miasto spłonęło. Pozostałością po tej bitwie jest mogiła 10 polskich żołnierzy pochowanych na tzw. Górce. Do wybuchu I wojny światowej dobra dorohuskie często zmieniały właścicieli. Od ostrzału armatniego w 1915r. poważnie naruszona została konstrukcja kościoła. Dorohusk znalazł się pod okupacją austriacką. Okres ten wiązał się z upadkiem, dewastacją majątku i poważnym zubożeniem mieszkańców. W 1918r. zniszczone dobra kupuje księżna Drucka Lubeka. Zaledwie dwa lata później miasto ucierpiało ponownie od ostrzału artylerii, podczas wojny polsko sowieckiej. Działania zbrojne miały miejsce na tym terenie w okresie od 5 sierpnia do 11 września 1920r. Po ich zakończeniu do miasta zaczęli napływać uchodźcy z ziem wschodnich. W tym czasie w poaustriackich barakach szpitalnych utworzono dla nich punkt reemigracyjny W latach 1923 – 1932 funkcjonowała tu filia szpitala chełmskiego. W tych samych latach dokonana została parcelacja gruntów majątkowych, zakończona przejściem (drogą sprzedaży) pałacu na własność Zarządu Gminy Turka, który urządził w tym miejscu szkołę. Odbudowę Dorohuska przerwał ponownie wybuch II wojny światowej. Już o świcie 1 września 1939r. lotnictwo niemieckie zbombardowało mosty na Bugu oraz stację kolejową. Dnia 25 września do Dorohuska wkroczyły wojska radzieckie. Rozpoczęły się aresztowania i grabież mienia. Jednak już 8 października okupanci sowieccy wycofali się za linię Bugu, ustępując miejsca okupantom niemieckim. Nastąpiła kolejna fala prześladowań. W 1940 r. Niemcy założyli w Dorohusku obóz pracy, w którym więziono ok. 300 Żydów wykorzystywanych do prac melioracyjnych. Po roku obóz został zlikwidowany a więźniów wywieziono najprawdopodobniej do Sobiboru. Od początku okupacji rejon Dorohuska był ośrodkiem silnego oporu, działały tu organizacje konspiracyjne (Armia Krajowa i Bataliony Chłopskie), prowadzone też było tajne nauczanie. Od wiosny 1944r. hitlerowcy rozpoczęli pracę nad siecią umocnień na linii Bugu, zmuszając do niewolniczej pracy miejscową ludność. W dniu 21 lipca 1944r. wojska radzieckie utworzyły przyczółek na lewym brzegu Bugu, pomiędzy Husynnem a Dorohuskiem i następnego dnia posunęły się na odległość kilkunastu kilometrów. Fakt pomyślnej przeprawy przez rzekę upamiętnia obelisk ustawiony nad Bugiem. Radość z wyzwolenia nie trwała jednak długo. Wkrótce nastąpiły masowe aresztowania byłych żołnierzy Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich. Zagrożeni

132 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

aresztowaniami ludzie zaczęli chronić się do lasów i ponownie chwycili za broń. Sytuacja ustabilizowała się dopiero na początku lat 50. W 1952r. przeniesiono z Turki do Dorohuska siedzibę Urzędu Gminy. Następne lata to stopniowa odbudowa ze zniszczeń i inwestycje. Szczególnie szybki rozwój tego terenu nastąpił po otworzeniu w 1990r. drogowego przejścia granicznego. Dziś Dorohusk może się pochwalić zaszczytnym mianem najbogatszej gminy w powiecie chełmskim. Najważniejsze zabytki gminy Dorohusk to: § Kopiec ziemny (mogiła kurhanowa) zwana Mogiłą Powstańczą w Barbarówce(*). § Pałac Suchodolskich w Dorohusku, z pozostałościami założenia parkowego, dwoma nagrobkami rodziny Suchodolskich, rzeźbą św. Barbary oraz resztkami murów i piwnic pozostałych po, obecnie nieistniejących oficynach(*). Zespół położony jest we wschodniej części miasta, w miejscu dawnego, szesnastowiecznego zamku Orzechowskich. Usytuowany centralnie, murowany budynek pałacu jest założonym na rzucie wydłużonego prostokąta obiektem dwukondygnacyjnym, z wydatnymi ryzalitami w fasadach frontowej i ogrodowej. Obiekt pierwotnie jedenastoosiowy. Obecnie zachowana jest tylko część środkowa i zachodnia, z części wschodniej pozostały jedynie piwnice i fundamenty. Układ wnętrza dwutraktowy, również znacznie przekształcony. Stropy częściowo sklepione. Dach łamany polski, kryty gontem, z (nowszymi) facjatami. Pozostałości założenia parkowego pochodzą z połowy XVIIIw. Jest to przykład typowego, ukształtowanego osiowo założenia barokowego. Czytelne pozostałości (ok. 300m) alei dojazdowej, w części ogrodowej (zachodniej) zachowany, regularny (prostokątny) staw. Drugi staw (krajobrazowy – o nieregularnej linii brzegowej) istniał po stronie północno zachodniej założenia. Około 1800r. założenie parkowe powiększono14 a jego oś została ozdobiona galerią kamiennych rzeźb. Jedyną zachowaną z nich, jest wspomniana powyżej rzeźba św. Barbary (pierwotnie ukształtowana w duchu rzeźb antycznych i przedstawiająca postać mitologiczną). Jako historyczną ciekawostkę można tu wspomnieć fakt podjętej w 1967r., nieudolnej próby „renowacji” założenia parkowego. Dokonano wtedy nasadzeń topoli (!), robinii oraz żywopłotu z karagandy syberyjskiej. Wmurowano również „pozostającą w duchu” podjętych działań, betonową płytę, z umieszczoną na niej

133 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

tablicą (z czarnego granitu) zawierającą napis: „Park Przyjaźni założony w roku 1967 w 50-tą rocznicę Wielkiej Rewolucji Październikowej”. Kuriozum to zostało usunięte w latach 90 XXw., jednak, (jak uczy np. doświadczenie muzeum w Kozłówce) mogłoby dziś stanowić swoistą atrakcję turystyczną.

§ Rzymsko katolicki kościół parafialny p.w. św. Jana Nepomucena w Dorohusku. Obiekt wzniesiony pierwotnie (w pierwszej połowie XVIIIw.) przez Suchodolskich jako kaplica dworska, w 1752r. przebudowany na kościół szpitalny. Murowana kaplica została przekształcona w prezbiterium, do którego dodano drewnianą nawę. W 1758r. kościół uznano za filialny parafii Świerże, a od 1768r. za samodzielny parafialny. Obiekt rozebrano w 1818r. a ówczesny ucisk ze strony władz carskich nie pozwalał na budowę nowej świątyni. Idea ta została ponownie podniesiona po 1905r., po tzw. ukazie tolerancyjnym. Obecny budynek kościoła powstał (w miejscu dawnego) w latach 1907 – 1909. Jest to obiekt murowany, halowy, trzynawowy, zbudowany w stylu neogotyckim. Od zachodu znajduje się prostokątna kruchta, nad którą wznosi się osadzona na rzucie kwadratu wieża. Prezbiterium zamknięte trójbocznie, z obejściem. Sklepienia gwiaździste. Wyposażenie wnętrza neogotyckie. Na uwagę zasługuje umieszczony w ołtarzu bocznym obraz NMP z końca XVIw. § Murowana kapliczka przydrożna (forma kolumny) z drewnianą figurą św. Jana Nepomucena z XVIIIw. w Dorohusku. Rzeźba pochodzi z dawnego, rozebranego w 1818r. kościoła parafialnego. § Zespół dworsko parkowy w Świerżu(*). § Cmentarz grzebalny rzymsko katolicki w Świerżu(*). § Zespół dworsko parkowy w Zamieściu. W zespole: dawny dwór, park i sad(*).

Gmina Dubienka Obszar Gminy Dubienka rozciąga się wzdłuż doliny Bugu, przy południowej granicy powiatu chełmskiego. Znaczną część jej powierzchni, od strony południowej, obejmuje Strzelecki Park Krajobrazowy. Najbardziej charakterystyczną cechą gminy jest niezwykła malowniczość jej krajobrazu z dominującą, rozległą doliną Bugu, wspartą o znaczące jej krawędź kompleksy leśne.

14 Powierzchnia parku zajmowała wówczas obszar 6ha.

134 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Dubienka jest jedną z najstarszych osad na terenie powiatu chełmskiego. Ślady osadnictwa sięgają tu okresu neolitu i wywodzą się z kręgu kultur naddunajskich, basenu morza śródziemnego15. Pierwsze wzmianki o miejscowości Dubno pochodzą z roku 1472. Wieś liczyła wówczas sześć dworzyszcz i jedną karczmę. W lutym 1588r., za sprawą starosty horodelskiego Jana Sienieńskiego król Zygmunt III Waza nadaje przywilej lokacyjny na założenie nowego miasta Dębno. Dnia 15 grudnia 1589 Zygmunt III aprobuje również przedstawioną przez Jana Sienieńskiego ordynację ustalającą zasady funkcjonowania miasta oraz obowiązki mieszczan. Zasady tej ordynacji były na tyle światłe i nowoczesne, że otwierały przed Dębnem nie tylko możliwości wielkiego rozwoju, ale również znalezienia się w grupie najbardziej rozwiniętych miast Europy. Zgodnie z zasadami przyjętej przez króla ordynacji w mieście mogli osiedlać się ludzie bez względu na nację, religię czy profesję. Mogli oni dodatkowo na terenie miasta posiadać pola, działki i łąki (których wytyczenie było obowiązkiem wójta). Ponadto dziełem wójta miało być wyznaczenie w lasach nad Bugiem terenów przeznaczonych na zasiedlenie. Za zadanie priorytetowe przyjęto wówczas właściwe ukształtowanie zabudowy rynku. Mieszczanie mieli prawo budowy ratusza, szpitala, szkoły i kościoła. Ordynacja zwolniła ich dodatkowo na cztery lata z obowiązku płacenia podatków, umożliwiając w ten sposób maksymalne przeznaczenie środków finansowych na cele inwestycyjne. Budowa łaźni, karczmy, browaru i jatek była jednak obowiązkiem wójta, natomiast obowiązkiem mieszczan była naprawa grobli przy młynie i stawach. Dodatkowym, ważnym elementem warunkującym rozwój miasta było ustanowienie w nim składu solnego. Sprawca uzyskania praw lokacyjnych miasta oraz sprawca przyjęcia przez króla Jana III Wazę praw ordynacji - Jan Sienieński, w 1592r. uposaża też pierwszą świątynię – rzymskokatolicki kościół parafialny w Dębnie. W owym czasie katolicy stanowili najliczniejszą grupę wśród mieszczan. Przywilej okazowy i osiedleńczy, wydany w Warszawie przez Zygmunta III 28 maja 1593r. dla Żydów miał uczynić ich w przyszłości najliczniejszą grupą mieszkańców miasta. Przywilej ten zapewniał m.in. prawo do „wolnego, spokojnego i na zawsze, korzystania z synagogi” oraz czynił ich równymi wobec prawa z innymi mieszczanami. Żydzi ponosili takie same ciężary

15 Lektura zamieszczonych w rozdziale 6.1.1. map jednoznacznie wskazuje na duże znaczenie tej miejscowości w historii. Znalazła się ona bowiem nie tylko w najstarszym kręgu osadniczym najbardziej rozwiniętych kultur, umieszczona została też na mapach Polski z pierwszej połowy XVIIw. (jako Dubno) oraz z 1934r. (jako Dubienka).

135 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

wobec miasta, jak inni mieszczanie oraz mieli prawo wyrobu i propinacji trunków, uboju bydła, sprzedaży mięsa w jatkach i przed domami. Następne 25 lat to okres największego rozkwitu w dziejach miasta. Powstają cechy bednarzy, kołodziejów, garncarzy, stolarzy a obszar miejski znacznie się powiększa. Według rejestru łanowego z 1628r. w mieście funkcjonowało 11 różnych zawodów i 21 rzemieślników. Jednak już początek lat 20 XVIIw. przynosi wojny, pożary, epidemie i stopniowy upadek. Przemarsze wojsk Chmielnickiego, czyli najazdy kozackie, zaraz potem potop szwedzki, związane z wojnami zniszczenia i grabieże stają się powodem gospodarczej degradacji tego terenu. W 1648r. Dubno najechali Tatarzy, którzy spalili miasto, w tym także ratusz ze wszystkimi księgami miejskimi. Kolejna fala zniszczeń nawiedziła Dubienkę w pierwszym ćwierćwieczu XVIIIw. Doskonałym obrazem tych czasów jest zapis z 1714r., kiedy to właśnie (pocz. XVIIIw.) zaczęła też występować nazwa Dubienka, cyt.: „w Dubience przez całe lato stały trzy chorągwie hetmana polnego, które wniwecz wszystko poobracali, jarzyny z ogródków powykopywali, zboża choć jeszcze niedostaje kosami poobrzynali tak dalece, że nie masz co w gębę włożyć”. W drugiej połowie XVIIIw. miasto podnosi się z upadku, a jego znaczenie staje się porównywalne z Chełmem. Jest to też ważny port rzeczny, z którego załadowane zbożem statki i galery spławiano do Gdańska. W końcu XIXw. Dubienka, której „wichry historii” nie pozwoliły jednak wykorzystać do końca ogromnego potencjału rozwojowego, który otrzymała w wieku XVI, nadal była miastem trzech kultur. Ponad połowę mieszkańców stanowili wówczas Żydzi (60%), drugą pod względem liczebności grupą mieszkańców byli katolicy (26%), natomiast trzecią – prawosławni (14%). Dalsze losy miasta zmieniły nie tylko te proporcje, ale przede wszystkim znacząco zredukowały liczebność ludności. Wiek XX stał się okresem kolejnego, dramatycznego upadku królewskiego miasta, ważnego, historycznego ośrodka rzemiosła i handlu. Już I wojna światowa przynosi znaczne zniszczenia, upadek gospodarczy i redukcję liczby ludności Dubienki prawie o 60%. Po odzyskaniu niepodległości, w dość krótkim okresie dwudziestolecia międzywojennego16 Dubienka posiada duże znaczenie gospodarcze, odbudowuje się

16 Za wyjątkiem wojny polsko – sowieckiej 1920-21. Położenie w miejscu strategicznym (przeprawa przez Bug) było powodem silnych walk w tym rejonie i wielokrotnego przechodzenia Dubienki z rąk do rąk. Na cmentarzach w Dubience i Józefowi znajdują się mogiły żołnierzy poległych w czasie tych walk.

136 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

i prężnie rozwija. Znaczenie miasta w tym czasie ilustruje też mapa z 1934r. zamieszczona w rozdziale 6.1.1.17 Jednak następne lata znów niweczą wszelkie osiągnięcia i plany. Nadchodzący okres II wojny światowej to przede wszystkim zniszczenia, rabunek i sukcesywna eksterminacja ludności polskiej i żydowskiej18. Jako ośrodek silnego ruchu oporu i współdziałania z oddziałami partyzanckimi Dubienka poniosła straty większe, niż okoliczne miejscowości. Po wojnie, w ramach przesiedleń miejscowość opuściła również ludność ukraińska. Dramatyczne losy miasta w pierwszej połowie XXw. najbardziej chyba obrazuje sam fakt zmniejszenia w tym okresie liczebności mieszkańców o przeszło 75% (!). Spoglądając na (bardzo pobieżnie naszkicowaną powyżej) historię miasta można odnieść wrażenie, że zmiana nazwy miejscowości nie była dla niej szczęśliwa. We wszystkich zapisach źródłowych pochodzących sprzed lokacji19 używano wyłącznie nazwy „Dubno”. W przywileju lokacyjnym potoczną nazwę spolszczono i zapisano jako „Dembno20” (lub czasem spotykana „Dembna”). Ostatnie użycie tej wersji znane jest z dokumentu z 1738r., czyli z pierwszej polowy XVIIIw. Nazwa Dubienka pojawia się natomiast już w końcu XVIIw., co oznacza początkowe, jednoczesne funkcjonowanie obu nazw przez okres około półwiecza21. Zmienił się również herb miasta – pierwotnie przedstawiający oplecioną wężem kolumnę opatrzoną gałązkami u góry oraz datę: 1587. Otok herbu zawierał napis: „SIGILIUM CIVITAS S.R.M. DUBENECENIS”. Dziś w herbie miasta kolumnę zastąpiło oplecione wężem drzewo, napis zastąpiły litery „SRM22”, jedynie w polu herbu zachowana została data (1587). Nieznana jest jednak ani proweniencja, ani przyczyna zmiany nazwy i herbu miasta. Najważniejsze, zachowane zabytki gminy Dubienka to: § Cerkiew prawosławna z końca XIXw. w Dubience (*). § Murowany kościół p.w. św. Trójcy w Dubience. Kościół wzniesiono w 1985r. na miejscu dawnego, drewnianego, który spłonął w czasie Powstania

17 Większą rangę na tym obszarze posiadają jedynie Chełm i Hrubieszów. 18 Do obozu zagłady w Sobiborze z Dubienki wywieziono 2670 Żydów. 19 I nie tylko sprzed lokacji – taka nazwę odnajdziemy np. na siedemnastowiecznej mapie (zamieszczonej w rozdziale 6.1.1.) 20 Wedle obowiązujących dziś reguł pisowni polskiej należałoby napisać „Dębno” 21 Po raz pierwszy nazwę „Dubienka” zapisano w rejestrze kontrybucji (daniny pieniężnej) w latach 1681/ 1682r. 22 Secrae Regiae Majestatis

137 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Styczniowego 1863r. Znajdujemy tu interesujące, zabytkowe wyposażenie, m.in. ołtarz główny z połowy XVIIIw. (przeniesiony z Radecznicy). W ołtarzu umieszczony jest obraz NMP z pocz. XVIIIw. Z kościoła Bernardynów w Radecznicy pochodzi również bogato zdobiona ambona, z ok. połowy XVIIIw. W bramie dzwonnicy umieszczono tablice upamiętniające. Wśród wielu o mniejszym znaczeniu historycznym, dwie zasługują na szczególną uwagę: - tablica poświęcona pamięci żołnierzy Kompanii Przepraw przez rzekę Bug 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK, dowodzonej przez por. Stanisława Witamborskiego PS. „Mały” - tablica poświęcona pamięci Bohaterskich Synów gminy Dubienka z Polskiej Organizacji Wojskowej i Legionów, poległych w latach 1914 – 1918. § Ratusz w Dubience z lat 1904 – 1905. Pierwotnie znajdował się tu magistrat, mieszkanie burmistrza i areszt z 3 celami. W czasie okupacji hitlerowskiej budynek zajął odział Grenschutzu. Obecnie siedziba urzędu gminy. § Cmentarz grzebalny rzymsko katolicki w Dubience (*). § Cmentarz wojenny z I wojny światowej i 1920r. w Józefowie. Cmentarz oznaczony kamiennym obeliskiem z tablicą pamiątkową. § Drewniana kapliczka przydrożna z 1920r. z figurą św. Stanisława w Kajetanówce. § Pozostałości parku należącego do dawnego zespołu dworskiego w Siedliszcach § Pozostałości parku należącego do dawnego zespołu folwarcznego w Skryhiczynie. § Pałac myśliwski Zamoyskich w lesie strzeleckim Maziarnia w Skryhiczynie § Drewniana kapliczka przydrożna z rzeźbą NMP z XIXw. w Skryhiczynie. § Drewniana kapliczka przydrożna z 1920r. w Skryhiczynie. § Kopiec z 1861r. w Uchańce. Usypany na pamiątkę bitwy, którą stoczyła tu 18 lipca 1792r. dywizja dowodzona przez Tadeusza Kościuszkę z wojskami rosyjskimi dowodzonymi przez gen. Kachowskiego. Sypanie kopca stało się wielką manifestacją narodową, na którą przyjechało do Dubienki ok. 4 tys. osób: z Podlasia, powiatu hrubieszowskiego, Wołynia, a także z Warszawy (studenci Akademii Medycznej). Kopiec niedługo potem został zniszczony przez władze rosyjskie, które w pobliżu postawiły wzniosły pomnik ku czci pułkownika Palembacha. Polacy kopiec odbudowali w 1915r., jednak ponownie został on zniszczony w 1939r. Ostatnia odbudowa kopca przypada na lata po II wojnie

138 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

światowej i zakończona zostaje w dniu 24 lipca 1966r. odsłonięciem pomnika wieńczącego jego wierzchołek.

Gmina Kamień Jedyna oprócz gminy Chełm, przylegająca bezpośrednio do granic miasta gmina powiatu. Atrakcyjne, centralne położenie tego obszaru wspomagane jest dodatkowo przez ważny szlak komunikacyjny Warszawa – Lwów. Ponadto ponad połowę powierzchni gminy zajmuje Chełmski Obszar Chronionego Krajobrazu, otaczający Chełmski Park Krajobrazowy. Gmina posiada również wiele enklaw reprezentujących najwyższe walory krajobrazowe, przyrodnicze i biotyczne. Najważniejsze z nich to: rezerwat przyrody Wolawce, kompleksy leśne Wolawce i Andrzejów oraz doliny rzek Krzywólka i Udal. Historia osadnictwa na terenie współczesnej gminy Kamień należy do najstarszych w Europie, sięga okresu neolitu i reprezentuje wywodzącą się z kręgu kultur naddunajskich kulturę lendzielską. W średniowieczu początkowo wieś królewska, następnie wieś prywatna, będąca własnością znamienitego, rycerskiego, pochodzącego ze Żmudzi rodu Wołczków Rekrutowiczów. Przed rokiem 1443 Piotr Wołczko Rekrutowicz z Kłodna, starosta chełmski i podkomorzy lwowski otrzymał z rąk Władysława Warneńczyka dobra ziemskie: Kamień, Świerże i Dorohusk. Wołczkowie władali tymi ziemiami do końca XVIw. Najcenniejsze, zachowane zabytki gminy Kamień to: § Pozostałości ogrodu dworskiego z XVIIIw. w Czerniejowie. § Kopiec ziemny zwany „Mogiłą Szwedzką” (*) w Józefinie Kolonii. § Kurhan wczesnośredniowieczny w Koczowie(*). Wczesna osada kultury łużyckiej i pomorskiej. § Cmentarz ewangelicko augsburski z końca XIXw. w Kamieniu Kolonii(*). § Dawny zbór ewangelicki z 1881r., obecnie kościół parafialny p.w. św. Michała Archanioła w Kamieniu. Na tym miejscu początkowo znajdowała się cerkiew greko katolicka, wzniesiona tu w 1751r., a w 1865r. przekształcona w cerkiew prawosławną. § Kapliczka przydrożna z rzeźbą św. Jana Nepomucena z przełomu XVIII i XIXw. w Natalinie. § Wiatrak koźlak w Natalinie, przeniesiony z północnych terenów dawnego województwa chełmskiego. § Kościół rzymskokatolicki, murowany, w Pławanicach. Dawna cerkiew greckokatolicka p.w. św. Jana Ewangelisty, zbudowana w 1828r. na miejscu

139 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

wcześniejszej, drewnianej. Od 1828r. cerkiew prawosławna. We wnętrzach kościoła zachowane w dużej mierze pocerkiewne wyposażenie z XVIII i XIXw. Drewniana dzwonnica z 1828r. W obrębie cmentarza kościelnego dwie anonimowe, klasycystyczne płyty nagrobne.

Gmina Leśniowice Położona na południe od Chełma gmina Leśniowice charakteryzuje się malowniczym, urozmaiconym krajobrazem. Znaczną jej część pokrywają odizolowane od siebie, wyniosłe wzgórza kredowe Pagórów Chełmskich, przechodzące na południu w pokryty licznymi wąwozami i jarami, obfitujący w starodrzew krajobraz Działów Grabowieckich. Historia osadnictwa na tym terenie sięga okresu neolitu. Pierwsze wzmianki o Leśniowicach pochodzą z 1434r. Sama nazwa „Leśniowice” sugeruje silny związek osady z jej śródleśnym położeniem. Najdawniejsi mieszkańcy żyli zapewne z pozyskiwania bogactw lasu: smoły, owoców, węgla drzewnego itp. Leśniowice nie są jednak miejscowością wzmiankowaną najwcześniej w tekstach źródłowych. Starsze są wzmianki o Kumowie (1205r.), Horodysku – Rakotłupach (1426r.) oraz Sielcu (1431r.). Najważniejsze zachowane zabytki gminy Leśniowice to: § Park podworski z aleją kasztanową w Dębinie. § Grodzisko „Maczuły” w Horodysku(*). § Zespół sakralny w Kumowie(*). W zespole: murowany kościół parafialny p.w. Nawiedzenia NMP wraz z wyposażeniem w zabytki ruchome, dzwonnica, kostnica, ogrodzenie kościoła z bramą oraz drzewostan w granicach cmentarza kościelnego. Pierwsza, drewniana świątynia została wybudowana w tym miejscu w 1437r., następne świątynie powstały w latach 1592 i 1697. Wszystkie wzniesiono z fundacji biskupów chełmskich23. Obecny kościół wybudowano w latach 1821 – 1826 na planie krzyża, jako jednonawowy z dwoma kaplicami. W roku 1907 dobudowano zakrystię, kruchtę i dwie kaplice. Sklepienie kościoła pokrywają klasycystyczne polichromie z początku XIXw. Do najcenniejszych zabytków ruchomych należą trzy ołtarze regencyjne (główny i boczne), pochodzące z pierwszej połowy XVIIIw., późnobarokowa chrzcielnica, regencyjna ambona oraz dwunastogłosowe organy.

23 Rezydencja biskupów chełmskich znajdowała się w Kumowie Majorackim.

140 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

§ Kaplica Rzewuskich z przełomu XVIII i XIXw. na cmentarzu parafialnym w Kumowie (*), wraz z zabytkowym wyposażeniem. Pochowany jest tu m.in. Hetman Wielki Koronny Wacław Rzewuski, zmarły w 1779r. § Cmentarz rzymskokatolicki w Kumowie(*). § Młyn w Kumowie. Pierwsze informacje o młynie w tej miejscowości pochodzą z 1777r., kolejne z 1867r. Dawne obiekty nie zostały jednak zachowane. W historycznym miejscu, nad rzeką Cebulką powstaje w 1920r. kolejny obiekt – młyn razowy (ob. budynek gospodarczy). W pobliżu znajdują się pozostałości tamy oraz drewnianego mostu, łączącego Kumów Plebański z Kumowem Majorackim. § Trzy mogiły kurhanowe w Pliskowie(*). § Pozostałości fortalicji w Sielcu(*), składającej się z bastei, muru obronnego, ruin kaplicy (ob. nie istnieją) oraz resztek umocnień ziemnych. Jest to zachowany ślad po późnorenesansowym zamku, wzniesionym tu w 1588r. przez Mikołaja Uhrowieckiego, starostę chełmskiego. Zachowana baszta jest jedną z pierwotnie czterech dwukondygnacyjnych, połączonych ze sobą murami kurtynowymi budowli fortalicji. Sam zamek uległ zniszczeniu na skutek wybuchu prochu w 1678r. Wyraźne pozostałości po nim przetrwały jednak aż do 1945r., kiedy to ostatecznie zostały rozebrane. § Założenie dworsko parkowe w Sielcu(*). Do rejestru zabytków wpisany jest dwór, układ zieleni, starodrzew oraz barokowa figura NMP Assunty. Park założony w 1876r. Zachowana jesionowa aleja dojazdowa, prowadząca do dworu Rzewuskich oraz liczny starodrzew. § Cmentarz prawosławny w Sielcu. § Kapliczka ekumeniczna św. Anny w Sielcu. Pochodząca z XVIw. drewniana kapliczka położona jest na łąkach nieopodal zabudowań. Nazywana jest też kapliczką na wodzie, od cudownego źródła bijącego pod nią. Miejsce licznych pielgrzymek z kraju i zza granicy.

Miasto i Gmina Rejowiec Fabryczny Osadnictwo na terenie obecnej gminy Rejowiec sięga swymi początkami okresu neolitu. Pierwsze wzmianki w piśmiennictwie na ten temat pochodzą z XVw. i dotyczą wsi Stajne. Z treści dokumentów wynika, że dobra stajeńskie składały się z części szlacheckiej (prywatnej) i królewskiej. Właścicielem ich był wówczas kasztelan chełmski Wanko z Pustotwi.

141 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

W 1876r. majątek nabywa Krzysztof Morawski. Buduje on istniejący do dzisiaj, otoczony założeniem parkowym murowany dwór. W 1878r. część dóbr ziemskich odsprzedaje Towarzystwu Nadwiślańskiej Kolei Żelaznej i w latach 1879 - 1890 przeprowadzona zostaje tędy linia kolejowa oraz zbudowana stacja. Uruchomiono połączenie kolejowe Warszawa – Kowel, a pierwszy pociąg pasażerski przejechał przez Rejowiec 29 sierpnia 1877r. W roku 1914 Towarzystwo Akcyjne Lubelskiej Fabryki Portland – Cement „Firlej”, na bazie miejscowych pokładów margla buduje w Rejowcu cementownię. Inwestycja, przerwana przez działania wojenne 1915 r., zostaje ukończona dopiero w roku 1924. Z okresu powstania cementowni pochodzi dodanie do nazwy Rejowiec wyróżnika „Fabryczny”. W czasie wojny znaczna część wyposażenia cementowni zostaje zniszczona i rozgrabiona przez wojska rosyjskie. W sierpniu 1915r. do Rejowca wkraczają Austriacy. Przystępują oni do budowy nowej linii kolejowej z Rejowca do Rawy Ruskiej, umożliwiającej ważną ze względów strategicznych komunikację Lublin – Lwów. Linię oddano do użytku w połowie 1918r. W okresie I wojny światowej okolice Rejowca były widownią zaciętych walk pozycyjnych, pozostałością których jest zbiorowa mogiła licząca 107 grobów żołnierzy niemieckich, austriackich i rosyjskich. Okres II wojny światowej to czas silnego ruchu oporu na tych ziemiach. Okupacja niemiecka trwała tu od 2 października 1939r. do 23 lipca 1944r., kiedy to jednostki radzieckie zdobyły stację kolejową Rejowiec. Niedługo potem zostają rozparcelowane pomiędzy najbiedniejszych chłopów i służbę dworską folwarki: Stajnie Polesie i Stajnie Złote, w wyniku czego powstaje nowa, licząca 34 zagrody kolonia Morawinek. W dawnym dworze ulokowana zostaje szkoła zawodowa. Ponowne inwestycje w obiekcie cementowni miały miejsce w latach 1951 – 1955 i związane były zarówno z jego odbudową, jak i ze znaczną rozbudową. Fakt ten wpłynął bezpośrednio na rozwój samego miasta, które znacznie się powiększyło oraz stanowił ważną przesłankę do ponownego nadania Rejowcowi praw miejskich, co miało miejsce 22 lipca 1962r. Rejowiec Fabryczny jest dziś jedynym, obok Chełma miastem w powiecie. Najcenniejsze, zachowane zabytki miasta i gminy Rejowiec Fabryczny to: § Murowana kaplica z 1890r., dawny kościół ewangelicki w Aleksandrii Krzywowolskiej. § Grodzisko zwane „Dworzysko” w Kaniach(*).

142 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

§ Zespół pałacowo parkowy w Kaniach(*). W zespole późnoklasycystyczny dwór z połowy XIXw. oraz najlepiej zachowany na chełmszczyźnie park z przełomu XVIII i XIXw., ze starodrzewem pomnikowym i aleją grabową. § Kościół parafialny drewniano – murowany z lat 30 XXw. w Kaniach. Wewnątrz interesujące, osiemnastowieczne wyposażenie, pochodzące ze znajdującej się tu wcześniej cerkwi unickiej. § Zespół pałacowo parkowy w Krasnem(*). W zespole murowany dwór z XIXw. i park z ok. połowy tego samego stulecia. § Kopiec ziemny (mogiła kurhanowa) w Majdanie Krępkowskim(*). § Neogotycki kościół parafialny z początku XXw. p.w. Jana Chrzciciela, wraz z wystrojem wnętrza i drzewostanem w obrębie cmentarza kościelnego w Pawłowie(*). § Cmentarz rzymskokatolicki w Pawłowie(*). § Zachowana, drewniana zabudowa z początku XXw. w Pawłowie. § Kapliczka przydrożna z XIXw. z figurą św. Jana Nepomucena w Pawłowie. § Założenie pałacowo parkowe w Rejowcu Fabrycznym(*). Założenie obejmuje klasycystyczny, bogato zdobiony, pochodzący z połowy XIXw. budynek dawnego pałacu, park z początku XIXw. ze stawem, układem zieleni zwanym „Dębinka” oraz zabytkowe budynki gospodarcze. § Kopiec ziemny, mogiła kurhanowa zwana „Mogiłą Szwedzką” w Rejowcu Fabrycznym(*). § Osiedle robotnicze, wzniesione w połowie lat 20 XXw. w Rejowcu Fabrycznym. § Cerkiew parafialna z końca XVIIIw. obecnie nieużytkowana, w Rejowcu Fabrycznym. Przy świątyni budynek dzwonnicy z końca XIXw. § Neogotycki kościół parafialny z początku XXw. w Rejowcu Fabrycznym. Wewnątrz pounickie wyposażenie z XVIII i XIXw. § Murowany dom zwany „Ratuszem” z przełomu XVIII i XIXw. w Rejowcu Fabrycznym. § Drewniana zabudowa miejska z przełomu XIX i XXw. w Rejowcu Fabrycznym. § Ruina ariańskiej kaplicy grobowej z XVIIw., położona na najwyższym szczycie Pagórów Chełmskich (ok. 7 km na południe od Krowicy).

Gmina Ruda Huta Gmina położona we wschodniej części powiatu chełmskiego, w makroregionie Polesia Wołyńskiego. Jej wschodnią granicę stanowi rzeka Bug. Większość

143 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

położonych na terenie gminy miejscowości to typowe wsie przygraniczne, rozlokowane wzdłuż ciągów komunikacyjnych. Wyjątek stanowią Hniszów i osada Ruda Huta, których zabudowa tworzy układ gwiazdowy. Teren gminy przecina linia kolejowa Chełm – Włodawa. Pierwsze wzmianki historyczne o tym terenie pojawiają się w źródłach na przełomie XV i XVIw. Najstarszymi miejscowościami gminy są: Ruda Huta, Ruda Opalin i Ruda Wieś. Gmina posiada ogromne walory przyrodnicze i krajobrazowe. Południową i wschodnią część jej obszaru zajmuje Chełmski Park Krajobrazowy, obejmujący dolinę rzeki Uherki, rozległe połacie łąk oraz kompleks Lasów Żalińskich. Otulinę Chełmskiego Parku Krajobrazowego stanowią tereny objęte granicami Chełmskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Są to tereny występowania licznych torfowisk, w tym jedynych w Europie torfowisk węglanowych, zagłębień krasowych, unikalnych gatunków roślin oraz rzadkich gatunków ptaków. W Hniszowie rośnie dąb szypułkowy „Bolko”. Jest to jedno z najstarszych i najbardziej okazałych drzew pomnikowych w województwie lubelskim (860cm obwodu). W jego sąsiedztwie znajduje się jedenaście cennych okazów drzew pomnikowych różnych gatunków. Obszar gminy obfituje też w bogate przyrodniczo, urozmaicone gatunkowo kompleksy leśne. Najważniejsze zabytki gminy Ruda Huta to: § Zespół dworsko parkowy w Hniszowie(*). § Kościół ewangelicko–augsburski z XIXw., obecnie polsko-katolicki p.w. św. Mateusza w Rudzie Hucie(*). § Zabudowania huty szkła z końca XIXw. w Rudzie Opalin. § Drewniane budynki stacyjne z końca XIXw. w Rudzie Opalin.

Gmina Sawin Sawin pierwotnie założony był w rozlewiskach rzek Lepietuchy i Sajeckiej, wśród borów i bagien. Pierwsze wzmianki o miejscowości pochodzą z drugiej połowy XIVw. I dotyczą nadania jej kościołowi parafialnemu w Chełmie, a następnie chełmskim biskupom. Prawa miejskie uzyskuje Sawin w roku 1492 lub 1493 z rąk króla Jana Olbrachta. Fundatorem miasta był prawdopodobnie biskup Maciej ze Starej Łomży, herbu Rawicz. Na przestrzeni dziejów Sawin był miejscem osiedlania się ludności różnych wyznań i narodowości. Istniały tu: kościół katolicki, bożnica żydowska, cerkiew unicka, potem prawosławna, zbór protestancki. Pomimo zabiegów właścicieli i uzyskiwanych przywilejów miasto rozwijało się powoli. Podobnie jak sąsiednie osady

144 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

tego terenu, w okresie I Rzeczypospolitej Sawin niszczony był przez wojny i najazdy tatarskie, kozackie i szwedzkie. W okresie zaborów, od 1839r. władzę na tym terenie przejmuje rząd carski. Według pochodzącego z połowy XIXw., zamieszczonego w powieści Józefa Korzeniowskiego „Krewni” opisu cyt.: „(...) Sawin składa się z kilkudziesięciu domów, po większej części drewnianych, zabudowanych w wielki kwadrat przedstawiający niby rynek, na którego środku jest karczma. Pomiędzy tymi domami są dość porządne i czyste dworki mniej więcej podobnej formy, o czterech oknach ozdobionych wazonikami lewkonii i geranium. (...) Kościół jest murowany, niezbyt obszerny i niebogaty, lecz okrążony zewsząd tak pięknym szeregiem starożytnych lip (...)”. Mieszkańcy Sawina zostali opisani także przez Oskara Kolberga w jego etnograficznym opracowaniu pt.: „Lud polski, chełmskie”. Okres zaborów jest też czasem oporu i walki o niepodległość. Uczestnikiem walk w czasie Wiosny Ludów był Artur Ciemniewski, represjonowany przez władze carskie właściciel Bukowy Małej. W okresie zbliżającego się Powstania Styczniowego dzierżawca Łowczy, Kazimierz Bogdanowicz uzbraja oddział powstańczy. W podziemnej kuźni dworu przekuwa się kosy na sztorc. Silny opór mieszkańców wobec zaborcy i ich aktywna postawa spowodowały represje carskie. Już w 1862r. nastąpiły pierwsze aresztowania i wywózki. Wśród uwięzionych znaleźli się burmistrz miasta i księża katoliccy. W noc wybuchu powstania, z 22 na 23 stycznia 1863r. pod wsią Bukowa Mała miała miejsce zakończona zwycięstwem potyczka. Natomiast stoczona 21 listopada 1863r. pod Malinówką walka była jedną z największych bitew Powstania Styczniowego w powiecie chełmskim. Niewiele ponad miesiąc później, 31 grudnia 1863r. dochodzi do bitwy pod Bukową Małą. Uczestniczył w niej pułkownik Walery Wróblewski, przyszły bohater Komuny Paryskiej. W 1869r. Sawin podzielił losy wielu odznaczających się bohaterstwem w walce o niepodległość polskich miast – zaborca odbiera mu posiadane od prawie 400 lat prawa miejskie. Jest to równocześnie początek jeszcze bardziej nasilonej rusyfikacji. W tym czasie władze carskie burzą cerkiew unicką w Sawinie, którą zastępuje murowana cerkiew prawosławna. Po wybuchu I wojny światowej, wycofujące się w 1915r. wojska rosyjskie podpalają osadę. Dzieła zniszczenia dopełniają dalsze działania wojenne. Z tego okresu zachowały się stanowiska armatnie na wzgórzach w okolicach Czułczyc, Łowczy i Bukowy Małej. Odzyskanie niepodległości przynosi czasy odbudowy, stopniowego

145 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

rozwoju i odzyskania znaczenia miejscowości, która staje się siedzibą gminy. Znaczenie Sawina w okresie międzywojennym obrazuje mapa Polski z 1934r., umieszczona w rozdziale 6.1.1. Systematycznie wzrasta liczba mieszkańców, w mieście funkcjonują zakłady rzemieślnicze i wytwórcze: młyn, kaszarnia, olejarnia, piekarnie, cegielnie, warsztaty stolarskie i ślusarskie. Pomyślny okres rozwoju zostaje jednak przerwany wybuchem II wojny światowej. W czasie kampanii wrześniowej oddziały Armii „Modlin” stoczyły tu jednodniową, zwycięską bitwę z nacierającymi od strony Włodawy niemieckimi oddziałami pancernymi. W latach okupacji na terenie gminy Sawin przeprowadzano próby słynnej „wunderwaffe” Hitlera - rakiet V-2, czego ślady, w postaci głębokich lejów, widoczne są do dzisiaj. Okupant niemiecki założył obozy pracy dla Żydów w Sawinie i Sajczycach. Więźniowie zajmowali się pracami regulacyjnymi koryt Uherki i Lepituchy. Tereny gminy Sawin ponownie stały ośrodkiem silnego oporu przeciw najeźdźcy. Bardzo aktywnie działały tu oddziały AK. Marzec 1944 przyniósł aresztowania i egzekucje 13 członków podziemnej armii. W sierpniu 1944r. okoliczne lasy były miejscem formowania się I Drezdeńskiego Korpusu Pancernego. Po przeszkoleniu, w styczniu 1945r. oddziały te wyruszyły na front. Koniecznie należy tu odnotować jeszcze jeden, istotny dla krajobrazu kulturowego fakt: otóż społeczność gminy Sawin jest wyjątkowo zżyta i zintegrowana. Rozrzuceni po całej Polsce i świecie Sawiniacy pielęgnują wynikający z miejsca pochodzenia związek i cyklicznie spotykają się na organizowanych przez siebie zjazdach. Gmina Sawin posiada znaczące walory przyrodnicze i krajobrazowe. Dużą część jej obszaru zajmuje Chełmski Park Krajobrazowy, bezpośrednio graniczy Poleski Park Narodowy, na szczególną uwagę zasługuje rezerwat przyrody Jezioro Słone we wsi Chutcze. Najważniejsze zabytki gminy Sawin to: § Cmentarzysko ciałopalne z okresu kultury łużyckiej w Aleksandrówce. § Kościół (dawny parafialny) p.w. Wszystkich Świętych w Czułczycach(*), z wyposażeniem w zabytki ruchome, otoczeniem w granicach cmentarza kościelnego i dzwonnicą. Kościół wzniesiony w 1764r. § Kopiec ziemny (mogiła kurhanowa) w Czułczycach(*). § Trzy kopce ziemne (mogiły kurhanowe) w Czułczycach(*). § Założenie dworsko – parkowe w Czułczycach Kolonii(*).

146 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

§ Grodzisko (kopiec) w Czułczycach Kolonii(*). Natrafiono tu na nienaruszony, zachowany w doskonałym stanie grób koczowniczego plemienia z III tysiąclecia p.n.e. § Cerkiew w Czułczycach, obecnie kościół parafialny p.w. św. Rocha. Cerkiew p.w. św. Aleksego wzniesiona w okresie wzmożonej rusyfikacji, w 1905r. przez kupca moskiewskiego Jana Kowalewskiego, w miejscu dawnej świątyni unickiej (z 1788r.). Interesujące wyposażenie wnętrza: rokokowy ołtarz główny z końca XVIIIw. z obrazami św. Rocha z 1901r. oraz Matki Boskiej Częstochowskiej. Rokokowa ambona z końca XVIIIw., wczesnobarokowa chrzcielnica, osiemnastowieczne monstrancje. § Kapliczka przydrożna z rzeźbą św. Jana Nepomucena z 1933r. w Czułczycach. § Drewniany kościół z pierwszej połowy XVIIIw. w Przysiółku. Obecnie obiekt pełni funkcję kaplicy cmentarnej. Część pierwotnego, bogatego wystroju wnętrza przeniesiono do kościoła parafialnego w Czułczycach. Były to m.in.: ołtarz główny, tabernakulum, ambona, wczesnobarokowa chrzcielnica i obraz Matki Boskiej Chełmskiej. Pozostały rokokowe ołtarze boczne. Obok kościoła usytuowana jest drewniana, dziewiętnastowieczna dzwonnica. § Grodzisko zwane „Horodyszcze” w Sajczycach(*). Są to ślady warowni z VIII- Xw. Zachował się wał ziemny, tworzący zamkniętą, dobrze zachowana linię o eliptycznym kształcie i ok. 0,3ha powierzchni. § Neogotycka kapliczka przydrożna z późnobarokową rzeźbą św. Jana Nepomucena Sawinie. § Cmentarzysko kurhanowe o 14 obiektach, położone na południowy wschód od Sawina, w lesie Borek. § Zespół architektoniczny w Sawinie(*). W zespole: późnobarokowy kościół parafialny p.w. Przemienienia Pańskiego wraz z wyposażeniem wnętrza, dzwonnica – brama, przytułek dla starców, mur z 1750r. i drzewostan w obrębie cmentarza kościelnego. Murowany, jednonawowy budynek kościoła wzniesiono w latach 1731-1740. Wewnątrz wyposażenie późnobarokowe i rokokowe: ołtarz główny, dwa ołtarze boczne, ambona, chrzcielnica i organy. Dzwonnica jest budowlą współczesną kościołowi. Pochodzący z 1757r. szpital - przytułek zakomponowano również jako element muru. Jest to murowany budynek parterowy. Narożnikowo ze szpitalem styka się XIX wieczna kostnica.

147 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Gmina Siedliszcze Udokumentowane ślady osadnictwa na terenie gminy Siedliszcze sięgają kultury łużyckiej, IV okresu epoki brązu. Pierwszy zapis źródłowy dotyczący Siedliszcza pochodzi z roku 1421. Jest to akt erekcyjny parafii Pawłów24, należącej z nadania króla Władysława Jagiełły od roku 1419 do dóbr stołowych biskupstwa chełmskiego i uposażonej przez biskupa Jana Biskupca. Do parafii przynależały wówczas wsie: Siedliszki, Krasne, Hruszów, Stajne, Wyczółków, Kobyle, Rybie, Żulin, Liszno, Kanie, Chojno Stare i Nowe, dwie Mogielnice, dwie Święcice, Busówno, Olchowiec, Bezko, Krzywowole, Cyców oraz Siedliszcze z Jałowicą. Słownik Królestwa Polskiego podaje cyt.: „Siedliszcze, miasteczko w powiecie chełmskim. W roku 1564 istnieją wsie Siedliszcze Korybutowe wraz z Janowicą i Siedliszcze Episkopales należą do parafii Pawłów, płacą od 13 łanów, 12 zagrodników, 2 rzemieślników, 3 rybaków”. W zapisie tym mowa o miasteczku, ponieważ Siedliszcze od 1548r. posiada prawa miejskie. Ziemie obecnej gminy Siedliszcze, to typowe dobra szlacheckie, posiadające na przestrzeni wieków kolejnych właścicieli prywatnych. Godny odnotowania jest fakt zamiany w 1657r. przez ówczesnego dzierżawcę tych dóbr, Hieronima Stryjeńskiego istniejącej przy dworze kaplicy, na zbór różnowierczy. Mogło być to spowodowane zarówno przykładem przyjętej przez króla Zygmunta III Wazę kilkadziesiąt lat wcześniej w Dębnie światłych zasad ordynacji, będących motorem szybkiego rozwoju tamtego terenu, jak również silnego wpływu protestantów. W końcu XVIIw. Siedliszcze przechodzi we władanie magnackiej rodziny Rzewuskich, którzy m.in. utrzymywali chorągiew husarską. Kolejny właściciel tych dóbr z przełomu XVII i XVIIIw., Stanisław Mateusz Rzewuski piastuje zaszczytną funkcję hetmana polnego a następnie hetmana wielkiego koronnego. Majątek pozostaje w rękach Rzewuskich aż do 1758r., kiedy to zostaje sprzedany pułkownikowi Wojciechowi Węglińskiemu, staroście długoleńskiemu, ostatniemu kasztelanowi chełmskiemu, który wystawia w Siedliszczkach nowy dwór. W roku 1760 (26 stycznia) Wojciech Węgliński otrzymuje od króla Augusta II Sasa ponowne w historii miasta nadanie praw miejskich, z nowymi przywilejami. Nowy przywilej lokacyjny podkreślał znaczenie Wojciecha Węglińskiego, kasztelana chełmskiego i pułkownika chorągwi husarskiej zarazem, podnosząc jego zasługi i„odważne przeciwko nieprzyjacielowi akcje”. Nowe przywileje dla miasta to: prawo

148 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

odbywania targów w każdą niedzielę oraz czterech jarmarków rocznie, w tym dwóch dwutygodniowych. Po śmierci pułkownika Węglińskiego w 1787r. majątek przeszedł w ręce jego synów. Ci, m.in. zamienili husarskie stajnie pułkownika na obory i rozwinęli hodowlę bydła. Nie był to jednak objaw sprzeniewierzenia się rycerskim tradycjom rodziny, lecz raczej konieczność przetrwania w trudnych czasach zaborów. Zachowane relikty husarskich zbroi, pochodzących z Siedliszcza znajdują się dziś w muzeach w Sanoku, Rzeszowie i Krakowie. Okres powstania styczniowego to czas wielkiego zaangażowania mieszkańców tych terenów w ruch wyzwoleńczy. Miało tu miejsce kilka bitew i potyczek, z których największa rozegrała się 2 grudnia 1863r. Pamiątka po niej jest zbiorowa mogiła, zwana „kurhanem powstańców” w Siedliszczu. W dziesiątą rocznicę odzyskania niepodległości, w 1928r. na mogile umieszczono pamiątkowa płytę. Poległych powstańców grzebano też na starym „cmentarzu szwedzkim”. W okresie powstania w budynku dworu Węglińskich funkcjonował szpital. Rodzina ta uwłaszczyła też chłopów zgodnie z Manifestem Rządu Powstańczego oraz „oddała na rzecz Sprawy wszystkie swoje środki i majątek ruchomy, tak, że przez długie lata jadano we dworze drewnianymi łyżkami”. Pamięć o tym przekazywana jest wśród mieszkańców do dziś. Po upadku powstania nastąpił kolejny okres ucisku przez zaborcę rosyjskiego i oporu mieszkańców. Wyjątkowo niespokojne były lata 1905 – 1906, kiedy to na fali niepokojów i rozruchów społecznych ze wschodu, miały tu miejsce tzw. strajki fornalskie. W okresie I wojny światowej ziemie obecnego powiatu stają się widownią zaciętych walk, przynoszących znaczne straty. Obrazu zniszczenia dopełniają ciężkie walki, które miały miejsce na przedpolach Siedliszcza w sierpniu 1915r. pomiędzy wojskami rosyjskimi a nacierającymi Niemcami. Ustępujący Moskale miasto doszczętnie spalili, a jego mieszkańców popędzili przed sobą wgłąb Rosji. Kolejne cztery lata to z kolei okrutny okres rządów austriackich. Wyzwolenie i przez 123 lata oczekiwane odzyskanie niepodległości przychodzi jesienią 1919r. Krajobraz doszczętnie zniszczonego Siedliszcza znaczą jedynie wypalone kikuty kominów. W 1922r. dobra siedliskie rozparcelowane zostają pomiędzy kolonistów przybyłych z Galicji. Poniżej wymieniono najważniejsze, zachowane zabytki gminy Siedliszcze.

24 Dawna nazwa: Łyszcz.

149 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

§ Dawna cerkiew greckokatolicka z XIXw., obecnie kościół parafialny p.w. św. Anny w Bezku. § Zespół dworsko parkowy w Chojeńcu(*) – dawna posiadłość Węglińskich. Murowany budynek dworu pochodzi z lat 20 XIXw., a jego właściciel Wojciech Dominik Węgliński, wnuk pułkownika chorągwi husarskiej poległ w powstaniu styczniowym. Obecnie w budynku dworu mieści się szkoła podstawowa. Zachowany park krajobrazowy z dwoma, zasilanymi przez nieduży strumień stawami. W części północno wschodniej parku zachowały się najstarsze okazy drzew, w tym liczne drzewa pomnikowe różnych gatunków. Drzewostan pozostałej części założenia pochodzi głównie z pierwszej połowy XXw. § Zespół dworsko parkowy w Chojnie Nowym(*). W 1823r. Antoni Leopold Węgliński25 zakłada tu folwark. Został on wzniesiony w 1870r. w miejscu jeszcze wcześniejszej zagrody szlacheckiej. W tym samym czasie założono park i sad. Budynek dworu murowany, parterowy, w wyrazie klasycystyczny, z elementami eklektycznymi. Elewacje asymetryczne, z usytuowaną od frontu charakterystyczną, murowaną, arkadowa pergolą. Obiekt wyróżnia nietypowo, asymetrycznie skomponowane założenie przestrzenne, którego oś przesunięto w kierunku północnym. W rezultacie teren parku rozciąga się na południe i zachód. Zachowały się tu licznie drzewa pomnikowe różnych gatunków. Po rozparcelowaniu folwarku w 1944r. dwór użytkowany był przez różne instytucje, by w latach 50 stać się filią szpitala psychiatrycznego26 (początkowo lubelskiego, potem chełmskiego). § Zespół dworsko parkowy w Kuliku(*). Dwór w Kuliku jest budynkiem niezwykle interesującym i malowniczym w swym wyrazie architektonicznym. Zachował się on dodatkowo w kształcie nieomal nieprzekształconym27, z pierwotnym wyrazem zamierzenia przestrzennego i charakterystycznym, asymetrycznym układem bryły budynku. W założeniu parkowym znajduje się ok. 400 gatunków drzew, w tym drzewa pomnikowe. Na uwagę zasługuje rzadki okaz magnolii, szpaler grabowy oraz aleja kasztanowców. W parku dwa stawy, jeden z wyspą. § Cmentarz prawosławny w Kuliku, wraz ze starodrzewem (3 dęby o obwodzie pnia przekraczającym 6m).

25 Syn Wojciecha, i ojciec właściciela Chojeńca. 26 Jak na obiekt zabytkowy tej klasy jest to przeznaczenie co najmniej niefortunne. 27 Pomimo bezwzględnej dewastacji i grabieży po 1947r. Z wnętrza dworu rozgrabiono m.in. zabytkowe kominki i piece. Całkowicie „zniknęły” również zabudowania gospodarcze.

150 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

§ Zespół dworsko parkowy w Mogielnicy(*). Murowany dwór z początku XIXw., piętrowy, z niedużą wieżyczką i loggią widokową. W założeniu parkowym zachowany staw i okazy starodrzewia. § Grodzisko zwane „Zamczysko” w Siedliszczu(*). Grodzisko usytuowane jest współcześnie wśród rozległych łąk Mogilanki, które były niegdyś rozległymi, trudnymi do przebycia mokradłami. Jest to jednocześnie historyczne miejsce usytuowania wczesnośredniowiecznego grodu obronnego oraz późniejszego, pochodzącego z XIVw. zamku, od którego miejsce wzięło nazwę. § Zespół dworsko parkowy w Siedliszczu(*). W zespole dwór z otaczającym drzewostanem. Budynek dworu drewniany (obecnie otynkowany), konstrukcji zrębowej, na podmurówce. Bryła budynku ukształtowana tradycyjnie dla dworów polskich – jednokondygnacyjna z wyniesioną częścią centralną, zwrócona frontem na północ, zaopatrzona w czterokolumnowy portyk z tarasem, pierwotnie szesnastoizbowa, uległa jednak daleko idącym przekształceniom zarówno wyglądu zewnętrznego jak i dyspozycji wnętrza. Późnobarokowy w wyrazie budynek dworu zniekształcono (w zasadzie całkowicie zdeformowano) w latach 1960-62, kiedy to wykonano przybudówkę od strony wschodniej28, rozebrano czterokolumnowy portyk z tarasem oraz dokonano innych, nieprzemyślanych zmian elewacji. Dzieła zniszczenia kształtu i wyrazu obiektu, (który przetrwał tak dramatyczne czasy w historii), dokonało wykonanie w 1962r. piętrowej, kubaturowo nieproporcjonalnej „przybudówki”. Pierwotne, duże walory architektoniczne dworu w Siedliszczu, w wyniku tych działań są dziś zupełnie nieczytelne. Założenie parkowe datowane jest na lata 1783-1790. Zachowały się podworskie piwnice, oraz dwa budynki przeznaczone dla służby (jeden z nich to tzw. angielska kuchnia). § Pochodzące z przełomu XIX i XXw. relikty zabudowy miejskiej rynku w Siedliszczu. § Kościół rzymskokatolicki, p.w. Matki Boskiej Częstochowskiej w Siedliszczu. Jest to murowany budynek dawnej cerkwi prawosławnej, pochodzący z 1904r. Pierwotnie w tym miejscu stała drewniana cerkiew unicka, ufundowana przez Wojciecha Węglińskiego w 1764r., spalona w 1882. We wnętrzu kościoła

28 Wcześniej, w 1920r. wykonano przybudówkę od strony zachodniej, jednak nie odbyło się to ze szkodą dla wyrazu architektonicznego obiektu.

151 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

na uwagę zasługuje pochodzący z cerkwi unickiej, osiemnastowieczny obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. § Mogiła powstańcza z lat 1863-64, założona na dawnym kurhanie zwanym „Kopcem Szwedzkim” w Siedliszczu. Na wyniosłym kopcu, otoczonym podmokłymi łąkami, dnia 11 listopada 1928r. mieszkańcy Siedliszcza umieścili kamienną płytę, upamiętniającą poświęcenie polskich patriotów. § Kościół parafialny p.w. Serca Jezusowego w Woli Korybutowej. Budynek kościoła wzniesiony został w latach 1937 – 1939 z drewna uzyskanego z rozbiórki pochodzącego z XVIIIw. kościoła w Lubieniu. Interesujące wyposażenie wnętrza z pounickim ołtarzem głównym (XV/XVIw.) oraz obrazami z XIXw. Niezwykle cenne są również dwa dzwony kościelne pochodzące z XVw. i XVIIIw.

Gmina Wierzbica Gmina Wierzbica położona jest w północno zachodniej części powiatu chełmskiego, w makroregionie Polesia Wołyńskiego. Przeważająca część jej obszaru leży w mezoregionie Pagórów Chełmskich, niewielki fragment w części zachodniej obejmuje Obniżenie Dorohuskie, a w części wschodniej – Obniżenie Dubienki. Rzeźba terenu jest bardzo zróżnicowana: od wzgórza ostańcowego w okolicy miejscowości Pniaki, które jest najwyższym wzniesieniem na terenie gminy (245,5 m n.p.m.) po głębokie obniżenie w rejonie Bagna Bubnów (poniżej 175 m n.p.m.). Centralny i południowy obszar gminy posiada typowy dla Pagórów Chełmskich krajobraz rozwiniętych na marglach kredowych, rozdzielonych rozległymi obniżeniami, falistych powierzchni wyżynnych. Odizolowane, przykryte utworami trzeciorzędowymi ostańcowe pagóry osiągają do 40m wysokości względnej (Kozia Góra). Na północy obszar gminy przechodzi w bagienne doliny. W 1994r. przyłączono do Poleskiego Parku Narodowego znajdujący się na terenie gminy Wierzbica (częściowo obejmujący również gminy Urszuli i Hańsk, powiatu włodawskiego) rezerwat przyrody „Bagno Bubnów”. Jest kompleks torfowisk węglanowych niskich z ostoją rzadkich gatunków ptaków. Na terenie gminy znajdują się dwa godne zauważenia pomniki przyrody: białodrzew i klon zwyczajny, oba w Chylinie Wielkim. Status siedziby władz gminnych posiadała Wierzbica już w okresie międzywojennym, jednak jako położona nieco na uboczu głównych szlaków handlowych i niezbyt duża miejscowość, nie znalazła się na mapie Polski z 1934r. Najważniejsze zachowane zabytki tej gminy to:

152 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

§ Grodzisko wczesnośredniowieczne, z zachowanymi dwoma wałami, w Busównie Kolonii(*). § Zespół dworsko parkowy z przełomu XVIII i XIXw. w Chylinie(*). § Kościół parafialny p.w. św. Małgorzaty z drugiej połowy XVIIIw., z wyposażeniem wnętrza i otoczeniem w granicach cmentarza kościelnego w Olchowcu(*). Kościół stoi w miejscu dawnej cerkwi unickiej. § Grodzisko zwane „Wały” w Tarnowie(*).

Gmina Wojsławice Gmina Wojsławice jest najdalej wysuniętą na południe gminą powiatu chełmskiego. Od północy graniczy z gminami: Leśniowice, Żmudź i Białopole. Wschodnia część jej obszaru charakteryzuje się łagodną rzeźbą, o deniwelacjach nie przekraczających 40m. Część zachodnia reprezentuje odmienny krajobraz, urozmaiconej, bogatej rzeźby Działów Grabowieckich. Obszar gminy przecina dolina Wojsławki, uczytelniająca dwa wyraźne wyniesienia terenu po swej stronie północnej i południowej. Najwyższe wzniesienie na terenie gminy znajduje się po jej stronie południowej a jego wysokość wynosi aż 296,5m, co daje ponad stumetrową różnicę wysokości pomiędzy poziomem doliny, a wyniesieniem. Teren obecnej gminy Wojsławice należy do zasiedlanych najwcześniej, a ślady osadnictwa sięgają epoki neolitu. Siedziba gminy położona jest nad Wojsławką właśnie, a najstarsza jej część zajmuje lewy brzeg rzeki. Jest to historyczne miejsce krzyżowania się dawnych szlaków handlowych: z Lublina na Ruś Kijowską oraz z Chełma do Lwowa. Układ urbanistyczny Wojsławic z charakterystycznym dla miast lokacyjnych, prostokątnym rynkiem, ukształtowany został w połowie XVw., a jego pierwotny kształt, pomimo wielokrotnych na przestrzeni dziejów pożarów, czytelny jest do dzisiaj. Znajdujemy tu trzy struktury przestrzenne: ośrodek miejski, założenie dworskie oraz układ ulic podmiejskich z zabudową o charakterze wiejskim. Prawa miejskie otrzymały Wojsławice w 1445r., jako ówczesna własność rodu Górków. W okresie porozbiorowym, od 1795r. w zaborze austriackim. W 1870r. Wojsławice utraciły prawa miejskie. Przez wiele wieków było to miasto wielokulturowe, w którym obok siebie żyli Polacy, Rusini i Żydzi. Żydzi osiedli tu w początkach XVIw. W piśmiennictwie zachowały się wzmianki o pierwszej synagodze drewnianej, z 1531r. oraz siedemnastowiecznej – murowanej. Najważniejsze, zachowane zabytki gminy Wojsławice to:

153 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

§ Grodzisko wczesnośredniowieczne z trzema pierścieniami wałów, zwane „Pohulanka” lub „Zamczysko”, w Majdanie Nowym(*). § Cmentarz wojenny z I wojny światowej w Ostrowie Kolonii(*). § Starożytne cmentarzysko kurhanowe w Putnowicach Wielkich(*). Jest to zespół kurhanów wczesnośredniowiecznych, rozlokowanych na powierzchni 13ha. § Cerkiew greckokatolicka z pierwszej połowy XIXw., obecnie kościół rzymskokatolicki p.w. św. Barbary w Turowcu(*). § Układ urbanistyczny w Wojsławicach(*). Wpisany do rejestru zabytków układ obejmuje rozplanowanie oraz utrzymanie w tradycyjnej skali relacje przestrzenne zabudowy miejskiej z przełomu XIX i XXw., wraz z akcentami monumentalnych zespołów architektonicznych: kościelnego, cerkiewnego i bożniczego. § Zamczysko średniowieczne z pozostałościami umocnień ziemnych w Wojsławicach(*). § Zespół kościelny w Wojsławicach(*). W zespole: kościół parafialny p.w. św. Michała Archanioła, pochodzący z lat 1595 - 1608, wraz z wyposażeniem w zabytki ruchome, dzwonnica z drugiej połowy XVIIIw., plebania z połowy XIXw. oraz zabytkowy drzewostan w granicach cmentarza kościelnego. § Dawna cerkiew grekokatolicka p.w. św. Eliasza Proroka, wzniesiona w 1771r. wraz z murowaną dzwonnicą z 1849r., w Wojsławicach(*). § Zawierający elementy neogotyckie, murowany budynek synagogi z 1894r. (spotyka się też datowanie obiektu na rok 1890) w Wojsławicach(*). Obecnie siedziba USC i biblioteki gminnej. § Murowana synagoga z 1780r. w Wojsławicach, przebudowana w 1940r. na młyn, po wojnie użytkowana jako magazyn. § Pięć drewnianych kapliczek z 1762r. usytuowanych przy drogach wyjazdowych w Wojsławicach. Kapliczki wzniesiono z fundacji Marianny z Daniłowiczów Potockiej aby strzegły miasta od klątwy rzuconej przez rabina. § Kopiec ziemny zwany „Ostrą Mogiłą” w Wólce Putnowickiej(*).

Gmina Żmudź Należąca do mezoregionu Działów Grabowieckich część gminy Żmudź charakteryzuje się bardzo urozmaiconą rzeźbą terenu, z porozcinanymi przez sieć dolin rzecznych oraz system łączących się z nimi dolinek i wąwozów, zbudowanymi z przykrytych lessem skał górnokredowych wzniesień. Część wschodnia obszaru reprezentuje natomiast łagodny krajobraz dolinny, z układem drobnych, zagłębionych

154 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

form, wypełnionych piaskiem, namułem i torfem mezoregionu Obniżenia Dubienki. Najniżej na terenie gminy położoną formacją jest dolina Udalu, natomiast punkt położony najwyżej znajduje na południe od Leszczan i jego wysokość wynosi 260,7 m n.p.m. W odległości ok. 1 km od siedziby gminy znajduje się utworzony w 1980r. rezerwat przyrody o tej samej nazwie. Znajdują się w nim unikalne formy erozyjne oraz różnogatunkowe stanowiska roślin kserotermicznych. Teren gminy obejmują również Chełmski i Grabowiecko – Strzelecki Obszar Chronionego Krajobrazu. Pierwsze wzmianki historyczne o Żmudzi pochodzą z 1443 roku i dotyczą jej przynależności do parafii rzymskokatolickiej w Chełmie. Zgodnie z przekazem źródłowym król Władysław Jagiełło miał nadać dobra żmudzkie rodowitym Żmudzinom, w nagrodę za ich męstwo w bitwie pod Grunwaldem. Ich potomek, o nazwisku Żmudzki, wyruszył na wyprawę na Gdańsk i Moskwę, walcząc o Połock, Psków i Wielkie Łuski razem z królem Stefanem Batorym. W 1595r. diecezja chełmska przystępuje do unii z Rzymem. Po pierwszym rozbiorze Polski granica polsko – austriacka przebiega początkowo wzdłuż biegu Udala, następnie, w 776r., na podstawie umowy tereny obecnej gminy powracają do Polski. Czasy zaborów to okres nasilonej rusyfikacji i prześladowań unitów. W tym czasie powstają cerkwie prawosławne w Roztoce, Żmudzi, Pobołowicach i Leszczynach. Po powstaniu styczniowym przebiegający przez Żmudź trakt handlowy z Chełma, do Włodzimierza Wołyńskiego, Żytomierza i Kijowa uzyskuje bitą nawierzchnię. Po utworzeniu w 1912r. guberni chełmskiej obszar gminy Żmudź wchodzi w jej skład. W czasie I wojny światowej Żmudź znalazła się pod okupacją austriacką. W okresie międzywojennym Żmudź jest siedzibą gminy, ważnym ośrodkiem rzemiosła i handlu. W tym czasie mieszkańcy Wołkowian usypują kopiec poświęcony marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu. Obecnie w tym miejscu znajduje się tablica upamiętniająca tamto wydarzenie. Po zakończeniu II wojny światowej miały tu miejsce duże migracje ludności. Osadnicy niemieccy odeszli jeszcze w czasie działań wojennych, wraz z wycofującymi się wojskami niemieckimi, Ukraińców przesiedlano za Bug, natomiast napłynęła ludność polska z Wołynia, Polesia i Podola. Najważniejsze, zachowane zabytki na terenie gminy to: § Cmentarz ewangelicki z końca XIXw, w Bielinie. § Krzyż kamienny z XIXw. w Dryszczowie.

155 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

§ Drewniana kapliczka św. Jana Chrzciciela z 1857r., ustawiona na źródle, w Dryszczowie. § Zespół sakralny w Klesztowie(*). W zespole: rzymskokatolicki kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP (dawna cerkiew grekokatolicka), wraz z wyposażeniem w zabytki ruchome i drzewostanem w granicach cmentarza kościelnego, dzwonnica, przytułek, dom kościelnego, murowane ogrodzenie i plebania. § Cmentarz rzymskokatolicki z 1 poł. XXw. w Klesztowie. § Cmentarz grekokatolicki z 1 poł. XIXw. w Leszczanach. § Cmentarz ewangelicki z końca XIXw. w Leszczanach. § Cmentarz prawosławny z końca XIXw. w Leszczanach. § Mogiły żołnierzy radzieckich z 1944r. w Maziarni Kolonia. § Pięć cmentarzysk kurhanowych, zawierających od dwóch do dwudziestu pięciu kopców ziemnych w Pobołowicach(*). § Młyn wodno – gazowy w Pobołowicach(*). § Cmentarz prawosławny z 2 poł. XIXw. w Pobołowicach. § Murowana kapliczka św. Jana Nepomucena z 1 poł. XIXw. w Puszczy. § Cmentarz prawosławny z 1 pol. XXw. w Roztoce. § Cmentarz ewangelicki z XIXw. w Syczowie. § Zespół dworsko parkowy z XIXw. w Wólce Leszczańskiej(*). Pozostałości parku, dwór rozebrano w latach 80 XXw. § Klasycystyczny, dawny zajazd z XIXw., murowany, w Wólce Leszczańskiej(*). § Kościół filialny (dawna cerkiew unicka), obecnie parafialny p.w. Podwyższenia Krzyża Św. wraz z dzwonnicą w Żmudzi(*). Drewniany budynek kościoła pochodzi z drugiej połowy XVIIIw., drewniana dzwonnica datuje się na wiek XVIII, dzwon na XVII. § Murowana kapliczka z końca XIXw. w Żmudzi. § Murowany budynek Urzędu Gminy, z 1905r. w Żmudzi. § Pozostałości zespołu dworskiego w Żmudzi. W zespole: dwór, gorzelnia, magazyn gorzelni i budynek gospodarczy. Wszystkie obiekty murowane, pochodzące z XIXw. § Cmentarz rzymskokatolicki z 2 poł. XIXw. w Żmudzi. § Cmentarz jeńców radzieckich z lat 1942 – 1944 w Żmudzi.

156 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

6.2. MIEJSCE DZIEDZICTWA KULTUROWEGO POWIATU CHEŁMSKIEGO W PLANIE ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubelskiego uchwalony przez Sejmik Województwa Lubelskiego w lipcu 2002 r. stanowi istotne ugruntowanie prawne kierunków rozwoju powiatu. Istotne tym bardziej, że w dokumencie tym skonsumowano treści (ustalenia i wytyczne) zawarte w Strategii Rozwoju Województwa Lubelskiego. Ocena potencjału gospodarczego powiatu oraz szans rozwojowych określonych na bazie rozpoznanych zasobów powinna więc zawierać odniesienie do rozstrzygnięć zawartych w Planie.

W planie województwa określono jako działania wiodące pięć dziedzin: 1. Ochronę miast historycznych poprzez konserwację, rewaloryzację i rewitalizację historycznej substancji i struktury zabytkowej (w tym rehabilitację starych zasobów mieszkaniowych) oraz kreowanie wizerunku zespołu zabytkowego jako żywego elementu współczesnego i rozwijającego się miasta (animacja zespołów staromiejskich). Zadanie to w obszarze powiatu chełmskiego dotyczy w szczególności układu urbanistycznego miasta Chełma i Wojsławic. 2. Rewaloryzację najcenniejszych założeń kompozycyjnych i krajobrazowych. Tu zostaje wymieniony zespół rezydencjonalny, dworsko parkowy w Świerżu, któremu przypisano znaczenie regionalne. 3. Ochronę zabytkowych założeń sakralnych świadczących o przenikaniu się kultur wschodu i zachodu. Tu wskazano kilka istotnych w skali województwa obiektów z obszaru miasta Chełma. Są to: katedra, zespół klasztorny oraz cerkiew prawosławna. 4. Ochronę najcenniejszych obszarów archeologicznych. Wieża sakralno obronna w Stołpiu została tu zakwalifikowana do obszarów o znaczeniu europejskim, a obiekty archeologiczne w Górce Chełmskiej i Busównie – o znaczeniu regionalnym. 5. Ochronę krajobrazu kulturowego poprzez opracowanie planu ochrony krajobrazu kulturowego oraz powołanie nowych form ochrony, takich jak parki kulturowe i strefy ochrony konserwatorskiej. Na terenie powiatu chełmskiego planowane jest utworzenie siedmiu parków kulturowych: - Chełmski Park Kulturowy

157 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

- Sawiński Park Kulturowy - Park Kulturowy Siedliszcze - Park Kulturowy Świerże - Pawłowski Park Kulturowy - Park Kulturowy Stołpie - Wojsławicki Park Kulturowy

W celu zagospodarowania dla potrzeb turystyki zasobów kulturowych plan województwa przewiduje podjęcie następujących działań: - włączenie do programów rozwoju: obiektów muzealnych, budowli obronnych, zespołów rezydencjonalnych, zespołów sakralnych, zabytków techniki, budynków użyteczności publicznej, w tym zabytkowych zajazdów oraz - uczytelnienie i zagospodarowanie historycznych szlaków handlowych.

Reasumując: generalną zasadą i celem głównym polityki przestrzennej w dziedzinie dziedzictwa kulturowego jest utrzymanie zabytków w stanie gwarantującym zachowanie ich kluczowych wartości, przy jednoczesnej rewaloryzacji połączonej z adaptacja do nowych funkcji oraz z tworzeniem współczesnego otoczenia w nawiązaniu do tradycji.

W układzie hierarchicznym miasto Chełm otrzymuje rangę regionalnego ośrodka kultury. Planuje się utworzenie tu oddziału terenowego Lubelskiego Centrum Spotkania Kultur (o funkcji krajowej i międzynarodowej w zakresie informacji, promocji, animacji i edukacji kulturalnej) oraz kontynuowanie i rozwój działalności stosownie do rangi ośrodka regionalnego.

6.3. PODSUMOWANIE – OCENA POTENCJAŁU I SZANS ROZWOJOWYCH

Krajobraz kulturowy powiatu chełmskiego i jego historia została zarysowana tu bardzo pobieżnie i skrótowo. Wymieniono też jedynie najważniejsze zabytki, ze względów edytorskich pomijając dużą ilość obiektów. Pomimo to przedstawiony potencjał przedstawia się imponująco i to zarówno pod względem bogatej, barwnej historii tych ziem, jak i zachowanego potencjału zabytków materialnych. Należy tu ponownie podkreślić ogromne walory przyrodnicze i krajobrazowe powiatu, które czynią wplecione weń dobra kultury jeszcze bardziej atrakcyjnymi dla odbiorcy. Znajomość i rozpowszechnianie wiedzy o bogatej historii tych ziem ma znaczenie również jako ważny element służący utrzymaniu ciągłości tradycji i tożsamości

158 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

kulturowej współczesnych mieszkańców powiatu, przy czym w wypadku tych ziem jest to element wyjątkowo barwny i ciekawy, mogący stanowić podstawę turystyki kulturowej (jednego z rodzajów turystyki kwalifikowanej). Długoletnia historia ziem powiatu chełmskiego to nie tylko walki o wpływy polityczne, to również wspaniałe przykłady tolerancji i współistnienia wielu kultur i religii na tym terenie. Do tej idei do tych tradycji nawiązuje się również współcześnie. Powiat chełmski jest dziś „Bramą na Wschód” nie tylko Polski, ale i Unii Europejskiej. Otwiera to znaczne możliwości rozwoju gospodarczego na bazie wymiany handlowej i rozwoju sektora różnego rodzaju usług. W świetle przytoczonych tu wcześniej informacji, potencjał kulturowy powiatu rysuje się na tyle bogato, że mógłby stanowić równie mocną podstawę dynamicznego rozwoju, coraz ważniejszej i przynoszącej coraz większe dochody we współczesnym świecie dziedziny gospodarki, jaką jest turystyka.

Źródła: - Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego nr 73/2000 - Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubelskiego - Zabytki architektury i budownictwa w Polsce - Wiadomości konserwatorskie województwa lubelskiego - Atlas powiatów - http://free.of.pl/d/dorohusk/index.php?plik=zabytki - http://www.dorohusk.of.pl/ - http://www.kamien.lubelskie.pl/ - http://www.lesniowice.lubelskie.pl/ - http://www.rejowiec.pl/ - http://www.pzlublin.pkp.pl/ - http://www.ruda-huta.w4u.pl/ - http://www.sawin.pl/ - http://www.czulczyce.friko.pl/html/op.html - http://www.siedliszcze.lublin.pl/o_siedliszczu.html - http://www.siedliszcze.pl/ - http://www.wierzbica.pl/ - http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/katalog_synagogi_lubelskie_wojslawice. - http://www.zmudz.friko.pl/3.html

159 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

160 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

7. OCENA POTENCJAŁU TURYSTYCZNEGO POWIATU CHEŁMSKIEGO

Pojęcie turystyka wykracza poza działania ograniczone do rynku wakacyjnego i obejmuje ogół czynności ludzi, którzy podróżują w celach wypoczynkowych, edukacyjnych, krajoznawczych, w interesach itd. Gospodarka turystyczna obejmuje nie tylko dobra i usługi służące bezpośrednio konsumpcji turystycznej, ale także takie rodzaje aktywności gospodarczej, które są ściśle od niej uzależnione i których rozwój bez niej nie byłby możliwy. Dobra i usługi turystyczne to przede wszystkim zakwaterowanie, wyżywienie, usługi rekreacyjne, transport itp. Gospodarka turystyczna staje się jedną z największych gałęzi gospodarczych na świecie.

Aktywność turystyczna jest funkcją jakości życia i wskaźnikiem rozwoju cywilizacyjnego kraju. Stale zwiększa się też zakres wykorzystania turystyki w edukacji, w tym w szczególności edukacji kulturowej, w polityce wspierania spójności społeczeństw, w przekazywaniu systemów wartości oraz w zachowaniach dla zachowania dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego. Przykłady wielu krajów, w tym krajów rozwiniętych wskazują turystykę jako potencjalne źródło dobrobytu, motor napędzający rozwój miast i regionów oraz skuteczne narzędzie walki z bezrobociem. Turystyka jest jednocześnie dziedziną gospodarki pozwalającą na redystrybucję dochodów z regionów bogatszych (generujących dochody) do regionów uboższych (przechwytujących środki).

7.1. WALORY PRZYRODNICZE JAKO POTENCJALNA BAZA ROZWOJU FUNKCJI TURYSTYCZNYCH

Powiat chełmski reprezentuje różnorodny krajobraz kilku regionów fizjograficznych. Znaczna część obszaru to Pagóry Chełmskie, z malowniczymi wzgórzami (Pagór Janowski, Góry Sokole, Góra Ariańska, Dziewicza Góra itd.), graniczące w południowej części powiatu z Działami Grabowieckimi i Grzędą Horodelską, o charakterystycznym krajobrazie obfitującym w wąwozy, jary i debry29. Zachodnia część powiatu to Obniżenie Dorohuckie, natomiast wschodnia – to Obniżenie Dubienki z rozległą doliną Bugu. Walory krajobrazowe wspiera potencjał przyrodniczy. Powiat chełmski charakteryzuje się znaczną ilością cennych przyrodniczo obszarów, objętych różnymi formami

29 Strome urwiska.

161 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

ochrony prawnej. Są to: Poleski Park Narodowy, Chełmski i Strzelecki Park Krajobrazowy, Chełmski i Grabowiecko Strzelecki Obszar Chronionego Krajobrazu, rezerwaty przyrody: Bagno Bubnów, Wolwinów, Brzeźno, Bagno Serebryskie, Roskosz, Żmudź, Siedliszcze i Liski. Północna część powiatu objęta jest granicami Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Polesie Zachodnie”, natomiast wschodnia – to malowniczy krajobraz rozległej doliny Bugu z zakolami, rozlewiskami i torfowiskami. Unikalne w skali kraju zbiorowiska torfowisk węglanowych oraz niezwykle rzadkie gatunki fauny, znajdziemy na obszarze położonych w pobliżu Chełma rezerwatów przyrody: Brzeźno, Roskosz i Bagno Serebryskie. Rezerwat Brzeźno jest ponadto jedyną w Polsce ostoją starca wielkolistnego, w rezerwacie Siedliszcze znajdziemy stanowiska orlika krzykliwego, a w rezerwacie Żmudź rzadkie gatunki roślinności stepowej z lnem złocistym. Obszar powiatu dysponuje zatem pełną gamą walorów przyrodniczych i krajobrazowych, stanowiących doskonały potencjał dla rozwoju turystyki, w tym turystyki kwalifikowanej.

7.2. POTENCJAŁ DÓBR KULTUROWYCH

Już dość pobieżny przegląd zachowanych obiektów zabytkowych powiatu chełmskiego (naszkicowany w rozdziale 6) ujawnia ogromny potencjał w tym zakresie. Wobec innych obszarów naszego kontynentu30 posiadających tak dawną i tak bogatą historię, mamy tu wciąż do czynienia z dość pobieżną i niedostateczną informacją w tym zakresie. Szerszego rozpowszechnienia wymagają informacje dotyczące początków kultury na tym terenie oraz jej pochodzenie. Zawężanie informacji do okresu walki o wpływy polityczne na Ziemi Chełmskiej, jest podejściem zbyt powierzchownym i pomija ponad 5000 lat rozwoju - od początków osadnictwa do początków kształtowania się wpływów państwa i kościoła w okresie wczesnego średniowiecza. Źródłem informacji o najwcześniejszych dziejach tej ziemi są badania archeologiczne. Są one jako narzędzie poznawcze dodatkowo pozbawione przerysowań, czy przekłamań, jakie można znaleźć w tekstach źródłowych (a i współczesnych niestety także). Również fakty odnoszące się do późniejszych okresów dziejowych wymagają szerszej promocji i rozpropagowania. Informacje

30 Szczególnie wobec państw Europy Zachodniej

162 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

dotyczące np.: światłych, nowoczesnych zasad ordynacji, będących motorem rozwoju Dubienki, unikatowości zachowanego układu urbanistycznego Wojsławic, wielkich tradycji patriotycznych i niepodległościowych Sawina oraz dodatkowo tradycji husarskich Siedliszcza, powinny być powszechnie znane i jak najszerzej rozpowszechniane. Powiat chełmski charakteryzuje się wielkim nagromadzeniem dóbr kultury. Ten potencjał oprócz promocji wymaga jednak dodatkowo działań i nakładów koniecznych do jego zachowania oraz wykorzystania w rozwoju funkcji turystycznych. Istotna jest tu również funkcja użytkowa samego obiektu, którą w niektórych przypadkach należałoby poddać weryfikacji. Jako przykład niefortunnego ulokowania funkcji użytkowej można podać tu zespół pałacowo parkowy w Chojnie Nowym (gmina Siedliszcze), gdzie w historycznym obiekcie, o zachowanych, wysokich walorach architektonicznych funkcjonuje szpital psychiatryczny.

7.3. POTENCJAŁ INFRASTRUKTURY TURYSTYKI Z rozwojem funkcji turystycznych wiąże się potencjał infrastrukturalny, dotyczący tej dziedziny gospodarczej. Zachodzi tu dodatkowo swego rodzaju interakcja – posiadanie dobrej infrastruktury (od dogodnej komunikacji, poprzez obiekty gastronomiczne po miejsca noclegowe) zazwyczaj „samo w sobie” jest powodem ruchu turystycznego, natomiast posiadane walory przyrodnicze i kulturowe zwykle generują skupione wokół siebie obiekty infrastrukturalne, choć w tym wypadku ma to miejsce nie zawsze i nie wszędzie. Potencjał infrastrukturalny jest więc elementem kluczowym, bez którego nie tylko nie jest możliwy pełny rozwój turystyki (jako dziedziny gospodarczej, przynoszącej dochód i zwiększającej liczbę miejsc pracy), ale brak którego może być przyczyną degradacji posiadanych walorów, z walorami przyrodniczymi na czele.

7.3.1. Obiekty muzealne

Największym, najstarszym i najciekawszym obiektem muzealnym powiatu chełmskiego (ziemskiego i grodzkiego ) jest Muzeum w Chełmie. Pierwsze, „Cerkiewno - archeologiczne muzeum” w tym mieście założono w czasach zaboru rosyjskiego, w 1882r. Zebrano tu wówczas obrazy, księgi oraz sprzęt liturgiczny usunięte przez Rosjan z cerkwi unickich w czasie likwidacji Unii (1875r.). Muzeum przetrwało do I wojny światowej, kiedy to jego zbiory uległy nieomal zupełnemu

163 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

zniszczeniu i rozgrabieniu. Nieliczne, ocalałe zabytki umieszczono w 1919r. w Gimnazjum im. Stefana Czarnieckiego w Chełmie, gdzie stały się one zalążkiem Muzeum Ziemi Chełmskiej. Kolejna wojna ponownie powoduje znaczne straty wśród zbiorów. Po jej zakończeniu działalność muzeum zostaje wznowiona, a obiekt otrzymuje nową siedzibę w budynku dawnego Kolegium Pijarów. Mieszczą się tam działy: archeologiczny, historyczny, sztuki, etnograficzny, przyrodniczy, dział zwany Uniwersytetem Kultury, a od 1972r. dział sztuki współczesnej. Do 1999r. Muzeum Okręgowe dziś nosi nazwę Muzeum Chełmskie w Chełmie. Obiekt rozlokowany jest w czterech budynkach: § Działy: historii, oświaty i przyrody oraz wystawy stałe: archeologiczna, historyczna i przyrodnicza – mieszczą się w dawnym zespole kamieniczek mieszczańskich z 2 pol. XIXw., przy ul. Lubelskiej 57. § Dział sztuki współczesnej, biblioteka muzealna, dyrekcja muzeum oraz stała wystawa sztuki współczesnej, a także wystawy czasowe – mieszczą się w budynku dawnego Kolegium Pijarów z 1 poł. XVIIIw., przy ul. Lubelskiej 55. § Dział sztuki dawnej, wystawa czasowa sztuki dawnej oraz sala koncertowa – mieszczą się w dawnym kościele unickim p.w. św. Mikołaja – przy ul. Św. Mikołaja 4. § Działy: archeologii i etnografii oraz wystawy czasowe: archeologiczne i etnograficzne – mieszczą się w budynku dawnej drukarni „Zwierciadło”, przy ul. Lubelskiej 56a. Zawarte w sześciu działach tematycznych zbiory Muzeum Chełmskiego obejmują ponad 220 tysięcy eksponatów. Placówka prowadzi bogatą działalność wystawienniczą, edukacyjną i naukową. Stale też powiększa swoje zbiory.

7.3.2. Szlaki turystyczne

Rejon rozwoju usług turystycznych w oparciu o główny szlak komunikacyjny wyznacza droga krajowa E373, będąca częścią trasy z Warszawy, przez Lublin, do przejścia drogowego w Dorohusku. Przecina ona powiat w układzie równoleżnikowym, biegnąc przez południową część gminy Siedliszcze, centralną gminy Chełm i północną gminy Dorohusk. Przebieg tej trasy wiąże się z możliwościami obsługi samochodowego ruchu tranzytowego, a w szczególności z rozwojem zaplecza gastronomicznego i noclegowego.

164 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Przez obszar powiatu chełmskiego przebiega szereg ważnych szlaków turystycznych, w tym atrakcyjne trasy turystyczne o znaczeniu regionalnym i ponadregionalnym. W szczególności należy wymienić tu „Nadbużankę” – uczęszczany, bardzo pod względem krajobrazowym interesujący szlak komunikacyjny wzdłuż doliny Bugu. Z obecnością tej rzeki na terenie powiatu wiąże się również niezwykle atrakcyjny szlak wodny. Bierze on swój początek poza granicami naszego kraju, a na terenie województwa lubelskiego rozpoczyna się na południe od Kryłowa (w gminie Mircze) i biegnie wzdłuż biegu rzeki, przez cały jego obszar. Obsługa tego szlaku daje możliwości rozwoju gminom: Dubienka, Dorohusk i Ruda Huta. W gminie Dubienka planuje się ponadto reaktywację historycznej przeprawy promowej. Wzdłuż wspomnianej wyżej „Nadbużanki” planuje się również budowę szlaku rowerowego o znaczeniu regionalnym. Coraz szerzej propagowana i coraz popularniejsza idea wypoczynku aktywnego, daje nadzieję na wygenerowanie poprzez istnienie tego szlaku dużych potrzeb inwestycyjnych, związanych z budową zaplecza dla jego obsługi.

Przez obszar powiatu chełmskiego przebiegają również inne, posiadające znaczenie regionalne, szlaki turystyczne. Jako najważniejsze należy tu wymienić:

§ Szlak historyczny: jego przebieg na południu pokrywa się z „Nadbużanką” i trasą rowerową, w Dorohusku skręcając na zachód i podążając wzdłuż drogi E373 przez Chełm do gminy Siedliszcze, w zachodniej części której skręca na północ do Wierzbicy i dalej do Urszulina.

§ Szlak przyrodniczy: rozpoczynający swój bieg w gminie Chełm, wzdłuż Szlaku historycznego w kierunku Bugu, skręcający na północ w rejonie Dorohuska i opuszczający obszar powiatu w północnej części gminy Ruda Huta.

§ Szlak architektury sakralnej: wiodący z Zamościa do Krasiczyna, w obszar powiatu chełmskiego wchodzi w zachodniej części gminy Wojsławice, którą przecina równoleżnikowo w części centralnej, dalej wiedzie przez Uchanie i ponownie wchodzi w obszar powiatu w gminie Białopole, którą przecina południkowo w części zachodniej. Następnie szlak wiedzie przez Żmudź i Kamień do Chełma i Wierzbicy.

165 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

§ Szlak cerkiewny: wiedzie przez gminy Białopole, Żmudź i Kamień do Chełma. Na obszarze powiatu chełmskiego jego przebieg pokrywa się z przebiegiem Szlaku architektury sakralnej.

§ Szlak pamiątek kultury żydowskiej: wiodący z Krasnegostawu, przez Rejowiec do Chełma i dalej przez Rudą Hutę do Woli Uhruskiej.

§ Szlak przenikania kultur: z Chełma do Włodawy, przez gminę Sawin.

Powyżej wymieniono najważniejsze szlaki turystyczne, o znaczeniu regionalnym i ponadregionalnym. Szlaki lokalne mają znaczenie uzupełniające. Najważniejsze z nich to: § W gminie Białopole - niebieski szlak turystyczny z Dubienki przez Maziarnię Strzelecką, Horeszkowice, Raciborowice, Kurmanów i Busieniec do Wojsławic. § W gminie Dubienka: Kościuszkowski szlak turystyczny, Nadbużański szlak turystyczny oraz ścieżki spacerowe: „Dolina Bugu” i „Starorzecze”. § W gminie Rejowiec Fabryczny - Mariański szlak turystyczny (żółty). § W gminie Ruda Huta – ścieżka historyczno przyrodnicza „Bolko”, (na trasie Chełm – Hniszów); „Szlak Nadbużański” (czerwony) prowadzący wzdłuż koryta rzeki Bug, przez trzy parki krajobrazowe; Szlak Chełmskich Torfowisk węglanowych (niebieski) z Chełma, przez rezerwat „Bagno Serebryskie”, Brzeźno, rezerwat Roskosz do Dorohuska; Szlak Pojezierny Południowy (żółty) z Urszulina do Niszowa. § W gminie Sawin – Pojezierny Południowy szlak turystyczny (żółty), szlak turystyczny „Bagno Bubnów” (czerwony). Przyrodnicza ścieżka dydaktyczna „Bachus”, ścieżka „Śladami powstań narodowych” oraz trasa: Przysiółek – Czułczyce – Sajczyce – Sawin – Bachus – Serniawy – Wólka Petryłowska – Łowcza – Bukowa – Łukówek. § W gminie Żmudź: Andrzejów – Kolonia Pobołowic, „Dębowy Las” Wołkowiany – Puszcza – Lipinki – Husynnem, Pilniki – Kazimierówka, Uchatka – Roztoka, Siedliszcze – Sączów – Stanisławów – Dryszczów – Kolonia Żmudź – Żmudź – Rudno – Maziarnia – w kierunku gminy Wojsławice. § Ścieżka rowerowa Chełm – Kamień – Żmudź.

Istotnym zadaniem władz lokalnych jest stały monitoring wykorzystania oraz potrzeb w zakresie rozbudowy samej sieci szlaków, połączeń pomiędzy nimi, a także

166 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

związanej z nimi infrastruktury turystycznej. Niemniej istotna jest promocja ich istnienia oraz atrakcji, które oferują.

7.3.3. Obiekty noclegowe i agroturystyczne

Baza noclegowa jest niezwykle istotnym elementem, wiążącym się z rozwojem funkcji turystycznych. Jej brak ogranicza ruch turystyczny do tranzytowego lub jednodniowego i blokuje napływ turystów z odleglejszych regionów kraju. Równie istotna jest jakość oferowanych usług. Najważniejsze istniejące obiekty to: § Hotel „Kamena” w Chełmie; § Hotel „Relax” w Chełmie; § Dom Wycieczkowy OSiR, Kumowa Dolina, w Chełmie; § Dom Wycieczkowy OSiR w Chełmie; § Szkolne Schronisko Młodzieżowe przy I LO, w Chełmie; § Pałac w Maziarni Strzeleckiej w gminie Białopole; § Pole namiotowe w Starosielu w gminie Dubienka; § Ośrodek Wypoczynkowy PKS Hrubieszów w Starosielu; § Stanica Harcerska w Starosielu; § Schronisko Młodzieżowe w LO w Dubience; § Gospodarstwa agroturystyczne w gminie Dubienka: 4 w Dubience, 3 w Starosielu i 1 w Krynicy; § Ośrodek Rekreacyjno Sportowy „Pod Wiatrakiem” w Natalinie, w gminie Kamień; § Gospodarstwo agroturystyczne przy trasie Chełm – Hrubieszów w gminie Kamień; § Miejski Ośrodek Kultury „Dworek” w Rejowcu Fabrycznym; § Gospodarstwa agroturystyczne w gminie Rejowiec Fabryczny: 1 w Pawłowie, 1 w Toruniu i 1 w Kaniach; § Schronisko Młodzieżowe PTSM w Sawinie; § Gospodarstwo agroturystyczne w Chutczy, w gminie Sawin; § Gospodarstwa agroturystyczna w gminie Żmudź:1 w Żmudzi, 1 w Klesztowie 1 i 2 w Pobołowicach Kolonii; § Pole namiotowe w Wołkowianach w gminie Żmudź; § Pole namiotowe w Puszczy w gminie Żmudź; Baza noclegowa powiatu chełmskiego wymaga uzupełnienia. Wiele obiektów ma charakter sezonowy. Pozostają tez wciąż znaczne obszary powiatu bazy tej

167 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

pozbawione (np. gminy Wojsławice, Wierzbica, Ruda Huta). Wielkie możliwości w dziedzinie rozwoju zaplecza noclegowego powiatu zarysowują się w rozbudowie i upowszechnianiu gospodarstw agroturystycznych. Wynika to wprost z rolniczego charakteru większości gmin, potencjału przyrodniczego i kulturowego stanowiącego bazę rozwoju turystyki oraz stwarza możliwość poprawy warunków życia mieszkańców poprzez wprowadzenie agroturystyki jako funkcji uzupełniającej, stanowiącej dodatkowe źródło dochodu. Rozpoznana baza noclegowa jest na tyle nikła, że może stanowić barierę rozwoju funkcji turystycznych powiatu chełmskiego w pełnym zakresie ich możliwości.

7.3.4. Obiekty i imprezy kulturalne i rozrywkowe

Obiekty kultury w rozwoju funkcji turystycznych są o tyle istotne, o ile organizowane przez nie imprezy kulturalne i rozrywkowe będą na tyle atrakcyjne, by stać się celem wyjazdów jednodniowych lub weekendowych. Nawet tak krótkotrwały napływ turystów jest istotnym elementem w napędzaniu koniunktury gospodarczej. Znajdujemy na to dowód w historii – w gwałtownym rozwoju gospodarczym miast po uzyskaniu przywileju organizowania targów, czy jarmarków. Wprawdzie przykład jest bardzo odległy w czasie, jednak zasady odnoszenia korzyści z napływających przyjezdnych nie zmieniły się do dziś.

Obok atrakcyjności organizowanych imprez również w tym wypadku istotne jest zorganizowanie odpowiedniego zaplecza oraz właściwe, ponadlokalne ich nagłośnienie i rozpropagowanie. Potencjał do rozwoju tego rodzaju turystyki znajdujemy właściwie we wszystkich gminach powiatu chełmskiego.

Gmina Białopole

Obiekty prowadzące działalność kulturalną to: § Gminny Ośrodek Kultury w Białopolu. § Gminna Biblioteka Publiczna (przy Ośrodku) w Białopolu, z filiami w Raciborowicach i Horeszkowicach. § Świetlica Integracyjna w Białopolu. § Wiejski Dom Kultury w Horeszkowicach. § Wiejski Dom Kultury w Kolonii Strzelce.

168 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Na terenie gminy działają dwa zespoły ludowe: „Na Dorobku”, z młodzieżowym zespołem „Kwiatuszki” w Białopolu oraz zespół „Borowianki” z Raciborowic. Organizowane są następujące imprezy: Gminne Święto Plonów, Światowy Dzień Inwalidy, Dzień Matki, Dzień Dziecka, Zawody Sportowo – Pożarnicze, Powiatowy Przegląd Pieśni Maryjnej, Turniej Szachowy, Spotkanie Twórców Kultury oraz Jubileusze Zespołów Śpiewaczych. Na terenie gminy działa Gminny Klub Sportowy „Unia Białopole”.

Gmina Chełm

Gmina znajduje się w specyficznej sytuacji – stanowi obrzeże niezwykle atrakcyjnego miasta, z którym wprawdzie trudno jest konkurować, lecz jednocześnie stanowi ono zaplecze dużej ilości potencjalnych turystów. Niewielka odległość minimalizuje też trudności komunikacyjne. Na terenie gminy Chełm działają:

§ Ośrodek Kultury Gminy Chełm w Żółtańcach, z filiami w Janowie, Pokrówce, Rożdżałowie i Srebrzyszczu. Ośrodek współorganizuje i organizuje wiele imprez: Gminne Dożynki, Gminne Zawody Sportowo Pożarnicze Drużyn OSP, Ogólnopolskie Warsztaty Plastyczne, Międzyszkolny Przegląd Artystyczny, Spotkania Satyryczne „Bard”, Gminne Biesiady Rodzinne, Gminny Konkurs na Estetyczne i Bezpieczne Zagospodarowanie Zagrody Wiejskiej, Gminne Konkursy Plastyczne, Biesiady ze Sztuką, koncerty „Cztery Pory Roku”, widowiska bajkowe, teatralne, poetycko – muzyczne, obrzędowe, wystawy oraz Gminny Turniej Piłkarski „Dzikich Drużyn”, turnieje tenisowe i wiele innych. § Biblioteka Publiczna Gminy Chełm, z filiami w Okszowie, Srebrzyszczu, Stawie, Stołpiu oraz Strupinie. § W gminie działa 8 jednostek OSP w: Krzywicach, Weremowicach, Rożdżałowie, Depułtyczach Starych, Stawie, Zarzeczu, Żółtańcach oraz Strupinie Dużym. Zarząd OSP wspólnie z wójtem gminy organizują Gminne Zawody Sportowo – Pożarnicze. Zawody organizowane są corocznie, dla drużyn młodzieżowych i dorosłych. § Nadbużański Związek Pszczelarzy jest organizatorem „Nadbużańskiego Święta Pszczoły” – jednodniowej (jak dotąd) imprezy, zorganizowanej w tym roku już po raz dziewiąty. § Klub sportowy „Kłos”.

169 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Gmina Dorohusk W gminie Dorohusk działają śpiewacze i obrzędowe zespoły ludowe. Tworzy tu również kilkunastu artystów ludowych: poetów, malarzy, rzeźbiarzy oraz autorów rękodzieła artystycznego – pisanek, koronek itp. Najważniejsze ośrodki kultury to: § Gminny Ośrodek Kultury, z siedzibą w odrestaurowanym Pałacu Suchodolskich w Dorohusku. § Ośrodek Kultury w Wólce Okopskiej. § Ośrodek Kultury w Brzeźnie. § Gminna Biblioteka Publiczna w Dorohusku z filiami w Turce, Świerżach i Brzeźnie. Oprócz ośrodków wymienionych powyżej, na terenie gminy działa 9 świetlic.

Gmina Dubienka Główne ośrodki kultury gminy Dubienka to: § Biblioteka Publiczna Gminy Dubienka, współdziałająca z Domem Kultury. § Dom Kultury w Dubience. Działa tu m.in. zespół ludowy „Dębinki”, kapela „Młodzież po 40-tce”, kółko plastyczne, kółko teatralne „Dębowy listek”, grupa taneczna „Roztańczone Iskierki”, grupa wokalna „Solistki”. Dom Kultury organizuje szereg imprez: wystawy twórców ludowych, wystawy plastyczne, Przeglądy Twórczości Ludowej i Amatorskiej oraz spotkania – wieczorki. Jednak do największych i najbardziej spektakularnych imprez należą: - Nadbużańskie Biegi Ekologiczne organizowane cyklicznie w Starosielu, - Ogólnopolski Spływ Kajakowy, - Biesiada Świętojańska, - Dni Dubienki (impreza dwudniowa), - Dożynki Gminne, - Powiatowy Przegląd Pieśni Kresowej, - Zlot Młodzieży w rocznicę bitwy Tadeusza Kościuszki pod Dubienką, Ponadto w gminie działa: § Uczniowski Klub Sportowy „Sokół” W gminie organizowane są również zawody sportowe drużyn niezrzeszonych: Powiatowy Turniej Piłki Siatkowej Oldbojów o Puchar Wójta Gminy Dubienka oraz Biegi Niepodległościowe (z okazji Święta Niepodległości).

170 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

We wrześniu 2004r. w Dubience otwarta została Regionalna Izba Tradycji, w której zgromadzono dokumenty i książki, sprzęty gospodarstwa domowego, obejścia, wyposażenie zakładu szewskiego i apteki. Godny odnotowania jest również fakt odradzania się na terenie gminy ginącego rzemiosła – wikliniarstwa.

Gmina Kamień § Biblioteka Gminna, mieszcząca się w budynku Urzędu Gminy w Kamieniu. § W gminie działa 9 jednostek OSP: w Czerniejowie, Haliczanach, Ignatowie, Kamieniu, Koczowie, Mołodutynie, Pławanicach, Strachosławiu i Wolawcach. W gminie rokrocznie organizowane jest Gminne Święto Plonów i Dzień Strażaka, cyklicznie – Powiatowy Turniej Gmin. Działa tu zespół śpiewaczy „Rosa”, kapela „Bogdaniacy” oraz gminny zespół młodzieżowy „Liwet”. Gmina posiada bogate, uznane tradycje w twórczości poezji ludowej.

Gmina Leśniowice Kluczowym ośrodkiem kultury jest tu Samorządowy Ośrodek Kultury w Leśniowicach. W ramach tej jednostki funkcjonują: Gminna Biblioteka Publiczna w Leśniowicach z filią w Sielcu oraz Świetlica Wiejska w Rakotłupach Dużych. Do zadań Samorządowego Ośrodka Kultury w Leśniowicach należy również informacja turystyczna i promowanie gminy. Ośrodek wspiera inicjatywy społeczne współpracując z zespołami śpiewaczymi, kołami gospodyń wiejskich, twórcami ludowymi, kapela podwórkową, młodzieżową orkiestrą dętą oraz Klubem Sportowym „Astra”, a także organizuje: konkursy recytatorskie, plastyczne, ekologiczne, rysunkowe i historyczne. Z inicjatywy wójta gminy Leśniowice oraz SOK, w Kumowie Majorackim powstał „Ośrodek dokumentacji życia, tradycji i kultury na wsi Leśniowskiej”. Obiekt zaplanowano jako mały skansen.

Miasto i gmina Rejowiec Fabryczny Przez długie lata funkcję ośrodka kultury dla miasta Rejowiec Fabryczny pełnił Dom Kultury w Pawłowie. Obecną siedzibę – w zabytkowym, usytuowanym w centralnej części historycznego parku dworku, otrzymał Miejski Ośrodek Rozrywki i Rekreacji w początku lat 90 XXw. i od niej też wziął swoją nazwę. W Rejowcu znajduje się też Biblioteka Miejska. W ośrodku prowadzone są m.in. zajęcia muzyczne, działają tu twórcy ludowi. Ośrodek organizuje:

171 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

§ „Majówka’ – trzydniowa impreza plenerowa organizowana na początku maja. § „Dni Rejowca Fabrycznego” – coroczna, dwudniowa impreza organizowana w sierpniu, uświetniana przez koncerty gwiazd polskiej muzyki rozrywkowej. Liczne imprezy towarzyszące: pokazy garncarskie, zawody sportowe, kabaretony. Obchody zamyka zabawa taneczna. § Jarmark Garncarski – Gmina rejowiec Fabryczny § Międzynarodowy Plener Malarski – dwutygodniowe warsztaty malarskie organizowane w czerwcu. Na terenie gminy nadal funkcjonuje (niegdyś jedyny) Pawłowski Ośrodek Sportu i Rekreacji, który mieści coraz bardziej znany w regionie Pawłowski Ośrodek Garncarstwa oraz klub sportowy „Sparta” w Rejowcu Fabrycznym.

Gmina Ruda Huta Pod patronatem Gminnego Ośrodka Kultury w Rudej Hucie prowadzi działalność Kapela Ludowa „Rudniacy” oraz Ludowy Chór „Jarzębina Czerwona”.

Gmina Sawin Najważniejsze ośrodki i obiekty kultury na terenie gminy Sawin to: Gminna Biblioteka Publiczna w Sawinie, Gminny Ośrodek Kultury w Sawinie oraz Regionalne Towarzystwo Gminy Sawin. Istnieje tu także Stowarzyszenie Kobiet Gminy Sawin, działa zespół śpiewaczy „Wrzos”, klub turystyczno – krajoznawczy „Dreptak”, klub sportowy „Sawena” oraz jednostki Ochotniczych Straży Pożarnych, ze świetlicami w: Serniawach, Wólce Petryłowskiej, Łowczy, Malinówce, Bukowej Wielkiej, Łukówku i Krobonoszy. Na terenie gminy działa Wiejski Dom Kultury w Sajczycach. Jako najbardziej znaczące imprezy, organizowane cyklicznie na terenie gminy Sawin należy wymienić; § Turniej sołectw i festyn rekreacyjno – sportowy „Jak to miło na ludowo”, odbywający się w dniu Zielonych Świąt i nawiązujący formą do tradycyjnych obrzędów związanych z tym świętem. § Doroczne Zawody Strażackie. § Festyn „Noc Świętojańska” (odbywający się w pierwszą sobotę po 24 czerwca). § Odpust w kościele parafialnym p.w. Przemienienia Pańskiego. § Dni Sawina – dwudniowy festyn rekreacyjno – sportowy połączony z dożynkami. § Festyn Niepodległościowy 11 listopada. § Zjazd Sawiniaków, (co 4 lata).

172 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

§ Ogólnopolski Zlot Kombatantów I Drezdeńskiego Korpusu Pancernego, (co 4 lata). W Sawinie znajduje się też niezwykły, bardzo interesujący mini skansen „Świat Staroci Józefa”. Gmina jest siedzibą wielu aktywnych, niezwykle uzdolnionych twórców ludowych: poetów, rzeźbiarzy, malarzy, hafciarek i koronczarek.

Gmina Siedliszcze W Siedliszczu znajduje się Gminny Ośrodek Kultury, działa tu Gminny Zespół Folklorystyczny „Siedliszczanki znad Wieprza”, dziecięcy zespół folklorystyczny, gminna kapela ludowa i zespół śpiewaczy. W gminie organizowane są m.in.: § Gminne Konkursy Piosenki i Przyśpiewki Ludowej. § „Święto Pieczonego Ziemniaka”. § Przegląd Zespołów Tanecznych. Zazwyczaj Izby pamięci istniejące przy szkołach charakteryzują się znikomym wykorzystaniem turystycznym, (na rzecz edukacyjnego) szczególnie w okresie sezonu urlopowego. Należy tu jednak koniecznie wspomnieć najstarszą na terenie powiatu chełmskiego, założoną w 1966r., Izbę pamięci narodowej przy LO w Siedliszczu. Izba posiada w swych zasobach narzędzia z okresu neolitu, fotokopie dokumentów historycznych (w tym fotokopię przywileju lokacyjnego miasta), pamiątki z okresu powstania styczniowego, z 1905r. oraz z lat okupacji hitlerowskiej. Eksponaty są przechowywane z wielką pieczołowitością.

Gmina Wierzbica Na terenie gminy znajdują się następujące ośrodki kultury: Gminny Ośrodek Kultury w Wierzbicy, Gminna Biblioteka Publiczna w Wierzbicy, z filiami w Wólce Tarnowskiej i Święcicy. Znajdują się tu również świetlice OSP. Gminny Ośrodek Kultury działa bardzo prężnie: ma tu swą siedzibę Młodzieżowy Teatr „Atlantyda”, zespół wokalny GOK – Beat, zespół muzyczny poezji śpiewanej, społeczne ognisko muzyczne, prowadzone są zajęcia z aerobiku, kursy tańca oraz kursy językowe. Z ważniejszych, organizowanych przez gminę imprez należy wymienić: § Regionalny Plener Malarsko Rzeźbiarski. § Dożynki Gminne. § Dni Wierzbicy. § Gminny Dzień Dziecka.

173 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Wszystkie mają miejsce w siedzibie gminy – Wierzbicy. Działa tu także Gminny Klub Sportowy „Ogniwo”. W gminie organizowany jest: Powiatowy Turniej Piłki Nożnej Uczniów Gimnazjów, Gminne Święto Sportu oraz Międzygminne Zawody Sportowo Pożarnicze.

Gmina Wojsławice Głównymi obiektami kultury w gminie Wojsławice są: Gminne Centrum Kultury (z Centrum informacji turystycznej) w Wojsławicach, Gminna Biblioteka Publiczna w Wojsławicach i Wiejski Dom Kultury w Rozięcinie. Działa tu kapela i trzy zespoły śpiewacze oraz Stowarzyszenie Miłośników Wojsławic i Związek Ochotniczych Straży Pożarnych. Działają tu dwa kluby sportowe: Gminno Szkolny Klub Sportowy „Vojsławia” i Uczniowski Klub Sportowy „Avka”. Oprócz obchodów dożynkowych główna imprezą na terenie gminy są Zawody Ochotniczych Straży Pożarnych.

Gmina Żmudź Upowszechnianiem kultury oraz organizacją imprez kulturalnych na terenie gminy Żmudź zajmuje się przede wszystkim Gminny Ośrodek Kultury w Żmudzi, Gminna Biblioteka Publiczna w Żmudzi z filią w Roztoce, Muzeum Etnografii w Stanisławowie. Gminny Ośrodek Kultury prowadzi szeroko zakrojoną działalność rozrywkową (dyskoteki, zabawy, imprezy masowe, bale), sportową (turnieje piłki nożnej, tenisa stołowego, siatkówki, zawody strzeleckie) oraz edukacyjną. W gminie działa Klub Sportowy Victoria – Żmudź. Ważniejsze, organizowane cyklicznie imprezy sportowe to: - Rozgrywki piłkarskie kl. A (prowadzone przez CHOZPN). - Gminne święto sportu. - Bieg Niepodległościowy im. ks. S. Wawrzyszuka - Turniej piłkarski „Dzikich Drużyn” o Puchar Wójta Gminy Żmudź.

Powyżej przedstawiono istniejący zasób kulturowy gmin powiatu chełmskiego, mogący sam w sobie generować potencjalny ruch turystyczny: jednodniowy, weekendowy, czy nawet dłuższy. Istotny przy tym jest fakt, że należy dążyć z wyprowadzeniem znaczenia tych imprez poza zasięg lokalny, co w wielu przypadkach już się udało. W takich razach nabierać znaczenia zaczyna swego rodzaju „tradycja”. Niezwykle istotne jest organizowanie imprez systematycznie,

174 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

w tym samym czasie (nawet pomimo chwilowych spadków koniunktury) oraz ciągła dbałość o ich jak najwyższą jakość i jak najszerszą promocję.

7.4. MIEJSCE POWIATU CHEŁMSKIEGO W DZIEDZINIE TURYSTYKI W ŚWIETLE PLANU ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO

Ustalenia zawarte w Planie Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubelskiego, uchwalonym przez Sejmik Wojewódzki w lipcu 2002r. wytyczają obowiązujące prawnie kierunki rozwoju województwa, w tym powiatu chełmskiego. Ustaleń tych dokonano w skali całej Lubelszczyzny, zawierają więc dyspozycje ogólne, jednak ani wnioski, ani działania podejmowane w skali lokalnej nie powinny być z nimi sprzeczne.

W planie wyznaczono trzy (główne) rodzaje stref turystycznych:

§ Strefa najwyższej atrakcyjności turystycznej, obejmująca obszary koncentracji walorów turystycznych o znaczeniu europejskim. Strefa ta w powiecie chełmskim obejmuje północne enklawy gmin Wierzbica i Sawin oraz wschodnią część gminy Białopole. W strefie tej przewiduje się kształtowanie warunków przestrzennych dla rozwoju turystyki poprzez: - rewitalizację zagospodarowania turystycznego, w tym podniesienia atrakcyjności istniejącej bazy, zgodnie z normami europejskimi; - kreowanie ośrodków rekreacyjno – turystycznych w oparciu o małe pensjonaty i kwatery prywatne; - realizowanie budownictwa letniskowego, głównie w obrębie istniejącej zabudowy (z zakazem koncentrowania zabudowy o dużej intensywności); - rozszerzenie oferty turystycznej o agroturystykę, ekoturystykę oraz turystykę specjalistyczną; - wzbogacenie obszaru w urządzenia turystyczne – ścieżki spacerowe, rowerowe, trasy konne, urządzenia sportu (korty, boiska, baseny); - rozwój zaplecza obsługującego turystykę, w tym urządzeń paraturystycznych; - podnoszenie wizerunku turystycznego miejscowości, w tym rewaloryzację zespołów i obiektów zabytkowych; - podjęcie kompleksowych działań w zakresie technicznej infrastruktury ochrony środowiska (sieć kanalizacyjna, oczyszczalnie ścieków); - zwiększanie dostępności komunikacyjnej obszarów.

175 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

§ Strefa wysokich walorów przyrodniczych, wskazana do zagospodarowania turystycznego. Strefa ta rozciąga się wzdłuż doliny Bugu, z najszerszym pasem w gminie Dubienka, gdzie obejmuje cały jej obszar południowy i rozciągniętą południkowo enklawę na północy. Pojedyncze, oderwane od doliny Bugu, enklawy tej strefy znajdują się również w gminach: Dorohusk, Białopole, Żmudź, Leśniowice, Chełm oraz przy granicy gmin Wierzbica i Sawin. W ramach tej strefy przewiduje się: - lokalizację obiektów przystosowanych do turystyki kwalifikowanej (campingów, pól namiotowych i biwakowych, stanic wodnych i stanic rybackich); - preferowanie rozproszonej bazy noclegowej opartej o pensjonaty i kwatery agroturystyczne; - lokalizowanie budownictwa letniskowego głównie w obrębie istniejącej zabudowy; - modernizację dróg, przez które przebiega szlak „Nadbużanki” oraz lokalizację wzdłuż jej trasy usług związanych z turystyką zmotoryzowaną (parkingi turystyczne, motele, zajazdy, miejsca obsługi podróżnych MOP); - urządzenie ścieżek rowerowych, punktów widokowych, podniesienie standardu istniejących szlaków turystycznych oraz ewentualne wyznaczenie nowych tras; - udostępnienie turystyczne rzeki Bug, m.in. poprzez wyznaczenie szlaku kajakowego; - utworzenie w Dubience przejścia granicznego o charakterze turystycznym, z możliwością promowych przepraw przez Bug (w I etapie funkcjonowania); - lokalizację obiektów obsługi międzynarodowego ruchu turystycznego związanego z funkcjonowaniem przejść granicznych.

§ Strefa zrównoważonego rozwoju turystyki na obszarach chronionych i innych, cennych krajobrazowo i przyrodniczo. Strefa obszarowo w powiecie chełmskim największa. Obejmuje: nieomal cały obszar gminy Rejowiec Fabryczny (oprócz niewielkich fragmentów przy zachodniej granicy miasta oraz fragmentu w części południowo wschodniej), wschodni i południowy fragment gminy Siedliszcze oraz enklawę na północy, północny obszar gminy Wierzbica (do strefy najwyższej atrakcyjności turystycznej) oraz równoleżnikowe pasmo terenu na południu tej gminy, centralny obszar gminy Sawin, rozległy, południowo zachodni obszar gminy Ruda Huta, północną i zachodnią część gminy Dorohusk, wschodnią część gminy Kamień, północną, przechodzącą pasmem na południe, część

176 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

gminy Żmudź, południową część gminy Leśniowice, cały obszar gminy Wojsławice oraz wschodnią i południową część gminy Białopole. Kształtowanie warunków przestrzennych dla rozwoju turystyki w tej strefie planuje się poprzez podjęcie następujących działań: - zwiększenie ilości obiektów turystycznych, głównie w oparciu o kwatery prywatne agroturystyczne i pensjonaty, a także campingi, pola namiotowe i biwakowe; - lokalizację zabudowy letniskowej, głównie w obrębie istniejącej zabudowy; - lokalizację zbiorników retencyjnych o funkcji rekreacyjnej oraz kreowanie na ich obrzeżach małych ośrodków rekreacyjno – turystycznych (pensjonatów); - rozwój zaplecza obsługującego turystykę i związanej z nimi infrastruktury technicznej (oczyszczalnie ścieków, sieć kanalizacyjna, gazyfikacja); - wzbogacanie obszarów w urządzenia turystyczne – ścieżki rowerowe, trasy spacerowe, trasy konne, punkty widokowe, parki, zieleńce, urządzenia sportowe; - innowacyjność w organizacji różnorodnych form turystyki w oparciu o posiadane walory (np. wczasy w siodle, spływy kajakowe itp.); - podniesienie wizerunku turystycznego obszarów poprzez rewaloryzację obiektów i zespołów zabytkowych oraz estetyzację zabudowy; - zwiększenie dostępności komunikacyjnej obszarów. W planie wyznaczono również strefę zaplecza wypoczynkowego miasta Chełma, jako obszar wzbogacania przyrodniczego środowiska, w celu kształtowania funkcji wypoczynkowej. Na obszarze tym plan województwa przewiduje podjęcie następujących działań: - ochronę terenów otwartych wokół Chełma przez utworzenie planistycznej i ekologicznej strefy „zielonego pierścienia” (Green Beltu); - przystosowanie obszaru do wypoczynku poprzez rozwój infrastruktury turystycznej (ścieżki spacerowe, parkingi, trasy rowerowe i konne); - zagospodarowanie turystyczne istniejących i projektowanych zbiorników wodnych, zgodnie z naturalną chłonnością terenów.

Miasto Chełm otrzymało rangę ośrodka turystycznego o randze ponadregionalnej, natomiast Dubienka i Żmudź – o randze ponadlokalnej. Rejon rozwoju usług i infrastruktury turystycznej przewiduje się również wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych, przejść granicznych i szlaków turystycznych. Ponadto wyznaczono obszary rozwoju rekreacji nad istniejącymi i projektowanymi zbiornikami wodnymi w gminach: Rejowiec Fabryczny (zbiornik „Oleśniki”), Białopole

177 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

(zbiornik „Putnowice – Buśno”), Siedliszcze (zbiornik „Mogielnica”) oraz Żmudź (zbiornik „Wołkowiany”). Jak widać z powyższych ustaleń, Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubelskiego lokalizuje walory turystyczne powiatu chełmskiego bardzo wysoko, dostrzega potrzebę działań w tym zakresie oraz przewiduje dynamiczny rozwój tej dziedziny gospodarki.

7.5. OCENA POTENCJAŁU, SZANS I BARIER ROZWOJOWYCH W DZIEDZINIE TURYSTYKI

Powiat chełmski posiada naturalne predyspozycje do rozwoju turystyki oraz wszystkich pokrewnych, związanych z nią dziedzin gospodarki. Mamy tu do czynienia z ogromnym, wykorzystywanym jedynie w bardzo ograniczonym zakresie, potencjałem. Z położenia, walorów przyrodniczych i krajobrazowych, walorów środowiska kulturowego wynikają szanse rozwoju dla: turystyki krajoznawczej, turystyki wypoczynkowej (w oparciu o przesłanki ekologiczne), w tym eko i agroturystyki oraz turystyki kulturowej, a także turystyki biznesowej. Walory turystyczne powiatu stanowią doskonałą podstawę aktywności gospodarczej i ożywienia gospodarczego powiatu. Walory te, w mniejszym lub większym stopniu występują na całym obszarze powiatu i we wszystkich gminach. Paradoksalnie ewentualny brak tradycji w zakresie rozwoju usług turystycznych może stanowić atut, ponieważ od kilkunastu lat obserwuje się spadek zainteresowania terenami najbardziej znanymi i najczęściej odwiedzanymi, przeinwestowanymi turystycznie – na rzecz terenów mniej znanych i mniej uczęszczanych, oferujących więc lepsze warunki wypoczynku, już tylko poprzez sam brak tłoku i hałasu. Na terenie powiatu konieczne są jednak inwestycje w kierunku rozwoju bazy noclegowej i innych elementów infrastruktury turystycznej oraz jak najszersze rozpropagowanie istniejących walorów w kraju i poza nim.

Źródła: - Dane z ankiet gminnych - Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubelskiego - Atlas powiatów - Przegląd Rządowy nr 6 (120) - http://www.gildor.ikp.pl/gildor/info.html - http://www.zabytki.pl/ - http://www.bip.iap.pl/gfx/chelmski/files/rada/X_78_04_zalacznik_nr_1.pdf - www.pttk.pl

178 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

179 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

8. OCENA POTENCJAŁU KULTURY GOSPODARCZEJ POWIATU CHEŁMSKIEGO

8.1. KULTURA GOSPODARCZA I JEJ CECHY

Jednym z ważniejszych potencjałów rozwojowych regionów, subregionów (powiatów) i jednostek lokalnych jest kultura gospodarcza. Pojęcie to jest ciągle zbyt rzadko wprowadzane do sfery polityki wspomagania rozwoju społeczno-gospodarczego, w tym w układach terytorialnych, np. w polityce aktywizującej rozwój powiatów i gmin. Aby określić zakres znaczenia pojęcia „kultury gospodarczej” wypada odwołać się do encyklopedycznego hasła „kultura”. W Słowniku Współczesnego Języka Polskiego31, w pierwszym znaczeniu jest to „ogół duchowego i materialnego dorobku ludzkości wytworzony na kolejnych etapach rozwoju historycznego, nieustannie utrwalany i wzbogacany”. W drugim znaczeniu jest to „pewien poziom umiejętności, stopień doskonałości, sprawności w opanowaniu jakiejś specjalności, pewien poziom rozwoju, zwłaszcza intelektualnego”. Inne przytoczone w tym słowniku znaczenia pojęcia „kultury” nie mają wpływu na wyjaśnienie istoty kultury gospodarczej.

Od poziomu kultury gospodarczej społeczności zależy atrakcyjność powiatu a zatem i jego konkurencyjność, dla różnych segmentów rynku, w tym też dla rynku inwestycyjnego. Z kolei od skłonności do inwestowania będzie w dużym stopniu zależała podaż miejsc pracy i popyt na rynku konsumpcyjnym a pośrednio także na rynku kooperacyjnym i inwestycyjnym. Kultura gospodarcza jest podstawą skuteczności działań marketingowych w powiecie. Z przytoczonych dwóch desygnatów pojęcia „kultura” można wyprowadzić zakres znaczenia „kultury gospodarczej”. Jej atrybutami są:

1. ogół dotychczas osiągniętego duchowego i materialnego dorobku mieszkańców powiatu w zakresie wszelkiej działalności gospodarczej,

2. osiągnięty poziom umiejętności gospodarowania i wspomagania rozwoju gospodarczego,

3. poziom rozwoju intelektualnego w zakresie mającym znaczenie dla gospodarki.

31 Słownik Współczesnego Języka Polskiego. Tom 1, Przegląd Reader`s Digest. Kultura II s. 441.

180 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Poziom kultury gospodarczej na obszarze powiatu jest więc stanem ogółu osiągnięć materialnych i intelektualnych sprzyjających rozwojowi gospodarczemu. Analiza a zatem i ocena tego poziomu jest szczególnie trudna. Trudna jest bowiem identyfikacja cech lub przejawów kultury gospodarczej. Ponadto brakuje odpowiedniej bazy informacyjnej bezpośrednio charakteryzującej kulturę gospodarczą poprzez jej cechy mierzalne (kwantytatywne). Obecnie baza ta jest ułomna. Celowa jest jednak identyfikacja cech charakteryzujących rozwój społeczno-gospodarczy powiatu, które są przejawem jego kultury gospodarczej. Można wyróżnić co najmniej kilka grup takich cech, w tym: · skłonność mieszkańców do rozwoju przedsiębiorczości i samoorganizacji przedsiębiorców; · poziom rozwoju tzw. „otoczenia biznesu”, w tym organizacji wspomagających przedsiębiorczość; · jakość i aktywność gospodarowania w sferze publicznej odnosząca się głównie do sposobu wypełniania przez samorządy swoich zadań w zakresie prowadzenia polityki rozwoju i zagospodarowania przestrzennego; · aktywność inwestycyjną samorządów w sferze rozwoju infrastruktury technicznej i społecznej; · inicjatywy społeczne w innych sferach gospodarki publicznej; · aktywność samorządów i inwestorów prywatnych w korzystaniu z funduszy pomocowych Unii Europejskiej.

Programowanie rozwoju i planowanie przestrzenne jest wyrazem aktywności władz samorządowych gmin i powiatu. Jednakże ważna jest aktywność społeczności lokalnej w różnych dziedzinach życia, niejednokrotnie odległych od działalności gospodarczej. Jest to głównie ruch kulturalny i sportowy. Aktywność społeczna w dziedzinie kultury i sportu jest jednocześnie czynnikiem promocyjnym gmin i całego powiatu, zwłaszcza w odniesieniu do imprez wzbudzających zainteresowanie ponadlokalne.

8.2. AKTYWNOŚĆ W SFERZE PRZEDSIĘBIORCZOŚCI

Istotne potencjały rozwojowe powiatu chełmskiego tkwią głównie w szeroko rozumianym środowisku przedsiębiorców. Jest to sfera stanowiąca trzon bazy ekonomicznej powiatu wraz ze sferą rynku pracy i ogólniej, aktywności zawodowej społeczeństwa. Znaczącą rolę

181 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

odgrywają podmioty publiczne (rządowe i samorządowe) oraz organizacje pozarządowe, z których część tworzy tzw. otoczenie biznesu.

W latach 2000 – 2002 przedsiębiorczość na terenie powiatu rozwijała się w zasadzie w tempie przeciętnym dla województwa. W tym okresie na terenie woj. lubelskiego przybyło ponad 11,6% podmiotów gospodarczych ogółem. W sferze publicznej przyrost ten wynosił 6,1% a w sferze prywatnej 11,8%.

W powiecie chełmskim w tym czasie przybyło 13,2% podmiotów gospodarczych, w tym w sferze publicznej liczba tych jednostek wzrosła o ok. 7,0% (wyjątkowo dynamicznie w porównaniu z innymi powiatami a w sferze prywatnej ich wzrost wyniósł ok. 13,6%. Wyższa dynamika wzrostu liczby podmiotów gospodarczych w powiecie chełmskim niż przeciętnie w skali woj. lubelskiego jest przejawem aktywności gospodarczej tego terenu, w tym ponad przeciętnie aktywnego sektora rynkowego. Szczegółowy opis liczby podmiotów gospodarczych ilustruje poniższa tabela 8.1.

Tabela 8.1.

Dynamika wzrostu liczby podmiotów gospodarczych w powiecie chełmskim

w latach 2000-2002 Lata Liczba podmiotów gospodarczych Wyszczególnie -nie Ogółe Publicz Prywatne w tym: m . Sp-ki W tym: Zakład Spół- prawa z udz. y osób dzieln hand. kap. fiz. ogółem zagr.

2000 Woj. lubelskie 13389 5593 128299 4871 682 105149 1328 2 2001 14293 5734 137205 5556 711 112613 1297 9 2002 14941 5933 143478 6153 746 118221 1283 1 2000 2496 172 2324 50 10 1967 63

182 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

2000 Powiat 2496 172 2324 50 10 1967 63 chełmski 2001 2603 168 2435 60 11 2052 62 2002 2825 184 2641 72 14 2228 63 2002 m. Rejowiec 208 16 192 8 1 161 4 Fabr. 2002 Białopole 136 9 127 1 - 91 5

Chełm 2002 599 35 564 23 4 495 8

Dorohusk 2002 253 22 231 11 3 180 7

Dubienka 2002 111 13 98 1 - 78 4

Kamień 2002 155 9 146 3 - 133 2

Leśniowice 2002 156 11 145 8 4 119 3

g. Rejowiec 2002 115 7 108 2 - 84 2 Fabr.

Ruda Huta 2002 158 9 149 3 1 131 4

Sawin 2002 259 10 249 3 1 219 3

Siedliszcze 2002 220 13 207 5 - 181 4

Wierzbica 2002 182 11 171 4 - 139 9

Wojsławice 2002 167 8 159 - - 138 4

Żmudź 2002 106 11 95 - - 79 4

Źródło: Rocznik Statystyczny Województwa Lubelskiego 2003 Urząd Statystyczny w Lublinie, Tom II str152

Z układu danych statystycznych wynika, że rozwój przedsiębiorczości odbywa się głównie w drobnych formach. O dynamice rozwoju przedsiębiorczości w powiecie przesądzają w zasadzie zakłady osób fizycznych, a więc przeważnie mikrofirmy. Ich liczebny udział jest wielokroć większy niż innych typów firm. Na podkreślenie zasługuje rozwój spółek prawa handlowego. W latach 2000-2002 ich liczba wzrosła o 44,0% Była to najwyższa dynamika wzrostu w skali woj. lubelskiego, gdzie wzrost liczby tych spółek w analogicznym okresie wyniósł 26,3%.

183 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Z terenu powiatu chełmskiego wyłączony jest jego ośrodek centralny – Chełm, stanowiący oddzielny powiat grodzki. Stąd też na terenie powiatu ziemskiego nie ma wyraźnie zarysowanych ośrodków koncentracji przedsiębiorczości. Nie wyróżnia się pod tym względem jedyne miasto na terenie powiatu ziemskiego Rejowiec Fabr. W pewnym stopniu wyróżnia się natomiast gmina Chełm skupiająca w 2002 roku 599 podmiotów gospodarczych, to jest 21,2% wszystkich jednostek gospodarczych na terenie powiatu ziemskiego. Jest to głównie efekt działania mechanizmów aglomeracyjnych miasta Chełma.

Trudno jest określić jednoznacznie czynniki wysokiej dynamiki rozwoju przedsiębiorczości na terenie powiatu chełmskiego. Jest to niewątpliwy przejaw kultury gospodarczej na tym terenie w sferze rynkowej. Poza wymienionymi czynnikami aglomeracyjnymi, skupiającymi firmy na terenach otaczających sam Chełm pewien wpływ na wysoką dynamikę wzrostu liczby podmiotów gospodarczych mogą mieć siły deglomeracyjne Chełma, w tym wyższe koszty i przestrzenne warunki lokalizacji, taryfy podatków lokalnych, trudna dostępność terenu na terenie miasta. Koniunkturę dla tych firm mogą tworzyć różne, mało zauważalne okoliczności, w tym rynek lokalny Chełma, nie tylko konsumpcyjny lecz także kooperacyjny. Może to być wpływ przechodzącego przez powiat szlaku komunikacyjnego, łączącego zachodnią i centralną część kraju z Ukrainą. Na tę dynamikę może mieć wpływ także popyt ze strony ukraińskiej. Być może niskie nasycenie terenu powiatu przedsiębiorczością powoduje szybką reakcję w dynamice wzrostu przy każdym istotnym wzroście koniunktury. Liczba podmiotów gospodarczych ogółem przypadających na 1 tysiąc mieszkańców w skali powiatu w 2002 roku wynosiła 37,9 a w skali woj. lubelskiego 68. Udział sektora prywatnego w ogólnej liczbie firm w 2002 roku wynosił w omawianym powiecie 93,5% a w skali województwa 96,0%, co wskazuje na przeciętną aktywność rynkową jego bazy ekonomicznej.

8.3. OTOCZENIE BIZNESU

Infrastruktura ekonomiczna stanowiąca obsługę gospodarki rynkowej, w tym obsługę rozwoju przedsiębiorczości, handlu i obrotu kapitału jest na ogół słabo rozwinięta na terenie powiatu ziemskiego chełmskiego w relacji do całego woj. lubelskiego. Wystarczająca jest sieć banków i firm ubezpieczeniowych oraz fundacji wspomagania rozwoju w Chełmie ( powiecie grodzkim ). Na terenie powiatu nie ma sieci związków producentów rolnych. Są natomiast stowarzyszenia takie jak:

184 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

· Dubienieckie Stowarzyszenie Agroturystyczne, · Stowarzyszenie na Rzecz rozwoju gminy Wierzbica, · Stowarzyszenie Agroturystyczne Ziemi Chełmskiej ”Puszcza” w Pobołowicach. Rolnicy z terenu powiatu są stowarzyszeni w następujących związkach: · Związku Pszczelarstwa Polskiego, · Związku Producentów Buraka Cukrowego, · Związku Plantatorów Tytoniu. W relacji do całego województwa lubelskiego infrastruktura otoczenia biznesu w powiecie chełmskim jest na ogół słabo rozwinięta. Pod tym względem obszar powiatu jest wspomagany przez miasto Chełm. W powiecie nie ma widocznego zainteresowania przedsiębiorczością innowacyjną, ryzykowną lecz przynoszącą zwykle najwyższe zyski. Atutowy czynnik współczesnej kultury gospodarczej infrastruktura innowacyjna nie istnieje w powiecie, podobnie jak w całym województwie lubelskim. Kolejnym elementem infrastruktury ekonomicznej jest promocja powiatu i jego gmin a szerzej marketing terytorialny. Jest to nowe zjawisko w walce konkurencyjnej na rynku inwestycyjnym. Brakuje pełnego działania w zakresie marketingu powiatowego i gminnego, w tym w zakresie oferty korzyści dla potencjalnych inwestorów, informacji o warunkach finansowych (ceny, opłaty, podatki, taryfy), promocji tego terenu przez Internet oraz zorganizowanego systemu obsługi inwestorów. Podsumowując ocenę stanu infrastruktury ekonomicznej (otoczenia biznesu) jako potencjału rozwojowego powiatu należy wskazać: · pewną aktywność w zakresie samoorganizacji producentów rolnych w gminach rolniczych; · w zasadzie wystarczającą w wymiarze powiatowym sieć fundacji wspomagających rozwój przedsiębiorczości; · brak funkcji wspomagających rozwój innowacyjności i systemu zabezpieczenia firm przed ryzykiem inwestowania; · przeciętny stan promocji powiatu i jego gmin oraz brak rozwiniętych form marketingu terytorialnego.

185 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

8.4. POZIOM WYPOSAŻENIA W INFRASTRUKTURĘ TECHNICZNĄ

Komunikacja drogowa Drożność komunikacyjna powiatu chełmskiego jest w zasadzie dobrze rozwinięta w zakresie sieci drogowych połączeń zewnętrznych, głównie drogami krajowymi:

· nr 12 do Lublina i na wschód do przejścia granicznego w Dorohusku;

· nr 83 łączącą Chełm z Krasnymstawem i z Włodawą.

Duże znaczenie w otwarciu komunikacyjnym mają drogi wojewódzkie zwłaszcza:

· Droga 816 łącząca miejscowości nadbużańskie i biegnąca wzdłuż doliny Bugu;

· Droga 841 z Chełma do Cycowa oraz

· Droga 844 z Chełma do Hrubieszowa.

Sieć drogowa wymaga jednak powszechnej modernizacji nawierzchni i rozbudowy. Uzupełnień sieci wymagają zwłaszcza drogi lokalne we wszystkich gminach a także drogi powiatowe i wojewódzkie, co wskazuje administracja gminna. Szczegółowy wykaz modernizacji dróg lokalnych i ponadlokalnych umieszczony jest w tabeli 8.2. Infrastruktura techniczna. We wszystkich gminach są istotne potrzeby inwestycyjne. W ogólnej ocenie drożności powiatu chełmskiego należy podkreślić, że zewnętrzne otwarcie komunikacyjne jest dobre poprzez połączenie Chełma drogami krajowymi i wojewódzkimi z bliższym i dalszym otoczeniem. Natomiast duże braki istnieją w wyposażeniu terenu powiatu ziemskiego w drogi lokalne o nawierzchni utwardzonej. Przez to drożność wewnętrzna powiatu ogranicza ruch komunikacyjny a zatem i rozwój lokalny.

Gospodarka wodno-ściekowa W 2002 roku długość rozdzielczej sieci wodociągowej na terenie powiatu chełmskiego wynosiła 743,9 km a kanalizacyjnej tylko 102,2 km, co stanowiło tylko 13,7% kompletności wyposażenia w ten rodzaj infrastruktury komunalnej (w woj. lubelskim 17,3%). Wodociągi w tym czasie zaopatrywały w wodę 11700 odbiorców a do sieci kanalizacyjnej było podłączonych tylko 1835 odbiorców wody, to jest 15,7% (w skali województwa 21,3% odbiorców). Istnieje więc głęboka nierównowaga w zakresie uzbrojenia terenu w urządzenia wodociągowo-kanalizacyjne. Jest ona większa niż przeciętnie w całym województwie. Wyposażenie w wodociąg także nie jest w pełni wystarczające na co wskazuje opis zawarty w tabeli 8.2 kol. 3).

186 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Przeciętne zużycie wody w powiecie na jednego mieszkańca w 2002 roku wyniosło 15,3 m3/rocznie, natomiast średnio w woj. lubelskim 26,6 m3/r. Świadczy to o niskim poziomie wyposażenia obszaru powiatu w sieć wodociągową i wykorzystywaniem przez gospodarstwa domowe i rolne studni prywatnych. Głównym problemem powiatu w gospodarce wodociągowo-kanalizacyjnej jest bardzo niski stopień wyposażenia terenów wiejskich w te urządzenia, zwłaszcza w sieć kanalizacyjną.

Gospodarka odpadami Na terenie powiatu chełmskiego większość gmin wiejskich i Rejowiec dysponują lokalnymi (gminnymi) składowiskami odpadów (por tabela 8.2 kol. 6). Niektóre gminy zorganizowały segregację odpadów. Problem pozostaje nierozwiązany na przyszłość. Gminy omawianego powiatu utworzyły Związek Komunalny Gmin Ziemi Chełmskiej. Jego zadaniem jest prowadzenie prac nad uruchomieniem nowego, powiatowego zakładu gospodarki odpadami. Do związku przystąpiły wszystkie gminy z terenu powiatu.

Energetyka Sytuacja zaopatrzenia energetycznego w powiecie chełmskim jest typowa dla województwa lubelskiego. Nie ma potrzeby poważniejszych przedsięwzięć inwestycyjnych uzupełniających sieć elektroenergetyczną. Z drobniejszych zadań potrzebna będzie modernizacja sieci NN w niektórych miejscowościach. Potrzebna będzie także rozbudowa tej sieci na terenach aktywnych inwestycyjnie, zwłaszcza w osiedlach mieszkaniowych. Nie jest to jednak duże zadanie w energetyce. Z kolei zbiorcze zaopatrzenie w energię cieplną funkcjonuje w mieście Rejowcu Fabrycznym na największym osiedlu mieszkaniowym „Wschód”. Ponadto w mieście funkcjonują kotłownie gazowe w budynkach użyteczności publicznej. Podobne rozwiązania lokalnego zaopatrzenia w energię cieplną są zastosowane w innych miejscowościach powiatu w budynkach użyteczności publicznej. Poza Rejowcem Fabrycznym jedynie w Wierzbicy istnieje kotłownia zbiorcza zaopatrująca w ciepło budynki mieszkalne wielorodzinne. Przykładem zastosowania niekonwencjonalnego źródła energii jest Dubienka. Funkcjonuje tam kotłownia opalana biomasą. 1% mieszkańców gminy korzysta z tego źródła ciepła. Kolejne źródło energii – sieć gazowa jest słabo rozpowszechniona na terenie powiatu. Z tego źródła korzystają gminy położone w sąsiedztwie Chełma (gminy Chełm i Kamień) oraz miasto i gmina wiejska Rejowiec Fabryczny. Pozostałe liczne gminy nie są wyposażone w sieć gazociągową.

187 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Pod względem zaopatrzenia energetycznego powiat chełmski można w zasadzie ocenić jako przeciętny. Na większą skalę brakuje jedynie sieci gazowej, chociaż obecnie nie jest to źródło powszechnie oczekiwane na terenach wiejskich. Coraz częściej poszukiwane są inne, alternatywne źródła energii. Dubienka jest dobrym i oryginalnym przykładem w skali województwa lubelskiego. Niektóre inne gminy w woj. lubelskim podejmują już pionierskie przedsięwzięcia w tym zakresie. Coraz większe zainteresowanie wzbudza energia wiatru, bioenergia, w tym uprawa wierzby na opał oraz energia pozyskiwana z ziemi. Inicjatywy w tym zakresie i prace projektowe mogłyby rozwijać się także na terenie powiatu chełmskiego.

Łączność W dziedzinie infrastruktury technicznej pozostaje jeszcze łączność. Na ogół teren powiatu chełmskiego jest objęty w wystarczającym stopniu siecią telefonii przewodowej. Braki występują w kilku gminach. Najpoważniejsze są w gminie Ruda Huta a następnie w gminach Białopole i w gminie Sawin. Z kolei zasięg telefonii przewodowej na terenie powiatu jest powszechny. * W zakresie lokalnych systemów infrastruktury technicznej najpoważniejsze braki obejmują rozwój sieci kanalizacyjnej i rozbudowę sieci dróg gminnych oraz powiatowych z potrzebną modernizacją wielu odcinków. Ponadto powiat ma znaczne braki w zakresie nowoczesnej infrastruktury zagospodarowania odpadów, wykorzystania niekonwencjonalnych źródeł energii, chociaż dotychczas nie odczuwa się tu deficytu energetycznego. Zaopatrzenie w energię cieplną jest realizowane indywidualnie przez gospodarstwa domowe z wyjątkiem osiedli wielorodzinnego budownictwa mieszkaniowego w Rejowcu Fabrycznym i w niektórych miejscowościach gminnych. Słabo rozpowszechniona jest sieć gazu przewodowego lecz niskie dochody gospodarstw domowych i rolnych na wsi oraz ogólnie niski poziom rozwoju przedsiębiorczości na terenach wiejskich nie tworzą istotnego efektywnego popytu na ten rodzaj paliwa. Dotychczasowy rozwój infrastruktury technicznej na terenie powiatu chełmskiego w zasadzie zmierza do poprawy standardów obsługi. Pojawianie się nowoczesnych form obsługi dotyczy jedynie rozpowszechniania sieci internetowej. Jeszcze nie pojawiły się przedsięwzięcia związane z nowoczesnymi formami gospodarki odpadami, czy też programy wykorzystania niekonwencjonalnych źródeł energii. W realizacji przedsięwzięć przeważają inwestycje lokalne podejmowane przez gminy. Priorytetową pozycję zajmują programy rozwoju sieci

188 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

dróg lokalnych, kanalizacyjnej i uzupełnianie sieci wodociągowej oraz gospodarka odpadami stałymi.

8.5. WYPOSAŻENIE W INFRASTRUKTURĘ SPOŁECZNĄ

Duży potencjał infrastruktury społecznej we wszystkich jej działach koncentruje Chełm stanowiący oddzielny powiat grodzki (nie jest uwzględniony w przeglądzie potencjałów). Jako ośrodek miejski liczący prawie 70 tys. mieszkańców jest wystarczająco wyposażony w placówki obsługujące również teren powiatu ziemskiego, w tym w takich dziedzinach jak: · oświata, kursy i szkolenia zawodowe; · życie kulturalne i miejsca integracji społecznej; · ochrona zdrowia; · kultura fizyczna; · inne dziedziny życia społecznego. W monocentrycznym układzie obsługi powiatu ziemskiego ośrodki gminne pełnią w zasadzie rolę uzupełniającą, w tym także jedyne małe miasto – Rejowiec Fabr. W ośrodkach gminnych Funkcjonują przede wszystkim usługi podstawowe we wszystkich wymienionych dziedzinach.

Oświata i kształcenie zawodowe Sieć placówek oświatowych na poziomie kształcenia obowiązkowego jest rozwinięta zgodnie z potrzebami. W ośrodkach gminnych są utrzymywane przedszkola, szkoły podstawowe, gimnazja. Nieliczne ośrodki gminne mają szkoły średnie, w tym licea ogólnokształcące (Dubienka, Ruda Huta i Siedliszcze). Szkół średnich brakuje w Rejowcu Fabr. (por. tabela 8.3. kol. 7). Programy szkoleń zawodowych dla bezrobotnych i kursy dokształcające w różnych zawodach są organizowane przez Powiatowy Urząd Pracy w Chełmie. Są to przedsięwzięcia finansowane przez fundusze UE.

Ruch kulturalny Sieć obiektów kultury i ruch kulturalny rozwija się we wszystkich gminach powiatu chełmskiego. Wszędzie istnieją gminne ośrodki kultury. Każda gmina ma swój program imprez kulturalnych. Najbogatszy jest w Rejowcu Fabr., gdzie organizowane imprezy mają rangę ponadlokalną („Majówka”, Międzynarodowy Plener Malarski, Dni Rejowca).

189 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Z ważniejszych imprez organizowanych w innych ośrodkach gminnych na uwagę zasługuje zlot młodzieży w Dubience w rocznicę bitwy Tadeusza Kościuszki pod Dubienką, chociaż inne gminy utrzymują także urozmaicone formy imprez kulturalnych i to o znaczeniu ponadlokalnym.(por. Tabela 8.3., kol. 9).

Kultura fizyczna Pewne znaczenie w życiu społecznym powiatu ma także działalność w dziedzinie sportu. Najaktywniejszym ośrodkiem na terenie powiatu jest pod tym względem miasto i gmina wiejska Rejowiec Fabryczny. W mieście są obiekty sportowe należące do KS „Sparta”. Z ważniejszych obiektów tego klubu można wymienić stadion piłkarski z bieżnią i korty tenisowe. Gmina wiejska Rejowiec Fabryczny posiada obiekty sportowe w Pawłowie. Zarówno miasto jak i gmina wiejska są aktywne w organizowaniu imprez sportowych. W innych ośrodkach gminnych powszechnie rozwinięta jest sieć podstawowych, lokalnych obiektów sportowych przeważnie są to stadiony lub boiska piłkarskie. Na tych obiektach organizowane są nieregularne i cykliczne (oficjalne) imprezy sportowe, przeważnie gminne i międzygminne. Pod względem ruchu sportowego i organizowanych imprez powiat chełmski można ocenić jako przeciętnie aktywny. Mocną stroną tego terenu jest powszechność imprez sportowych a ponadto prężność niektórych gmin, w tym miasta i gminy Rejowiec Fabryczny oraz Dubienki. Ujęcie powiatu grodzkiego - miasta Chełma w tej analizie z pewnością wzbogaciłoby panoramę imprez sportowych.

Ochrona zdrowia Główną część potrzeb mieszkańców ziemskiego powiatu chełmskiego w zakresie ochrony zdrowia zapewniają placówki funkcjonujące w Chełmie, w tym głównie obsługę szpitalną i pogotowie ratunkowe. W Rejowcu Fabr. i w innych ośrodkach gminnych funkcjonują ośrodki zdrowia NZOZ oraz apteki prywatne jak też prywatne gabinety stomatologiczne i lekarskie. Sieć placówek opieki zdrowotnej jest wystarczająco rozwinięta na miarę obsługi potrzeb standardowych.

8.6. AKTYWNOŚĆ INWESTYCYJNA SAMORZĄDÓW

W latach 2000 – 2003 samorządy gminne powiatu chełmskiego podejmowały liczne przedsięwzięcia inwestycyjne będące zarówno składnikami jak też czynnikami rozwoju

190 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

społeczno-gospodarczego. W tym krótkim i trudnym ekonomicznie czasie realizowano (budowano bądź modernizowano): w Rejowcu Fabrycznym: · oświetlenie ulic i chodniki, · ulice, · urządzano tereny osiedlowe, · kanalizację, · remontowano budynki szkolne; w gminie Białopole: · drogi gminne w kilku miejscowościach, · sieć wodociągową w wielu miejscowościach, w gminie Dorohusk: · budowa szkoły, · składowoska odpadów, · sieć wodociągową, · sieć kanalizacyjną, · stadion w Dorohusku, · drogi lokalne i chodniki; w gminie Dubienka: · stację uzdatniania wody, · lokalne ciepłownie, · odbudowano most na rzece Wełniance; w gminie Kamień: · oczyszczalnię ścieków, · kanalizację sanitarną, · budowano drogę lokalną; w gminie Leśniowice: · modernizowano kotłownie węglowe; w gminie Rejowiec Fabrycznym realizowano bogaty program inwestycyjny: · budowano wiele odcinków dróg lokalnych, · oczyszczalnię ścieków w Krasnem, · przydomowe oczyszczalnie ścieków, · wodociąg,

191 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

· przebudowywano chodniki w gminie Ruda Huta: · sieć wodociągową, · rozbudowa szkoły; w gminie Sawin: · rozbudowano oczyszczalnię ścieków, · modernizowano węzeł sanitarny, · ulice lokalne, · parking; w gminie Siedliszcze: · salę gimnastyczną, · oczyszczalnię ścieków, · sieć kanalizacyjną, · drogi gminne, · poza programem gminnym budowano zbiornik wodny w Majdanie Zahorodyńskim, · centrum rehabilitacji w Siedliszczu, · odcinek drogi krajowej (przebudowa); w gminie Wierzbica: · budowa kompleksu szkolnego z salą gimnastyczną, · budowa kanalizacji, · budowa przepompowni tłocznych; w gminie Wojsławice: przebudowa dróg gminnych, budowa boiska, odbudowa ciągów pieszych i parkingów, budowa ratusza na siedzibę Urzędu Gminy; w gminie Żmudź: · modernizacja dróg lokalnych, · modernizacja hydroforni i oczyszczalni ścieków, · modernizacja kotłowni, · rozbudowa sieci wodociągowej. Aktywność inwestycyjna w sferze komunalnej objęła wszystkie gminy. Ruch inwestycyjny był skoncentrowany głównie w miejscowościach gminnych, chociaż częściowo obejmował i inne

192 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

miejscowości w gminach całego powiatu chełmskiego. Na terenie ziemskiego powiatu chełmskiego jest to jeden z najważniejszych przejawów wysokiej kultury gospodarczej samorządów gminnych.

8.7. AKTYWNOŚĆ SAMORZĄDÓW W SFERZE PLANOWANIA I PROGRAMOWANIA ROZWOJU

Wyrazem tej polityki prowadzonej inicjatywnie i zgodnie z kompetencjami ustawowymi, zajmują się samorządy gminne i samorząd powiatowy. W powiecie chełmskim utrzymuje się zróżnicowana sytuacja w zakresie planowania i programowania rozwoju oraz w zakresie planowania przestrzennego. Większość samorządów gminnych posiada studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Większość także zaawansowała prace nad miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego lub już posiada aktualne plany i to dla obszaru całych gmin. Większość gmin przygotowała lokalne strategie rozwoju i zespoleniu z nimi lokalne plany rozwoju. Przykładami kompleksowego podejścia do planowania rozwoju i zagospodarowania przestrzennego są takie gminy jak: miasto Rejowiec Fabryczny, gmina rejowiec Fabryczny, gmina Kamień, gmina Sawin, gmina Siedliszcze, Wierzbica. W innych gminach jest już zaawansowany proces planowania rozwoju i planowania przestrzennego, jednakże wielu dokumentów jeszcze brakuje. Rzadziej brakuje studium uwarunkowań..., częściej brakuje planów miejscowych, co jest istotne dla przygotowania terenów aktywnych inwestycyjnie. Nie wszystkie gminy posiadają strategie rozwoju i lokalne plany rozwoju. Te ostatnie dokumenty są prawdopodobnie jeszcze w trakcie przygotowania. Na ogół samorządy gminne na terenie ziemskiego powiatu chełmskiego mogą być ocenione jako wysoko aktywne w zakresie programowania rozwoju i planowania przestrzennego.

Przejawem aktywności samorządów gminnych były także szkolenia kadr i starania o komponenty finansowe z funduszy przedakcesyjnych Unii Europejskiej, głównie z funduszu SAPARD na przedsięwzięcia inwestycyjne warunkujące restrukturyzację rolnictwa i modernizację infrastruktury technicznej na terenach wiejskich. Starania obejmowały przeważnie takie przedsięwzięcia jak budowa dróg lokalnych i kanalizacji. Ograniczeniem w tym zakresie były jednak zbyt trudne warunki pozyskiwania środków unijnych ze względu na brak własnych komponentów finansowych.

193 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Infrastruktura techniczna – Powiat Chełm. Opracowanie na podstawie materiałów z gmin.

Gmina Drogi Drogi Wodociągi i Ujęcia wody Gosp. Gaz Energia Sieć NN Niekonwen. Telefonia Telefonia Inne lokalne ponadlokaln kanalizacja i odpadami przewodowy cieplna źródła przewodowa komórkowa e - braki oczyszczalni energii e ścieków Miasto Drogi Droga Wodociągi – Oczyszczaln Składowisko Sieć gazowa Kotłownia Brak potrzeb Na terenie Nie ma Cały obszar - Rejowie gminne o wojewódzka łączna ia ścieków odpadów obejmuje gazowo- modernizacji Rejowca braków w w zasięgu. c ogólnej 839 długość mechaniczno komunalnyc ponad 95% olejowa o lub Fabrycznego tym Fabrycz długości (Marynin- wynosi 37,1 -biologiczna h w Rejowcu zabudowy wydajności uzupełnienia nie są zakresie. ny 15,1 km, w Rejowiec) o km, w tym: o wydajności Fabrycznym miasta. 3150 kW dla . wykorzysty tym: długości 3,5 -sieć 800 m³/d. – Długość największeg wane -o km – rozdzielcza: Zmodernizo wypełnione, sieci o osiedla niekonwencj nawierzchni standard 28,9 km; wana w roku wymaga wysokiego mieszkaniow onalne ulepszonej: drogi -przyłącza 2003. zamknięcia i ciśnienia – ego źródła 8,3 km; ulepszonej. wodociągow Stopień zabezpiecze 0,5 km. „Wschód”, energii -o Drogi e: 8,2 km; oczyszczania nia. Trwają Długość kotłownie elektrycznej. nawierzchni powiatowe o -stopień ścieków prace sieci gazowe w Cementowni nieulepszone ogólnej zwodociągo dostosowany przygotowa średniego budynkach a j: 1,3 km długości wania: 97%. do norm wcze do ciśnienia – użyteczności REJOWIEC (brukowcow 12,5 km, w Unii utworzenia 39,0 km. publicznej S.A. a); tym: Kanalizacja Europejskiej. wspólnego Ilość (Urząd wykorzystuj -o -11,9 km sanitarna – dla gmin z odbiorców – Miasta, e tzw. paliwa nawierzchni standard łączna Ujęcie wody powiatu 800. obiekty alternatywne gruntowej: dróg długość sieci i stacja chełmskiego Gazociąg oświatowe, (zamiennik 4,7 km. ulepszonych; kanalizacyjn wodociągow wysypiska wysokiego MOPS). węgla -0,6 km ej wynosi a „Polna” o śmieci. W ciśnienia kamiennego) droga 11,3 km, w wydajności tym celu doprowadzo w procesie nieulepszona tym: 1200 m³/d, powołano ny jest do produkcji (brukowcow -kanalizacja ujęcie Związek miasta. Sieci cementu. a). ogólnospław rezerwowe Komunalny rozdzielcze na: 9,3 km; „Morawinek Gmin Ziemi średniego Problemem -przyłącza: ”. Chełmskiej. ciśnienia jest standard 2,0 km; obejmują (parametry -stopień cały obszar

194 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

techniczne i skanalizowa miasta. jakościowe) nia (67,0% dróg gospodarstw powiatowyc domowych). h. Gmina Gmina Brak Wodociągu Ujęcia Strzelce – Brak w Brak. Białopole – Brak. Telefonii Wszystkie Brak. Białopol posiada 39 utwardzenia nie posiadają wody: składowisko gminie. modernizacj przewodowe miejscowośc e km dróg dróg miejscowośc - śmieci. a sieci NN. j brak w: i w zasięgu. utwardzonyc powiatowyc i: Grobelki, Raciborowic Kolonia h, wszystkie h w Kolonia e – 340 Raciborowic miejscowośc Teremcu, Raciborowic m³/d; e i posiadają Kurmanów- e -Białopole (Karolicha), drogi o Putnowice, (Karolicha), 200 m³/d. Busieniec; ulepszonej Teresin- Białopole ul. (16 nawierzchni. Żmudź. Dębina. Oczyszczaln gospodarstw Skanalizowa ie: domowych). na jest część -Białopole miejscowośc przepustowo i Białopole – ść 100 m³/d 35 – obecnie przyłączy. ok. 33 m³/d. Stan zwodociągo wania – 96% gminy. Gmina Żadne drogi Na terenie Sieć Gminne Istnieje Na terenie Na terenie Nie ma Brak. Większe Brak Braki w Dorohus gminne nie gminy jest wodociągow ujęcie wody składowisko gminy gminy braków w miejscowośc informacji zakresie k posiadają tylko jedna a i w odpadów Dorohusk Dorohusk tym i na ten temat. infrastruktur nawierzchni droga kanalizacyjn Dorohusku – obojętnych nie istnieje istnieją tylko zakresie. wyposażone y technicznej ulepszonej w wojewódzka a istnieje średnie 300 w rurociąg kotłownie są w na terenie stanie nr 816. tylko w m³/d. Świerżach. gazowy. przyobiekto przewodową gminy: dostateczny Drogi Dorohusku Gminne Nie ma we. sieć - m, powiatowe Osadzie, ujęcie wody przetwórni telefoniczną, wyposażenie wykonywan na terenie części w Świerżach odpadów. ewentualnie gminy w e są krótkie gminy: Brzeźna i – średnie Wprowadzo pojedyncze sieć odcinki dróg -droga Berdyszcz 280 m³/d. no przysiółki wodociągow

195 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

(ze względu Turka- oraz tylko Gminne selektywną nie mają ą i na brak Barbarówka- sieć ujęcie wody zbiórkę dostępu do kanalizacyjn środków Pławanice – wodociągow w Brzeźnie – odpadów na tej sieci. ą, finansowych nie posiada a w 88 m. terenie całej -budowa ) w różnych wytyczoneg Świerżach. gminy. zakładów do rejonach o odcinka Gminna utylizacji gminy. między oczyszczalni odpadów Stefanowem a ścieków komunalnyc a komunalnyc h, Pławanicami h w - ; Dorohusku, modernizacj -droga przepustowo a powiatowa ść 809 m³/d. nawierzchni Barbarówka- Gminna dróg Teosin- oczyszczalni gminnych. Wólka a ścieków Okopska – komunalnyc nie posiada h w wytyczoneg Brzeźnie, o odcinka przepustowo między ść 103 m³/d. Teosinem a Wólką Okopską; -droga Brzeźno- Żalin – przebieg tej drogi nie jest dokładnie ustalony, brak trwałej nawierzchni na odcinku Kępa-Żalin. Gmina Długość Nie ma W wodociąg Stacja Gminne Gmina nie Kotłownia Nie Brak. Nie ma Wszystkie Braki w Dubienk dróg braków w i kanalizację wodociągow wysypisko posiada opalana występują braków w miejscowośc zakresie

196 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004 a lokalnych 12 tym wyposażona a w odpadów w wyposażenia biomasą, braki w tym tym i w zasięgu. infrastruktur km, w tym zakresie. jest Dubience o Dubience, w sieć Dubienka, zakresie. zakresie. y technicznej utwardzonyc Dubienka. wydajności do likwidacji gazową. 1% ludności na terenie h 5 km, Zwodociągo 320 m³/d. 31 grudnia korzysta z gminy: wymagające wane są Stacja 2005 r. tych - przebudowy następujące wodociągow urządzeń. wyposażenie na długości miejscowośc a w Rogatce wsi w 11,5 km. i: Starosiele, o wydajności urządzenia Długość Skryhiczyn, 200 m³/d. wodociągow dróg Siedliszcze, Stacja e, dojazdowyc Rogatka, wodociągow kanalizacyjn h 246 km, w Holendry, a w e, tym Tuchanie. Skryhiczynie -gaz utwardzonyc Miejsco9wo o wydajności przewodowy h 9 km, ści nie 72 m³/d. , gruntowe posiadające Oczyszczaln -przebudowa utwardzone urządzeń ia ścieków w dróg. żużlem 7 wodociągow Dubience o km. ych i przepustowo kanalizacyjn ści 99,6 ych: m³/d. Zagórnik, Józefów, Jasienica, Krynica, Lipniki, Uchańka, Stanisławów ka, Mateuszowo , Kajetanówka , Nowokajeta nówka, Radziejów, Brzozowiec,

197 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Janostrów. Gmina Większość Zwodociągo Przepustowo Gminne Zgazyfikowa Istniejące Modernizacj Brak. Nie ma Wszystkie - Kamień Długość dróg wany jest śc składowisko ne jest około budownictw i wymaga braków w miejscowośc dróg powiatowyc cały teren o9czyszczal odpadów 40% o zagrodowe sieć tym i w zasięgu. gminnych h jest w gminy. ni – 214,5 komunalnyc gospodarstw i energetyczna zakresie. utwardzony złym stanie i Wybudowan m³/d. h w domowych. jednorodzinn w ch – 19,2 wymaga a Strachosławi W Kamieniu e nie miejscowośc km. położenia oczyszczalni u. jest stacja wymaga i Pławnice, Łączna nawierzchni a ścieków i Przewidywa redukcyjna budowy sieci Ignatów, długość dróg bitumicznej. sieć o ny termin gazu, która grzewczych i Józefin. gruntowych długości 2,7 zamknięcia zabezpiecza kotłowni Konieczność wymagający km. po gaz dla zbiorowych. budowy ch 31.12.2005 gminy zasilania utwardzenia r. Kamień, działek na – 11,1 km. Dorohusk, Osiedlu Żmudź, „Malinowe” Chełm i oraz budowa Miasto oświetlenia Chełm. Sieci ulicznego w nie posiadają Kamieniu. miejscowośc i: Andrzejów, Czerniejów, Haliczany, Ignatów, Koczów, Natalin, Rudolfin, Pławanice i Wolawce. Gmina 12 km dróg - Braki w Oczyszczaln Gminne ------Leśniow asfaltowych. wyposażenie ia ścieków wysypisko ice 27 km w wodociąg Leśniowice odpadów w utwardzone i kanalizację: – 88,7 m³/d. Leśniowicac żużlem – Sarniak, Wodociąg h.

198 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

wymagające Wygnańce, Rakołupy przebudowy. Poniatówka, Duże – 160 Teresin, m³/d. Wierzbica, Wodociąg Kumów Leśnowice – Majoracki, 400 m³/d. Plis..., Wodociąg Kumów Kasiłan – Plebański, 175 m³/d. Sielec, Kasiłan, Dębina, Majdan Leśniowski, Nowy Folwark, Janówka, Alojzów, Leśniowice Kolonia, Rakołupy Duże, Rakołupy, Horodysk. Gmina Drogi Droga Wodociąg w Oczyszczaln Gminne Gaz Kanie-Stacja Potrzeba Brak. Nie ma Cały obszar Braki w sieci Rejowie lokalne powiatowa każdej ia ścieków w wysypisko w przewodowy – 5% oraz modernizacji braków w w zasięgu. gazowniczej, c utwardzone Wólka miejscowośc Krasnem o Pawłowie. w wszystkie w tym ciepłownicze Fabrycz na terenie Kańska- i. przepustowo miejscowośc szkoły Leszczance i zakresie. j, ny gminy 25 Ewopole 1,5 Kanalizacji ści 25 m³/d. i Krasne. podstawowe, Józefinie. kanalizacyjn km. km, Wólka nie Ujęcie wody Brak w gimnazja. ej. Krzywowola Kańska- posiadają: w Lisznie 32 Pawłowie, 2,5 km, Oleśniki 1 Kanie, m³/d (Q Krzywowoli, Zalesie km, Wólka max). Zalesiu Kańskie 2 Pawłów- Kańska, Ujęcie wody Kańskim, km, Gołąb- Krowica 1,5 Wólka w Wólce Zalesiu Kanie 4 km, km. Kańska Kańskiej Krasieńskim, Liszno Kolonia, Kolonii 30 Józefinie,

199 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Kolonia 2 Liszno, m³/d (Q Gołębiu, km, Liszno- Liszno max). Lisznie, Leszczanka Kolonia, Ujęcie wody Lisznie 3 km, Gołąb- Leszczanka, w Pawłowie Kolonii, Toruń 2 km, Toruń, 30 m³/d (Q Kaniem Toruń 2 km, Gołąb, max). Leszczance, Liszno Zalesie Toruniu, Kolonia- Kańskie, Kanie-Stacji, Wólka Zalesie Wólce Kańska 1,5 Krasieńskie, Kańskiej, km, Kanie- Pawłów, Wólce Stacja- Józefin, Kańskiej Liszno Krzywowola Kolonii. Kolonia 1 . km, Wólka Kańska Kolonia- Chojno 2 km. Gmina Gmina Braki: Brak Ujęcie wody Składowisko Brak. Brak. - Brak. 12 - - Ruda- posiada 62,9 Jańków- wodociągu i Ruda-Huta, odpadów miejscowośc Huta km dróg Huszów- kanalizacji: wydajność uszczelnione i nie posiada lokalnych Dobryłów, Marynin, 778 m³/d. folią PE-HD telefonii gminnych, w Żalin- Huszów, Oczyszczaln w Kolonii przewodowe tym Brzeźno. Żalin, ia ścieków Rudka. j. utwardzonyc Dobryłów, Ruda-Huta, h 13 km. Jańków, przepustowo Miłbrew. ść 104 m³/d. Gmina Ogółem Drogi Brak Hydrofornie: Gminne Gmina jest Bloki po Budowa Brak. Bachus, - - Sawin drogi lokalne powiatowe: wodociągu i Sawin, wysypisko w całości PGR – 5,7%. oświetlenia Chutcze, 53,215 km. -nr drogi kanalizacji: Bukowa śmieci w niezgazyfiko Dom ulicznego w Serniawy, Utwardzone 0822 „dr Aleksandró Wielka. Malinówce. wana. Nauczyciela Serwinach i Aleksandró 14, 389 km. woj. 812- wka, Oczyszczaln – 0,36%. Jagodnem. wka – Gruntowe Świerże” – Bachus, ia w Sawinie GOZ – Przebudowa miejscowośc 38,826 km. odcinek do Bukowa o 0,41%. linii i pozostające budowy – Mała, przepustowo energetyczne poza siecią

200 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

2,735 km; Chutcze, ści 200 m³/d. j w Sawinie telefonii -nr drogi Czułczyce, ul. przewodowe 0805 Czułczyce Podgrabowa. j. „Okszów- Małe, Kulik” – Czułczyce odcinek do Kolonia, budowy – Hredków, 4,575 km; Jagodne; -nr drogi Krobonosz, 0720 Krobonosz „Wojciechó Kolonia, w-Chutcze” Łowcza, – odcinek do Łowcza budowy – Kolonia, 0,850 km; Łukówek, -nr drogi Malinówka, 0731 Petryłów, „Mszanna- Podpakule, Łukówek” – Przysiółek, odcinek do Radzanów, budowy – Sajczyce, 0,4 km; Serniawy, -nr drogi Serniawy 0803 Kolonia, „Wierzbica- Średni Łan, Chutcze” – Tomaszówk odcinek do a, Wólka budowy – Petryłowska. 1,835 km; -nr drogi 0819 „Sawin- Krobonosz” – odcinek do budowy – 7,430 km; -nr drogi

201 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

0730 „Borowa- Aleksandró wka” – odcinek do budowy - 2,600 km. Gmina Braki w Droga Wodociąg – 3 ujęcia, w Gmina nie - - - - Telefonii - - Siedlisz zakresie powiatowa brak dla ok. tym jedno posiada przewodowe cze dróg Bezek- 25% rezerwowe; składowiska j brak w: gminnych: Chełm 838 – mieszkańcó zdolność odpadów – Majdan połączenia modernizacj w (w wydobycia odpady są Zahorodyńsk drogami a; zabudowie 500 m³/d. wywożone i, Kulik gminnymi droga kolonijnej). 2 na Kolonia, pomiędzy krajowa Kanalizacja oczyszczalni składowisko Kulik, drogą Nowe tylko w e ścieków – poza Chojeniec, krajową nr Chojno- Osadzie 140 m³/d. terenem Romanówka. 12 a drogami Wojciechów Siedliszcze. gminy. wojewódzki 839. W Obecnie mi i pozostałych gmina jest w powiatowym miejscowośc Związku i. iach brak. Gmin Ziemi Dla Chełmskiej, zabudowy którego kolonijnej celem jest będą budowa budowane zakładu oczyszczalni przetwórni e odpadów. przydomowe . Gmina Na terenie Wymagają Kanalizacja Oczyszczaln Na terenie Na terenie Wierzbica- Istniejący Nie Brak Na terenie - Wierzbi gminy utwardzenia – częściowo ie ścieków: gminy gminy Osiedle – obecnie prowadzi się telefonii gminy jest ca Wierzbica na drogi skanalizowa -Busówno Wierzbica Wierzbica kotłownie układ sieci jakichkolwie przewodowe maszt 185,5 km powiatowe ne: Kolonia – Q funkcjonuje nie osiedlowe elektroenerg k j: Tarnów, telefonii dróg na Wierzbica, max d 200 jedno występuje pod potrzeby etycznej przedsięwzię Wygoda, komórkowej

202 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

gminnych odcinkach: Wierzbica m³/d; składowisko sieć gazu zabudowy zapewnia ć w tym Buza. (Plus GSM). 1,3 km Olchowiec- Osiedle, Wólka odpadów w przewodowe wielorodzinn zasilanie zakresie. posiada Pniówno, Busówno Tarnowska – miejscowośc go. ej – obsługa podstawowe nawierzchni Pniówno- Kolonia, Q max d 100 i ok. 10% i rezerwowe ę Krobonosz, Pniówno m³/d. Władysławó mieszkańcó potrzeby bitumiczną, Bekiesza- Kolonia. w. w gminy. odbiorców 16,2 km Bakus Wodociągi Ujęcia energii nawierzchni Wanda, istniejące – wody: elektrycznej ę betonową, Chylin- Wierzbica -Wierzbica – na terenie 1,2 km Chutcze oraz Osiedle, Q max d 644 gminy. nawierzchni Karczunek- Wierzbica, m³/d; ę Wojciechów. Busówno -Pniówno – brukowcową Jedyna droga Kolonia, Q max d 18 , natomiast o kategorii Busówno, m³/d; 167,6 km wojewódzki Wladysławó -Wólka stanowią ej w, Pniówno Tarnowska – drogi przebiegając Kolonia, Q max d 62 gruntowe a przez teren Staszyce, m³/d. (90%). gminy Kozia Góra, wymaga Syczyn. generalnego remontu (obecnie obowiązuje ograniczenie do 8 t). Gmina Braki w Konieczność Brak ------Wojsła drogach modernizacji wodociągu wice gminnych: drogi w Krasnem. Ostrów- wojewódzki Kanalizacji Bończa ok. 3 ej nr 846. nie posiada km; około 60% Putnowice miejscowośc Wielkie- i. Żmudź ok. 3,5 km; Turowiec-

203 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Maziarnia 2 km; Majdan Ostrowski- Leśniowice 4 km. Gmina Leszczany Zniszczone Wodociąg Woda Gminne Brak gazu - Potrzeba - Telefonii - - Żmudź (575 mb), nawierzchni posiadają: wykorzysty wysypisko sieciowego dokończenia przewodowe Pobołowice- e na Wólka wana to 20- odpadów w na terenie modernizacji j brakuje w: Wołkowiany większości Leszczyńska 30% Żmudzi. gminy. linii NN w Puszczy, (555mb), dróg. (osiedle), wydajności Żmudzi, Ksawerowie, Maziarnia Bielin, ujęć. Roztoce, Lipinkach, (2906 mb), Roztoka, 10% W – L Ksawerowie. Gałęzowie, Kol. Żmudź Żmudź, 30-40% - Kazimierów (1750 mb), Klesztów, Żmudź. ce. Lipink- Żmudź Kol., Ujęcia Kazimierów Dryszczów, wody: ka Stanisławów Żmudź, (1200mb), , Syczów, Wólka Ksawerów- Annopol, Leszczańska, Klesztów Rudno. Klesztów. (1563 mb), Oczyszczaln Żmudź (740 Kanalizację ie ścieków: mb), posiadają: Żmudź, Kazimierów Bielin, Wólka ka-Gałęzów Żmudź, Leszczańska. (750 mb), Wólka Klesztów- Leszczyńska Stanisławów (osiedle), (1180 mb), Pobołowice. Wołkowiany -Klesztów (1200 mb), Syczów- Annopol (580 mb), Wołkowiany

204 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

„Dębowy Las”- Puszcza (480 mb).

205 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Infrastruktura społeczna – Powiat Chełm Opracowanie na podstawie materiałów z gmin

Gmina Oświata Kultura Ochrona Sport Miejsca Organizacj przedsz szkoły gimnazj zasadni licea kursy i obiekty imprezy zdrowia obiekty kluby imprezy integracji e kola podst. a cze szkolenia społecznej zainteresow zawod ań owe Miasto 1 – 1 – 1 – Brak Brak Brak na terenie Miejski „Majówka” Opiekę Stadion Klub Rejowieckie - Przy Rejowi Rejowie Rejowie Rejowie na na miasta. Ośrodek – trzydniowa zdrowotną piłkarski z Sportowy Biegi Miejskim ec c c c terenie tereni Rozrywki i impreza dla bieżnią, „Sparta” Ekologiczne Ośrodku Fabrycz Fabrycz Fabryczn Fabrycz miasta. e Rekreacji plenerowa mieszkańców korty Rejowiec (3 maja), Kultury ny ny. y. ny. miasta „Dworek” mająca miasta tenisowe. Fabryczny ligowe „Dworek” . w Rejowcu kilkunastolet zapewnia (piłka rozgrywki skupiają Fabryczny nią tradycję. NZOZ nożna); piłkarskie, się: m, Impreza „Eskulap” Szkolne amatorskie -koła Biblioteka organizowan s.c. W NZOZ Kluby turnieje piłki zainteresow Miejska w a jest w funkcjonują Sportowe nożnej, piłki ań: Rejowcu dniach 1-3 4 gabinety (2). siatkowej, muzyczne, Fabryczny maja. Oprócz lekarzy piłki teatralne, m. integracji podstawowej siatkowej plastyczne; środowisk opieki plażowej, -kluby lokalnych zdrowotnej, tenisa twórców (biesiada gabinet ziemnego. lokalnych; wspólnot i stomatologic -klub stowarzyszeń zny, gabinet seniora; działających fizykoterapii, -sekcja na terenie gabinet tańca miasta, zabiegowy, break- samorządow laboratorium dance; ców) analityczne, - zapraszani są wykonywane młodzieżo do miasta są również wy zespół różni badania muzyczny. wykonawcy USG, (zespoły konsultacje dziecięce, kardiologiczn

206 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

folklorystycz e i ne i ginekologicz rockowe). ne. Istnieje Organizowan także e są turnieje możliwość sportowe, korzystania z gry i zabawy odpłatnych dla dzieci porad lekarzy oraz specjalistów: Rejowieckie ortopedy, Biegi laryngologa i Ekologiczne okulisty. W (03.05). dni wolne od (Miejsce pracy oraz w imprezy - nocy pomoc amfiteatr, ambulatoryjn park przy ą i MOK, wyjazdową „Dworek”, zabezpiecza stadion Stacja sportowy.) Ratownictwa Medycznego „Dni SP ZOZ w Rejowca Chełmie. Fabrycznego ” – dwudniowa impreza plenerowa organizowan a w trzeci weekend sierpnia. Festyn jest ponadlokaln ym wydarzeniem

207 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

kulturalnym i ma kilkunastolet nią tradycję. Tradycją jest również koncert gwiazd (Lombard, Bracie Cugowscy, Budka Suflera, VOX, Ewelina Flinta, Golden Life) i pokaz ogni sztucznych. Miasto w tych dniach odwiedza kilka tysięcy osób. W czasie dni miasta organizowan e są również turnieje sportowe i konkursy tematyczne.

Międzynarod owy Plener Malarski – warsztaty

208 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

malarskie organizowan e w czerwcu, mające kilkuletnią tradycję. Owocem dwutygodnio wych działań artystów jest wystawa poplenerowa , na której można nabyć prace znanych malarzy. Gmina Brak. 2 – 1 – Brak. Brak. Brak. Gminny Gminne NZOZ – Boisko Gminny Mecze Świetlica Brak. Białopo Białopol Białopol Ośrodek Święto Ośrodek sportowe w Klub ligowe Integracyj le e, e. Kultury w Plonów, Zdrowia w Białopolu. Sportowy piłkarzy, na w Strzelce. Białopolu, Światowy Białopolu. „Unia Klasa Białopolu. Biblioteka Dzień Białopole” Okręgowa, Publiczna Inwalidy, . jubileusze Gminy Dzień Matki, drużyny Białopole Dzień piłkarskiej. w Dziecka, Białopolu, Zawody Filia Sportowo- Biblioteczn Pożarnicze, a w Powiatowy Horeszkow Przegląd icach, Filia Pieśni Biblioteczn Maryjnej, a w Turniej Raciborowi Szachowy, cach, Spotkanie Wiejski Twórców

209 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Dom Kultury, Kultury w Jubileusze Kolonii Zespołów Strzelce, Śpiewaczych Świetlica . Integracyjn a w Białopolu. Gmina Dorohus Dorohus Dorohus Nie Nie Kurs aktywnego Gminny Stałe NZOZ w Stadion w GKS Mecze piłki - Klub Dorohu k. k, k, ma. ma. poszukiwania Ośrodek imprezy: Dni Dorohusku, Dorohusku. Granica w noznej w sportowy sk Świerże, Brzeźno pracy – w Kultury i Dorohuska, przychodnia Dorohusk Dorohusku. Granica, Brzeźno, . Dorohusku, Turystyki Święto w u. Stowarzysz Wólka organizowany w Ryby, Dorohusku. enie Okopska przez firmę Dorohusku, Gminne Rozwoju , Consultor. Wiejski Dożynki. Zalewu Michałó Dom Dni Husynne. wka, Kultury w poszczególn Turka. Brzeźnie, ych Wiejski miejscowośc Dom i gminy Kultury w Dorohusk. Wólce Okopskiej. Gmina Brak. Dubienk Dubienk Brak. LO Brak. Dom Zlot Samodzielny Boisko do Uczniows Nadburzańsk Brak. Brak. Dubien a, a. im. 27 Kultury w młodzieży w NZOZ w piłki ki Klub ie Biegi ka Siedliszc Woły Dubience, rocznicę Dubience. nożnej, na Sportowy Ekologiczne ze. ńskiej Biblioteka bitwy Apteka którym „Sokół” (poczatek Dywiz Publiczna Tadeusza prywatna w trenują i Dubienka. czerwca) – ji w Kościuszki Dubience. rozgrywają impreza Armii Dubience. pod mecze organizowan Krajo Dubienką zawodnicy a cyklicznie wej w (czerwiec, UKS na polu Dubie Uchańka- „Sokół” namiotowym nce z Kopiec Dubienka. w Starosielu. klasa Kościuszki). Biorą udział mi dzieci i

210 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004 profil Noc młodzież z owany Świętojańska gminy mi: (koniec Dubienka i straż czerwca) gmin granic impreza sąsiednich zna i rozrywkowa (400-450 infor promująca osób). Celem matyk gminę, imprezy jest a. folklor i promocja tradycje zdrowego związane z stylu życia, Nocą ochrony Świętojańską przyrody i . Imprezie integracja towarzyszą młodzieży z konkursy, różnych kiermasze i szkół i pokazy. środowisk. Impreza Dni połączona Dubienki jest z (lipiec) – obchodami organizowan Dnia e corocznie Dziecka. w okresie wakacji są Ogólnopolski impreza Spływ dwudniową, Kajakowy promującą rzeką Bug gminę, (druga podczas połowa zabawy czerwca). organizowan e są zawody Biegi sportowe, Niepodległoś konkursy. ciowe z Występują okazji Święta

211 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

zespoły Niepodległoś folklorystycz ci, biorą w ne i kabarety nich udział wiejskie. W dzieci i sobotę młodzież z organizowan dubienieckic a jest zabawa h szkół. taneczna na głównym Powiatowy placu Turniej Piłki Dubienki, a Siatkowej w niedzielę Oldbojów o dyskoteka. Puchar Wójta Gminy Dożynki Dubienka Gminne (grudzień). (koniec sierpnia - początek września) – impreza podsumowuj ąca żniwa. Głównym akcentem dożynek jest korowód, wręczanie bochna chleba przez Starostów Wójtowi Gminy i konkurs wieńców dożynkowyc h. Imprezie

212 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

towarzyszą wystawy sprzętu rolniczego i płodów rolnych. Zabawa taneczna kończy całość.

Powiatowy Przegląd Pieśni Kresowej (połowa listopada). Gmina Nie ma. Kamień, Strachos Nie Nie W 2004 r. Gminna „Dożynki Gminny Boisko Klub Międzyklubo - Nie ma. Kamień Czerniej ław. ma. ma. zorganizowane Biblioteka Gminne” i Ośrodek sportowe w Sportowy we ów, były 3 kursy Publiczna „Dzień Zdrowia w Pławanicac Piłki rozgrywki Strachosł „Podstawy w Strażaka” – Kamieniu, w h. Nożnej w sportowe i aw, obsługi Kamieniu. organizowan którym Pławanica „Turniej Pławanic komputera” e każdego prowadzi ch. dzikich e, oraz 3 kursy roku. działalność drużyn” – Wolawc agroturystyczne. Miejsce NZOZ piłka nożna. e. imprezy jest „MED.- ustalane KAM” i jest przed Punkt organizacją Przyjęć imprezy. Stomatologic znych.

Punkt Lekarski w Andrzejowie – działalność prowadzi

213 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

NZOZ w Białopolu. Gmina - Leśniowi Sielec. - - - Świetlica Dożynki NZOZ w Stadion Stowarzys Turniej Publiczne Młodzieżo Leśnio ce, wiejska – Gminne. Leśniowicac sportowy w zenie Brydża. Gimnazju wa wice Sielec, Rakołupy Gminne h. Leśniowica Klub Turniej m w Orkiestra Rakołup Duże. Święto ch. Sportowy Szachowy o Sielcu, Dęta, Koło y, Samorządo Kobiet. „ASTRA” Mistrzostwo Szkoły Szachowe, Teresin. wy Powiatowy w Gminy. Podstawo Kapela Ośrodek Konkurs Leśniowic Otwarty we, Ludowa. Kultury w Recytatorski. ach. Turniej Piłki Świetlice Leśniowica Powiatowy Siatkowej. Wiejskie ch. Konkurs Dzień w Biblioteka Ortograficzn Sportu. Kumowie Publiczna y. Dzień Turniej Piłki Plebański w Niepodległoś Nożnej. m i Leśniowica ci. Festyn Biegi Rakołupac ch. Ludowy. Niepodległoś h Dużych. Biblioteka ciowe. Filialna w Sielcu. Gmina Brak. Pawłów, Pawłów, Brak. Brak. - Gminny Jarmark Gminny Obiekty Uczniows Międzygmin Katolickie Rejowiecki Rejowi Krasne, Liszno. Ośrodek Pawłowski – Ośrodek sportowe w kie Kluby ne turnieje: Stowarzys e ec Liszno, Kultury w Pawłów; Zdrowia w Pawłowie, Sportowe -piłki zenie Stowarzysz Fabrycz Wólka Pawłowie. Festyny Lisznie. Kaniem- w siatkowej w Młodzieży enie ny Kańska, rodzinne – Stacji, Pawłowie, Lisznie, Kanie, Agroturyst Niepubli Kanie, Wólce Krasnem, -piłki nożnej Gminny yczne, czna Liszno. Kańskiej, Wólce w Kaniem. Ośrodek Stowarzysz Szkoła w Kaniem. Kańskiej. Kultury w enie na Kaniem. Pawłowie. Rzecz Ekorozwoj u Wsi Kanie, Przyjaciół Pawłowa, Klub Abstynenta

214 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Krokus. Gmina - 1 szkoła 1 – - 1 Brak. Wiejski Imprezy Ośrodek Boisko LKS Rozgrywki - - Ruda- podstaw Ruda- liceu Dom okazjonalne. Zdrowia w sportowe z Hutnik w piłkarskie. Huta owa Huta. m Kultury w Rudzie- zapleczem Rudzie- (Ruda- ogóln Rudzie- Hucie. w Rudzie- Hucie. Huta) i 2 okszta Hucie, Hucie. filie łcące świetlice (Ruda, w wiejskie. Żalin). Rudzi e- Hucie. Gmina Brak. Sawin, Sawin. Brak. Brak. Podstawy Gminna Turniej NZOZ Stadion „Sawena Turniej Świetlica Sawin Czułczyc obsługi Biblioteka sołectw i „LUDI sportowy w Sawin”, tenisa terapeutyc Regional e, Wólka komputera z Publiczna festyn MED” Sawin Sawinie. szkolne stołowego o zna w ne Petryłow dostępem do w Sawinie; rekreacyjno- ul. Chełmska kluby Puchar Wójta Sawinie, Towarzy ska, Internetu – GOK w sportowy 5. sportowe Gminy w GOK w stwo Bukowa szkoły + Sawinie; „Jak to miło NZOZ w Sawinie Sawinie. Sawinie, Gminy Wielka. AriMR; Wiejski na ludowo” – „SAW i Zawody Wiejski obsługa kas Dom dzień MED” Sawin Czułczyca sportowo- Dom Sawin, fiskalnych – Kultury w Zielonych ul. Chełmska ch. pożarnicze, Kultury w Stowarzysz Lubelska Sajczycach; Świąt. 5. co 2 lata w Sajczycac enie Kobiet Agencja świetlice Zawody Gabinet Sawinie. h, remizy Gminy Rozwoju OSP w strażackie – stomatologic Turniej strażackie Sawin, Rolnictwa; Serniawach na św. zny szachowy w i świetlice Klub aktywne formy , Wólce Floriana. Bogumiła Czułczycach. wiejskie. turystyczno poszukiwania Petryłowski Noc Kiszowara. - pracy – ej, Świętojańska Gabinet krajoznawc Consultor; Łowczej, – sobota po stomatologic zy podstawy Malinówce, 24 czerwca. zny Henryka „Dreptak”, prowadzenia Bukowej Dni Sawina Kwaśniaka. zespół działalności Wielkiej, – ostatnia śpiewaczy gospodarczej – Łukówku, sobota i „Wrzos”, GCI. Krobonosz niedziela zespół u. sierpnia. sportoey 11 listopada „Sawena”. – festyn

215 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

niepodległoś ciowy. Zjazd Sawiniaków, co 4 lata. Ogólnopolsk i Zlot Kombatantó w I Drezdeńskie go Korpusu Pancernego – co 4 lata, w czerwcu. Gmina Siedlisz Siedliszc Siedlisz - Siedli - GOK Turniej Piłki NZOZ Salus Stadiony Spółdzielc Turniej Piłki GOK. Szkolne Siedlisz cze. ze, cze. szcze. Siedliszcze. Nożnej Siedliszcze, sportowe w a Nożnej kluby cze Bezek, Oldbojów; w styczniu Bezeku i Siedliszcz Oldbojów. sportowe, Nowe Przegląd 2005 Siedliszcza e i zespół Chojno, Twórców zostanie ch. Leszkopol ludowy, Wola Ludowych; uruchomione Bezek. koło Korybut Przegląd centrum wędkarskie owa. Pieśni rehabilitacji. w Patriotycznej Siedliszczu – wszystkie . imprezy w Siedliszczu. Gmina Wierzbi Święcica Wierzbi Brak. Brak. Na terenie Gminna Regionalny NZOZ Pełnowymi Gminny Powiatowy Gminna Brak. Wierzbi ca – 1 , ca – 1 gminy nie Biblioteka Plener „Zdrovita” – arowe Klub Turniej Piłki Biblioteka ca przedsz Wierzbic gimnazj prowadzi się Publiczna Malarsko- Wierzbica. boisko Sportowy Nożnej Publiczna kole. a i filie um. kursów i w Rzeźbiarski Prywatna piłkarskie „OGNIW Uczniów wraz z w Wólce szkoleń Wierzbicy – Wierzbica. Praktyka w O” – Gimnazjów. punktami Tarnows zmieniających oraz punkty Dożynki Stomatologic Wierzbicy- Wierzbica Gminne filialnymi. kiej oraz kwalifikacje filialne w Gminne – zna – Osiedlu. . Święto Świetlice w bezrobotnych. Wólce Wierzbica. Gabinet Sportu. Ochotnicz Syczynie Tarnowskie Dni Stomatologic Międzygmin ych Straży . j i Wierzbicy – zny w ne Zawody Pożarnych

216 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Święcicy. Wierzbica. Wierzbicy. Sportowo . Gminny Ośrodek Pożarnicze. Dzień Usług Dziecka – Medycznych Wierzbica. „PULS”. Apteka w Wierzbicy. Gmina ------Gminny Dożynki – na NZOZ w Stadion w Gminno- Zawody Gminne Stowarzysz Wojsła Dom terenie całej Wojsławicac Wojsławica Szkolny Ochotniczyc Centrum enie wice Kultury w gminy. h. ch ul. Klub h Straży Kultury, Miłośnikó Wojsławica Grabowiec Sportowy Pożarnych. Biblioteka w ch. ka. „Vojsławi Publiczna, Wojsławic, Wiejski a”, Centrum Związek Dom Uczniows Informacji Ochotniczy Kultury w ki Klub . ch Straży Bozieninie. Sportowy Pożarnych. „Arka”. Gmina - Żmudź, Żmudź. - - - GOK w - NZOZ w Boisko KS Rozgrywki - - Żmudź Wołkowi Żmudzi, Żmudzi. piłkarskie Victoria- piłkarskie kl. any, Biblioteka w Żmudzi. Żmudź. A Roztoka, w Żmudzi, prowadzone Leszczan Muzeum przez y, Wólka Etnografii CHOZPN; Leszczań w Gminne ska. Stanisławo święto wie. sportu; Bieg Niepodległoś ciowy im. ks. S. Wawrzyszuk a; Turniej piłkarski „dzikich drużyn” o

217 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Puchar Wójta Gminy Żmudź.

218 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

9. ZBIORCZA OCENA SYNTETYCZNA POTENCJAŁU SPOŁECZNO – GOSPODARCZEGO POWIATU CHEŁMSKIEGO

9.1. PRZEGLĄD I KLASYFIKACJA POTENCJAŁÓW ROZWOJOWYCH

Potencjały rozwojowe powiatu chełmskiego są typowe dla obszarów z dominującą funkcją rolnictwa indywidualnego. Na tle innych powiatów ocena rolniczej przestrzeni produkcyjnej wypada przeciętnie. Lepsze warunki przyrodnicze rozwoju rolnictwa mają gminy położone na południe od Chełma, natomiast północna część powiatu ma te warunki mniej korzystne. Znaczną część potencjałów rozwojowych skupia i będzie skupiał Chełm stanowiący oddzielną jednostkę powiatową i liczący prawie 70 tys. mieszkańców jest to drugie pod względem liczby mieszkańców miasto w województwie lubelskim. Skupianie potencjałów rozwojowych w Chełmie następuje siłą tzw. czynników aglomeracyjnych. Obiektywne też jest oddziaływanie Chełma na aktywizację sąsiadujących z miastem gmin, głównie na gminy: Chełm i Kamień. Na gminy dalej położone od ośrodka centralnego oddziaływanie jest słabe. Omawiany teren musi umacniać własne potencjały rozwojowe. Jednym z nich jest niewątpliwie nadal wysoka pozycja Chełma w systemie sieci osadniczej województwa lubelskiego, niezależnie od tego czy miasto ma silną własną bazę ekonomiczną. Drugim czynnikiem zewnętrznym jest międzynarodowy szlak komunikacyjny, prowadzący drogą krajową nr 12 z Lublina przez teren powiatu ziemskiego i Chełm, dalej przez Dorohusk na Wołyń i do Kijowa. Przez ten szlak przebiega również międzynarodowa linia kolejowa. Jest to niewątpliwy potencjał otwierający omawianemu obszarowi rynki towarów i usług a także niemniej międzynarodowe kontakty społeczne. Trzecim czynnikiem zewnętrznym jest duże przejście graniczne o randze międzynarodowej w Dorohusku, co może wywoływać rozwój bliskiej współpracy przygranicznej i być czynnikiem aktywizującym różne dziedziny usług komercyjnych, komplementarnie związanych z samym przejściem. Te trzy czynniki powinny być w polityce rozwoju ściśle łączone z potencjałami wewnętrznymi powiatu. Wśród nich ciągle ważne są zasoby surowców do produkcji cementu, w tym margiel w Rejowcu i kreda w Chełmie. Przemysł cementowy obecnie utrzymuje trzon bazy ekonomicznej nie tylko Chełma lecz również istotnej części powiatu ziemskiego. Poza wspomnianym już rolnictwem ważnym potencjałem rozwojowym są zasoby ludzkie. Obecnie nieco konkretniej można mówić o zasobach ilościowych. Na koniec I półrocza 2004 roku liczba bezrobotnych na terenie powiatu wynosiła 7713 osób a w Chełmie 6853

219 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

osoby. W tym czasie w poszczególnych gminach zanotowano następujące liczby bezrobotnych: w gminie Chełm 1163 osoby, w Dorohusku 885 osób, w Siedliszczu 721 osób, w m. Rejowcu Fabr. 639 osób, w gm. Rejowiec Fabr. 622 osoby, w Rudzie Hucie 601 osób, w Wierzbicy 567 osób, w Kamieniu 403 osoby, w Leśniowicach 329 osób, w w Wojsławicach 327 osób, w Żmudzi 314 osób, w Białopolu 310 osób i w Dubience 238 osób. Niska aktywność rynku pracy jest najpoważniejszym problemem społeczno-ekonomicznym tego obszaru. Powstaje więc kolejny problem – jakość zasobów ludzkich na miejscowym rynku pracy. Stąd też powstaje duże wyzwanie przygotowywania dużej liczby ludzi do zawodów „wpisujących” się w ramy współczesnego rynku pracy. Strategiczną osią rozwojową powiatu będzie więc wielka, wieloletnia akcja szkolenia zawodowego i aktywizacja podaży miejsc pracy. Kolejną dziedziną jest turystyka. Potencjał turystyczny powiatu jest obecnie słabo zauważany na omawianym terenie, choćby ze względu na przewagę krajobrazu rolniczego, łąk i pastwisk a także lasów na płaskich terenach. Jedynie gminy wschodnie, położone w dolinie Bugu mogą na większą skalę rozwinąć ruch turystyczny pod warunkiem, że będą rozwijać niezbędną infrastrukturę i promować przedsiębiorczość obsługi turystyki. Istniejące na terenie powiatu dobra kulturowe mają niewątpliwą wartość turystyczną, jednakże są zbyt słabo znane i nie zawsze udostępnione oraz właściwie zainwestowane. Z wewnętrznych potencjałów rozwojowych pozostała jeszcze sfera infrastruktury lokalnej. Zarówno w infrastrukturze technicznej, jak też społecznej jest wiele zadań lokalnych i ponadlokalnych, szczególnie w uzupełnieniu i podnoszeniu jakości sieci komunikacyjnej, kompleksowym urządzaniu gospodarki wodociągowo-kanalizacyjnej i oczyszczania ścieków, zagospodarowania odpadów, upowszechnianiu dostaw gazu przewodowego. Nieco mniejszymi problemami obciążone są poszczególne gminy i cały powiat w zakresie infrastruktury społecznej. W zasadzie potrzeby na poziomie podstawowym są zaspokajane. Jednakże brakuje ponadprzeciętnego wyposażenia w tej sferze, służącego chociażby rozwojowi ruchu turystycznego. Chodzi tu głównie o obiekty kultury i sportu a także turystyki kwalifikowanej. Ostatnim spośród analizowanych potencjałów jest sama przestrzeń powiatu i jej stan planistyczny. Działania w dziedzinie planowania przestrzennego nie są dotychczas wystarczająco zawansowane, chociaż podjęto wiele przedsięwzięć lokalnych w tej dziedzinie. Jest to warunek ruchu inwestycyjnego w wielu dziedzinach, w tym w ożywianiu usług budowlanych, tworzeniu miejsc pracy, choćby sezonowych, w rozbudowie lokalnych

220 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

systemów infrastruktury technicznej i społecznej. Ponadto planowanie jest warunkiem poprawy ładu przestrzennego, który z kolei jest niewątpliwym czynnikiem wzrostu i rozwoju. Analizowane potencjały rozwojowe w powiecie chełmskim mają różne znaczenie dla rozwoju lokalnego i ponadlokalnego (powiatowego). Niektóre stanowią „siłę napędową” rozwoju i w wyniku istotnego wsparcia (inwestycyjnego, know-how, kadrowego, innego) mogą stać się funkcjami wiodącymi gospodarki powiatu o znaczeniu zewnętrznym (egzogenicznym). Można je też nazwać „lokomotywami rozwoju” i aktywizacji rynku pracy. Są to dziedziny tzw. „wysokiej szansy”. Działalność w tych dziedzinach tworząc korzyści wewnętrzne firm tworzy jednocześnie korzyści zewnętrzne (na rzecz otoczenia), aktywizujące inne dziedziny. Będą to głównie dziedziny sektora rynkowego i infrastruktura ekonomiczna. Drugą grupę stanowią tzw. „dziedziny strategiczne”, nie tworzące natychmiastowo korzyści zewnętrznych a warunkujące rozwój innych dziedzin poprzez ich obsługę. Inaczej można by je nazwać dziedzinami warunkującymi rozwój lub standardowymi. Są to głównie dziedziny sektora publicznego, w tym infrastruktura techniczna i społeczna. Trzecią grupę stanowią dziedziny odgrywające ważną rolę w gospodarce powiatu aczkolwiek obciążone licznymi problemami. W warunkach długotrwałej recesji gospodarczej są one zwykle „dziedzinami problemowymi”, ponieważ angażują różne zasoby lecz nie dają spodziewanych efektów wewnętrznych i zewnętrznych. Dziedziny problemowe mogą należeć zarówno do sektora rynkowego, jak też publicznego. Mogą to być podmioty pełniące bezpośrednio funkcje rynkowe, jak też publicznie obsługujące potrzeby społeczne i gospodarcze. W praktyce nie ma klarownego podziału na trzy wymienione grupy dziedzin wyodrębnionych z punktu widzenia roli, jaką odgrywają w rozwoju powiatu. Przykładowo drogi krajowe i kolej przebiegające przez powiat chełmski mogą obecnie być zaliczane do dziedzin wysokiej szansy, natomiast drogi lokalne mogą być zaliczane do dziedzin problemowych, jeżeli ich sieć lub stan techniczny nie odpowiada potrzebom obecnym lub perspektywicznym, co też tu jest bliskie prawdy. Ta i każda inna klasyfikacja dziedzin z punktu widzenia potencjałów rozwojowych jest względna oraz intencjonalna. Intencje polityki wspomagania rozwoju lokalnego są orientacyjnie określone w polityce Unii Europejskiej.

221 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

9.2. ANALIZA SŁABYCH I MOCNYCH STRON (SWOT)

Identyfikacja słabych i mocnych stron przyrody, społeczeństwa i gospodarki powiatu chełmskiego w świetle możliwości rozwojowych i aktywizacji rynku pracy opiera się na analizie stanu istniejącego. Istotne problemy i potencjały przyszłego rozwoju gospodarki tego powiatu, aktywizujące bezpośrednio i pośrednio rynek pracy skupiają się w: · ekonomicznie istotnych cechach położenia geograficznego; · ogólnym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego; · cechach środowiska przyrodniczego; · strukturze demograficznej i osadnictwo; · aktywności miejscowego rynku pracy; · przedsiębiorczości i otoczeniu biznesu; · budżetach lokalnych; · rolnictwie; · turystyce; · zainwestowaniu w sferze infrastruktury technicznej; · zainwestowania w sferze infrastruktury społecznej; · aktywności samorządu lokalnego. Identyfikacja słabych i mocnych stron jest pierwszym etapem analizy SWOT. Na tej podstawie możliwe jest wnioskowanie zagrożeń i szans a następnie kwalifikacja działań w układzie trzech wymienionych grup dziedzin (wysokiej szansy, strategicznych i problemowych). Do słabych i mocnych stron powiatu chełmskiego można zaliczyć:

Cechy położenia geograficznego i pozycji powiatu w woj. lubelskim Słabe strony Mocne strony

· Niekorzystny wpływ granicy · Korzystne położenie komunikacyjne przy drodze państwowej na rozwój krajowej nr 12 i linii kolejowej prowadzącej do Kijowa powiatu w przeszłości, w przez Chełm i przejście graniczne w Dorohusku; tym głównie w II połowie XX · Perspektywicznie korzystne położenie powiatu przy wieku. Położenie granicy z Ukrainą; przygraniczne umacniało skutki peryferyjności · Położenie powiatu wokół drugiego pod względem liczby

222 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

powiatu; mieszkańców miasta w woj. lubelskim, stanowiącego centrum obsługi powiatu ziemskiego; · Położenie powiatu w terenie nisko zurbanizowanym. · Dobrze rozwinięta sieć połączeń drogowych Chełma i powiatu ziemskiego z otoczeniem, w tym z Lublinem, Łęczną, Krasnymstawem i Zamościem, Hrubieszowem i Włodawą.

Ogólny poziom rozwoju społeczno-gospodarczego Słabe strony Mocne strony · Globalnie niski poziom rozwoju powiatu (klasa C · Wysoki poziom rozwoju poziomu rozwoju, pozycja 19 w rankingu 20 globalnego jedynie gminy powiatów ziemskich); Chełm (klasa A poziomu rozwoju), · Większość gmin powiatu charakteryzuje się niskim poziomem rozwoju globalnego (klasa C). Są to · Średni poziom rozwoju gminy: Kamień, Ruda Huta, Wierzbica, Wojsławice, globalnego (klasa B) gmin: m. Leśniowice, Rejowiec, Białopole, Żmudź i Dubienka; Rejowiec, Dorohusk, Siedliszcze i Sawin. · Niski poziom budżetu powiatu (klasa C poziomu rozwoju, pozycja 19); · Niski poziom rozwoju bazy ekonomicznej (klasa C poziomu rozwoju, pozycja 19 w województwie); · Niski udział wydatków inwestycyjnych w wydatkach budżetowych (11 miejsce); · Niski udział dochodów własnych w budżecie powiatu (12 miejsce);

Środowisko przyrodnicze Słabe strony Mocne strony · Bardzo niska lesistość obszaru całego · Wysoka jakość środowiska przyrodniczego; powiatu; · Względnie bogata sieć rzeczna; · Wysoka wrażliwość środowiska na · Korzystne zasoby wód podziemnych; czynniki antropogeniczne; · Zasoby kredy piszącej i margla; · Wysoka presja przemysłu cementowego na środowisko – lej depresyjny w · Duża ilość terenów objętych ochroną okolicach Chełma. Cementownia Chełm (skrawek Poleskiego Parku Narodowego, emituje 19% zanieczyszczeń powietrza w dwa parki krajobrazowe i trzy obszary skali województwa; chronionego krajobrazu; · Lej depresyjny wokół Chełma o pow. Ok. · Specjalne obszary ochrony: „Chełmskie 40 km2; Torfowiska Węglanowe” i „Polska Dolina Bugu”;

223 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

· Niski stan czystości rzek na terenie · Obszary specjalnej ochrony: „Bagno powiatu. Bubnów”, Chełmskie Torfowiska Węglanowe” i „Lasy Strzeleckie”.

Struktura demograficzna i osadnictwo Słabe strony Mocne strony · Stagnacja demograficzna powiatu; · Centralnym ośrodkiem obsługi powiatu jest drugie pod · Ujemny przyrost naturalny w gminach wiejskich.; względem liczby ludności w · Ujemne saldo migracji; woj. lubelskim miasto Chełm. · niska gęstość zaludnienia (18 miejsce); · niski poziom urbanizacji, w tym rzadka sieć miast; · wysoki udział ludności w wieku poprodukcyjnym w liczbie ludności ogółem; · rozproszenie osadnictwa wiejskiego, nie sprzyjające rozwojowi rynków lokalnych i wielofunkcyjności wsi.

Aktywność miejscowego rynku pracy Słabe strony Mocne strony · Utrzymujący się wysoki poziom bezrobocia, wynoszący · Aktywność powiatu (PUP) w w połowie 2004 roku w całym powiecie ok. 7,7 tys. osób, zakresie szkoleń z tendencją rosnącą liczby bezrobotnych; zawodowych dla bezrobotnych; · Wysoka stopa bezrobocia, wynosząca na koniec czerwca 2004 roku 23,3% a w woj. lubelskim 18,3%; · Pod względem rynku pracy dobra sytuacja jest w gminie · Długotrwałość bezrobocia 58,7% w czerwcu 2004 r. Dorohusk, mieście Rejowiec (drugie miejsce w woj. lubelskim); i gminie Chełm, · Najniższy w województwie lubelskim wskaźnik liczby · Relatywnie korzystna zatrudnionych na 1 tys. mieszkańców; sytuacja w strukturze · Przewaga liczby zatrudnionych w sektorze usług demograficznej i aktywności nierynkowych nad liczbą zatrudnionych w sektorze na rynku pracy ludności usług rynkowych; jedynie w gminach Chełm i Kamień mieście Rejowiec · Wysokie ukryte bezrobocie, Fabr. · Mała liczba pracujących w usługach rynkowych (18 miejsce),

224 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Przedsiębiorczość i otoczenie biznesu Słabe strony Mocne strony · Mała liczba podmiotów gospodarczych ogółem (17 · Bardzo dobry poziom bazy miejsce w województwie); ekonomicznej reprezentuje jedynie gmina Chełm; · Niski poziom rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości; · Możliwości rozwoju alternatywnych źródeł dochodów · Mała liczba spółek prawa handlowego (13 ludności rolniczej (np. miejsce); agroturystyka w gminach Ruda · Niski udział firm z udziałem kapitału zagranicznego Huta, Dorohusk i Dubienka); i niska dynamika ich przyrostu; · We wszystkich gminach liczba · Niska aktywność inwestycyjna i innowacyjna firm; pracujących w usługach nierynkowych przewyższa liczbę · Niska aktywność firm w korzystaniu z zewnętrznej pracujących w usługach pomocy finansowej; rynkowych; · Przestarzały majątek produkcyjny; · relatywnie wysoka dynamika · Niska aktywność firm w szkoleniu załóg; wzrostu liczby podmiotów gospodarczych w latach 2000- · Niskie przyrosty zatrudnienia w firmach; 2002, w tym głównie prywatnych; · Brak jakiejkolwiek infrastruktury innowacyjnej; · dynamiczny wzrost liczby · Niska aktywność marketingowa firm; zakładów osób fizycznych; · Trudny dostęp firm do zewnętrznych środków · korzystny przeciętny wiek finansowych; zatrudnienia w firmach; · Niski poziom wsparcia firm ze strony „otoczenia · Aktywność w sferze nowych form biznesu”; otoczenia biznesu (Fundacja Rozwoju Rejowca Fabrycznego); · Niska aktywność eksportowa;

· Brak systemu informacji rynkowej dla firm i konsumentów; · Brak sieci kapitału zabezpieczającego firmy przed ryzykiem inwestowania (venture capital); · Niski poziom rozwoju przedsiębiorczości charakteryzuje się większość gmin,

Budżety lokalne Słabe strony Mocne strony · większość gmin powiatu charakteryzuje się niskimi · wysokim poziomem budżetami; budżetów gmin charakteryzują się · niski udział wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem; gminy Chełm i · mały udział podatków od nieruchomości w budżetach Dorohusk; gminnych

225 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Rolnictwo Słabe strony Mocne strony · Przeciętna jakość rolniczej przestrzeni · relatywnie wysoka jakość produkcyjnej, niska w północnej części powiatu; rolniczej przestrzeni produkcyjnej w południowej części powiatu; · Ciągle wysokie rozdrobnienie gospodarstw rolnych; · wysoki udział gruntów ornych w ogólnej powierzchni gruntów; · Przewaga ekstensywnych kierunków produkcji rolnej, przeważa uprawa zbóż; · duże możliwości rozwoju rolnictwa ekologicznego, · Niski udział sadownictwa w uprawach; · relatywnie wysoka lesistość gmin: · Niski poziom technicznego uzbrojenia pracy w Białopole, Rejowiec, Sawin, rolnictwie, w tym zwłaszcza w sprzęt rolniczy i w Żmudź. budynki gospodarcze; · Niska skłonność rolników do inwestowania w rozwój gospodarstw; · niski poziom wyposażenia terenów wiejskich w infrastrukturę techniczną, zwłaszcza w sieć kanalizacji i oczyszczania ścieków a także w drogi lokalne o nawierzchni utwardzonej; · niska aktywność rolników w zakładaniu zrzeszeń producentów rolnych; · niski poziom lesistości powiatu.

Turystyka Słabe strony Mocne strony · Niski poziom · Strefa najwyższej atrakcyjności turystycznej obejmuje zainteresowania północne enklawy gmin Wierzbica i Sawin oraz wschodnią turystycznego terenem część gminy Białopole; powiatu; · Strefa wysokich walorów przyrodniczych rozciąga się wzdłuż · Niewystarczająco doliny Bugu z najszerszym pasmem w gminie Dubienka; dotychczas rozwinięty · Strefa zrównoważonego rozwoju turystyki obejmuje obszary marketing turystyczny cenne krajobrazowo i przyrodniczo; na terenie powiatu. · Dobra sytuacja w zakresie bazy noclegowej turystyki (klasa C poziomu rozwoju, pozycja 7), · Najwyższy w skali województwa udział turystów zagranicznych w stosunku do ogółu turystów, · Wysokie walory przyrodniczo-krajobrazowe oraz pamięci historycznej doliny Bugu umożliwiające rozwój turystyki i rekreacji, zwłaszcza w gminach: Dorohusk, Dubienka i Ruda Huta.

226 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Infrastruktura techniczna: Słabe strony Mocne strony · Słaba sieć dróg gminnych i powiatowych o · pierwsze miejsce w skali nawierzchni twardej w km na 100 km2 (15 miejsce) województwa w liczbie biologicznych oczyszczalni · Powszechny brak gazu przewodowego na terenie ścieków. powiatu, poza Miastem i gminą Rejowiec Fabr., gminą Chełm oraz Kamień; · średni poziom wyposażenia w infrastrukturę techniczną · niski stan techniczny dróg, w tym duże braki (klasa B poziomu rozwoju, nawierzchni utwardzonej na drogach lokalnych; pozycja 13), · niski poziom rozwoju kanalizacji ścieków na terenie · relatywnie dobry zakres całego powiatu (poza Rejowcem Fabr.); przyłączy wodociągowych i · brak nowoczesnych form gospodarki odpadami, w tym kanalizacyjnych na 1 tys segregacji i przetwórstwa; ludności (8 i 9 miejsce) · brak programów upowszechniania · wysoki poziom nakładów niekonwencjonalnych źródeł energii (poza gminą inwestycyjnych na ochronę Dubienka); środowiska (5 miejsce). · słaby obraz wyposażenia w infrastrukturę techniczną · dobre wyposażenie w w większości gmin wynika głównie z małego infrastrukturę techniczną skanalizowania i zbyt niskiego stopnia rozwoju sieci reprezentuje gmina gazowej. Wojsławice, Chełm i miasto Rejowiec.

Infrastruktura społeczna Słabe strony Mocne strony · Słabo rozwinięta sieć · Bardzo dobry poziom wydatków na infrastrukturę specjalistycznej bazy społeczną jedynie w gminie Chełm i Dorohusku, sportowej w gminach · Generalnie dobrze rozwinięta i zdywersyfikowana wiejskich (poza boiskami infrastruktura społeczna na poziomie gminnym do gier zespołowych); (podstawowym w dziedzinie oświaty, kultury, ochrony · Niemal we wszystkich zdrowia, kultury fizycznej; gminach wysoki poziom · Zadowalająco rozwinięta sieć szkolnictwa podstawowego i wydatków budżetu na gimnazjalnego; opiekę społeczną; · Wysoka aktywność gmin w działalności kulturalnej i · Niski poziom wydatków sportowej, budżetu gmin na kulturę i ochronę dziedzictwa · Wysoki poziom i urozmaicenie form działalności narodowego; kulturalnej w Rejowcu Fabr., Dubience i w innych gminach powiatu chełmskiego; · niski poziom wydatków budżetu na kulturę · Osobliwość kulturalna powiatu to – „Majówka” i Dni fizyczną i sport. Rejowca Fabrycznego oraz Zloty Młodzieży w Dubience w rocznicę bitwy Tadeusza Kościuszki pod Dubienką;; · Zadowalająca sieć placówek służby zdrowia, w tym

227 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

przychodni, i poradni; · Zadowalający poziom rozwoju ruchu sportowego w powiecie, w tym głównie w Rejowcu Fabr. i w innych ośrodkach gminnych;

Kultura gospodarcza powiatu Słabe strony Mocne strony · Niski poziom rozwoju i urozmaicenia · Relatywnie wysoka skłonność do funkcjonalnego infrastruktury inwestowania w sferze przedsiębiorczości, ekonomicznej (otoczenia biznesu); zwłaszcza mikrofirm (większość zakładów osób fizycznych); · Niskie standardy wyposażenia większości gmin w urządzenia lokalnej · Wysoka aktywność samorządów w sferze infrastruktury technicznej, w tym programowania rozwoju; kanalizacji, dróg lokalnych o nawierzchni · Wysoka aktywność inwestycyjna gmin utwardzonej, gazu przewodowego; mimo niskich globalnych nakładów · Stosunkowo słabo zaawansowane finansowych; planowanie przestrzenne w sferze · Relatywnie dobry stan zainwestowania planów miejscowych; gmin powiatu w sferze infrastruktury · słabo rozwinięta sieć samoorganizacji społecznej; producentów rolnych; · Wysoka aktywność społeczności lokalnych w sferze organizacji imprez kulturalnych i sportowych;

Aktywność samorządów lokalnych Słabe strony Mocne strony · dotychczas · wysoka aktywność inwestycyjna gmin w sferze komunalnej mimo relatywnie niski szczupłych nakładów inwestycyjnych; poziom korzystania · wysoka aktywność gmin w porządkowaniu lokalnej polityki przez gminy rozwoju poprzez aktywne planowania strategiczne; z funduszy przedakcesyjnych · relatywnie wysoka aktywność samorządów lokalnych w UE korzystaniu z funduszy przedakcesyjnych Unii Europejskiej, w tym głównie z funduszu SAPARD; · ciągle niepełna aczkolwiek coraz wyższa aktywność gmin powiatu chełmskiego w sferze planowania przestrzennego.

228 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

9.3. ZAGROŻENIA I SZANSE

9.3.1 Zagrożenia Utrzymywanie obecnego stanu gospodarki, tendencji demograficznych, wysokiego poziomu bezrobocia i ograniczonej aktywności inwestycyjnej, zarówno w sferze samorządowej, jak prywatnej daje przewagę działaniu zjawisk i procesów mających charakter zagrożeń nad szansami rozwojowymi. Wiodącą „siłą ciężkości” zagrożeń jest bardzo wysoki poziom bezrobocia, sięgający prawie 14,6 tys. osób. Stąd w powiecie powstają ogromne obciążenia socjalne. Przez to w wysokim stopniu ograniczony jest wewnętrzny popyt konsumpcyjny i możliwości rozwoju drobnej przedsiębiorczości z nim powiązanej. Drugą siłą wyraźnie obciążającą rozwój jest stan rolnictwa w powiecie i w całym województwie lubelskim. O problemach w tej dziedzinie przesądza nie tylko brak koniunktury ale także liczne i duże bariery strukturalne, w tym głównie rozdrobnienie gospodarstw. Ponadto ważnym ograniczeniem jest brak kapitału, niedoinwestowanie w budynki gospodarskie i w maszyny oraz urządzenia techniczne. Niedoinwestowana jest także sfera komunalna na terenach wiejskich. Powszechnie brakuje lokalnej infrastruktury komunikacyjnej, urządzeń kanalizacyjnych a niekiedy wodociągów i gazu przewodowego. Trzecim, bardzo ważnym czynnikiem obciążającym rozwój gospodarczy jest brak wystarczającego ożywienia w dziedzinie rozwoju przedsiębiorczości pozarolniczej. Taki stan utrzyma wysoki poziom bezrobocia, niskie wpływy do budżetów lokalnych i niski popyt. Nie będzie wystarczających środków na rozwój lokalnej infrastruktury technicznej i społecznej, właśnie warunkującej rozwój przedsiębiorczości i budownictwa. Ogólnie trzy wymienione dziedziny bez wyraźnego, zewnętrznego źródła kapitału utrzymają stagnację i niską konkurencyjność tego obszaru, utrzymają także wysoki poziom bezrobocia. W dłuższym okresie może to pogłębić deformacje demograficzne i społeczne w powiecie chełmskim.

9.3.2 Szanse Główną szansą powiatu chełmskiego jest jego położenie na międzynarodowym szlaku komunikacyjnym, prowadzącym z Polski na Ukrainę z przejściem granicznym w Dorohusku a jednocześnie Chełm jak Miasto aktywizujące swoje zaplecze na terenie powiatu ziemskiego. Istnieją trzy główne warunki uruchomienia tej szansy Pierwszym warunkiem jest dostateczne przygotowanie społeczności lokalnych do rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości. Działania powinny iść dwutorowo, to jest poprzez

229 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

szkolenie i inkubację przedsiębiorców a także poprzez szkolenie kadr w potrzebnych zawodach. Jednoczesne wspieranie popytu i podaży miejsc pracy jest warunkiem pierwszego kroku aktywizującego powiat. Przedsiębiorczość pozarolnicza i zasoby ludzkie stanowią dwie najważniejsze dziedziny wysokiej szansy w powiecie chełmskim. Warunkiem uruchomienia potencjałów w tym zakresie jest rozwój odpowiedniej infrastruktury pokazującej potencjalnym przedsiębiorcom drogę do zakładania i rozwoju firm. Druga dziedziną jest porządkowanie przestrzeni zarówno w sferze planistycznej, jak też inwestycyjnej w gospodarce komunalnej. Jest to dziedzina warunkująca wszystkie kierunki rozwoju bazy ekonomicznej a więc dziedzina strategiczna. Obecnie i krótkotrwale można ją uznać jeszcze jako dziedzinę problemową. Jednakże szybkie i powszechne planowanie przestrzenne, programowanie i przygotowywanie inwestycji komunalnych upowszechniających sieć utwardzonych dróg lokalnych, kanalizacji, parkingów i innych urządzeń może znacznie usprawnić rozwój. Trzecią wreszcie dziedziną jest rolnictwo. Jest to obecnie dziedzina wyraźnie problemowa. Jednakże zorganizowanie rynków producentom rolnym, akumulacja kapitału w gospodarstwach rolnych ich unowocześnianie i powiększanie areału „kosztem” małych i zaniedbanych gospodarstw może prowadzić do ogólnej poprawy struktury rolnictwa i wielofunkcyjnego rozwoju terenów wiejskich. Pewne znaczenie we wschodniej części powiatu może mieć rozwój turystyki. Są tam dogodne warunki (walory) przyrodnicze i kulturowe, zwłaszcza w dolinie Bugu. Przyszłe otwarcie turystyczne poprzez granicę państwową na Ukrainę znacznie uatrakcyjniłoby ten teren. Stopniowe uaktywnianie wszystkich wymienionych tu dziedzin życia społeczno- gospodarczego w powiecie chełmskim może prowadzić do rozwoju urbanizacji. Po pierwsze Chełm niezależnie od słabości swojej bazy ekonomicznej może dalej koncentrować osadnictwo, choćby na terenie sąsiadującej z nim gminy. Konsekwencją koncentracji osadnictwa może być rozwój funkcji wyższego rzędu (wielkomiejskich), co wiąże się także z uruchamianiem miejsc pracy. Ponadto może wzrastać poziom urbanizacji terenów wiejskich poprzez koncentrację osadnictwa i drobnej przedsiębiorczości w mniejszych ośrodkach, w tym w Rejowcu Fabrycznym i w innych – wiejskich ośrodkach gminnych. Na terenach wiejskich coraz mniej rodzin będzie utrzymywało się z rolnictwa. Prawdopodobnie wzrośnie udział drobnej przedsiębiorczości pozarolniczej w bazie ekonomicznej wsi. Ponadto tendencje wyludniania się terenów wiejskich utrzymają się długofalowo, tak jak dotychczas, przez co obciążenia socjalne gmin i państwa z tego tytułu będą coraz mniejsze. Wzrosną

230 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

więc zdolności inwestycyjne sfery publicznej, do czego powinny przyczynić się także fundusze strukturalne Unii Europejskiej.

9.4 PERSPEKTYWY AKTYWIZACJI RYNKU PRACY

Potrzeby na rynku pracy określa na minimalnym poziomie obecny stan zarejestrowanego bezrobocia. Obecnie to jest na koniec pierwszego półrocza 2004 roku wynosi ono w całym ziemskim powiecie chełmskim 7713 osób. Perspektywy zmniejszania bezrobocia tkwią we wszystkich omówionych dziedzinach koncentrujących potencjały podaży miejsc pracy. Hipotetyczne ich określenie w liczbach wymaga przyjęcia kilku założeń. Pierwszym jest dalszy rozwój infrastruktury wspomagającej rozwój przedsiębiorczości (w tym głównie funkcji inkubacyjnej) rolnictwa i gospodarstw domowych. Być może podobne instytucje jak Fundacja rozwoju Rejowca Fabrycznego odegra wiodącą rolę w tym zakresie. Drugim założeniem jest wzrost aktywności gmin w zakresie wykorzystania funduszy strukturalnych Unii Europejskiej lub przygotowanych inicjatyw wspólnotowych. Byłoby to ważne źródło finansowania rozwoju: · małej i średniej przedsiębiorczości, · infrastruktury współpracy transgranicznej, · przedsięwzięć innowacyjnych, · aktywizacji rynku pracy, · rozbudowy lokalnych systemów infrastruktury technicznej, · rozbudowy wielkiego równoleżnikowego szlaku komunikacyjnego na Ukrainę, · restrukturyzacji terenów wiejskich, w tym rolnictwa. Na podstawie tych założeń można przyjąć pewną hipotezę perspektywicznego przyrostu zatrudnienia: · w przedsiębiorczości pozarolniczej ok. 3000 osób; · w utrzymaniu sprawności infrastruktury technicznej, w tym komunalnej ok. 300 osób (sfera inwestycji i utrzymania); · w sferze infrastruktury społecznej ok. 300 osób; · w obsłudze placówek kultury i sportu a także w innych działach infrastruktury społecznej ok. 300 osób;

231 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

· w rolnictwie, obsłudze rolnictwa i przetwórstwie spożywczym można założyć stopniowe wykorzystanie bezrobocia utajonego na wsi; · w obsłudze turystyki 200 osób. Ogólnie, przy spełnieniu wielu wymienionych optymistycznych założeń można liczyć perspektywicznie na 4,1 – 4,5 tys. przyrostu miejsc pracy w skali całego powiatu ziemskiego. Obecnie nie ma możliwości przyjęcia hipotezy pełnego zatrudnienia mieszkańców powiatu w pobliżu miejsc zamieszkania. Trzeba podkreślić zmniejszającą się liczbę ludności. Trzeba też wziąć pod uwagę ruchy migracyjne.

232 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

10. KIERUNKI PROMOCJI POWIATU Z WYBRANYMI ELEMENTAMI MARKETINGU TERYTORIALNEGO ORAZ PROJEKTY INWESTYCYJNE

Dokonanie zbiorczej oceny potencjału powiatu i wyboru celów do osiągnięcia na zasadach określonych dla kształtowania strategii marketingowej umożliwił dokonanie segmentacji rynku w kierunku zbudowania ram nowoczesnego systemu marketingowego powiatu i określenia potrzebnych narzędzi matketingu-mix. Analiza informacji zawartych w diagnozie pozwala na znalezienie odpowiedzi na kluczowe pytanie w przypadku promocji powiatu, odpowiedzi na pytanie:, „Co, dla kogo i w jaki sposób promować”? Rozwinięciem części „w jaki sposób” jest pytanie „za pomocą jaki narzędzi marketingu mix, jakimi środkami i kanałami”. Podstawowe założenia koncepcji zbudowania nowoczesnego i skutecznego systemu promocji powiatu zostały przedstawione poniżej.

10.1 WSTĘP

Promocja gospodarcza jest najczęściej traktowana jako coś zbędnego. Wiele osób nadal uważa, że jest to swoista fanaberia i niepotrzebny balast dla budżetu miasta czy gminy. Najczęściej niewielkie doświadczenie pracowników odpowiedzialnych lokalnie za te zagadnienia i brak wiedzy merytorycznej, powoduje, że nie mają oni wystarczającej siły przebicia i odpowiedniej argumentacji dla decydentów; W wielu ośrodkach, szczególnie małych miejscowościach i gminach, inwestor zagraniczny uważany jest nadal za „wroga publicznego numer jeden", a atmosfera proinwestycyjna jest daleka od pozytywnej.

Obraz ten powoli jednak się zmienia. Już wiele miast i gmin przekonało się, że inwestor, oznacza wzrost zatrudnienia, mniejsze wydatki na przeciwdziałanie bezrobociu, mniejsze obciążenia socjalne czy lepsze zarobki.

To, że samorządy lokalne chcą pozyskać inwestorów - nikogo już nie dziwi. Tyle tylko, że w Polsce takich miast są setki, w Europie tysiące. Na rynku inwestycyjnym agresywnie konkuruje cały świat. Inwestor to złota kura. Zatrudnia ludzi, buduje przedsiębiorstwa, współpracuje z lokalnymi dostawcami, płaci podatki lokalne.

Nic dziwnego, że kolejka oferentów z miejscami pod przyszłe inwestycje jest długa.

Najczęściej podawanym powodem bierności samorządów w zakresie promocji są oczywiście pieniądze. Środki przeznaczane na ten cel są niewielkie, w porównaniu do

233 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

możliwości i potrzeb. Najczęściej nie przekraczają 0,5 - 1% budżetu samorządowego, gdy podstawowa zasada marketingu mówi, że budżet promocji powinien być na poziomie min. 5% budżetu samorządowego.

Na co najczęściej przeznaczane są pieniądze na promocję? Najczęściej brak tu koncepcji, pomysłu nie wspominając już o projektowaniu konkretnego programu. Większość środków pochłaniają narzędzia promocyjne - wydawanie folderów, katalogów, broszur, filmów wideo i coraz częściej – CDromów oraz projektowanie stron internetowych. Samorządy mają problemy z opracowywaniem i zarządzaniem konkretnymi projektami promocyjnymi, skierowanymi pod potrzeby grup celowych - dużych inwestorów krajowych, dużych inwestorów zagranicznych, małych i średnich firm polskich, czy lokalnych przedsiębiorców. Inne oczekiwania będzie miał inwestor amerykański, niemiecki czy brytyjski, a jeszcze inne średniej wielkości krajowe przedsiębiorstwo produkcyjne, poszukujące miejsca pod lokalną hurtownię. Podobnie w przypadku turystów - potrzeby zapalonych wędkarzy różnią się od potrzeb myśliwych, globtroterów, rodzin z dziećmi czy agroturystów. Promocja „wszystkiego" przy pomocy jednego lub dwóch folderów najczęściej pozbawiona jest jakiegokolwiek sensu.

Brak programów promocyjnych ma wpływ na ocenę, czy działania te są skuteczne, czy też nie. Jeżeli nie można tego ocenić, stosunkowo trudno wspominać o efektach. Jeżeli z kolei efekty nie są wymierne, to zawsze decydenci traktować będą promocję jako „wydatek", a nie „inwestycję".

Coraz więcej polskich miast organizuje odrębne komórki zajmujące się promocją - Referaty Promocji, Biura Promocji Miasta czy Wydziały Promocji Gospodarczej. Struktury te są całkowicie zależne od Urzędu Miasta, a tym samym mają ograniczone możliwości. W gminach sytuacja jest najczęściej jeszcze gorsza. Praktycznie promocją zajmuje się bezpośrednio wójt lub pojedyncze osoby, często przypadkowo wybrane, a nie według znajomości zagadnień promocyjnych. Wprawdzie coraz częściej gminy łączą się ze sobą, w celu realizacji wspólnych przedsięwzięć np. w zakresie przyciągnięcia inwestorów, ale nadal jest to rzadkie zjawisko.

Polskie miasta i gminy najczęściej zamieniają się w „poszukiwaczy pieniędzy". Nie miejmy złudzeń - to nie jest metoda. Pieniądze na promocję gospodarczą powinny pochodzić z budżetu i należy je traktować z równą uwagą jak wydatki na infrastrukturę komunalną, pomoc socjalną czy telekomunikację. Samorządy nie mogą

234 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

liczyć na to, że ich rozwój lokalny będzie wiecznie finansowany przez rząd, organizacje międzynarodowe czy sponsorów. Wykreowanie tych środków wymaga oczywiście ogromnej dyscypliny budżetowej, ale również poszukiwania źródeł finansowania.

Analiza działalności poszczególnych gmin powiatu chełmskiego w zakresie promocji i marketingu terytorialnego potwierdza w znacznym stopniu sformułowaną powyżej opinię. Chociaż większość gmin posiada świadomość promocji, przeznacza pewne środki na promocję (głównie na wydawnictwo materiałów promocyjnych) to brakuje w tych działaniach określonego wyraźnie celu oraz koordynacji. Tylko miast Chełm swoimi działaniami dowodzi istnienia świadomości w pełni rynkowej – pro inwestycyjnej wśród władz samorządowych. Certyfikat Gminy Przyjaznej Inwestorowi jest tego doskonałym potwierdzeniem.

Dokonana analiza SWOT, pozwoliła na sprecyzowanie kilku kluczowych dziedzin – strategicznych i wysokiej szansy, które uwzględniając powyższe uwagi - powinny stać się podstawowymi celami systemu promocji powiatu oraz jego gmin. Dziedzinami, na których powinna się skupić promocja powiatu są:

§ rozwój przedsiębiorczości pozarolniczej małych i średnich firm oraz zasobów ludzkich § rozwój turystyki; § rozwój rolnictwa ekologicznego; Szczegółowy opis wymienionych dziedzin został zaprezentowany we wcześniejszych rozdziałach „Analizy potencjału gospodarczego powiatu chełmskiego”.

Zaprezentowana poniżej syntetyczna charakterystyka poszczególnych obszarów dających szansę na rozwój gospodarczy powiatu pozwoli na wybór odpowiednich inwestorów – adresatów działań marketingowych.

10.2 OBSZAR ROZWOJU MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW

Obszar ten został zidentyfikowany ze względu na kilka czynników wskazujących na mocne strony powiatu jak i na szansę jego rozwoju:

· korzystne ekonomicznie położenie powiatu – na wschodniej granicy UE; · położenie przy drogowym i kolejowym przejściu granicznym w Dorohusku na Ukrainę,

235 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

· położenie gmin w otoczeniu dużego miasta Chełma – możliwość korzystania z wszelkich wpływów aktywizujących najbliższe otoczenie, · wysoki poziom rozwoju globalnego gminy Chełm (klasa A poziomu rozwoju), · Aktywność powiatu (PUP) w zakresie szkoleń zawodowych dla bezrobotnych; · pod względem rynku pracy dobra sytuacja jest w gminie Dorohusk, mieście Rejowiec i gminie Chełm, · relatywnie korzystna sytuacja w strukturze demograficznej i aktywności na rynku pracy ludności jedynie w gminach Chełm i Kamień mieście Rejowiec Fabr. · bardzo dobry poziom bazy ekonomicznej reprezentowanej przez gminę Chełm; · możliwości rozwoju alternatywnych źródeł dochodów ludności rolniczej (np. agroturystyka w gminach Ruda Huta, Dorohusk i Dubienka); · we wszystkich gminach liczba pracujących w usługach nierynkowych przewyższa liczbę pracujących w usługach rynkowych; · relatywnie wysoka dynamika wzrostu liczby podmiotów gospodarczych w latach 2000-2003, w tym głównie prywatnych; · dynamiczny wzrost liczby zakładów osób fizycznych; · wysoka aktywność inwestycyjna gmin w sferze komunalnej mimo szczupłych nakładów inwestycyjnych; · wysoka aktywność gmin w porządkowaniu lokalnej polityki rozwoju poprzez aktywne planowania strategiczne; · relatywnie wysoka aktywność samorządów lokalnych w korzystaniu z funduszy przedakcesyjnych Unii Europejskiej, w tym głównie z funduszu SAPARD; · Relatywnie wysoka skłonność do inwestowania w sferze przedsiębiorczości, zwłaszcza mikrofirm (większość zakładów osób fizycznych); Główną szansą powiatu chełmskiego jest jego położenie na międzynarodowym szlaku komunikacyjnym, prowadzącym z Polski na Ukrainę z przejściem granicznym w Dorohusku a jednocześnie Chełm jako Miasto aktywizujące swoje zaplecze na terenie powiatu ziemskiego.

W związku z tym rozwój powiatu w każdym jego aspekcie powinien być powiązany z rozwojem miasta Chełma tworząc podstawy bazy ekonomicznej małych i średnich przedsiębiorstw oraz bazy kwalifikowanych kadr. Warunkiem wykorzystania tej szansy jest dostateczne przygotowanie społeczności lokalnych do rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości. Działania powinny iść dwutorowo, to jest poprzez szkolenie i inkubację

236 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

przedsiębiorców a także poprzez szkolenie kadr w potrzebnych zawodach. Szczególne znaczenie ma tu rozwój drobnej przedsiębiorczości pozarolniczej w bazie ekonomicznej wsi.

Warunkiem uruchomienia potencjałów w tym zakresie jest rozwój odpowiedniej infrastruktury pokazującej potencjalnym przedsiębiorcom drogę do zakładania i rozwoju firm jak również infrastruktury komunalnej poprzez inwestycje komunalne upowszechniające sieć utwardzonych dróg lokalnych, kanalizacji, parkingów i innych urządzeń mogących znacznie usprawnić ten rozwój. Obszar ten jeść ściśle powiązany z rozwojem obszaru turystyki, gdyż podstawowym czynnikiem aktywizującym rozwój obszaru turystyki jest rozwój aktywizacja działalności gospodarczej w zakresie agroturystyki jak i rozwój infrastruktury komunalnej do obsługi turystyki.

10.3 OBSZAR ROZWOJU TURYSTYKI

Obszar ten został zdefiniowany ze względu na kilka czynników wskazujących na mocne strony powiatu jak i na szansę jego rozwoju:

· istniejące obiekty zabytkowe mogą być bazą rozwoju ruchu turystycznego, · dobra sytuacja w zakresie bazy noclegowej turystyki (klasa C poziomu rozwoju, pozycja 7), · najwyższy w skali powiatu udział turystów zagranicznych w stosunku do ogółu turystów, · duże walory przyrodniczo-krajobrazowe oraz pamięci historycznej doliny Bugu umożliwiające rozwój turystyki i rekreacji, zwłaszcza w gminach: Dorohusk, Dubienka i Ruda Huta. · położenie przy drogowym i kolejowym przejściu granicznym w Dorohusku na Ukrainę, · położenie gmin w otoczeniu dużego miasta Chełma – możliwość korzystania z wszelkich wpływów aktywizujących najbliższe otoczenie · wysoki poziom nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska (5 miejsce). · generalnie dobrze rozwinięta i zdywersyfikowana infrastruktura społeczna na poziomie gminnym (podstawowym w dziedzinie oświaty, kultury, ochrony zdrowia, kultury fizycznej; · wysoka aktywność inwestycyjna gmin w sferze komunalnej mimo szczupłych nakładów inwestycyjnych

237 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Wysoki w powiecie jest przyrodniczy potencjał turystyczny. Atutem rozwoju społeczno- gospodarczego powiatu są nagromadzone walory przestrzeni przyrodniczej i krajobrazu. Cenne przyrodniczo obszary, różnorodność krajobrazów i wysoka jakość środowiska – to potencjały rozwoju turystyki kwalifikowanej (przyrodoznawstwa, krajobrozoznawstwa), wypoczynku i zagospodarowania letniskowego.

Krajobraz kulturowy powiatu chełmskiego i jego historia jest to element wyjątkowo barwnym i ciekawym, mogącym stanowić podstawę turystyki kulturowej (jednego z rodzajów turystyki kwalifikowanej).

Powiat chełmski jest dziś „Bramą na Wschód” nie tylko Polski, ale i Unii Europejskiej.

Otwiera to znaczne możliwości rozwoju gospodarczego na bazie wymiany handlowej i rozwoju sektora różnego rodzaju usług. W świetle przytoczonych tu wcześniej informacji, potencjał kulturowy powiatu rysuje się na tyle bogato, że mógłby stanowić równie mocną podstawę dynamicznego rozwoju, coraz ważniejszej i przynoszącej coraz większe dochody we współczesnym świecie dziedziny gospodarki, jaką jest turystyka.

Rysuje się tutaj ogromna szansa rozwoju turystyki transgranicznej oraz szansa do rozwoju turystyki czynnej. Szansą jest otwarcie się na turystów zagranicznych i turystykę zorganizowana oraz agroturystykę. Można tutaj wyróżnić dwa kierunki rozwoju. Pierwszy to dalszy rozwój turystyki rodzimej i agroturystyki – rozwój oferty dla mieszkańców wschodniej polski (nowe szlaki wodne, spływy kajakowe, szlaki rowerowe, szlaki wędrówek pieszych, oraz tradycyjny wypoczynek nad wodą).

Drugi kierunek to rozwój turystyki zagranicznej dla turysty zagranicznego (polowanie, grzybobranie, wędkowanie, wyjazd na Ukrainę, obserwacja dzikiej fauny i flory). Przyciągnięcie turystów zagranicznych wymaga rozwoju infrastruktury ale w opcji rozwoju sieci dróg oraz budowy lotniska w Niedźwiadzie koło Lublina jest to ogromny szansa rozwoju. Jednym z głównych sposobów promowania rozwoju turystyki ze strony gmin powiatu chełmskiego powinna być podpowiedź potencjalnemu inwestorowi co może być (co powinno być) przedmiotem inwestowania oraz w jaki sposób to zrobić. Także w tym obszarze działań samorządów powinna się znaleźć pomoc doradcza, finansowa, promocyjna dla potencjalnego inwestora.

238 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

10.4 OBSZAR ROZWOJU ROLNICTWA EKOLOGICZNEGO Obszar ten został zidentyfikowany ze względu na występowanie takich czynników jak: · relatywnie wysoka jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnej w południowej części powiatu; · wysoki udział gruntów ornych w ogólnej powierzchni gruntów; · wysoki potencjał indywidualnych gospodarstw rolnych, stanowiący ciągle duży potencjał rolnictwa towarowego; · duże możliwości rozwoju rolnictwa ekologicznego, · relatywnie wysoka aktywność samorządów lokalnych w korzystaniu z funduszy przedakcesyjnych Unii Europejskiej, w tym głównie z funduszu SAPARD; · możliwości rozwoju alternatywnych źródeł dochodów ludności rolniczej (np. agroturystyka w gminach Ruda Huta, Dorohusk i Dubienka); · Rosnące zapotrzebowanie na zdrową żywność · Rosnący udział nisko przetworzonych produktów rolnych w eksporcie do krajów Unii Europejskiej. · Duże zasoby taniej siły roboczej – absorbcja bezrobocia ukrytego na wsi.

Obszar ten podobnie jak obszar rozwoju turystyki opiera swój rozwój na wykorzystaniu warunków naturalnych, i klimatycznych.

Wykorzystanie powierzchni ogólnej na użytki rolne w powiecie chełmskim w poszczególnych gminach jest zróżnicowane. Liderem w zakresie wykorzystania użytków rolnych na grunty rolne jest gmina Leśniowice /77,1%/. Sady generalnie stanowią niewielki procent użytków rolnych. Liderem jest tutaj gmina Rejowiec Fabryczny /0,8%/. Największy procentowo udział łąk i pastwisk w areale użytków rolnych znajduje się w gminie Dorohusk - 30,7% użytków rolnych. Lasy stanowią największy udział w powierzchni ogólnej w gminie Białopole – ponad 34% powierzchni. Pozostałe grunty i nieużytki są największe w gminie Dorohusk – 20,2% powierzchni. Na podstawie powyższej charakterystyki trudno jest mówić, w jaki sposób potencjał rolny mógłby być wykorzystany. Na obszarze powiatu może być produkowana żywność ekologiczna, zboża, trzoda chlewna i bydło. Tradycyjnie też produkowane są buraki cukrowe, ale w obliczu konsolidacji branży przemysłu cukrowego, w wyniku której na terenie województwa lubelskiego pozostaną trzy cukrownie. Zwiększenie produkcji bydła i trzody chlewnej jest możliwe pod warunkiem doinwestowania tego sektora i istotnego zwiększenia produktywności. Alternatywą jest rolnictwo ekologiczne, ale wymaga to dużych nakładów

239 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

wiedzy i długiego okresu zdobywania doświadczeń, co i jak produkować i gdzie znaleźć rynki zbytu.

Są to bardzo mocne strony powiatu. Rolnictwo ekologiczne oraz tzw. „zdrowa żywność” w coraz większym stopniu jest akceptowane i poszukiwane przez konsumentów krajowych jak i zagranicznych. Głównym hasłem promocji Polski w Unii Europejskiej jest właśnie zdrowa żywność i ekologiczne produkty rolne. W coraz większym stopniu polska żywność zaczyna funkcjonować „na stołach” Unii Europejskiej, co daje ogromne szanse na znalezienie nowych rynków zbytu.

Segmentacja rynku na poszczególne obszary działalności pozwoliła na wyróżnienie poniższych grup zainteresowania tzn. adresatów działań promocyjnych. Są to:

A) Obszar rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw § Miejscowi przedstawiciele prywatnych przedsiębiorstw, będący potencjalnymi zainteresowanymi poszerzeniem swojej działalności w zakresie współpracy zagranicznej; § Mieszkańcy wsi nie będący w stanie utrzymać się z działalności rolniczej; § Instytucje publiczne administracji rządowej i samorządowej, tj. Komitet integracji z Unią Europejską, Rządowe Centrum Informacji Europejskiej, itp. § Instytucje i organizacje pozarządowe tzn. związki pracodawców i przedsiębiorców. Fundacje gospodarcze, instytucje okołobiznesowe, w tym inkubatory przedsiębiorczości które mogą mieć znaczenie strategiczne dla rozwoju turystyki i współpracy transgranicznej oraz rolnictwa. B) Obszar rozwoju turystyki Przede wszystkim promocja tego obszaru powinna być skierowana na obszar powiatu chełmskiego, do miejscowej ludności będącej potencjalnym źródłem bazy ekonomicznej do zbudowania infrastruktury turystycznej. W pierwszej kolejności musi powstać atrakcyjna baza mogąca obsłużyć turystów.

Na zewnątrz promocja tego obszaru powinna być skierowana do konkretnych grup osób, ludzi poszukujących takiego rodzaju wypoczynku, jaki potrafimy im zaoferować. Możliwość wykorzystania tego obszaru jako dziedziny wysokiej szansy związane jest ze zbudowaniem podstaw bazy turystycznej na terenie powiatu. Podstawą tej bazy powinna być agroturystyka, czyli organizowanie aktywnego wypoczynku przez mieszkańców regionu, przekwalifikowanie się gospodarstw z produkcji rolnej na świadczenie usług turystycznych. W związku z tym, działania samorządów powinny w

240 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

tym obszarze rozpocząć się od przeszkolenia części mieszkańców powiatu zainteresowanych tą formą działalności – zorganizować cykl kursów agroturystycznych oraz od zaproponowania wsparcia finansowego poprzez system ulg lub poręczeń kredytowych. Ogromna rola samorządu w tym obszarze działalności to promocja obszaru jako atrakcyjności turystycznej. Promocja ta powinna być skierowana na rynek wschodniej Polski jaki i dużych miast ale także, i to w dużo większym stopniu, do agencji turystycznych trudniących się organizacją wypoczynku dla zorganizowanych grup (np. pracowników przedsiębiorstw z dużych miast) oraz wypoczynku dla cudzoziemców. Kontakt z zagranicznymi biurami podróży lub przedstawicielstwami polskich biur za granicą (np. w Niemczech, Anglii, Francji, Belgii).

C) Obszar rolnictwa ekologicznego § Mieszkańcy powiatu zajmujący się hodowlą a także rolnictwem tradycyjnym; § Firmy (jednostki prowadzące rynkową działalność gospodarczą) w zakresie prostego przetwórstwa rolno spożywczego, posiadające umiejętność i § doświadczenie w sprzedaży produktów na rynku unijnym; § Instytucje i organizacje pozarządowe tzn. związki pracodawców i przedsiębiorców; § Giełdy artykułów i produktów rolnych; § Duże sieci marketów spożywczych, § Spółdzielnie mleczarskie, masarnie; § Eksporterzy produktów mlecznych oraz mięsnych

Program rozwoju powiatu i wykorzystania do tego promocji powiatu powinien być osadzony w systemie marketingu terytorialnego (lokalnego). Marketing terytorialny jest w istocie całokształtem działań pobudzających zainteresowanie określonym terenem oraz jego wewnętrzny rozwój. W tym przypadku jest to teren powiatu opolskiego i jego gminy. Zainteresowanie powinno polegać na wskazaniu możliwości korzystania z wszelkich zasobów na tym terenie, jako czynników rozwoju działalności społeczno-gospodarczej. Celem głównym działań marketingowych powinno być wsparcie zrównoważonego rozwoju gospodarczego poprzez wspieranie istniejących podmiotów, przyciąganie nowych inwestorów, promowanie innowacji, wytwarzanie sprzyjającego klimatu w obszarach :

1. Promocji obszaru rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości.

241 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

2. Promocji obszaru rozwoju turystyki.

3. Promocji obszaru rozwoju rolnictwa.

Koncepcja ta zakłada wyróżnienie kilku podstawowych programów szczegółowych w ramach systemu promocji, które są niezbędnym elementem zbudowania skutecznego systemu informacyjno-promocyjnego opartego na koncepcji marketingu-mix. Są to: 1. Program obsługi promocyjno-informacyjnej w powiecie oraz poszczególnych gminach powiatu, kreujący korzystny wizerunek powiatu poprzez promocję walorów turystycznych i gospodarczych wśród mieszkańców i potencjalnych turystów lub pośredników. W skład tego programu powinny wejść: § Program wizualizacji terenu poprzez wykorzystanie różnego rodzaju materiałów promocyjnych i kanałów przekazywania informacji, § Program - systemu kompleksowej obsługi inwestora wewnętrznego lub zewnętrznego – od pierwszego kontaktu do sfinalizowania przedsięwzięcia. 2. Program monitorowania finansowych aspektów przedsięwzięć inwestycyjnych, kształtowania się ceny i wszelkich taryf kosztowych, w tym podatków i wynikających z opłat eksploatacyjnych. 3. Program wykorzystania walorów regionu na potrzeby turystyki: § Program szkoleń i wsparcia finansowego dla mieszkańców powiatu; § Program nawiązywania i utrzymywania kontaktów z instytucjami pośredniczącymi pomiędzy gminą a klientem np. biura turystyczne, izby gospodarcze. 4. Program wspierania lokalnej inicjatywy gospodarczej, lokalnych przedsiębiorstw poprzez promowanie ich osiągnięć i możliwości na zewnątrz powiatu, wspólnego działania na rzecz szukania rynków zbytu i potencjalnych inwestorów, zbudowania systemu konsultingu, systemu pośrednictwa finansowego i poręczeń kredytowych.

Podstawowe kwestie do rozważenia, które będą elementami wyjściowymi i składowymi dla poszczególnych programów systemu promocji to: § Określenie wspólnego z lokalnymi przedsiębiorcami sposobu promocji walorów powiatu w środowisku biznesu dla przyciągania kapitału i inwestorów zewnętrznych – wybór najbardziej efektywnych narzędzi promocji i materiałów; § Określenie sposobu promocji wyrobów, usług i zdolności produkcyjnych gospodarki powiatu dla nawiązania nowych kontraktów gospodarczych, znalezienia nowych rynków zbytu również eksportowych.

242 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

§ Określenie możliwych działań wspomagających rozwój lokalnych małych i średnich przedsiębiorstw. § Określenie roli instytucji otoczenia biznesu działających w kontekście gospodarczym. § Prowadzenie banku ofert inwestycyjnych z terenu powiatu. § Poszukania możliwości zewnętrznej pomocy finansowej dla przedsięwzięć powiatu. § Utworzenie punktu informacyjnego funduszu pożyczkowego, udzielającego pożyczek na rozpoczęcie działalności gospodarczej (m.in. bezrobotnym) § Utworzenie punktu informacyjnego funduszu poręczeniowego (gwarancyjnego), udzielającego poręczeń rozpoczynającym działalność gospodarczą (m.in. bezrobotnym), ułatwiającego dostęp do zewnętrznych źródeł finansowych (różnych środków pomocowych); § Zapewnienie bezrobotnym informacji w zakresie uruchamiania działalności gospodarczej i pomoc w uruchamianiu własnej firmy (m.in. opracowanie listy polecanych instytucji informacyjno – doradczych wraz z zakresem dostępnych usług, ustalenie zasad współpracy pomiędzy tymi instytucjami a powiatowymi urzędami pracy w zakresie obsługi bezrobotnych) § Utworzenie punktu informacji funduszu pożyczkowego w „Centrum Informacji Turystycznej”, udzielająca pożyczek na rozpoczęcie działalności gospodarczej – agroturystycznej § Organizowanie targów i wystaw oraz udział w targach gospodarczych; § Organizowanie konkursów na najlepszą firmę § Organizowanie misji handlowych § Utworzenie systemu informacji dotyczącego ulg i zwolnień w podatkach i opłatach lokalnych § Utworzenie lokalnego punktu informacyjnego, funduszu inwestycyjnego i pożyczkowego (typu venture capital) § Informacji o możliwych do wydzierżawienie na dogodnych warunkach finansowych wolnych obiektów i lokali komunalnych; § Opracowanie materiałów promocyjnych i informacyjnych o powiecie tj. powiatowy informator gospodarczy, katalog ofert inwestycyjnych i turystycznych powiatu;

243 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

§ Opracowanie internetowego systemu informacji o powiecie gospodarczych, turystycznych, zintegrowanego z systemami informacji lokalnych przedsiębiorstw i instytucji okołobiznesowych; § Zorganizowanie szkoleń (w tym w formie wyjazdów studialnych, seminariów) dla: - przedsiębiorców – w zakresie podnoszenia wiedzy związanej z prowadzeniem firmy - dla urzędników administracji publicznej – w zakresie dostępnych instrumentów rozwoju przedsiębiorczości i ich stosowania, korzystania z programów pomocowych, roli przedsiębiorczości, elementów promocji; - dla nauczycieli – w zakresie przedsiębiorczości w celu nauki przedmiotu. § Organizowanie konkursów dotyczących przedsiębiorczości w szkołach (np. opracowanie najlepszego biznes planu, prowadzenie działalności gospodarczej w Polsce i w UE). § Wprowadzenie do szkół (szczególnie zawodowych, kształcących rzemieślników), programów nauczania prowadzenia własnej firmy). § Ułatwienie dostępu do doradztwa i informacji (np. poprzez ośrodki wspierania przedsiębiorczości lub specjalną infolinię): - dla osób chcących rozpocząć działalność gospodarczą – w zakresie uruchamiania działalności gospodarczej - dla przedsiębiorstw – w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej (doradztwo marketingowe, finansowe, prawne i technologiczne), § Ułatwienie dostępu do informacji dla potencjalnych inwestorów – w zakresie uruchomienia inwestycji na terenie powiatu/gminy (centrum obsługi inwestora). § Katalog ofert inwestycyjnych gmin i podmiotów gospodarczych. § Uruchomienie centrum innowacji (centrum technologicznego). § Utworzenie centrum obsługi inwestorów. § Organizowanie targów i wystaw. § Organizowanie misji handlowych. § Organizowanie konkursów na najlepszą firmę (przedsiębiorcę, produkt). § Realizacja inwestycji infrastrukturalnych ułatwiających prowadzenie działalności gospodarczej (w tym uzbrojenie terenów pod inwestycje). § Organizowanie cyklicznych spotkań władz z przedsiębiorcami.

244 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

§ Prowadzenie badań rynkowych, których wyniki wpłyną na rozwój przedsiębiorczości (np. identyfikacja obszarów w powiecie, w których uruchomienie działalności gospodarczej niesie najmniejsze ryzyko). § Tworzenie sieci powiązań pomiędzy różnymi instytucjami i organizacjami związanymi z przedsiębiorczością w celu wymiany doświadczeń, uzupełniania możliwości poszczególnych instytucji. § Promowanie regionu (inwestycji, produktów i usług regionalnych): - organizacja imprez promocyjnych w kraju i zagranicą, - prezentowanie informacji i reklam w środkach masowego przekazu - marketing zbiorowy – koordynowanie i wspólne prowadzenie niektórych działań marketingowych firm działających w regionie, połączone z promowaniem specyfiki i zalet samego regionu (walory turystyczne regionu i ośrodki wypoczynkowe) § Tworzenie klimatu sprzyjającego przedsiębiorczości: - stosowanie preferencji dla firm lokalnych np. budowlanych przy realizacji zamówień w drodze przetargu na wykonawstwo inwestycji komunalnych, - zlecanie jak największej ilości usług w celu pobudzania ducha przedsiębiorczości (ograniczanie roli gminy jako bezpośredniego pracodawcy), - opracowanie systemu konsultacji i informowania przedsiębiorców o działaniach podejmowanych przez władze lokalne (przedsiębiorcy powinni czuć się partnerami w podejmowaniu decyzji przez samorząd lokalny). Powiat w działalności marketingowej, w tym promocyjnej musi tworzyć wizję korzyści dla wszystkich zidentyfikowanych powyżej rodzajów podmiotów. Wizja korzyści oparta jest na czterech sektorach działań tzw. marketingu-mix. Są to: 1. Jakość oferty dla potencjalnego inwestora, klienta, turysty; 2. Ceny i wszelkie taryfy kosztowe, w tym podatkowe i wynikające z opłat eksploatacyjnych; 3. Działania promocyjne, w tym formy promocji i techniki popularyzacji atrakcyjności powiatu; 4. Formy atrakcyjnej obsługi potencjalnego inwestora, klienta i turysty. Ad. 1. Wizja korzyści dla inwestorów – jakość oferty Korzyści z tytułu położenia: § Dostępność do szlaków komunikacyjnych – dziedzina perspektywiczna,

245 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

§ Dostępność do dużych miast, § Zasoby planistycznie wyznaczonych terenów aktywności inwestycyjnej, § Zasoby terenów technicznie uzbrojonych – rezerwy w infrastrukturze technicznej, § Bezkolizyjność funkcjonalno-przestrzenna, Korzyści przyrodnicze: § Atrakcyjny krajobraz przyrodniczy, § Dostępność do dużej rzeki, § Zasoby surowców mineralnych i leśnych § Zasobność wody, § Lesistość terenu, § Warunki glebowe, § Warunki mikroklimatyczne, Potencjał rolniczy: § Związki producenckie i inne organizacje rolnicze, § Potencjał rolniczej przestrzeni produkcyjnej (powierzchnia, warunki glebowo- klimatyczne, inne) § Potencjał produkcyjny rolnictwa w najważniejszych na tym terenie branżach, § Infrastruktura obsługi rolnictwa, § Poziom rozwoju funkcji pozarolniczych na wsi, § Poziom świadomości rolników, Potencjał gospodarki rynkowej: § główne kierunki rozwoju przedsiębiorczości (gałęzie i branże), § firmy zatrudniające powyżej 9 osób z lokalizacją (nazwa miejscowości), § firmy zarejestrowane w urzędach gminnych, z zakładami osób fizycznych, § zatrudnienie w sektorze rynkowym w powiecie i w poszczególnych gminach, § instytucje i organizacje wspomagania przedsiębiorczości na terenie powiatu, § główne formy wspomagania przedsiębiorczości. Infrastruktura techniczna: § Dostępność do urządzeń wodociągowo-kanalizacyjnych i oczyszczalni ścieków, § Możliwości zagospodarowania odpadów stałych, § Rozwój sieci łączności, § Dostępność do źródeł energii elektrycznej i cieplnej, gazu i niekonwencjonalne źródła energii, § Sieć komunikacji lokalnej i ponadlokalnej,

246 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

Infrastruktura społeczna: Sieć obiektów: oświaty, ochrony zdrowia, kultury, sportu, rozrywki, informacji, innych dziedzin obsługi potrzeb życiowych. Potencjał turystyki: § Gospodarstwa agroturystyczne, § Przyrodnicze dobra turystyczne (walory, w tym zbiorniki wodne, lasy, punkty widokowe, flora i fauna, krajobraz, osobliwości przyrodnicze), § Kulturowe dobra turystyczne, w tym obiekty zabytkowe, folklor, miejsca pamięci, inne), § Obiekty hotelowe i schroniska, punkty gastronomiczne, § Obiekty i imprezy kulturalne i rozrywkowe, § Inne. Ad. 2. Warunki finansowe § Cena ziemi dla różnych funkcji, § Podatki od nieruchomości (działki, budowle), § Opłaty za media infrastrukturalne i inne usługi komunalne, § Opłaty za pozwolenie, zgody, koncesje, Ad. 3. Formy promocji – wizja terenu prezentowana, ukazywana przy pomocy materiałów promocyjno-informacyjnych i kanałów dystrybucji informacji (możliwe aspekty do ukazania) Promocja lokalnej przedsiębiorczości: § poprzez stworzenie bazy danych o lokalnych przedsiębiorstwach jako podstawy promocji gospodarczej – powiatowy informator gospodarczy; § stworzenie katalogu przedsiębiorstw, przetłumaczonego na kilka języków i jego dystrybucja do przedstawicielstw handlowych naszego kraju za granicą oraz innych krajów w Polsce, promocja w miastach partnerskich, § polityka informacyjna w stosunku do lokalnych przedsiębiorstw głównie w związku z ich przyszłym funkcjonowaniem w realiach jednolitego rynku europejskiego, w miarę możliwości preferowanie przedsiębiorstw lokalnych, § stworzenie podstaw organizacyjnych współpracy/wymiany informacji pomiędzy Starostwem Powiatowym i przedsiębiorstwami § współpraca z odpowiednimi jednostkami w przygotowywaniu projektów, aktywność szkoleniowa, współpraca z innymi jednostkami samorządu

247 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

terytorialnego celem identyfikacji wspólnych obszarów zainteresowania mogących stać się szansą tworzenia wspólnych inicjatyw gospodarczych. Działania proinwestycyjne: § poprzez stworzenie katalogu ofert inwestycyjnych powiatu i gmin, jego promocja podobnymi kanałami jak katalogu przedsiębiorstw, § system ulg podatkowe dla nowych inwestorów, popieranie działań potencjalnych inwestorów w jednostkach administracji rządowej, § działania mające na celu zwiększenie puli gruntów komunalnych o strategicznym znaczeniu z punktu widzenia znacznych inwestycji, § promocja powiatu ze szczególnym uwzględnieniem różnicy poziomu cen gruntów, nieruchomości, pracy, usług pomiędzy powiatem opola lubelskiego w korelacji z innymi powiatami regionu, § wspieranie tworzenia się grup producenckich w celu zwiększenia pozycji przetargowej małych lokalnych producentów na rynku oraz poszukiwanie nowych rynków zbytu; § uczestnictwo w akcjach promocyjnych oferowanych w ramach członkostwa w Związku Miast Polskich, § stwarzanie warunków do wykorzystania lokalizacji miasta na terenach zasobnych w surowce mineralne do produkcji materiałów budowlanych i szkła z poszanowaniem rozwoju ekologicznego, § stwarzanie warunków do wykorzystania lokalizacji miasta na terenach zasobnych w nieprzetworzone surowce dla przemysłu rolno-spożywczego, wspieranie rolnictwa ekologicznego; Zwiększenie atrakcyjności turystycznej: § lepsze wykorzystanie istniejących obiektów o znaczeniu turystycznym, stworzenie bazy informacji hotelowo-turystycznej, § wspieranie rozwoju agroturystyki, poprzez promocję oraz wsparcie finansowe; § lepsze wykorzystanie walorów przyrodniczych terenu unikatowego o uniwersalnym, ponadregionalnym a nawet ponadkrajowym znaczeniu będącym magnesem dla ruchu turystycznego, § stwarzanie warunków dla poprawy bazy turystycznej i gastronomicznej; § stworzenie ścieżek pieszo-rowerowych, wyznaczenie szlaków turystycznych, kajakowych itp. Intensywna promocja powiatu i gmin:

248 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

§ kształcenie pracowników powiatu i gmin zajmujących się promocją, § uczestnictwo w targach, § promocja powiatu za granicą poprzez miasta/gminy partnerskie, poszukiwanie nowych więzi partnerskich o charakterze gospodarczym, nadawanie istniejącym kontaktom partnerskim bardziej gospodarczego charakteru, § maksymalna obecność miasta/gmin w mediach; § działalność wydawnicza, materiały promocyjne – foldery reklamowe, ulotki, informatory § stworzenie systemu informacji internetowej o powiecie, o atrakcyjnościach turystycznych, o przedsiębiorstwach, o rolnictwie w porozumienie i współpracy z przedsiębiorstwami i instytucjami okołobiznesowymi; § zwiększenie potencjału Starostwa Powiatowego w zakresie promocji gospodarczej gmin i przedsiębiorstw; Zbudowanie funkcji subregionalnego ośrodka obsługi § stwarzanie warunków podnoszenia kwalifikacji pracowników w zakresie kierunków zgodnych z nowymi realiami gospodarczymi, § warunków do stworzenia ośrodka obsługi konferencji, seminariów itp., § rozwoju jednostek obsługi finansów i biznesu, § jednostek obsługi imprez sportowych i kulturalnych, § centrów informacyjnych np.Centrum Informacji Europejskiej, mediów o zasięgu subregionalnym; Możliwe do wykorzystania formy prezentacji, promocji i przekazu informacji to:

1. Materiały promocyjne tj.: § Aktywne strony internetowa, § Kasety wideo, płyty CD; § Projekty graficzne mało i wielkoformatowe tj. foldery turystyczne i gospodarcze, ulotki, wizytówki, plakaty, bilbordy, § Prezentacje multimedialne, § Prezentacja w czasopiśmie regionalnych, lokalnych i ogólnopolskich; § Wydawanie biuletynu informacyjnego powiatu/gminy, § Zamieszczanie artykułów i materiałów o charakterze informacyjno promocyjnym w prasie polskiej i zagranicznej. 2. Kontakty bezpośrednie

249 Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland Planowanie Rozwoju Lokalnego- powiat chełmski Etap C „Studium Lokalnego Potencjału Gospodarczego i Projektów Inwestycyjnych” Lublin, listopad 2004

§ Promocja powiatu na różnego rodzaju imprezach gospodarczych, giełdach, targach w kraju i za granicą; § Promocja w miastach partnerskich; § Misje gospodarcze organizowane w powiecie i na zewnątrz; § Publikacje podstawowych dokumentów polityki rozwoju i zagospodarowania przestrzennego gmin i powiatu w tym: strategii rozwoju, programów inwestycyjnych sfery publicznej, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Przygotowanie tych dokumentów w formie elektronicznej oraz zamieszczenie ich na stronach internetowych; § Nawiązanie współpracy z zagraniczną (niemiecką, angielską, belgijską) agencją turystyczną i promocyjną. 3. Informatory (gdzie i co można załatwić, kto pomoże) dla inwestorów według poszczególnych segmentów

Ad. 4. Obsługa inwestora

Ten sektor marketingu – mix należy dopiero opracować. Powstanie Programu obsługi inwestora wewnętrznego ( z Powiatu) jak i zewnętrznego, który będzie odpowiadał na następujące pytania:

Jak zachęcić potencjalnego inwestora poszczególnych segmentów rynku do wstępnego zainteresowania powiatem (wyszukiwanie osobliwości wśród potencjalnych korzyści)?

Jak zorganizować system obsługi inwestora w fazie przygotowania i realizacji inwestycji (pozwolenie na budowę, warunki podłączenia do urządzeń infrastrukturalnych i do komunikacji, warunki opłat, inne)?

Jak zorganizować inwestorowi obsługę prawną?

Cel podstawowy - Ułatwienie dostępu do informacji dla potencjalnych inwestorów – w zakresie uruchomienia inwestycji na terenie powiatu/gminy (Centrum obsługi inwestora). Wskazanie korzyści z zainwestowania kapitału właśnie tutaj, w tym powiecie.

250