EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE

HYRJE Kam zgjedhur te trajtoj temen Ekonomia Politike Nderkombetare,per rendesine qe paraqet larmishmeria e lidhjeve ekonomike-politike midis vendeve. Ekonomia politike nderkombetare tregon mardheniet ekonomiko-politike qe vendosin shtetet midis tyre,te mirat apo arritjet qe derivojne prej ketyre raporteve,por edhe problematikat qe mbartin. Ne ditet e sotme roli i ekonomise politike nderkombetare si promotor i zhvillimit eshte i padiskutueshem. Nder vendet qe po perpiqen te arrijne standartet ekonomiko-politike eshte dhe Shqiperia pas nenshkrimit te Marreveshjes se Stabilizim Asocimit, antaresimit ne NATO dhe aplikimin e statusit te vendit kandidat per ne Bashkimin Evropian.Interes per ekonomine politike nderkombetare paraqet perpjekja per zhdukjen e diferencave Veri-Jug per sa i perket zhvillimit joproporcional ne favor te veriut, me ane te politikave te vecanta ekonomike.Globalizimi eshte nje tjeter risi ne ekonomine politike nderkombetare dhe si e tille ze nje vend te vecante.Ceshtje tjeter eshte rrjedha historike e marrdhenieve politike nderkombetare, si kane evoluar ato ne vite, cfare specifikash kane patur, si jane trajtuar nga aktore te ndryshem. Ne studim tregohet pikat kryesore te Ekonomise Politike Nderkombetare. Gjithashtu nje analize e thelle i eshte bere Ekonomise Politike Nderkombetare si pjese e politikave nderkombetare. Eshete trajtuar gjithashtu dhe debatet bashkohore mbi ekonomine politike nderkombetare, mbi stabilitetin ekonomik-hegjemonik te SHBA, zhvillimin dhe nenzhvillimin ne boten e III-te deri tek Globalizimi Ekonomik. Nje paraqitje e shkurter i eshte bere dhe ekonomise politike ne shqiperi dhe impaktit qe ka ekonomia e jashtme ne politiken ekonomike shqiptare. Po cfare eshte Politka Ekonomike Nderkombetare? Ekonomia politike nderkombetare studion zhvillimin historik te ekonomise politike nderkombetare,ekonomine prej merkantilizmit deri te periudha e post Breton –Vudit. Humultimet e perbashketa te temave teorike dhe historike perfshijne liberalizmin,tregtine e lire,menyrat e prodhimit dhe motivacioni i kapitalisteve koncepti i klasave dhe rizbulimi i imperializmit,te ariturat te shoqerise dhe koncepti i politikes ekonomike globale.Ky modul eshte i drejtuar nga gjetja e interaksionit ne mes politikes nderkombetare dhe ekonomise nderkombetare.Ekonomia politike nderkombetare i inkuadron studimet ne debate per disa probleme kyce te politikave te zhvillimit.

PUNOI: Gerald DEMO -1-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE

KAPITULLI I

1. CFARE STUDION EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE?

1.1 Cfare eshte ekonomia politike nderkombetare? Ne disa aspekte kryesore,jeta jone eshte ekonomi politike. Per te mbijetuar,ne kemi nevoje per te mirat baze te cilat i sigurojme ne treg.Funksionimi i nje tregu modern eshte i bazuar ne rregullat politike.Rregullat politike perbejne kornizenbrenda se ciles tregu mund te operoje. Ne te njejten kohe,forca ekonomike eshte nje baze e rendesishme e fuqise politike.Neqoftese ekonomia ka te beje me perndjekjen e pasurise dhe te fuqise,midis te dyjave egzistojne gershetime komplekse.Pikerisht keto gershetime ne kontekstin nderkombetar perbejne berthamen e ekonomise politike nderkombetare.

1.2 Objekti i ekonomise politike nderkombetare Ekonomia politike nderkombetare e zhvendos vemendjen mbi ceshtje te pasurise dhe varferise.1Disa studjues mbeshtesin se ekonomia politike nderkombetare eshte disiplina me e pergjithshme,dhe prandaj mardheniet nderkombetare duhet te konsiderohen nje dege e saj,te tjere mbeshtesin qe mardheniet nderkombetare dhe ekonomia politike nderkombetare jane te dyja dege te nje disipline me te gjere Studimet nderkombetare. Instucionalizimi i kesaj disipline ka ndodhur ne fillim te shekullit te njezete dhe mendohej se do te kontriubuonte ne promovimin e nje bote me paqesore.Presidenti Sharl De Gol i konsideronte ceshtjet ekonomike “gjera te cmendurish”dhe politike e ulet me te cilat merreshin vetem mendjet mediokre,ndersa teoriciene si ai mereshin me politike te larte e cila kishte te bente me ceshtje me te rendesishme se ceshtjet e luftes dhe paqes.Ne vitet pesedhjete dhe gjashtedhjete te shek.XIX shume studiues rane ne keqkuptimin e ndarjes se ekonomise dhe politikes.Per shume kohe ne fushen e mardhenieve nderkombetare ekonomia dhe politika konsideroheshin komplet te izoluara nga njera tjetra, por duke nisur nga vitet shtatedhjete ky dallim i paster midis politikes dhe ekonomise filloi te vihej ne diskutim.Kete e vuri ne dukje kriza qe SHBA-te po perjetonin nga perfshirja e thelle ne luften e Vietnamit(1961-1973).Ne kohet e krizes ekonomike zakonisht delme qarte qe politika dhe ekonomia jane te lidhura ngushte.Lidhja midis politikes dhe ekonomise u vertetua dhe nga

1 Relazioni Internazionali.Una Edizione A Cura di Maria Weber. Robert Jackson, Georg Sorensen.

PUNOI: Gerald DEMO -2-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE procesi i dekolonizimit i cili kishte futur ne sistemin nderkombetar nje grup te ri te shteteve politikisht te dobet dhe ekonomikisht te varfer.Se fundmi edhe fundi i luftes se ftohte kontriuboi per te nenvizuar lidhjen midis politikes dhe ekonomise.Pas vitit 1989vendet e evropes lindore dhe ish-Bashkimi Sovjetikfilluan te riintegrohen ne sistemin nderkombetar, krijuar nga “perendimi”dhe ne kuadrin e ketij procesi ato kundershtonin qofte integrimin politik qe do te thoshte te beje pjese ne organizatat e ndryshme lindore,si dhe ne integrimin ekonomik qe do te thoshte lidhje me te forta te nderpavarsise ekonomike me ekonomite e perparuara te Evropes perendimore,te Amerikes qendrore dhe te Japonise.Ne thelb midis politikes dhe ekonomise egziston nje raport kompleks qe duhet interpretuar.Ky raport eshte pikerisht lenda e studimit te ekonomise politike nderkombetare.

1.3 Lindja dhe zhvillimi i Ekonomise Politike Nderkombetare Ndersa te menduarit "ekonomike" ne kuptim te gjere tashme mund te gjenden ne antikitet dhe ne mesjetes.2 Ekonomia politike ne kuptimin modern filloi te marre forme gjate periudhes te ndarjes se politikes nga etika. (Ne kohen e Machiavellit), fillimisht duke vene objektiv rritjen e pushtetit ekonomik te princit, pastaj te Shteteve Anetare, si nje kusht politik dhe ushtarak. Merkantilistet konsideronin thelbesore per kete qellim, nje bilanc pozitiv te bilancit tregtar. Ne France, pas deshtimit te politikave te merkantilizmit Colbert, François Quesnay u be nje mbeshtetes i prioritet te bujqesise, duke ndertuar nje sistem te vertet ekonomik. U afirmuan per rreth nje shekull, te ashtuquajturat ekonomi politike klasike (eksponentet kryesore: Adam Smith, David Ricardo dhe Karl Marx), se i kushtuan vemendje rritjes se produktivitetit te industrise, se identifikuar ne kohen e nevojshme per te prodhuar mallra. Ne tremujorin e fundit te shekullit te nentembedhjeteeshte zhvilluar dhe perhapur gjithnje e me shumeekonomia neo-klasike, karakterizohet nga perdorimi i dobishmerise dhe te ashtuquajturat individualizem metodologjik. Vlera e prones qe eshte rikthyer ne dobine e saj rrjedh nga konsumi ndersa per maksimizimin e kesaj dobie u konsiderua si udhezuese parimi i sjelljes individuale. Fokusimi mbi individualitetin nuk pengoi qe ti kushtohej vemendje mireqenjes se te gjithe komunitetit, per te cilet ishte i nevojshem veprimi i lire i privative duke minimizuar rolin e shtetit. Qendrimi neoklasik qendron ne themel te mikroekonomise qe studion sjelljen e agjenteveindividuale ekonomike.

2Kerkim ne google, klikim tek ekonomia politike nderkombetare, historiku.

PUNOI: Gerald DEMO -3-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE

Ne dekaden qendrore te shekullit njezet, pas Depresionit te Madh te 1929, John Maynard Keynes bere publik ne rastin e ekonomise, veçanerisht ne menyre te plote per te siguruar punesim. Kjo u pasua me vemendje te madhe ne ekonomine Agregate (produkti kombetar, sasia totale e konsumit dhe te investimeve, etj.), Disa ekonomiste kane propozuar per bashkimin e dy metodave duke i dhene jete te ashtu quajturit sinteze neoklasike. Me vone Milton Frideman dhe disa te tjere kane riformuluar disa principe te shkolles neoklasike. Duke ripropozuar kundershtimin e nderhyrjes se shtetit ne ekonomi. Keshtu ka filluar nje proces i fillimit te shkolleve te ndryshme te mendimit per te cilet kane kontribuar si zhvillimi i instrumentave analitike.

1.4 Ekonomia politike si shkence sociale Biblioteka e Shkolles Ekonomike te Londres ne RobbinsSia Lionel i perkushtuar ndaj komercializmit qe François Quesnay ka kerkuar ne drejtim te politikes, pjeserisht ka sukses. Ne mesin e Klasicizmit, Smith dhe Ricardo, pasi shqyrtuan proceset e prodhimit dhe shperndarjen e te ardhurave, diskutuan pershtatshmerine e politikes fiskale per te nxitur zhvillimin ekonomik. Marx terhoqi nga analizat e tij te programit politik te partise komuniste tepareduke u nisur nga fundi I shek 19 u tentua te parandalohej nje ndarje ndermjet ekonomise dhe politikes. Leon Wabros propozoi nje dallim ndermjet ekonomise politike, ekonomise politike sociale dhe ekonomise politike te aplikuar. Ne 1890, John Neville Keyens propozoi ndarjen midis ekonomise positive dhe ekonomise normative. Ne te njejtat vite, Alfred Marshall filloi te perdori termen ekomomi me alternativen ekonomi politike. Ne shek 20, zhvillimi i matamatikes dhe fizikes i dhane nje status edhe ekonomise si shkence. Sipas Herbert Simon, Friedman ka tentuar te transformoje ne vyrtyt mungesen e themeleve empirike te teorise ekonomike neoklasike. Hipoteza e realisteve thekson qe kerkimet empirike shpesh here pergenjeshtrojne teorine. Ne menyre te vecante sipas Simon, teoria neoklasike ndahet nga shkencat e tjera sociale per tre arsye themelore: e kalon ne heshtje permbajtjen e objektit dhe vlerave, e thekson koherencen globale te sjelljeve, thote qe sjelljet jane te lidhura ne raport me nje ambjent qe supozohet te jete lindur sin e te tashmen edhe net e ardhmen.

PUNOI: Gerald DEMO -4-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE

KAPITULLI II 2.TEORITE KRYESORE TE EKONOMISE POLITIKE NDERKOMBETARE 2.1 Merkantilizmi Midis politikes dhe ekonomise ekziston nje raport dhe marredheniet nderkombetare midis shteteve dhe tregjeve duhet te interpretohen. Per te shpjeguar lidjen midis politikes dhe ekonomise nevojiten disa rryma. Keto tre rryma apo tre teori jane: merkantilizmi, liberalizmi ekonomik dhe marksizmi. Merkantilizmi si teori ka lindur me lindjen e shtetit modern sovran rreth shek 16 e 17. Ne fakt merkantilizmi shpreh vizionin e botes se elites politike protagoniste e ndertimit te shtetit modern. Merkantilizmi vendos ne qender te tij aktivitetin ekonomik, i cili i nenshtrohet ndertimit te shtetit sovran. 3 Pra, ekonomia eshte instrument i politikes,nje shtylle e fuqise politike. Merkantilizmi e ve theksin te fuqia. Ajo qe ka rendesi nuk eshte aq shume niveli i mireqenies qe ka vete nje shtet, por vendndodhja e tij ne krahasim me shtetet konkuruese me te. Sipas merkantilisteve, ekonomia nderkombetare kuptohet si nje terren perplasjesh midis interesave te kundert kombetare. Konkurrenca ekonomike midis shteteve eshte “nje loje me shume zero” ne te cilen ajo cka nje shtet fiton eshte ajo cka nje shtet tjeter humbet. Sipas lojes me shume zero shtetet duhet te preokupohen per pasurine kombetare te grumbulluar nga nje shtet tjeter, sepse kjo pasuri mund te perdoret si fuqi politike duke perforcuar pushtetin politik ushtarak te ketij shteti dhe ne nje te ardhme mund te perdoret ne nje shtet tjeter. Rivaliteti ekonomik midis dy shteteve mer dy forma te ndryshme, e para quhet merkantilizem mbrojtes ose “dashamires” pasi ka si qellim mbrojtjen e interesave kombetare ekonomike si nje prej perberesve me te rendesishem te sigurise kombetare. Forma e dyte eshte ajo e merkantilizmit agresiv ose “qortues”. Eshte ai i praktikuar nga shtete qe tentojne te shfrytezojne ekonomine nderkombetare permes politikave ekspansioniste dhe ky eshte shembull imperializmi i fuqive poloniale europiane ne Azi dhe Afrike. Merkantilistet nuk shtrojne problemin per te zgjedhur midis forces ekonomike dhe fuqise politike-ushtarake behet fjale per objektiva plotesuese qe ushqehen ne menyre reciproke brenda nje “rrethi vizionar”. Ky vizion eshte ne kontrast me vizionin liberal. Per liberalet ekzistojne dy zgjidhje. E para: Shtetet mund te zgjedhin rrugen e zhvillimit ekonomik dhe te shkembimeve tregtare dhe te behen keshtu “shtete tregtare”, ashtu sic bene Gjermania perendimore dhe Japonia pas Luftes se ll Boterore. E dyta: Shtetet mund

3 Relazioni internazionali. Edizione a cura di Maria Weber. Robert Jackson, Georg Sorensen.

PUNOI: Gerald DEMO -5-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE te vendosin te marrin rrugen e forces ushtarake dhe te zgjerimit territorial dhe keshtu te harrojne peshen e tyre nderkombetare ne fuqine ushtarake ashtu sic beri Rusia nen regjimin komunist. Merkantilistet kundershtojne mendimin liberal: te rrisesh pasurine kombetare dhe te forcosh fuqine politiko-ushtarake, jane strategji plotesuese te nevojshme per qellimin kryesor forcimin eshtetit. Merkantilistet e shek 16 duke pare perfitimin e Spanjes prej sjelljes se arit dhe argjendit prej Amerikes tregonin se kjo ishte rruga kryesore drejt pasurise kombetare. Kur Holanda u afirmua si vend homogjen, jo vetem fale blerjeve te metaleve. Por fale perandorise se saj te gjere pertej detit, merkantilistet filluan ta vene theksin te mbimarredheniet maksimale te mundshme. Dhe kur me vone Britania e Madhe arriti nje rol kryesor ne politiken boterore fale industrializimit, merkantilistet thone idene qe nje vend duhet te industrializohet per te rritur fuqine e vet. Per kete nuk duhet te kujdeseshin vetem forcat e tregut, por ishin te nevojshme dhe masat politike. Mendimi me i fundit mercantilist fokuson vemendjen mbi suksese te arritura, zhvillimi i shtetevete Lindjes aziatike: Japonia, Korea e Jugut dhe Taivani. Suksesi ekonomik ne keto vende eshte shoqeruar gjithmone nga punesimi. Nje shembull elokuent ne kete drejtim ofron Japonia, ku shteti ka seleksionuar disa industri te konsideruara strategjike i ka mbrojtur nga konkurrenca e jashtme. Merkantilistet ia nenshtrojne fuqine ekonomike shtetit, ne te cilin pasuria dhe fuqia nuk jane qellime kundershtuese, por plotesuese. Varesia ekonomike sipas tyre duhet te evitohet. Per merkantilistet, tregtia eshte e deshirueshme vetem kur shperndarja e perfitimeve jep perparesi nje shteti kundrejt konkurruesve te tij. Kushtet e shkembimit i japin forme sasise se krahasuar, me te cilen shtetet grumbullojne fuqine dhe keshtu i japin forme edhe menyres me te cilen shperndarja e fuqise ne sistemin nderkombetar ndryshon me kalimin e kohes. Per shembull, meqenese Gjermenia e Japonia kishin arritur zhvillim te madh, merkantilistet i shihnin ato si rrezik i mundshem per t’ia kaluar Shteteve te Bashkuara. Merkantilizmi spikati disa qindra vjet me pare, ne ate kohe merkantilizmi nenkuptonte ne menyre te vecante krijim e nje teprice te fitimit tregtar me qellim qe te grumbulloheshin para ne forme te nje metali te cmuar (ar, argjend), i cili mund te perdorej me vone per te blere aftesi ushtarake (ushtri mercenare dhe arme) ne kohe lufte.

PUNOI: Gerald DEMO -6-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE

2.2 Liberalizmi ekonomik Liberalizmiekonomik lindi si nje kritike ndaj merkantilizmit. Liberalet kundershtonin tezen e nenshtrimit te ekonomise ndaj politikes. 4Babai i liberalizmit ekonomik mbeshteste qe tregjet tentojne spontanisht per t’u zgjeruar ne menyre qe te garantojne plotesimin e nevojave njerezore me qellim qe qeverite te mos nderhyjne. Sipas Smith cdo nderhyrje politike ose rregullim i vendosur nga shteti eshte disekonomike, regresive dhe fuqimisht paralajmerim konfliktesh. Mbeshtetesit e liberalizmit ekonomik kundershtojne tezen merkantiliste se ne manaxhimin e marredhenieve ekonomike shteti vesh rolin e protagonistit. Protagonisti i vet eshte individi, persaeshte konsumator dhe prodhues. Liberalet kundershtojne hipoteren merkantiliste te lojes me shume zero ne te cilin fitimi ekonomik i nje shteti nenkupton domosdoshmerisht nje humbje ekonomike per nje shtet tjeter. Rruga drejt prosperitetit njerezor kalon nga ekspasioni i kapitalizmit. Fillimisht te gjithe liberalet ishin dakord me politiken e “laissez-faire”, por kjo nuk do te thoshte qe tregu nuk do te kishte nevojen e nje kornize juridike te ndertuar nga ana politike. Politikat ekonomike te ndjekura nga Margaret Thecer ne Britanine e Madhe dhe e Ronald Regon ne SHBA bazohej ne doktrinen laissez - faire. Nje prej ekonomisteve me te medhenj te gjysmes se pare te shekullit 20 ishte ne favour te idese te nje tregu te miremenaxhuar nga shteti. Per liberalistet ekonomia nderkombetare duhej te bazohej ne shkembimin e lire. Sipas liberaleveekonomike klasike, roli i shtetit ishte ai i mosnderhyrjes ne funksionimin e tregut si ne nivel nderkombetar dhe ne nivel kombetar lere te lire laissez-faire! Por ne shek 20, disa liberale ekonomike perkrahin perfshirje me te madhe te shtetit ne treg. Liberalizmi e ve me forte theksin ne interesat e perbashketa te shkembimeve ekonomike. Arsyeja kryesore e sundimit te liberalizmit ne ekonomine politike nderkombetare eshte se ne praktike jane realizuar fitime te medha prej tregtise se lire. Ne cdo shkembim ekonomik qe nuk eshte bere ne menyre te detyruesme fitojne te dyja palet. Ato fitojne te dyja, sepse i vleresojne ndryshe gjerat qe do te shkembehen.5Secila pale jepen me pak vlere sendit me te cilin fiton, sesa pala tjeter. Ky parim i thjeshte eshte themeli i shkembimit ekonomik. Por megjithese te dyja palet fitojne ne shkembim, ato mund te mos fitojne ne menyre te barabarte. Shperndarja e perfitimeve mund te mos ndahet ne menyre te barabarte ndermjet shteteve pjesemarrese. Njera pale mund te perfitoje shume prej nje shkembimi, ndersa tjetra perfiton vetem pak. Ekonomistet liberal jane me te interesuarit qe te rritin sa me shume perftimet e perbashketa prej shkembimit, nje rrethane qe ata e quajne

4 Radovan Vukadinovic. Marredheniet politike nderkombetare. 5 Relazioni internazionali. Edizione a cura di Maria Weber. Robert Jackson, Georg Sorensen.

PUNOI: Gerald DEMO -7-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE

“Pareto optimal”. Shperndarja e perftimeve eshte me shume nje ceshtje qe duhet kuptuar dhe per rrjedhoje, ajo eshte ceshtje e politikes dhe e perdorimit te mjeteve per te ndikuar mbi perfundimet. Shtetet e Bashkuara si pjesemarres ne ekonomine nderkombetare mundohen qe te realizojne fitime te pergjithshme sa me te medha per te gjithe shtetet, nderkohe qe njekohesisht perpiqen per te rritur sa me shume pjesen e vet te ketyre fitimeve. Ne kete perpjekje ka rendesi fuqia, por format me te dobishme te ndikimit jane pozitive sesa negative. Meqenese procesi i shkembimit krijon shume pasuri, ekzistojne shume mundesi qe te behen perpjekje per te marre vesh per shperndarjen e kesaj pasurie. Liberalimi i veshtron ekonomite familjare vetjake dhefirmat si aktoret kryesore te ekonomise dhe mendon se roli me i dobishem i qeverise eshte mosnderhyrja ne ekonomi, pervecse per te rregulluar tregjet, me qellim qe te ndihmoje qe ata te veprojne me frytshmeri. Politika, sipas kesaj pikepamje, duhet t’u sherbeje interesave te frytshmerise ekonomike. Largimi i dores se qeverise prej tregjeve ben qe “dora e padukshme” e ofertes dhe kerkeses te mund te perpunoj modelet me te frytshme te prodhimit, shkembimit dhe perdorimit. Per shkak te perfitimeve te tregtise se lire,liberalet e perbuzin manine e realisteve per kufij nderkombetar, sepse kufijte e kufizojne arritjen e frytshmerise sa me te madhe te shkembimit.

2.3 Marksizmi Mendimi mbi ekonomine politike te filozofit dhe ekonomistit te shek 19, Karl Marks perfaqesonnje kritike te thelle ndaj liberalizmit ekonomik. Liberalet e konsiderojne ekonomine nje loje me te madhe se zero ne te cilen te gjithe fitojne. Marks e kundershton kete vizion dhe tregon dhe tregon se kemi nje mosbarazim klasash. Sipas Marks ekonomia kapitaliste bazohet ne dy klasa shoqerore te kunderta, borgjezia qe posedon mjetet e prodhimit dhe proletariati qe posedon vetem forcen-pune te cilen eshte i detyruar t’ia shes borgjezise. Megjithate Marks nuk shikon ne rritjen e kapitalizmit nje faktor negativ ose regresiv. Per Marksin kapitalizmi nenkupton progres: e para sepse raportet e meparshme te prodhimit si feudalizmi, ku kishin fshataret e detyruar per te mbijetuar ne kushte te ngjajshme me ato te sklleverve, ndersa ne kapitalizem proletariati eshte i lire te shes forcen e vet te punes ne shkembim te te ardhurave. E dyta. Kapitalizmi do ti hapi rrugen nje revolucioni socialist qe do t’i vendose mjetet e prodhimit ne avantazh te proletariatit. Sipas marksisteve, shtetet nuk jane autonome: i udheheqin klasat respektive dominuese, pra sjellja e shteteve do te varet nga interesat e borgjezive respektive. Lufterat midis shteteve duhen interpretuar si konkurence midis klasave kapitaliste te shteteve te ndryshme. Per marksistet kapitalizmi

PUNOI: Gerald DEMO -8-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE eshte nje system eksponsiv ne kerkim te tregjeve te reja me perfitime me te medha. Duke qene se klasat jane me te gjera ne raport me shtetet, lufta e klasave nuk kufizohet ne brendesi te ketyre te fundit, porn en rrymen e kapitalizmit ajo shperndahet neper bote. Lenini, lider komunist i revolucionit rus 1917, analizoi kete proces dhe arriti ne perfundim se ekspansioni kapitalist nuk mund te krijoj mosbarazi midis vendeve, industrive dhe ndermarrjeve. Sipas tij, ne rregjimin komunist mosbarazite dhe konfliktet e ketij lloji jane te destinuara te rilindin ne vazhdimesi. Eshte ky ligji i zhvillimit jo te barabarte. Sipas ketij ligji, ngjarjet historike duhet te analizohen ne brendesi te tyre. Psh.ne fillim te Luftes se I Boterore regjistrohej nje shkalle e larte nderpavaresie ekonomike midis vendeve te ndryshme. Kjo konsistonte me se shumti ne raportet import-eksport midis shoqerive te pavarura, ndersa sot konsiston shpesh ne rrethet prodhuese midis filialeve te nje shoqerie shumekombeshe. Nje tjeter marksist, Kokv I ve theksin materializmit duke u nderfutur ne analizen e ideve dhe institucioneve. Strukturat historike jane te identifikuara net re nivele te ndryshme te quajtura “forcat shoqerore”, “format eshtetit” dhe “rendi boteror”. Koks teorizon nje nderveprim kompleks midis politikes dhe ekonomise, me sakte nje nderveprim midis forcave shoqerore, formave te shtetit dhe rendit boteror. Per sa i perket forcave shoqerore te kapitalizmit eshte e qarte qe aktualisht jane te perfshira ne nje process intensive te globalizmit ekonomik, ne nje aspekt te dyfishte te nderkombetarizuar te prodhimit dhe levizjeve migruese nga jugu ne veri neper bote. Globalizimi eshte ushqyer ng forcat e tregut, por Koks parashikon se levizjet e reja shoqerore qe kundershtojne globalizmin do te marin me shume force dhe kjo do te shenoje nje faze te re lufte midis forcave shoqerore per kontrollimin dhe rregullimin e globalizimit ekonomik. Shtetet konkurrojne per te siguruar pozicione te avantazhit, por e bejne duke u nisur nga supozimi se intregimi ne ekonomine globale eshte e paevitueshme. Nje tjeter autor remarksist, Immanel Wallerstein adopton si pike fillimi konceptin e “sistemit boteror”. Nuk eshte e thene qe sistemet boterore te perfshijne fizikisht te gjithe boten: behet fjale per zona te unifikuara, te karakterizuara nga struktura ekonomike dhe politike te vecanta. Ekonomia dhe politika jane te lidhura ngushte. Ne sistem bote eshte I percaktuar nga nje structure ekonomike e vecante dhe nga nje structure politike e vecante, cdonjera e varur nga tjetra. Ne historine njerezore kane ekzistuar dy tipe themelore te sistemit bote: perandorite bote dhe ekonomite bote. Ne perandorite bote, si perandoria antike e Romes, kontrolli politik dhe ekonomik eshte i perqendruar ne nje qender te vetme. Ne qender te analizes te Wallerstein lihet ekonomia bote moderne e karakterizuar nga kapitalizmi. Ekonomia bote kapitaliste lindi dhe u konsolidua gjate shek 16. Bazuar ne nje divizion nderkombetar te punes u verifikua nje

PUNOI: Gerald DEMO -9-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE proces specializimi. Ne fillim kjo ndodhi ne nje menyre rastesore per nje sere arsyesh. Europa veri-perendimore ishte ne kushtet me te pershtatshme per te diversifikuar bujqesine e saj. Ekonomia bote kapitaliste artikulohet ne nje hirearki te zonave qendrore, te zonave periferike dhe gjysme periferike. Nje mekanizem thelbesor i ekonomise bote kapitaliste eshte ajo e shkembimit te pabarabarte, qe lejon transferimin e vleres shtese nga periferia ne qender. Vlera shtese marre nga prodhuesit me rroge te ulet te periferise kalon te prodhuesit me rroge te larte te qendres. Ky proces i shkembimit te pabarabarte sjell tensione ne brendesi te sistemit. Ne te njejten kohe, ekonomia bote nuk eshte statik. Cdo zone e sistemit mund te kaloje nga periferia ne gjysmeperiferi, nga gjysmeperiferia ne qender dhe ne te kundert. Tipet e mallrave te perfshira respektivisht ne aktivitetin ekonomikte qendres dhe te periferise jane objekt te ndryshimeve dinamike. Progresi teknologjik ben te mundur qe permbajtja materiale te atyre qe quhen “aktivitete ekonomike te avancuara”, te ndryshoje pa pushim. Nje here ishin tekstile, pastaj u zevendesuan nga makinerite industriale. Sot jane teknologjia e informacionit dhe bioteknologjite, se bashku me sherbimet financiare dhe cdo lloj tjeter. Por Wallerstein nenvizon qe sistemi kapitalist per sa i tille nuk ndrushon, ishte dheeshte nje hirearki qe ka nje qender, nje gjysmeperiferi dhe nje periferi dhe karakterizohet nga shkembimi i pabarabarte. Wallerstein interpreton fundin e Luftes se ftohte dhe shperberjen e Bllokut sovjetik si nje pasoje e zhvillimit te ekonomise boterore kapitaliste. Megjithate, prespektiva afatgjate eshte renia e sistemit kapitalist, kontradiktat e te cilit jane tashme ne shkalle boterore. Suksesi, jo mossuksesi, eshte ai qe kercenon kapitalizmin global: me ezaurimin e mundesive te zgjerimit, vazhdimi i kerkimeve te burimeve te perfitimeve do te sjelle kriza te reja ne ekonomine kapitaliste qe heret a vone do te sjellin nje ndryshim rrenjesor.Ka disa analogji midis analizave te sistemit boteror te kapitalizmit,propozuar nga Wallerstein dhe analiza neorealiste te sistemit nderkombetar, perpunuar nga Walts. Te dy pershkruajne sistemin si nje strukture hirearkikie me shtete te forte vertikalisht dhe shtete te dobet ne baze. Por ngjajshmerite mbarojne ketu.6Walts e perqendron vemendjen ne fuqine politiko-ushtarake, ndersa wallerstein mbi te gjitha ne fuqine ekonomike dhe vetem ne radhe te dyte mbi koncensionet me fuqi politike. Wallerstein analizon zhvillimin historik te kapitalizmit duke filluar nga shek 16, duke i dhene perparesi ekonomise ne raport me politiken. Walts analizon ekuilibrin e fuqise nderkombetare ne shek e 20, duke privilegjuar politiken ne raport me ekonomine.

6 Relazioni internazionali. Edizione a cura di Maria Weber. Robert Jackson, Georg Sorensen.

PUNOI: Gerald DEMO -10-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE

KAPITULLI III

3. EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE SI PJESE E POLITIKAVE NDERKOMBETARE.

3.1 Modelet boterore te tregtise dhe politika tregtare. Tregtia nderkombetare perben 15% te veprimtarise se pergjithshme ekonomike te botes. Roli i tregtise ne ekonomi ndryshon disi prej nje rajoni ne tjetrin, por ai eshte po aq i rendesishem mbi te gjitha ne rajonet e botes se trete sa eshte dhe ne rajonet e industrializuara te botes.Pavarsishte nga kjo,ne ekonomine boterore ne teresi jugu boteror ka pjese krahasimisht te vogel te te gjithe tregetise,sepse vete veprimtaria e botes se trete ze vetem 40% te vellimit te pergjithshem te saj ne shkalle boterore. Kjo krijon nje varesi asimetrike ne tregtine veri- jug. Mbi te gjtha, veprimtaria me e madhe politike, qe lidhet me ekonomine eshte perqendruar ne Perendimin e industrializuar i cili zoteron rreth 2/3 e te gjithe tregtise nderkombetare.7Tregtia ndermjet ketyre zonave dhe Jugut boteror megjthese eshte me pak e rendesishme per nga vellimi qe ze eshte edhe nje ceshtje interesi per studiuesit e ekonomise politike nderkombetare. Sot interes te vecant te vecante kane ceshtjet tregtare ne ekonomite ish-komuniste ne tranzicion te Rusise dhe Europes Lindore, te cilat po ndeshen me sfida te frikshme ndersa po mundohen te bashkohen me ekonomine kapitaliste boterore. Ne modelet e tregtise boterore sot veprojne dy prirje kontradiktore. Njera prirje shkon drejt integrimit te rajoneve te industrializuara me njeri-tjetrin ne nje treg vertete boteror. Prirja e dyte eshte ndarja e madhe qe po krijohet ne Perendimin e inustrializuar ne tre blloqe tregtare konkurruese, secili prej tyre eshte i integruar brenda tij por jo shume i hapur ndaj dy blloqeve te tjera. Nderhyrjet politike ne veprimet ekonomike jane pa persosmeri te tregut. Tregtia nderkombetare behet me cmimet e tregut boteror me shpesh sesa behet shkembimi ekonomik i brendshem. Nuk ka asnje qeveri boterore qe te zoteroje industrite e veta, te jap ndihme financiare ose te rregulloje cmimet. Pavaresisht nga kjo tergjet boterore shpesh ndikohen nga politika. Qeverite mund te perdorin politika antitrust per ti prishur monopolet e per te ruajtur konkurrencen e tregjeve. Megjithate qeverite kombetare shpesh perfitojne prej aftesise se kompanive te tyre per te ndikuar mbi tregjet nderkombetare e per te sjelle brenda vendit me

7 Joshua S. Goldstein. Marredheniet Nderkombetare.

PUNOI: Gerald DEMO -11-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE shume te ardhura. Nje tjeter pa persosmeri e zakonshme e tregut ne tregtine nderkombetare eshte korrupsioni: Njerez te vecante mund te marrin perfitime ne para per tregti me cmime te ndryshme prej tregut. Qeveria ose kompania qe eshte e perfshire ne te mund te humbase disa prej perfitimeve qe jane duke u ndare, por zyrtari i vecante i qeverise ose negociatori i kompanise merr perfitime me te medha. Taksimi eshte nje tjeter ndikim mdi tregjet. Taksat perdoren si per te krijuar te ardhura per qeverine, ashtu edhe si mjet i rregullimit te veprimtarise ekonomike nepermjet nxitesve. Nderhyrja politike netregjet e lira eshte me e hapur kur qeverite zbatojne saksione kunder nderveprimeve ekonomike te llojeve te caktuara ose ndermjet aktoreve te caktuar. Fuqia politike ne keto raste ndalon nje shkembim ekonomik i cili ne te kundert do te kishte sjelle nje perftim te ndersjellte. SHBA kane mbajtur kufizime tregtare kundrejt shteteve qysh prej vitit 1998, si kunderpergjigje ndaj veprimeve te tilla ekonomike te shteteve sic jane shkeljet e te drejtave te njeriut.

3.2 Perparesia e krahasuar Shtetet ndryshojne ne aftesite e tyre per te krijuar disa mallra per shkak te ndryshimeve qe kane ne burimet natyrore karakteristikat e krahut te punes dhe faktoreve te tjere te ketij lloji. Dy mallra me rendesi shume me te madhe ne ekonomine boterore jane nafta e autoveturat. Eshte shume e lehte te prodhosh nafte (ose nje burim energjie me te njejten vlere) ne Arabine Saudite sesa ne Japoni dhe shume me lire per te prodhuar autovetura ne Japoni sesa ne Arabine Saudite. Japonia ka nevoje per nafte qe te vere ne levizje industrine e saj, kurse Arabia Saudite ka nevoje per autovetura per te levizur ne territorin e saj shume te gjere (perfshire levizjen deri ne puset e saj te larget te naftes). Edhe prej perllogaritjeve te kostos se transportit e te transaksionit, kursehen shuma gjigande parash prej transportimit te autoveturave japoneze ne Arabine Saudite dhe te naftes saudite ne Japoni ne krahasim me koston qe do te shiste ne qofet se secili do te ishte prodhues i vetemjaftueshem. Nje shtet nuk ka nevoje qe te kete perparesi te padiskutueshme mbi te tjeret ne prodhimin e nje malli me qellim qe te nxjerre perfitim prej ketij specializimi.8 Ai ka nevoje vetem tespecializohet ne prodhimin e atyre mallrave qe kane kosto me te ulet sesa mallrat e tjere krahasuar me cmimet e tregut boteror. Per te ilustruar kete, perfytyroni sikur Japonia te kishte zbuluar nje menyre per prodhimin e naftes sintetike, duke perdorur pergjithesisht te njejten perzierje te punes se gjalle e te kapitalit qe ajo perdor tani per te prodhuar autovetura dhe

8Joshua .S.Goldstein. Marredheniet Nderkombetare.

PUNOI: Gerald DEMO -12-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE sikur kjo nafte sintetike te mund te prodhohej pak me lire sesa i kushton prodhimi i naftes Arabise Saudite, por duke pranuar qe Japonia te mund te vazhdonte te prodhonte ende autovetura shume te lira sesa do t’i mund t’i prodhonte Arabia Saudite. Nga nje kendveshtrim i ngushte ekonomik, Japonia duhet te vazhdoje te prodhoje autovetura(atje ku ajo ka perparesine me te madhe te krahasuar) dhe te mos e drejtoj kapitalin e punen e gjalle ne prodhimin e naftes sintetike (atje ku ajo kishte vetem nje perparesi te lehte). Ne thelb, fitimet e teperta qe do te nxirte Japonia prej eksportimit te nje numri me te madh autoveturash, do t’i mbulonin shume mire cmimet lehtesisht me te larta qe ajo do te paguante per te importuar nafte. Megjithate, tregu nuk eshte pa te meta, po ta shohesh nga nje kendveshtrim me shume politik sesa vetem ekonomik. Nje problem eshte i njohur prej sigurimit nderkombetar, per te cilin kemi folur me pare, dmth, ai i perfitimeve afatgjata qe mund te shkaktojne shpenzime afatshkurtra. Kur nje shtet fillon te importoje mallra qe ai i kishte importuar ne vend, atehere mund te kete renie ne ekonomine e tij: punetoret mund te kene nevoje qe te ripergatiten e te gjejne vede te reja pune, kurse kapitali (sic jane fabrikat) mund te mos ripershtatet lehte per perdorime te reja. Nje problem tjeter me tregtine eshte se perfitimet e shpenzimet e saj kane prirje qe te mos shperndahen ne menyre te barabarte brenda nje shteti. Disa industri ose bashkesi mund te perfitojne me shume ne dem te te tjereve. Per shembull, ne qofte se nje industri prodhuese amerikane e dergon fabriken e saj ne Meksike per te shfrytezuar perparesine e krahut te lire te punes, kurse mallrat e prodhuara i eksporton perseri ne SHBA, punetoret e fabrikes se vjeter amerikane humbin vendet e tyre te punes, por perdoruesit amerikane gezojne mallra me te lira. Shpenzimet e nje levizjeje te tille kane pasoja te renda mbi pak punetore, por perfitimet perhapen ne sasi me te paketa te shume perdorues. Kjo lloj shperndarjeje e pabarabarte e shpenzimeve dhe e perfitimeve shpesh krijon probleme politike, edhe kur perfitimet e pergjithshme ekonomike jane me te medha sesa shpenzimet. Ndermjet shteteve (ashtu si edhe brenda cdo shteti) shperndarja e perfitimeve prej tregtise mund te jete edhe e pabarabarte. Pasuria e re e krijuar nga tregtia nderkombetare mund te ndahet ne cfaredo menyre ndermjet pjesemarresve.

3.3 Ndervarsia Kur mireqenia e nje shteti varet nga bashkepunimi me nje shtet tjeter, shteti i pare eshte i varur nga i dyti. Kur dy ose me shume shtete jane te varur nga njeri-tjetri ne menyre te njekoheshme, ata jane te ndervarur. Ndervaresia eshte nje dukuri politike, jo thjesht

PUNOI: Gerald DEMO -13-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE ekonomike. Kur shtetet bejne tregti, ata behen te varur ndersjellesisht nga bashkepunimi politik me njeri-tjetrin, me qellim qe te arrijne perfitime ekonomike nepermjet tregtise. Ne EPN, ndervaresia ka te beje me pak me nje varesi te ndersjellte dupaleshe sesa me nje varesi shumepaleshe ne te cilen cdo shtet varet nga bashkepunimipolitik me pjesen me te madhe ose me te gjithe te tjeret per te ruajtur veprimin si duhet te tregjeve boterore. Pjesa me e madhe e shteteve varet nga tregu boteror, jo nga partneret tregtare (megjithese per shtetet e medha te industrializuara cdo marredhenie tregtare dypaleshe eshte gjithashtu e rendesishme). Ndervaresia e ndersjellte e dy ose me shume shteteve nuk do te thote se shkalla e tyre e ndervartesise eshte e barabarte ose simetrike. Shpesh njeri eshte me i varur sesa tjetri. Kjo eshtee vertete sidomos sepse tregjet boterore ndryshojne per nga hapja e frytshmeria e tyre nga njeri mall ose rajon ne tjetrin. Per shembull, Arabia Saudite ka me shume fuqi mbi cmimin e naftes sesa ka Japonia mbi cmimin e autoveturave. Shkalla e varesise afatshkurter te nje shteti nga nje tjeter mund te ndryshoje prej varesise se tij afatgjate. Zhvendosja afatshkurter qe do te shkaktohej nga nderprerja e shkembimit nga nje vend tjeter eshte quajtur ndjeshmeri e ofertes. Per shembull, kur cmimet e naftes u ngriten menjehere ne vitet 1970, Japonia dhe shtetet e tjera te industrializuara nuk kishin politika te gatshme per tu perballur me keto ngritje, ata ishin te ndjashem ndaj kesaj nderprerjaja dhe radheve te gjata ne pikat e furnizimit me karburant qe u krijuan si rrjedhoje e saj. Ne kendveshtrimin afatgjate, shtetet mund te jene te afte t’i ndryshojne politikat e tyre me qellim qe te shfrytezojne alternativat qe mund te zevendesonin tregtine e nderprere. Per shembull, Japonia zgjedh energjine e saj berthamore si kunderpergjigje ndaj ngritjes se cmimit te naftes, cka ishte nje strategji afatgjate. Nje shtet qe nuk mund te pershtate politikat e tij per te perballuar tregtine e nderprere, qofte edhe ne fund te fundit, vuan prej cenueshmerise se ofertes. Me kalimin e kohes, se bashku me zhvillimin e ekonomise boterore e perparimit te teknologjise, shtetet po behen gjithnje me teper te ndervarur. Disa studjues te MN vene ne dukje se kjo gje nuk eshte krejt e re. Fuqite e medha kane qene shume te ndervarura perpara Luftes se Pare Boterore; per shembull, tregtia nderkombetare ishte rreth te njejtes perqindje GDP-se seasaj periudhe sa eshte edhe tani. Megjithate, disa permasa te tjera te ndervaresise tregojne ndryshim shume te madh. Njera prej tyre eshte shkalla ne te cilen firmat e vecanta, te cilat zakonisht e kishin qendren ne kombin perkates, tani jane nderkombetare si nga permbajtja e tyre ashtu dhe nga interesat, cka i ben ato te ndervarura prej mireqenies se

PUNOI: Gerald DEMO -14-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE shteteve te tjere pervec vendit te tyre si dhe i ben ato te kene prirje qe te perkrahin tregtine e lire. Nje ane tjeter e rendesishme e ndervaresise eshte integrimi i forte i tregjeve boterore nepermjet rrymes se informacionit qe rritet vazhdimisht dhe komunikimit boterore.9 Kjo lehteson konkurrencen e lire te mallrave e sherbimeve ne trgejet boterore, si dhe vellimin ne rritje te parase qe leviz neper bote cdo dite. Megjithate, nje tjeter permase e dyfishuar eshte zgjerimi i hapesires se ekonomise boterore, nga nje ekonomi e cila mbeshtetej ne Europe ne nje rrjet me te perhapur qe perfshin te gjithe boten. Ngritja e Kines dhe e Azise Juglindore si dhe integrimi i Rusise dhe Europes Lindore ne ekonomine e tregut boteror ne vitet 1990 jane duke e pershpejtuar kete prirje. 10 Ndervaresia lind prej perparesive te krahasuara, si kur ajo mbeshtetet ne marredheniet e vecanta tregtare dypaleshe, ne tregun boterore te integruar, ose ne natyren nderkombetare te pronave te perbashketa, dmth, ajo lind prej pasurise absolute me te madhe qe dy ose me shume shtete mund te krijojne duke bashkepunuar. Kjo pasuri varet nga bashkepunimi politik nderkombetare, i cili per kete arsye eshte ne interes te te gjithe pjesemarresve. Gjithashtu, dhuna zakonisht nuk eshte nje mjet ndikimi i frytshem per te krijuar nje bashkepunim te tille. Keshtu, shume studiues te MN argumentojne se ndervaresia e nxit paqen nga vete thelbi i saj. Ajo ndryshon perllogaritjet kosto-perfitim te udheheqesve kombetare ne menyre te tille qe e ben ndikimin me mjete ushtarake me pak terheqes. Pavaresisht prej pasurise se shtuar qe shtetet e gazojne si rrjedhoje e tregtise dhe fuqise qe krijon nje pasuri e tille, ndervaresia ka domosdoshmerisht edhe probleme. Sa me shume qe perfiton nje shtet prej bashkepunimit tregtar, aq me shume mireqenia e tij varet prej shteteve te tjere, te cilet per kete arsye kane pushtet mbi te. Ne rrethana te ndervaresise asimetrike, ne menyre te vecante, perfitimet ekonomike te bashkepunimit mund te vijne se bashku me cenueshmeri te brendshme. Per shembull, per Japonine eshte me e lehte qe te importoje energji sesa te prodhoje ate ne vend, por varesia prej importit te energjise e ka vendosur Japonine historikisht ne rrethana te papershtatshme nga pikepamja e fuqise nderkombetare. Ne vitet 1930, SHBA ia nderpreu Japonise eksportet e saj te naftes ne shenje proteste ndaj politikes se jashtme japoneze. Ne menyre te ngjashme, ne te dyja lufterat boterore, Britania e Gjermania bllokuan importet ushqimore te njera-tjetres, ne perpjekje per ta kthyer varesine prej importeve ne nje element fuqie. Edhe eksportet mund te krijojne varesi, ashtu si

9 Radovan Vukadinovic. Marredhenie Nderkombetare.

10Joshua.S.Goldstein. Marredheniet Nderkombetare

PUNOI: Gerald DEMO -15-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE importet. Saksionet e OKB-se kunder eksporteve te naftes se Irakut ia hoqen atij mundesine qe te marre te ardhura prej tyre, pas sulmit te vitit 1990 mbi Kuvajtin. Keshtu ndervaresia e lidh mireqenjen e popullsise e shoqerise se nje shteti me politikat e kushtet e shteteve te tjere, qe ndodhen jashte kontrollit te tij. Cmimi i pasurise qe rrjedh prej tregetise eshte humbje e autonomise e sovranitetit shteteror.Keto probleme jane duke u dendesuar se bashku me nderthurjen me te madhe te tregjeve boterore me njeri tjetrin, sidomos ne integrimet rajonale si ai qe po ndodh ne Evrope.Meqenese shtete po behen me te ndervarur nga njeri tjetri , edhe fuqia po behet me shume e rendesishme ne Mardheniet Nderkombetare. Dendesimi i lidhjeve ndermjet shteteve shumfishon numrin e ceshtjeve qe ndikojne nemardheniet e shteteve dhe ne rrugen e ndikimit nepermjet te cilave u jepet forme perfundimeve qe do te arihen.Eshte e vertete se meqenese fuqia vepron mbi permasa te nderlikuara te shumefishta ne nje bote shume te ndervarur, rendesia e nje permase, e fuqise ushtarake, dalngadale po zvogelohet ne krahasim me mjetet e tjera te ndikimit.Megjithate rendesia e pergjithshme e fuqise ndekombetare ne te gjitha permasat e harmonizuara me njera tjetren po rritet se bashku me berjen e botes me te ndervarur.

3.4 Politikat e ndjekura per drejtimin e shtetit. Nje alternative kryesore kundrejt ekonomise se tregut eshte ekonomia e planifikuar nga shteti, ne te cilin autoritetet politike percaktojne cmimet dhe vendosin sasite e prodhimit e te konsumit per cdo send sipas nje plani afatgjate. Kjo lloj ekonomie ka qene per disa dhjetevjecare e vetmja ekonomi ne shtetet komuniste te ish-Bashkimit Sovjetik, Evropes Lindore, Kines. Brenda bllokut ekonomik sovjetik edhe tregtia nderkombetare kryhet me cmime qe kontrolloheshin nga shteti. Duke kontrolluar ekonomine, qeverite mund te garantonin plotesimin e nevojave themelore te qytetareve dhe te mobilizonin teresisht shtetin per lufte nese paraqitej nevoja. Mbeshtetesit e planifikimit shteteror shpresonin gjithashtu se kontrolli afatgjate i qeverise mbi burimet e nevojat do ti zbuste ciklet e biznesit dhe do te shmangte krizat qe prekin periodikisht vendet kapitaliste. Ndryshe nga sa pritej, ekonomite komuniste u zhvleftesuan ne djhjetevjecare te fundit ne menyre te pashprese dhe u hodhen tutje teresisht ose pjeserisht nga pothuaj te gjithe ish-pasuesit e tyre. Ekonomite e tranzicionit te Rusise e Evropes lindore deshtuan gjate dhjetevjecareve te Luftes se Ftohte nderkohe qe demtimi i mjedisit dhe shpenzimet ushtarake te dyja se bashku shkaktuan nje dem ekonomik qe rritej gjithnje. Tani, pothuaj pjesa me e madhe e ish-republikave te Bashkimit Sovjetik dhe

PUNOI: Gerald DEMO -16-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE

Europes lindore jane duke bere nje tranzicion drejt nje ekonomie te mbeshtetur te tregu, te liodhur me ekonomine kapitaliste boterore. Ky tranzicion ka qene shume i veshtire. Ne pjesen e pare te viteve 1990, GDP-ja e pergjithshme e ketij rajoni u zvogelua me rreth 355, cka perbente nje renie te madhe, me te keqe sesa renia qe kishte pasur SHBA ne fillim te viteve 1930.11Sot veprimtaria ekonomike boterore ndjek me shume parimet e tregjeve te lira sesa ato te ekonomise se planifikuar, por shpesh qendron diku ndermjet ketyre skajeve. Shume qeveri i kontrollojne cmimet e brendshme te disa mallrave. Shume shtete zoterojne nje pjese te industrive qe mendohet se jane jetesore per ekonomine kombetare, dmth, ato qe quhen ekonomi ne pronesi te shtetit, sic jane kompanite e prodhimit te naftes ose linjat ajrore kombetare. Ka edhe disa llojemallrash, sic eshte sherbimi elektrik, ku do te ishte e pafrytshme per shitesit konkurrues qe te ofrojne te njejtin mall. Ne raste te tilla qeverite shpesh i rregullojne cmimet ose e bejne kete sherbim vete. Gjithashtu, sektori qeverises i ekonomise perben nje pjese te madhe te ekonomive te vendeve te industrializuara. Meqenese permbajne si kontrollin e qeverise edhe pronesine private, ekonomine e vendeve perendimore te industrializuara quhen ekonomi te perziera.Autarkia eshte nje tjeter forme qe shtetet zghedhin per te shmangur futjen ne varesi te shteteve te tjere,sidomos per shtetet e dobeta. Nje strategji e tille quhet mbeshtetje ne forcat e veta ose autarki. Sic keshillon teoria e perparesise se krahasuar, nje politike e tille eshte provuar si e frytshme.12 Nje shtet qe mbeshtetet ne forcat e veta paguan nje kosto per te prodhuar sende per te cilat ai nuk ka nje perparesi te krahasuar. Nderkaq, shtetet e tjere mund te bashkepunojne ndermjet tyre per te rritur sa me shume krijimin e perbashket te pasurise, keshtu nje shtet autarkik ka prirje qe te mbetet gjithnje e me prapa. Me kalimin e kohes, fuqia e tij e krahasuar ne sistemin nderkombetar bie. Ne praktike, kur shtetet jane mbeshtetur ne nje politike autarkike, ata me te vertete kane mbetur prapa te tjereve. Nje rast klasik i dhjetevjecareve te fundit ka qene shteti i vogel i Shqiperise. Kur gjigandet komunist, Kina e Bashkimi Sovjetik u ndane ne vitet 1960, qeveria komuniste e Shqiperise qendroi e vetme ne anen e Kines, duke e vendosur Shqiperine ne rrethane te veshtira si me fqinjete e saj europiane perendimore, ashtu edhe me ata europiane lindore. Shqiperia nuk mori pjese ne tregjet boterore, por u mbeshtet ne nje ekonomi te planifikuar nga qendra teparashikuara per tu mbeshtetur ne forcat e veta. Me pas ne vitet

11Joshua.S.Goldstein. Marredheniet Nderkombetare 12Joshua . S. Goldestein. Mrredheniet Nderkombetare

PUNOI: Gerald DEMO -17-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE

1970, Shqiperia u shkeput edhe prej Kines, duke u izoluar krejtesisht.13 Vendin lejohej qe ta vizitonin me pak te huaj, tregtia qe behej ishte e pakte dhe Shqiperia ndoqi rrugen e autarkies me synimin qe ti ndalonte te huajt qe te fitonin pushtet mbi te. Rreth 1991, kur kjo perde izolimi me ne fund ra, Shqiperia dukej pothuaj po ashtu sic kishte qene disa dhjetevjecare me pare. Ishte krijuar shume pak pasuri ne krahasim me ate qe kishte pasur. Zhvillimi ekonomik ishte i vogel. Ajo gjendej ndermjet vendeve me te dobeta te Evropes, si asaj lindore ashtu dhe asaj perendimore.Shtete te tjera mundohen te ndikojne ne tregetine nderkonbetare ne nje menyre te tille qe te forcojne nje ose me shume industri vendase dhe ti mbrojne ato prej tregjeve boterore.Politika te tilla njihen me emrin proteksionizem dmth mbrojtje e industrive vendase prej konkurences nderkombetare.Ky term perfshin nje sere politikash tregetare qe jane te kundera me liberalizmin,ato kerkojne shmangjen disi te tregjeve te lira me qellim qe te arihen disa perparesi per shtetin pergjithesisht dukepenguar importet per mallrat ose sherbimet konkuruese.Politikat qeveritare qe pengojne importet mund ti ndihemojne industrite vendase qe te shmangin kostot qe do te krijoheshin nga pjesmarja e plote ne tregjet boterore.Motivi inje shteti per te mbrojtur industrine vendase mund te linde prej disa burimev.Shpesh qeverite kenaqin vetem kerkesat politike te industrive vendase,pa u kushtuar vemendje interesave te pergjithshem kombetare.Nje industri mund te mbaje nje ane te caktuar politike ose te ndihemoje per fushata zgjedhore me qellim qe te fitoje heqje taksash te vecanta,ndihma ose kufizime mbi importet konkuruese.Shpesh shtetet mundohen te mbrojne nje industi te re mqs ajo fillon ne kete shtet per here te pare,derisa ajo te jete e afte qe te konkuroje ne tregjet boterore.Motive te tjera jane mbrojta e industrise vendase kur ne skene dalin konkurues te rinj dhe mbrojtja qe ju behet inductive qe konsiderohen jetesore per sigurimin kombetar.Qeverite perdorin disa metoda per te kufizuar importet.Me e thjeshta prej tyre eshte tarifa mbi disa lloje mallrash te importuara. Kjo eshte nje tarife qe vendoset mbi mallra kur ato hyjne ne nje vend.Tarifat jo vetem ikufizojne importet por mund te jene dhe nje burim irendesishem te ardhurash shteterore.Nqs nje shtet do te ndermare masa proteksioniste ,normat nderkombetare u japin perparesi tarifave si nje metode e parapelqyer proteksionizmi,sepse ato jane te drejtperdrejta e jo te fshehta . Mjete te tjera per te penguar importet quhen pengesa jotarifore.Importet mund te kufizohen me nje kuote.Kuotat jane sasi tavani per sasine e mallrave te nje lloji qe mund te importohen:ato vendosen me detyrim per te kufizuar rritjen e importeve te tilla. Nje menyre e trete per te mbrojtur industrine vendase,pervec tarifave e kuotave ,eshte ajo nepermjet ndihmave shteterore ndaj nje industrie

13Beqir Zhuta. Ekonomia politike.

PUNOI: Gerald DEMO -18-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE vendase ,te cilat lejojne uljen e cmimeve pa humbur para.Proteksionizmi ka rrjedhoja si positive ashtu dhe negative per nje ekonomi, duke i ndihmuar prodhuesit ne pjesen me te madhe te rasteve ,por duke demtuar perdoruesit.

3.5 Barazpesha e tregtise. Nje treg qe eksporton me shume sesa importon ka nje barazpeshe positive te tregtise teprice tregtare. Japonia ka pasur nje teprice tregtare gjate viteve te fundit; ajo merr me shume para per autoveturat e mallrat e tjere qe eksporton sesa paguan per naften e mallrat e tjere qe importon. Perkundrazi, ne qofte se nje shtet importon me shume sesa eksporton, ai ka nje barazpeshe negative te tregtise (deficit tregtar). Nje deficit tregtar eshte i ndryshem prej debitit buxhetor ne shpenzimet e qeverise. Ne fund te viteve 1990, deficiti buxhetor i SHBA u shnderrua ne teprice, por deficiti tregtar i SBA-se vazhdoi te rritej. Ai arriti qindra miliona USD ne vit deri ne vitin 1999, pjesa me e madhe e te cilit ishte per llogari te Japonise, Kines e Taivanit. Barazpesha e tregtise duhet qe, ne fund te fundit, ne nje menyre ose ne nje tjeter te harmonizohet. Ajo ndiqet financiarisht nepermjet sistemit te financave kombetare. Ne veshtrim afatshkurter, nje shtet mund te beje tregti per pak vite me nje deficit t tar dhe pastaj per pak vite me teprice tregtare. Mungesa e barazpeshes se tregtise pasqyrohet ne financat kombetare si nje lloj huaje. Megjithate, deficiti tregtar qe vazhdon per vite, shnderohet ne problem per shtetin. Per shembull, Japonia gjate viteve te fundit ka pasur nje teprice tregtare ne pergjithesi, ndersa Shtetet e Bashkuara kane pasur deficit. Per te barazpeshuar tregtine, SHBA “eksportoi” ne Japoni monedhat (USD). Japonia, nga ana e saj, mund t’i perdore dollaret per te blere te tilla gjera sic ishin aksionet e kompanive amerikane, obligacione shteterore te qeverise se SHBA-se , ose pasuri te paluajtshme. Ne thelb, nje shtet qe ka nje deficit tregtar kronik duhet te eksportoje nje pjese te pasurise se tij te perhershme duke ua dhene pronesine e ketyre pasurive te huajve.

3.6 Tregtia e Paligjshme. Nje lloj disi i ndyshem problemi paraqitet nga “industria” e tregtise se paligjshme ose kontrabanda. Pavaresisht prej kufizimeve qe vendosin qeverite mbi tregtine e disa mallrave, zakonisht dikush eshte i gatshem qe te rrezikoje te ndershkohet me synimin per te nxjerre fitime nga nje tregti e tille. Kontrabanda ekziston sepse eshte fitimprurese te shesesh kopje te fallsifikuara taivaneze te programit MS-DOS ne Gjermani, ose kokaine kolumbiane ne

PUNOI: Gerald DEMO -19-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE

SHBA, megjithese keto prodhime jane te paligjshme ne keto vende. Edhe me mallrat e ligjshme, fitimet mund te rriten nepermjet shmangies se tarifave. Mallrat e paligjshme dhe mallrat e ligjshme qe importohen ne menyre te jashteligjshme shpesh shiten ne tregun e zi, i cili eshte treg jozyrtar. Tregjet e zeza jane te perhapura dhe zakonisht lulezojne ne ekonomi ku roli rregullues i qeverise eshte shume i madh, sic jane ekonomite e planifikuara nda shteti. Ne shume vende te botes se trete, tregjet e zeza perbejne nje pjese shume te madhe te veprimtarise se pergjithshme ekonomike dhe i heqin qeverise nje pjese te rendesishme te te ardhurave. Tregjet e zeza ekzistojne edhe per shkembimin e monedhes se huaj. 14 Shtrirja e tregtise se paligjshme ndryshon nga njeri vend ne tjetrin ose nga njera industri ne tjetren, ne varesi te shkalles se fitimit ose ligjeve detyruese. Droga e armet jane ato qe sjellin me shume fitim dhe per te dyja ato ekzistojne rrjete boterore te tregtise se paligjsme. Tregjet e zeza nderkombetare te tregtise se armeve, atje ku nuk ka kontroll qeveritar, jane shume te perhapura. Nje shtet qe ka para te mjaftueshme mund te bleje pjesen me te madhe te llojeve te armeve, megjithese me nje cmim me te larte se vlera. Ne tregtine e paligjshme, shtete te ndryshme kane interesa te ndryshme per zbatimin e kontrollit politik mbi tregtine. Per shembull, ne eksportet e paligjshme te armeve, shteti eksportues mund te fitoje ekonomikisht prej tregtise, kurse shteti importues merr armet duke perfituar si shtet; humbesit jane eksportuesit e tjere qe as nuk e marrin te ardhuren nga eksporti, as nuk pengijne vejtjen e armevene duart e importuesit. Keshtu, tregtia e paligjshme shpesh krijon konflikte interesash ndermjet shteteve dhe con ne perpjekje te nderlikuara per marreveshje ndermjet qeverive, ne te cilat secili kerkon te ruaje interesat e veta.

3.7 Mjedisi ku vepron biznesi Cdo veprimtari biznesi ndodh ne nje mjedis, i cili mer forme nga politika.Ne disa vende shtetet lejojne qe bizneset private te konkurrojne lirisht me pak nderhyrje prej qeverise:diku tjeter shtetet zoterojne dhe i zhvillojne veprimtarite e tyre,si dhe e ndalojne krejtesisht konkurencen.Ne disa vende mallratshkojne lirisht prej prodhuesve ne drejtim te perdoruesve:ne vende te tjera te njejtat mallra mund te taksohen,pengohen ose dhe vidhen gjate rruges per te shkuar te perdoruesi.Korporatat shumekombeshe qe veprojne ne shkalle ndekombetare bejne biznes ne nje shumellojshmeri mjedisesh njekohesisht.Keto korporata bejne perpjekjet me te medha per te ndikuar mbi mjediset politike ne te cilat ato veprojne

14Joshua. S. Goldestein. Marredheniet Nderkombetare.

PUNOI: Gerald DEMO -20-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE

,por ne pjesen me te madhe keto korporata duhet te jetojne ne kushte qe krijohen nga qeverite dhe ne rastin me te mire mund te shmangin disa shtete e te perkrahin disa te tjera.Korporatat shumekombeshe kane parapelqime te percaktuara per kushtet politike.Pervec parapelqimeve per te mbajtur nje pjese sa me te madheprej pasurise qe ato krijojne ,keto korporata kane parapelqime te pergjithshme per mjediset politike ku vepron biznesi i tyre.Meqense korporatat shumekombeshe po behen aktore me te rendesishem te mardhenieve nderkombetare,ka te ngjare qe ata te punojne per ta bere boten tone qe ti perngjaje mjedisit te tyre ideal.Mjedisi nderkombetar ku vepron biznesi qe te con me se miri dret krijimit te pasurise nga korporatat shumekombeshe eshte ai ne te cilin egziston siguria nderkombetare e qendrueshme.Eshte e veshtire dhe e rezikshme te fitosh para ne rrethanat e konfliktit nderkombetar.Lufta e shkateron pasurine,pakeson oferten e krahut te punes dhe prish tregjet ne shume menyra.Korporatat e medha e sidomos bankat bejne shume perpjekje per vleresimin e rrezikut politik,perpara se te bejne investime nderkombetare.Ato duhet te percaktojne probabilitetin e ndodhjes se ndyshimeve te tilla ne kushtet politike ne te ardhmen.Kur nje korporate shumkombeshe vendos qe te beje biznes ne nje mjedis te ri ,ajo shpreson qe te dije qysh ne fillim se cfare do te pres nga pikpamja e rregullave te tregtise,politikave monetare ,perqindjes se taksave.Korporatat shumekombeshe varen dhe nga qeverite kombetare ne lidhje me krijimin esigurise brenda vendit per veprimtarine e biznesit.Shume korporata kane njerzit e tyre te sigurimit megjithate nuk mund te krahasohet me mbeshtetjen qe ofrojne vendet pritese dhe vendet e prejardhjes per krijimin e mjedisit te sigurise.Sipas rastit korporatat shumekombeshe mund tu drejtohen qeverive te venit te tyre per te ofruar siguri ,kur qeverite e vendeve pritese nuk e bejne kete gje.15

15Joshua S Goldestein.Mardheniet Nderkombetare.

PUNOI: Gerald DEMO -21-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE

KAPITULLI IV

4. DEBATET BASHKEKOHORE MBI EKONOMINE POLITIKE NDERKOMBETARE

4.1 Debati mbi stabilitetin hegjemonik te SHBA Eshte debati me i rendesishem i lindur nga merkantilizmi dhe ka te beje me nevojen e ekzistences se nje shteti per te garantuar nje funksionim te mire te ekonomise nderkombetare liberale. Nje fuqi ekonomike hegjemone, ose me sakte dominuese si ne planin ushtarak dhe ne ate ekonomik, eshte e nevojshme te krijosh dhe per nje zhvillim total ne shkalle boterore te nje ekonomie te tregut te lire ,sepse ne mungese te nje fuqie hegjemone eshte e pamundur te besh te respektohen ne te gjithe boten rregullat liberale.16Kjo ne formulimin e vet me te thjeshte,eshte teoria e stabilitetit hegjemon, nje teori e tille nuk eshte ekskluzivisht merkantiliste,nga momenti qe permban qofte dhe nje element liberal:ideja qe fuqija dominuese nuk limitohet ne manipulimin e mardhenieve ekonomike nderkombetare per llogari te vet:ajo kontribuon ne krijimin e nje ekonomie boterore te hapur, nga e cila perfitojne te gjithe shtetet pjesemarrese, dhe jo vetem ata hegjemon. Kjo teori per here te pare u prezantua nga Carls Kindlerberger dhe me pas u zhvillua nga Robert Gilpin. Ne mugese te nje teorie te tille, nje ekonomi boterore e hapur si rrjedhoje do te ishte me e veshtire per t’u ndertuar, kudrejt riskut konstant te nje skadence te marredhenieve ekonomike ne nje konkurrence me fryme te forte nacionaliste, egoiste dhe mbrojtese, sic ndodhi gjate krizes ekonomike boterore te viteve 30’ te 1900. Atehere kur cdo vend ndiqte nje politike kombetare te frymezuar ne fillim nga “ nxirre fqinjin ne mes te udhes”. Shetet e Bashkuara ishin fuqia ekonomike boterore me e madhe, por nuk kishin asnje deshire te mernin persiper pergjegjesine hegjemonike e te krijuarit, e te mbajturit ne jete nje rend ekonomik boteror te tipit liberal. Nje disponibilitet i tille lindi vetem pas luftes se dyte boterore, e cila i dha fund izolimit tradicional amerikan. Lufta i lartesoi Shtetet e Bashkuara ne nje pozicion te lidershipit boteror pothuajse pa rival, dhe pjesa me e madhe e politikaneve amerikan moren parasysh qe vendi nuk mund t’i shpetonte pergjegjesise se krijimit te nje ekonomie te tregut te lire ne shkalle boterore: me Europen dhe Japonine gjysem te shkateruara dhe Britanine e Madhe te lodhur, nuk kishte asnje fuqi tjeter ne gjendje te ndermerrte pas luftes se dyte boterore, rolin kapitalist global. Me pak fjale, me qellim qe nje rend ekonomik liberal te

16 Relazioni internacionali. Edizione italiana a cura di Maria Weber. Robert Jackson, Georg Sorensen.

PUNOI: Gerald DEMO -22-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE mund te lindte dhe te forcohej ne nivel boteror, nuk ishte e mjaftueshme qe te ekzistonte nje fuqi ne gjendje qe te ndermerrte nje rol hegjemonik: duhet qe te ishte e disponueshme per ta ndermarr ate. Edhe pas krijimit te nje rendi boteror liberal, duhet te ekzistoje bindja per ta mbeshtetur, jo vetem kur gjerat shkojne mire, pra ne fazat e ekspasionit te ekonomise boterore, por edhe kur gjerat shkojne keq, pra ne fazat e recensionit, kur shtetet pjesemarres mund te jene perpjekur qe t’ia hedhin nekurriz te fqinjve. Per sa i perket burimit te fuqise se nje vendi hegjemon futen ne loje ceshtje komplekse te shkitshmerise se fuqise. Nje burim fuqie eshte i shkitshem ne rast se mund te shfrytezohet ne zona te . Forca ushtarake, eshte e nevojshme jo vetem ne nje fushe lufte, por edhe si leve ne zona te tjera te politikes se jashtme. SHBA kane perdorur fuqine e tyre ushtarake per te garantuar sigurine e evropes perendimore nga kercenimi sovjetik, dhe kjo ka arritur influencen ne Evrope ne zona te tjera, ne ate tregtare. Kapaciteti per te parashikuar nga ana ushtarake nevojen per siguri i hap rrugen nje kthimi edhe ne planin ekonomik. Ne kuader te debatit, mbi ceshtje te tilla eshte avancuar teza se shkitshmeria e fuqise ushtarake po pakesohet. Sipas Keohan eshte i nevojshem kotrolli mbi kater tipe burimesh ekonomike boterore: lendet e para, kapitali, tregjet dhe avantazhi krahasues ne prodhimin e mallrave me vlere shume te larte. Nje ekonomi liberale ne shkalle boterore i perket kategorise se te mirave publike ose kolektive, kategori ne te cilen hyjne te mira dhe sherbimeqe, kur furnizohen, krijojne avantazhe per te gjithe. Nje karakteristike e te mirave publike eshte jo njeanshmeria: askujt nuk mund ti mohohet e drejta per ti pranuar. Ajri qe thithim eshte nje shembull i se mires publike, ashtu si nje far, nje rruge ose nje trotuar. Elementet qe perbejne nje ekonomi liberale ne shkalle boterore, si nje system valuator per pagesat nderkombetare ose mundesia per te filluar ne nje treg te lire, jane po aq njesoj shembuj te te mirave publike. Me tu krijuar, ato shkojne ne avantazh per te gjithe. Problemet, me te mirat publike, jane disponibilitet i pamjaftueshem dhe fakti qe ekonomistet e quajne free riding, pra mundesia per ti perdorur pa i paguar. Te mirat publike ekzistuese jane nje fituese ne free riding. Dhe ketu hyn ne loje vendi homogjen: duhet nje fuqi dominuese qe te garantoje disponibilitetin e ketyre te mirave dhe qe te meret me problemet e krijuara nga free riders, psh duke I penalizuar. Dy jane shembujt me te medhenj historike te vendeve homogjene liberale: Britania e Madhe ne djetevjecaret e fundit te shek 19 dhe ne fillimet e shek 20, dhe SHBA pas luftes se dyte boterore. Persa nje fuqi tregtare active ne shkalle boterore dhe padrone e perandorise se gjere, Britania e Madhe kishte shume interest e favorizonte konsolidimin e nje ekonomie boterore te hapur te bazuar ne shkembimin e lire. Pozicioni i saj homogjen u krijua aty nga fillimet e

PUNOI: Gerald DEMO -23-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE shek 20, atehere kur fuqite e tjera dhe ne vecanti Gjermania dhe SHBA, filluan te barazonin dhe ta kalonin. Pas luftes se dyte boterore, SHBA u bene promotori i krijimit te institucioneve te tjera te destinuara per te favorizuar zhvillimin e nje ekonomie te re liberale boterore: FMI, Banka Boterore, GATT, OSCE. Lindi keshtu sistemi i Bretton Wods, qe e moriemrin nga shtetesia amerikane ku u firmos marreveshja ne 1947. Ishte kryesisht ne interes te SHBA te rifillonin nje ekonomi boterore liberale te bazuar ne institucionet e reja, qe ata edhe pse ne largesi ti mund ti kontrollonin. Per sa qe fuqi dominuese industriale ne shkalle boterore, SHBA duhet te kishin nxjerre avantazhe te medha nga nje ekonomi boterore e hapur, mbi te gjitha ne terma te nje hyrje te pershtatshme ne tregjet e jashtme. Ne te njejten kohe, ndihma e dhene per rindertimin e Europes lindore dhe Japonise ishte e rendesishme per sigurine amerikane ne vitet e luiftes se ftohte me Bashkimin Sovjetik. SHBA nuk u pelqente ideja e nje bote jo te qete, te ekspozuar ndaj ndikimit sovjetik dhe te destinuar per te paraqitur nje kercenim per vete interesat e tyre ekonomike e politike. Megjithate, eshte ndoshta e ligjshme te pohojme qe ne sforcimin amerikan kishte dhe nje perberes altruist. Ne shkembim te ndihmes se dhene ne rindertimin e Planit Marshall, ne fakt SHBA nuk pretenduan nga partneret nje trajtim te barabarte: Japonise iu lejua te mbante ne fuqi masa shtrenguese ndaj importeve per te mbrojtur tregun e vet te brendshem, dhe vendeve te Europes lindore te vazhdonin me politikat e tyre mbrojtese dhe ndihmave ne fushen e bujqesise. Brenda fundit te viteve pesedhjete ose viteve te para gjashtedhjete, ekonomite e Europes lindore dhe te Japonise ishin rindertuar. Avantazhi i madh per te cilin SHBA kishin shijuar ne planin ekonomik po zhdukej: Japonia dhe Europa lindore kishin rifituar nje pjese te mire te terrenit te humbur. Disavantazhi i peshores se pagesave amerikane ishte ne rritje konstante. Ne vitet shtatedhjete, per here te pare pas perfundimit te luftes, peshorja amerikane tregtare filloi te boshatisej. Ndodhi atehere qe SHBA adoptuan politika me te orientuara nga interesat kombetare: me tej filluan te mbeshtesnin ne nivel boteror, ekonomine liberale inaguruar pas 1945, dhe futen masa mbrojtese per te mbeshtetur ekonomine e vet, duke filluar keshtu te sillet si “gjahtar hegjemon”. Me fjale te tjera, filluan qe te shikonin me shume interesat e veta kombetare, te linin rolin e mbrojtesit te nje ekonomie boterore te hapur dhe ndoshta te shfrytezonin pozicionin e vet te forces. Hapet keshtu nje epoke e re e karakterizuar nga “nje mbrojtje ne rritje, jostabilitet monetar dhe krize ekonomike”. Me renien relative te SHBA, nuk kishte me nje force te qarte dominuese qe te shqetesohej ne mbeshtetjen e nje ekonomie liberale ne shkalle boterore. Shume vezhgues ndajne idene e pergjithshme te nevojes se nje vendi hegjemon te marre persiper ekzistencen e nje ekonomie

PUNOI: Gerald DEMO -24-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE boterore liberale, por mohojne qe forca ekonomike e SHBA te jete zvogeluar ne menyre thelbesore. Per kete qellim, nxjerrin dy argumenta. Ne radhe te pare, SHBA jane akomashume te forta ne terma te burimeve te fuqive te tipit tradicional (ajo ushtarake , ekonomia, teknologjia dhe territori). Eshte e vertete qe ka pasur nje renie relative ne zonat e ekonomise se teknologjise, por kjo ishte e paevitueshme, nga momenti qe avantazhi i madh i SHBA qe prej viteve pesedhjete i detyrohej faktit qe Europa perendimore dhe Japonia duhej te rindertoheshin. SHBA vazhduan te ishin ne avantazh ne bote per sa i perket invancionit dhe konkurrences ne fushen e teknologjise se larte. Ne radhe te dyte, duhet te shikojme se me cilat kritere llogaritet pozicioni i SHBA. Susan Strange mbeshtet idene se nuk eshte e udhes te fokusosh vemendjen ne ekonomine territoriale brenda kufijve te SHBA. “Ajo c’ka vertet rendesi eshte kuota e output-it boteror te produkteve primare (minerale dhe bujqesore), te manifaktures dhe te sherbimeve per prodhimin e te cilave nenkuptuan drejtuesit e shoqerive te medha. Duke qendruar ne ate kuote, SHBA jane akoma ne avantazh, fale rritjes se investimeve te jashtme te SHBA. Sic thame dhe me pare, SHBA jane vecanerisht te forte ne sektoret me te avancuar, me permbajtje te larte informacioni, qe sot kane me shume vlere ne terma te fuqise ekonomike te nje kapaciteti te pergjithshem industrial. Se fundmi, SHBA qendrojne te forta dhe ne fushen e burimeve te fuqive jomateriale, si “kultura popullore” e afte per t’u shfaqur ne te gjithe cepat e globit: per shembull, kinema televizion, city web ne internet etj. American Way of life u pelqen shume njerezve ne shume vende te botes. Dhe vlerat e lira ne linje me ideologjine amerikane depertojne institucione nderkombetare si FMI dhe WTO. E gjithe kjo u jep SHBA nje sasi te konsiderueshme te fuqive “soft” ose te fuqive “e preferuar”, shprehje te perdorura per te treguar kapacitetin e “strukturimit te nje situate ne menyre qe kombet e tjera te zhvillojne preferenca ose te te percaktojne interesat e vet sipas , modaliteteve konform me ato te kombit te tyre. Nese pranohen keto argumenta, nuk mund te arrijme ne perfundimin se hegjemonia e SHBA eshte akoma e forte. Duke u nisur nga cfare jane te atribueshme tendencat ne krizen qe haset ne ekonomine liberale, Susan Strange mendon qe SHBA kane marre shume vendime manaxheriale te menduara mire qe vlejne gjeresisht ne shpjegimin e c’rregullimit financiardhe monetar.17 Me fjale te tjera, problemi nuk eshte fuqia: problemi eshte kapaciteti i SHBA per te marre persiper pergjegjesine e mbeshtetjes se ekonomise liberale ne shkalle boterore. Kritikat analoge u bene kunder administrates republikane te George W.Bush:

17 Relazioni internazionali. edizione italiana a cura di Maria Weber. Robert Jackson, Georg Sorensen.

PUNOI: Gerald DEMO -25-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE

SHBA ngelen fuqia me e madhe ne bote, por nuk kane rolin e nje lidershipi kryesor. Perkundrazi, politika e SHBA e ngushton horizontin e vet ne kenaqjen e nevojave te grupeve me interesa te brendshme. Nje tjeter debat ne fushen e EPI sillet rreth kesaj pyetjeje: Eshte vertet e nevojshme te ekzistoje nje vend hegjemon i gatshem per te mbeshtetur nje ekonomi liberale boterore.Robert Koehane mbeshtet qe prezenca e nje fuqie hegjemone ka kontribuar ne vleresimin e nje shpirti bashkepunimi nderkombetar ne zona te tilla si financa, shkembimet tregtare dhe nafta. Megjithate, renia e supremacise SHBA nuk solli ndonje ndalim te bashkepunimit, sic do te ishte e llogjkshme te pritej sipas teorise se stabilitetit ekonomik. Keohane perfundon qe: prania e nje fuqie hegjemone mund te kete qene e rendesishme per te filluar bashkepunimin, por me tu krijuar institucionet e nevojshme nderkombetare, keto te fundit jane ne gjendje te qendrojne vete, te veprojne vete dhe te promovojne nje zhvillim te metejshem dhe ne prani te renies se nje vendi hegjemon. Me fjale te tjera, duhej “te merej parasysh impakti i regjimeve nderkombetare ne kapacitetin per te bashkepunuar me vende me interesa te ndara”. Nje tjeter kendveshtrim i teorise se stabilitetit hegjemon ka te beje me emfazen e njeanshme te vendosur ne rolin e nje vendi hegjemon, dhe nenvleresimi pasues i funksionimit pozitiv te kryer nga fuqi te vogla ne ndertimin e nje ekonomie liberale boterore. As me i forti i vendeve hegjemone nuk mund te beje cdo gje vetem: per te arritur rezultate ka nevoje per sforco bashkepunuese te shteteve te tjera. Teoria e stabilitetit ekonomik tenton qe fuqite e vogla vihen ne levizje nga egosite dhe oportuniste, por ne realitet ato kane kontribuar ne mase te madhe ne krijimin e nje ekonomie liberale boterore duke bashkepunuar me institucione te regjimeve nderkombetare liberale. Hegjemonia e SHBA ka qene gjithmone me pak altruiste sesa teoria na ben te besojme. Gjate luftes se ftohte, te lidhesh me fushen liberale te te Europes perendimore dhe Japonia ishte me rendesi per sigurine e SHBA. Dhe rendi ekonomik liberal ngritur nga SHBA, me teper se qellim i venies ne dispozicion te te gjitheve te nje te mire publike, ne realitet kishte te bente me interesat e vertete te vet SHBA. Natyrisht, te pranosh kete fakt nuk nenkupton te mohosh qe Europa perendimore ishte nje prej fituesve me te medhenj te garancise se sigurise se furnizuar nga amerikanet gjate luftes se ftohte. Pozicioni marksist njeh rendesine e hegjemonise, por e lidh ate me ciklet e gjate te rritjes ekonomike. Per marksistet, ceshtja e hegjemonise se SHBA ishte nje faze specifike e ekspansionit kapitalist te pasluftes. Kjo faze perfundoi rreth viteve shtatedhjete, sepse u

PUNOI: Gerald DEMO -26-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE ezauruan parakushtet qe kishin mbeshtetur periudhen e gjate te rritjes ekonomike, dhe ne vecanti disponibilitetin e krahut te punes se kualifikuar ne tregje te mira te Europes perendimore rifituanterrenin e humbur ne planin ekonomik dhe prodhuesit e SHBA u zune ngushte nga nje konkurrence e rriturv ne tregjet nderkombetare. Robert Cox percakton se renia ekonomike e SHBA krijon probleme per stabilitetin aktual te rendit boteror por, duke iu referuar marksistit italian Antonio Gramsci i cili nenvizon dimensionin ideologjik te hegjemonise. Nje rend hegjemonik stabel bazohet ne nje bashkesi vlerash te ndara dhe njohurish qe rrjedhin nga “menyra te berjes dhe te te menduarit te shtresave shoqerore dominuese te shtetit dominues”. Me fjale te tjera, hegjemonia e SHBA bazohej jo vetem ne fuqine materiale por dhe ne vlera, dhe mbi nje model te shoqerise qe vende te tjera iu dukej terheqes dhe deshironin ta ndiqnin si shembull. Marksistet nenvizojne se pervec aspekteve te mosbarazise dhe hierarkise se brendshmete hegjemonise se SHBA. Nen lidershipin e SHBA, ekonomia liberale boterore nuk ka qene asnjehere globale. Bota e trete ishte e rrethuar ne nje pozicion marxhinal, dhe blloku sovjetik ishte jashte saj. Sipas shume marksisteve, hegjemonia e SHBA nuk ishte vec nje instrument me te cilin borgjezite e SHBA dhe te vendeve te tjera kryesore perendimore e perdorin per te mbajtur nen kontroll shtetet me te dobeta sipas menyres nga e cila nxirrnin perfitim ekonomik dhe politik ndaj perendimit. Ekonomia liberale boterore do te ishte pra vetem nje eufemizem per te treguar kontrollin ekonomik dhe politik te ushtruar ne bote nga nje elite kapitaliste perendimore per perfitime te vetat. Edhe pse merkantilizmi ka te drejte kur na tregon per nevojen e nje pike te referimit politik per zhvillimin e aktivitetit ekonomik, kjo nuk do te thote qe ekziston nje raport me sens unik ne te cilen politika luan nje rol dominues ndaj ekonomise. Sfera ekonomike ka nje dinamike te veten, dhe mosbarazite e zhvillimt ekonomik midis shteteve i perzihen dhe njehere letrat e fuqise politike. Ka nje llogjike te politikes dhe ka nje llogjike te dhe te ekonomise: te dyja influencohen reciprokisht, por ekonomia nuk eshte teresisht e varur nga politika, por ndodh e kunderta. Ne radhe te dyte, eshte e dukshme qe renie relative e SHBA nuk solli nje renie te ekonomise liberale boterore. Fundi i shek 20 nuk mund te percaktohet nje faze e nje krize ekonomike nderkombetare te rende, te pakten nga pikepamja e perendimit te industrializuar, qe ka kaluar me pare dhe kriza te tjera. Me pak fjale, nje rregullim politik i ekonomise boterore eshte i mundur dhe ne mungese te nje fuqie hegjemone: rregullimi aktual duket se mbeshtetet ne sforcot per bashkepunim me SHBA, Europes perendimore dhe Japonise. Ne qofte se nje bashkepunim i tille do te pesonte nje ndalese te rende, mund te presim te

PUNOI: Gerald DEMO -27-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE asistojme ne rajonizimin me te shenuar ne bote. Por probabiliteti qekjo te ndodhe eshte pothuaj e pamundur. Se fundmi, politika e nje fuqie hegjemone mund te jete altruiste, por kjo gjithmone do te permbaje nje element te interesit kombetar. Hegjemonia ka dy fytyra, nje dashamirese dhe nje tjeter shume me pak te tille. Te vendosesh me pare se cila vlen eshte e pamundur: vetem nje analize e kujdesshme rast pas rasti e zgjidh kete ceshtje. Ne perfundim, nuk mund te themi qe politika ushtron nje kontroll total mbi ekonomine, ashtu sic do te donin qe te besonin merkantilistet: eshte e vertete qe jane rregullat e vendosura nga politika ato qe perbejne kornizen brenda se ciles zhvillohet aktiviteti ekonomik. As nuk mund te thuhet qe eshte ekonomia ajo qe percakton zgjedhjet politike, ashtu sic pretendojne shume marksiste; por eshte e vertete qe dinamikat ekonomike influecojne ne zhvillimin e nje fuqie politike. Hipoteza liberale sipas se ciles ekonomia e tregut do te ishte nje sfere autonome e shoqerise eshte jo e udhes: por eshte e vertete qe kur ajo vihet ne levizje nga vendimet politike, ekonomia e tregut ka nje dinamike te veten autonome. Liberalizmi, marksizmi dhe merkantilizmi, cdonjeri prej tyre,kane treguar nje aspekt te rendesishem te raportit midis politikes dhe ekonomise. Cdonjera nga tre teorite paraqet mungesa specifike qe e bejne te papershtatshme per ta shpjeguar krejt vetem raportin kompleks midis politikes dhe ekonomise.

4.2 Zhvillimi dhe nenzhvillimi ne Boten e Trete Pra viteve pesedhjete te nenteqintes, pothuajse asnje nuk bente pyetje rreth problemeve te zhvillimit ne Boten e Trete. Dhe kur dikush bente pyetje te tilla, e bente ne terma te zhvillimit kolonial, nga momentiqe pothuajse te gjitha vendet e Botes se Trete ishin koloni te shteteve europiane. Zvillimi i kolonive ishte nje terme perandorake, jo me penallti edhe nje teme nderkombetare. Procesi i kolonizimit, filluar ne vitet Pesedhjete, shenoi fillimin e kerkimeve per zhvillim ne nje shkalle me te gjere, tashme vertet nderkombetare. Shtetet e reja te Afrikes dhe Azise u bene anetare te Kombeve te Bashkuara, dhe shume shpejt fillun te ndiheshin zerat e tyre per nevoja per te perqendruar vemendjen mbi temen e zhvillimit. Kundershtimi i Lindje – Perendim i Luftes se Ftohte beri qe cdonjera nga te dy palet te ishte e interesuar te kultivonte lidhje me te ngushta me boten per zhvillim ne kurriz te pales tjeter. Ishin liberalet ekonomike ata qe inaguruan ne Perendim kerkimet per zhvillim, duke propozuar kontribute te ndryshem te grumbulluar nen emertimin “teoria e modernizimit”. Ideja baze ishte qe vendet e Botes se Trete do te kishin ndjekur rrugen tashme te kryer nga vendet e zhvilluara te Perendimit: nje udhetim gradual nga nje shoqeri bujqesore tradicionale,

PUNOI: Gerald DEMO -28-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE paraindustriale, drejt nje shoqerie moderne, shoqeri industriale te karakterizuar nga konsumi ne mase.18 Zhvilliminenkuptonte kalim te barrierave te prodhimit paraindustrial, te institucioneve te krijuara dhe te sistemeve te vleres kaq te ngushte qe ndalonin procesin e rritjes dhe te modernizimit. Shume liberale ekonomike sinjalizojne pranine ne vendet e Botes se Trete te nje situate te dyfishte: nje sektor tradicional me rrenje ne zonat rurale dhe nje sektor modern homogjen i perqendruar ne qytete.19 Te dy sektoret jane thelbesisht te izoluar njeri nga tjetri: e vetmja lidhje me kuptim perfaqesohet nga fakti qe sektori tradicional perdoret nga serbatori i krahut te punes per sektorin modern. Zgjerimi i dinamikave te zhvillimit ne sektorin modern ne ate tradicional eshte nje prej problemeve kyc per tu zgjidhur per te vene ne levizje nje zhvillim te vertete ekonomik. Sforcot teorike te ekonomisteve liberale u drejtohen identifikimit te games se gjere te faktoreve qe pengojne modernizimin, por dhe ata qe e nxisin ate. Ne kete kuader te pergjithshem, ata nenvizojne rendesine e nje ekonomie te hapur, te lire nga interferencat politike, te afte per te rigjeneruar vellimin e investimeve qe duhen per te ushqyer procesin e rritjes dhe zhvillimit ekonomik. Rostow theksonte ne menyre specifike qe “renia”, faza e shtyrjes kyc ne kalimin nga tradicionalja tek modernja, eshte e karakterizua nga nje rritje e ndjeshme e investimeve ne sektorin modern, qe duhet te kalojne te pakten si minimum nje nivel prej 10% te prodhimit bruto te brendshem. Nje tjeter element kritik eshte raporti i vendeve te Botes se Trete me tregun boteror. Shikohet qe marredhenie te ngushta te tregut me vendet e zhvilluara rikuperohen pozitivisht ne terma te zhvillimit, ne ekonomite e Botes se Trete. Tregtia e jashtme konsiderohet nje faktor vendimtar per zgjerimin e tregut dhe nje tjeter rritje te sektorit modern. Investimet direkte ne Boten e Trete nga ana e shoqerive shumekombeshe, sjellin teknologjite moderne dhe profesionalizmin per te cilin keto vende kane shume nevoje. Gjate viteve Gjashtedhjete e Shtatedjete te Nenteqintes, interpretimi liberal i mekanizmave te zhvillimit u be objekt i kritikave te medha, pjeserisht te motivuara nga mungesa ne ate periudhe, te nje progresi efektiv ne shume vende te Botes se Trete. Ndersa, ne dhjetevjecaret e pare te pasluftes, taksat e rritjes ne boten e zhvilluar po arrinin pikun e pa precedente, ndersa diku tjeter dukej sikur mbreteronte nje gjendje amullie thelbesore. Ekonomite te nenzhvilluara refuzonin “te shkeputeshin” dhe kjo natyrisht provokoi nje rritje te pakenaqesise kundrejt teorise se modernizimit. Kritika me e forte ndaj liberaleve ekonomike

18Radovan Vukadinovic. Marredhenie nderkombetare.

19 Relazioni Internazionali.Una Edizione a cura di Maria Weber. Robert Jackson, Georg Sorensen.

PUNOI: Gerald DEMO -29-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE ishte levizja nga eksponentet e teorise neomarksiste te nenzhvillimit, e njohur si “teoria e pavaresise”. Bazuar ne analizenklasike marksiste, ajo diferencohet ne nje aspekt kyc. Ndryshe nga Mrks, teoricienet e pavaresise nuk presin qe zhvillimi kapitalist te ngulitet dhe te shpaloset ne Boten e Trete ne te njejten menyre qe kapitalizmi i pare u ngrit ne Europen Perendimore dhe ne Ameriken Qendrore. Ndryshe nga marksizmi sovjetik, nuk mbeshtesin nje model te tipit sovjetik, qe e gjykojne shume te centralizuar dhe autoritar, dhe jane ne favor te nje modeli socialist me te decentralizuar dhe demokratik. Objektivi i tyre kryesor, akoma jo nuk eshte formulimi i modeleve te zhvillimit alternativ ne ata te kapitalizmit ose te liberalizmit ekonomik, sesa eshte nje kritike kerkuese e formes se varesise qe zhvillimi kapitalist tenton te percaktoje ne Boten e Trete. Teoria e varesise eshte nje sulm kunder kapitalizmit te vonuar, nje tentative per tu mbrojtur nga kapitalizmi global. Kemi pare me pare qe per liberalet ekonomike “shoqeria tradicionale”, ishte pika e fillimit te procesit te zhvillimit dhe modernizimit te te gjithe vendeve. Teoria e varesise refuzon kete teze, duke pohuar qe pika e fillimit eshte nenzhvillimi, jo tradita. Nenzhvillimi nuk eshte aspak nje kusht qe ne te kaluaren karakterizonte te gjithe vendet: eshte, me sakte nje proces qe ze vend brenda kuadrit te sistemit kapitalist glaobal dhe qe iu eshte vendosur vendeve te Botes se Trete, nenzhvillimi i te cileve eshte pra nje nenprodukt i qellimshem per zhvillimin e Perendimit. Nenzhvillimi eshte procesi permes te cilit, forcat kapitaliste perhapen per te nenshtruar dhe varferuar Boten e Trete. Mund te ndodhe qe forma te mepareshme te shoqerise ne Boten e Trete te mos ishin te zhvilluara, por nenzhvillimi fillon vetem me ardhjen e kapitalizmit global. Me fjale te tjera, kapitalizmi global gjeneron ne nje proces unik zhvillimi dhe pasurimi dhe nenshtrimi e varferie. Me radikalet si Andre Gunder Frank dhe Samir Amin nuk hezitojne te pohojne qe vendet e Botes se Trete duhet te presin, ose te pakten te reduktojne ne menyre drastike, lidhjet me tregun kapitalist boteror.Duke u besuar vetem forcave te tyre, dhe jo vetem ne forma te heshtura te bashkepunimit, ata mund te fillonin nje proces te nje zhvillimi te vertete ekonomik, jashte zones se shfrytezit te tregut kapitalist boteror. Te tjere teoriciene te varesise, si Fernando Henrique Cardoso, me pak te ashper kundrejt tregut kapitalist boteror, mendojne se nje shkalle e caktuar e zhvillimit eshte e mundur ne Boten e Trete edhe ne pranine e rratheve te varesise se jashtme nga Perendimi kapitalist.20 Gjate viteve Shtetedhjete, teoria radikale e varesise u vu seriozisht ne diskutim dhe hyri ne nje faze renieje. Shume vende te Jug – Lindjes aziatike dhe mbi te gjitha “Kater tigrat”

20 Joshua .S.Goldestein.Mardheniet Nderkombetare

PUNOI: Gerald DEMO -30-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE

(Koreja e Jugut, Tajvani, Singapori dhe Hong Kong) eksperimentuan nje rritje te shpejte ekonomike teshoqeruar nga nje integrim thelbesor ne tregun boteror. Ishte nje goditje e rende per parashikimet e trazirave dhe varferise formuluar nga teoria e varesise, dhe nje konfirmim i tezave te teorise se modernizimit. Teoria e varesise u qortua se kishte mbivleresuar ne analizat e saj faktoret e brendshem, si roli i shtetit dhe i forcave shoqerore te brendshme. Ne nje fare mase, analiza e sistemeve boterore te Wallerstein ilustruar me pare ka nje pergjigje per keto kritika. Dhe duke marre nga teoria e varesise, konceptet e shkembimit te pabarabarte dhe te nenzhvillimit te periferise, Wallerstein njeh si ne rastin e “Kater tigrave”, se disa vende efektivisht mund te perparojne, vetem se ne te njejten kohe vende te tjera do te bien poshte, keshtu qe hierarkia e shkembimit te pabarabarte do te vazhdoje te karakterizoje ekonomine – bote kapitaliste. Wallerstein proteston kunder atij qe prek analizen e tij te ekonomizimit, duke pohuar qe ekonomia dhe politika influencohen reciprokisht ne nje nderveprim dialektik. Sido qe te jete, ne vitet Tetedhjete e asistua ne nje rritje te forte te ideve te liberalizmit ekonomik persa u perket pasqyrimeve te zhvillimit. Administrata e Ronald Reagan ne SHBA dhe jo e Margaret Thatcher ne Mbreterine e Bashkuar promovuan politika liberale qe lartesuan rolin e forcave te tregut te lire dhe ridimensionuan ate te aparateve burokratike dhe te rregullave te shtetit. Vendet e Botes se Trete ishin te inkurajuar qe te pershtasnin politika te ngjajshme. 21 Ne fund te viteve Tetedhjete dhe ne fillim te viteve Nentedhjete u regjistrua nje rikthim ne idete e frymezuara nga mendimi merkantilist. Me qellim zhvillim e Botes se Trete, merkantilizmi nuk diti te prodhonte deklarate te qarte dhe te permbledhur si ato te liberaleve ekonomike ose te teoricieneve te varesise. Per kete ceshtje ekziston nje tradite e gjere dhe e shumellojshme merkantiliste, qe ne vitet e fundit ka rrimare fuqi. Tezat merkantiliste mbi zhvillimin nenvizojne nje lloj kompromisi midis tezave te liberaleve dhe atyre te teoricieneve te varesise. Ndersa te paret vendosin theksin ne integrimin ne tregun boterore si faktor te afte per te promovuar zhvillimin dhe te dytet mbronin nje shkeputje nga tregu boteror, merkantilistet sugjeronin nje rruge te mesme. Qe ne vitet Pesedhjete, Raul Prebisch dhe Gundar Myrdal vune ne diskutim shkembimin e lire bazuar ne avantazhin krahasues. Nga perfitimet ekonomike qe sipas liberaleve duhet te maturoheshin per Jugun e botes konfrom teorise se avantazhit krahasues, nuk dukej asnje gjurme. Kryesisht kjo i detyrohej nje renieje shekullore te termave te shkembimit per eksportimet tradicionale te Jugut. Me fjale te tjera,

21 Relazioni Internazionali.Una Edizione a Cura di Maria Weber

PUNOI: Gerald DEMO -31-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE ato mallra te eksportit vazhdonin te humbnin vlere ne tregjet boterore, ndersa cmimet e produkteve te importit, per me teper industriale dhe telarte nga ana teknologjike, ishin stacionare ose vazhdonin te rriteshin. Pra ishte e nevojshme te promovohej aktivisht industrializimi i Jugut, dhe pse ne faze fillestare industrite e reja u gjeten duke operuar me nje kosto te larte te krahasuar. Nqs arsyetimi liberal i avantazhit te krahasuar eshte i kritikueshem, po ashtu jane dhe idete mbi “shkeputjen” mbrojtur nga teoricienet e varesise. Hettne analizon kater ceshtje “te eksperimenteve te shkeputjes” kryer ne vitet Shtatedhjete ne Tanzani, Ghane, Xhamajke dhe Nikaragua dhe nxjerr qe te gjithe e te kater tentativat deshtuan, per shkak te nje kombinimi te destabilizimit te jashtem dhe te rezzistences se brendshme, por edhe te planeve dhe politikave ekonomike shteterore krejt jo realiste. Merkantilistet moderne sugjerojne tani per tani nje linje te kompromisit midis ekstremeve te autonomise ekonomike dhe te integrimit total ne ekonomine kapitaliste globale. Ne fakt eshte e ngjajshme qe suksesei i arritur nga vendet e Lindjes aziatike dhe Japonia ne terma te zhvillimit ekonomik i detyrohet aplikimit te nje strategjie efikase merkantiliste. Nje zone e dyte kyce per zhvillimin ku merkantilistet rekomandojne nje zgjidhje kompromisi eshte ajo e raporteve midis shtetit dhe tregut. Sipas liberaleve ekonomike, receta me e mire per promovimin e zhvillimit ekonomik eshte ajo qe parashikon liri totale per forcat e tregut dhe nje rol minimal per shtetin. Merkantilistet kundershtojne qe eficenca e pretenduar ne treg nuk eshte pa defekte. Ne teorine ekonomike nuk ka argumenta te pa refuzueshem ne mbeshtetje te tezes qe nderhyrja e shtetit ne ekonomi qofte per nje percaktim kunderprodhues, dhe faktit qe ngadonjehere te qenit keshtu nuk perben nje prove te mjaftueshme per te denuar cdo lloj nderhyrje. 22Zhvillimi ekonomik i Korese se Jugut dhe Tajvanit eshte ne mase te gjere e atribueshme ndaj rolit te zhvilluar nga shteti ne realizimin e strukturave prodhuese te nevojshme. Merkantilistet pranojne, se nje nderhyrje tejmase nga shteti mund te provokoje “deshtime burokratike” dhe nuk pranojne tezen e teoricieneve te varesise sipas se ciles roli i forcave te tregut eshte absolutisht i parendesishem. Nqs u lihet shume hapesire forcave te tregut, ekziston rreziku i deshtimit te tregut: psh, krijimi i nje monopoli ne disa sektore mund te bllokoje konkurrencen midis prodhuesve, ndersa nje prodhim shume i parregullt mund te krijoj hapesira per efekte anesore negative, si nje ndotje e jashtezakonshme. Por nqs i lihet shume hapesire rregullimit shtetror, risku eshte ai i deshtimit burokratik, qe i detyrohet kostove te larta dhe ineficenca te pambeshtetura. Balancimi korrekt midis shtetit dhe tregut nuk mund te ndryshoje nga nje shoqeri ne tjetren dhe ne brendesi te vet shoqerise, nga nje

22 Relazioni Internazionali.Una Edizione a Cura di Maria Weber. Robert Jackson, Georg Sorensen

PUNOI: Gerald DEMO -32-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE periudhe ne tjetren. Kriza me e fundit e zgjatur ekonomike ne Japoni na tregonqe pas shume vitesh te nje rritje konsistenst, aparati politik dhe burokratik nuk ka qene ne gjendje ose nuk ka dashur te perpunoje strategji te reja te afta per te rifilluar zhvillimin ekonomik. Nje tjeter shembull i “rruges se mesme” merkantiliste ne fushen e zhvillimit ka te beje me rolin e kompanive shumekombeshe. Per shume liberale ekonomike, shumekombeshet jane “motori i rritjes” qe sjellin progresin dhe prosperitet ne Jug te Botes, ndersa ne syte e teoricieneve te varesise ato duken si “djalli i meshiruar”. Merkantilistet vezhgojne qe shumekombeshet mund te favorizojne efektivisht zhvillimin e Botes se Trete, por nje potencialitet i tille behet realitet vetem nen disa kushte te percaktuara. Ne shtetet e dobeta me ekonomi lokale te nenzhvilluara, shumekombeshet tenojne te dominojne teresisht vendin mikprites, dhe kjo nuk ndihmon per forcimin e industrise lokale: shumekombeshet ndermoren rolin e monopolisteve lokale. Ne shtetet me te forte ne te cilet tashme zoterojne nje fare baze industriale, investimet e shumekombeshme mund te stimulojne nje evolucion fitimprures per ndermarrjet lokale ne planin teknologjik dhe ne menyra te tjera, pra promovojne ne nje mase te konsiderueshme zhvillimin e ekonomise se vendit prites. Pra shumekombeshet nuk “eksportojne” automatikisht zhvillimin ekonomik ne Jug te botes: qe kjo te ndodhe, forca e tyre duhet te bilancohet nga prania e nje industrie lokale dhe te nje qeverie pritese mjaft te forte per t’ia kaluar aktivitetit te tyre. Nen shume aspekte, merkantilizmi modern duket se po zhvillon nje strategji inteligjente per zhvillimin ekonomik. Por edhe kjo nuk eshte privuar nga pika te dobeta. Per te udhezuar rrugen e rekomanduar nga merkantilistet moderne, shtetet e Jugut duhet te posedojne kapacitete politike – administrative teper te larta, sepse ne rast te kundert nuk jane ne gjendje te ndermarrin nderhyrjet e duhura ne ekonomi dhe as te fusin rregulla te pershtatshme. Edhe pse ne Lindjen aziatike dhe zona te tjera, shtetet qe plotesojne keto kerkesa jane te shumte, eshte mese e dukshme se shtetet e Jugut nuk jane shume te forte. Duhet te jete e qarte, se pas kesaj hyrje te shkurter, qe problemet qe kane te bejne me zhvillimin dhe nenzhvillimin ne Boten e Trete vazhdojne te ushqejne debatin midis studiuesve te radhitur ne pozicione te ndryshme teorike. Teori te ndryshme jane realizuar duke fituar me pare favoret dhe me pas shigjetat e kritikes, por problemi i zhvillimit eshte akoma perballe nesh me te gjithe forcen e tij: rreth 800 milione banes te Tokes nuk kane ushqim te mjaftueshem dhe rreth 500 milione jane te kequshqyer ne menyre kronike. Liberalet ekonomike kane te drejte qe mbeshtesin faktin qe ekonomia e nje tregu te lire mund te jete nje force e afte per te promovuar fuqimisht rritjen dhe modernizimin; por nuk eshte e vertete qe ne kete periudhe te gjate nje treg i rregulluar do

PUNOI: Gerald DEMO -33-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE te prodhoje me teper ose me pak automatikisht nje zhvillim optimal per individet dhe shtetet. Teoricienet e varesise nuk e kane gabim kur vendosin theksin ne menyrat ne te cilat raportet e varesise bllokojne ose shtremberojne zhvillimin ne Boten e Trete; por e kane gabim kur proklamojne qe itegrimi ne tregun boteror nuk mund te provokoje nenzhvillim, dhe qe vendet perendimore te zhvilluara nuk jane vecse shfrytezuese imperialiste.23 Merkantilistet moderne duket se po adoptojne nje rruge te mesme te arsyeshme midis shtetit dhe tregut, midis autonomise dhe integrimit, megjithate tentojne ti besojne kapaciteteve te manovrave te shteteve te Botes se Trete, shume prej te cileve jane shume te dobet dhe te qeverisur nga elita qe mendojne per llogarine e vet dhe shpesh jane shume te korruptuar. Prej disa vitesh, debati i zhvillimit eshte bere akoma dhe me komplks. Ne nje fare kuptimi, nuk mund te ishte vecse keshtu, per dy arsye. Ne radhe te pare, teorite e ilustruara me pare pretendojne te jene kembengulese ne te gjitha situatat, ose me sakte qe jane teori te pergjithshme. Fakti qe ne shume krahina dhe vende ekzizstojne shume probleme specifike, qe i detyrohen eksperienca te vecanta historike dhe ndryshimeve te kushteve lokale. Afrika subsahariane, Azia lindore, Amerika latine dhe Europa perendimore jane shembuj te krahinave me ngjarje historike te zhvillimit shume te ndryshem dhe me kushte lokale shume te ndryshme. Ne brendesi te cdonjeres prej tyre ka ndryshime shume te forta. Mendimi bashkekohor mbi zhvillimin eshte shume me i vetedijshem per keto ndryshime dhe te nje rrjedhoje qe jo gjithmone arsyetime dhe rekomandime mund te kalojne nga nje krahine, dhe deri nga nje nekrahine ne tjetren. Ne radhe te dyte, i tere debati mbi zhvillimin eshte zgjeruar shume, ne drejtimin qe aty marin pjese zera te ndryshem: organizata popullore, ONG, levizje qytetare, parti politike, qeveri, institucione nderkombetare, komuniteti i kerkuesve te zhvillimit e keshtu me radhe. Pastaj, cdokush prej ketyre pjesemarresve ne debat ka nje pjese te veten ne lojen per procesin e zhvillimit, shpeshhere te ndryshme jane dhe opinionet mbi te cilat duhet te konsiderohen ceshtje primare dhe mbi menyren me te cilen duhen perballuar. Ne vitet Pesedhjete dhe Gjashtedhjete te Nenteqintes, ky koncension u adoptua ne brendesi te sistemit ONU, sepse kishte nevoje per nje kusht per te identifikuar vendet ne te cilat do te drejtohet ndihma per zhvillim. Grupi i vendeve me kushtet e nevojshme u percaktua me ne fund duke iu referuar rezultateve skarco te arritur ne terma pro te rritjes ekonomike. As teoria e varesise, as ajo e merkantilisteve kane vene ne diskutim kete koncension liberal te zhvillimit. Diferencat kane te bejne me strategjite per tu adoptuar. Pothuajse unanimisht e

23 Relazioni Internazionali .Una Edizione a Cura di Maria Weber. Robert Jackson, Georg Sorensen

PUNOI: Gerald DEMO -34-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE ndare eshte nje lejim i zhvillimit qe e vendos theksin ne rritjen dhe modernizimin. Prej disa vitesh kane filluar te lindin disa ndryshime. Zhvillimi nuk eshte rritje: eshte edhe shperndarje edhe mireqenie; dhe as me teper kenaqja e nevojave materiale: eshte edhe demokracia, pjesemarrja, liria dhe autorealizmi. Berthame qendrore e konceptit qendron i paprekur: modernizimi eshte rritje.

4.3 Globalizmi ekonomik Ekonomistet liberale kane iniciuar debate te shumta nje nder te cilet eshte globalizmi ekonomik.Fenomeni i globalizmit konsiston ne difuzionin dhe intesifikimin e lidhjeve ekonomike sociale dhe kulturore ne shkalle boterore,kjo nenkupton qe pothuajse ne sensin qe kjo mund te kete te beje me ekonomine,politiken,teknologjin,komunikimet etj. 24 Ne qofte se me ndervaresi ekonomike nenkuptojme thjesht me shume varesi ekonomike midis dy vendeve globalizmi i vertete ekonomik karakterizohet nga nje spostim i cilesise ne drejtim te nje ekonomie boterore e bazuar jo me ne ekonomite tradicionale vetjake por ne nje treg te prodhimit,shperndarje dhe konsumi te konsoliduar ne nivel boteror.Ne kete rast ekonomia e vetme globale dominon ekonomite e shumta nacionale qe perfshihen ne te. Ky proces eshte quajtur integrim i thelluar.Globalizmi stimulohet nga faktore te shumte,me i rendesishmi nder te cilet eshte progresi teknologjik qe arihet si pasoje e konkurences ndermjet ndermarjeve.Masat e mara nga shtetet luajne nje rol te rendesishem si katalizator.Shume ekonomiste liberale e shohin fenomenin me optimizem.Nje ekonomist i famshem Milton Fridman thekson faktin qe sot eshte e mundur te prodhosh nje produkt ne cdo vend duke perdorur burime qe vijne nga cdo vend. Kjo eshte e mundur pasi shtetet nuk nderhyjne me si me pare ne prodhim dhe ne konsum. Sipas Xhon Nesbit, nje bote si kjo ofron me shume mundesi ekonomike. Mundesite e zhvillimit ekonomik jane shume here me te shumta krahasuar keto me cdo periudhe tjeter te historise njerezore jo vetem per shoqeri dhe institucione, por edhe per individe e familje. Sipas Nesbit, rritja graduale e globalizmit i ben individet te ndihen me te vetedijshem per identitetin e tyre. Kjo po ndihmon ne formimin e nje numri vendesh te vogla. Nesbit parashikon qe ne nje moment te caktuar te shek 21 ne Toke do te kete mijera vende. Kjo do te conte ne zhdukjen e shtetit nacional. Shteti nacional do te behet shume i vogel per disa gjera, dhe teper i madh per disa te tjera ne epoken eglobalizmit. Merkantilistet nga ana tjeter e hedhin poshte tezen e nje integrimi te thelluar.

24 Joshua.S.Goldestein.Mardhenie Nderkombetare

PUNOI: Gerald DEMO -35-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE

Per ta globalizmi nuk ekziston, por shtetet sipas tyre jane te perfshire ne nje ndervaresi te thelluar ekonomike. Gjykimi i neomarksisteve mbi globalizmin ndryshon si nga ai i liberaleve ashtu dhe ai i merkantilisteve. Sipas Koks, globalizmi ekonomik eshte dhe nje ndervaresi e intesifikuar, gjithashtu dhe nje zhvendosje cilesore ne drejtim te ekonomise globale. Nga ana tjeter sipas tij per te vazhduar progresi globalizues nevojitet korniza politike te shteteve nacionale, gjithashtu forca militare per te zbatuar normat. Sipas Koks, globalizmi karakterizohet me shume nga varesia sesa nga ndervaresia. Fuqia ekonomike eshte gjithmone e me shume e perqendruar ne vendet industriale ne menyre te vecante ne SHBA, ne Japoni dhe ne vendet e Europes Perendimore. Kjo do te thote, qenga globalizmi ekonomike nuk favorizohen masat e varfera te Botes se Trete dhe as te varferit e vendeve te industrializuara. Globalizmi eshte nje forme e kapitalizmit qe nenkupton domonimin e klases kapitaliste dhe shfrytesimin e njerezve te varfer ne tere boten.

4.4 Ekonomia politike ne Shqiperi. “Pavaresia e kushtezuar e ekonomise Shqipetare dhe politika e jashtme”. Kur mireqenia e nje shteti varet nga bashkepunimi me nje shtet tjeter, shteti i pare eshte i varur nga shteti i dyte. Ndervaresia eshte nje dukuri politike, jo thjesht ekonomike. Ndervaresia e ndersjellte e dy shtetve nuk do te thote se shkalla e tyre e ndervaresise eshte e barabarte ose simetrike. Shpesh njeri eshte me i varur sesa tjetri. Nqs do ta quanim problem, ne ditet e sotme kete e has edhe vendi yne, Shqiperia sidomos ne fushen energjitike. Dy vendet nga te cilat Shqiperia importon energji jane Greqia dhe Jugosllavia. Dhe sa here qe politika e jashtme e Shqiperise ka rene ne konflikt me interesat e vendeve te permendura, gjithmone kjo ka sjelle pasoja ne importin e eenergjise. Qeveria Shqiptare dhe korporata energjitike Shqiptare duhet te shikoje te gjitha teknologjite qe jane ne perdorim sot dhe te filloje ta grumbulloje kete energji. Nje pavaresi energjitike do te thote nje pavaresi ekonomike, sepse si SHBA qe ndjek nje politike ekspansive per sigurimin e energjise ne te njejten menyre duhet te veproje dhe Shqiperia. Ne kete aspekt duhen bere hapa te tille qe zhvillimi i ekonomise Shqiptare te vij me nje pavaresi ekonomike.

4.5 Ekonomia politike ne Kosove. Nga niveli i zhvillimit qe evidentohet permes treguesve te ndryshem ekonomiko-sociale ka qene rajoni i prapambetur i Serbise dhe i Jugosllavise.Ne kete kuader ekonomia e Kosoves u shendrua ne nje shtojce te ekonomise Serbe e Jugosllave duke u penguar te integrohet

PUNOI: Gerald DEMO -36-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE normalisht.25Frytet e kesaj ekonomie u programuan ti jepnin dhe i dhane sodisfaksion kryesisht minoritetit sllav ne Kosove.Persa u perket shqipetarve te Kosoves politika ekonomike u llogarit te ndikonte dhe ndikoi si nje nder elementet qe nxiten ndjenjen e shpernguljes.Ne ditet e sotme kur Kosova kafituar pavarsine e saj sfida ekonomike eshte nje nder me te rendesishmet per kete vend.Duke pasur parasysh madhesine e Kosoves dhe faktin qe nuk ka dalje ne tregetine detare,suksesi ne ekonomi varet nga integrimit rajonal.Suksesi ekonomik kerkon gjithashtu terheqjen e investitorve te huaj,i cili si shkembim kerkon vazhdimin dhe pershpejtimin e procesit te privatizimit i cili pati nje fillim te suksesshem ne fillim te vitit 2003, por qe ka ngalur ne vend per me se 9 muaj per shkak se udheheqja e UNMIK ka qene e paqarte.26 Privatizimi duhet te rifilloje menjehere jo vetem se mund te terheqe investitore te huaj, por sepse ai eshte esencial ne lirimin e sasive te konsiderueshme te pronave e cila aktualisht kontrollohet nga ndermarrjet jofunksionale publike qe jane ne liste per tu privatizuar. Kosova ka marre pjese ne menyre konstruktive ne nje seri aktivitetesh ekonomike rajonale, por per shkak se nuk ka status formal, ajo nuk eshte anetare formale Paktit te Stabilitetit te Europes Juglindore. Kjo shpesh nenkupton se Kosova lihet menjane per planifikime strategjike per Infrastrukture dhe mbase nuk ka “tabelen e qitjes” per te insistuar qe vendet e tjera ne rajon te pushtojne vemendjen nevojave dhe potencialeve te Kosoves. Duhet te behet nje pune teper serioze qe Kosova te marre pjese me emrin e saj ne organizatat nderkombetare qe diktojne telekomunikimet, transportin ajror, financat nderkombetare dhe planifikimin ekonomik rajonal edhe duke mos qene formalisht shtet. Procedurat operative te Paktit te Stabilitetit duhen rishikuar qe te lejojne Kosoven qe te marre pjese si anetare me anetaresi te plote pa pritur per ndonje veprim per statusin final. Negociatat rreth mekanizmave institucionale per te promovuar integrim ekonomik rajonal duhet te intesifikohen.Politikat tregtare dhe doganore te Kosoves dhe te gjithe vendeve ne rajon duhet te reflektojne konceptin e nje “Ballkoni pakufij”. OKB-ja dhe BE-ja duhet ti japin prioritet shume me te madhe zhvillimit ekonomik te orientuar drejt ekonomise se tregut. Zhvillimi ekonomik akoma tenton te zere “nje vend te posatshem” ne krahasim me prioritetet e tjera madje dhe ne planin me te Ri te implementimit te Standarteve.27

25 Maranglen Verli.Kosova sfida e nje shekulli.Botimpex 2007.

26WWW.Ballkan web.com 27Beqir Zhuta.Ekonomia Politike.Botimpex 2005

PUNOI: Gerald DEMO -37-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE

Shtypja e dhunshme SHBA-Peru qe rrjedh nga marreveshjen e tregtise se lire Protestuesit paqesor ne Peru's Amazon u sulmuar nga forcat qeveritare te peruse te premten, 5 qershor, duke i lene te pakten 38 te vdekur dhe 150 protestues u plagosen. Raportet e metejshme tregojne se numri i viktima mund te jene shume me te larta, ushtare u pane duke djegur trupa dhe organe dhe I hidhnin ato ne nje lume per te fshehur numrin e vertete te viktimave. Kjo tragjedi pason pas disa muaj protestash nga grupet indigjene te Peruse kunder nje seri ligjesh antikushtetuese vene ne zbatim nga Presidenti Alan García ngutesisht ne pajtueshmeri me kerkesat e Peru-SHBA Marreveshjen e tregtise se lire (MTL).28 I njohur si Ligjet e tregtise se lire, te reformave ligjore kane potencial per te rritur te paligjshem prirje te paligjshme te transportimit te trupave ne rainforest, uzurpime te tokes dhe burimeve natyrore nga komunitetet indigjene, dhe autorizimit te privatizimit te ujit ne rajonin e Amazones. Protestat filluan ne gusht 2008, dhe u qetesuan ne dhjetor 2008 kur qeveria premtoi te anuloj ose te pakten te shqyrtoje dekrete, pas nje shume-parti kontribuan ne themelimin e komisionit te ligjeve antikushtetuese dhe ne shkelje te ligjit nderkombetar. Me konkretisht, reformat shkelin Organizaten Nderkombetare te Punes, Konventa 169, lidhur me indigjenet dhe fiset ne vendet e pavarura, e cila kerkon qe deget e ekzekutivit te keshillohen me antare e komuniteteve para se te bej miratimin e ligjeve. Pavaresisht nga keto gjetje, qeveria nuk arriti te marre asnje veprim per pakushtetueshmerine mbi ligjet e reja, duke shkaktuar nje vale te re protestash qe filluan me 9 prill, 2009, dhe filluan te beheshin te dhunshme. Privuar nga perdorimi i mjeteve te tjera per te adresuar shqetesimet e tyre, protestuesit kane perdorur trupat e tyre per te ber bllokade per te parandaluar hyrjen e naftes transnacional dhe e automjetet e kompanise se minierave. Ne vend te hapjes se dialogut, Administrata e Garcias ka marre masa te dhunshme represive dhe vrasjen e njerezve te vet per te lehtesuar tregtine nderkombetare dhe tregtis. Keto mizori theksoje nevojen per nje model te ri te tregtise, nje qe ve mbrojtjen e te drejtave te njeriut, te drejtat e punetoreve dhe e mjedisit perpara fitimet korporative. Amerikanet nuk e mbeshtesin tregtine nderkombetare qe arrihet permes shtypjes dhe padrejtesive te dhunshme.

28 Kerkim ne googel, ekonomia politike nderkombetare.

PUNOI: Gerald DEMO -38-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE

KONKLUZIONET Politika duhet t’u sherbeje interesave te frytshmerise ekonomike. Largimi i dores se qeverise prej tregjeve ben qe “dora e padukshme” e ofertes dhe kerkeses te mund te perpunoj modelet me te frytshme te prodhimit, shkembimit dhe perdorimit. Per shkak te perfitimeve te tregtise se lire,liberalet e perbuzin manine e realisteve per kufij nderkombetar, sepse kufijte e kufizojne arritjen e frytshmerise sa me te madhe te shkembimit. Nderhyrja politike netregjet e lira eshte me e hapur kur qeverite zbatojne saksione kunder nderveprimeve ekonomike te llojeve te caktuara ose ndermjet aktoreve te caktuar. Fuqia politike ne keto raste ndalon nje shkembim ekonomik i cili ne te kundert do te kishte sjelle nje perftim te ndersjellte. SHBA kane mbajtur kufizime tregtare kundrejt shteteve qysh prej vitit 1998, si kunderpergjigje ndaj veprimeve te tilla ekonomike te shteteve sic jane shkeljet e te drejtave te njeriut. Ndermjet shteteve (ashtu si edhe brenda cdo shteti) shperndarja e perfitimeve prej tregtise mund te jete edhe e pabarabarte. Pasuria e re e krijuar nga tregtia nderkombetare mund te ndahet ne cfaredo menyre ndermjet pjesemarresve. nje shtet qe ka nje deficit tregtar kronik duhet te eksportoje nje pjese te pasurise se tij te perhershme duke ua dhene pronesine e ketyre pasurive te huajve.

Se pari, shteti duhet te luaje nje rol te rendesishem ne arritjen dhe ne garantimin e rritjes ekonomike. Tashme ka ardhur koha te kuptohet drejt roli vendimtar i sektorit publik, ne menyre te veçante ne periudhat e depresionit ekonomik si dhe ne prani te deshtimeve te tregut. Se dyti, komuniteti i biznesit duhet te angazhohet per respektimin e rregullave te ekonomise se tregut dhe te konkurrences se ndershme si dhe te zbatimit te kuadrit ligjor. Biznesmenet duhet te rrisin transparencen e aktiviteteve te tyre dhe duhet te drejtkuptojne se partneriteti me autoritetet shteterore eshte "çelesi" per zgjidhjen e shume problemeve, me te cilat po perballet ekonomia shqiptare.

PUNOI: Gerald DEMO -39-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE

REKOMANDIMET

1) Per te patur nje zhvillim akoma me te madhe te ekonomise politike duhet nje bashkepunim nderkombetar qe te perfshije te gjitha fushat jo vetem sferen ekonomike dhe politike pasi edhe fushat e tjera kane ndikimin e tyre te terthorte ne kete fenomen.

2) Gjithashtu kerkohet nje liberlaizim akoma me i madh i tregjeve nderkombetare dhe i taksave, praktikave doganore, ne menyre qe te hiqen te gjitha pengesat per nje liri sa me te gjere ekonomike qe do te kishte impaktin e saj politik dhe me gjere.

3) Ndihet nevoja e nje traktati te ri nderkombatare te BE qe te trajtoje me gjere kete tematike duke prekur edhe elemente e faktorete tjere.

4) Bashkepunimi me vendet e rajonit persa i perket Shqiperise duhet te jete akoma me multilateral sidomos me Shtetet ne te cilat jetojne komunitete etnike Shqipetare, ne menyre qe edhe edhe ata shqiptare te jashte trojeve te ndjejne me teper rritjen e nivelit te integrimit ne shoqerone e shtetit ne te cilin jetojne.

PUNOI: Gerald DEMO -40-

EKONOMIA POLITIKE NDERKOMBETARE

BIBLIOGRAFIA

1. Joshua. S. Goldestein - Marredhenie Nderkombetare.

2. Relazioni Internazionali - Edizone a cura di Maria Weber. Robert Jackson, Georg Sorensen

3. Radovan Vukadinovic - Marredhenie politike nderkombetare

4. Maranglen Verli - Kosova sfida shqipetare e nje shekulli Botimpex 2007

5. Beqir Zhuta - Ekonomia politike. Botim pex 2005.

6. www.Ballkan Web.com.

7. Wikipedia- Ekonomia Politike Nderkombetare, historiku i ekonomise politike nderkombetare

PUNOI: Gerald DEMO -41-