1 Copyright, I Ilir Bejtja 2014

Ilir Bejtja

2014

Udhёheqёsi i Ilir Bejtja, vёrteton se ky ёshtё version i miratuar i disertacionit tё mёposhtёm:

The supervisor of Ilir Bejtja certifies that this is the approved version of the below dissertation:

MARKETINGU SELEKTIV PER KËRKESË TURISTIKE SELEKTIVE PËR HAPËSIRA TURISTIKE TË PANDOTURA

Prof. Dr. Bardhyl Ceku

MARKETINGU SELEKTIV PËR KËRKESË TURISTIKE SELEKTIVE PËR HAPËSIRA TURISTIKE TË PANDOTURA

Pregatitur nga: Ilir Bejtja

“Disertacioni i paraqitur nё

Fakultetin e Biznesit

Universiteti “Aleksandёr Moisu” Durrёs

Nё pёrputhje tё plotё

Me kёrkesat

Pёr gradёn “Doktor”

Universiteti “Aleksandёr Moisu” Durrёs

Dhjetor, 2014

DEDIKIM

Ky disertacion i dedikohet familjes time, nënës dhe motrës time, për pritëshmëritë e tyre të vazhdueshme dhe besimin që kanë tek unë.

MIRËNJOHJE

Një mirënjohje të veçantë për të gjithë ata që më kanë ndihmuar të pasuroj idetë e mia lidhur me zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm, profesionistë nësektor, bashkëpunëtorë dhe profesorë, si edhe njerëz të mi të afërt e të dashur për mështetjen dhe nxitjen e tyre të vazhdueshme që unë të arrija të përfundoja këtë disertacion! Faleminderit të gjithëve!

DEDICATION

This dissertation is dedicated to my family, my mother and my sister for their continuous expectancy and confidence on me.

ACKNOWLEDGMENTS

A special thank to all of them who helped me to enrich my ideas on the sustainable tourism development so far, sector professionals, collaborators and teachers, and to my loved people as well for their continuous support and incitement to commit with the completion of this dissertation! Thank you all!

Deklaratё mbi origjinalitetin

Ilir Bejtja

Deklaroj se kjo tezë përfaqëson punën time origjinale dhe nuk kam përdorur burime të tjera, përveç atyre të shkruajtura nëpërmjet citimeve.

Të gjitha të dhënat, tabelat, figurat dhe citimet në tekst, të cilat janë riprodhuar prej ndonjë burimi tjetër, duke përfshire edhe internetin, janë pranuar në mënyre eksplicite si të tilla.

Jam i vetëdijshëm se në rast të mospërputhjeve, Këshilli i Profesorëve të UAMD-së është i ngarkuar të më revokojë gradën “Doktor”, që më është dhënë mbi bazën e kësaj teze, në përputhje me “Rregulloren e programeve të studimit të ciklit të tretë (Doktoratë) të UAMD-së, neni 33, miratuar prej Senatit Akademik të UAMD-së me Vendimin nr._____, datë ______

Durrës, më ______

Firma

PЁRMBLEDHJE

QËLLIMI I STUDIMIT: Disertacioni do të fillojë me një ekzaminim të mjedisit të sotëm turistik, të karakteristikave të segmentit të kërkesës së sotme moderne turistike për hapësira dhe destinacione turistike të pandotura, si edhe për atraksione kulturore e historike, me qëllim që të identifikojë mënyrat e projektimit të ofertave turistike që i përgjigjen sa më ngushtësisht dhe përkatësisht kësaj kërkese turistike selektive për turizëm të qëndrueshëm dhe zona të pandotura. Ai synon të identifikojë në çdo rast miksin e duhur të produktit turistik dhe miksin e përshtatëshëm marketing për kërkesë selektive për turizëm të qëndrueshëm. Në fokusin e studimit do të jenë rajonet turistike të qarqeve të Elbasanit, Korçës. Vlorës, Durrësit dhe Tiranës.

Disa nënpyetje të ngritura lidhur me qëllimin kryesor të disertacionit dhe që trajtohen gjërësisht në të janë:

1. Duke konsideruar zhvillimin e vonuar të Shqipërisë në industrinë e turizmit, cilat janë rrugët dhe drejtimet që duhet të ndjekë ajo me qëllim që t’i pergjigjet kërkesës turistike për turizëm të qëndrueshëm, duke mos bërë të njejtat gabime që vendet shumë të zhvilluara kanë bërë në të kaluarën e zhvillimit të kësaj industrie? 2. Cilët tregues mund të përdorim për të matur dhe kontrolluar zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm? 3. Si mund ta përdorim konceptin e ecological footprint në rastin e Shqipërisë, me qëllim që të masim qëndrueshmërinë e zhvillimit të industrisë së turizmit? 4. Si mund të projektojmë ofertën turistike dhe marketingun miks që t’i përgjigjemi sa më plotësisht kërkesës turistike për të maksimizuar performancën e kësaj oferte?

METODOLOGJIA: Metodologjia e përdorur në këtë studim bazohet në një analizë deduktive të literaturës dhe konceptualizim të modeleve të turizmit të qëndrueshëm, studim të situatës makro në industrinë e turizmit nëpërmjet shfrytëzimit të të dhënave desk të lidhura me të, studimin e situatës në zhvillimin e industrisë së turizmit në vendin tonë dhe në qarkun Elbasan në veçanti, nëpërmjet hartimit të pyetësorëve drejtuar një sampli të përzgjedhur në mënyrë të rastit në industrinë e turizmit në qarqet Elbasan, Vlorë, Durrës, Korçë dhe Tiranë, plotësimit të tyre në terren dhe përpunimit të të dhënave të pyetësorëve me Mega Stata dhe SPSS, analizimit të tyre dhe identifikimit të problematikës së lidhur me zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm në zonat turistike të përzgjedhura. Më pas përdorimi i metodës së Shpërthimit të Funksionit të Cilësisë dhe ndërtimi i House of Quality për “projektimin e ofertës turistike dhe marketingut miks selektiv për kërkesë turistike selektive për turizëm të qëndrueshëm miqësor me mjedisin”, duke mbajtur konstant variablin e kostove dhe duke mbajtur në fokus për këtë qëllim treguesin e ecological footprint. Përdorimin e metodave matematikore matricore dhe programimit linear (LP), të simulimit dhe algortimike për zgjidhjen e problemit lidhur me optimizimin e miksit të produktit turistik në raport me kërkesën turistike për të, dhe duke minimizuar sa më shumë asimetrinë në lidhje me këtë problem e duke makzimizuar “the willingness to pay” për ofertën turistike të projektuar. Futja e elementit stokastik për përcaktimin e miksit të produktit turistik dhe të maksimizimit të rezultateve nga shitja, duke qëndruar në preferencën e konsumatorëve

lidhur me treguesit e argëtimit, relaksit, atraksionit në destinacion dhe sjelljes miqësore me mjedisin turistik, përpunimi statistikor i të dhënave dhe vërtetimi i hipotezës së ngritur nëpërmjet analizës së këtyre treguesve për të rritur sa më shumë orientimin e industrisë turistike drejt kërkesës për produktet e saj. Përdorimi i LP dhe metodës “primal-dual” e cila ka në focus një përqasje min-max, ç’ka do të thotë se me kosto minimale ose të pandryshuara të gjejmë maksimumin e performancës për përputhjen e kërkesës së konsumatorëve me zgjidhjen teknologjike specifike të ofruar nëpërmjet ofertës së projektuar. Metoda primal-dual “Hungarian Method” është mjaft e përshtatëshme për algoritme përafrues (approximation algorithms) të cilët bëjnë të mundur shtrimin saktë të problemit, dhe zgjidhjen e tij për min-costs-max-matching- target. Identifikikimi i kufizimeve të metodologjisë së përdorur, i gjetjeve dhe i rekomandimeve për zhvillimin e ofertës turistike në këto zona.

PRURJET: Përdorimi i përqasjeve operacionale në përcaktimin e ofertës turistike duke mbajtur në fokus produktin turistik si shërbim, përdorimi i konceptit të ecological footprint për segmentimin e tregut për kërkesë për zona të pandotura dhe mjedis të pasur me atraksione kulturore, analizën e kësaj kërkese për turizëm të qëndrueshëm, vërtetimi i hipotezës që mbështet këtë përqasje për zhvillimin e industrisë së turizmit, përdorimin e metodës së ndërtimit të HoQ dhe përdorimi i QFD për projektimin e ofertës turistike dhe marketingut turistik selektiv për t’iu përgjigjur kërkesës turistike të turistit modern për zona të pandotura, në dijeninë time një metodologji e papërdorur deri më sot në sektorin e shërbimeve dhe industrinë e turizmit, si edhe gjetjet e konkluzionet e këtij studimi që mbështesin hipotezën bazë të studimit.

KONTRIBUTI: Aplikimi, në njohjen time personale, i HoQ dhe QFD për herë të parë në industrinë e turizmit dhe shërbimeve për projektimin dhe përcaktimin e ofertës dhe produktit turistik dhe për marrjen e konsensusit të konsumatorit për këtë produkt. Kombinimi i saj me metodën e atributeve dhe të shumave konstante për të përcaktuar çmimin e produktit turistik për turizëm elitar të qëndrueshëm dhe miqësor me mjedisin turistik. Gjetjet dhe konkluzionet e dala nga studimi, si edhe rekomandimet për operatorët turistikë për të rritur suksesin në bizneset e tyre.

FJALЁ KYÇE: ECOLOGICAL FOOTPRINT, ECO-FRIENDLY TOURISM, TURIZËM AKTIV, HOQ, QFD, CONSENSUS KONSUMATOR, OPTIMIZIM, MIKS PJESËSH TË PRODUKTIT TURISTIK, MARKETING SELEKTIV, MAKSIMIZIM PERFORMANCE.

ABSTRACT

PURPOSE: The dissertation will start with an examination of the actual tourism environment and sector, of the characteristics of the segment of the nowadays modern tourist demand for unspoilt tourist destinations and areas, as well as for historical and cultural attractions, in order to identify the ways to design the tourist offers which answer properly to this selective demand for sustainable tourism and unspoilt areas and spaces. It aims to identify in any case the proper tourist product mix and the appropriate marketing mix for a selective demand for sustainable tourism. The tourist destinations and areas in the regions of Elbasan, Korca, Vlora, Durres and Tirana will be the focus of this study. Some main questions raised here related to the main purpose of the dissertation and treated widely here are: 1. Considering the late development of Albania in the tourism industri, which are the roads and directions to be followed in order to answer to the tourist demand for sustainable tourism, not doing the same mistakes that many developed countries have done on the development of this industri on the past? 2. Which set of indicators we can use to measure, estimate and control the sustainable tourism development? 3. How can we get use of the indicator of ecological footprint in the case of Albania, in order to measure the sustainability of the development of the tourism industri? 4. How can we design the tourist offer and the marketing mix in order to answer as much fully as possible to the tourist demand to maximize its performance? METHODOLOGY: The methodology used in this study is based in a deductive analysis of the literature and the conceptualization of the sustainable tourism models, study of the macro situation in the tourism industri worldwide through getting use of the desk data related to it, study of the situation with the development of the tourism industri in Albania and in the Region of Elbasan in particular, through the design of questionnaires directed to a sample chosen randomly in the tourism sector and industri interviewed to visitors in the trust destination in the regions of Elbasan, Vlora, Durres, Korca and Tirana, processing of the data from the questionnaires with Mega Stata and SPSS, analysis of the data and identification of the problematic through descriptive statistics as well related to the development of the sustainable tourism in the selected tourist areas and destinations. Then, I have used the method of Quality Function Deployment and the design of the House of Quality to design the tourist offer and the selective marketing mix to the selective tourist demand for sustainable eco-friendly tourism, focusing on this purpose to the indicator of ecological footprint. Use of the math methods and matrices and linear programing (LP) as well, algorithms and optimization, methods of simulation in order to solve the problem related to optimization of the tourist product mix in front of the selective tourist demand for it, also minimizing the asymmetry related to this problem and maximizing “the willingness to pay” for the projected tourist offer. The introduction of the stochastic elements to define and design the marketing mix of the tourist product and to maximize the sales focusing on the consumers preferences related to entertainment, relax,

attractions at the destination and the friendly behaviour with the tourist environment, also the statistical elaboration of data and the test and proof of the main hypothesis raised through the analysis of this variables in order to strengthen the tourism industri orientation toward the demand for its products. The use of LP and the “primal-dual” method as min-max focused one, maximizing performance holding on minimum or unchanged costs for the new designed tourist offers to the selective tourist demand for unspoilt tourist areas. This method is appropriate for approximation algorithms to manage a better define of the problem and its solution for min-cost- max-matching-targets. Then, the identification of the limits of the methodology and techniques used identification of findings and recommendations for the development of the tourist offer in these areas.

FINDINGS/FEEDS: The use of the operational approach to define and design the tourist offer focusing on the tourist product as a service, the use of the concept of ecological footprint for the market segmentation of the demand for unspoilt areas and rich environment in cultural attractions, analysis of this demand for sustainable tourism, test and proof of the hypothesis supporting this approach for the development of tourism industri, use of the method of HoQ and QFD to design the tourist offer and the tourist selective marketing mix to answer to the tourist demand of the modern tourist for unspoilt areas, on my knowledge, unused methodology till now in the service sector and the tourism industri, as well as findings and recommendations sustaining the main hypothesis of this study.

CONTRIBUTION: The application, on my personal knowledge, of the methods of HoQ and QFD for the first time in the industri of tourism and services to design and define the tourist offers and products to get the consensus of the consumer on those. The combination of these methods with the method of attributes and the constant sums to define the price for the tourist product for elite tourism sustainable and friendly with the tourist environment. Findings, conclusions and recommendations for the tour operators to increase the success in their businesses.

KEY WORDS: ECOLOGICAL FOOTPRINT, ECOFRIENDLY TOURISM, ACTIVE TOURISM, HOQ, QFD, CONSUMER CONSENSUS, OPTIMIZATION, PARTS MIKS OF THE TOURIST PRODUCT, SELECTIVE MARKETING, PERFORMANCE MAXIMIZATION.

TABELA E PËRMBAJTJES Tabela e figurave...... 15 Lista e tabelave ...... 16 HYRJE ...... 17 2. LITERATURA E SHQYRTUAR ...... 20 2.1 GJENDJA E TURIZMIT NDËRKOMBËTAR ...... 20 2.2 GJENDJA E KËRKESËS PËR TURIZËM ...... 24 2.2.1 VËSHTRIM RRETH KËRKESËS PËR TURIZËM NË EUROPË ...... 27 2.2.2 KËRKESA PËR ZONA TË PANDOTURA DHE TURIZMI I QËNDRUESHËM ... 34 2.2.3 KËRKESA PËR TURIZËM KULTUROR E HISTORIK ...... 40 2.2.4 TURIZMI KULTUROR DHE RAPORTI I TIJ ME TURIZMIN E QËNDRUESHËM ...... 47 2.3 GJENDJA E TURIZMIT NË SHQIPËRI ...... 57 2.3.1 BURIMET PËR ZHVILLIMIN E TURIZMIT TË QËNDRUESHËM NË SHQIPËRI ...... 62 2.3.2 KOMUNITETI MIKPRITËS NË SHQIPËRI; FOKUS NË QARQET ELBASAN, DURRËS, VLORË, KORÇË DHE TIRANË ...... 63 2.4 OFERTA TURISTIKE DHE QASJA E SAJ NDAJ KËRKESËS ...... 66 2.4.1 PROJEKTIMI AKTUAL I OFERTËS TURISTIKE DHE RAPORTI I SAJ ME MJEDISIN DHE DESTINACIONIN TURISTIK ...... 70 2.5 MJEDISI DINAMIK I BIZNESIT: MOTIVIMET INDIVIDUALE DHE SJELLJA BLERËSE...... 75 2.6 PRODUKTI TURISTIK, PERCEPTIMI I TIJ NGA TURISTI I SOTËM MODERN DHE KARAKTERISTIKAT E TIJ ...... 83 3. PROJEKTI I KËRKIMIT DHE METODOLOGJIA E LIDHUR ME PËRCAKTIMIN E OFERTËS TURISTIKE SELEKTIVE PËR KËRKESË TURISTIKE SELEKTIVE PËR ZONA EKO-MIQËSORE ...... 90 3.1 ECOLOGICAL FOOTPRINT DHE APLIKIMI I TIJ NË PROJEKTIMIN PËR MODELET E TURIZMIT TË QËNDRUESHËM ...... 92 3.2 PROJEKTIMI I PRODUKTIT TURISTIK MES NEVOJËS PËR MJEDIS EKO- MIQËSOR, RELAKSIT, KONSUMIT TE ATRAKSONEVE KULTURORE DHE ARGËTIMIT NË DESTINACION ...... 96 4. GJETJE DHE ANALIZA E REZULTATEVE ...... 101

5. KONLUZIONE, REKOMANDIME DHE MUNDËSI TË THELLIMIT TË KËRKIMIT NË TË ARDHMEN...... 105 APENDIKS ...... 108 A.1. AKRONIME ...... 108 A.2 PYETËSORI ...... 108 A.3 LISTA E MONUMENTEVE ARKEOLOGJIKE E HISTORIKE NË RRETHIN E ELBASANIT ...... 110 A.4 LISTA E MONUMENTEVE TË MBROJTURA NË SHQIPËRI SIPAS MINISTRISË SË KULTURËS NË QARQET VLORË, DURRËS, KORÇË DHE TIRANË ...... 113 A.5 REZULTATET STATISTIKORE TË PËRPUNIMIT TË TË DHËNAVE TË PYETËSORËVE ...... 128 REFERENCAT: ...... 132

Tabela e figurave FIGURE 1: ARRITJET NDËRKOMBËTARE TURISTIKE - BOTA (NDRYSHIMI NË % NË VITE) ...... 21 FIGURE 2: ARRITJET NDËRKOMBËTARE TURISTIKE SIPAS RAJONEVE NË % (% JANË NDRYSHIMI NË RAPORT ME TË NJËJTËN PERIUDHË NJË VITIT MË PARË) ...... 22 FIGURE 3: ARRITJET NDËRKOMBËTARE TURISTIKE GLOBALE (INBOUND) SIPAS MUAJVE (NË MILION) ...... 24 FIGURE 4: DHJETË VENDET E PARA TË ARRITJEVE TURISTIKE PËR TURISTË VENDËS, NDËRKOMBËTARË DHE NË TOTAL (2004) ...... 26 FIGURE 5: PJESA E UDHËTIMEVE TURISTIKE TË QYTETARËVE TË EU27 SIPAS DESTINACIONEVE (2012) ...... 29 FIGURE 6: KOHËQËNDRIMI NË PUSHIME PËR VIZITORËT EU27 PËR 2012 ...... 29 FIGURE 7: NDRYSHIMI NË PËRQINDJE NË KËRKESËN TURISTIKE NË EU27 NË 2012 KRAHASUAR ME 2011 ...... 30 FIGURE 8: PRIRJET NË NUMRIN E UDHËTIMEVE PËR REZIDENTËT NË EU27, 2005-2011...... 31 FIGURE 9: PRIRJET NË NUMËR UDHËTIMESH, NETËT E HARXHUARA DHË QËNDRIMI MESATAR NË DESTINACION PËR UDHËTIM I BËRË NGA QYTETARËT EU27, 2005-2011 (INDEKSI I 2005 = 100) ...... 31 FIGURE 10: NDARJA E UDHËTIMEVE TURISTIKE NË EU27 SIPAS AKOMODIMIT NË 2012 ...... 34 FIGURE 11: ARRITJET NDËRKOMBËTARE TURISTIKE GLOBALE (INBOUND) SIPAS MUAJVE (NË MILION) ...... 41 FIGURE 12: ZINXHIRËT TRADICIONALË TË VLERËS NË TURIZËM ...... 43 FIGURE 13: RRJETET E REJA TE VLERËS ...... 44 FIGURE 14: IMPORTE DHE EKSPORTE TURISTIKE SHQIPËTARE (MILION US$) ...... 58 FIGURE 15: VIZITORË NDËRKOMBËTARË TË MBËRRITUR DHE TË DALË NGA SHQIPËRIA ...... 59 FIGURE 16: PUNËSIMET NË TURIZËM ...... 60 FIGURE 17: VIZITORË QË KANË BUJTUR NË HOTELE NË SHQIPËRI ...... 60 FIGURE 18: NETËT E QËNDRIMIT NË HOTELE NË SHQIPËRI ...... 61 FIGURE 19: NJË MODEL I REAGIMIT NDAJ STIMUJVE I SJELLJES BLERËSE ...... 81 FIGURE 20: KOSTOT PËR PUSHUES TË HUAJ NË SHQIPËRI ...... 91

Lista e tabelave TABLE 1: DALLIMI MES EKOTURIZMIT DHE TURIZMIT AKTIV...... 39 TABLE 2: DALLIMI MES SHOQËRIVE INDUSTRIALE DHE NETWORK SOCIETY ...... 45 TABLE 3: PRIRJA PËR TË LËVIZUR (PROPENSITY TO MOVE) ...... 75

HYRJE

Studimi i këtij disertacioni ka për qëllim ekzaminimin e mjedisit të sotëm turistik, ekranizimin e situatës së zhvillimit të turizmit në Shqipëri në kuadrin e zhvillimeve rajonale e globale në këtë industri, të karakteristikave të segmentit të kërkesës së sotme moderne turistike për hapësira dhe destinacione turistike të pandotura, si edhe për atraksione kulturore e historike, me qëllim që të identifikojë mënyrat e projektimit të ofertave turistike që i përgjigjen sa më ngushtësisht dhe përkatësisht kësaj kërkese turistike selektive për turizëm të qëndrueshëm dhe zona të pandotura. Ai synon të identifikojë në çdo rast miksin e duhur të produktit turistik dhe miksin e përshtatëshëm marketing për kërkesë selektive për turizëm të qëndrueshëm. Ai synon gjithashtu, të identifikojë një model të qëndrueshëm zhvillimi të kësaj industrie në vend, ose të hapësirave të mundëshme, ku ajo të lëvizë e të jetë konkuruese në tregun vendës e atë ndërkombëtar të arritjeve turisike. Studimi fillon me një përshkrim të hollësishëm të gjendjes së turizmit në botë, trendeve kryesore të zhvillimit të tij në kuadrin e industrive të tjera në ekonominë botërore dhe europiane në përgjithësi, por dhe të rajoneve të veçanta e të Shqipërisë në vençanti.

Ai identifikon se industria e turizmit është e ndjeshme ndaj ngjarjeve e fenomeneve globale dhe rajonale politike, ekonomike e sociale, dhe po kështu ka demonstruar një forcë e shpejtësi të madhe reaguese për të rimarrë rrugën e rritjes pozitive, pavarësisht gjendjes jo shumë të favorëshme të ekonomisë botërore dhe treguesve të moderuar të zhvillimit që ajo ka performuar, si edhe pasigurisë së theksuar në kërkesë në përgjithësi, dhe atë turistike në veçanti për shkak të ekzigjencës së ulët për këtë kategori produkti. Turizmi botëror ka vazhduar të njohë rritje të konsiderueshme pozitive gjatë viteve 2010-2013 dhe pritet të rritet me rreth 6% në vitin 2015 duke parashikuar të kalojë më shumë se 1.1 miliard arritje ndërkombëtare.

Europa vazhdon të mbetet desinacion top për preferencat e turistëve ndërkombëtare, sidomos ata të cilët preferojnë atraksionet kulturore, historike e sportive në destinacion. Vërehet një rritje e numrit të vizitorëve gjatë periudhave jo pik, si edhe rritje e numrit të vizitorëve jo për qëllime klasike të pushimeve në diell dhe në dëborë, por për sporte, kulturë, natyralizëm, studime, evente, misionare etj.

Ndërkaq, rajoni i Mesdheut dhe ai i Ballkanit kanë njohur rritje pozitive të qëndrueshme e dyshifrore gjatë periudhës 2010-2013. Shqipëria u rrit negativisht me -1% në 2013 dhe parashikon qëndrueshmëri në të ardhurat nga turizmi për 2014, me një rritje prej 5% në lekë, rritje që zbutet deri në stanjacion, gjithashtu, për shkak të rritjes së normave të shkëmbimit valutor në raport me lekun gjatë 2014. Numri i vizitorëve ndërkombëtarë parashikohet gjithashtu të rritet me më shumë se 4% në 2014 dhe po kështu ai i netëve të qëndrimit në destinacion.

Më tej studimi trajton modele të ndryshme të zhvillimit të turizmit në marëdhënie e raporte miqësore me mjedisin ekologjik dhe atë kulturor. Disa nga konceptet bazë që trajtohen në të i referohen turizmit të qëndrueshëm, si një model që garanton konsumin turistik në ditët e sotme

pa kompromentuar konsumin turistik për brezat e ardhëshëm, duke garantuar një riprodhim të qëndrueshëm të burimeve për zhvillimin e turizmit. Ai është në harmoni me interesat kombëtarë, lokalë dhe globalë për zhvllimin ekonomik, bazuar në deklaratën e Johanesburgut të vitit 2002 për një zhvillim që ka si një prej klonave të tij bazë ruajtjen dhe zhvillimin e mjedisit ekologjik, si edhe me deklaratën e Davos në Zvicër në 2007 që përcaktoi si të vetmin model për zhvillim të industrisë së turizmit për gjithë hapësirën europiane, turizmin e qëndrueshëm. Kjo u pasua edhe me deklaratën e Prillit 2008 të Brukselit në Samitin për Zhvillimin e Turizmit me Përgjegjësi Sociale, që detyron vendet anëtare të BE të rrisin ndjeshmërinë sociale të modeleve ekzistuese të turizmit ndaj zhvillimit të qëndrueshëm dhe të mbështesin zhvillimet e reja brenda standarteve të turizmit miqësor me mjedisin.

Modele të tjera të rëndësishme të trajtuara këtu janë ai i turizmit aktiv dhe i ekoturizmit. Në dallim nga ekoturizmi, turizmi aktiv merr parasysh një konsum dhe pjesmarrje të komunitetit mikpritës në aktivitetet e turistit duke lejuar argëtimin e turistëve brenda kontrollit dhe monitorimit lokal të vazhdueshëm dhe në kooperim me komunitetin mikpritës lokal. Rëndësi në këtë model ka bashkëpunimi i turistëve në rikuperimin e burimeve të konsumuara gjatë konsumit të tyre turistik dhe të qenit racionalë në konsum për të garantuar konsumet e ardhëshme e për të ruajtur raportet miqësore me komunitetet mikpritëse lokale. Një rëndësi të veçantë në këtë model merr pasuria kulturore e historike në destinacion, si edhe komodifikimi i saj për qëllime konsumi turistik.

Më tej, studimi merr në konsideratë gjendjen e turizmit dhe të burimeve për zhvillimin e tij në Shqipëri, bazuar në të dhëna zyrtare e studime të mëparëshme, si edhe në mbledhjen e të dhënave nga mjedisi turistik nëpërmjet përpunimit të një pyetësori dhe analizimit të të dhënave të tij. Gjetjet në këtë intervistim çertifikojnë të dhënat dhe parametrat e zhvillimit të turizmit në rajon e më gjërë, dhe tregojnë për nevojë imediate për ndryshim të situatës, në mënyrë që Shqipëria të rimarrë ritmin e humbur të zhvillimit të kësaj industrie që nga viti 2011.

Studimi vazhdon me një trajtim teorik të literaturës lidhur me industrinë turistike, produktin turistik dhe dinamizmin e kërkesës turistike bazuar në një sërë faktorësh si evazioni (relaksi), eksplorimi (atraksionet), argëtimi dhe koha e lirë, mjedisi i pandotur, dhe aktiviteti i turistit në destinacion. Në të trajtohen karakteristika të kërkesës e të produkteve turistike, përqasje të ndryshme shumë nga sektorët e tjerë të shërbimit për kapacitetin e lartë manipulues që manifeston kjo industri, ashtu edhe në raport me nivelin e lartë të operacioneve që performohen në këtë industri.

Në vazhdim, studimi merr në analizë përqasjen aktuale të zhvillimit të turizmit bazuar në alternativën e projektimit të ofertës turistike sa më komplete dhe për shumë segmente tregu (massive marketing), me mundësi të pakta manipulimi të kërkesës në kushtet, kur është bërë e kushtueshme të investosh për shërbime shtesë, duke e krahasuar atë me alternativën e projektimit selektiv të ofertës turistike për të kënaqur kërkesat selektive turistike, konkretisht atë për turizëm të qëndrueshëm. Studimi analizon mënyrat e segmentimit të tregut të kërkesës turistike për të

projektuar marketing selektiv dhe oferte turistike selektive për çdo segment. Ai analizon treguesin e ecological footprint për identifikimin e segmentit eko-miqësor bazuar në marëdhënien e turistëve më natyrën dhe prodhimtarinë e saj, për të analizuar përmes një regresioni shumës ndikimin e faktorëve të ndryshëm për segmente të veçantë të tregut turistik.

Kombinimi i performancës në destinacion dhe gjatë gjithë eksperiencës së turistit me kostot dhe eficiencën në përdorimin e burimeve të angazhuara në industrinë e turizmit, e cila gjërësisht ka qenë dhe alternativa bazë e krijimit të ofertës turistike në eksperiencën mbarë botërore dhe atë shqipëtare, ka kohë tashmë që rezulton shumë e vështirë për të maksimizuar cilësinë totale në turizëm dhe fitimet e kësaj industrie. Gjetja e një alternative të re dhe aplikimi gjërësisht i saj në industrinë e turizmit, duke bërë të mundur një maksimizim të qëndrueshëm të performancës turistike dhe duke mbajtur konstante kostot e përgjithëshme, si edhe duke shfrytëzuar për këtë qëllim variabla non-price gjithashtu, bazuar në preferencat konsumatore për konsum turistik, është pjesa më intriguese e këtij disertacioni, e cila i përgjigjet gjithashtu edhe vërtetimit të hipotezës kryesore të tij:

H1 - “projektimi selektiv i produktit dhe marketingut miks, bazuar në kërkesën selektive të turistit të sotëm modern për mjedis eko-kultural-miqësor, do të maksimizonte vlerën e përfituar nga konsumatori, pa rritur kostot e sigurimit të tij në destinacion.

Studimi vërteton suskesin e alternativës së modelit të turizmit të qëndrueshëm dhe vazhdon me gjetjen e një rruge shkencore për përqasjen e industrisë turistike ndaj kërkesës turistike selektive. Në studim propozohet përdorimi i një modeli të Shpërthimit të Funksionit të Cilësisë (QFD) dhe të ndërtimit të Shtëpisë së Cilësisë (HoQ) për përcaktimin e saktë dhe me vlerë të maksimizuar të ofertës turistike. Përdorimi i sjelljes së konsumatorit në projektimin inxhinierik të ofertës turistike e bën produktin turistik të pranueshëm nga ana e konsumatorit nëpërmjet një procesi integral për marrjen e konsensusit të këtij të fundit.

Në fund, studimi rendit gjetjet gjatë kërkimit dhe studimit të fakteve e të dhënave të zhvillimit të turizmit dhe bën një renditje të disa konkluzioneve e rekomandimeve për të ardhmen e zhvillimit të turizmit në Qarkun e Elbasanit dhe në Shqipëri.

2. LITERATURA E SHQYRTUAR 2.1 GJENDJA E TURIZMIT NDËRKOMBËTAR

Statistikat rreth zhvillimit ekonomik botëror tregojnë për një rritje galopante dhe me efekt shumë të rëndësishëm të turizmit në ekonominë botërore dhe atë lokale. Këto zhvillime e tendenca kanë stimuluar rajone të tëra në mbarë botën të rrisin numrin e destinacioneve turistike dhe të mbështesin investimet për zhvillimin e turizmit si në mjete financiare, ashtu edhe në politika zhvillimi lokale, kombëtare e rajonale, si edhe kooperime akoma më të gjëra. Kjo e ka bërë turizmin modern sot një faktor kyç në progresin ekonomik e social në të gjitha nivelet hapësinore. Ai është tashmë pa asnjë mëdyshje industria lider në rritjen e të ardhurave nga eksporti, në krijimin e vendeve të reja të punës dhe në zhvillimin e përsosjen e infrastrukturës. Ashtu si çdo produkt tjetër, ai është pjesë e prirjes së ndërkombëtarizimit dhe globalizimit. Në veçanti produkti turistik, si formë e produktit shërbim, është mjaft i ndërkombëtarizuar dhe, si një formë ndërkombëtare e tregëtimit të shërbimeve, forma e tij ‘inbound tourism’ është tashmë një prej kategorive kryesore të volumit të tregëtisë botërore (matet me treguesin e arritjeve ndërkombëtare – international arrivals). Duke përfshirë në të edhe produktin e transportit të udhëtarëve, e ardhura e përgjithëshme e gjeneruar nga turizmi ndërkombëtar inbound i kalon të 1.4 trilion US$ në vitin 2013 me një mesatare ditore prej 3.8 miliard US$. Eksportet e turzimit tashmë zënë afërsisht 30% të eksporteve botërore të sektorit të shërbimeve tregëtare dhe 6% të eksportit të përgjithëshëm të mallrave e shërbimeve.

Në nivel global, si një kategori eksporti, turizmi renditet i katërti pas karburanteve, industrisë kimike dhe industrisë ushqimore. Për shumë prej vendeve në zhvillim, ose vendeve që konkurojnë në bazë të konkurueshmërisë në eficiencën e përdorimit të faktorëve të prodhimit, turizmi është një prej burimeve kryesore të të ardhurave në devize (valutë të huaj) dhe, në shumicën e rasteve, zë vendin e parë në listën e eksporteve, duke krijuar njëherazi punësim dhe mundësi zhvillimi. Shkëmbimi ndërkombëtar i shërbimit turistik dhe udhëtimeve bën të mundur një rritje te vazhdueshme të nivelit të jetesës së këtyre vendeve, si nëpërmjet rritjes së konkurueshmërise kulturore, nëpërmjet menaxhimit më të mirë të mjedisit, përmirësimit të cilësisë së jetesës nëpërmjet menaxhimit më të mirë të higjenës dhe sigurisë së ushqimeve, ashtu edhe rritjes relative të çmimeve në nivelin e konkurencës ndërkombëtare, progresit teknologjik dhe përmirësimit të skills dhe kapaciteteve njerëzore, duke garantuar edhe një zhvillim më të shpejtë social dhe demokratik te shoqërive të këtyre vendeve.

Aplikimi i TSA (Tourism Satellite Account), i aprovuar nga UN Statistics’ Commission ka kontribuar në një standardizim të mbledhjes së të dhënave lidhur me industrinë e udhëtimeve e turizmit, duke qartësuar ndjeshëm rëndësinë e saj në zhvillimin e ekonomisë botërore në çdo nivel hapësinor dhe produkt të saj. Bazuar në të dhënat lidhur me zhvillimin e ekonomisë botërore nga raporte dhe burime të ndryshme, në veçanti në Barometrin e Turizmit Botëror, kontributi i turizmit në GDP botërore vlerësohet me rreth 6%. Kontributi i turizmit në punësim

është rreth 9% e numrit të vlefshëm të vendeve të punës (jobs) në botë (një punonjës në çdo 11 të punësuar). Për grupin e vendeve, ku bën pjesë Shqipëria kontributi i turizmit në GDP llogaritet nga 2-10%, bazuar në vendin që i është dhënë turizmit si industri në strategjitë e tyre të zhvillimit - kollonat kryesore ku bazohet zhvillimi i tyre. Për vende të vogla dhe vende në zhvillim pesha e turizmit mund të jetë akoma më e madhe dhe arrin deri në 25% (nuk është rasti i Shqipërisë).

Në vitin 2013 të ardhurat nga turizmi, pavarësisht situatës së vështirë ekonomike ndërkombëtare në mjaft rajone dhe krizës financiare botërore që ka ndjekur rajone të tëra në vitet 2008-2013, të ardhurat nga industria e turizmit u rritën me mbi 4.5% ndaj 2012, ndërsa numri i arritjeve ndërkombëtare të turistëve u rrit me 5%. Kjo tregon një lidhje të fortë mes të dy këtyre treguesve, me një ritëm lehtësisht më të ulët të rritjes së të ardhurave, e lidhur kjo ngushtë me reagimin e kësaj industrie ndaj krizës ekonomike botërore, duke u përgjigjur me një ulje çmimesh, por njëkohësisht edhe me konsum më të kontrolluar nga ana e turistëve në destinacione. Sipas rajoneve të dyja Amerikat shënuan rritjen me 3%, Europa me 5%, Azia dhe Paqësori me 6% dhe Afrika me 5%. I vetmi rajon me rritjen më të ulët ishte Lindja e Mesme me 0.2%. Ndërkaq, Europa mbetet destinacioni më i vizituar me rreth 51.8% të arritjeve turistike në 2013.

12.00

10.00 Rritja %

8.00 Mesatarja

6.00

4.00

2.00

(2.00)

Figure 1: Arritjet Ndërkombëtare Turistike - Bota (Ndryshimi në % në vite)1 Duke iu referuar këtyre të dhënave dhe burimeve lokale e kombëtare, për shumë vende shpenzimet e turistëve dhe vizitorëve në përgjithësi të lidhura me ushqimin, transportin lokal, argëtimin dhe konsumin e kohës së lirë, psonisja dhe aktivitetet sportive e rekreative të tyre në

1 UNWTO Tourism Highlights, Edition 2014 21

destinacione, janë kontribut shumë i rëndësishëm në ekonomitë e destinacioneve të vizituara, duke krijuar shumë punësim, sezonal ose të permanent, dhe rrisin mundësitë për zhvillim të tyre. Për më shumë se 85 vende në botë të ardhurat nga industria e turizmit i kalojnë të 1.4 bln US$ në 20132. Për shumë vende të dhënat për industrinë e turizmit nuk përfshijnë volumin e krijuar nga transporti i udhëtarëve, pjesë e kësaj industrie sipas TSA, që tregon për të ardhura akoma më të larta të gjeneruara nga kjo industri dhe kontribut akoma më të rëndësishëm në ekonomitë e vendeve.

11/10 25 12/11 13/12 20

-5

-10

-15

Figure 2: Arritjet ndërkombëtare turistike sipas rajoneve në % (% janë ndryshimi në raport me të njëjtën periudhë një vitit më parë)3 Shënim: * Të dhënat për 11/10 janë përllogaritur sipas të dhënave të Travel & Tourism Economic Impact 2012 - Albania

2 Të dhënat janë nga UNWTO Tourism Highlights, 2014 ed. 3 Të dhënat nga UNWTO World Tourism Barometer, 2013, dhe Travel & Tourism Economic Impact 2012 - Albania, World Travel and Tourism Council, pp. 5 22

Bazuar në të dhënat mujore e tremujore për 2012 dhe 2013 të publikuara nga UNWTO World Tourism Barometer, arritjet ndërkombëtare turistike botërore u rritën me një normë prej rreth 5%, ose 285 milion vizitorë, duke vazhduar tendencën rritëse të nisur nga 2010. Rritja rezultoi pozitive në të gjithë rajonet. Referuar në mënyrë analitike, disa rajone patën një rritje më të madhe, Afrika e Veriut me 11%, Azia Jugore me 10% dhe Europa Qendrore dhe Lindore me 8%. Parashikimet e Barometrit ishin pozitive edhe për periudhën Maj-Gusht 2014 me afërsisht 515 milion vizitorë. Parashikimet e UNWTO fiksojnë për një rritje vjetrore prej mbi 5% për 2014. Arritjet totale ndërkombëtare turistike pritet për herë të parë të tejkalojnë shifrën 1.1 miliard në 2014.

Në veçanti, kontinenti Europian tejkaloi gjysëm milioni arritje. Në 2013 Europa i tejkaloi pritjet me 5% rritje në arritjet ndërkombëtare turistike, duke u klasifikuar si rajoni i dytë me rritje më të shpejtë sëbashku me Afrikën. Pavarësisht pasigurisë dhe paqëndrueshmerisë së vazhdueshme ekonomike, arritjet turistike në Europë arritën në 515 milion në 2013, me afërsisht 67% të shtesës së regjistruar në arritjet ndërkombëtare turistike botërore. Rezultatet ekzaltuese u ndikuan mjaft nga rritja e ndjeshme në Europën Qendrore dhe Lindore, si edhe në Europën Jugore dhe Mesdhetare, në të dy rajonet me 8%. E përkthyer në fitime Europa zë pjesën më të madhe të të ardhurave globale nga turizmi ndërkombëtar me rreth 45%, ose rreth 333bn Euro, me një rritje prej rreth 5% ndaj 2013. Rritja e konsiderueshme në arritjet ndërkombëtare turistike në Europën Jugore dhe Mesdhetare, e cila ndan rreth 19% të turizmit botëror, u bazua kryesisht në destinacionet më të mëdha turistike në këtë rajon si Greqia me 10%, Turqia me 9%, Portugalia me 9%, Kroacia me 9%, Spanja me 8% dhe Italia me 6%. Destinacionet e tjera më të vogla të rajonit regjistruan rritje me dy shifratë, tilla si San Marino me 30%, Maqedonia me 25%, Serbia 12%, Mali i Zi dhe Qipro me 10%. Shqipëria pati një rritje negative prej -1%, duke frenuar ritmet e rritjes negative gjatë periudhës 2010-2012. Megjithëse një pjesë e rritjes në Europën Jugore Mesdhetare erdhi si pasojë e një ndryshimi në orientim turistik të vizitorëve nga Lindja e Mesme dhe Afrika e Veriut drejt së parës, destinacionet mesdhetare europiane përfituan gjithashtu nga flukse të rritura outbound të vizitoreve ndërkombëtare nga tregje si Gjermania, Rusia dhe vendet Skandinave.

Në Europën Qëndrore dhe Lindore me një rritje rajonale prej 8%, destinacione kryesore si Rusia me 12% dhe Polonia me 7% kontribuan në rezultate rajonale pozitivisht të ndjeshme. Gjeorgjia me 39% tregoi rritjen më të lartë midis destinacioneve të reja për tregun e turizmit, me një tendence rritje te vazhdueshme këto vitet e fundit. Azerbaixhani me 22% dhe Kazakistani me 21% shënuan gjithashtu një rritje të fortë. Vendet e tjera gjithashtu shënuan rritje dyshifrore.

Europa Veriore shënoi një rritje prej 6%, ku vendet skandinave si Islanda dhe Finlanda shënuan rritje dyshifrore me respektivisht 16% dhe 14%, të ndjekura nga Norvegjia me një rritje prej 9% në 2013. Mbretëria e Bashkuar, destinacioni më i madh i rajonit, në 2013 regjistroi një rritje prej 3% në arritjet ndërkombëtare turistike, tregues ky mjat pozitiv pas një rezultati të pandryshuar në 2010 ndaj 2009, dhe me rritje të moderuar në 2012/2011.

Figure 3: Arritjet Ndërkombëtare Turistike globale (inbound) sipas muajve (në milion)4 Europa Perëndimore me një rritje prej 5%, pati rezultatin më të ulët të rritjes në kontinent. Disa prej destinacioneve më të mëdha, si Gjermania me 6% dhe Austria me 5% rritje treguan një performance të qëndrueshme në 2013, të pasuara nga Holanda e Belgjika të dyja me nga 4.5% dhe Franca me 4%.

Ndërkaq, shpërndarja e arritjeve ndërkombëtare turistike gjatë vitit për 2013 tregon gjithashtu akoma për një përqëndrim më të lartë të arritjeve në muajt e verës, por më e zbutur se në vitet e mëparëshme. Muajt Qershor-Shtator llogarisin afërisht 405 milion vizitorë ndërkombëtare inbound, afërsisht 43% te totalit prej rreth 1087 milion në vitin 2013. Ajo që tregon për një ndryshim rrënjësor është tendenca drejt uljes së kësaj peshe nga viti në vit për dhjetë vitet e fundit, që tregon gjithashtu një shtrirje të lëvizjeve turstike ndërkombëtare inbound gjatë gjithë vitit dhe drejt destinacioneve te turizmit jo masiv, atij të qyteteve, kulturor e historik, atij të natyrës, sportit, edukativ, misionar etj.

2.2 GJENDJA E KËRKESËS PËR TURIZËM

Në studimet dhe raportet lidhur me matjen e kërkesës në industrinë e turizmit dhe udhëtimeve, vërejmë përdorimin e disa treguesve bazë. Edhe pse variablat e pavarur të përfshirë në modelet e matjes së kërkesës në turizëm variojnë shumë sipas objektivave dhe fushës së specializimit dhe studimit të kërkuesve, përdorimi i disa treguesve bazë si matës të variablave të kërkesës turistike në modelimin dhe parashikimin e saj, duke iu referuar edhe UNWTO e TSA, bën të mundur standardizimin e të dhënave dhe raportimin e tyre të unifikuar në nivel global dhe lokal.

4 UNWTO World Tourism Barometer, V 12, 2013, pp 2 24

Variabli i arritjeve turistike është më i përdoruri për matjen e kërkesës turistike të paktën në njëzet vitet e fundit. Në mënyrë specifike ky variabël matet nga arritjet totale turistike nga një origjinë në një destinacion, i cili më tej mund të shpërbëhet në arritje turistike për qëllime pushimi, arritje turistike biznesi, arritje turistike për vizita miqësore e familiare, arritje turistike sipas mjetit të udhëtimit, si ajrore, detare, rrugore etj. Gjithashtu, ndarje të rëndësishme në indikatorët e matjes së kërkesës turistike janë dhe arritjet turistike ndërkombëtare inbound, outbound, si edhe residents ose arritje turistike vendase që i referohen turistëve ose vizitorëve vendës që lëvizin për të njejtat arsye të përmendura më lart drejt destinacioneve turistike jasht vendbanimeve. Duke iu referuar kohëqëndrimit në destinacion dallojmë turistë, ose arritje turistike të cilët konsumojnë fjetjen në destinacion (të paktën një natë) dhe vizitorë ditorë.

Disa studime përdorin gjithashtu shpenzimet në destinacion si variabël për matjen e kërkesës, ndërsa të tjerë studiues janë akoma më rigorozë duke përdorur shpenzimet turistike për kategori të veçanta e të caktuara produktesh dhe blerjesh në përgjithësi. Të tjerë tregues të përdorur janë të ardhurat nga turizmi, punësimi në industrinë e turizmit dhe udhëtimeve, si edhe eksportet dhe importet turistike.

Përderisa parashikimi dhe modelimi i kërkesës bazohet në të dhëna sekondare, vlefshmëria e të dhënave është mjaft e lidhur me mbulimin gjeografik. Në industrinë e turizmit akoma nuk ka një standardizim në mbledhjen e raportimit të tyre në nivel global. Vendet më të zhvilluara lidhur me kërkimin dhe matjen e kërkesës si në destinacion edhe në vendet e origjines së turistëve janë USA, UK dhe Franca. Vendet e tjera masin më shumë arritjet turistike në destinacione, ose vetëm lëvizjet nërkombëtare turistike. Të dhënat bazë në vlerësimin e kërkesës turistike në nivel ndërkombëtar e global, pas pranimit të TSA dhe imponimit të përdorimit të saj nga UNWTO globalisht, USA, BE dhe Azia janë ato që bëjnë edhe matje periodike të kërkesës turistike, si edhe të strukturës së saj bazuar në treguesit e mësipërm.

Në raport me produktet e tjera, turizmi dhe udhëtimet mbeten akoma në nivelet e sipërme të piramidës së nevojave. Ekzigjenca për produkt turistik, lidhet ngushtë me nivelin e mirëqenies, strukturën e konsumit, marëdhëniet me punësimin, motorrizimin, aksesin në destinacione, lëvizjen e lirë, kulturën, nivelin e emancipimit të shoqërisë dhe raportet e saj me shtresat vulnerabël, sidomos me nivelin e pabarazisë gjinore etj. Nga ana tjetër, tregues të tjerë si spektakli dhe organizimi në destinacione turistike, niveli i organizimit të komunitetit mikpritës, industria e udhëtimeve dhe turizmit me të gjithë produktet e saj, niveli i zhvillimit të infrastrukturës dhe komunikimit janë gjithashtu mjaft të rëndësishëm dhe ndikojnë direkt ose indirekt në prirjen e njerëzve për të zgjedhur produktin turistik për konsum dhe jo alternativa të tjera. Që të gjithë këta tregues në dukje sekondarë kanë një ndikim mjaft të lartë në prirjen e konsumatorëve për të lëvizur drejt destinacioneve turistike - propensity to move. Ndryshime të rëndësishme të viteve të fundit në evoluimin e kërkesës, programe si ST-EP për të ndihmuar vendet në zhvillim të vonuar, lidhja e ngushtë e industrisë së turizmit me shumë nëndarje të sektorit të shërbimit si sporti, kultura, edukimi, zbulimet gjeografike etj, kanë bërë të mundur që turizmi të mos jetë vetëm pjesë e kërkesës jo ekzigjente ose sezonale të lidhur ngushtë me 25

plazhin dhe dëborën, por tashmë të zërë më shumë se 6%5 të GDP globale dhe në disa vende apo ekonomi të vogla të ketë një peshë akoma më të lartë. Kjo ka bërë gjithashtu që stimulimi i konsumit të produktit turistik të jetë akoma më i lartë dhë kërkesa për të të mos jetë thjeshtë emotive apo situacionale, por edhe konstante dhe shpesh ekzigjente.

Gjithashtu, në matjen e kërkesës industria e turizmit dhe komuniteti kërkimor i turizmit fokusohen kryesisht në arritjet turistike in- dhe outbound ndërkombëtare, si edhe në shpenzimet e të ardhurat e gjeneruara prej tyre. Madje të dytat, shpenzimet e të ardhurat shpesh mbajnë marxh të lartë gabimi, sepse përfshijnë brenda tyre edhe turizmin vendës. Kur vjen fjala për raportimet lidhur me arritjet ndërkombëtare, të dhënat janë shumë konsistente, të kuptueshme dhe të klasifikueshme dhe të përditësuara. Por arritjet ndërkombëtare janë vetëm një pjesë e numrit të përgjithëshëm të arritjeve turistike nëpër destinacione. Në të dhënat e raportimeve TSA shpesh mungojnë të dhënat për lëvizjet turistike vendëse. Lëvizjet turistike vendëse janë disa herë më të mëdha në numër se arritjet ndërkombëtare.

Figure 4: Dhjetë vendet e para të arritjeve turistike për turistë vendës, ndërkombëtarë dhe në total (2004) Shumica e turistëve amerikanë nuk largohen kurrë nga vendi i tyre për turizëm, dhe numri i lëvizjeve turistike të brendëshme në USA është disa herë më i lartë se arritjet turistike ndërkombëtare dhe të brendëshme të disa vendeve si Gjermania, Italia apo UK. Numri i turistëve vendës brenda Kinës e tejkalon numrin global të arritjeve ndërkombëtare inbound dhe gjithashtu ka regjistruar edhe rritje më të lartë ndër vite. Në disa raste kërkesa turistike vendëse, arritjet vendëse, janë disa herë më të mëdha, madje me dy shifra, si USA, Indonezia, Kina, Brazili, India, dhe në disa vende ky raport është më i vogël; duke iu referuar Gjermanisë ka ekujlibër mes arritjeve vendëse dhe atyre ndërkombëtare, fig 4.

5 UNWTO World Tourism Barometer, V 10, July 2013 26

2.2.1 VËSHTRIM RRETH KËRKESËS PËR TURIZËM NË EUROPË

Turizmi është një aktivitet ekonomik shumë i ndikuar nga kërkesa, madje mund të themi se udhëhiqet nga kërkesa. Për pasojë ai ndikohet mjaft nga faktorët e jashtëm që influencojnë sjelljen konsumatore të tillë si të ardhurat e disponueshme, koha e lire ose në dispozicion për pushime, teknologjia, demografia etj. Bazuar në Eurobarometër (Mars 20126), arsyeja kryesore për mos ndërmarrjen e një pushimi ose udhëtimi të gjatë pushimesh ishte ajo financiare, ekonomike. Megjithë situatën e krizës ekonomike, rreth 72% e europianëve udhëtuan drejt destinacioneve të tjera nga vendet e tyre rutinë për 2013, duke ruajtur të njejtin nivel me një vit më parë, por ndjeshëm më shumë se në 2009, kur vetëm 55% e tyre udhëtuan. Sipas vrojtimeve në Eurobarometër:

 Shumica e të intervistuarve që ndërmorën pushime gjatë 2013 udhëtuan brenda vendit të tyre, pra ishin turistë vendës (rreth 56%), ndjeshëm më pak së një vit më parë, kur kjo shifër ishte rreth 77%.  Rreth 44% e turistëve udhëtuan drejt vendeve të tjera të BE, ku më të vizituarat ishin Spanja dhe Italia me nga 17%, Franca me 16%, Gjermania me 13% dhe UK me 10%.  Rreth 22% e turistëve shkuan me pushime jasht BE  Afërsisht 73% e turistëve që udhëtuan në 2013 planifikuan të ndërmarrin një pushim në 2014 gjithashtu. Prej tyre, rreth 33% i ndryshuan planet e tyre për shkak të rëndimit të situatës ekonomike, duke reduktuar shpenzimet, gjatësinë e periudhës së pushimeve dhe/ose ndryshuan destinacion drejt vendeve më afër vendit të tyre të rezidencës.

Përsa i përket industrisë së turizmit në BE, sipas vlerësimeve të bëra nga Komisioni Europian, turizmi prodhon më shumë se 5% të GDP së BE-277. Numri total i të punësuarve në industrinë e turizmit brenda BE-27 vlerësohet afërsisht 12-14 milion njerëz8. Vetëm sektori i akomodimit në turizëm përfshin rreth 2.3 milion punonjës brenda BE. Sektori paraqitet mjaft heterogjen. Disa prej aktiviteteve që bien brenda kësaj industrie, projektohen posaçërisht për turistë, duke e kristalizuar këtë sektor si një industri tashmë e konsoliduar (sektori i akomodimit, transporti i udhëtarëve, sektori i organizimit të pushimeve etj). Ndërkaq, disa aktivitete të tjera të përfshira mes paketave turistike si bar-restoranteria, shërbimet e mjeteve me qira, shërbimet e atraksionit dhe argëtimit, shopping-centres dhe qendrat lokale tradicionale të tregëtisë, apo edhe ato

6 European Commission (2013) Flash Eurobarometer 334; Attitudes of Europeans Towards Tourism, March 2013, available at: http://ec.europa.eu/public_opinion/flash/fl_334_en.pdf 7 European Commission (2013) Europe, the world's No 1 tourist destination – a new political framework for tourism in Europe, European Commission (COM (2013)352) final dated of 30.06.2013 – hereafter referred to as the 2013 Communication 8 A Tourism Satellite Account (TSA) is a statistical framework in the field of tourism (developed by United Nations Statistics Division (UNSD), the Statistical Office of the European Communities(EUROSTAT), the Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD) and the World

Tourism Organization (UNWTO)) which is used by some Member States as described in: http://ec.europa.eu/enterprise/sectors/tourism/cooperation/tourism-satellite-account/index_en.htm 27

moderne etj, edhe pse thellësisht pjesë e aktiviteteve të sektorit të shërbimit, mbështeten në realizimin kryesor të të ardhurave të tyre në të ardhurat turstike të realizuara nga arritjet turistike. Po kështu, dimensionet e sipërmarrjeve turistike variojnë në madhësi të ndryshme, me një predominance të ndërmarrjeve të vogla me më pak se 50 punonjës aktivë të punësuar me kohë të plotë. Gjithashtu, numri i hoteleve dhe strukturave akomoduese në hapësirën europiane është rritur duke filluar nga 2005 pavarësisht krizës globale (Eurostat, 2012)9.

Ndërkaq, edhe pse numri total i ndërmarrjeve të sektorit të organizimit të udhëtimit pësoi rënie në vitet 2009-2011 në raport me 2004-2006, volumi i shitjeve i realizuar prej tyre u rrit. Kjo tregon për një tendencë në rritje të kërkesës për produkt turistik brenda hapësirës europiane, kur kemi parasysh edhe një rënie të çmimeve të produktit turistik në këtë periudhë si pasojë e krizës globale. Volumi i tyre u rrit me rreth 3.6% (Eurostat, 2011 ibid). Vrojtime të Eurobarometrit konfirmuan, se më shumë se 76% e europianëve planifikuan të shkojnë me pushime gjatë 201310. Një zhvillim i rëndësishëm me ndikim të lartë në kërkesën për turizëm, duke e konsoliduar relativisht atë, sidomos për segmentet jasht sezoneve te verës e dimrit, ato të referuara turizmit të qëndrueshëm, ka patur tregu i ‘senior citizens’ - turistë më të vjetër se 55 vjeç. Ky segment tregon për një ulje të ditëve të udhëtimit gjatë vitit si pasojë e rritjes së kufirit të moshës së daljes në pension të tyre. Ata përfaqësojnë rreth 25% të popullatës së BE. Ky segment që përfshin individë me fuqi të madhe blerëse dhe njëkohësisht më shumë kohë në dispozicion për pushime dhe udhëtim, përfaqëson një treg me potenciale të rëndësishme ekonomike dhe mund të përshtatet akoma lehtësisht me facilitetet tradicionale të mbërritjes në destinacionet turistike. Ata janë një mundësi e rëndësishme për industrinë e turizmit për të luftuar efektin e sezonalitetit. Në respekt të karakteristikave të tyre dhe rëndësisë që kanë për tregun e turizmit në BE, Komisioni Europian në Maj 2012 lançoi një projekt pilot, “Senior Tourism Initiative”, për të përcaktuar kuadrin rregullator që do mund të nxisë ‘senior citizens’ të udhëtojnë më lehtë nëpër hapësirën europiane.

Duke iu referuar EU27 në veçanti, kërkesa e brendëshme dhe ajo ndërkombëtare konfirmon konstatimet e mësipërme. Në 2012, sipas Eurostat, qytetarët e EU27 ndërmorën një total prej rreth 1.05 miliard udhëtimesh turistike. Prej tyre, rreth 77% ishin vizitore dhe udhëtime vendëse, të ndërmarra në zonat turistike të vendeve të tyre të rezidencës, dhe pjesa tjetër 23% ishin udhëtime turistike outbound - vizitorë që udhëtojnë përtej kufijve të tyre kombëtarë brenda Europës.

9 Eurostat (2012): Occupancy of tourist accommodation surpasses the pre-crisis level, Statistics in focus Industri, trade and services, available at:http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-SF-12- 008/EN/KS-SF-12-008-EN.PDF 10 Flash Eurobarometer 370, Attitude of Europeans toward tourism Report, March 2013 28

Outbound

Domestic

Figure 5: Pjesa e udhëtimeve turistike të qytetarëve të EU27 sipas destinacioneve (2012)

Duke iu referuar kohëqëndrimit në udhëtim, vizitorët vendës me ata ndërkombëtarë outbound kanë sjellje krejtësisht të ndryshme. Vizitorët vendës që qëndrojnë mesatarisht më pak se 4 netë në destinacion janë rreth 66% të tyre (vizitorëve vendës). Ndërsa vizitorët ndërkombëtare outbound që qëndrojnë më shumë se 4 netë në destinacion arrijnë në 78% të totalit, pra orientim dhe perceptim i kundërt i kohëqëndrimit, fig. 6.

80%

60%

40% Kohe e shkurter Kohe e gjate 20%

0% Domestic Outbound

Figure 6: Kohëqëndrimi në pushime për vizitorët EU27 për 201211

Sipas Eurostat, të ardhurat nga turizmi vendës brenda hapësirës EU27 për 2012 arritën një total prej 192 miliard euro, duke zënë afërsisht 51% të të gjithë të ardhurave nga turizmi për EU27. Ndërkaq, nëse iu referohemi shpenzimeve mesatare për udhëtim, vërejmë se ato janë rreth 3 herë më të larta se ato të bëra nga turistët vendës, rreth 737 Euro, gjë që tregon dhe raportin e ndryshuar në pjesë, kur flasim për arritje turistike në destinacione. Gjithashtu, në 2012, në EU27 turistët e rritën numrin e tyre me 5 milion më shumë ndaj 2011, por harxhuan më pak ditë në destinacione. Gjatë katër viteve të fundit numri i udhëtimeve turistike ka mbetur pak a shumë konstant, në rreth një miliard. Në 2012 pati një rritje të lehtë me rreth 0.5% në raport me 2011.

11 Eurostat, Statistics in focus, 49/2013 29

Më shumë se 3/4 e udhëtimeve ishin të brendëshme, por udhëtimet ndërkombëtare me kohëqëndrim të gjatë (mbi katër netë qëndrim ne destinacion), zunë pak më shumë se gjysmën e shpenzimeve turistike për 2012. Rritja prej 0.5% erdhi si pasojë e rritjes në të dy llojet e kërkesës, 0.3% nga rritja e udhëtimeve të brendëshme dhe 1.2% nga rritja e udhëtimeve ndërkombëtare. Rritja më e fortë në udhëtimet ndërkombëtare ka ardhur si pasoj e një ulje të rëndësishme, që kjo kërkesë pësoi në vitet e para të krizës globale, gjatë të cilëve udhëtimet e brendëshme mbetën të pandikuara, duke u rritur në mënyrë konstante.

Figure 7: Ndryshimi në përqindje në kërkesën turistike në EU27 në 2012 krahasuar me 201112

Rritja në numrin e udhëtimeve jo domosdoshmërisht nënkupton rritje të numrit të netëve të konsumuara në destinacion turistik. Nëse vërejmë të dhënat në grafik, numri i përgjithshëm i netëve të konsumuara në destinacion është ulur me rreth -0.1% në 2012, veçanërisht për udhëtimet e brendëshme me një ulje prej rreth -0.7%. Nga këto të dhëna rezulton se udhëtimet ishin më të shkurtra se një vit më parë. Ndërkaq, po t’i referohemi shpenzimeve turistike në destinacion, turistët kanë rritur shpenzimet e tyre gjatë qëndrimit me 0.7% në 2012. Gjithashtu, shpenzimet për çdo udhëtim janë rritur me rreth 0.5%, pavarësisht rritjes në numrin e arritjeve turistike, me një ulje të shpenzimeve për udhëtim nga turistët ndërkombëtare me -0.1%.

12 Christopfe Demunter and Chryssanthi Dimitrakopoulou, Tourism in Europe: Results for 2012, Eurostat, Statistics on Focus, 28/2013, pp. 1 30

Figure 8: Prirjet në numrin e udhëtimeve për rezidentët në EU27, 2005-201113

Figure 9: Prirjet në numër udhëtimesh, netët e harxhuara dhë qëndrimi mesatar në destinacion për udhëtim i bërë nga qytetarët EU27, 2005-2011 (indeksi i 2005 = 100)

13 Eurostat, Statistics on Focus, 28/2012 31

Efekti i shpërndarë tregon se vetëm 0.2% e shpenzimeve turistike janë rritur si pasojë e rritjes së arritjeve turistike. Shpenzimet për një natë u rritën gjithashtu me 1.4%. Në të dy treguesit, shpenzime për udhëtim dhe shpenzime për natë qëndrim, rritje më e fortë rezultoi në udhëtimet turistike të brendëshme.

Nëse i referohemi kërkesës për udhëtime lidhur me arsyen e ndërmarrjes së udhëtimit, kriza e viteve të fundit ka ndikuar ndjeshëm mbi udhëtimet e biznesit dhe jo mbi ato për pushime e atraksion turistik.

Grafikët në fig. 8-9 tregojnë se numri i udhëtimeve turistike ka një tendencë rritje në rënie të lehtë të përgjithëshme që nga 2008, duke ndejtur pranë shifrës 1.2 miliard arritje në total. Edhe pse numri i udhëtimeve qëndroi pak mbi një miliard, numri i udhëtimeve për arsye pune u ul ndjeshëm nga 166 milion në 2008 në 145 milion në 2011, me një rënie prej rreth -12.7% dhe mbeti konstant në 2012. Ndërsa udhëtimet për pushime e turizëm shënuan një rënie vetëm në vitin 2009 në numrin e netëve të harxhuara në destinacion në total dhe si mesatare qëndrimi, duke shënuar rritje pozitive në të gjithë vitet e tjera deri në 2014. Në vitet në vazhdim këto dy tregues lidhur turizmin për argëtim dhe konsum të kohës së lirë mbetën të pandryshuara, ndërsa për udhëtimet për arsye pune kishte rënie si në numër total udhëtimesh, edhe në qëndrim për udhëtim.

Në 2013, qytetarët europianë (EU27) lëvizën në shumicën e tyre, rreth 76%, në tregun turistik të brendëshëm, me më pak se një udhëtim ndër katër jasht shtetit të rezidencës (fig. 10-11).

Ky tregues, i parë për çdo vend të EU27, varion ndjeshëm në vende të ndryshme të cilat kanë edhe perqasje kulturore të ndryshme në perceptimin e pushimeve. Kështu, disa vende konsumuan më pak se gjysmën e udhëtimeve të tyre brenda vendit; Belgjika 26%, Luksemburgu 1%, Holanda 48% dhe Sllovenia 44%. Disa të tjerë udhëtuan drejt destinacioneve në tregun e brendëshëm mesatarisht në nëntë nga dhjetë udhëtime; Spanja 92%, Portugalia 91% dhe Rumania 93%.

Ndërkaq, ritmet e rritjes se arritjeve ndërkombëtare ishin ndjeshëm më të larta se ato të arritjeve turistike të brendëshme. Kjo nuk ishte e njejtë për të gjitha arritjet turistike ndërkombëtare. Rezultuan me rritje të fortë vetëm udhëtimet me qëndrim të gjatë në destinacion (mbi katër netë), 1.7%, ndërsa ato për qëndrime të shkurtra (nga 1-3 netë) pësuan një rënie prej -0.7%. Për udhëtimet e brendëshme të dy tipet e udhëtimit kishin rritje të ulët respektivisht, pushimet e gjata me 0.5% dhe ato të shkurtra me 0.2%.

Në total, kërkesa turistike për udhëtime të shkurtra vendëse në EU27 zinte gjysmën e totalit të udhëtimeve turistike në 2013. Udhëtimet e gjata vendëse zunë 26% të totalit, ndërsa udhëtimet e gjata e të shkurtra ndërkombëtare zunë respektivisht 18% dhe 5% të totalit të udhëtimeve. Përsa i përket kërkesës turistike lidhur me kohë-qëndrimin në destinacion, vetëm në tetë vende të EU27

kërkesa për udhëtime të shkurtra ishte më e ulët se ajo për udhëtime të gjata, me një kulmim në vendet e ulta, Be-Ne-Lux, ku kërkesa për udhëtime të gjata zinte rreth 60% të totalit të arritjeve turistike në destinacionet e këtyre vendeve.

Duke e parë kërkesën turistike në EU27 nga aspekti i shpenzimeve për pushime, në totalin e tyre ato rezultuan me një rritje prej 0.7% në 2013. Pothuajse gjysma e rritjes erdhi nga rritja e shpenzimeve në udhëtimet e gjata, ndërsa ritmi i rritjes së tyre në udhëtimet e shkurtra u ul. Segmentet e kërkesës me rënie ose rritje të ulët lidhur me gjatësinë e pushimeve, udhëtimet e gjata vendëse me -1.2% dhe ato të shkurtra ndërkombëtare me 0.1%, rezultuan me rritjen më të fortë në shpenzime për pushime, respektivisht 1.3% dhe 3.1%, duke rritur shpenzimet mesatare për udhëtim respektivisht me 3.7% dhe 4% ndaj 2012. Mesatarisht qytetarët EU27 harxhuan 64 Euro/natë, dhe e detajuar 50 Euro/natë gjatë pushimeve vendëse dhe 82 Euro/natë gjatë pushimeve ndërkombëtare.

Përsa i përket frekuencës së ndërmarrjes së udhëtimeve dhe sezonit, gjysma e qytetarëve EU27 bënë më shumë se një udhëtim turistik gjatë vitit 2013. Ndërkaq, shumica e arritjeve turistike rezultoi në tremujorin e tretë të vitit. Gjatë muajve Korrik-Shtator afërsisht gjysma e turistëve ndërmorën një udhëtim turistik, dhe më shumë se një e katërta e tyre qëndroi më shumë se katër netë në destinacion, udhëtim të gjatë14. Tremujori i tretë ishte më i populluari me turistë për të gjithë vendet e EU27. Diferencat më të mëdha sezonale në arritjet turistike rezultuan në Qipro, Bullgari dhe Greqi, ku numri i arritjeve turistike ishte respektivisht 6, 4 dhe 3 herë më i lartë se arritjet në tremujorin e fundit të vitit. Vendet nordike dhe ato të veriut të EU27 kishin diferenca shumë më të ulëta midis stinëve, ku më shumë se gjysma e popullsisë ndërmorën pushime pothuaj në çdo tremujor të vitit në 2013.

Përsa i përket klasifikimit të kërkesës lidhur më llojin e akomodimit të kërkuar gjatë pushimeve turistike, shumica e udhëtimeve u akomoduan në mjedise private, si dhoma me qira në shtëpi, banesa për qëllime turistike nëpërmjet agjencive turistike lokale, shtëpi të dyta në destinacione turistike, ose akomodim tek të njohur apo familiarë. Akomodimet në hotele apo struktura të ngjashme zunë rreth 26% të udhëtimeve, ndërsa akomodime të tjera kolektive si kondominum, kampe, hotele rinore u përdorën në rreth 10% të rasteve. Kjo strukturë shpërndarje varion mjaft për destinacione të ndryshme. Për udhëtime vendëse më shumë se 2/3 e pushimeve u konsumuan në akomodim privat, ndërsa në hotele më pak se 20%. Për udhëtime ndërkombëtare rezultoi e kundërta. Rreth 53% e udhëtimeve u konsumuan në hotele apo struktura të ngjashme, rreth 14% në struktura të tjera turistike, dhe vetem 29.9% në akomodim privat15.

14 Udhëtime të gjata janë ato me kohëqëndrim mbi tre netë në udhëtim 15 Eurostat, Statistics on Focus, 49/2013 33

Totali Vendëse 4% 5%

18% 26% 1%

8% 1% 60% 9% 68%

Ndërkombëtare 1%

30%

53%

14%

Hotele Struktura speciale Akomodim kolektiv Private

Figure 10: Ndarja e udhëtimeve turistike në EU27 sipas akomodimit në 201216

2.2.2 KËRKESA PËR ZONA TË PANDOTURA DHE TURIZMI I QËNDRUESHËM

Rritja e cilësisë së jetës dhe evoluimi i vazhdueshëm i standarteve të perceptimit të cilësisë nga ana e qytetarëve, kanë ndikuar në mënyrë mjaft të rëndësishme ndaj ofertës turistike në çdo nivel dhe formë të saj. Kërkesat e vazhdueshme të turistit të sotëm modern lidhur me higjenën, sigurinë e ushqimeve, rendin publik, sigurinë në destinacione, detyrimin për mbrojtjen e mjedisit, menaxhimin e destinacionit dhe të strukturës turistike, si edhe organizimin e mjedisit mikpritës për një ofertë sa më të kompletuar si nga ana e produktit turistik, ashtu edhe përsa i përket

16 Burimi i te dhenave: Eurostat, Statistics on Focus, 28/2012 34

krijimit të kushteve të mjaftueshme për harxhim të kohës së lirë dhe argëtim, nga ana tjetër shtrirje të konsumit të produktit turistik gjatë gjithë vitit, tregojnë për një rritje të vazhdueshme të një segmenti të ri tregu në industrinë e turizmit, atij për një turizëm të bazuar në zona të pandotura por edhe të ruajtura, si në lidhje me natyrën e egër ashtu edhe me pasuritë kulturore të ruajtura ndër vite. Ky segment, i klasifikuar së fundmi si segmenti i turizmit ekologjik dhe atij kulturor e social, ose ndryshe i turizmit të qëndrueshëm, ka ardhur gjithnjë në rritje. Ky turizëm quhet ndryshe edhe turizëm alternativ, i cili shihet si forma të turizmit që janë në harmoni me vlerat natyrore, sociale dhe komunitare të mjedisit turistik, që njëkohësisht iu lejon si turistëve edhe komunitetit mikpritës te shijojnë eksperienca të përbashkëta dhe të ndërsjella pozitive, si përsa i përket konsumit të kohës së lirë, argëtimit, dhe shërbimeve, ashtu edhe vlerave kulturore e më gjërë në një mjedis të mbrojtur e të ruajtur natyror e kulturor. Ai njihet në disa klasifikime si ekoturizëm, turizëm natyror, turizëm i qëndrueshëm, turizëm miqësor ndaj mjedisit, turizëm i ndjeshëm ndaj mjedisit, turizëm kompatibël ekologjik, ecologically sound turism, ose turizëm i gjelbërt apo eko-tur.

Tashmë është bërë e modës të trajtohet zhvillimi i turizmit në kontekstin e sustainability (qëndrueshmërisë), turizmit alternativ, turizmit të gjelbërt apo ekoturizmit, emra apo klasifikime që kanë një domethënie të veçantë për njerëz të ndryshëm, por që shumica e të cilëve janë thjesht modele të bazuara në mbrojtjen e mjedisit ose eco-label, ose shpesh forma të përmirësimit marketing apo PR të ofertës turistike sot. Në vetëvete turizmi i qëndrueshëm është ai model turizmi që plotëson nevojat e turistit të sotëm pa kompromentuar aftësinë dhe kapacitetin e natyrës në përgjithësi ose të mjedisit për të plotësuar kërkesën e turistit të ardhëshëm për të përmbushur nevojat e tij.17

Nën këtë konsideratë relativisht të re për tregun e industrisë së turizmit dhe udhëtimeve, destinacioni turistik është ndoshta elementi më i rëndësishëm për t’u menaxhuar dhe për të garantuar standartet e reja të cilësisë të përmendura më lart të kërkuara nga turisti i sotëm modern. Destinacioni në vetvete përfaqëson një arsye të rëndësishme që gjeneron kërkesë për atraksionet turistike dhe rrit prirjen për t’i vizituar ato. Si shërbim, produkti turistik konsumohet në destinacion, atje ku ai prodhohet. Destinacionet turistike janë vazhdimisht nën presion për shkak të nivelit të lartë të kërkesës të fokusuar në pastërtinë, ruajtjen dhe virgjërinë e mjediseve në të cilat ndodhen destinacionet dhe strukturat turistike brenda tyre. Alterimi i vazhdueshëm i zgjedhjeve dhe preferencave turistike për destinacione të pandotura dhe argëtuese në nivel të lartë, jo vetëm të turizmit vendës, por më shumë të atij ndërkombëtar, ka rritur presionin e ushtruar nga kërkesa turistike moderne sot, duke çuar në një përkushtim për kujdes ndaj mjedisit dhe rehabilitim të hapësirave natyrore të degraduara më parë për shkak të zhvillimit të modeleve masive të turizmit.

Nga ana tjetër ndikimi që zhvillimi i disa formave të turizmit kanë mbi mjedis, ka rritur ndjeshëm konsideratën dhe aksionin e grupeve ambjentaliste por edhe të qeverive e

17 Përkufizim i autorit 35

komuniteteve mikpritëse për mbrojtjen dhe konservimin e tij. Prandaj, menaxhimi dhe planizimi profesional i destinacioneve turistike marrin një rëndësi kritike, sa kohë që edhe turizmi është midis industrive që kanë si synim të kontribuojne në ruajtjen e mjedisit, sa kohë që turizmi është pranuar tashmë edhe në rrugë institucionale nga organizmat ndërkombëtarë e botërore të turizmit si një industri e pranueshme për zhvillim nën modele tashmë sociale dhe ambjentaliste zhvillimi në një botë të cilës zhvillimi në përgjithësi ia ka kërcënuar ndjeshëm ekzistencën. Ky model i organizimit të destinacioneve është vetëm ai i turizmit të qëndrueshëm.

Ndërtimi i modeleve të bazuara në kërkesën në rritje per zona të pandotura nënkupton si kërkesë absolute mbajtjen e mjedisit ekologjik në qendër të vëmendjes dhe të projektimit të destinacioneve turistike, strukturave brenda tyre dhe të produkteve e ofertës turistike. Ky model, i quajtur rëndom si eko-turizëm bazohet në katër elementë themelorë:

1. Mjedisi natyror si atraksioni kryesor për t’u ofruar, i ruajtur në virgjërinë e tij dhe cilësinë e nënkuptuar si i padëmtuar dhe i pandotur, dhe mjedisi kulturor që përbën drejtimin e dytë të rëndësishëm në kuptimin e mjedisit të qëndrueshëm në përgjithësi. 2. Përdorim i qëndrueshëm i mjedisit ekologjik dhe kulturor, nën kuptimin e ruajtjes e kujdesit ndaj tij në përgjithësi dhe që nga momenti që ofrohet për konsum si atraksion turistik, pjesë e pandarë e produktit turistik të qëndrueshëm (sustainable). 3. Përqëndrim gjithashtu në edukimin dhe interpretimin e burimeve turistike të qëndrueshme, në respekt të normativës Europiane lidhur me mbrojtjen e mjedisit, në respekt të direktivës së UNWTO të sanksionuar në Davos në 2007 për zhvillimin ekskluziv të vetëm një modeli turizmi, atij të qëndrueshëm, si edhe të deklarimit të Konferencës për Turizmin me Përgjegjësi Sociale ne 23 Prill 2008 të organizuar nga Komisioni Europian, DG Enterprise and Industri, Unit of Tourism, ku i vetmi model zhvillimi për turizmin në hapësirën europiane është ai me përgjegjesi sociale dhe i qëndrueshëm, direktivë kjo e detyrueshme për të gjithë vendet anëtare të BE, por dhe atyre aspirante për bashkim me BE. Kjo deklaratë ka në themel të saj zhvillimin e strukturave dhe institucioneve mbrojtëse të burimeve turistike nga degradimi për shkak të konsumit të tyre si pjesë e atraksioneve turistike dhe e ofertës turistike, edukimin e personelit të industrisë së turizmit dhe udhëtimeve lidhur me këto kërkesa, si edhe edukimin dhe trajnimin e konsumatorëve turistikë nëpërmjet informimit dhe këshillimit të tyre lidhur me rregullat e reja tashmë në fuqi për kujdesin dhe mbrojtjen e mjedisit turistik dhe atij mbështetës në procesin e konsumit të produktit turistik. 4. Parashikim dhe sigurim përfitimesh për komunitetin mikpritës. Kjo nënkupton që turizmi nuk është thjesht një produkt që siguron përfitime për bizneset e kësaj industrie, por garanton dhe siguron përfitime edhe për komunitetet e përfshira në të, për shkak të vetë natyrës së turizmit i cili në mënyrë ekskluzive kërkon edhe bashkëpunimin e këtyre komuniteteve për kompletimin e ofertës turistike.

Nën kontekstin e këtyre katër shtyllave që garantojnë modelin e eko-turizmit, ‘turizmi bazohet në njerëz dhe vende, ku drejtohen grupe te ndryshme njerëzish të klasifikuar si turistë, të cilët vizitojnë këto destinacione ose kalojnë nëpër to, duke përfshirë më gjërë njerëzit që e bëjnë të mundëshëm udhëtimin dhe njerëzit që e shoqërojnë gjatë gjithë kohës udhëtimin e turistëve’. Ai, turizmi, përfshin pra udhëtarë, komunitete mikpritëse dhe qeveri, në të dy nivelet e qeverisjes,

asaj qëndrore nëpërmjet rregullave dhe normativave ligjore që garantojnë zbatimin e modelit të eko-turizmit në çdo detaj dhe kërkesë të tij, dhe qeverisje lokale që sigurojnë mbarëvajtje të të gjithë procesit në nivel lokal përsa i përket mikpritjes dhe sigurisë direkte lokale ndaj mjedisit dhe udhëtarëve.

Në thelb, ekoturizmi është i zbatuar në situata, kur një lokalitet është përcaktuar si një “rezervë natyrore”, dhe nga këndvështrimi i realizimit, paraqitet jo i përshtatshëm, kur shikohet tendenca e komunitetit lokal për të konsumuar domosdoshmërisht burimet natyrore të tij me mjete të një niveli relativisht dekadent. Në këto raste lind konflikti mes domosdoshmërisë së komunitetit lokal për konsum dhe domosdoshmërisë për të rikuperuar, ose ruajtur burimet natyrore në dispozicion të tij për të siguruar jetesën. Nën këtë trade-off, modeli i ekoturizmit synon t’i bëjë rezervat natyrore ekonomikisht të vetëqëndrueshme dhe të vetëmbajtëshme për të siguruar të ardhura alternative për njerëzit e atij komuniteti, të cilët për ndryshe do të duhej të shkelnin në mënyrë “ilegale” rregullin e presupozuar dhe të vendosur për të ruajtur burimet natyrore dhe për të garantuar qëndrueshmëri të zhvillimit të tyre, sidomos kur bëhet fjalë për burime të përcatuara si të mbrojtura, dhe duke mbjellur në komunitet idenë e “natyrës së paprekëshme” si një vlerë morale themelore, sa kohë që kjo vlerë është burimi themelor i mirëqenies materiale të komuniteteve.

Shumë destinacione të klasifikuara si eko-turizëm ose zhvilluese të eko-modeleve në industrinë e turizmit, akoma nuk e konsiderojnë rëndësinë e zhvillimit të komuniteteve lokale, mirëqenien ekonomike e sociale të tyre dhe mbrojtjen e të drejtave të njeriut në këto destinacione. Madje një pjesë e konsiderueshme e tyre nuk janë aspak të kujdesëshëm ndaj konsumit degradues turistik të mjedisit dhe burimeve të tyre mjedisore, sa kohë që ai iu paguan fatura të majme dhe iu garanton të ardhura të rëndësishme për momentin. Ky ka qenë edhe rasti tipik i zhvillimit të turizmit këto 20 vitë në Shqipëri, ku kujdesi ndaj mjedisit si në projektimin e ofertës turistike nga i gjithë sistemi i përmendur këtu më lart, ashtu edhe nga konsumi i vërejtur nga kërkesa turistike, ka treguar një shkujdesje totale ndaj mjedisit dhe dëmtim në shumë raste mbetës të tij, duke paraqitur tashmë kosto shumë të larta për rikuperimin e tij dhe shpesh raste të dëshpëruara të parikuperueshmërisë. Në këtë aspekt të zhvillimit të turizmit duhet patjetër të ngrihen ura bashkëpunimi mes stafit të industrisë së turizmit dhe edukimit të turistëve nga njera anë, dhe komunitetit mikpritës dhe gjithë strukturave publike e jopublike që mbështesin zhvillimin e turizmit në destinacionet turistike. Kjo do t’i jepte zhvillimit të turizmit në modelin ekologjik një ngjyrë të fortë etike dhe do transformonte atë në modelin e kërkuar si nga UNWTO dhe nga Komisioni Europian, “ekoturizëm etik”. Nën këtë përcaktim dy janë drejtimet kryesore të këtij modeli, mbrojtje dhe ruajtje e mjedisit në destinacionet turistike, dhe përfitime ekonomike e sociale të komuniteteve lokale nëpërmjet plotësimit të objektivave ekonomike dhe për zhvillim të industrisë së turizmit dhe udhëtimeve dhe kënaqjes e plotësimit të kërkesës turistike moderne për cilësi të produktit turistik dhe zona të pandotura e të ruajtura18.

18 TIES (The International Ecotourism Society) definition, 1991 37

Ky përkufizim për ekoturizmin, por edhe përkufizime të tjera lidhur me turizmin e qëndrueshëm, theksojnë se ekoturizmi bazohet, para së gjithash, në formulimin dhe projektimin e tij tek vendndodhja, destinacioni i udhëtimit “undisturbed natural areas” - “zona natyrore të pashqetësuara” që nënkupton zona të cilat janë absolutisht dhe në mënyrë konstante të ruajtura e të mbrojtura në virgjinitetin e tyre. Nga kjo rrjedh edhe detyrimi për “responsible travel”, “conservation of nautre” dhe “benefits for locals”19, por çdo gjë brenda një peisazhi natyror ose mjedisi natyror të përcaktuar.

Një formë tjetër e përcaktimit për këtë model turizmi është dhe “Active Tourism” - turizmi aktiv i cili ndan qëllime dhe synime të ngjashme me ekoturizmin, por që nuk përcaktohet nga destinacioni ose vendndodhja, por më shumë nga “the way of visiting”20 - mënyra e vizitës, qëndrimi i turistit dhe aktivitetet që kryhen gjatë vizitës. Kjo përqasje është më gjithpërfshirëse dhe më moderne përsa i përket përputhëshmërisë së saj me dokumentet dhe direktivat ndërkombëtare që mbështesin zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm, dhe stimulojnë kërkesën për produkt turistik “sustainable”. Turizmi Aktiv kërkon pjesëmarrje aktive fizike dhe intelektuale në procesin e prodhimit dhe konsumit turistik, pavarësisht nga destinacioni. Kështu, nëse ekoturizmi është i mundur si koncept dhe proces vetëm në zonat “e pashqetësuara” të natyrës së virgjër (xhunglat natyrore, Sahara, Tibet, Alaska, Alpet e Europës, Himalaia apo Ande etj), Turizmi Aktiv është njësoj i mundëshëm si në zonat natyrore të “pashqetësuara” edhe në mes të xhunglave urbane siç janë qytetet.

Ndërsa ekoturizmi kërkon sa më shumë hapësira të gjelbërta, sa më pak ndërtime dhe sa më pak popullim me njerëz që ushtrojnë në të aktivitetet e tyre urbane, Turizmi Aktiv nuk kufizohet nga prania e pemëve, shtëpive, rrugëve apo pranisë së shumë popullsie në të. Por gjithashtu, nuk kufizohet as nga prania në destinacion veçanërisht e njerëzve që vijnë nga vende të tjera, me kultura shumë interesante dhe flasin gjuhë të tjera. Kjo është një pjesë mjaft e rëndësishme e asaj çfar turistët konsumojnë në destinacion dhe shkëmbejnë me vendësit gjatë atkiviteteve të tyre turistike. Arkitektura lokale, komplekset e rrënojave arkeologjike, karaktersitkat urbane dhe produktet e qytetërimit lokal janë të gjitha objekt i vizitave turistike për Turizmin Aktiv. Gjithashtu, zbulimi nga ana e turistëve ose vizitorëve në përgjithësi i rezultateve dhe prodhimtarisë së ndryshme të krijimtarisë njerëzore, si traditat lokale, gjuha me veçoritë e saj, muzika, vallet ose arti i kulinarisë, mund të jenë përbërësit më interesantë të një eksperience turizmi aktiv.

Turizmi Aktiv është një filozofi e re udhëtimi që kombinon aventurën, ekoturizmin dhe aspektet kulturore në një udhëtim turistik zbulues21, njëkohësisht sa zbulues misteresh dhe atraksionesh, aq edhe argëtues. Turizmi aktiv synon të kombinojë në një eksperience apo paketë turistike rekreativitetin, edukimin dhe të sjellë përfitime si për turistin edhe për territorin apo destinacionin e vizituar. Ai është me ndikim të ulët ekologjik, kompatibël nga ana sociale dhe me

19 “udhëtar i përgjegjëshëm”, “ruajtje të natyrës”, “përfitime për vendësit” 20 Active Tourism 2002 21 Active Tourism 2002 38

cilësi totale të lartë. Siç e thashë pak më lart ai ka shumë aspekte të përbashkëta me ekoturizmin dhe turizmin e natyrës, duke integruar gjithashtu disa aktivitete të turizmit të aksionit dhe aventurës, por edhe argëtim të “përgjegjëshëm” të turistit të sotëm modern. Në mjaft raste ai përfshin, gjithashtu, disa aspekte të udhëtimeve kulturore dhe akademike, si edhe të ekspeditave shkencore.

Nëse do ta përkufizonim në mënyrë më komplekse, “Turizmi aktiv është një udhëtim i përgjegjëshëm në vende dhe destinacione të huaja, jasht mjedisit rutinë, që kërkon pjesëmarrje aktive fizike dhe mendore nga turistët dhe komuniteti mikpritës, duke respektuar kërkesa maksimale për qëndrueshmërinë, mbrojtjen e biodiversitetit dhe konservimin e ruajtjen e kulturës”22.

Synimet e përbashkëta Diferencat Respekti për natyrën dhe biodiversitetin Kufizime në mjedisin turistik kundrejt asnjë kufizimi Interesat globale kërkojnë zgjidhje lokale Të gjitha produktet e aktivitetit njerëzor janë fokus i Turizmit Aktiv Mënyra më e mirë për të shijuar natyrën është Përfshrije e turistit fizikisht dhe mendërisht në nëpërmjet zbulimit dhe njohjes së saj përfitimet dhe detyrimet që rrjedhin nga procesi i prodhimit e konsumit turistik Edukimi dhe interpretimi duhet të shoqërojnë udhëtimin turistik “life enhancement”, autenticiteti dhe kredhja e plotë në mjedis janë kërkesa të turistit Dëshira për eksperienca të reja dhe unike janë pjesë e eksperiencës në udhëtim Impakt sa më i ulët në ekosistem dhe destinacion Përfitime afatgjata e të qëndrueshme për të gjithë pjesëmarrësit Turizëm i qëndrueshëm23 Prani të gjërë të bizneseve të vogla dhe segmentim niche i tregut për turizëm të qëndrueshëm Filozofi totale e mbrojtjes së natyrës, kulturës lokale, traditave dhe vlerave lokale Punësim për popullsinë lokale dhe ndihmë në zhvillimin e rajonit

Table 1: Dallimi mes Ekoturizmit dhe Turizmit Aktiv Ai realizohet nëpërmjet përfshirjes së disa elementëve të rëndësishëm si: rekreativiteti dhe edukimi për faktorin njerëz të miksit marketing në shërbime, respekt dhe vetëdije, veprim, ushtrim dhe përfshirje aktive në kompanitë dhe strukturat e industrisë së turizmit të ekspertëve

22 Përkufizim i autorit 23 “Qëndrueshmëria në turizëm nënkupton aftësinë për të përdorur burimet e tanishme me një konsum më të ngadaltë ose të ulët se rigjenerimi i mundëshëm i tyre” (Active Tourism 2002) me ose pa pjesëmarrjën dhe kontributin aktiv të njerëzve dhe teknologjisë 39

lokalë dhe të personave kompetentë nga ana akademike për guidë turistike në destinacionet dhe peisazhet, ku zhvillohet aktiviteti turistik. Kjo bën të mundur që të respektojmë sa me saktë kërkesën turistike moderne për zona të pandotura jo vetëm në modelet ekoturistike, por në çdo destinacion ku turizmi zhvillohet.

Për ta përmblehur të gjithë diskutimin rreth ekoturizmit, ai aplikohet në situata dhe rrethana ku një mjedis lokal përcaktohet si zonë e mbrojtur, kur nuk është e përshtatëshme për arsye të ndryshme që komuniteti lokal të rialokohet diku tjetër. Ai synon që t’i kthejë zonat e mbrojtura ekonomikisht ‘self-sustainable’ (të vetëmbajtura), në mënyrë që të sigurojnë të ardhura alternative për njerëzit e zonës për të zvoglëluar konsumin ilegal të tyre të burimeve të konsideruara si të mbrojtura, duke kthyer në norma dhe rregull, apo shpesh në ligj konceptin e paprekëshmërisë së natyrës, sa kohë që pikërisht paprekëshmëria e saj është burim direkt për mirëqenien e tyre materiale në atë lokalitet, duke e shfrytëzuar si burim turistik për kërkesën turistike për zona të pandotura e të mbrojtura.

Për arsye se ekoturizmi synon të ruajë dhe të kthejë diversitetin natyror e kulturor në një burim të qëndrueshëm, si për zhvillimin e turizmit ashtu edhe për zhvillimin në përgjithësi, e konceptualizojnë atë si instrument për:

 Zhvillim ekonomik  Mbrojtës të natyrës dhe traditës  Një industri me orientim nga tregu dhe logjika e funksionimit të tij (industria e turizmit)  Së fundi, zhvillimi ekonomik dhe mbrojtja e natyrës dhe kulturës perceptohen dhe presupozohen të mbështesin njeri-tjetrin në evoluimin e tyre, me një rol parësor në këtë marrëdhënie të turizmit i cili mundëson reduktimin e konflikteve midis zhvillimit ekonomik nga njera anë dhe mbrojtjes së natyrës dhe kulturës nga ana tjetër.

Kjo është edhe paradigma ekologjike e modernizuese e turizmit të qëndrueshëm. Çdo moment i renditur më sipër është një aspekt i ekoturizmit.

2.2.3 KËRKESA PËR TURIZËM KULTUROR E HISTORIK

Segmenti i industrisë turistike që lidhet më direkt me rrymat kulturore dhe zhvillimin kulturor në përgjithësi është turizmi kulturor. Ai përfshin në thelb vizita në atraksionet dhe eventet kulturore në përgjithësi nga turistët ose vizitorët dhe në veçanti nga njerëz të motivuar nga prirjet e tyre kulturore. Duke u bazuar në përcaktimin e UNWTO për turizmin, ATLAS e përcaktoi turizmin kulturor si “... Lëvizje e personave drejt atraksioneve kulturore larg vendeve të tyre normale të rezidencës, me qëllim që të mbledhin informacion dhe eksperienca të reja për të kënaqur nevojat e tyre për kulturë”24. Ka mjaftueshëm fakte dhe shifra që tregojnë se turizmi kulturor është një

24 Association for Tourism and Leisure Education 40

segment tregu i rëndësishëm dhe vazhdimisht në rritje krahasuar me tregun total të turizmit. Duke iu referuar të dhënave të UNWTO pjesa e udhëtimeve ndërkombëtare turistike që i takon segmentit të turistëve kulturor, është rritur nga 37% në 1995 në 40% në 2004 dhe në më shumë se 46% në 2012.

Figure 11: Arritjet Ndërkombëtare Turistike globale (inbound) sipas muajve (në milion)25

Nuk përfshihen në këtë shifër numri i turistëve ndërkombëtarë që harxhojnë kohën e tyre të lirë në aktivitete kulturore, edhe kur qëllimi kryesor i udhëtimit të tyre nuk është kultura dhe historia. Në 2009 numëroheshin mbi 375 milion arritje ndërkombëtare turistike për udhëtime kulturore.

Ndërkaq, nëse i referohemi shfrytëzimit të kohës gjatë vitit për pushime nga ana e vizitorëve, ka një tendencë në rritje të shtrirjes së pushimeve përgjatë gjithë vitit, si në formën e pushimeve të shkurtra, weekend dhe weekend i gjatë, ashtu edhe në formën e pushimeve tipike por jasht sezoneve tipike. Arsyeja bazë e lëvizjes së turistëve në këto periudha janë atraksionet kulturore e historike, si edhe konsumi i kohës së lirë për argëtim me drejtim kulturor e social.

2.2.3.1 TENDENCAT E TURIZMIT KULTUROR NË EUROPË

Gjatë 20 viteve të fundit, turizmi është shndërruar në një nga elementët më dinamikë të ekonomisë globale. Ai pasqyron edhe një diversifikim të vëmendjes konsumatore drejt mallrave dhe shërbimeve të elitës, ku cilësia është e shoqëruar ngushtë me standarte të etikës dhe klasit të lartë. Pikërisht në industrinë e turizmit vërejmë një diversifikim mjaft të dallueshëm nga kërkesa

25 UNWTO World Tourism Barometer, 2013, pp 2 41

kryesisht sasiore për konsum turistik, drejt ndryshimit cilësor të natyrës së kërkesës, e orientuar tashmë drejt zonave të virgjëra, të pacënuara, të paprekura, të ruajtura, të sigurta, ekologjikisht të pastra, përfaqësuese të rrymave të ndryshme kulturore, formave të materializuara ose jo të tyre, dhe drejt komunitetesh lokale përfaqësuese të këtyre vlerave, por edhe të kuruara njëkohësisht.

Më herët hovi i rritjes së shoqërive industriale dhe ritmet e larta të progresit ekonomik e social (vitet 50-60) e shndërruan turizmin në një aktivitet masiv për konsumin e kohës së lirë. Ndërkaq, në mënyrë të ngjashme, një tjetër zhvillim social, individualizmi dhe post-modernizmi kanë kontribuar dhe vazhdojnë të ndikojnë në krijimin e një rryme të ndarë veçmas e të ndryshme në rritje të ofertës dhe kërkesës turistike. Sipas OECD (2010), turizmi ka shënuar një rritje të konsiderueshme që lidhet ngushtësisht me zgjerimin e prirjes së globalizimit, e cila ka stimuluar dhe mbështetur forcimin e një numri të rëndësishëm të nxitësve dhe forcave lëvizëse në industrinë e turizmit:

› Rritje e të ardhurave në përgjithësi dhe e atyre familiare në veçanti › Rritje e rëndësishme e segmentit të kërkesës së sofistikuar në treg › Rrjete transporti më efiçiente dhe efektive, dhe njëkohësisht më cilësore dhe me më shumë kapacitet transportues › Përdorim i gjërë dhe intensiv i teknologjive të informacionit dhe komunikimit (TIK)

Këto ndryshime të rëndësishme, shpesh me efekt të drejtpërdrejtë në turizëm, por edhe të tjera të lidhura me prirjen e konsoliduar të globalizimit, konfirmojnë tashmë krijimin dhe konsolidimin e një rrjeti global shoqëror dhe konsumator, me kërkesa dhe pritje konsumatore e sociale të larta, pra të orientuar nga një cilësi totale e lartë e produkteve në përgjithësi dhe e shërbimeve. Pikërisht, një nga ndryshimet më të rëndësishme në të gjithë drejtimet: social, ekonomik, kulturor dhe politik, është rritja e shpejtë e rrjeteve sociale (network society) (Castells 1996). Kështu shohim ngritjen dhe zhvillimin e shpejtë të disa rrjeteve sociale si:

› Rritja e rrjeteve sociale të prodhuesve › Rritja e rrjeteve sociale të konsumatorëve › Rritja e rrjeteve sociale të shpërnarjes se produkteve e shërbimeve › Rritja e sitemeve sociale të lidhura me sigurinë dhe higjenën › Rrjetet sociale të çertifikimit të cilësisë dhe standarteve

Ndryshimet që kanë ardhur nga rritja e rrjeteve, e në veçanti e rrjeteve të organizatave dhe atyre të individëve, janë thelbësore e të mëdha. Në industrinë turistike kjo është duke çuar në një numër të konsiderueshëm ndryshimesh të ndërlidhura me një impakt mjaft të rëndësishëm mbi këtë industri dhe sektorët e ekonomisë të lidhura me të. Ndryshimet lidhen me standardizimin e prodhimit e të konsumit për mallra e shërbime, me kërkesat lidhur me respektimin e sigurisë së shëndetit dhe ushqimeve, kërkesat lidhur me standardizimin e sjelljes në raport me mjedisin si nga ana e turistëve ashtu dhe nga sektori mikpritës, me ndryshime të lidhura me sigurinë dhe respektimin e ligjit, ndryshime të lidhura me përqasjen e kulturës ndaj turizmit si atraksion dhe pjesë e produktit turistik në përgjithësi, por dhe në sjelljen e turistëve ndaj saj etj.

Gjithashtu, ndryshime të rëndësishme kanë ndodhur edhe në zinxhirët e shpërndarjes vertikale tradicionale, të cilët janë transformuar në zinxhirë shumë më kompleksë, si në gjatësi edhe në gjërësi duke përfshirë operatorë turistikë ose jo, si brenda edhe jasht sektorit të udhëtimeve. Turizmi dhe udhëtimet nuk janë më të varura dhe të lidhura vetëm me elementet e infrastrukturës së vjetër turistike si, linjat ajrore dhe të transportit, strukturat akomoduese dhe ndërmjetësit trustikë - agjenci, tour operatorë apo “exchange tours”. Prania në cdo nivel e ICT ka bërë që çdo gjë në industrinë turistike të funksionojë tashmë në rrjete, organizative ose sociale, që përfshijnë përveç strukturave tradicionale, ente të kulturës lokale, komunitete dhe kategori sociale, strukturat arsimore, prodhimin artizanal, prodhimin artistik dhe atë të konsumeve të përditëshme, shërbimin shëndetësor, mbrojtjen sociale, mbrojtjen publike dhe mbrojtjen e mjedisit etj. Ndërthurja midis industrisë së turizmit, sektorëve të tjerë ekonomikë dhe shoqërisë (nga këndvështrimi social dhe konsumator) është bërë aq shumë e integruar, sa që mund të shikohet si një e tërë, si një rrjet vlere - “value network”26, si një zinxhir total vlere me përfshirje holistike.

Figure 12: Zinxhirët tradicionalë të vlerës në turizëm27

Në këto rrjete të reja vlere të turizmit, destinacioni nuk është më thjesht një furnizues inputesh në të, por është pjesë integrale në procesin e krijimit të vlerës në turizëm. Përtej çka mund të ofrojë komunikimi në turizëm si pjesë e ofertës për shërbim dhe turizëm, tregimet dhe imazhet e lidhura me destinacionët turistike janë bërë një përcaktues i rëndësishëm për vlerat e vendeve, ku turizmi konsumohet. Kjo i bën ato mjaft të rëndësishme në procesin e marrjes së vendimit për zgjedhjen e destinacionit dhe ndikon mjaft në dëshirën e tyre për të paguar. Integrimi i këtyre elementëve komunikimi në prezantimin e ofertës turistike, kompletimi i spektaklit të premtuar që në fazën e porositjes, mbështetja e tyre me opinione e standarte të bazuara në imazhin dhe klasin e cilesinë

26 Impact of European Cultural Routes on SMEs’ Innovation and Competitiveness, Council of Europe 2011 27 Impact of European Cultural Routes on SMEs’ Innovation and Competitiveness, Council of Europe 2011 43

e rrjeteve sociale, ku konsumatorët dhe operatorët turistikë janë konsorciuar, e bëjnë ofertën turistike më lehtësisht të perceptueshme dhe procesi i pozicionimit dhe diferencimit të produktit turistik bëhet më i lehtë e i plotë, dhe për pasojë edhe zgjedhja konsumatore përshpejtohet e kthehet në një proces shterues në pak hapa.

Rrjetet tradicionale dhe të reja të vlerës paraqiten skematikisht si në fig. 12.dhe 13.

Figure 13: Rrjetet e reja te vlerës28

Në zinxhirin e ri të vlerës në industrinë e turizmit destinacioni bëhet pjesë e procesit të krijimit të vlerës. Kjo do të thotë që jo vetëm inputet e ndryshme të trupëzuara në ofertë mund të valorizojnë ofertën turistike. Turistët gjithnjë e më shumë vlerësojnë destinacionet dhe organizimin e tyre, aspekte të organizimit komunitar dhe kulturor, por edhe të lehtësive lokale që mundësojnë një konsum të plotë e të lirshëm të ofertës turistike, duke ndikuar drejtpërdrejt në dëshirën e tyre për të paguar. Ajo që mund të theksojmë si tendencë dhe zhvillim i rëndësishëm për dekadën e fundit dhe për të ardhmen është fakti, se shoqëria e sotme moderne me një shkallë shumë të lartë kooperimi social e politik në të gjithë nivelet ka diktuar ndryshime të rëndësishme në mardhëniet mes konsumit dhe prodhimit, duke i dhënë një rol sa shtytës dhe udhëheqës të parës, si përsa i përket orientimit të detyrueshëm të ofertës nga kërkesa, ashtu edhe për rolin që shoqëria e sotme moderne, e organizuar si një rrjet, ka në drejtimin e zhvillimit në përgjithësi. Kjo shkon në një drejtim me parimet e zhvillimit të qëndrueshëm tashmë të sanksionuara në Johanesburg në 2002 dhe detyruese për pjesën më të gjërë të globit dhe ekonomisë globale. Kjo përbën edhe fillimin e një ere të re në përgjithësi me një shtrirje shumë të qartë në industrinë e turizmit dhe sektorin e shërbimeve në përgjithësi, erës së shoqërisë së rrjeteve (network society)29, ku teknologjia dhe rrejtet mediatike zëvendësojnë komunikimin social të drejtpërdrejtë, kundrejt asaj që tashmë po zëvendësohet, shoqërisë industriale.

28 Impact of European Cultural Routes on SMEs’ Innovation and Competitiveness, Council of Europe 2011 29 Jan van Dijk, The network society, sec. ed. 2006 44

Disa karakteristika kryesore që bëjnë dallimin midis dy zhvillimeve, përveç evolucionit në kohë janë30:

Shoqëria Industriale Shoqëria e Rrjeteve

Transaksione tregu Marrëdhënie

Prodhim masiv Personalizim dhe individualizim

Kapital ekonomik Kapital social

Novacion Kreativitet

Avantazh konkurues Avantazh bashkëpunues

Branding Autenticitet

Informacion Njohuri

Konsum i pakualifikuar Konsum i kualifikuar

Table 2: Dallimi mes Shoqërive Industriale dhe Network Society Ajo që është e rëndësishme lidhur me këto prirje, është të kuptojmë se si ato vënë në lëvizje industrinë e turizmit dhe induktojnë zhvillim të qëndrueshëm.

Sipas Gottlieb Duttweiler Institute (2006)31 ka disa forca nxitëse për zhvillimin e turizmit global të grupuar si më poshtë:

1. Nxitës socialë - vjetërimi i popullsisë (parashikohet që në 2020 në hapësirën europiane të moshuarit do të jenë segmenti më i madh i popullsisë); individualizmi (ka një kërkesë në rritje për pushime individuale dhe pakësim të kërkesës për paketa udhëtimesh) - njerëzit kanë shije gjithnjë e më të fraksionuara, dhe bazuar në një sofistikim në rrijte të kërkesës, sidomos për mallra me ekzigjencë të ulët si turizmi, ata paraqiten në tregun e produktit turistik me preferenca dhe vendim-marrje tejet individuale, si në zgjedhje edhe në konsum; struktua të reja familiare (më shumë bashkëjetesë se martesa dhe kufizim të lindjes së fëmijëve); rritje e kujdesit për shëndetin, për pasojë një kërkesë në rritje për destinacione me sa më pak rrezik për shëndetin, të pakontaminuara, të pandotura, me ndërtesa dhe urbanistikë estetike dhe sa më pranë spektakolares, higjenë e lartë dhe siguri maksimale etj; orientim nga vlerat e mjedisit bazuar në qëndrueshmëri ekologjike, etike dhe sociale; pakësim i shtresës së mesme sidomos në Europën Perëndimore, duke

30 Impact of European Cultural Routes on SMEs’ Innovation and Competitiveness, Council of Europe 2011 31 Gottlieb Duttweiler Institute, Future of leisure travel - Trend study, 2006 45

diversifikuar drejt shtresave të pasura e me të ardhura të larta; dhe kufizim së fundmi i kohës së lirë për pushime shkaktuar nga kriza ekonomike e financiare globale. 2. Nxitësit teknologjikë - aftësia për informim (rritja e ICT), transporti (më i shpejtë e më i lirë), më shumë shërbime kërkimi dhe identifikimi në territor të destinacioneve (google earth, geo-tagging etj), shërbime gjurmimi në terren të lëvizjes së turistëve duke rritur elementët e sigurisë së udhëtimit, inxhiniering ekstrem (mundëson arritjen e destinacioneve të pamundura - psh. hotele nën ujë, mbi ujëvara të rrezikëshme etj), teknologji për kontrollin e mjedisit (matës të ndotjes, sisteme monitorimi etj) 3. Nxitës ekonomikë - presion i rritur konkurence, shfaqje të zonave të reja me zhvillim të lartë, polarizim i kërkesës mes produkteve me kosto të ulët dhe atyre të luksit, çmime dhe oferta ditore të ulta dhe ulje e marxheve të fitimit, automatizim dhe dhënie fund punës së rëndë industriale në disa zona të globit, tregje financiare të pasigurta dhe të zbuluara ndaj krizave 4. Nxitësit ekologjikë - zvogëlim i zonave të pandotura dhe valorizim i tyre atje, ku mund të identifikohen dhe ruhen, ndryshime të rëndësishme klimaterike (avantazhi klimaterik tashmë ka ndryshuar mes rajoneve), pakësimi i rezervave të naftës drejt shterimit të tyre, rëndimi i trafikut për shkak të rritjes së mobilitetit të qytetarëve dhe pamundësisë së rrjetit të rrugëve për të përballuar një mobilitet të tillë, zmadhimi i dëmtimeve të shtresës së ozonit që kërkon në mënyrë të detyrueshme zvogëlimin e emisionit e CO2 në mjedis dhe zvogëlimin e gjurmës ekologjike në çdo zonë të banuar ose jo të globit. 5. Nxitësit politikë - rritja e pasigurisë politike dhe e zonave të nxehta të konfliktit, rritja e rrezikut nga terrorizmi, ulja e besimit ndaj politikës për shkak të intensifikimit të skandaleve dhe rritja e rolit dhe pjesëmarrjes qytetare në vendim marrjen publike, dobësimi dhe shpesh shkatërrimi i vlerave të përbashkëta dhe konfliktet ndërkulturore që vështirësojnë përfshirjen e turistëve në jetën komunitare në destinacione etj.

2.2.3.2 TURIZMI KULTUROR - TENDENCAT, FORCAT KRYESORE LËVIZËSE DHE HAPËSIRA TË NGUSHTA TË SPECIALIZUARA TË TIJ

Edhe pse rritja e turizmit në vitet e pas fillimit të krizës globale është shumë e moderuar, ajo është shumë më e konsiderueshme se sektorët e tjerë të ekonomisë. Kjo rritje në volumet e turizmit global i referohet edhe një tendence të re të lëvizjes së vizitorëve nëpër botë, asaj për arsye kulturore dhe edukative. Vetëm në 2009, viti i parë i drejtpërdrejtë i krizës globale, u vërejt një numër shumë i lartë i lëvizjeve për qëllime kulturore, me rreth 375 milion udhëtime kulturore ndërkombëtare.32 Ky segment tregu i paraqitur rëndom si segment niche, më shumë bazuar në madhësinë e tij, tashmë ka marrë tjetër kuptim në tipizimin e tij, atë të arsyes së lëvizjes dhe inelasticitetit ndaj çmimeve, kostove dhe krizës ekonomike në përgjithësi.

Turizmi kulturor shihet si një model i dëshiruar dhe i kërkuar nga shumë vende dhe rajone, i shikuar ndryshe edhe si turizëm i elitës, pasi në përgjithësi ai është i kushtueshëm dhe sjell të ardhura të larta. Ai preferohet më shumë nga vizitorë të edukuar të cilët stimulojnë dhe

32 Impact of European Cultural Routes on SMEs’ Innovation and Competitiveness, Council of Europe 2011 46

preferojnë aktivitete kulturore në destinacion. Nga ana tjetër komunitetet lokale i vlerësojnë mjaft përfitimet potenciale nga turizmi kulturor, pasi ai është një formë e turizmit cilësor.

Një nga arsyet e elasticitetit të turizmit kulturor ështëgama e gjërë e arsyeve dhe motiveve kulturore për të ndërmarrë udhëtime jasht vendit ku jetojmë. Kjo lidhet me fragmentimin e gjërë kulturor të erës post-moderne dhe krijimit të komuniteteve ekonomike në shumë rajone. Heqja e barrierave kufitare për lëvizjen e lirë dhe e atyre ekonomike për të mbështetur zhvillimin në nivel rajoni, theksuan akoma më shumë kristalizimin kulturor të popujve dhe komuniteteve duke përdorur elementët e kësaj të fundit si shenja dalluese. Disa nga motivet kryesore të segmentimit të kërkesës për turizëm kulturor janë:

 Turizmi kreativ – ‘Turizëm që iu ofron vizitorëve mundësinë të zhvillojnë potencialet e tyre kreative nëpërmjet pjesëmarrjes aktive në kurse apo eksperienca të mësuari që janë karakteristike për destinacionet e pushimeve ku ata udhëtojnë.” (Richard and Wilson, 2006) (psh. shkolla vallëzimi, kurse noti etj).  Turizmi edukativ – ku arsyet e udhëtimit janë edukative për kurse edukimi të shkurtra, ose kurse gjuhe të huaj duke perdorur vizitat në vendin të cilit ajo gjuhë i përket.  Turizmi gastronomik – i quajtur ndryshe turizmi i ushqimit, ‘... vizitë në prodhues të dorës së parë ose të dytë, festivale ushqimi, restorante dhe vende të spikatur për të cilët të shijosh ushqimin ose eksperiencat e lidhura me specialistë të veçantë në prodhimin e ushqimeve, janë motivi kryesor i udhëtimit” (Hall and Mitchell, 2001).  Turizmi fetar – lëvizje për arsye kulti ose pelegrinazhi.  Turizmi shpirtëror dhe me tendenca holistike të plotësimit të nevojave për produkt turistik – motive udhëtimi të lidhura me qetësimin shpirtëror ose rigjenerim total të personave në vende të shenjta, ose të njohura për spiritualizmin e tyre.  Turizmi i trajtimit kulturor të trupit dhe SPA – termalizmi dhe kujdesi për trupin në destinacione me karakteristika fizike ose kimike shëruese ose që përmirësojnë cilësinë e funksionimit të njeriut si gjallesë.  Turizmi kulturor vullnetar me fokus krysisht kërkimet dhe eksplorimet e objekteve kulturore e historike – motivet e të cilit lidhen me vullnetarizmin për të marrë pjesë në aksione mbarë botërore ose lokale të asistencës ndaj destinacioneve ku udhëtohet.  Turizmi migrator – i lidhur me lëvizjet migratore drejt destinacioneve të tyre të origjinës për arsye të vizitimit të të afërmëve, miqve, vendit mëmë etj.

2.2.4 TURIZMI KULTUROR DHE RAPORTI I TIJ ME TURIZMIN E QËNDRUESHËM

Në një vështrim të përgjithëshëm lidhur me zhvillimin e madh të turizmit sot, lehtësisht dhe me mjaft siguri mund të konstatojmë, se falë këtij zhvillimi njerëzit më shumë dhe më dendur se kurrë më parë kanë udhëtuar dhe janë angazhuar gjërësisht në zbulim dhe njohje të kulturave të

tjera. Ndikimi është i ndërsjellë, midis kulturës dhe turizmit, si përsa i përket zhvillimit të të dytit në sajë të interesit për kulturë e shkëmbime kulturore të vizitorëve mbarëbotërorë, ashtu edhe përsa i përket ndikimit që turizmi ka në afrimin kulturor të njerëzve dhe në rritjen e shkëmbimeve mes tyre në çdo dimension. Për shkak se pasuria kulturore është e shpërndarë kudo në botë, ajo është një shans i mirë si burim për zhvillim të turizmit kulturor në këto vende dhe njëkohësisht një instrument për zhvillimin ekonomik të shumë vendeve në botë, duke ndihmuar në reduktimin e vazhdueshëm të diferencave të thella në zhvillim mes vendeve të pazhvilluara ose në zhvillim dhe atyre të industrializuara dhe në industrializim. Të ruash trashëgiminë kulturore dhe natyrore, të bësh atë të prekëshme për të gjithë, të krijosh mundësi më të mira njohje të kulturës dhe qytetërimeve, të përmirësosh cilësinë e jetës dhe të ulësh varfërinë, i jep një kuptim më të plotë qëndrueshmërisë së zhvillimit të turizmit, e bën atë një mjet për progres në çdo dimension.

Kjo, natyrshëm, varet nga cilësia e projektimit dhe e zbatimit të politkave dhë aktiviteteve të lidhura me turizmin, me sa ato marrin në konsideratë kulturat dhe sa janë të qëndrueshme. Kjo nënkupton pjesëmarrje të gjërë të komuniteteve lokale dhe organizimeve të tyre në ruajtjen dhe rritjen e pasurisë kulturore sa më gjatë e sa më shumë, duke mundësuar një konsum të tyre nga ana e vizitorëve, turistëve, pa kompromentuar ekzistencën dhe mundësitë për konsum të tyre në vitet që do të vijnë.

Impakti negativ i turizmit është i paevitueshëm, sa kohë që trashëgimia kulturore ofrohet për konsum si mjet argëtimi apo konsumi të kohës së lirë. Nga ana tjetër, turizmi mund të ketë efekte pozitive dhe afatgjata mbi trashëgiminë natyrore dhe kulturore, kur marrim në konsideratë se ai ndikon mbi pasurimin e saj nëpërmjet nxitjes së diversitetit krijues dhe kulturor, dhe ka një ndikim të drejtpërdrejtë në balancimin e vlerave midis shoqërive dhe mjediseve të ndryshëm që gërshetohen dhe shkëmbehen natyrshëm gjatë eksperiencave turistike. Në mënyrë që impakti pozitiv të jetë reciprok, dialogu dhe shkëmbimet mes kulturave të ndryshme nga njera anë dhe zhvillimit, mund të arrihen dhe të jenë produktive, të prodhojnë progres dhe konsum të rritur, nëse vendim-marrësit dhe aktorët e turizmit dhe kulturat, komunitetet mikpritëse të turizmit dhe turistët, zhvillohen në respekt reciprok, dhe ndërmarrin respekivisht politika dhe qëndrime të bazuara në një kuptim racional të marrëdhënieve komplekse mes turistëve dhe kulturës, nën dritën e rregullimeve ligjore e konventave ndërkombëtare, deklaratave dhe përcaktimeve të organizmave ndërkombëtarë si UN, BE, UNWTO etj të përshtatura për kulturën dhe zhvillimin e qëndrueshëm, përfshirë këtu edhe rregullimet e bëra për të përshtaur legjislacionin kombëtar ndaj tyre.

Duke iu rikthyer arsyes se njerëzit lëvizin nga vendet ku kryejnë aktivitetet e tyre rutinë, dhe këtë e bëjnë jo vetëm për të shkuar në destinacione fantastike të shitura si produkte turistike verore apo dimërore, pra për turizëm masiv, por edhe për konsum kulturor, social apo të cdo lloji tjetër, kjo nuk e bën këtë arsye të fundit më pak të rëndësishme si për nga numri i arritjeve, ashtu edhe për nga vlera ekonomike. Ndërkaq, kjo nuk është një arsye e re që shtyn njerëzit drejt lëvizjes për në destinacione të tjera. Përkundrazi, ajo është shumë më e vjetër se turizmi masiv i detit dhe 48

i malit. Madje ajo i ka zanafillat shumë më herët se deti dhe mali të shikoheshin nga vizitorët si argëtim, duke konsumuar pikërisht kapacitetin e tyre argëtues dhe pushues apo tjetër. Që nga shekulli i 16-te e deri sot, motive të tilla si kurioziteti, edukimi dhe aktivitete e shkëmbime sociale të cilat ishin arsye kryesore dhe bazë për të stimuluar lëvizjen e njerëzve larg vendeve të tyre rutinë drejt destinacioneve të tjera, u kthyen gjithnjë e më shpesh në të qenit arsye argëtimi dhe të konsumit të kohës së lire, duke marrë shpesh emra të rinj më të përshtatëshëm në terminologji me qëllimin e ri si, eksplorim, safari, gjueti, peshkim, konferenca apo festivale, shfaqje artistike apo turne kulturore e artistike, duke u bërë natyrshëm nga një ekskluzivitet dhe qëllim i elitave sociale apo shkencore, në një aktivitet që gjithnjë e më gjërësisht iu përket masave të popullsisë në një botë të zhvilluar, duke u mbështetur nga një rrjet mjaft kompleks strukturash dhe shërbimesh mbështetëse tashmë të ngritur në sistem dhe industri.

Turizmi nuk është thjesht një aktivitet që zë fill dhe ushtrohet në kohën e lirë, edhe pse kjo është një nga arsyet kryesore që nxisin individët të arrijnë nëpër destinacione turistike, si shpërblim të intensitetit në punë dhe pamundësisë për t’i lejuar vetes pak “shpëtim” nga kjo e fundit. Turizmi nuk mund të konsiderohet vetëm në aspektin e rikompensimit të përgjithëshëm që sjell për individin si konsum i kohës së lirë. Ai gjithashtu, nuk mund të vlerësohet vetëm nga përfitmi ekonomik që gjeneron. Si formë e produktit shërbim ai bazohet thellësisht në parimet bazë të shkëmbimit mes njerëzve të vlerës që prodhohet dhe konsumohet gjatë këtij shkëmbimi, dhe është njëherazi eksperiencë dhe shprehje e kulturave që ato mbartin, komunikojnë dhe shkëmbejnë (Appadurai 2002).

Turizmi në vetvete është kulturë dhe praktikat, aktivitetet e strukturat e tij janë ndjeshëm një shtrirje, rrjedhim dhe prodhim i kuadreve normative kulturore të komuniteteve nga ai prodhohet si produkt dhe shpërndahet e ofrohet për konsum. Si i tillë ai luan një rol jetik në atë se na mundëson të kuptojmë vetveten si ofertues dhe konsumatorë njëherazi, të kuptojmë mardhëniet shumë dimensionale midis qytetërimit dhe individëve nga njera anë dhe botës materiale dhe jo- materiale të cilën ne zotërojmë dhe konsumojmë, apo në të cilën udhëtojmë pikërsiht për konsum të kohës së lirë apo edhe për argëtim (Robinson dhe Phipps, 2004).

Në vazhdim të këtij arsyetimi, kundërshtia më e madhe e turizmit qëndron në kapacitetin e lartë të tij për të gjeneruar përfitime të larta për komunitetet dhe turistët, dhe njëkohësisht të krijojë shumë presion dhe probleme mbi komunitetin e turizmit dhe atë mbështetës. Ky është një trade- off i vazhdueshëm kudo ku turizmi është i zhvilluar, dhe akoma më shumë në ato komunitete ku roli i tij si burim mirëqenie ekonomike e sociale është shumë i rëndësishëm. Një pikënisje e rëndësishme për të adresuar dhe zgjidhur këtë trade-off është të kuptojmë mirë natyrën varijuese dhe gjërësinë e çështjeve që ai përfshin lidhur me rujatjen e mjedisit dhe vlerave të tij dhe konsumin e tyre nga turistët, me zhvillimin e qëndrueshëm të diversitetit kulturor dhe të burimeve të trashëgimisë kulturore.

UNESCO në “Konventën lidhur me Mbrojtjen e Trashëgimisë Botërore Kulturore dhe Natyrore” thekson katër ndryshime themelore në mjedisin e sotëm social, politik, ligjor dhe atë të biznesit në përgjithësi lidhur me ndërveprimin e turizmit me kulturën:

1. Kuptimi mbi kulturën si një koncept dhe rëndësia e saj themelore për ndërtimin e një identiteti shoqëror është zgjeruar dhe thelluar mjaft. Gjithashtu, përcaktimi për trashëgiminë kulturore sot lidhet jo vetëm me forma materiale si objekte dhe ‘site’, por edhe me forma e shprehje të paprekëshme të tilla si gjuha dhe dialektet, tradita e të folurit, praktikat sociale, ritet, ngjarjet festive dhe promemorjale etj, asaj që ne e quajmë “stil dhe mënyrë jetese”. 2. Shoqëria sot ka një kuptim më të mirë të mardhënieve të ngushta mes kulturës dhe mjedisit natyror, dhe duke mbrojtur secilën prej tyre, sidomos në procesin e konsumit të tyre si të mira, ne ndihmojmë si në mbrojten edhe në rikrijimin e burimeve të tyre duke garantuar qëndrueshmeri në zhvillim dhe konsum. Turistët, gjatë konsumit të mjedsit natyror, zakonisht konsumojnë kulturë në formën e vlerave kulturore lokale që lidhen me një territor, peisazh apo pjesë të natyrës, park, rezervat ose jo. Në këtë konsum që ata i bëjnë natyrës dhe vlerave kulturore janë aq shumë të shkujdesur, prepotentë, e pa kontroll për shkak edhe të vlerave personale rëndom të ndryshme që mbartin në vetevete të lidhura me mjediset e kulturat e tyre respektive, sa që shpesh bien në konflikt me komunitetet lokale. Kjo shton detyrimin e shoqërisë sot dhe ndërgjegjesimin e saj për të mundësuar rinovimin e vazhdueshëm të këtyre burimeve. 3. Bazuar në faktin se turizmi ndërkombëtar vazhdon të zgjerohet, na duhet të pranojmë se ai ndryson vazhdimisht mënyrat e operimit të tij si lidhur me teknologjinë e përdorur, ashtu edhe me mënyrat e menaxhimit të biznesit lidhur ngushtë me karakteristikat e mjediseve konsumatore dhe të tjera në të cilat ai zgjerohet. 4. Së fundi, edhe mjaft e rëndësishme, qëllimet politike dhe planifikuese nuk përballen më vetëm me ndikimet e turizmit mbi aspekte të ndryshme të kulturës dhe mjedisit, por më gjërësisht luajnë një rol proaktiv, përmes të cilit turizmi është integruar me qëllime dhe instrumente të tjera zhvillimi në mënyrë që të prodhojë dhe lëvrojë të ardhura të qëndrueshme në respekt të një mjedisi natyror dhe kulturor që zhvillohet në mënyrë të qëndrueshme (Rauschelbach, Schafer dhe Steck, 2002). Kjo është shoqëruar me një institucionalizim të rrjeteve dhe sistemeve të menaxhimit e monitorimit si të konsumit dhe të mbrojtjes e ripërtëritjes së qëndrueshme të burimeve, duke prodhuar zhvillim të qëndrueshëm ekonomik e social, dhe njëkohësisht një model tashmë të pranuar botërisht të turizmit të qëndrueshëm, në themel të të cilit qëndron qëndrueshmëria e mjedisit natyror dhe e vlerave lokale e ndërkombëtare kulturore e sociale.

Një prej elementëve bazë që përcaktojnë aktivitetin turistik, është lëvizja e njerëzve në vende jasht jetës së tyre rutinë. Këto vende ofrojnë një sërë mundësish që ne të dalim lirisht nga rutina e përditëshme dhe të jetojmë realitete të ndryshme (Shields 1991). Këto realitete të cilat shpesh i përcaktojmë si kultura të ndryshme në të cilat ne marrim pjesë ose përballemi, janë elementë të rëndësishëm të aktivitetit të vizitorit dhe janë pjesë e rëndësishme e mjaft prej formave të produktit turistik.

Kultura në kuptimin e përgjithëshëm dhe të këtushëm (turizëm) gjërësisht ofron një tërësi burimesh materiale ose jo si atraksione në destinacionet turistike, dhe më gjërë me një mobilitet e 50

diversitet të lartë. Kjo e bën vizitorin të jetë gjithnjë i tërhequr nga këto destinacione pa krijuar efektin e mërzitjes të të kthyerit gjithnjë tek i njejti destinacion e me të njejtët elementë për argëtim e konsum të kohës së lirë. Nën këtë këndvështrim, kultura qëndron pa asnjë dyshim në bazë të turizmit ndërkombëtar por edhe të atij vendës, dhe ka ndikuar shumë në rritjen e vazhdueshme të tij përtej kufijve të arsyes që e klasifikojnë aktivitetin turistik si jo ekzigjent, duke e bërë atë si një prej konsumeve më të rëndësishme në ditët e sotme. Ajo si element i rëndësishëm i konsumit turistik iu ka lejuar shumë shoqërive në vendet, ku zhvillohet turizmi të kenë gjithashtu një zhvillim social, politik, ligjor e më gjërë shumë më të shpejtë e të lartë se normalisht. Megjithatë, duke e trajtuar kulturën si një burim për turizëm, nuk mund të neglizhohen aspekte të lidhura me veprimin dhe përballjen me të, pasi vlera dhe prioriteti i saj në konsum nuk lidhet vetëm me vleftën ose dobinë e brendëshme të saj, por më shumë me mënyrën se si përdoret apo konsumohet ajo. Për rrjedhojë, kjo natyrë e saj midis dobisë dhe vleftës si çdo mall apo produkt tjetër në përgjithësi, e lidh atë me problemet rreth pronësisë dhe aksesit në të.

Njëkohësisht, nën këtë kontekst është e rëndësishme gjithashtu mënyra, se si e shikojnë dhe kuptojnë atë tipe dhe kategori të ndryshme turistësh. Produktet turistike kulturore, siç thekson Therkelsen (2003), “gjenerojnë shoqëri (miqësi) dhe kuptime të influencuara nga përkatësia kulturore e turistëve potenciale”. Nën këtë kuptim, turistët nuk përballen apo ndeshen me kulturën si me një formë apo proces me vlerë neutrale33. Ata e shohin kulturën si një formë ose proces që mundëson maksimizimin e kënaqësisë së tyre gjatë konsumit të eksperiencës turistike, dhe kërkojnë të marrin maksimumin e vlerës nga shkëmbimi dhe nga kultura vetë, si element i rëndësishëm që rrit ose vleftëson, si në performancë edhe në arsyen kryesore të konsumit të produktit turistik, dobinë dhe përfitimet, e për pasojë vlerën e përgjithëshme të tij (Henning 1997).

Nën këndvështrimin e turistëve si konsumatorë, kultura i referohet si njerëzve, ashtu edhe karaktersitikave të zakonëshme sociale të tyre, traditave dhe modeleve të përditëshme të sjelljes që i identifikojnë ata si të ndryshëm karahasuar me të tjerët, si edhe karaktersitkave përfaqësuese tipike dhe të veçanta të aktiviteteve dhe veprave krijuese dhe artistike të tyre.

Shumë prej dimensioneve të kulturës shfrytëzohen në industrinë e turizmit, duke ruajtur formën dhe përmbajtjen të pavarur nga vetë turizmi si industri, pavarësisht shfrytëzimit të tyre për qëllime fitimi dhe për t’u shitur në formën e shërbimeve mbështetëse të tij. Në përgjithësi, vërehet një kontrast që shpesh merr forma të lehta të konfliktit mes njerëzve prodhues dhe mbrojtës të kulturës nga njera anë dhe turizmit që synon t’i përdorë dhe shfrytëzojë vlerat kulturore për qëllime fitimi, duke i përfshirë në paketat turistike për t’u hedhur në tregun e turizmit. Kjo ndodh për arsye se, edhe pse turizmi ngrihet dhe bazohet mbi kulturat dhe burimet e tyre, kultura në vetëvete nëpërmjet praktikave, veprimeve, produkteve e manifestimeve të saj ekziston pavarësisht dhe për arsye të tjera nga turizmi. Gjithashtu, duhet të theksojmë se industria e turizmit shpesh projektohet dhe dizenjohet në mënyrë krijuese mbi një rang të gjërë

33 Formë apo proces që nuk ngacmon interesat e tyre në thelb për konsum 51

elementësh të kulturës dhe mbi një gjërësi kulturash që përfaqësojnë vende e shoqëri të ndryshme, ku produkti turistik prodhohet duke e pasuruar këtë të fundit me shumë elementë spektakli dhe eksperienca unike dhe mjaft atraktive për turistët ndërkombëtarë modernë.

Me rëndësi në këtë ndërveprim është diversiteti kulturor i cili është aq i rëndësishëm për njerëzimin, sa ç’është biodiversiteti për natyrën34. Dëshira për të njohur dhe përjetuar kultura të ndryshme dhe shprehjen e tyre materiale ose jo është një prej motiveve kyç për turistët dhe qëndron në filozofinë e projektimit të produktit turistik të shumë bizneseve të industrisë turistike. Diversiteti i kulturave dhe eksperiencat unike që ato ofrojnë janë burim i rëndësishëm për industrinë e turizmit, një burim i pashtershëm dhe i qëndrueshëm.

Ky diversitet dhe burimi i tij, i kulturave, ndikohet nga disa faktorë. Së pari, cilësia e mjedisit, atij natyror dhe atij të krijuar nga kontributi i aktivitetit njerëzor e social, e vendos kulturën në kushte mbijetese ose lulëzimi. Së dyti, sistemi politik në menaxhimin e qeverisjes së një vendi mund të stimulojë ose mbysë të drejta bazë të njeriut, por edhe të drejta të kulturës në përgjithësi. Mjafton të kujtojmë ndikimin e diktaturave komuniste atje ku kanë qenë instaluar, apo të tjera sisteme totalitare qeverisje dhe ndikimin që ato kanë pasur në mbytjen e spontanitetit të zhvillimit dhe lulëzimit të kulturave, duke deformuar sensin e tyre të bazuar në tradite dhe duke dobësuar e shpesh ulur në makismum diversitetin që i karakterizon kulturat dhe burimet e tyre. Së treti, shoqëritë kanë të drejtë ta shprehin vetveten nëpërmjet kulturës që prodhojnë dhe të marrin pjesë në praktika e aktivitete kulturore që ngjyrosin ose qëndrojnë në themel të identitetit të tyre, ashtu siç edhe mund të paraqiten të mbyllura dhe pak interaktive. Së katërti, gjithashtu, prapambetja dhe nënzhvillimi35 ekonomik, shpesh detyrojnë shoqëri të ndryshme të sillen në mënyrë armiqësore ose jo nikoqire e aspak të qëndrueshme ndaj kulturës së tyre, duke e shitur dhe dëmtuar trashëgiminë e saj për mbijetesë.

Nën këtë arsyetim, është mëse e vërtetë dhe vetëm e llogjikëshme të pranojmë se zhvillimi i modelit të turizmit të qëndrueshëm është moralisht alternativë unike36, ekonomikisht mbështetëse për zhvillimin në përgjithësi dhe njëkohësisht mënyra e vetme për të ruajtur dhe garantuar zhvillimin spontan të kulturave dhe për të ruajtur diversitetin kulturor. Ky i fundit, diversiteti, është edhe lënda të cilës duhet t’i garantojme qëndrueshmëri, ripërtëritje dhe ruajtje, për të siguruar vazhdimësi zhvillimi për turizmin, kur kemi prasysh arsyetimin tonë të mësipërm, se konsumi me tendencë gjithnjë në rritje dhe një arsye kryesore me ndikim pozitiv në prirjen e vizitorëve, turistëve për të lëvizur, është konsumi kulturor dhe diversiteti që ai garanaton e ofron.

Ky model zhvillimi i turizmit, turizëm i qëndrueshëm dhe social, nuk mund të mbijetojë ose të jetë konkurues në tregun e turizmit, nëse shoqëritë nuk kujdesen për kreativitetin kulturor. Ai

34 The UNESCO Universal Declaration on Cultural Diversity, 2001 35 Zhvillim i ngadaltë dhe i vonuar 36 Johanesburg Declaration on Sustainable Development, 2002; Davos Summit by UNWTO 2007, EC Conference on Social Tourism - DG Enterprise and Industri, Unit of Tourism - Brusselles 23 April 2008 52

është një burim me vlerë që kërkon të ushqehet në mënyrë të vazhdueshme37. Kreativiteti kulturor është rezultat i proceseve dinamike me të cilat kulturat ndërveprojnë me mjedisin, me kulturat e tjera, me sistemet sociale e politike dhe me zhvillimin në përgjithësi, dhe përçohet nga një proces të mësuari për të siguruar përshtatje dhe mbijetesë të vetë kulturës. Ai, kreativiteti kulturor, shprehet dhe shfaqet në kuptime e formë artistike dhe intelektuale, teknologjike dhe kapacitet novator, si edhe burokratike e qeverisëse. Turizmi është rasti tipik, ku ky kreativitet mund të shprehet pastër dhe i pacënuar, kur kemi parasysh që produktet e reja turistike të cilat domosdoshmërisht zhvillohen në mënyra e modele që nuk kompromentojnë integritetin kulturor të komuniteteve mikpritëse, duhet të garantojnë maksimizim të përfitimeve sociale, ekonomike dhe mjedisore si për biznest turistike, për komunitetet mikpritëse, por edhe për konsumatorët turistë në mënyrë të qëndrueshme. Të shfrytëzosh kreativitetin kulturor të konomuniteteve mikpritës dhe atyre vizitore është një strategji e rëndësishme dhe e dobishme për të inkurajuar një pjesëmarrje të gjerë të tyre në procesin e zhvillimit të turizmit dhe, njëherazi, ndihmon në një shpërndarje më të drejtë të përfitimeve nga turizmi për të gjithë aktorët dhe pjesëmarrësit në të, për të gjithë shoqërinë.

2.2.4.1 TRANSFORMIMI I KULTURËS NË MALL QË SHKËMBEHET

Turizmi në të gjithë kuptimin e tij e ka mobilizuar gjithnjë kulturën si një mjet themelor për t’i dhënë kuptimin e duhur vetëvetes si një industri e udhëhequr nga argëtimi dhe konsumi i kohës së lirë, nga e bukura dhe spektakli, nga komforti dhe cilësia e lartë e shërbimit, dhe nga ana tjetër për të rritur notaritetin e vetvetes në sytë e konsumatorëve. Mjaft kategori studimi sociale dhe profesionistët e studiuesit e këtyre fushave si gjeografia, historia, demografia, politika, spektakli, ekonomia, artet, arkitektura, letërsia, muzika, feja dhe gastronomia kanë përpunuar shpesh sisteme të disa nënkategorive të kulturës dhe natyrës për t’i dhënë më shumë kuptim jetës sociale të njerëzve, si turistë ashtu edhe komunitete mikpritëse38. Po kështu, arkeologjia dhe historia në veçanti vazhdimisht kanë studiuar pjesë të jetës sociale të sotme dhe të antikitetit duke valorizuar këto aspekte dhe duke i bërë ato të dëshiruara e të kërkuara si atraksione për turistët e sotëm modernë.

Mobilizimi i kulturës në turizëm si pjesë e produktit turistik përdor të njejtin arsyetim siç profesionistët e këtyre fushave bëjnë për ta bërë sa më të preferuar e të shitshëm produktin e tyre si pjesë e rëndësishme e konsumit të lidhur me jetën sociale. Ata, operatorët turistikë, komodifikojnë ose përfshijnë në paketa produkti turistik pjesë të veçanta të artifakteve, hapësirave arkeologjike, historive dhe praktikave sociale si festime tradicionale, ose ngjarje. Këtë e dallojme edhe nëse i referohemi përcaktimit për turistin i cili harxhon vetëm një pjesë shumë të kufizuar të kohës në një vend apo destinacion të caktuar nën relaks të plotë. Ai

37 World Commission on Culture and Development Report, Our Creative Deversity, 1997 38 Blanchart et al. 1995 53

konsumon pjesën më të madhe të kohës së tij në pushim duke përjetuar dhe ushtruar eksperienca të lidhura me aspekte selektive të kulturës së vendit mikpritës si atraksion dhe konsum të kohës së lirë.

Edhe pse një interpretim i tillë i kulturës dhe natyrës si objekte konsumi ndodh rëndom në shumë aspekte të jetës sociale dhe në shumë fusha e sektorë të komunikimit dhe ndërveprimit ndërkulturor, komodifikimi i tyre në industrinë e turizmit shpesh kritikohet si pasojë e një deformimi që këto elementë pësojnë, apo paraqiten në paketat turistike për të qenë më të prekëshme, të kuptueshme dhe të konsumueshme për vizitorët që vijnë nga kultura të tjera dhe shpesh kanë një perceptim të deformuar nga ai i komunitetit mikpritës39.

Vizitorët si të huaj, nuk njohin mjaft prej normave të lidhura me konsumin e kulturës dhe kanë një sjellje realtivisht të ‘egër’ dhe të pa kontrolluar ndaj këtyre vlerave, me anë të të cilave shpesh komunitetet mikpritëse arrijnë të identifikohen si atraksione kulturore ose natyrore dhe me anë të të cilave garantojnë zhvillimin dhe rritjen e mirëqenies së tyre. Ky aspekt konflikti menaxhohet me kujdes dhe mjaft mirë në rastin e zhvillimit të modeleve të ekoturizmit dhe turizmit aktiv, ku siç e kemi përmendur dhe më herët komunitetet mikpritëse dhe ato të turistëve konsumojnë, përdorin dhe bashkëjetojnë me pasurinë natyrore dhe kulturore duke krijuar njëherazi edhe kushtet për një rinovim dhe pasurim të vazhdueshëm të tyre, pra duke garantuar zhvillim të qëndrueshëm. Kjo kritikë kuptimplotë bazohet në dy konstatime të rëndësishme:

1. Së pari, turizmi dhe rrjetet e tij, tashmë të ngritura në sisteme, akoma operojnë nën një disiplinë sistemike jo shumë të kristalizuar e të standardizuar, por dhe aspak detyruese për zbatim, edhe kur ajo ekziston si “best practice”, duke i dhënë estetikës turistike kuptime dhe vlera që nuk gjejnë të njejtin përafrim në kultura dhe burime kulturore të ndryshme40. Ata krijojnë format e tyre tipike të landscape, shpesh duke shndërruar realitetin natyror dhe hapësinor në forma me shije që largohen mjaft nga harmonia dhe kultura e tradita e destinacionit. Gjithashtu, elementë të veçantë, praktika apo hapësira të rëndësishme për komunitetin lokal dhe jetën e tij sociale shpesh injorohen nga turistët, kur nuk iu shkojnë përshtat, ose nuk përkthehen në përputhje me kuptimin dhe estetikën e tyre për botën dhe mjedisin. Në këto raste burimet themelore kulturore lokale mbeten jo estetike dhe të padukëshme për mendjen e turistit, sepse ato nuk përfaqësojnë asnjë kategori të kuptimtë për të. Shpesh turizmi synon të reduktojë këtë asimetri duke përvetësuar sa më shumë aspekte të kulturës si gjuhë të huaja, sjellje dhe etika duke u përafruar sa më shumë me jetën e përditëshme të komuniteteve mikpritëse, shpesh edhe duke përshtatur personelin dhe marketingun sipas këtyre karakteristikave. 2. Së dyti, me rëndësi janë proceset e rikontekstualizimit dhe të riperceptimit apo risinjifikimit të kulturës dhe burimeve kulturore të mobilizuara në shkëmbimet në industrinë e turizmit41. Shpesh, ardhja e turistëve në destinacione e zgjeron dhe ndërkombëtarizon hapësirën sociale të komuniteteve lokale. Nëse kjo do të konsiderohet si “konflikt”, turizmi jo vetëm sfidon apo i kundërvihet normave dhe përcaktimeve lokale

39 Greenwood 1977 40 Nash 1989 41 Kirshenblatt-Gimblett, 1998 54

për kulturën dhe natyrën, apo për limite të identitetit kolektiv lokal, por gjithashtu rialokon dhe riformulon proceset me rëndësi lokale të formulimit dhe krijimit të identitetit të tyre në hapësira të reja sociale të krijuara enkas nga turizmi (social and community networks).

Bazuar në këto dy konstatime turizmi shikohet dhe perceptohet si një hapësire e re ose e rikrijuar, dialektike dhe dinamike, që iu lejon si komuniteteve mikpritëse, ashtu edhe turistëve të shijojnë dhe konsumojnë formulime dhe interpretime të ndryshme të kulturës, pra diversitetin kulturor. Mobilizimi i elementëve të tillë ose burimeve kulturore komunitare merr kuptim në marëdhënie të ngushtë me të njejtat burime të turistëve, duke u paraqitur si mjete simbolike, nga njera anë për t’i përcaktuar dhe dalluar njëherësh të dy palët, dhe nga ana tjetër për të rritur tërheqjen dhe ndërveprimin midis tyre për të maksimizuar masën e përfitimeve të ndërsjella ekonomike, personale dhe socilale42.

2.2.4.2 TURIZMI KULTUROR SI NJË FORMË E ZHVILLIMIT EKONOMIK

Është tashmë e provuar se turizmi është një formë e zhvillimit ekonomik që bazohet ose ka në themel të tij edhe burime kulturore. Por ai gjithashtu, është një formë zhvillimi që, edhe pse shumë e anuar nga zhvillimi ekonomik në rezultate, është pa dyshim një mjet me anë të të cilit individët dhe shoqëritë mund të kenë akses dhe të përfitojnë nga vendet, historitë dhe jeta e tyre. Pra përfitimet nga zhvillimi i turizmit të qëndrueshëm dhe në veçanti atij kulturor nuk janë thjesht ekonomike, por edhe të aspekteve të tjera, sidomos të eksperiencës dhe shkëmbimeve jetësore që mundësojnë dhe zhvillojnë harmoninë dhe bashkëjetesën në nivel ndërkombëtar apo dhe më gjërë, botëror.

Nëpërmjet eksperiencave tursitike, edukimit dhe kënaqësisë nga argëtimi dhe konsumi i kohës së lirë turizmi shndërrohet në një mekanizëm për të ndërtuar kuptim dhe bashkëveprim intelektual, emocional dhe shpirtëror. Kjo është një arsye bazë që i shtyn turistët t’iu rikthehen me shumë dëshirë destinacioneve turistike dhe eksperiencave spektakolare në to. Është lëvizja e gjërë dhe e vazhdueshme, si edhe shkëmbimet mes njerëzve që e dallojnë turizmin nga format shpesh herë mekanike të industrive dhe tregëtive globale dhe të zhvillimit ekonomik global në përgjithësi.

Kultura, pavarësisht nëse nga ana artistike ose si formë e jetës, është në mënyrë konstante e dukëshme dhe e dallueshme. Turizmi, duke u bazuar gjërësisht në kulturë në projektimin e ofertës së tij, ka nxjerrë në pah dhe ka ofruar për konsum diversitetin e kulturës botërore, i cili nga ana tjetër nuk është si çdo konsum dhe nuk marxhinalizohet gjatë konsumit të tij. Kultura në vetëvete, por edhe për sa ne analizojmë në këtë studim, është një drejtim shumë i rëndësishëm i ekonomisë dhe zhvillimit të saj në mjaft programe dhe axhenda zhvillimi të shumë vendeve e

42 Pcard dhe Robinson, 2005 55

komuniteteve në botë. Në këtë aspekt, turizmi është një faktor i rëndësishëm i shfaqur tashmë plotësisht dhe me një performancë mahnitëse për ekonomite ndërkombëtare, ose transnacionale kulturore, ose të bazuara gjërësisht në kulturë, burimet dhe diversitetin e saj. Ai shërben si një lidhës audiencash dhe komunitetesh, e njëherazi krijon një presion të vazhdueshëm drejt rritjes së nivelit të kontakteve ndërkombëtare dhe prirjes për të lëvizur drejt këtyre destinacioneve e kulturave për një komunitet turistësh e vizitorësh, në përgjithësi gjithnjë e më ekspansiv dhe me më shumë kërkesa për konsum kulturor, argëtim e kohë të lirë dhe atraksione në destinacion.

Turizmi gjithashtu, shërben si një mjet për diversifikim ekonomik, duke krijuar gjithnjë mundësi të reja, të ndryshme, të pakompromentuara e të papërdorura sinequanon për komunitete lokale të ndryshme dhe ekonomi të reja në tregun ndërkombëtar. Në aftësinë dhe kapacitetin e tij për të krijuar zhvillim specifik për vende të ndryshme, turizmi, së fundi, shikohet si një mekanizëm nxitës mjaft i rëndësishëm i zhvillimit ekonomik të këtyre vendeve, por edhe me një impakt tashmë të integruar në zona të gjëra dhe tregje përtej atyre rajonalë. Kjo lidhet, siç edhe përmenda më lart, me gjërësinë e burimeve që ai përdor dhe me gjërësinë e variueshmërinë e elementëve që përfshihen në produktin turistik.

2.2.4.3 NXITËSIT KRYESORË TË TURIZMIT KULTUROR

Duke iu referuar edhe përkufizimeve për turizmin kulturor të bëra më lart, ai shihet përgjithësisht si turizëm me kuota të larta shpenzimesh (high-spending)43, zakonisht i ndërmarrë nga njerëz shumë të shkolluar (me të ardhura të larta) të cilët stimulojnë ose kërkojnë aktivitete kulturore në destinacion. Për këtë arsye, shkujdesjen e vizitorëve në shpenzime, por edhe nivelin e lartë të edukimit që ata kanë, këta turistë janë një segment mjaft të preferuar nga shumë vende pritëse. Ky turizëm është i preferuar edhe nga komunitetet lokale si një formë e zhvillimit të një turizmi cilësor e me përgjegjësi sociale, me potencial të lartë përfitimesh. Përfshirja e këtyre turistëve në jetën kulturore vendase ndikon gjithashtu në rritjen e kërkesave për cilësi jetese edhe për komunitetet mikpritëse.

Duke iu përgjigjur një nga pyetjeve të pyetsorit qytetarët durrsakë (komuniteti mikpritës) në më shumë se 70% të tyre preferonin të zhvillonin turizmin kulturor më shumë se atë të plazhit. Ky i dyti madje cilësohet si një formë turizmi që iu sjell probleme me rendin, me sigurinë, me higjenën lokale publike, me zhurmën dhe si një turizëm i cili nuk sjell shumë përfitime ekonomike. Në të kundërt, përfitimet nga turizmi kulturor janë të larta si nga ana ekonomike, nga ana sociale, ashtu edhe me mjaft efekt në punësim. Niveli i tyre i edukimit ndikon gjithashtu edhe në reformimin e institucioneve lokale që sigurojnë bashkëjetesën në qytet, por edhe shumë shërbime publike të rëndësishme. Bazuar në raportin e OECD për kulturën dhe turizmin në 2009 dhe në Impact of European Cultural Routes on SMEs’ Innovation and Competitiveness, Council

43 Impact of European Cultural Routes on SMEs’ Innovation and Competitiveness, Council of Europe 2011 56

of Europe 2011, disa nga nxitësit kryesorë për zhvillimin e politikave në mbështetje të kulturës dhe turizmit kulturor janë:

› Valorizimi dhe ruajtja e kulturës › Zhvillimi ekonomik dhe efektet në punësim › Rigjenerimi fizik dhe ekonomik › Forcimi dhe diversifikimi i industrisë turistike › Stabiliteti urban › Zhvillimi i mirëkuptimit kulturor

Duke qenë të orientuar nga zhvillimi i këtij segmenti turizmi për shkak të rritjes së vazhdueshme të kërkesës për të, komunitetet mikpritëse kanë rritur vëmendjen e tyre në ruajtjen dhe zhvillimin e atraksioneve kulturore lokale si një burim mirëqenie, duke orientuar edhe strategjitë e tyre lokale marketing drejt promovimit të pasurisë kulturore dhe drejt turizmit kulturor si një treg dhe kërkesë shumë fitimprurëse. Për të vërtetuar këtë tendencë të tregut për turizëm dhe udhëtime, mjafton të përmendim që në 20 vitet e fundit numri i muzeve në Spanjë është rritur me 100%. Po kështu, Barcelona, një prej qyteteve lider midis destinacioneve të turizmit kulturor në BE, në dekandën e fundit arriti në 3.5 herë më shumë vizitorë në atraksionet e saj kulturore e historike44.

Nëse do të merrnim për shembull Shqipërinë, mjafton të përmendim rritjen disa herë të vizitorëve në sitet arkeologjike të Butrintit dhe Lëkurëzit gjatë periudhës së verës në rajonin turistik të Sarandës dhe bregut të Jonit45. Këto qytete, edhe pse thellësisht të projektuar për të mikpritur turistë të detit dhe plazhit, kanë njohur një ristrukturim të shpërndarjes së numrit të vizitorëve gjatë vitit me një tendence të theksuar rritjeje të turizmit kulturor e historik, por edhe të segmentit edukativ të këtij të fundit. Disa tendenca të vërejtura nga analiza e pyetësorëve lidhur me preferencat e turistëve gjatë pushimeve të tyre janë:

› Tregu paraqitet më i informuar, më i edukuar, më i pasur nga ana ekonomike › Vërejmë më shumë vizita turistike gjatë vitit në destinacione kulturore ose me orientim kulturor › Njerëzit gjithnjë e më shumë marrin informacion nëpërmjet internetit lidhur me atraksionet në destinacion, dhe gjithnjë e më shumë e organizojnë vetë pushimin e tyre, duke bërë edhe prenotimin e pushimeve online.

2.3 GJENDJA E TURIZMIT NË SHQIPËRI

Shqipëria ka qenë një nga vendet me një rritje të shpejtë të industrisë së turizmit krahasuar me mesataren e kontinentit duke performuar një rritje mesatare vjetore prej 41% në të ardhurat vjetore nga eksporti turistik nga 1995-2009, duke performuar ndërkaq me një rritje negative për periudhën nga 2010-2014 mesatarisht (-6%) në vit. Ky trend negative ka kulmet e tij në 2011 me

44 Raporti i OECD për kulturën dhe turizmin, 2009 45 Ministria e Turizmit 57

(-12%) dhe 2013 me (-11%), duke frenuar rënien në 2013-2014. Ndërkaq, importet turistike (vizitore turistikë shqipëtarë në destinacione jasht Shqipërisë) kanë pasur gjithashtu një tendencë të vazhdueshme rritje positive nga 1995-2014 me përjashtim të viteve 2010 dhe 2012, rritje e cila ka ardhë në rënie nga viti në vit nga 2002-2014, me një ndryshim të pritshëm në eksporte prej 6.3% vlerësuar në Lekë46. Bilanci i të hyrave turistike për ekonominë shqipëtare ka qenë vazhdimisht pozitiv (eksporte turistike minus importe turistike), me një rritje të vogël negative në vitet 2013-2014.

Numri i arritjeve turistike në vend është rritur gjithashtu nga 1995-2012 me një rritje pozitive nga 2002-201147 prej 24% çdo vit dhe rritje mesatare prej afërsisht 10% në 2012 dhe 2014, me një vit negative, 2013 (-14%).

Kjo rritje negative në 2013 spjegohet me efketin negativ të destabilitetit demokratik e politik në vend dhe rritjen e riskut për të vizituar Shqipërinë nga tursitët ndërkombëtarë. Gjithashtu, në uljen e numrit të arritjeve ndërkombëtare në 2012-2014 ka ndikuar edhe ulja e numrit të vizitorëve shqipëtarë nga Kosova dhe Maqedonia përgjatë muajve Korrik-Gusht si pasoje e muajit të Ramazanit i cili festohet gjërësisht nga popullsia e këtyre vendeve.

Importe dhe eksporte turistike shqipëtare në MO$

2500 Importe turistike 2000 shqipetare MO$ 1500 1000

Eksporte turistike

500 shqipetare MO$

MO$ 0

-500 Bilanci turistik ne

1996 2008 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2009 2010 2011 2012 2013 2014 -1000 1995 ekonomine -1500 kombetare MO$ -2000

Figure 14: Importe dhe eksporte turistike shqipëtare (milion US$)

46Zbutja ose reduktimi i uljes në US$ lidhet me rritjen e ndjeshme të kursit të këmbimit US$/Lek në 2014 47UNWTO Tourism Highlights 2014ed and Index Mundi http://www.indexmundi.com/facts/topics/private-sector- and-trade#Travel & tourism 58

Turistë ndërkombëtarë të nisur dhe të hyrë në Shqipëri 5000000

4000000

3000000 Numri i nisjeve nga Shqiperia

Tursite 2000000 Numri i hyrjeve ne Shqiperi 1000000

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 1995

Figure 15: Vizitorë ndërkombëtarë të mbërritur dhe të dalë nga Shqipëria Ndërkaq, ka një rritje të vazhdueshme të numrit të vizitorëve ndërkombëtarë shqipëtarë që udhëtojnë jasht vendit nga 1995-2011 më një rënie të lehtë në 2009-2010 të cilat kanë qenë vite krize dhe janë reflektuar edhe në shpenzimet e shqipëtarëve për të udhëtuar jasht vendit. Megjithatë, ky numër është ndjeshëm më i lartë se ai i arritjeve në Shqipëri. Kontributi direkt i turizmit në GDP për 2013 ka qenë 4.8% dhe kontributi total i tij përfshirë edhe ndikimin që ai ka sjellë në sektorë të tjerë të ekonomisë është 16.7%. Turizmi realizoi 23.2% të totalit të eksporteve shqipëtare për 2013 dhe kontribuoi direkt dhe në total në punësim respektivisht 4.3% dhe 15.2% të punësimit në Shqipëri. Numri total i të punësuarve direkt në turizëm në 2013 ishte mbi 41000 punonjës dhe numri total i vendeve të punës të lidhura organikisht me turizmin ishte 146.7 mijë, tregues të cilët rezultuan me rënie nga 2011-2013. Ndërkaq, pritet një rritje në 2014 respektivisht prej 4% dhe 5% në punësim. Në totalin e punësimeve, punësimet e nxitura nga turizmi zenë rreth 17.6% kundrejt 28.4% që zenë punësimet direkte. Raporti total i të punësuarve direkt me të punësuarit e lidhur organikisht me industrinë turistike është 1:2.56.

Punësimet në Industrinë e Turizmit 300

250

200 Punesimet totale nga turizmi 150 ne 000 Punesimet direkte ne turizem

100 ne 000 Mijera punonjesMijera

0 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Figure 16: Punësimet në turizëm Shpenzimet totale për konsum të kohës së lirë dhe udhëtim zunë më shumë se 73% e totalit të GDTP (Gross Domestic Tourism Production) në 2013 dhe ato pritet të rriten me 5.2% në 2014. Turizmi vendës kontribuoi me 17.2% në totalin e GDTP në 2013 me një rritje të pritëshme prej 2.3% në 201448. Numri total i shtretërve në Shqipëri në hotele në 2013 ishte mbi 1060049. Ndërkaq, kapaciteti i shtretërve përfshirë edhe struktura të tjera të angazhuara në akomodim turistik në 2013 ishte rreth 35 mijë. Kjo tregon për kapacitetin e ulët pritës të industrisë së turizmit në vend. Numri total i turistëve që kanë fjetur në hotele në Shqipëri ndër vite, si edhe i ndarë në vendës e të huaj paraqitet në grafikun e mëposhtëm në figurën 17.

Siç vërehet nga grafiku numri i pernotuesve vendës është më i lartë se ai i turistëve ndërkombëtare. Ndërkaq, numri i netëve të qëndrimit në hotel paraqitet si më poshtë dhe është më i lartë për vizitorët e huaj.

Vizitorë që flejnë në hotele në Shqipëri 350

300

250 Vizitore qe kane fjetur ne 200 hotele Total Të huaj 150

Mijera Vizitore Mijera 100 Shqiptarë 50

1999 2013 1996 1997 1998 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 1995

Figure 17: Vizitorë që kanë bujtur në hotele në Shqipëri

48WTTC Travel and Tourism Ecnomic Impact 2014 49INSTAT 2014 60

Netë qëndrimi në hotel në Shqipëri 900 800 700

600 Nete qendrimi ne hotel 500 neTotal 400 Të huaj

Mijera neteMijera 300 Shqiptarë 200 100

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 1995

Figure 18: Netët e qëndrimit në hotele në Shqipëri

2.3.1 BURIMET PËR ZHVILLIMIN E TURIZMIT TË QËNDRUESHËM NË SHQIPËRI

Shqipëria është një nga vendet me trashëgimi të pasur turistike natyrore e kulturore sipas Listës së Trashëgimisë Botërore (Korrik 2007). Ajo disponon disa pasuri të spikatura si:

Liqeni i Ohrit me sitet e tij arkeologjike dhe karakteristikat e veçanta natyrore (liqen me origjinë karstike me thellësi 294.5 m, më i thelli në Europë). Në të mund të përmendim si attraktivitete të vizitueshmeVendbanimin e tipit palafit të Linit, Vendbanimin parahistorik ilir të Zagradjanit i shekullit V p.e.r dhe Kalaja e Pogradecit, si edhe shumë zbulime antike të përreth liqenit që tregojnë për potenciale të rëndësishme atraksioni për vizitorët e huaj dhe vendës.

Parku Kombëtar i Butrintit, me një qytetërim që zë fill në shekullin VIII p.e.r me një ndërthurje të qytetërimeve pelazgjike, ilire, mesopotame, helene dhe biznatine, si një nga sitet më me famë në rajonin e mesdheut, dhe një atraksion shumë i kërkuar e i vizituar nga turistë vendas e të huaj.

Qyteti i Gjirokastrës i cili është i ndërtuar përreth Kalasë së Gjirokastrës si pjesa kulmore historike e kulturore e qytetit. Kalaja dhe ndërtimet brenda saj zënë fill në shekullin XII. Ajo u zgjerua dhe meremetua në shekullin XV nga Sulltan Baiaziti II dhe është meremetuar e zgjeruar me më shumë element në fillim të shekullit XIX nga Ali Pashë Tepelena.

Kodikët e Beratit, Beratinus 1 dhe Beratinus 2, si edhe qyteti i Beratit me lagjen Mangalem. Ai daton nga shekulli VI p.e.r dhe mori formën e plotë të një qyteti me fortesë në shekullin e IV p.e.r nga sundimtari Cassander, me emrin e lashtë grek Antipatrea, një nga qytetet e fortifikuara më të rendësishme të Dassaretaes (Dessaretis), fis grek në veri të Kaonëve. Ai mbart në historinë e tij qytetërime pelazge, helene, kaonike, maqedone, ilire, romake, bizantine, bullgare, turke dhe arbëreshe, për të ardhur nga lashtësia e largët me shumë shndërrime e ndryshime si Berat i sotëm. Është një nga burimet më të rëndësishme të turizmit të qëndrueshëm dhe kulturor shqipëtare.

Lista e burimeve të trashëgimisë që spikasin në Shqipëri është e gjerë dhe e pasur me objekte urbane të lashtësisë, fetare, kulturore, por edhe me një pasuri të gjërë artistike e gastronomike plot larmi tipike për vendet e Mesdheut.

Me rëndësi janë një sërë fortesash të periudhave të ndryshme të antikitetit si Kalaja ilire e Rozafës në Shkodër, Kalaja e Elbasanit si më e madhja kala fushore në Ballkan, Kalaja e Krujës, Kalaja e Lezhes, Kalaja e Petrelës, Kalaja e Borshit, Kalaja e Lëkurëzit, Kalaja e Kaninës, Kalaja e Peqinit (Klaudiana), Kalaja e Rodonit, rrënojat antike të qytetërimeve të lashta të Apolonisë, Antigonesë, Orikut, Bylisit, Sarandës, Durrësit, Via Egnatia dhe vendbanimet ilire e romake pergjatë saj, Via e Kandavisë, kisha dhe bazilika të periudhave të ndryshme në antikitet dhe vende kulti, varreza që mbartin element të qytetërimeve të antikitetit të renditura në listën e burimeve të trashëgimisë historike e kulturore në Aneks.

Me rëndësi është edhe pasuria natyrore e Shqipërisë për mbështetjen e një turizmi të zhvilluar të qëndrueshëm ekologjikisht miqësor. Kjo lidhet me diversitetin e gjërë të faunës dhe florës në vendin tonë në hapësira shumë të ngjeshura bazuar në natyrën specifike dhe të rrallë shqipëtare me një larmi të gjërë të ndërtimit gjeologjik, të relievit, ujërave nëntokësore, formacioneve karstike, klimës, hidrografisë dhe peisazhit. Zonat e mbrojtura ekologjike në listën e vitit 2008 zinin mbi 13.5% të territorit tonë me një sipërfaqe totale prej 390 mijë Ha dhe parashikohet që në 2015 ato të zënë mbi 20% të territorit me një sipërfaqe afërsisht 589 mijë Ha. Në total nga kategoria I-VI kemi 3 rezervate shkencore, 13 parqe kombëtare, 697 monumente natyrore, nga të cilat 308 biomonumente dhe 389 gjeo- dhe hidro-monumente50, 23 rezervate natyrore të menaxhuara, 5 peisazhe të mbrojtura, 4 zona të mbrojtura të resurseve të menaxhuara dhe 70 mijë Ha territor bëjnë pjesë në listën e Konvetnës Ndërkombëtare Ramsar; zona e liqenit të Shkodrës, lumi Buna, laguna e Viliumit, liqeni i Butrintit dhe laguna e Divjakës, ujëra termale aktive dhe të pashfrytëzuara në të cilat zhvillohet turizëm kurativ ose termalizëm (Llixhat e Elbasanit në Tregan, Llixhat e Peshkopisë). 10% e monumenteve natyrore ndodhen në qarkun e Elbasanit që është edhe rajoni më i pasur me to në vend.

2.3.2 KOMUNITETI MIKPRITËS NË SHQIPËRI; FOKUS NË QARQET ELBASAN, DURRËS, VLORË, KORÇË DHE TIRANË

Për të kuptuar sa më qartë mundësitë për zhvillim të turizmit të qëndrueshëm në Shqipëri, si edhe për të kuptuar gjendjen e mikpritjes turistike në vend, kam hartuar një pyetësor me pyetje rreth aktivitetit turistik të turistit në destinacion bazuar në dimensione që lidhen me udhëtimin, strukturën akomoduese, mikpritjen në strukturë dhe mjedis, nivelin e atraksioneve, nivelin dhe cilësinë e shërbimeve në destinacion, rendin publik, sjelljen e zakonëshme të turistëve lidhur me mjedisin natyror e kulturor të ofruar për konsum turistik etj. Paraqitja e pyetsorit është e thjeshtë. Për matjen e çdo kërkese dhe fakti në të është përdorur shkalla Likert me një shkallëzim nga 1-5, ose nga shumë keq në shumë mirë. Elementët e kërkuar për përgjigje janë si më poshtë:

› Kërkesat e turistit për luks › Preferencat e turistit për sporte gjatë pushimeve › Konsumi i kohës së lirë lidhur me argëtimin dhe qefin › Shoqëria e këndëshme në destinacion › Intensiteti i eksperiencës me natyrën në destinacion › Prania e objekteve klulturore në destinacion › Atmosfera familiare në destinacion › Qëndrimi miqësor i turistit në lidhje me mjedisin › Atmosfera romantike dhe nostalgjike në destinacion

50VKM 676 dt. 20.12.2002 63

› Dendësia e popullsisë në destinacion në perudhat pik › Hapësira për relaks në strukturën akomoduese në destinacion › Ndotja nga transporti › Ndotja akustike në destinacion › Niveli i shërbimit në strukturën akomoduese › Tipologjia e akomodimit › Statusi i mardhënies personale të turistit - i lidhur, i martuar ose beqar › Atraksionet në destinacion › Sezonaliteti i pushimeve › Mikpritja e komunitetit lokal › Siguria në destinacion › Gjendja e rendit publik dhe detyrimi për ta zbatuar nga turistët › Niveli i arsimimit › Gjinia e turistit › Niveli i të ardhurave › Punësimi

Për të studiuar prefrencat e konsumatorëve lidhur me elementet e renditur më lart për aktivitetin turistik dhe përbërësit e mundëshëm të produktit turistik kam hartuar pyetësorin e mëposhtëm.

Nr Aprovimi në një shkallë me 5 NA51 nivele - vlerësimi më i lartë Pyetja është ‘1’ 5 4 3 2 1 99 1 Si e konsideroni eksperiencën tuaj totale nga pushimi/vizita në destinacion 2 Unë jam i interesuar në luks dhe nuk më intereson ndotja përreth hotelit/strukturës 3 Më pëlqen mjedisi i pandotur përreth destinacionit 4 Kërkoj higjenë të lartë në destinacion 5 Më pëlqejnë sporte në destinacion 6 Më pëlqen argëtimi dhe qejfi në destinacion 7 Më pëlqen të zë shoqëri të reja në destinacion 8 Më pëlqejnë eksperiencat off-road dhe në natyrë në destinacion 9 Më pëlqen trajtimi familiar në destinacion 10 Unë e kam zakon të kujdesem për mjedisin ekologjik në destinacion 11 Unë zgjedh destinacione romantike 12 Më pëlqen prania e një densiteti të lartë

51 No Answer 64

popullsie në destinacion gjatë periudhave pik 13 Më pëlqen relaksi dhe vendet paqësore e të qeta në destinacion 14 Më pëlqen të përdor transport automobilistik, kur udhëtoj për pushime 15 Më pëlqen trafiku i transportit në destinacion 16 Më pëlqen të përdor transport ajror kur udhëtoj me pushime 17 Më pëlqejnë pushimet e zhurmëshme 18 Më pëlqejnë strukturat turistike me set-in më të gjërë të shërbimeve në destinacion (all- inclusiv hotel structures) 19 Më pëlqen vakanca në familje 20 Më pëlqejnë viztorët e vetmuar në pushime 21 Më pëlqejnë ofertat kulturore e historike në destinacion 22 Më pëlqen të udhëtoj çdo vit në destinacione turistike 23 Më pëlqen të udhëtoj nëpër destinacione në periudhat pik 24 Më pëlqen komuniteti mikpritës në destinacion 25 Unë dua të ndjehem i siguruar gjatë pushimeve në destinacion 26 Më pëlqen detyrimi dhe kontrolli për zbatimin e rendit publik në destinacion 27 Unë jam i arsimuar 28 Për mua ka rëndësi gjinia e turistëve në destinacion 29 I punësuar Po Jo 30 Të ardhurat mujore në 000 Lekë - 30- 50- 70- >1000 30 50 70 100

Është përcaktuar madhësia e sample të të intervistuarve për të qenë sa më përfaqësuese me programin statistikor STATA dhe kam përdorur ‘stratified sample’ për përcaktimin e madhësisë së tij për një ndarje mes sezonalitetit dhe prirjes gjithëvjetore për të lëvizur. Si qarqe kam zgjedhur Elbasanin, Vlorën, Durrësin, Tiranën dhe Korçën. Madhësia e sample në total është 500 pyetësorë nga të cilët për sezonin e verës 180 dhe në gjithëvjetor 320. Me sezonin e verës janë të lidhur vetëm qarqet Durrës dhe Vlorë. Përzgjedhja e të intervistuarve ka qenë e rastit, e drejtuar në vizitorë në hotele pa kufizime moshe, gjinie apo tregues të tjerë të lidhur me punësimin apo ndonjë tematikë tjetër. Për arsye të rrijtes së cilësisë së pyetësorit dhe të saktësisë së përgjigjeve e transparencës, të intervistuarit janë ruajtur anonimë.

Në fakt, gjatë periudhës së verës intervistova 176 vizitorë vendës e të huaj (113 vendës dhe 63 të huaj) në qarqet e Durrësit dhe Vlorës, dhe në pjesën tjetër të vitit intervistova 312 vizitorë në të gjithë qarqet e përzgjedhur (96 në Elbasan gjatë festës së Ditës së Verës dhe Ditës Olimpike në Gjinar të Elbasanit prej të cilëve 13 të huaj, 34 në Durrës në disa fundjava prej të cilëve 6 të huaj, 43 në Vlorë në festimet e 100 Vjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë dhe një fundjavë prej të cilëve 27 shtetas të huaj nga Maqedonia dhe Kosova, 51 vizitorë në qarkun e Korçës gjatë festimeve për festën e birrës dhe në dy fundjava prej të cilëve 9 të huaj, 88 vizitorë në qarkun e Tiranës në ditë jave dhe gjatë fundjavave prej të cilëve 54 të huaj). Gjithsej pyetsorit iu përgjigjën 488 të interviztuar turistë, nga të cilët 172 të huaj. Të intervistuarit ishin të akomoduar në hotele dhe motele, ku në përgjithësi mungonte klasifikimi i cilësisë i çertifikuar. Nga totali i të intervistuarve vetëm 72 prej tyre pernotuan në hotele të çertifikuar për cilësi, dhe këta të gjithë në Tiranë. Të dhënat e pyetësorëve u përpunuan me SPSS e MEGA STATA dhe struktura e përgjigjeve më shërbeu për të bërë një ekranizim të preferencës së turistëve për elementë të ndryshëm të ofertës turistike lokale. Duke iu referuar pyetjeve të lidhura më turizmin aktiv dhe raporte miqësore me mjedisin, klasifikova segmentin që ka preferenca më të larta në një target prej më shumë se 33% të peshës totale të përgjigjeve për preferencat prioritare, pra me përgjigje nga 2-1.

Për segmentimin e konsumatorëve të intervistuar sipas gjurmës ekologjike që ata lënë në mjedisin turistik dhe sipas marëdhënieve që ata paraqesin me këtë mjedis, kam përdorur një version statistikor të klasifikimit të gjurmës ekologjike në: e lartë, e mesme dhe e vogël.

2.4 OFERTA TURISTIKE DHE QASJA E SAJ NDAJ KËRKESËS

Organizatat e udhëtimeve e turizmit janë pjesë sektorit të shërbimeve në ekonominë kombëtare dhe atë botërore. Megjithëse udhëtimet e turizmi janë unike në lidhje me marketingun, ato reflektojnë, zbatojnë modele strukturore të përbashkëta që përcaktojnë përgjigjet marketing. E veçanta qëndron në karakteristikat disi të ndryshme që kjo industri ka nga industritë tjera që prodhojnë mallra apo shërbime – standarde, komunikim, vendosje çmimesh, promocion dhe reklamë etj, ku në bazë të të gjithë këtyre elementëve ka diçka, le të themi fantastike, për t’u prezantuar ndaj konsumatorëve në një moment, kur ata vërtet janë larg momentit të konsumit.

Në përgjithësi, shërbimi në industrinë e udhëtimeve e turizmit ndryshon edhe ndaj elementëve të tjerë të sektorit të shërbimeve dhe kjo, sepse ai është më i standardizuar dhe i klasifikuar. Këto standarde mbeten të tilla gjithnjë, ose për periudha relativisht të gjata. Natyrisht, këtu nuk kemi të bëjmë me elemente të standardizimit tekniko – teknologjik si në industritë e prodhimit të mallrave të sanksionuara me çertifikata standardi nacionale dhe ndërkombëtare (ISO, DIN etj). Në turizëm kemi të bëjmë me klasifikime e standarde që garantojnë cilësinë e shërbimit dhe

jepen nga organet përkatëse të përcaktimit të standardeve, si në nivel nacional edhe në nivel ndërkombëtar. Disa nga veçoritë e kësaj industrie janë:

› Operacionet në shkallë të gjërë (large-scale) të shërbimit dominojnë marketingun e udhëtimeve të turizmit

Nuk është e lehtë të përcaktosh pikën në të cilën një prodhues shërbimesh bëhet operator në shkallë të gjërë. Kjo varion në sektorë të ndryshëm të industrisë në lidhje me natyrën e operacioneve të tyre. Megjithatë, veprimet në shkallë të gjërë në të gjithë botën zakonisht shfaqin karakteristikat e mëposhtme, të cilat kanë implikime të rëndësishme në veprimtaritë marketing:

1. Prodhim dhe shitje të produkteve të projektuara me porosi, të përsëritëshme, dhe me cilësi të garantuar dhe të kontrolluar. 2. Markëtim (branding) me mbështetje të fuqishme me reklamë dhe mbajtje të çmimeve standarde që variojnë sipas vendit dhe kohës. 3. Produkte të vlefshme në shumë vende (të shpërndara kudo) 4. Prodhim dhe vlefshmëri të vazhdueshme gjatë gjithë vitit. 5. Pjesa me e madhe e marketingut e sipërmarrë nga zyrat qendrore të korporatave, të cilat kontrollojnë dhe drejtojnë aktivitetin e njësive individuale.

Këto karakteristika janë të përbashkëta për pjesën më të madhe të zinxhirëve të shitjes me pakicë, fast-food, shërbimeve postale, bankave, rent a car dhe korporatave të hoteleve. Ato nuk vlejnë vetëm për udhëtimet e turizmin. Duhet të pranojmë se ka ngjashmëri të madhe midis organizatave large-scale të shërbimit dhe prodhuesve të mallrave të prodhuar me procese masive prodhimi. Është kjo ngjashmëri që e çoi Levit në konkluzionin e diskutimit me siguri të nevojës për “të industrializuar sistemet e prodhimit të shërbimeve”. Ai spjegoi, se kjo mund të arrihet nëpërmjet reduktimit të nivelit të diskrecionit të vlefshëm për stafin e shërbimit nëpërmjet përdorimit të procedurave të standartizuara dhe të përdorimit të asaj që ai e quajti hard, soft and intermediate technologies (Levit, 1981 : 37).

Shumica e linjave ajrore, grupeve të hoteleve, tour operatorë, zinxhrët e agjencive të vakancave dhe atraksione turistike më të gjëra, po përpiqen të organizojnë, kontrollojnë dhe lëvrojnë kapacitetin e tyre të vazhdueshëm prodhues në mënyra ekujvalente, për të njejtat arsye. Qëllimi i zhvillimeve të mësipërme është standardizimi gjithnjë e më i madh i shërbimeve të ofruara në sektorin e shërbimit, dhe në veçanti në udhëtime e turizëm, ku përpjekjet për këtë janë evidente dhe kanë dhënë rezultatet e para.

Ky proces standardizimi nuk duhet ngatërruar me krijimin e kushteve për konsum masiv. Ai më shumë do të thotë një industri turistike e shkallës, me një produkt turistik të shpërndarë gjërësisht dhe me cilësi vazhdimisht të kontrolluar. Kjo tendence lidhet më shumë me reduktimin e kostove nëpërmjet një sërë shërbimesh të standardizuara duke krijuar relativisht kushte për një ekonomi shkalle. Një element i rëndësishëm për t’u marrë në considerate është dhe niveli i kërkesës e cila duhet të gjenerojë një potencial të tillë, që të mbështesë kostot e standardizimit. Një gjë është me

rëndësi të theksohet në industrinë e udhëtimeve e turizmit, fakti se shpesh standardizimi në shërbim nuk do të thotë cilësi (cilësia në shërbim lidhet edhe me të qenit i papërsëritshëm).

› Numri i madh i SME është gjithashtu një karakteristikë dominuese në industrinë e turizmit, megjithëse tingëllon paradoksale

‘Në më të mirën e tyre, bizneset e vogla reflektojnë shumicën e veçorive dhe karakteristikave që janë unike për destinacionet turistike në të cilat ato operojnë … Sektori ka vibrueshmëri dhe origjinalitet dhe mund të luajë një rol jetësor udhëheqës në lëvrim ekselence me një personalitet që bizneset e mëdha nuk mund t’i përgjigjen apo replikojnë….Më e keqja, megjithatë, bizneset e vogla marrin vendime për mbijetesën, që fizikisht degradojnë atraktivitetet e mjedisit lokal, dëmtojnë imazhin e destinacioneve dhe tërhiqen e orientohen në klientelën që shpenzon më pak. (Middleton, INSIGHTS, 1997)’

Brenda sektorit të SME-ve (ndërmarrje që kanë jo më shumë se 250 puntorë) shohim një rritje evidente në turizëm, ku grupi i SME-ve me më pak se dhjetë punonjës ka karakteristikë unike që meritojnë një vëmendje të veçante për përformancën dhe suksesin e tyre. Ato identifikohen si mikro-biznese për t’i dalluar brenda sektorit të SME-ve dhe janë pjesa më e madhe e SME-ve (numërohen si nëntë në dhjetë SME). Në fakt shumica e tyre punësojnë rreth pesë persona dhe një pjesë dërrmuese janë vetëm me një punonjës, pronarin. Numërohen të jenë rreth 2,5 milion ndërmarrje të tilla në Europë në sektorin e turizmit (deri në fund të 2013). Vlerësohet se për çdo kompani të madhe në industrinë e turizmit në botë ka 1000 mikro-biznese. Edhe pse në shumicën e rasteve interesat e tyre për zhvillim biznesi injorohen, kolektivisht ato sigurojnë pjesën më të madhe të shërbimeve dhe atraksioneve për vizitorët.

Kompanitë e mëdha sigurojnë transport ajror ose tjetër, grupet globale të hoteleve sigurojnë standardet më të larta të akomodimit, por pak turistë motivohen nga shërbime të tilla për të shkuar me pushime.

Disa karakteristika të veçanta të shërbimeve turistike janë:

1. Sezonaliteti dhe varijime të tjera në modelet e kërkesës. Kjo është një karakteristikë e shumicës së tregjeve të turizmit për kënaqësi. Kjo për shkak se kërkesa për turizëm e udhëtime lëviz e ndryshon shumë sipas stinëve të vitit. Kështu, sipas vend ndodhjes së tyre të banimit vizitorët preferojnë sezone të ndryshme të vitit për të bërë pushimet e tyre. Disa preferojnë të lëvizin në verë dhe disa të tjerë në dimër. Këto kushte në lëvizjen e vizitorëve bëhen akoma më të mprehta, kur kemi parasysh vakancën në familje e cila kushtëzohet nga shkollat e fëmijëve, apo aktivitete të tjera të lidhura me tipin e punës së bashkëshortëve. Si rezultat i sezonalitetit, shumë biznese turizmi që merren ekskluzivisht me tregun e pushimeve (holiday market) varijojnë nga një periudhë pik prej 90-100% shfrytëzim të kapacitetit në rreth 16 javë ne vit, në nivele 30% shfrytëzim ose më pak për rreth 20 javë në vit. Vërejmë gjithashtu edhe mbyllje sezonale të shumë hoteleve e strukturave turistike. Situata të ngjashme vërejmë edhe përsa i përket restoranterisë, ku perveç sezonalitetit vërejmë edhe lëvizje në ditë të 68

ndryshme të javës. Kështu, restorantet e qytetit kanë më shumë punë gjatë javës dhe në weekend shumë më pak, ku puna më e madhe bie mbi restorantet apo pikat e mjediset rekreative jasht qyteteve. 2. Kosto të larta fikse veprimi, të lidhura me domosdoshmërinë e kapaciteteve fikse gjatë gjithë kohës, pavarsisht nga norma e shfrytëzimit. Kur analizohen fitimet dhe humbjet në aktivitetet turistike, vërehet në përgjithësi një nivel i lartë kostosh fikse të lidhura me mirmbajtjen dhe shfrytëzimin e strukturave turistike, sidomos të lidhura me momentet, kur ato janë në gatishmëri dhe nuk shfrytëzohen, si edhe një nivel i ulët kostosh të ndryshueshme në raport me ato fikse. Për këtë arsye ato shpesh tentojne të kthejnë në të varijueshme disa kosto fikse duke i klasifikuar në shpenzime fikse variable. Në rastin e turizmit ato kryhen për të gjithë kapacitetin pritës, edhe pse nuk është e sigurtë nëse do të shfrytëzohet një përqindje e mjaftueshme e kapacitetit të strukturës e nevojshme për të dalë mbi pikën kritike nën një çmim mesatar të caktuar. Për këtë arsye shpesh aktorët e kësaj industrie tentojnë të gjenerojnë kërkesë ekstra nëpërmjet metodash nxitëse ose shërbimesh të ndryshme nga vakanca klasike. Në disa raste ndërmarrjet e mëdha të turizmit janë të detyruara të operojnë me marzhe shumë të ulta për të mbetur në kushtet e ekonomisë së shkallës. Kur më tej marrim në konsideratë momente krize ekonomike të cilat prekin shumë lehtë industrinë e udhtimeve e turizmit, këto probleme bëhen jetësore, të mbijetesës, sidomos për bizneset e mëdha. 3. Ndërvartësia e produkteve turistike. Shumica e vizitorëve synojnë të kombinojnë më shumë se një shërbim në një vakancë. Ata zgjedhin midis akomodimit, udhëtimit, atraksioneve, bukurive natyrore, faciliteteve, kulturës, lehtësive të check-in, sigurimit shëndetësor dhe sigurime të tjera, pronësisë mbi vakancën, mundësisë së zgjedhjes së shumë destinacioneve etj. Kjo ndërvartësi është quajtur nga Krippendorf (1971) complementarity. I njejti koncept shfaqet si ‘partnership’ në USA nga Morrison (1989: 175).

E parë thjesht, përgjigja e parë e marketingut ndaj këtyre karakteristikave është të menaxhojë ose manipulojë kërkesën për një periudhë afat-shkurtër (short-run point of view).

Sa më shumë një organizatë të dijë rreth konsumatorëve të saj dhe atyre që do të ketë në të ardhmen – nevojat dhe dëshirat e tyre, qëndrimet dhe sjelljen e tyre – aq më mirë ajo do të dijë të dizenjojë dhe zbatojë përpjekjet e saj marketing të nevojëshme për të stimuluar vendimin e blerjes së konsumatorëve. Përpjekjet marketing duhet të jenë si strategjike, afat-gjata duke reflektuar vizionin e firmës për të ardhmen, ashtu edhe taktike, me rol afat-shkurtër. Ajo pra ç’ka mbetet e rëndësishme, është manipulimi i konsumatorëve në mënyrë të vazhdueshme ditore ose javore për:

(a) së pari, për të shfrytëzuar fluksin e rregullt ditor të kapaciteteve të vlefshme, të pandashme (ajo ç’ka mbi bazën e analizave është vlerësuar si kërkesë e rregullt) (b) së dyti, për të gjeneruar shitje shtesë ose marxhinale, që prodhojnë të ardhura me kosto ekstra shumë të ulta.

Sa më mirë të jetë projektuar produkti për t’iu përgjigjur kërkesave dhe pritjes të konsumatorëve, aq më e lehtë bëhet detyra për menaxherët e kësaj industrie. 69

Karakteristikat e marketingut që me kombinimin e tyre sjellin një aspekt disi të veçantë në industrinë e turizmit jane:

1. Karakteristikat e kërkesës 2. Karakteristiket e ofertës 3. Produktet dhe çmimet që bëjnë të mundur pikëpjekjen e ofertës me kërkesën 4. Karakteristikat e promocionit të përdorur për të influencuar mbi kërkesën 5. Karakteristikat e shpërndarjes të përdorur për të lehtësuar blerjen

Mbi bazën e këtyre pesë karakteristikave dhe kombinimit të tyre, është e mundur të konkludojmë në tre propozime rreth marketingut në udhtime e turizëm, që janë të vlefshme për të gjitha format që ai merr:

1. Në kontekstin e mundësive dhe kufizimeve që lindin nga mjedisi i biznesit i një tregu global në përgjithësi, produktet në turizem dizenjohen, përshtaten dhe promovohen për t’iu përgjigjur nevojave, pritjeve dhe interesave afat-gjata të konsumatorëve të ardhëshëm. Ky është terreni i përbashkët i marketingut të produktit turistik për të gjithë format e marketingut të konsumit dhe këndi i nisjes për të gjithë teorinë e marketingut. 2. Produktet e shërbimit në përgjithësi kanë karakteristika të veçanta të pandashmërisë dhe prishëshmërisë, të cilët ngrejnë nevojen e një zbatimi të ndryshëm të variablave tradicionale të marketingut miks. Kjo është e përbashkëta me teorinë e zhvillimit të marketingut të shërbimeve si dallim nga marketingu i mallrave. 3. Marketingu i udhëtimeve e turizmit është i modeluar dhe i përcaktuar nga natyra e kërkesës për turizëm dhe karakteristikat e operimit të industrive që furnizojnë produkt turistik. Format e promocionit dhe shpërndarjes të përdorura për udhëtime e turizëm kanë karakteristikat e tyre të veçanta, që dallojnë në përdorimin e tyre në krahasim me industritë e tjera. Këto karakteristika formojnë bazën e përbashkët mbi të cilën mbështetet marketingu për udhëtime e turizëm.

2.4.1 PROJEKTIMI AKTUAL I OFERTËS TURISTIKE DHE RAPORTI I SAJ ME MJEDISIN DHE DESTINACIONIN TURISTIK

Një orientim marketing është një formë e veçantë kulture biznesi që reflekton qëndrime drejtimi me vështrim kah jasht ndërmarrjes – outward-looking. Ky orientim, i organizuar rreth një njohurie të detajuar ndaj konsumatorëve ekzistues e perspektivë, do të thotë të jesh shumë replikues dhe proaktiv ndaj dinamikave vazhdimisht në ndryshim të mjedisit të biznesit brenda të cilit veprojnë organizatat e biznesit. Shumica e menaxherëve zakonisht nuk merren direkt me matjen e të gjithë faktorëve që ndikojnë mbi tregun total dhe ndryshimet në të, por vazhdimisht janë të përfshirë në interpretimin e ndryshimeve të tilla dhe të vendosin se si mund t’iu përgjigjet më mirë kompania e tyre këtyre faktorëve e ndryshimeve, te cilët i bëjnë konsumatorët gjithnjë e më kërkues për udhëtime e turizëm. Kjo tashmë është një tendencë zhvillimi global në industrinë e udhëtimeve e turizmit.

Në të gjitha vendet e zhvilluara duke pas parasysh një klimë më konkuruese biznesi në fillim të shekullit XXI, bizneset në udhëtime e turizëm duhet t’i përgjigjen një konsumatori më kërkues ndaj shërbimeve të tyre. Gjatë dy dekadave të fundit vërehet, se konsumatorët janë bërë mesatarisht;

 Më të pasur, e matur kjo si e ardhur për frymë, pronësi mbi prona të paluajtëshme dhe të tjera pasuri e facilitete.  Të edukuar më mirë dhe më të interesuar për arsimim.  Më të shëndetëshëm dhe të interesuar në aktiviete me përfshirje të lartë.  Më jetëgjatë dhe më të dhënë pas disa argëtimeve mbas moshës mbi-pesëdhjetë – senior citizens.  Më të orientuar drejt kënaqësisë kur flasim për totalin e orëve në punë, si edhe për kohën e daljes në pension.  Më të dalë – udhëtojnë më shumë – kur kemi parasysh, se iu duhet vazhdimisht të udhëtojnë për punë dhe biznes, si edhe për pushime e kënaqësi, duke rritur në këtë mënyrë numrin e eksperiencave të udhëtimeve ndërkombëtare.  Më të ekspozuar ndaj medias dhe informacionit në përgjithësi.  Më të ambjentuar me IT.  Më heterogjenë dhe individualistë në kërkesat dhe pritjet e tyre.  Më të ndryshëm nga pikpamja kulturore e lidhur me origjinën etnike, si edhe me rangun e tyre të stileve të jetës së zgjedhur.

Këto vërtetojnë ekzistencën e konsumatorëve më të ndryshëm, me eksperiencë në udhëtime e turizëm, më kërkues, më të ndërgjegjshëm për cilësinë e shërbimit dhe përgjithësisht më të sofistikuar në këtë fillim të mileniumit. Kjo spjegon edhe faktin se konsumatorët janë më agresivë përsa i përket mbrojtjes së të drejtës së tyre konsumatore, sidomos kur flitet për fiabilitetin e produkteve turistike.

Këto karakteristika diktojnë edhe faktorët përcaktues të kërkesës për produkt turistik. Në këtë aspekt është e rëndësishme të dallojmë determinantët, faktorët përcaktues, nga motivimet.

Determinantët janë faktorë ekonomikë, teknologjikë, kulturorë, socialë e politikë që veprojnë në çdo shoqëri, të cilët udhëzojnë e shpesh kufizojnë kërkesën për udhëtime të një popullsie. Motivimet, janë faktorë të brendëshëm që stimulojnë sjelljen, brenda individëve, të shprehur si nevoja, kërkesa dhe dëshira që influencojnë vendimet dhe zgjedhjet turistike. Në vazhdim, do të shohim tetë determinantë të parë veçmas dhe të kombinuar.

Kategoritë kryesore të determinantëve që përcaktojnë kërkesën për udhëtime e turizëm janë:

› Faktorët ekonomikë dhe çmimet krahasuese › Demografia duke përfshirë dhe arsimimin › Gjeografia › Qëndrimet social-kulturore ndaj turizmit

› Lëvizëshmëria › Roli rregullator i qeverisë › Komunikimi dhe media › ICT

Mbi bazën e modifikimeve që kërkesa pëson nga veprimi i përcaktuesve të mësipërm, ndryshon edhe oferta për produkte turistike e cila është bërë gjithnjë e më komplekse. Shoqëritë dhe bizneset turistike gjithnjë e më shumë shkojnë drejt ofertave në formë pakete.

1. Faktorët ekonomikë dhe çmimet krahasuese

Nëse determinantët e tjerë mbeten të pandryshuar për periudha kohe relativisht të gjata, ka një lidhje shumë direkte midis performancës së ekonomisë së një vendi, veçanërisht të ardhurës mesatare të disponueshme të popullsisë së tij, dhe volumit të kërkesës që ai gjeneron për udhëtime për pushime dhe kënaqësi.

Çmimet krahasuese. Çmimi në sytë e konsumatorit përfaqëson koston e operacioneve të tij blerëse. Ai është i lidhur me fuqinë blerëse dhe dëshirën për të shpenzuar dhe reflekton faktorët ekonomikë. Kjo nuk është një lidhje e thjeshtë. Megjithatë, ai mbetet edhe në industrinë e udhëtimeve e turizmit treguesi më i ndjeshëm në performancën e ndërmarrjeve turistike dhe të produkteve të tyre. Në këtë industri ai merr akoma më shumë formë krahasuese, kur kemi parasysh, se produktet turistike shiten në më të shumtën e rasteve në formë pakete dhe përfshijnë struktura, atraktivitete e forma pushimi nga më të ndryshmet për nga tipologjia e forma dhe mjaft të klasifikuara nga aspekti i cilësisë.

2. Faktorët demografike

Disa prej tyre më të rëndësishmit janë mosha e popullsisë, klasat sociale dhe të ardhurat e përdorura për banesa, madhësia dhe forma e banesave, numri i divorceve dhe rimartesave, dhe eksperienca kombëtare në arsimim, në veçanti në atë universitar. Kështu p.sh., shohim gjithnjë e më shumë njerëz në kërkim të një prone të dytë për pushime e kënaqësi. Gjithashtu, mosha e rritur e popullsisë, rritja e personave që gëzojne më shumë vite në pension, ka shtuar numrin e personave që kërkojnë të udhëtojnë për kënaqësi e pushime. Niveli i lartë i arsimimit ka bërë të mundur që njerëzit të kenë një informacion më të lartë në sajë të cilësisë së tyre intelektuale. Të gjitha këto tendenca kanë çuar në dekadën e fundit në më shumë segmentim dhe marketing niche në produktet turistike.

3. Faktorët gjeografikë

Ngritja e një niveli të lartë infrastrukture bën të mundur gjithnjë e më shumë, që konsumatorët e produktit turistik t’i afrohen atraksioneve të natyrës dhe bukurive të saj. Kjo vihet re si në rastin e pushimeve apo vizitave të tipit safari ose udhëtime në natyrë, ashtu edhe në vakancat tipike, ku një rëndësi të madhe marrin le gitte turistiche (xhirot tematike në natyrë). Këtë e kanë ndihmuar

gjithashtu edhe zbulimet dhe nxjerrja në evidencë e atraksioneve të tilla si objekte kulturore të antikitetit, kultura dhe qytetërime të lashta, atraksione natyrore të kultivuara etj.

4. Qëndrimet social-kulturore që influencojnë mbi turizmin

Siç e trajtuam edhe më lart, megjithë rritjen ekonomike të vendeve të ndryshme dhe pjesën e kërkesës totale për konsum që i takon turizmit, një faktor mjaft më i rëndësishëm për t’u konsideruar nga ana e manaxherëve të marketingut janë qëndrimet dhe sjellja e përgjithëshme e tregjeve potenciale në rritje ndaj udhëtimeve e turizmit në krahasim me produkte të tjera të kënaqësisë të cilat mobilizojnë gjithashtu interesa, para dhe kohë të konsumatorëve.

Qëndrimet në përgjithësi formohen nga ide, preferenca, besime fetare, dyshime dhe frikë (pasiguri), aspirata që njerëzit kanë në lidhje me mënyrën e tyre të jetesës. Ato variojnë sipas kulturave të ndryshme që kanë popullsitë dhe tregjet e formuara prej tyre.

Një kërkesë e rëndësishme është bërë vëmendja që vizitorët i kushtojnë ekologjisë dhe mirëmbajtjes së territorit në strukturat turistike e lidhur kjo edhe me kërkesa shëndeti të vizitorëve.

5. Faktorë të lëvizëshmërisë personale

Aftësia lëvizëse gjithnjë e më e madhe e njerëzve si pasojë e motorrizimit të tyre e bën akoma më të madhe kërkesën e njerëzve për t’u spostuar nga vendi i tyre i rutinës së përditëshme drejt atraksioneve dhe destinacioneve turistike, e vënë re kjo më shumë në turizmin ditor.

6. Faktori i rolit rregullator të qeverisë

Qeveritë gjithashtu ndërhyjnë në tregje për katër arsye kryesore që direkt influencojnë mbi kërkesën dhe ofertën, dhe shpesh kanë një ndikim të veçantë në turizëm:

1. E para, është për të siguruar konkurencë të pastër midis bizneseve furnizuese të produkteve në përgjithësi dhe atyre turistike në veçanti. Kjo zakonisht nënkupton ndalimin e krijimit të monopoleve, karteleve ose oligopoleve, për t’i krijuar hapësirë dhe shanse të barabarta të gjithëve në një konkurence të hapur. 2. E dyta, për të siguruar që konsumatorët të kenë të drejta dhe mundësi zgjedhje midis furnizuesve, shpesh edhe në mënyrë të detyruar me ligj. 3. E treta, është për të influencuar me modele të tilla në treg nën kontroll qeveritar, si përcaktimi i kohës së pushimeve në shkolla, kontrolli mbi vizat për lëvizjen e qytetarëve, si edhe të njoftimeve që i bëjnë popullatës për zonat që nuk duhet të frekuentojnë për të parandaluar rreziqe të ndryshme. 4. E katërta, relativisht e re, por që pritet të ketë një ndikim të madh në udhëtime e turizëm, është të sigurojë se zhvillimi i projekteve të propozuara dhe praktikat e bizneseve ekzistuese nuk dëmtojnë mjedisin.

Në kontekstin e arsyeve të mësipërme, shohim të rregulluara në formë legjislacioni, rregullime për transportin, tour operatorët dhe hotelet dhe mënyrat e organizimit të tyre, duke pasur shpesh

legjislacion tatimor të veçantë për këto aktivitete (rregullimi i pagave dhe çmimeve nga ana e qeverisë në sezonet turistike – rasti i Suedisë), sisteme rezervimi online duke shtuar mënyrën e prenotimit fai da te, si edhe rregullime ligjore për mjedisin.

7. Faktori i komunikimit dhe masmedias

Në mënyre të veçantë ky ndikon në rastin e industrisë së udhëtimeve e turizmit, kur kemi parasysh se kerkesa për produkte turistike është e vendosur në vendet e origjinës së konsumatorëve, larg destinacioneve e atraksioneve turistike, gjë që vështirëson verifikimin e kontrollin e produkteve turistike para zgjedhjes. Përdorimi i medias dhe i publicitetit si edhe IT për promocionin e këtyre produkteve, ka bërë më të imagjinueshme atëç’ka konsumatorët presin të gjejnë në destinacione, si edhe ka rritur mundësinë e tyre për t’u ankuar ligjërisht për pasaktësitë rreth produktit turistik të blerë.

Në të njejtën kohë, magjepsja që media dhe kanalet e komunikimit modern ofrojnë për konsumatorët, pershtatet mjaft me atë magjepsje që në të vërtetë ofron një vakancë, duke rritur në këtë mënyrë motivimin e konsumatorëve për konsum të produkteve turistike, duke i shndërruar këto motive shpesh në ekzigjencë dhe nevojë jetike.

8. Informacioni dhe teknologjia e komunikimit

Në vazhdim të ç’ka thamë më sipër, është bërë gjithnjë e më evidente nevoja për ICT, mbasi njerëzit kanë gjithnjë e më pak kohë në dispozicion për të permbushur sa më plotësisht nevojat e tyre për konsum. Ky faktor bën të mundur shfrytëzimin e kohës për pushim dhe ambjentet familjare e të zyrës për porositjen dhe blerjen e produkteve turistike në mënyrë sa më vizive dhe duke nxitur mjaft imagjinatën rreth destinacioneve e atraksioneve në to.

Disa karakteristika te lidhura me kërkesën e lartë ose të ulët për produkte turistike janë52

Karakteristikat e një Propensiteti të ulët Karakteristikat e një Propensiteti të lartë

E ardhur e ulët për familje E ardhur e lartë për familje

Familje me një person të punësuar Familje me dy ose më shumë persona të punësuar

Banues në komunitet fashatar Banues në qytete

I arsimuar deri në moshë të vogël (nivele të Diplomë ose nivele të tjera të arsimit të lartë ulëta arsimimi)

Njerëz të moshuar (80+) Njerëz të rinj dhe “kërkues strehëzash”

52 Marketing on Travel and Tourism, Middleton 2001 74

Jo akses në transportin privat Dy ose më shumë vetura për familje

Tre ose më pak javë pushime të paguara Gjashtë ose më shumë javë pushime të paguara

Jo akses në internet Akses në internet në punë dhe shtëpi

Table 3: Prirja për të lëvizur (propensity to move) Në kolonën e parë kategorizohen njerëz me prirje të ulët për të lëvizur drejt destinacioneve turistike, apo për qëllime të tjera. Në kolonën e dytë kategorizohen ata me prirje të lartë.

Prirja për pushime është një matëse e pjesës së popullsisë që largohet me pushime në një vit. Natyrisht, disa njerëz bëjnë vetëm një vakancë, ndërsa disa të tjerë bëjnë më shumë. Në lidhje me këtë është e rëndësishme të masim dhe dallojmë midis prirjes bruto dhe prirjes neto për pushime të përcaktuara si më poshtë:

› Prirja neto – Net Propensity - është proporcioni/pjesa e popullsisë që ndërmerr të paktën një pushim në një periudhë vjetore. › Prirja bruto – Gross Propensity – është numri total i pushimeve/lëvizjeve të ndërmarra, i shprehur në raport ndaj popullsisë (Shumëzimi i numrit të llojeve të pushimeve me numrin mesatar të pushimeve të bëra për çdo lloj – i ponderuar)

I matur në mënyrë vjetore për më shumë se një dekadë, është e rëndësishme të vleresohet shtrirja, zgjerimi në të cilin një treg për udhëtime e turizëm është duke rritur madhësinë e tij si pasojë e rritjes së penetrimit (shumë më tepër njerëz ndërmarrin udhëtime larg shtëpisë), ose për shkak të rritjes së intensitetit (të njejtit njerëz që ndërmarrin shumë udhëtime në një vit). Të dyja këto janë të rëndësishme për matjen e segmenteve të tregut.

2.5 MJEDISI DINAMIK I BIZNESIT: MOTIVIMET INDIVIDUALE DHE SJELLJA BLERËSE

Prirja për të bërë udhëtime e turizëm spjegon nivelin e përgjithshëm të kërkesës së gjeneruar në vende të ndryshme, por nuk spjegon zgjedhjet individuale të produktit turistik që kryhen nga njerëz të ndryshëm. Për të hedhur dritë mbi arsyet pse dhe si konsumatorët bëjnë zgjedhjet e tyre në turizëm, duhet të merren në shqyrtim motivimet që çojnë në vendimin për të zgjedhur. Përveç faktorëve të jashtëm që analizuam, shumë deçizivë në vendim marrje, është e nevojshme për drejtuesit e marketingut të kuptojnë gjithashtu, se si proçeset e brendëshme psikologjike influencojnë mbi individët në zgjedhjet që ata bëjnë midis destinacioneve të ndryshme për vakanca dhe tipeve të veçanta të produktit turistik. Njohja e këtyre proçeseve është mjaft e

rëndësishme, sepse janë pikërisht ato që udheheqin sjelljen e konsumatorëve, dhe do na ndihmonin të merrnim vendimet e duhura marketing.

Proceset e brendëshme psikologjike në marketing njihen me termin sjellja në blerje. Influencat psikologjike ose të brendëshme që ndikojnë mbi zgjedhjet individuale njihen me termin motivime. Nëse do të analizonim një blerës potencial vakancash që ka një propensitet mjaft të lartë për të udhëtuar, do të kuptonim se cilët faktorë motivues do të ndikonin mbi zgjedhjen e tij midis llojeve të vakancave, sa kohë para do të mendonte ai të vendoste për vakancën e tij, ose më tej pse t’i shpenzojë paratë e tij për vakanca, kur mund të blejë gjëra të tjera që kanë një shtrirje më të gjatë në përdorim dhe mund të jenë edhe më të nevojëshme për jetën e përditëshme. Një përgjigje e plotë dhe e saktë që të kënaqë njëherësh të gjitha dilemat e këtij konsumatori është e vështirë dhe thellësisht stokastike. Por kur ne arrijmë të thellohemi në ndarjen e njerëzve sipas prirjeve e shijeve në lidhje me produkte të veçanta, sipas nevojave që ata duan të përmbushin me secilën lloj vakance dhe aktiviteteve që preferojnë të gjejnë në strukturat turistike, do të jemi më mirë në gjendje të formulojmë produktin, ose paketën e produkteve dhe të komunikojmë përfitimet që rrjedhin nga përdorimi i tyre për një audience target të vizitorëve potencialë.

Në mënyrë më të grupuar dhe klasifikuar se sa më lart, duke iu referuar Valene Smith (1977), Murphy (1985), McIntosh e Goeldner (1990) dhe Middleton e Clarke (2001) mund të rendisim këto motive të para si kryesore në formimin dhe lindjen e nevojës për pushime e udhëtim, si edhe të sjelljes në zgjedhjen dhe blerjen e produkteve turistike:

Motive të lidhura me biznesin/punën

› Ndjekja e biznesit në sektorët publikë e privatë, konferencave, mitingjeve, ekspozitave dhe kurseve të shkurtra të trajnimit. › Udhëtime larg shtëpisë për qëllime detyre në punë, duke përfshirë këtu edhe personelin e linjave ajrore e të tjera të transportit – stjuardesa, kapitenë, komandantë, shoferë, teknikë e inxhinierë.

Motive fizike e psikologjike

› Pjesëmarrja në sporte në salla të mbyllura dhe aktivitete rekreative të jashtme të tilla si golf, ecje apo shëtitje me ritëm të lartë, vozitje me barka, rrëshkitje me ski. › Ndërmarrje aktivitetesh në lidhje me forcimin e shëndetit, fitnes, dhe rikuperim fizik. › Pushim absolute, relaks, përgjithësisht, largim nga stresi i jetës së përditëshme. › Kërkim ngrohtësie, rrezesh dielli, relaks absolut në plazh.

Motive të edukimit kultural, psikologjik, personal

› Pjesëmarrje në festivale, teatër, muzikë, muzeume – si spektator, aktor, ose vullnetar.

› Pjesëmarrje në aktivitete të interesit personal, duke përfshirë kurse kualifikimi dhe aktivitete që përfshijnë qëllime intelektuale, profesioni ose kënaqësie e pushimi. › Të vizitosh destinacione për shkak të trashëgimisë kulturore ose natyrore (duke përfshirë dhe ekoturizmin).

Motive sociale, ndërpersonale dhe etnike

› Kënaqësia e rretheve shoqërore dhe vizitat me shokë dhe të afërm. › Udhëtim për raste detyrimesh shoqërore – dasma ose funerale. › Shoqërim partnerësh që udhëtojnë për arsyet e tyre, biznesi ose sociale. › Vizita në vendlindje dhe eksplorim rrënojash historike.

Motive zbavitje, dëfrimi, kënaqësie, lojrash e kalimi kohe

› Ndjekje sportesh dhe spektator aktivitetesh të tjera. › Vizitim parqesh tematike dhe parqesh dëfrimi. › Ndërmarrje shoping jo rutinë, por për kënaqësi.

Motive fetare

› Pjesëmarrje në pelegrinazhe. › Tërheqje në vende të largëta për qëllime meditimi e studimi.

Nëse do t’i referoheshim Synergy Consulting – UK, e cila ka bërë studime mjaft të vlefshme në këtë aspekt, ashtu si edhe shumë institute të tjerë kërkimi, do ta ndanim popullsinë në tre grupe të mëdha bazë që lidhen dhe ndihmojnë kuptimin e shumë realiteteve në sjelljen blerëse, duke përfshirë dhe udhëtimet e turizmin. Ka edhe një ndarje tjetër të bërë nga VALS – USA (Values And Life Style) në tetë kategori, por ndarja e parë në tre grupe është më përgjithësuese dhe në parim predikohet e njejta ide apo teori – të ndash tregun sipas shijeve dhe sjelljeve:

Grupe të orientuar nga ajo ç’ka kanë, nuk preferojnë ndryshimin. Këta janë njerëz të të gjitha moshave, në më të shumtën njerëz në pozicion të ulët socio-ekonomik, qëndrimet e të cilëve dhe modelet e sjelljes udhëhiqen nga frika për të ardhmen dhe nevoja për siguri. Shumë prej tyre janë të vjetër në moshë dhe në situatë të pafavorëshme ekonomike dhe jetojnë nën frikë të vazhdueshme, se mos humbin para e të ardhura, mos sëmuren ose mos humbin atë ç’ka kanë arritur – stabilitet dhe qëndrueshmëri në jetën e tyre. Të tjerët jetojnë nën frikën e humbjes së punës, paaftësisë për të paguar shpenzime të tilla si për vdekje, shkollim ose kredi apo probleme madhore në jetë. Vleresohet se të paktën në vendet me ekonomi të zhvilluara kjo pjesë e popullsisë zë rreth 20%. Në Shqipëri ky segment zë më shumë se 40% të popullsisë.

Grupe të orientuar jasht. Njerëz të të gjitha niveleve dhe grupeve sociale me të ardhura të mjaftueshme dhe të sigurt për sigurinë e tyre, si edhe të aftë të ushtrojnë blerje dhe zgjedhje sipas preferencave të tyre dhe perceptimit që kanë për cilësinë e jetës. Këta

motivohen nga preferencat e grupeve që frekuentojnë – moderne dhe cilësore, tërhiqen nga fashion dhe janë të hapur ndaj ndikimit të mediave dhe mesazheve e aktiviteteve promocionale. Aktualisht, janë grupi më i madh, kur kemi parasysh vendet e industrializuara dhe ato me ekonomi e industri të zhvilluar.

Grupe të orientuara nga brenda. Këtu hyjnë njerëz të të gjitha kategorive dhe niveleve të të ardhurave. Ata janë në më të shumtën e rasteve të arsimuar dhe jo në moshë shkolle, zakonisht përtej të dyzetave, që kanë arritur një farë vetëbesimi, maturie të personalitetit dhe tolerancës për të qenë të aftë të jetojnë lehtësisht me vete dhe me persona të tjerë shoqërisht të të njejtit rang. Ata janë të prirur për aktivitete rekreative, estetike, me shije, kulturore që i përgjigjen perspektivave të tyre të stilit të jetës. Ata prefrojnë vetëmbështetje, vetëshprehje dhe vetërealizim. Këtë e kërkojnë jo në grupe të mëdha dhe diversive, por në ambjente që iu përgjigjen klasit të tyre. Është një grup gjithnjë në rritje, kur kemi parasysh treguesit në rritje të mirëqenies në përgjithësi në vendet e zhvilluara.

Grupimi i njerëzve sipas motivimit i bërë më lart shërben për të vërejtur divergjencën e madhe të atyre mundesave e nevojave ç’ka motivojnë njerëzit, por që nuk tregojnë arsyet pse individë të veçantë kanë motive të veçanta, as nuk spjegojnë proceset nëpër të cilat ato marrin vendimet për të udhëtuar. Për ta kuptuar këtë, në mënyrë metaforike, është e nevojshme të vendosësh individin në mikroskop dhe të de-konstruktosh, zbërthesh vendimin e blerjes në pjesë përbërëse të tij, ku procesi i motivimit dhe i stimulimit të dëshirës për të konsumuar dhe blerë është ai më i rëndësishmi. Modelet klasike ekonomike bazohen në sjelljen blerëse, ku treguesi kryesor i vendim marrjes është çmimi. Konceptet e bazuara në reagimin ndaj çmimit dhe në elasticitetin e çmimit ndaj kërkesës janë padyshim mjaft relevante edhe në fushën e udhëtimeve e turizmit, por ato bazohen zakonisht në presupozime të sjelljes racionale.

Të tjera, influenca jo racionale sjelljeje mbi individët janë po aq të rëndësishme në projektimin e marketingut miks. Kur kemi parasysh se vazhdimish krijohen segmente të sofistikuara tregu të bazuara në misticitetin e sjelljes së individëve, këto influenca të tjera në sjellje kanë një rëndësi të rritur, më të madhe. Në këtë kuadër marrin një rëndësi të veçantë stimujt në krijimin e informacionit paraprak të nevojshëm për kuptimin e nevojave të brendëshme dhe zgjimin e kërkesave të reja në mendjet e konsumatorëve. Kur kemi parasysh nivele shumë të diversifikuar të zhvillimit intelektual të konsumatorëve, është e rëndësishme të kuptohet procesi i stimulimit dhe i nivelit të ngarkesës dhe komplikimit të informacionit për ta. Në këtë mënyrë mund të kuptohet më mirë dhe procesi i marrjes së vendimit për blerje.

Bazuar në të dhënat e analizuara këtu më lart lidhur me motivimet dhe preferencat e tendencat konsumatore për produktet turistike, mobiliteti dhe dinamizmi i tyre në prirjen për të lëvizur drejt destinacioneve turistike rriten ose ndikohen në mënyrë të rëndësishme nga dëshira e tyre për relaks, atraksione në destinacion, kulturë dhe mjedis ekologjikisht të pastër e miqësor. Këto preferenca thellohen akoma më shumë nëse analizohen së bashku me elemente të jetesës së përditëshme rutinë të individëve si intensiteti dhe ngarkesa në punë, oraret e zgjatura të punës

dhe aktivitetit profesional, konsumi i pushimeve javore dhe orëve jasht orarit zyrtar të punës për aktivitete ekonomike, ose punë për të rritur të ardhurat në një shoqëri me nevoja konsumatore gjithnjë në rritje, stimulimit të konsumit përtej mundësive për plotësimin e tij me të ardhurat nga puna nëpërmjet metodave borrowing të aplikuara nga shitësit e mallrave e shërbimeve, zhurma e tejkaluar në zonat urbane, ndotja urbane e tejrritur, intensiteti i lartë i kontakteve gjatë ditës si pasojë e rritjes së dendësisë së popullimit në zonat urbane, shpesh prania e përforcuar e rendit publik që kufizon aktivitete në liri të plotë veprimi sipërmarrës për argëtim, kunkurenca e ashpër sociale për pozicione hierarkike në mjedisin social, elementë të karrierës profesionale, që rëndom zënë orët e ditës rutinë me aktivitete që mbajnë lart intensitetin e jetës në zonat urbane.

Në kushte të një mjedisi social dhe kolektiv të rënduar me elementë detyrues që imponojnë stile jete me liri mjaft të kufizuar veprimi individual, ku aftësitë sipërmarrëse për argëtim dhe kalim të kohës së lirë, dëshirat për relaks absolut dhe për aktivitete në rrjedhje të lirë, kërkesa për hapësira mjedisore ose destinacione të pandotura dhe larg zhurmës urbane, dëshirat për elementë me nivel atraksioni të lartë për konsum - kulturë dhe histori, pra bashkësia e motivimeve për të rritur propensitetin për të udhëtuar ndryshojnë rëndësishëm për nga rëndësia midis tyre, me një rëndësi të rritur të këtyre të fundit të përmedura në këtë paragraf, dinamizmi i kërkesës për produkt turistik është shumë i lartë, dhe po kështu mobiliteti i saj i lidhur me shtrirjen kohore të preferencave për turizëm. Në këtë situatë marrin rëndësi të veçantë pasuritë kulturore dhe atraksione natyrore që destinacionet disponojnë për tërheqjen e sa më shumë arritjeve turistike.

Diversifikimi i kërkesës turistike për produktin turistik drejt turizmit të qëndrueshëm dhe zonave të pandotura e ekologjikisht të pasura kanë krijuar mundësi të reja të zhvillimit të qyteteve dhe siteve të tjera me potenciale turistike përveç rrugëve tradicionale të zhvillimit ekonomik e social. Shfrytëzimi i këtyre mundësive duke zhvilluar infrastrukturën e duhur për të bërë të arritëshme këto vlera dhe utilitete të kërkuara nga ky segment turizmi, kërkesa selektive për produkte turistike eko-miqësore, krijojnë mundësi dhe hapësirë për rritjen dhe zgjerimin e kësaj kërkese, dhe për fraksionim të saj lidhur me produktin turistik dhe cilësinë e tij, bëjnë të mundur shpërthim të vazhdueshëm të funksionit të cilësisë duke krijuar diversifikim të vazhdueshëm të ofertës turistike në përgjigje të kërkesave të konsumatorëve për të. Kjo gjithashtu rrit shtrirjen kohore të konsumit të ofertës turistike gjatë vitit duke e bërë tregun në mënyrë të qëndrueshme mobil dhe dinamik gjatë gjithë vitit. Kjo ndihmon në krijimin e një punësimi të qëndrueshëm në industrinë turistike, edhe lidhur me kohën, nëpërmjet uljes së sezonalitetit të lëvizjeve turistike.Të gjithë këta faktorë kanë të përbashkët këto dimensione:

1. Kënaqësinë në destinacion ose në konsum të produktit turistik e cila është e varur gjithashtu edhe nga koha e qëndrimit në destinacion 2. Burimet natyrore dhe mjedisore të cilat përmblidhen në dimensionin e eksplorimit në zonë, ose atraksionin 3. Evazionin, i cili përmbledh konsumin e kohës në të gjithë drejtimet që përjashtojnë aktivitetet rutinë të individit dhe shoqërisë

4. Relaksin, që përfaqëson si dimension dëshirën për të lënë çdo aktivitet jetësor në rrjedhje të lirë i pa imponuar nga përfshirja sociale dhe i pakufizuar nga rregullat ose rendi publik 5. Eko-kenaqësinë, që përfaqëson si dimension dëshirën dhë kërkesën për zona të pandotura dhe ekologjikisht miqësore 6. Çmimin si shprehje e vlerës së perceptuar nga ana e konsumatorit turistik

Një model i vlefshëm për projektimin e sjelljes së turistëve të sotëm modernë me kërkesa shumë të larta për mjedis miqësor e me cilësi të lartë shërbimësh e zona të pandotura, do të ishte si më poshtë në figurën 19.

Diagrama paraqet gjashtë procese interaktive, me komponentet qendrore (3 dhe 4) të identifikuar si karakteristika të blerësit dhe të procesit të tij të vendim marrjes, duke mishëruar motivim dhe percepsion. Dy proceset e para janë inpute stimuluese, elementët kyç të të cilave mund të manipulohen lehtë nga menaxherët e marketingut, ndërsa dy proceset e fundit përfaqësojnë rezultatin e blerjes, psh zgjedhjen e bërë nga klientet dhe ndjesinë ose reagimin pas blerjes. Gjashtë proceset brenda diagramës spjegohen në vazhdim.

Procesi 1: Inputet e produktit. Këto inpute mbulojnë të gjithë rangun e produkteve dhe mikseve të tyre, që janë dizenjuar për të motivuar individët dhe janë në dispozicion dhe të vlefshme për klientët e ardhëshëm. Në shumë vende ka një numër të konsiderueshëm tour operator që u ofrojnë pushime jasht vendit të tyre pushuesve potencialë dhe gjithashtu shumë destinacione vendase dhe biznese turizmi vendas që kërkojnë të tërheqin vëmendjen e turistëve dhe udhëtarëve. Çdo turist përballet me një mundësi zgjedhje të madhe dhe variete të pafund mundësish vakancash. E rëndësishme është që produktet dhe miksi i tyre, por edhe miksi marketing të jetë projektuar sa më drejtë i trupëzuar në ofertën e prodhuesit të tyre në mënyrë sa më selektive për të zbutur sa më shumë asimetrine e thellë që kanë preferencat e turistëve të sotëm modern, por edhe për t’iu përgjigjur sa më saktë perceptimit të tyre për cilësinë, duke kërkuar vazhdimisht konsensusin e tyre në këtë projektim. Kjo kërkon një përqasje sa më kolektive nga njera anë dhe ngritjen e standarteve sa më unike nga ana tjetër për unifikimin e tyre në përgjigje të një kërkese me shkallë shumë të gjërë si publik.

Procesi 2: Kanalet e komunikimit. Këto ndahen në dy pjesë. Kemi kanale komunikimi formal ose media që synojnë të bindin blerësin e ardhëshëm nëpërmjet reklamës, broshurave, teknikave të promocionit të shitjeve, mardhënieve me publikun (PR) dhe internetit. Kemi gjithashtu informacion shtesë në të cilin individët kanë akses, por që është informal, nëpërmjet familjeve të tyre, shokëve dhe grupeve të njerëzve me të cilët ata ndërveprojnë në punë dhe në shoqëri – të njohur me emrin grupe referimi. Këto marrëdhënie janë shumë relevante në vendim marrje në rastin e grupit të njerëzve me orientim nga turizmi për zona të pa ndotura dhe ai kulturor, të cilët në mënyrë specifike kanë nevojë për më shumë informacion të kualifikuar e gjithëpërfshirës për të marrë mesazhin e duhur që do të lehtësonte zgjedhjen e tyre për produktin turistik dhe skanimin e produkteve të konkurencës në sektor, dhe në veçanti të konkurencës mes produkteve të ndryshme turistike, turizmit masiv, apo atij të qëndrueshëm.

Hyrjet e stimujve Kanalet Karakteristikat blerëse Rezultati i blerje e komunikimit dhe procesi vendim-marrjes (reagimi) Procesi 1 Procesi 2 Procesi 3 Procesi 4 Procesi 5

Filtrat e komunikimit Motivimi Rangu i produkteve Tradita Pozita turistike Reklama demografike kompetitive të Prom. Shitjeve Eksperiencat Ekonomike projektuara dhe Broshura/Print Sociale Shitje personale Të Mësuarit marketuara në PR Karakteristikat Propensitet mënyrë Web Sites Psikografike për udhëtim selektive nga Publicitet industria e ICT Marrja e Zgjedhja e: udhëtimeve e Motive Produktit Markës turizmit Mesazhit përkrahëse për lëvizur Çmimit Shitësit Destinacionit Miqtë Perceptimet Qëndrimet Familja  Nevojat Karakteristika  Dëshirat Grupe reference personale  Synimet

Vlerësimi, ndjesia pas blerjes dhe Eksperienca konsumit

Procesi 6

Figure 19: Një model i reagimit ndaj stimujve i sjelljes blerëse53 Procesi 4: Karakteristikat e bleresit, procesi i marrjes së vendimit dhe motivimi. Ky është elementi qendror, zemra e çdo modeli të sjelljes së individëve në blerje dhe është me vend me e spjeguar procesin 4 para atij 3, sa kohë që perceptimi përcaktohet në një masë të konsiderueshme nga karakteristikat dhe qëndrimet e individit. Kjo do të thotë se, para se të filtrojë informacionin, individi ka një percepsion të tijin për atë që e rrethon, dhe inputet e filtruara i shërbejnë për të ballafaquar të vërtetën e tij me atë ç’ka i ofrohet. Skema spjegon, se si procesi i motivimit çon në

53 Përshtatur nga Marketing on Travel and tourism, Middleton 2001 81

lindjen e ekzigjencës si pasojë e kombinimit të nevojave, dëshirave dhe synimeve, me karakteristikat socio-ekonomike e demografike, atributet psikografike dhe qëndrimet. Ky proces shërben si një urë midis nevojës që personi ndjen dhe vendimit për ta plotesuar atë. Nëse motivimi i krijuar nuk është aq i fortë dhe intensiv, nevoja mbetet në cakun e ndjesisë për diçka dhe jo të vendimit për ta plotësuar atë.

Procesi 3: Filtrat e percepsionit në procesin e vendimit për blerje. Percepsioni është termi i përdorur për të spjeguar, pse dhe në ç’mënyrë individët zgjedhin dhe organizojnë masën e informacionit ndaj të cilit janë të ekspozuar, dhe në të njejtën kohë percepsioni është një funksion i qëndrimeve, motivimeve, eksperiencës dhe të mësuarit, në veçanti atyre të lidhura me një blerje të mëparshme. Ai ndryshon me kalimin e kohës në sajë të eksperiencës dhe gjatë procesit jetësor, ku individët lëvizin vazhdimisht nëpër një proces të mësuari dhe bashkëpunimi e ndërveprimi me grupe reference. Për të gjithë ne, informacioni dhe stimujt kalojnë nëpërmjet një site perceptuale, ose serie filtrash mendorë. Këto filtra shërbejnë praktikisht për të ndaluar një pjesë të madhe të informacinit që duket i huaj dhe jo i pranueshëm për mënyrën tonë të jetesës dhe të meduarit dhe për të ndriçuar ose mbështetur pjesë të veçanta të tij, shpesh duke deformuar procesin e marrjes së informacionit.

Mesazhi që drejtuesit e marketingut dërgojnë tek konsumatori nuk është domosdoshmërisht i njejtë me mesazhin që blerësi perspektiv merr në të vërtetë. Kjo pjesë, filtrimi, mbetet akoma dhe sot pjesa më e errët e studimit të sjelljes blerëse të konsumatorit, modeleve të saj, shkallës së lartë të asimetrisë që ekziston midis projektuesve të ofertës turistike dhe konsumatorëve për mënyrën se si ata e perceptojnë kënaqësinë e tyre dhe dobinë e kësaj oferte. Kjo sjellje dhe karakteri i saj i rastit, mund të studiohet me lehtë duke zbërthyer produktin turistik në elementët e tij përbërës, dhe duke vrojtuar dhe matur reagimin e turistit ndaj çdo elementi, përbërjes së tij dhe inxhinieringut në kombinimin e elementëve përbërës.

Procesi 5: Zgjedhja në blerje/vendimet/rezultatet. Këto vendime janë që të gjitha të lidhura me rrethanat personale të individëve dhe jane të monitorueshme e monitorohen nga shumë kompani të mëdha për të qenë më të saktë në analizat e tyre për të kuptuar sjelljen e blerësve dhe individëve në përgjithësi në proceset 3 dhe 4. Në mënyrë aktive elementët e këtij procesi mund të ndikojnë sjelljen blerëse dhe sidomos në momentin e marrjes së vendimit, duke ngacmuar motivimin dhe duke u munduar ta bëjnë atë sa më intensiv dhe të fortë. Rritja e përputhëshmërisë midis kërkesave konsumatore për karakteristika të veçanta të produktit dhe zgjidhjes teknike e inxhinierike të veçorive specifike të tij në këtë kontekst nga ana e prodhuesve të ofertës turistike, do të maksimizonte pa shpenzime shtesë, ose do të valorizonte me vlerë të perceptuar të rritur vlerën e produktit për konsuamtorin. Kjo do të rriste shpejtësine e zgjedhjes, ose do të mundësonte çmime më të larta për kompaninë. Në të dyja rastet kjo do të rriste përfitueshmërinë nga të dyja palët dhe do të mbante larg konkurencën nga segmented selektive të përzgjedhura nga kompania në treg. Konsesnsusi i konsumatorëve do të ishte i lartë.

Procesi 6: Ndjesitë pas blerjes dhe pas përdorimit. Kjo është gjithashtu një fazë e rëndësishme e këtij modeli në përgjithësi, pasi na jep një informacion rreth fiabilitetit të produktit turistik, ky i fundit i parë me sytë e konsumatorit. Në industrinë e udhëtimeve e turizmit, ku shpesh shitja kryhet nëpërmjet klubeve të konsumatorëve është rëndësishme të ruhen mardhënie të forta dhe familjaritet i lartë me ta, në mënyrë që blerja të jete e përsëritur dhe cilësia e shërbimit të jetë gjithmonë pranë pritjes së klientëve për të. Mbështetja e procesit pas konsumit të produktit turistik është relativisht e vështirë për natyrën e tij si shërbim, pra që nuk mund të jetë fizikisht në duart e konsumatorit pas mbarimit të vakancës për t’i dhënë atij vazhdimësi në kënaqësi në çdo dimension për një kohë relativisht të gjatë, siç ndodh me mallrat. Për këtë arsye, zgjedhja e miksit të duhur të komunikimit të vlerës dhe ndryshimeve të vazhdueshme në të si pasojë e korrektimeve ose përmirësimeve të trupëzuara vazhdimisht në produkt turistik, merr një rëndësi të veçantë, dhe natyrisht është një dimension i shtuar më vete në miksin selektiv të marketingut për kërkesë turistike për turizëm në përgjithësi, dhe akoma më shumë për turizëm të qëndrueshëm në veçanti.

2.6 PRODUKTI TURISTIK, PERCEPTIMI I TIJ NGA TURISTI I SOTËM MODERN DHE KARAKTERISTIKAT E TIJ

Sa kohë që marrim në konsideratë një turist, produkti turistik mbulon eksperiencën e plotë, që nga momenti që ai largohet nga shtëpia, deri kur kthehet në të. (Medlik dhe Middleton, 1973)

Është një përkufizim klasik i lidhur mjaft me pamundësinë e identifikimit dhe klasifikimit të aktiviteteve të ‘turistit’ për të ndarë thellësisht bashkësinë e komponentëve të tij klasike të lidhur me udhëtimin, argëtimin dhe pushimin. Më tej, ky përkufizim është zgjeruar duke standartizuar në mënyrë definitive të gjithë këtë veprimtari si produkt turistik, për të përfshirë në konceptin e turistit çdo person që ndërmerr udhëtime të tilla larg rutinës së tij të përditëshme.

Për t’iu përgjigjur nevojave të turistëve dhe interesave të tyre gjatë vakancës, dhe për të identifikuar projeksionin e duhur për miksin e produktit turistik, menaxherëve iu duhet të marrin vendime sa të vështira, aq edhe me pritëshmëri e ndikim të lartë në të ardhmen e biznesit të tyre. Vendimet per përcaktimin e miksit të produktit janë aq të rëndësishme, sa ndikojnë, influencojnë jo vetëm projektimin e marketingut miks, por gjithashtu dhe strategjinë e rritjes e zhvillimit afatgjatë, politikat e investimeve dhe të zhvillimit të burimeve njerëzore. Specifikimet e produktit përcaktojnë gjërësisht imazhin dhe markëtimin (markat e saj) e korporatës, që një organizatë përpiqet dhe është e aftë të krijojë në mendjet e klientëve ekzistues dhe perspektivë. Madje, gjërësisht, vendimet e projektimit të produktit gjithashtu përcaktojnë dhe ndikojnë në vendimin se çfarë çmimesh duhet të përdorim, çfarë formash promocioni nevoiten dhe shpesh, çfarë kanalesh shpërndarje janë më të vlefshme. Për këto arsye, vendimet për produktet të lidhura

ngushtë me konsensusin e konsumatorit, por edhe me pranine e tij janë ‘baza e një strategjie dhe taktikash marketing’ (Middleton 1983: 2) në industrinë e turizmit.

Si më i rëndësishmi në miksin marketing, pasi pa të rrëzohet çdo skemë ekonomike me finalizim në treg, formulimi i produktit kërkon një vëmendje dhe konsideratë të veçantë në çdo aspekt e fazë të projektimit dhe marketingut të tij. Për shkak të natyrës dhe karakteristikave të veçanta të shërbimeve në udhëtime e turizëm, ky problem – përcaktimi dhe projektimi i produktit, miksit optimal të pjeëve të tij të kërkuar dhe pranuar nga turistët – eshte veçanërisht kompleks në këtë industri, por njëkohësisht dhe me shumë alternativa kur marrim në konsideratë gjeresinë e madhe të elementëve përbërës të tij (shërbime në paketë dhe të bashkëngjitura asaj – amenities on board and outside board affiliated by contracts). Koncepti i produkteve turistike dhe fraksionimi e selektiviteti i tyre në hapësirë e në kohë zgjerohet akoma më tej për të përfshirë në ofertën turistike si finalizim njerëz, procese dhe evidence fizike si elemntë shtesë të miksit marketing të turizmit, e në veçanti si pjesë integrale të projektimit të miksit të produktit turistik.

Tradicionalisht përpjekja për projektimin e produktit dhe ofertës turistike fokusohet në tre pjesë. Pjesa e parë, lidhet me ekzistencën e dy dimensioneve të ndryshme për të kuptuar produktet turistike, njeri prej të cilëve është produkti turistik sipas perfytyrimit e kërkesave të konsumatorëve për të dhe tjetri është këndvështrimi më i ngushtë i produkteve nga menaxherët e marketingut në bizneset e veçanta të industrise turistike, pra inxhinieringu i tij.

Pjesa e dytë, spjegon produktet në secilin prej dy dimensioneve të mësipërm duke i parë nga ana e pjesëve përbërëse dhe perfitimet që ato ofrojnë për konsumatorët, duke vlerësuar asimetrinë mes ofertës turistike të formuluar dhe materializuar dhe pritjes e perceptimit konsumator për të.

Pjesa e tretë, spjegon rolin që luan procesi i pozicionimit të produktit turistik në segmente të ndryshme tregu, si edhe rolin që luan marka dhe përcaktimi i origjinës së produktit në formulimin dhe prezantimin e tij në treg si potencial konkurues për të fituar konsensusin e konsumatorëve në prani edhe të produkteve të konkurencës.

Ashtu siç kam theksuar më lart, çdo vizitë në një destinacion turistik përmban një miks komponentësh të shumtë dhe të ndryshëm për t’u realizuar e plotë. Këtu mund të përfshijmë si kategori të përgjithëshme transportin, akomodimin, atraksionet, territorin, ekologjinë dhe facilitete të tjera që plotësojnë konsumin e kohës së lirë dhe të vakamcës në tërësi. I parë dhe i njohur si një ‘vështrim komponentësh’ konceptualizimi i produketeve në udhëtime e turizëm si një grup komponentësh të vendosur së bashku në një paketë të zgjedhur për të kënaqur nevojat, është një kërkesë jetike për menaxherët e marketingut në turizëm. Çështja shpesh shtrohet në zgjedhjen e gjërësisë së gamës së komponentëve dhe të miksit të tyre.

Duke zhvilluar ‘vështrimin sipas komponentëve’ nga këndvështrimi i turistit, Medlik dhe Middleton vërejtën gati një çerek shekulli më parë se ‘Sa kohë që marrim në konsideratë një turist, produkti turistik mbulon eksperiencën e plotë, që nga momenti që ai largohet nga shtëpia, deri kur kthehet në të. (Medlik dhe Middleton, 1973)’. Kështu ‘produkti turistik duhet të shihet si

një amalgamë e tre komponentëve kryesorë, të atraksioneve, ... faciliteteve në destinacion dhe aksesit në destinacione’. Me fjalë të tjera, produkti turistik ’nuk është një vend në linjën ajrore ose një shtrat në hotel, apo një relaks nën rrezet e diellit, ... por më tepër një amalgamë e shumë komponentëve, ose një paketë’. Në këtë kontekst, ’Vendet në linjat ajrore dhe shtretërit në hotele … janë elementë të thjeshtë ose komponentë të një produkti turistik total që është një produkt i përbërë’ (Medlik dhe Middleton, 1973).

Duke ndjekur logjikën e këtyre përcaktimeve për produktin turistik si një miks elementesh të mbledhur së bashku në një paketë ose ofertë, si funksione secili prej tyre i kënaqësisë dhe kohës së shfrytëzimit të saj, përdorimi i Quality Function Deployment (Shpërthimi i Funksionit të Cilësisë) nëpërmjet ndërtimit të HoQ (Shtëpisë së Cilësisë) për çdo pjesë të diskutuar këtu do të garantonte një konsensus të lartë konsumator për periudha të gjata kohe, pa qenë nevoja e ndryshimit thelbësor të strukturave turistike, që do të kërkonte në të kundërt shpenzime marramendëse fikse për menaxhimin e bizneseve në industrinë e turizmit.

Pa u shmangur nga sa thamë më sipër – nga vështrimi i përgjithshëm i produktit turistik – duhet të pranojmë se linjat ajrore, hotelet, atraksionet, dhënia e automjeteve me qira dhe organizata të tjera prodhuese në industri, në përgjithësi kanë një vështrim më të ngushtë për produktet që ato shesin. Ato fokusohen në radhë të parë ngushtësisht në shërbimet e tyre. Kjo përqasje e kthen shpesh herë në sipërmarrje përpjekjen e një segmenti të gjërë turitësh modernë sot për të kompletuar një produkt turistik me përfshirje sa më të gjërë elementësh, dhe njëkohësisht të jenë të garantuar për maksimizimin e eksperiencës së tyre të pritëshme gjatë konsumit të tij. Prandaj, një vështrim komponentësh i produktit turistik qëndron më fort përballë vështrimit të ngushtë që prodhuesit e shërbimeve kanë për shërbimet e tyre. Variabiliteti i natyrës së shërbimeve, ndashmërisë së tyre në një seri operacionesh ose procesesh të veçantë, si edhe gama e gjërë e tyre të përfshira në spektrin e turizmit, krijon mundësi të mëdha që ato të kombinohen për të krijuar produkte të veçantë sipas kërkesës së konsumatorëve në segmente të ndryshëm. Kështu për një vizitor në një hotel (i ndodhur aty për arsye biznesi ose kenaqësi), produkti i hotelit është një tërësi unike elementësh i pare si një paketë e sofistikuar eksperiencash e shërbimesh të lëvruara si më poshte:

› Eksperienca e fillimit dhe reagimet e para në zgjedhjen nga katalogu, guida ose website. › Eksperienca e prenotimit përfshirë kënaqësinë e përzgjedhjes së çmimit më të mirë në raport me eksperiencën e fillimit. › Eksperienca e arrtijes në hotel dhe shërbimi portual dhe taksi. › Kontakti i parë fizik me hotelin – mënyra si është organizuar evidenca fizike në hotel dhe rreth tij. › Pritja në mbërritje dhe kontakti i pare me stafin e hotelit. › Shërbimi i akomodimit dhe shoqërimi në dhomë. › Standardi i dhomave dhe rangu i tij i faciliteteve në dhomë – en suite service. › Eksperienca si klient në ndërveprimin me stafin gjatë qëndrimit. › Higjena dhe shërbimet dytësore të trajtimit fizik.

› Servirja e ushqimit dhe shërbimeve ndihmëse. › Raporti i hotelit me mjedisin rrethues dhe aksesi i tij në këtë mjedis. › Niveli i atraksioneve me të cilat hoteli është i afiliuar. › Procedurat e largimit nga hoteli. › Ndonjë shërbim ndjekës në vazhdim, si postë direkte etj.

Këto shërbime edhe të tjera kombinohen për të krijuar produktin turistik dhe në shumë raste shërbejnë edhe për klasifikimin e strukturave për nga pikëpamja cilësore. Në këto raste treguesi i fiabilitetit bëhet një element shumë i rëndësishëm për vazhdimin e shitjes dhe për të pasur blerje të përsëritur, si edhe për të pritur dhe paraprirë kërkesat dhe fantazinë e konsumatorëve për shërbime dhe paketa të reja produkti. Duke e vendosur vështrimin komponencial në thelb të projektimit të ofertës turistike, prodhuesit e shërbimeve indviduale, përbërës të ofertës turistike, kur projektojnë produktet ‘duhet të percaktojnë konceptin e shërbimit të lidhur me paketën e mallrave dhe shërbimeve që i shesin konsumatorit dhe me rëndësinë relative të secilit komponent për konsumatorin’ (Sasser, Olsen and Wockoff, 1978: 14). Kjo domosdoshmërisht, si kusht suksesi, imponon një vështrim të gjërë me lidhje Ego-alter që forcohen brenda inustrisë së turizmit dhe sektorëve mbështetës të saj për të rritur atraktivitetin e produkteve turstike ndaj ofertave alternative për konsum që ofrojnë industritë e tjera që operojnë në të njëjtin buxhet konsumi. Në këtë këndvështrim prodhuesit individuale të shërbimeve përbërës të ofertës turistike mund të themi se kanë pavarësi relative operacionale ndaj njeri-tjetrit për të nxitur kreativitetin e tyre industrial e sektoral të pavarur, dhe nga ana tjetër janë totalisht të lidhur organikisht me njeri-tjetrin në projektimin e shërbimit të tyre për konsumatorin duke iu referuar gjërësisë dhe diversitetit që ai kërkon në cilësinë totale tëproduktit turistik. Shostack (1977) përdori nocionin molekular për të shprehur të njejtën ide.

Në mënyrë që t’i sjellim të dy aspektet e ndryshme të produktit turistik së bashku – pamjen e përgjithëshme dhe atë të bizneseve individuale të shërbimit, është e nevojshme t’i konsiderojmë ato si dy dimensione të ketij produkti nga kendvështrimi operacional. Pamja e përgjithëshme është një dimension horizontal në sensin, se një seri komponentesh produkti individual përfshihen në të. Klientët si përdorues dhe tour operatorët si prodhues mund të bëjnë zgjedhjen e tyre në mënyrë që të krijojnë eksperiencën e përgjithëshme nëpërmjet kombinimit të këtyre komponentëve. Në të kundërt, pamja e bizneseve të shërbimit është një dimension vertikal i operacioneve të veçanta të lëvrimit të shërbimeve dhe i proceseve të organizuara përreth nevojave dhe deshirave të identifikuara të segmenteve target të konsumatorëve. Bizneset në mënyre tipike në udhëtime e turizëm i kushtojnë rëndësi ndërveprimit me organizata të tjera në dimension horizontal (bashkepunim produkti), por vemendja e tyre kryesore është për dimensionin vertikal të operacioneve të tyre.

Para se të diskutojmë për dy dimensionet e mësipërm të produktit të udhëtimeve e turizmit më neë detaje dhe të vendosim për projektimin e tyre në kuadrin e një produkti integral turistik, është e rëndësishme të mbajme parasysh këndvështrimin e klienteve për atë ç’ka bizneset e të gjitha llojeve në këtë industri ofrojnë per shitje. Levit shkurtimisht thekson se ‘... njerëzit nuk

blejnë produkte, ata blejnë pritjen e përfitimeve të tyre për to. Janë përfitimet konsumatore, që ekzistojnë produktet’. (Levit 1969). Duke zhvilluar këtë përkufizim, Kotler vërejti se ‘... klienti kërkon përdorime të veçanta. Produktet ekzistuese janë vetëm një rrugë ekzistuese e paketimit të këtyre përdorimeve. Kompania duhet të jetë e vetëdijshme për të gjitha mënyrat në të cilat konsumatorët mund të marrin kënaqësitë e kërkuara. Konsensusi i tyre përcakton konkurencën dhe renditjen e saj.’ (Kotler, 1976). Në këtë pikë nuk ka ndryshime mes teorisë dhe praktikës së marketingut për udhëtime e turizëm dhe atij të industrive të tjera.

Nga këndvështrimi i klientit potencial duke marrë në konsideratë çdo formë të vizitave turistike, produkti mund të përcaktohet si një përzjerje ose pakete përbërësish të prekshëm dhe të paprekshëm, bazuar në aktivitetin në një destinacion. Paketa përfytyrohet nga turisti si një eksperiencë e vlefshme për një çmim të dhënë. Ne mund t’i grupojmë në pesë komponentë të përgjithëshëm përbërësit e një produkti turistik të përgjithëshëm:

 Atraksionet në destinacion dhe mjedisi. Kemi disa elementë përbërës brenda destinacionit që përckatojnë gjërësisht zgjedhjen e konsumatorit dhe influencojnë në motivimet e blerësve të ardhësheëm. Ato përfshijnë; Atraksionet natyrale, të ndërtuara, kulturale, sociale. Të kombinuara, këto aspekte të destinacioneve përbëjnë atë që ne e përmbledhim me termin mjedis. Numri i vizitorëve që mjedisi mund të presë, pra që mund të kenë akses në atraksionet e destinacionit, quhet kapacitet i atraktivitetit.  Facilitetet në destinacion dhe shërbimet. Këto janë elementë përbërës prezentë në destinacione, që iu bëjnë të mundur vizitorëve të qendrojnë në destinacione dhe të shijojnë atraksionet atje. Këtu përfshihen; Njesitë e akomodimit, restorante, bare dhe kafe, transporti në destinacione, sportet/aktivitetet interesante, facilitete të tjera (shkolla gjuhe, klube shendeti), njësi të shitjes me pakicë, shërbime të tjëra shtesë (sherbime informacioni, pajisje me qira, polici turistike).  Aksesi në destinacione. Këto janë aspekte të transportit publik e privat të produktit që determinojnë kostot, shpejtësinë dhe konveniencën me të cilën një udhëtar mund të lerë vendin e tij të rezidencës dhe të arrijë një destinacion të caktuar. Ato përfshijnë; Infrastrukturën, pajisjet (madhësinë, shpejtësinë dhe rangun e mjeteve publike të transportit), faktorët operacionalë (infrastrukturën urbane dhe turistike, frekuenca e shërbimeve, çmimet e transportit dhe të autobandeve), rregullimet qeveritare (rendi publik, kodet dhe normat e vendosura për zonën dhe turistin, info-point, sinjalistike publike turistike dhe jetësore, shërbimet mjekësore dhe të tjera të ofruara në lokalitet)  Imazhi i destinacioneve. Qëndrimi dhe imazhi që njerëzit kanë ndaj produkteve është një faktor i rëndësishëm dhe mjaft i ndjeshem në rezultatin, performancën e produktit turistik (komuniteti mikpritës dhe oferta turistike lokale jasht strukturës turistike, gatishmëria e komunitetit mikpritës për të ndarë pa ose me shpërblim kulturën dhe vlerat lokale me turistët etj).  Çmimi per konsumatoret. Çdo një vizitë në destinacione mban një çmim, që është shuma e kostove të udhëtimit, akomodimit dhe pjesëmarrjes në një rang të zgjedhur facilitetesh dhe shërbimesh. Çmimi këtu paraqitet më shumë në formë preventivuese për shkak të varietetit të lartë të shërbimveve në destinacion. Kjo në

një farë mënyre lidhet edhe me sezonalitetin pasi shumë shërbime janë mjaft stinore. Dhe i tillë paraqitet dhe çmimi, mjaft sezonal, kjo edhe për arsye të kërkesës e cila vazhdon të jetë mjaft sezonale në turizem e udhëtime. Sezonaliteti i tij lidhet edhe me treguesin e disponueshmërisë që mat aftësinë e industrisë së turizmit për t’iu përgjigjur sezonalitetit të densitetit të kërkesës turistike në varësi të propensitetit për të lëvizur.

Po të përqendrohemi pak në secilin prej pesë komponentëve të produktit të përmendura më lart do të vërejmë se ato janë forma të pavarura aktiviteti e biznesi në hapësirë e në kohë. Në disa raste ato janë të integruara nën një manaxhim dhe në mjaft të tjera veçmas. Ndryshimet në komponentet e produktit turistik shpesh ndodhin në mënyrë të pavarur nga planifikimet e destinacioneve dhe të qeverive lokale ose qëndrore për to. Gjithashtu, në sistemin e shkëmbimit te vakancave normat e shkëmbimit luajnë një rol të rëndësishëm në çmimin e destinacioneve dhe këto shpesh nuk janë të planifikuara nga industria turistike, por kanë një ndikim të madh në numrin e vizitorëve. Përsa i përket imazhit, vendimet marketing janë më të pranishme dhe vinjë në një mënyrë të planifikuar. Kështu, shpesh imazhi i strukturës turistike lidhet shpesh me atë imazh që një tour operator përhap për veten. Kur marrim në konsideratë produktin e përgjithëshëm turistik do të vërenim, se nuk ka harmoni natyrale ose automatike mes komponentëve të tij dhe se shpesh ato janë në administrim dhe kontroll të organizatave të ndryshme, të cilat shpesh janë pjesë e një sistemi të madh turistik.

Në projektimin e ofertave të produkteve të tyre turistike specifike në lidhje me operacionet e tyre të shërbimit, shohim dimensione të mbrendëshme të produktit për t’u konsideruar nga specialistët e inxhinieringut dhe marketingut. Këto janë të përbashkëta për të gjitha format e marketingut të konsumit dhe pjesë e teorisë së pranuar gjërsisht të marketingut. Në mënyrë të planifikuar ose bazuar në eksperiencë dhe veprim tradicional prodhuesit e produktit turistiktrajtojnë tre nivele të tij (Kotler, 1984):

1. Bërthama e produktit, esenca e produktit që i siguron klientëve përfitimin kryesor. 2. Produkti i prekshëm, oferta specifike për shëtje që thekson atë ç’ka një konsumator do të marrë në këmbim të parave të tij. 3. Produkti i shtuar, që përfshin të gjitha format e vlerës së shtuar që prodhuesit mund të trupëzojnë në produktin e tyre zyrtar për të qenë me atraktive se konkurentët.

Në kushtet e industrisë së turizmit ndryshimi është thelbësor pasi ne jemi të detyruar të projektojmë sa më poshtë:

1. Produkti turistik potencial që përfshin tërësinë e elementëve inxinierikë, ose zgjidhjeve përbërëse të tij sipas një kenvështrimi segment të kërkesës turstike. 2. Produkti i prekëshëm i perceptuar nga konsumatori në kushtet e një evidence të caktuar fizike.

3. Produkti i valorizuar bazuar në rritjen e vlerës së tij për konsumatorin i kushtëzuar nga imazzhi në destinacion dhe kompleksiteti i masave e ngjarjeve shoqëruese të tij gjatë konsumit, përfshirë edhe eksperiencën pas konsumit.

Në një masë të konsiderueshme, garanci për imazhin e produktit turistik dhe pozicionin e tij është marka e tij, shkalla e pranimit, magjepsja dhe familjariteti që ajo transmeton. Nepërmjet saj sigurojmë:

› Gjendjen e pronësisë › Mjetin për identifikimin e produktit turistik për bleresit dhe dallimin e tij nga konkurentët › Simbol ose një divizë të shkurtuar ndaj të cilës mund ë bashkëngjiten cilësi të pritura në mënyrë të qëndrueshme › Familiartetin e nevojshëm me kompleksin e shërbimeve për të dalluar cilësinë totale të ofruar › Kategorinë dhe segmentin e vizitorëve ose turistëve të cilës konsumatorët turistikë duan t’i përkasin

Avantazhet e markëtimit janë pothuaj të njejtat të studiuara edhe në raste të industrive të tjera, por se në industrinë e turizmit dy të fundit marrin një rëndësi specifike. Po kështu, edhe kur flasim për startegjitë e markave, ku na mbetet për të vendosur rreth emrit të markës, formës në kuptimin e markës, e përgjithëshme ose e personalizuar, si edhe të dimensioneve të funksioneve dhe përfaqësimit të markës, në veçanti të lidhura me pozicionimin e produkteve turistike dhe të organizatave, ky proces nuk është shumë i ndryshëm.

3. PROJEKTI I KËRKIMIT DHE METODOLOGJIA E LIDHUR ME PËRCAKTIMIN E OFERTËS TURISTIKE SELEKTIVE PËR KËRKESË TURISTIKE SELEKTIVE PËR ZONA EKO-MIQËSORE

Në përcaktimin e ofertës turistike selektive për kërkesë turistike selektive për zona eko-miqësore, së pari kam ndjekur logjikën e përdorimit të treguesit të ecological footprint si tregues për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm, si edhe tregues të tjerë që tregojnë qartë marrëdhënien miqësore të turistëve me mjedisin turistik, dhe mundësinë e aplikimt të konceptit të turizmit aktiv në projektimin e ofertës turistike selektive për këtë segment tregu. Elementët e përzgjedhur dhe me rëndësi sinjifikante i kam vendosur në një regresion shumës për të përcaktuar konsensusin relativ të konsumatorëve lidhur me zgjidhjen inxhinierike në përcaktimin dhe modelimin e produktit. Rëndësi ka përdorimi i HoQ, House of Quality, në marrjen integrale të këtij konsensusi, dhe të metodës QFD, Shpërthimi i Funksionit të Cilësisë, për projektimin dhe maketimin e produktit turistik që mund të maksimizojë rezultatin e kompanisë në shitjen e tij, si edhe qëndrueshmëri në lidhje me sezonalitetin dhe përsëritjen e produktit tek segmenti i konsumatorëve për të cilin ai është projektuar.

Bazuar në të dhënat e marra nga pyetsori dhe burime informacioni zyrtare desk e online për turizmin, projektimi i ofertës turistike gjithëpërfshirëse e drejtuar për një konsumator që në focus ka në përgjithësi një kombinim të thjeshtë mes klasit të ofertës për cilësi dhe çmimit të saj në bazë të sezonit kur ajo konsumohet, është tashmë një nga hipotezat më të vështira për të garantuar qëndrueshmëri në konsum dhe kënaqësi maksimale për turistin e sotëm modern. Kjo hipotezë,

H0 - do të përcaktohej si projektimi i produktit turistik global me mbulim total të kërkesave për konsumatorin e sotëm turistik, i cili arrin kënaqësinë maksimale të tij nëpërmjet një produkti turistik me sa më shumë shërbime në destinacion.

Kjo hipotezë bazuar në informacionin e sotëm zyrtar lidhur me industrinë e turizmit dhe kërkesën për produkte turistike tregon, se duhet të mbështetet me çmime të larta të produktit turistik gjatë të gjithë sezoneve, për shkak të rritjes eksesive të çmimeve dhe tarifave të sigurimit të shërbimeve që përbëjnë ofertën turistike. Nga ana tjetër, po të njejtat burime tregojnë për një rënie të dëshirës për të paguar për shërbime luksi dhe me një kombinim universal të elementëve të produktit turistik në të. Gjithashtu, një situatë e tillë mund të verifikohet edhe nga të dhënat statistikore lidhur me shpenzimet e vizitorëve të huaj në vendin tonë gjatë qëndrimit të tyre në Shqipëri54.

Ndërkaq, nëse analizojmë statistikën deskriptive lidhur me analizën e të dhënave nga pyetsorët e realizuar gjatë këtij studimi, vërehet se ka një kontradiktë të theksuar mes dëshirave të turistëve

54UNWTO Tourism Highlights 2014ed and Index Mundi http://www.indexmundi.com/facts/topics/private-sector- and-trade#Travel & tourism 90

të sotëm modernë dhe elementëve të lidhur më ndotjen e mjedisit për shkak të transportit dhe standarteve të lidhura me EF, si edhe të argëtimit jo-miqësor me mjedisin turistik. Gjithashtu, ka një mospërputhje të theksuar mes perceptimit të cilësisë totale nga ana e turistëve të sotëm modernë lidhur me raportin “luks-argëtim-zhurmë” vs. “natyrë-argëtim kulturor e sportiv-rend i fortë në destinacion” në favor të qartë të së dytës.

Kostot për pushues të huaj të shprehura në US$ 1400

1200

1000

800 Kostot per pushues te huaj te 600 shprehura ne US$ 400

200

2004 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 1995

Figure 20: Kostot për pushues të huaj në Shqipëri Turistët ndërkombëtarë që vizitojnë Shqipërinë duke filluar nga viti 2008 tregojnë një tendencë në rritje preferencash për çmime më të ulëta të vakancës së tyre, duke diversifikuar preferencat e tyre nga hotelet luksoze e pranë qendrave me intensitet të lartë urban, drejt strukturave me një kombinim të drejtë mes klasit të cilësisë dhe komplesit të ofertës turistike origjinale vendase, bazuar në produkte e shërbime sa më pranë natyrës vendëse dhe të ofruara në standarde të larta higjene, por sipas traditës lokale. Kjo lidhet gjithashtu me rënien e preferencës së vizitorëve për periudhat pik të pushimeve që ofrojnë vakancën tipike masive të detit me çmime relativisht të larta për shkak të sezonalitetit dhe disponibilitetit të kufizuar të shtretërve. Njëkohësisht vërejmë një shtrirje të udhëtimeve turistike përgjatë vitit duke përfituar një ofertë më të kompletuar në eksplorim, atraksion, relaks, mjedis ekologjik e kulturor shumë cilësor e bujar dhe çmime jasht sezoni e shumë më ekonomike.

Këto të dhëna, dobësojnë mjaft hipotezën H0, për të ngritur një hipotezë suksesi të qëndrueshëm, bazuar në kërkesën selektive të turistit të sotëm modern për mjedis turistik eko-miqësor dhe kultural-miqësor, për të ngritur një proces projektimi të ofertës turistike bazuar në një miks produkti dhe marketing selektiv për t’iu përgjigjur kësaj kërkese.

H1 - projektimi selektiv i produktit dhe marketingut miks, bazuar në kërkesën selektive të turistit të sotëm modern për mjedis eko-kultural-miqësor, do të maksimizonte vlerën e përfituar nga konsumatori, pa rritur kostot e sigurimit të tij në destinacion.

Kjo hipotezë do të analizohet më poshtë për suksesin e saj dhe më tej do të trajtoj mënyrën e hartimit të saj duke garantuar suksesin në konsensusin e konsumatorit.

3.1 ECOLOGICAL FOOTPRINT DHE APLIKIMI I TIJ NË PROJEKTIMIN PËR MODELET E TURIZMIT TË QËNDRUESHËM

Koncepti i ecological footprint (EF) na siguron një vlerësim agregat të kërkesës për konsum të produktivitetit biofizik të konsumatorëve dhe kapacitetit asimilues të mbetjeve nga konsumi nga natyra në një territor të caktuar. Ai përfshin në përllogaritjet e tij një vlerësim agregat të produktivitetit dhe aftësisë rigjeneruese të energjisë, kapacitetit të mjedisit për të përballuar konsumin, dhe raportin e tij me ciklin e jetës së natyrës dhe njerëzve55. Përcaktimet e para për të i kanë dhënë Rees në 1992 dhe Rees & Wackernagel në 1994. Këta autorë e përcaktuan EF si “... një mjet përllogaritje që na mundëson të vlerësojmë konsumin e burimeve dhe kërkesat për asimilimin e mbetjeve nga konsumi të një popullsie, ose ekonomie të caktuar lidhur me një sipërfaqe prodhuese arë”56.

Koncepti e konsideron një ekonomi ose shoqëri si një organizëm që ka metabolizmin e tij social dhe industrial, duke konsumuar burime dhe duke prodhuar mbeturina, me qëllim që të sigurojë ekzistencën e tij. Për këtë ajo duhet të menaxhojë këtë konsum duke garantuar riprodhimin e burimeve të konsumit, të paktën me një ritëm që nuk e kompromenton nevojën për konsum në të ardhmen. Këtë analizë mund ta bëjmë duke matur njëkohësisht prodhimtarinë e mundëshme të një hapësire ose sipërfaqe hipotetike toke ose deti (biosfera e saj), ku shoqëria konsumon në bazë të nevojave të saj produkte për këtë metabolizëm, ose ndryshe për të mbështetur këtë gjurmë (footprint), në kushtet e një numri të caktuar popullsie, ose grupi konsumator, kohe të caktuar, dhe të diktuar nga një stil jete i caktuar. Kjo gjurmë dhe ky produktivitet maten me global hectar gha.

E rëndësishme në këtë proces është matja e këtij konsumi, qoftë në formën e gha për frymë, si shumë e disa konsumeve lehtësisht të matëshëm në një territor të caktuar nga një grup i caktuar konsumatorësh, për një kohëzgjatje të caktuar. Kjo shumë përllogarit efektin e konsumit të energjisë, ushqimeve, lëndëve të para dhe ujit, ndikimin negativ të matëshëm të transportit në

55Wackernagel, M., & Yount, J. D. Footprints for sustainability: The next steps. Environment, Development and Sustainability,2ed, 2000, pp. 21–42. 56Wackernagel, M., & Rees, W. E. Our ecological footprints: Reducing human impact on the Earth. Gabriola Island: New Soviety Publishers, 1996, pp. 9. 92

mjedis, prodhimtarinë e mbetjeve gjatë konsumit (të matura këto të fundit nëpërmjet sasisë së dioksidit të karbonit nga djegia e karburanteve dhe asgjësimi i mbetjeve), si edhe humbjen e sipërfaqes së tokës produktive që vjen si pasojë e ndërtimeve urbane, të infrastrukturës, ose industriale.

Në këtë kontekst, pra të konsumit që turistët bëjnë në destinacion të prodhimtarisë natyrore e kulturore të tij, EF është një tregues shumë i saktë i tendencës për zhvillim të destinacioneve e produkteve turistike të qëndrueshme. Përpjekjet në këtë dimension të qëndrueshmërisë janë akoma jo shumë të mëdha, dhe kjo lidhet me vështirësinë në matjen e shumë prej treguesve të konsumit të prodhimtarisë biofizike të një territori. Matja e tij në kushtet e industrisë turistike mund të shihej në dy zona, atë tranzit për të arritur në destinacion dhe zonën e destinacionit së bashku me atraksionet që kategorizohen si burime të mjedisit turistik në destinacion. E para i referohet transportit dhe e dyta konsumeve të prodhimtarisë së mjedist gjatë konsumit të vakancës. Bazuar në një analizë të Colin Hunter dhe Jon Shaw në 200557 procedura për vlerësimin e EF vjetore për turist ose për frymë, duke përfshirë udhëtimin ajror vijon si më poshtë:

Hapi i pare, përcaktimi i distancës totale të fluturimit vajtje-ardhje i tipit round trip (km).

Hapi i dytë, Gjetja e energjisë së shpenzuar për turist (në megaJoules - MJ) duke shumëzuar distancën me faktorin e konvergjimit të energjisë të matur në MJ/km (zakonisht në kufijtë 1.75- 2.75 MJ/km).

Hapi i tretë, gjetja e sasisë së sipërfaqes (ha pyll ose tokë arë e gjelberuar) për turist për vit e nevojshme për të thithur dioksidin e karbonit të lëshuar nga djegia e energjisë së shprehur në gigajoules energji për km2 (GJ/km2)58.

Hapi i katërt, shtojmë në efektin e emisionit të dioksidit të karbonit edhe emisionin e shkaktuar nga forcat radiale që ndihmojë avionin të qëndrojë në lartësi, që ndikojnë direkt në shtresën e jonosferës, duke korrektuar sasinë e sipërfaqes pyll dhe arë që duhet.

Hapi i pestë, korrektimi i sipërfaqes pyll ose arë të nevojëshme me faktorin e ekuivalencës me të cilin një shoqëri ndikon nëpërmjet aktivitetit të saj për rritjen ose pakësimin e kësaj sipërfaqe, në raport me mesataren e shtetit ose rajonit, duke bërë një vlerësim final të zonës tranzit të nevojshme për EF të turistit e shprehur në gha/vit.

Hapi i gjashtë, përdorimi i normës mesatare për frymë të EF të vendit, ku ndodh aktiviteti si një parametër për zonën e destinacionit të turistit, të zvogëluar ose korrektuar nga një vlerë e mesatarizuar vjetore bazuar në kohën mesatare të qëndrimit të tij në destinacion.

57 Colin Hunter, Jon Saw (accepted 2005), Ecological Footprint as a Key Indicator of Sustainable Tourism, Toursim Management Journal, V 28, Science Direct, 2007, pp. 47-57. 58World Wildlife Fund, United Nations Environment Programme, World Conservation Monitoring Centre, Redefining Progress &The Centre for Sustainability Studies, Living planet report 2000. Gland: WWF, 2000. 93

Hapi i shtatë, përdorimi i EF për frymë i vendit të burimit turistik dhe gjatësisë së kohës së qëndrimit larg nga shtëpia të turistit për të llogaritur për çdo turist EF që do të mund të gjenerohej në destinacionin turistik gjatë të njejtës periudhë, bazuar në një vlerë mesatare vjetore, dhe zbritja e saj nga gross EF për turist llogaritur më sipër. Pra shuma totale e efekteve të llogaritura në çdo hap.

Ndjekja e një rruge të tillë për përcaktimin e segmentit që preferon gjurmë ekologjike (EF) të ulët në destinacion, në rastin e Shqipërisë rezulton praktikisht e pamundur. Prandaj unë kam zgjedhur një metodë të përafërt të klasifikimit të këtij segmenti, nëpërmjet përzgjedhjes për rezultat të segmentit me orientimin më të fortë të kërkesave për mjedis të pastër midis kërkesave totale për cilësinë e pushimeve që garantojnë një kënaqësi të rritur në vlerat deri në kufirin e poshtëm prej 33% me rezultat një kënaqësi sa më pranë segmentit 2-1, duke marrë si kufi të poshtëm një kënaqësi minimale prej 2.5. Bashkësia e këtyre pyetjeve janë pyetjet 3, 4, 8, 10, 13, 21, 24, 26, 27 në pyetësor.

Nga analiza e rezultateve del se mbi 42.3% e të intervistuarve bien brenda segmentit 2-1 të përgjigjeve. Ky segment mund të konsiderohet me gjurmë ekologjike të vogël. Të intervistuarit në të kanë preferenca të larta për mjedise turistike miqësore ekologjikisht. Ndërkaq, segmenti i dytë me EF mesatar ka një popullim prej 44.3% dhe ai me EF të lartë ka 13.4% popullim. Nëse do ti krahasonim këto rezultate me parametra botërorë të segmentimit të kërkesës për turizëm të qëndrueshëm, ku studime të ndryshme tregojnë se popullimi i këtij segmenti, EF e vogël, është nga 30-37%, mund të pranojmë se sjellja e turistëve të intervistuar është përfaqësuese, për të gjykuar për një segment mjaftueshëm të konsiderueshëm për të cilin mund të projektojmë një miks produkti turistik dhe miks marketing selektiv eko-miqësor. Kjo sjellje në veçanti shkon në përpjestim të drejtë me preferencat që turistët kanë për transportin, akomodimin, argëtimin, atraksionet dhe relaksin në destinacion.

Për të gjykuar rreth rëndësisë së secilit prej faktorëve të renditur, dhe për të përcaktuar saktësinë e përfshirjes së variablave të listuar në pyetësor në një regresion për matjen e kënaqësisë konsumatore në konsumin e pushimeve të tyre, kam përdorur AIC per eleminimin e variablave jo sinjifikantë. Nga ky proces kam kualifikuar midis tyre variablat 2, 3, 6, 8, 13, 15, 21, 24 në pyetësor. Me një p=0.05, df=475, k=8, F=1.864, Durbin-Watson=1.541, R=0.611, R2=0.574, adjusted R2=0.173, vërejmë një lidhje të rëndësishme të preferencavë konsumatore turistike për produkt turistik të qëndrueshëm. Regresioni (regresion linear) për vlerën e atributeve të produktit turistik selektiv në sytë e konsumatorit turistik është si më poshtë:

Y = β0 + β1X1 + β2X2 + β3X3 + β4X4 + β5X5 + β6X6 + β7X7 + β8X8 + u

Ndryshe, nominimi i faktorëve të përzgjedhur është si më poshtë:

ETD - Eksperienca totale në destinacion - Y Lux - Luks pa interesim për ndotjen MPndD - Mjedis i pandotur në destinacion

EntFn - Argëtim dhe qejf në destinacion ExNat - Eksperiencat off-road dhe në natyrë RxPQ - Relaksi dhe vendet paqësore e të qeta TRT - Trafiku i rënduar i transportit ClHsD - Ofertat kulturore e historike KMp - Komuniteti mikpritës

ETD = β0 + β1Lux + β2MPndD + β3EntFn + β4ExNat + β5RxPQ + β6TRT + β7ClHsD + β8KMp + u (1) i shkruar në kushtet e regresionit të vlerësuar bazuar në cross section data (estimated regression function):

Ŷi(ETD) = 3.11 - 0.465Lux + 0.246MPndD - 0.035EntFn + 0.208ExNat + 0.088RxPQ - 0.265TRT + 0.002ClHsD + 0.216KMp (2) i = 2012-2013, dhe devijimi standard = 0.870. Vlera e lartë mesatare e Ŷi(ETD) (pranë ‘2’) për rezultatet e marra nga pyetsori dhe lidhja e tij e rëndësishme me variblat e kualifikuar të pavarur vërteton si të suksesëshme hipotezën H1.

Shihet qartë edhe nga regresioni lidhja e qëndrueshme e karakteristikave miqësore me mjedisin në produktin turistik, dhe kënaqësisë së konsumatorëve në destinacion. Gjithashtu, në vlera të rëndësishme vërehet një mospërputhje e kërkesës për luks më kënaqësinë në strukturën turistike, kur ndotja nuk është marrë parasysh në territor dhe nuk kontrollohet nga komuniteti mikpritës dhe struktura akomoduese. Nga ana tjetër, ka një korelacion të rëndësishëm midis kënaqësisë në dëstinacion dhe mjedisit të pandotur në destinacion dhe përreth tij, ku më shumë se 41.4% e vizitorëve e vlerësojnë shumë lart pastërtinë e mjedisit nga 2-1, higjena e lartë në destinacion 51.7%, atraksionet në destinacion me 41.4%, 69% e tyre janë të kujdesëshëm në raport me konsumin e mjedisit ekologjik (3-1), 65% e tyre pëlqejnë praninë e siteve kulturore dhe historike në destinacion (2-1), 55.2% pëlqejnë një komunitet mikpritës miqësor (2-1), mbi 80% e tyre duan rend publik dhe siguri në udhëtim dhe gjatë pushimit (2-1), 96% e tyre janë të arsimuar mbi mesataren (3-1), mbi 95% janë të punësuar, dhe 96% e tyre janë në segmentin 30-70 mijë lekë të ardhura në muaj. Këta tregues stimulojnë pushime cilësore dhe kërkesë rigoroze për aspekte të veçanta të produktit turistik.

Cilësia totale për këtë segment turistësh nuk lidhet thjesht me luksin në strukturat akomoduese, pra me yjet që ajo ka të çertifikuara (nuk është rasti i strukturave akomoduese shqipëtare të cilat në shumicë janë të vetëklasifikuara). Ajo perceptohet si një miks elementësh që kanë fokus të qartë tek mjedisi ekologjik në territor, higjena dhe siguria në strukturë, ndotja e ajrit nga konsumi nëpërmjet transportit apo djegjes së lëndëve djegëse për qëllime të krijimit të ofertës turistike, mjedisi mikpritës në destinacion, organizimi turistik i komunitetit mikpritës etj.

Të gjithë këta elementë nuk janë direkt të ofruar në strukturën turistike. Një pjesë e mirë e tyre janë të gjendur në mjedisin turistik rrethues. Kjo kërkon shumë kujdes që të garantohen dhe të bëhen pjesë e kësaj oferte, dhe stimulon aktivitete si rendi turistik dhe organizimi, infrastrukturë

e kontrolluar dhe me standarte ekologjike, ndërveprim të kontrolluar dhe planifikuar me mjedisin, legjislacion mbështetës etj.

3.2 PROJEKTIMI I PRODUKTIT TURISTIK MES NEVOJËS PËR MJEDIS EKO- MIQËSOR, RELAKSIT, KONSUMIT TE ATRAKSONEVE KULTURORE DHE ARGËTIMIT NË DESTINACION

Siç edhe analizuam më lart, projektimi i produktit turistik dhe ofertës turistike i orientuar në mënyrë specifike drejt një kërkese selektive me prioritete të lidhura me cilësinë totale të mjedisit turistik, dhe në veçanti aspekte të eko-cilësisë është i vështirë dhe, po ashtu, është e komplikuar të përshtasësh të gjithë aspektet inxhinierike dhe elementët përbërës të produktit për të maksimizuar kënaqësinë e konsumatorëve dhe për të marrë konsensusin e tyre.

Për zgjidhjen e këtij problemi kam përdorur një model optimizimi të produktit turistik dhe mikstit të tij, për t’iu përgjigjur konsensusit selektiv konsumator për të. Ky model optimizimi quhet QFD (Quality Function Deployment). Nëpërmjet tij mund të shpërthejmë një produkt turistik, veçanërisht ata produkte që ekzistojnë aktualisht në treg, por që gjejnë vështirësi të marrin konsensusin e konsumatorëve si pasojë e ndryshimit të kushteve të konsumit dhe preferencave konsumatore në konsum. Ne mund të zgjedhim pas këtij shpërthimi kombinime të ndryshme miksi pjesësh të produktit për të krijuar oferta të reja dhe atraktive për kërkesën e re turistike në treg, pa qenë nevoja të shtojmë elementë të rinj në produktin ekzistues, ose mund të zëvendësojmë pjesë të tij me të tjera facilitete e shërbime që ofron mjedisi turistik në destinacion, të pranuara e të kërkuara me ekzigjencë të rritur nga turisti i sotëm. Kjo është një analizë e bazuar në optimizimin e performancës së produktit turistik. Me qëllim që të shpërthejmë një produkt ose shërbim turistik dhe të krijojmë miksin e kërkuar të pjesëve të produktit për të krijuar një ofertë ose produkt të ri, ne mund të përdorim teknikën e nërdtimit të HoQ (House of Quality) që kalon nëpër katër hapa (HoQ e përdorur nga George L. Vairaktarakis59) duke krijuar katër matrica për këtë qëllim hap pas hapi:

1. Matrica që kryqëzon kërkesat e konsumatorëve me karakteristikat inxhinierike të produktit turistik të përftuara nga shpërthimi i tij në pjesë dhe elementë përbërës. 2. Matrica e kombinimit të komponentëve inxhinierikë përbërës dhe karakteristikave të pjesëvë për të maksimizuar performancën e secilit komponent inxhinierik. 3. Matrica kombinimit të proceseve të manifakturimit të produktit me pjesët e zgjedhura sipas karakteristikave në fazën e dytë. 4. Matrica e kombinimit të kontrollit të cilësisë së produktit kundrejt operacioneve të përzgjedhura në programin për prodhimin e tij me një banchmark për këtë qëllim.

59George L. Vairaktarakis, Optimization tools for design and marketing of new / improvedproducts using the house of quality, Journal of Operations Management 17, 1999. pp 645–663

Kontrolli i cilësisë ka në bazë standarte të përcaktuara si parametra për t’u përmbushur nga produkti i prodhuar nën filozofinë e best-ever-practice ose the best-in-class.

Ky proces është thellësisht i bazuar në maksimizimin e performancës për kërkesa selektive turistike. Më lart ne segmentuam tre segmente; segmenti me EF të vogel me 42.3%, segmenti me EF mesatare ose të moderuar me 44.3% dhe segmenti me EF të lartë me 13.4% të turistëve të intervistuar. Kjo na jep mundësinë të projektojmë produktin sipas çdo segmenti me mikse produkti dhe marketing të diferencuar. Në mënyrë të ngjashme me Vairaktarakis në 1999 ne mund të supozojmë se:

› Tregu është i analizuar dhe janë të identifikuar segmentet në të › Janë përzgjedhur segmentet target në treg (në rastin tonë tre segmente) › Janë të identifikuar konkurentët në treg › Produktet turistike janë me origjinë Shqipëtare, duke respektuar standartet ndërkombëtare të konsumit › Janë kryer intervistime dhe vrojtime të konsumatorëve për të mbledhur kërkesat e tyre mbi produktin turistik dhe karakteristikat e pjesëve të tij

Bazuar në këto supozime mund të klasifikojmë dhe identifikojmë sa më poshtë për të plotësuar matricën e parë HoQ1:

› n: numri i kërkesave të konsumatorëve për produktin turistik › reqi : kërkesa konsumatore e ‘i’ › ri: klasifikimi për nga rëndësia nga ana e konsumatorit i ‘reqi’ › ej: karakteristika inxhinierike e ‘j’ e produktit turistik › m: numri i karakteristikave inxhinierike ej › aij: intensiteti me të cilin ej ndikon/afekton reqi , për 1 ≤ i ≤ n dhe 1 ≤ j ≤ m › uj : pesha me të cilën ej ndikon në performancën e produktit

Në këtë matricë koeficientët aij tregojnë rëndësinë dhe forcën e marëdhënieve cilësore mes kërkesave të konsumatorit dhe karateristikave inxhinierike dhe ndihmojnë ekipet e projektimit të produktit të jenë më të qartë në përzgjedhjet e tyre për të qenë më konvergjentë me kërkesat e konsumatorëve. Vlerat e aij ≥ 0. Në rastin kur janë të barabarta me ‘zero’, ato tregojnë mungesën e marrëdhënieve midis reqi dhe ej. Peshat uj përcaktohen nga rëndësia e kërkesave konsumatore ri dhe intensitetet aij. Kështu matrica e parë do të shprehej nga ekuacioni matricor si më poshtë:

uj = për j = 1, 2, … m (3)

Për matricën e dytë mund të klasifikojmë sa më poshtë:

› n0 : numrin e pjesëve në produkt › pk : pjesën e ‘k’ të produktit › nk : numrin e alternativave për zgjedhjen e pjesës ‘pk’

› pkl : zgjedhjen e ‘l’-të alternative për pjesën ‘pk’ › ckl : koston e ‘pkl’ › P(ckl) : rezultati i performancës së ‘pkl-të’ që kushton ‘ckl’ e matur në shkallë rritëse në vlera nga 0

wk = për k = 1, 2, ... n0 (4)

Në mënyrë skematike këto dy matrica paraqiten si më poshtë:

HoQ1 e1 e2 ...... ej ...... em req1 a1j r1 req2 a2j r2 ...... reqi ai1 ai2 ..... aij ..... aim ri ...... reqn anj rn u1 u2 ...... uj ...... um

HoQ2 p1 p2 ...... pk ...... pn0 e1 b1k u1 e2 b2k u2 ...... ej bj1 bj2 ...... bjk ...... bjn0 uj ...... em bmk um w1 w2 ..... wk ..... wn0

Ndërsa, duke marrë në konsideratë performancën e produktit për pjesën pkl dhe koston ckl, të vlerësuar në bazë të masës me të cilën zgjidhja inxhinierike plotëson kërkesat e konsumatoreve për cilësinë e pjesëve dhe të materialeve e shërbimeve të përdorura për kompletimin e secilës karakteristikë inxhinerike, funksioni i performancës do të paraqitej si më poshtë:

Z = max për (5) lk

Për 1 ≤ k ≤ n0 dhe 1 ≤ lk≤ nk, ku lk është alertantiva e nk-të për pk. Kjo do të bënte të mundur që të kishim një miks të ri produkti me të njejtat pjesë përbërëse, por në një kombinim nk të tyre pa ndryshuar buxhetin për sigurimin e pjesëve përbërëse, mallra e shërbime. Kjo është edhe matrica e tretë e HoQ që paraqitet si më poshtë:

HoQ3 c1 c2 clk cnk p1 P1lk w1 p2 P2lk w2 pk Pk1 Pk2 Pklk Pknk wk pn0 Pn0lk wno Z1 Z2 Zlk Znk

Për ta saktësuar modelin e performancës së matricës lidhur me mundësinë e gjetjes së një alternative l të nk-të për pk mund të shtojmë në funksionin e performancës një variabël dummy (binary) me vlera [0:1], ku:

kl = (6) X k

Ekuacioni i performancës së produktit të projektuar do të ishte:

Z (best-of-class part mix) = max (7) lk

Në këto kushte çmimi për konsumatorin do të mund të korrektohej nën konsensusin e tij për cilësinë dhe performancën e maksimizuar për një ROI të kërkuar si më poshtë:

Plk = *Zlk) (8)

Matrica e katërt e procesit është organizuar si një proces nën të cilin produktet e kompanisë kontrollohen e monitorohen përballë një bashkësie standartesh e parametrash jasht kompanisë ose strukturës turistike që projekton produktin turistik. Kjo e fundit do të jetë pjesë e një studimi më vete të thelluar për gjetjen e pozicionit të konkurencës në tregun e produkteve turistike.

Përpunimi i të dhënave nga simulimi për gjetjen e rezultateve nga optimizimi në procesin e mësipërm është bërë duke përdorur programin kompiuterik statistikor Mega Stata. Programi është përdorur për zgjedhjen e sample të segmentit të konsumatorëve për t’u intervistuar në

mënyrë sa më përfaqësuese, si edhe për përpunimin e tyre për zgjidhjen e ekuacionit të optimizimit, si një problem programimi linear (LP). Metoda e përdorur për konceptimin e zgjidhjes dhe zgjidhjen është “primal-dual” e cila ka në fokus një përqasje min-max, ç’ka do të thotë se me kosto minimale ose të pandryshuara, të gjejmë maksimumin e performancës për përputhjen e kërkesës së konsumatorëve me zgjidhjen teknologjike specifike të ofruar nëpërmjet ofertës së projektuar. Metoda primal-dual “Hungarian Method” është mjaft e përshtatëshme për algoritme përafrues (approximation algorithms) të cilët bëjnë të mundur shtrimin saktë të problemit, dhe zgjidhjen e tij për min-costs-max-matching-target.

Në mënyrë të thjeshtuar për një numër të limituar elementësh inxhinierikë dhe kërkesash konsumatore për ofertën turistike eko-miqësore, kjo metodë është provuar në disa biznese dhe ka rezultuar lehtësisht e aplikueshme.

100

4. GJETJE DHE ANALIZA E REZULTATEVE

Ka një prirje në rritje të arritjeve turistike ndërkombëtare, ku Europa mban akoma pozicion lideri me një kontribut total në GDP prej më shumë se 5%, me një rritje të reflektuar si në arritje turistike, ashtu edhe në punësime direkte ose indirekte. Rajoni i Mesdheut ka reflektuar brenda këtij rezultati rritje mbi këtë mesatare.

Nuk mund të themi që e njejta situatë është edhe me Shqipërinë. Shqipëria gjatë viteve 1995- 2009 është një nga vendet me një rritje të shpejtë të industrisë së turizmit krahasuar me mesataren e kontinentit, duke performuar një rritje mesatare vjetore prej 41% në të ardhurat vjetore nga eksporti. Por kjo prirje nuk ka qenë konsistente për periudhën 2010-2014, duke performuar ndërkaq me një rritje negative mesatarisht (-6%) në vit. Ky trend negativ ka kulmet e tij në 2011 me (-12%) dhe 2013 me (-11%), duke frenuar rënien në 2013-2014.

Ndërkaq, importet turistike (vizitore turistikë shqipëtarë në destinacione jasht Shqipërisë) kanë pasur rritje pozitive nga 1995-2014 me përjashtim të viteve 2010 dhe 2012, rritje e cila ka ardhë në rënie nga viti në vit nga 2002-2014,

Eksportet, të përfaqësuara nga arritjet ndërkombëtare, parashikohet të kenë një ndryshim të pritëshëm në 2014 prej 6.3% vlerësuar në Lekë60.

Bilanci i të hyrave turistike për ekonominë shqipëtare ka qenë vazhdimisht pozitiv (eksporte turistike minus importe turistike), me një rritje të vogël negative në vitet 2013-2014.

Numri i arritjeve turistike në vend është rritur gjithashtu nga 1995-2012 me një rritje pozitive nga 2002-201161 prej 24% çdo vit dhe rritje mesatare prej afërsisht 10% në 2012 dhe 2014, me një vit negativ 2013 (-14%). Kjo rritje negative në 2013 spjegohet me efektin negativ të destabilitetit demokratik e politik në vend dhe rritjen e riskut për të vizituar Shqipërinë nga tursitët ndërkombëtarë.

Gjithashtu, në uljen e numrit të arritjeve ndërkombëtare në 2012-2014 ka ndikuar edhe ulja e numrit të vizitorëve shqipëtarë nga Kosova dhe Maqedonia përgjatë muajve Korrik-Gusht si pasoje e muajit të Ramazanit i cili festohet gjërësisht nga popullsia e këtyre vendeve.

Ndërkaq, ka një rritje të vazhdueshme të numrit të vizitorëve ndërkombëtarë shqipëtarë që udhëtojnë jasht vendit nga 1995-2011 më një rënie të lehtë në 2009-2010 të cilat kanë qenë vite krize dhe janë reflektuar edhe në shpenzimet e shqipëtarëve për të udhëtuar jasht vendit. Megjithatë, ky numër është ndjeshëm më i lartë se ai i arritjeve në Shqipëri.

60 Zbutja ose reduktimi i uljes në US$ lidhet me rritjen e ndjeshme të kursit të këmbimit US$/Lek në 2014 61UNWTO Tourism Highlights 2014ed and Index Mundi http://www.indexmundi.com/facts/topics/private-sector- and-trade#Travel & tourism 101

Kontributi direkt i turizmit ne GDP për 2013 ka qenë 4.8% dhe kontributi total i tij përfshirë edhe ndikimin që ai ka sjellë në sektorë të tjerë të ekonomisë është 16.7%.

Turizmi realizoi 23.2% të totalit të eksporteve shqipëtare për 2013 dhe kontribuoi direkt dhe në total në punësim respektivisht 4.3% dhe 15.2% të punësimit në Shqipëri. Numri total i të punësuarve direkt në turizëm në 2013 ishte mbi 41000 punonjës dhe numri total i vendeve të punës të lidhura organikisht me turizmin ishte 146.7 mijë, tregues të cilët rezultuan me rënie nga 2011-2013. Ndërkaq, pritet një rritje në 2014 respektivisht prej 4% dhe 5% në punësim. Në totalin e punësimeve, punësimet e nxitura nga turizmi zenë rreth 17.6%, kundrejt 28.4% që zenë punësimet direkte. Raporti total i të punësuarve direkt me të punësuarit e lidhur organikisht me industrinë turistike është 1:2.56.

Shpenzimet totale për konsum të kohës së lirë dhe udhëtim zunë më shumë se 73% e totalit të GDTP (Gross Domestic Tourism Production) në 2013 dhe ato pritet të rriten me 5.2% në 2014. Turizmi vendës kontribuoi me 17.2% në totalin e GDTP në 2013 me një rritje të pritëshme prej 2.3% në 201462.

Numri total i shtretërve në Shqipëri në hotele në 2013 ishte mbi 1060063. Ndërkaq, kapaciteti i shtretërve përfshirë edhe struktura të tjera të angazhuara në akomodim turistik në 2013 është rreth 35 mijë. Kjo tregon për kapacitetin e ulët pritës të industrisë së turizmit në vend.

Numri i pernotuesve vendës është më i lartë se ai i turistëve ndërkombëtare. Ndërkaq, numri i netëve të qëndrimit në hotel është më i lartë për vizitorët e huaj.

Pas vitit 2013 industria e turizmit në vendin tonë ka njohur një stanjacion arritjesh turistike ndërkombëtare dhe ka një prirje për të rimarrë një kurbë rritje positive në 2014. Kjo situatë ka qenë e ngjashme në trend edhe me disa vende të rajonit të Ballkanit si Greqia, Maqedonia, dhe Mali i Zi.

Nga ana tjetër, të dhënat nga pyetsori i bërë për qëllim të këtij studimi tregojnë për një rënie të dëshirës për të paguar për shërbime luksi dhe për një kombinim universal të elementëve të produktit turistik në të. Gjithashtu, një situatë e tillë mund të verifikohet edhe nga të dhënat statistikore lidhur me shpenzimet e vizitorëve të huaj në vendin tonë gjatë qëndrimit të tyre në Shqipëri64.

Turistët ndërkombëtarë që vizitojnë Shqipërinë duke filluar nga viti 2008 tregojnë një tendencë në rritje për çmime më të ulëta të vakancës së tyre, duke diversifikuar preferencat e tyre nga hotelet luksoze e pranë qendrave me intensitet të lartë urban, drejt strukturave me një kombinim të drejtë mes klasit të cilësisë dhe komplesitetit të ofertës turistike origjinale vendase, bazuar në

62WTTC Travel and Tourism Ecnomic Impact 2014 63INSTAT 2014 64UNWTO Tourism Highlights 2014ed and Index Mundi http://www.indexmundi.com/facts/topics/private-sector- and-trade#Travel & tourism 102

produkte e shërbime sa më pranë natyrës vendëse dhe të ofruara në standarte të larta higjene, por sipas traditës lokale.

Vërehet gjithashtu një rënie e preferencës së vizitorëve për periudhat pik të pushimeve që ofrojnë vakancën tipike masive të detit më çmime relativisht të larta për shkak të sezonalitetit dhe disponibilitetit të kufizuar të shtretërve. Njëkohësisht, vërejmë një shtrirje të udhëtimeve turistike përgjatë vitit duke përfituar një ofertë më të kompletuar në eksplorim, atraksion, relaks, mjedis ekologjik e kulturor shumë cilësor e bujar dhe çmime jasht sezoni e shumë më ekonomike.

Ndërkaq, nëse analizojmë statistikën deskriptive lidhur me analizën e të dhënave nga pyetësoret e realizuar gjatë këtij studimi, vërehet se ka një kontradiktë të theksuar mes dëshirave të turistëve të sotëm modern dhe elementëve të lidhur më ndotjen e mjedisit për shkak të transportit dhe standarteve të lidhura me EF, pra kundrejt argëtimit jo-miqësor me mjedisin turistik.

Gjithashtu, ka një mospërputhje të theksuar mes perceptimit të cilësisë totale nga ana e turistëve të sotëm modern lidhur me raportin “luks-argëtim-zhurmë” vs. “natyrë-argëtim kulturor e sportiv-rend i fortë në destinacion” në favor të qartë të së dytës.

Nga analiza e rezultateve të pyetësorit del se mbi 42.3% e të intervistuarve bien brenda segmentit 2-1 të përgjigjeve. Ky segment mund të konsiderohet me gjurmë ekologjike të vogël dhe miqësor ndaj mjedisit. Të intervistuarit në të kanë preferenca të larta për mjedise turistike miqësore ekologjikisht.

Ndërkaq, segmenti i dytë me EF mesatar ka një popullim prej 44.3% dhe ai me EF të lartë ka 13.4% popullim. Nëse do t’i krahsonim këto me parametra botërorë segmentimi të kërkesës për turizëm të qëndrueshëm, ku studime të ndryshme tregojnë se popullimi i këtij segmenti, EF e vogël, është nga 30-37%, mund të pranojmë se sjellja e turistëve të intervistuar është përfaqësuese për të gjykuar për një segment mjaftueshëm të konsiderueshëm, për të cilin mund të projektojmë një miks produkti turistik dhe miks marketing selektiv eco-friendly. Kjo sjellje në veçanti shkon në përpjestim të drejtë me preferencat që turistët kanë për transportin, akomodimin, argëtimin, atraksionet dhe relaksin në destinacion.

Shihet qartë gjatë studimit dhe fakteve të sjella përgjatë tij lidhja e qëndrueshme e karakteristikave miqësore me mjedisin në produktin turistik, dhe kënaqësisë së konsumatorëve në destinacion. Gjithashtu, në vlera të rëndësishme vërehet një mospërputhje e kërkesës për luks më kënaqesinë në strukturën turistike, kur ndotja nuk është marrë parasysh në territor dhe nuk kontrollohet nga komuniteti mikpritës dhe struktura akomoduese.

Nga ana tjetër ka një korelacion të rëndësishëm midis kënaqësisë në destinacion dhe mjedisit të pandotur në destinacion dhe përreth tij, ku më shumë se 41.4% e vizitorëve e vlerësojnë shumë lart pastërtinë e mjedisit nga 2-1, higjena e lartë në destinacion 51.7%, atraksionet në destinacion me 41.4%, 69% e tyre janë të kujdesëshëm në raport me konsumin e mjedisit ekologjik (3-1), 65% e tyre pëlqejnë praninë e siteve kulturore dhe historike në destinacion (2-1), 55.2% pëlqejnë

103

një komunitet mikpritës miqësor (2-1), mbi 80% e tyre duan rend publik dhe siguri në udhëtim dhe gjatë pushimit (2-1), 96% e tyre janë të arsimuar mbi mesataren (3-1), mbi 95% janë të punësuar, dhe 96% e tyre janë në segmentin 30-70 mijë lekë të ardhura në muaj. Këto tregues stimulojnë pushime cilësore dhe kërkesë rigoroze për aspekte të veçanta të produktit turistik.

Të dhënat e verifikuara si nga statistikat zyrtare të studimeve të mëparëshme, ashtu edhe nga përgjigjet e verifikuara në pyetësorin e studimit, tregojnë për një trend në rritje lidhur me prirjen për të lëvizur drejt destinacioneve turistike në përgjithësi, dhe drejt atyre eko-miqësore në veçanti. Kjo prirje verifikohet si në rajon edhe në Shqipëri, si nga turistë vendës drejt destinacioneve shqipëtare apo drejt atyre të huaja, edhe nga turistë ndërkombëtarë me rritje modeste të planifikuar për 2015 për të mbërritur Shqipërinë.

104

5. KONLUZIONE, REKOMANDIME DHE MUNDËSI TË THELLIMIT TË KËRKIMIT NË TË ARDHMEN

Bazuar në analizat e mësipërme dhe testimet e vlerësimet e bëra, kam dalë me disa konkluzione si më poshtë:

Organizimi i sektorit të turizmit në vend është akoma në mënyrë të moderuar kompetitiv edhe duke mbajtur çmime të ulëta për produktet e shërbimet turistike.

Ka një rritje tashmë të konsoliduar të kësaj industrie në hapësirën europiane me 6%, ku rajoni i Mesdheut është në kufirin e një rritje prej 5.5%. Mbi 58% e arritjeve ndërkombëtare thithen nga kontinenti i vjetër.

Në Shqipëri industria e turizmit ka njohur zhvillime me luhatje gjate viteve 2008-2013. Kjo ka qenë ngushtësisht e lidhur me situatën jo të qëndrueshme makro-ekonomike ndër vite.

Gjithashtu, ajo nuk ka qenë në kuadrin e sektorëve dhe industrive prioritare për zhvillim gjatë këtij segmenti kohor për qeveritë shqipëtare. Megjithatë, industria e turizmit ka vazhduar të ketë një kontribut të rëndësishëm në GDP shqipëtare me një mesatare të viteve të fundit prej mbi 4.5%. Ndërsa kontributi i saj në eksporte për vitin 2013 ishte mbi 25%.

Për çdo të punësuar në sektorin e turizmit janë punësuar në sektorët e tjerë mbështetës, ose të lidhur me zhvillimin e turizmit 2.56 punonjës të tjerë. Kjo tregon për një potencial të lartë punësimi në vend nëpërmjet mbështetjes së zhvillimit të turizmit, kur kemi parasysh burimet e pasura turistike që ka vendi.

Zhvillimi i vonuar i turizmit dhe modernizimi e standardizimi i ulët i kësaj industrie në vend janë premisa të mira për zhvillimin e modeleve të turzimit miqësore me mjedisin si eko-turizmi, turizmi aktiv, turizmi i qyteteve, turizmi i qëndrueshëm e në harmoni me mjedisin turistik. Kjo alternativë vërtetohet edhe nga analizat e pyetësorëve të zhvilluar për këtë disertacion.

Ndërkaq, vërejmë një mungese menaxhimi të integruar të mbetjeve, gjë e cila duhet të bëhet në bashkëpunim të ngushtë me njësitë vendore për të garantuar një higjenë komunitare brenda standarteve të BE, dhe në konkordancë me direktivat e UNWTO për zhvillimin e një industrie turistike eco-friendly.

Shërbimi i transportit në përgjithësi dhe ai turistik në veçanti, siç rezulton edhe nga pyetësori, është rëndues për mjedisin dhe në kushte jo standarde moderne për ofrimin e këtij shërbimi. Preferohet më shumë transporti ajror, ose ai me mjetet e veta.

Nëse për shërbimin e turizmit në përgjithësi ka një nivel të pranueshëm organizimi të sektorit, shërbimi i transportit turistik është në nivele modeste dhe jo cilësor për nga standardet. Emisioni

105

i karbonit mbetet i lartë dhe kjo e bën Shqipërinë një vend me gjurmë ekologjike të lartë e prodhimtari biofizike modeste.

Hartimi i një strategjie për transportin urban në përgjithësi dhe atë turistik në veçanti duke respektuar standartet më moderne lidhur me kushtet e cilësisë, por edhe me ato të emisionit të gazrave ndotës në mjedis, është një kusht për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm në Shqipëri.

Instalimi dhe institucionalizimi i matjes dhe kontrollit të parametrave lidhur me cilësinë dhe rikuperimin e mjedisit në përgjithësi dhe atij turistik në veçanti, dhe aplikimi i treguesit integral të gjurmës ekologjike (ecological footprint), do ta bënte industrinë e turizmit dhe udhëtimeve të matëshme nga ana cilësore për turistin e sotëm modern, por njëkohësisht do të mundësonte edhe aplikimin e standardeve moderne të sotme të kërkuara nga UNWTO dhe Njesia e Turizmit në DG Enterprise and Industri në Komisionin Europian. Kjo do të bënte të mundur klasifikimin e mjedisit turistik aktiv, por edhe atij që është pjesë e infrastrukturës turistike, dhe do të rriste aksesin e destinacioneve dhe strukturave turistike shqipëtare në zinxhrët ndërkombëtarë të shpërndarjes dhe shitjes së produktit turistik.

Koncepti i Turizmit Aktiv është modeli më i pranueshëm për turizmin e qyteteve, ku komunitetet lokale shfrytëzojnë burimet e tyre kulturore e sociale për qëllime turizmi duke garantuar një mirëqenie dhe jetesë më cilësore dhe duke patur gjithashtu një zhvillim kulturor më në harmoni me kulturat dhe mjediset e tjera sociale në botë.

Turizmi i qyteteve i cili përfshin projektimin e tyre si destinacione turistike, kërkon që çdo vlerë materiale ose jo e krijuar nga komunitetet sociale lokale të shikohet si burim mirëqenie dhe konsumi së bashku me vizitorët në këto qytete me një menaxhim të tyre të qëndrueshëm (të rinovueshëm). Kjo sjell detyrimisht një perfshirje totale të tyre në mbështetje të aktiviteteve mikritëse turistike. Ajo rrit vetëpunësimin dhe punësimin indirekt në këto komunitete, dhe njëkohësisht rrit atraktivitetin turistik për gusto lokale unike të ofruara në mënyrë tipike nga komunitetet mikpritëse. Pra merr kuptim te plotë përcaktimi se turizmi është gjeneruesi më i madh i punësimit sot në tregun e punës, dhe brenda tij, turizmi i qyteteve zë vendin e parë për punësim (deri ne raportin 1/6 vetë sipas UNWTO 2012)

Urbanizimi i qyteteve në shume vende të botës dhe sidomos në Europë është duke u bërë nën dritën e zhvillimit të turizmit urban ose të qyeteteve, duke theksuar rolin e tyre si qendra për kalimin e kohës së lirë dhe argëtim. Këtë rrugë duhet të ndjekë edhe Shqipëria.

Bazuar në studimin e kryer në të pesë qarqet, dhe në veçanti në qarkun e Elbasanit vërehet mungesa e një plani organizimi territorial të integruar për mikpritjen turistike, me një theks të veçantë në organizmin e shërbimeve turistike.

Një rekomandim i vlefshëm është hartimi në çdo rast në nivel lokal i një plani të përbashkët të zhvillimit të turizmit urban në koordinim të plotë midis kulturës lokale të mikpritjes (duke ruajtur kësi soj brandin lokal) dhe objektivave kombëtare për zhvillimin e turizmit, duke respektuar

106

njëkohësisht edhe standardet ndërkombëtare të zhvillimit të kësaj industrie në nivel Europian e më gjërë.

Me rëndësi në këtë kuadër është identifikimi i hartës turistike të çdo qarku dhe organizimi i sektorit të guidës turistike për këtë qëllim.

Modeli i bazuar në ofertën turistike universale gjithëpërfshirëse nuk rezulton të jetë kompetitiv dhe gjërësisht i aplikueshëm për rastin e Shqipërisë.

Ndërkaq, modeli i marketingut selektiv për projektimin e një turizmi me këndvështrim e orientim nga kërkesa e turistëve modernë sot për cilësi totale, mjedis të pandotur dhe rend e siguri të lartë në destinacion, vërtetohen të jenë një përqasje dhe model i suksesëshëm për zhvillimin e industrisë së turizmit në vend.

Aplikimi në këto kushte i metodës QFD për rastet e strukturave turistike shqipëtare që projektojnë ofertë turistike vendëse përballë një kërkese turistike të fraksionuar dhe thellësisht të ndarë në kërkesa, do të bënte të mundur një profilizim të strukturave sipas segmenteve konsumatore të përzgjedhur për veprim. Kjo do të rriste nivelin e saktësisë në përcaktimin e produktit turistik në një moment të caktuar dhe për një kërkesë turistike specifike, më një çmim të përceptuar sa më pranë vlerës dhe masës së përfitimeve për konsumatorin, duke mbajtur të pandryshueshme ose në nivel konkurues kostot (optimizim min-max).

Kombinimi i disa elementëve të rëndësishëm në ofertë dhe maksimizimi i kënaqësisë për çdo element do të krijonte avantazh ndaj konkurentëve brenda dhe jasht vendit, duke marrë në të njejtën kohë konsensusin dhe besnikërinë e konsumatorëve, për t’u rikthyer të intriguar çdo herë në strukturat tona e tek miksi ynë i rradhës i produktit dhe ai marketing, gjithnjë për kërkesë të sofistikuar e selektive për cilësi totale të garantuar.

Aplikimi i kësaj metode për diversifikimin e atraksioneve në destinacion do të rriste kënaqësinë e turistëve deri në ditën e fundit të zgjatjes së vakancës, duke shtuar dhe rritur prirjen për të lëvizur përsëri në këto destinacione.

Së fundi, segmentimi i tregut dhe optimizimi i ofertës në përputhje më pritëshmërinë e turistëve për produktin turistik dhe cilësinë e tij totale të projektuar për çdo rast, si edhe krahasimi i kësaj oferte me konkurencën do të maksimizonte efiçiencën në përdorimin e burimeve të çdo organizate turistike ose mbështetëse.

Përpunimi i një manuali veprimi dhe proçesimi operacional dhe teknik e teknologjik për zbatimin e kësaj metodologjie projektimi, duke thjeshtuar aplikimin e saj në nivele të madhësisë së bizneseve të kësaj industrie në vend, do të jetë një vlerë e shtuar specifikisht për rritjen e konkurueshmërisë së bizneseve brenda saj në nivel lokal dhe ndërkombëtar të arritjeve turistike dhe eksporteve turistike.

107

APENDIKS

A.1. AKRONIME

QFD - Quality Function Deployment

HoQ - House of Quality

TSA - Tourism Satellite Account

UNWTO - United Nations World Tourism Organization

ST-EP - Sustainable Tourism Eleminating Poverty

EF - Ecological Footprint

WTTC - World Travel and Tourism Council

A.2 PYETËSORI

Nr Aprovimi në një shkallë me 5 NA nivele - vlerësimi më i lartë Pyetja është ‘1’ 5 4 3 2 1 99 1 Si e konsideroni eksperiencën tuaj totale nga pushimi/vizita në destinacion 2 Unë jam i interesuar në luks dhe nuk më intereson ndotja përreth hotelit/strukturës 3 Më pëlqen mjedisi i pandotur përreth destinacionit 4 Kërkoj higjenë të lartë në destinacion 5 Më pëlqejnë sporte në destinacion 6 Më pëlqen argëtimi dhe qefi në destinacion 7 Më pëlqen të zë shoqëri të reja në destinacion 8 Më pëlqejnë eksperiencat off-road dhe në natyrë në destinacion 9 Më pëlqen trajtimi familiar në destinacion 10 Unë e kam zakon të kujdesem për mjedisin

108

ekologjik në destinacion 11 Unë zgjedh destinacione romantike 12 Më pëlqen prania e një densiteti të lartë popullsie në destinacion gjatë periudhave pik 13 Më pëlqen relaksi dhe vendet paqësore e të qeta në destinacion 14 Më pëlqen të përdor transport automobilistik, kur udhëtoj për pushime 15 Më pëlqen trafiku i transportit në destinacion 16 Më pëlqen të përdor transport ajror, kur udhëtoj me pushime 17 Më pëlqejnë pushimet e zhurmëshme 18 Më pëlqejnë strukturat turistike me set-in më të gjërë të shërbimeve në destinacion (all- inclusiv hotel structures) 19 Më pëlqen vakanca në familje 20 Më pëlqejnë viztorët e vetmuar në pushime 21 Më pëlqejnë ofertat kulturore e historike në destinacion 22 Më pëlqen të udhëtoj çdo vit në destinacione turistike 23 Më pëlqen të udhëtoj nëpër destinacione në periudhat pik 24 Më pëlqen komuniteti mikpritës në destinacion 25 Unë dua të ndjehem i siguruar gjatë pushimeve në destinacion 26 Më pëlqen detyrimi dhe kontrolli për zbatimin e rendit publik në destinacion 27 Unë jam i arsimuar 28 Për mua ka rëndësi gjinia e turistëve në destinacion 29 I punësuar Po Jo 30 Të ardhurat mujore në 000 Lekë - 30- 50- 70- >1000 30 50 70 100

109

A.3 LISTA E MONUMENTEVE ARKEOLOGJIKE E HISTORIKE NË RRETHIN E ELBASANIT

1. Kalaja e Elbasanit në qytetin e Elbasanit. 2. Kalaja e Gurit në fshatin Lleshan. 3. Kalaja e Peqinit në qytetin e Peqinit (shek XVII) dhe Klaudiana (Peqini Antik shek II-III e.r). 4. Kalaja e Menglit pranë qytetit të Elbasanit (V). 5. Kalaja e Dragotit në fshatin Qafë të Sulovës. 6. Kalaja e Kazies në fshatin Kazie. 7. Kalaja e Valëshit në fshatin Valësh. 8. Kalaja e Bodinit në fshatin Bodin. 9. Kalaja e Malit në fshatin Xherris. 10. Kalaja e Dragotit në fshatin Dragot. 11. Kalaja në llixhat të Elbasanit. 12. Kalaja në shkëmbin Mret në fshatin Xibrakë. 13. Kalaja në vendin e quajtur kulla e Gracenit në fshatin Gracen. 14. Kalaja në vendin e quajtur shkëmbi i Skënderbeut (Sh. Lliut) në fshatin Petresh dhe gjurmet e Rruges antike te Kandavise (shek. III-II p.e.r.) 15. Kalaja në vendin e quajtur Kulla e Kumanakut në fshatin Kumanak. 16. Kalaja në kodrën e Saragut në fshatin Pajovë. 17. Kalaja “Gradishta e Belshit” në fshatin Belsh. 18. Kalaja në majën e Sh. Mërisë në fshatin Bixëllenjë. 19. Kalaja e Kabashit pranë fshatit Jeranisht. 20. Gjurmët e Kalasë mesjetare pranë pallatit të Sportit në qytetin e Elbasanit. 21. Gjurmet e kalase mesjetare prane sheshit te Namazgjase. 22. Kalaja në fshatin Rrajcë, Librazhd (Nr. Reg. X0725) 23. Kalaja e Skënderbeut, Librazhd, (Nr. Reg. X0726) 24. Kalaja në fshatin Lunik, Librazhd, (Nr. Reg. X0727) 25. Muret e Kalasë tek Qafa e Kalit të Gjergjit, Librazhd, (Nr. Reg. X0731) 26. Namazgjahu në qytetin e Elbasanit. 27. Hamami i pazarit në qytetin e Elbasanit. 28. Hamami i Vjetër i grave në Lagjen Kala në qytetin e Elbasanit. 29. Kulla e sahatit në murret e kalasë së Elbasanit. 30. Kulla e sahatit në qytetin e Peqinit. 31. Ura antike në fshatin Muriqan (shek XIV) degezim i Via Egnatia. 32. Kompleksi i Shtatë Çezmave, Librazhd, (Nr. Reg. X0728) 33. Këmbët e urës antike në Topçias pjesë e Via Egnatia. 34. Rrënojat e urës në fshatin Mirakë, pjesë e Via Egnatia. 35. Rrënojat e urës antike në fshatin Fatishë. 36. Gërmadhat antike (stacioni rrugor Ad - Quintum) në fshatin Bradashesh, stacion i Via Egnatia. 37. Rrënojat antike në Pellaz në fshatin Uruçaj. 38. Ura mbi Përroin e Gurës së Labinotit në fshatin Labinot Fushë, pjsë e Via Egnatia. 39. Gjurma e Via Egnatia rreth 26.3 km duke filluar nga Përparimi (Peqin) deri në Lin të Pogradecit. 40. Tre Tabernat e Via Egnatia në Xhyrë të Librazhdit pjesë e Via Egnatia. 41. Stacioni romal tek Hanet e Prosekut, Librazhd, (Nr. Reg. X0733) 42. Shpela Guri i Muzhaqit, Librazhd (Nr. Reg. X0734) 43. Ura e Kamarës, Librazhd, (Nr. Reg. X0736) 44. Varret e Selcës në Mokër në Selcën e Poshtëme.

110

45. “Pusi që lahet vetë” dhe rrapi pranë tij, Lagja Partizani, në qytetin e Elbasanit. 46. Tumat e fushës së Pazhokut në fshatin Gostimë. 47. Tumat në perëndim të fshatit Kajan. 48. Bazistani i qytetit, shatërvani, rrapi dhe një pjesë e kalldrëmit në qytetin e Elbasanit. 49. Bazilika paleokristiane e shek V-VI në Bezistan dhe mozaiku i kopshtit të Edenit në të. 50. Kisha dhe Manastiri i Sh. Gjon Vladimirit, në fshatin Shijon. 51. Kisha e Sh. Premtes në fshatin Valësh. 52. Kisha e Sh. Kollit në fshatin Shelcan. 53. Kisha e Sh. Mërisë në Kalanë e Elbasanit. 54. Kisha në Shpellën Librazhd fshat, (Nr. Reg. X0729) 55. Kisha në Shpellën e Qafë Thanës, Librazhd, (Nr. Reg. X0730) 56. Rrënojat e Kishës në fshatin Selvias (Klos i Sulovës). 57. Rrënojat e Kishës në fshatin Bixëllenjë. 58. Rrënojat e Kishës në fshatin Belsh. 59. Rrënojat e Kishës në fshatin Mamël. 60. Rrënojat e Kishës së ungjëllizimit në fshatin Mjekës. 61. Xhamia Mbret në Lagjen Kala të qytetit të Elbasanit. 62. Xhamia e Nazireshës në qytetin e Elbasanit. 63. Xhamia e Ballijes 64. Teqja e Baba Xhamalit (1929) 65. Teqja e Madhe (1803) 66. Bazilika në kodrën e Tepes pranë qytetit të Elbasanit dhe mozaiku në të (ullishtat e Elbasanit). 67. Shtëpia e Konferencës së Labinotit në fshatin Labinot. 68. Shtëpia e Qemal Stafës në qytetin e Elbasanit. 69. Shkolla Konstandin Kristoforidhi (Normalja) dhe varri pranë saj në qytetin e Elbasanit (sot Muzeu i Arsimit). 70. Shtëpia muze e Konstandin Kristoforidhit, Rr. Mihal Hasa në Elbasan. 71. Guri Pishkashit, Librazhd (Nr. Reg. X0724) 72. Disa shtëpi karakteristike monument kulture ne qytetin dhe rrethin e Elbasanit si më poshtë:

1. Banesa e Ram Karagjozit në fshatin Qeret (Shmil). Kasolle ku gjatë periudhës Janar - Shkurt 1944 u strehua Enver Hoxha dhe Shtabi i Përgjithshëm. 2. Banesa e Qamil Zhgunit në fshatin Qafë (Shmil) ku në vitin 1943 ka qenë bazë e Enver Hoxhës dhe ku është vendsur teknika e shtypit të Partisë. 3. Banesa e Ali Dishës në fshatin Lugaxhi (Shmil), në vitin 1943 ka qenë bazë e rëndësishme e Enver Hoxhës. 4. Banesa e Staf Papanikoll Papajanit, Lagja Kala, Rr. Vasil Moisiu, nr. 11 në qytetin e Elbasanit. 5. Banesa e Sul Shahinit, Lagja Karavelija, Rr. Brigada XV, Nr. 20 në qytetin e Elbasanit. 6. Banesa e Hajdar Sejdinit, L. Alajdini në kryqëzimin e Rr. 11 Nëntori dhe Skënderbeu në qytetin e Elbasanit. 7. Banesa e Hajrie Skiles, L. Sulejmanie, Rr. Ali Arapi, Nr. 9 dhe 11, në qytetin e Elbasanit. 8. Banesa e Ikbale Bumçit, Rr. Kristoforidhi, Nr. 34 në qytetin e elbasait. 9. Banesa e Tasim Qiftjes, Rr. Janaq kilica, Nr. 3 në qytetin e Elbasanit. 10. Banesa e Refie Mallahollit, Rr. Brigada XV, Nr. 34 në qytetin e Elbasanit. 11. Banesa e Elena Papajanit, L. Drumi Kala, rr. Mihal ______, Nr. 6 në qytetin e Elbasanit. 12. Dhoma me tavanin dekorativ në kopshtin e fëmijëve, Nr. 8, Rr. K. Kristoforidhi në qytetin e Elbasanit. 13. Banesa e Qefsere, Shefiqet e Sabrie Duhanxhiut, Rr. Brigada V, Nr. 20, Elbasan. 14. Banesa e Jorgji Lef Kushtës në fshatin Jorenisht (Shpat), Nr. 1. 15. Banesa e Pali Thoma Jaçit në fshatin Valësh (Shpat), Nr. 1. 111

16. Banesa e Kostë dhe Naum Ziut në fshatin Zavalinë (Shpat), Nr. 1. 17. Banesa e Toli Dedes në fshatin Zavalinë (Shpat), Nr. 1. 18. Banesa e Ramadan Beduritnë fshatin Kocivel (Shpat i Sipërm), Nr. 2. 19. Banesa e Nabise Idrizit në fshatin Shmil. 20. Banesa e Haki Xhike në fshatin Shtëpaj. 21. Banesa e Qamil Cenit, Librazhd (Nr. Reg. X0713) 22. Banesa e Ibrahim Koçit, Librazhd (Nr. Reg. X0714) 23. Banesa e Osman Likës, Librazhd (Nr. Reg X0715) 24. Banesa e Hazis Lalës, Librazhd (Nr. Reg. X0716) 25. Banesa e Arif Snallës, Librazhd, (X0717) 26. Banesa e Shaqir Ballës, Librazhd (Nr. Reg. X0718) 27. Banesa e Kamber Dishës, Librazhd (Nr. Reg. X0719) 28. Banesa e Gani Allushit, Librazhd (Nr. Reg. X0720) 29. Banesa e Kamber Albrahimit, Librazhd (X0721) 30. Banesa e Xhevdet Tomës, Librazhd (X0722) 31. Banesa e Zyra Koçit (Nënë Zyrasë), Çermenikë, Librazhd (X0723)

112

A.4 LISTA E MONUMENTEVE TË MBROJTURA NË SHQIPËRI SIPAS MINISTRISË SË KULTURËS NË QARQET VLORË, DURRËS, KORÇË DHE TIRANË

Nr. Unik Emërtimi Lokacioni Bashkia në Databazë Kalaja në Fshatin Menkulas Fshati Menkulas Devoll X0337 Amfiteatri i Durrësit Durrës Durrës X0177 Bazilika Paleokristiane Durrës Durrës X0178 Bazilika Paleokristiane Durrës Durrës X0179 Banesa ku lindi dhe kaloi Fëmijërinë Aleksandër Durrës Durrës X0180 Moisiu Banesa ku ka Jetuar F.S.Noli Durrës Durrës X0181 Banesa e Familjes Manushi dhe Pali Durrës Durrës X0182 Cisterna Pranë Varrezave të Dëshmorëve Durrës Durrës X0183 Gjurmët e Ujësjellësit Antik Durrës Durrës X0184 Hamami në Oborrin e Shkollës 16 Shtatori Durrës Durrës X0185 Kalaja e Skëndërbeut Durrës Durrës X0186 Kalaja në Qytetin e Durrësit Durrës Durrës X0187 Kalaja e Currilave Durrës Durrës X0188 Kalaja e Ishmit Durrës Durrës X0189 Kisha e Shën Ndojit (gërmadhat) Durrës Durrës X0190 Kulla e Sulejman Kullës Durrës Durrës X0191 Mozaiku Pranë Pallatit të Kulturës Durrës Durrës X0192 Mozaiku tek Pallati i Sportit Durrës Durrës X0193 Mozaiku i Orfeut Durrës Durrës X0194 Ndërtim me Tulla (tablinium) në Rrugën "Vasil Kuqi" Durrës Durrës X0195 Pusi i Tophanes Durrës Durrës X0196 Qarkori i Partisë në Arapaj Durrës Durrës X0197 Rotonda në Qytetin e Durrësit Durrës Durrës X0198 Sistemi i Kanalizimeve Antike të Durrësit me Traktet Durrës Durrës X0199 e tij Traktet e Ujësjellësit Antik të Durrësit Durrës Durrës X0200 Trakti i Kanalit Nëntokësor me tulla Durrës Durrës X0201 Xhamia e Fatihut Durrës Durrës X0202 Banesa e Haxhialushit Kavajë Durrës X0544 Banesa e Man Kashamit Kavajë Durrës X0545 Banesa e Bajram Xhanit Kavajë Durrës X0546

113

Banesa e Kadri Xhafës Kavajë Durrës X0547 Banesa e Bardhyl Goranit Kavajë Durrës X0548 Banesa e Rahim Domit Kavajë Durrës X0549 Banesa e Haxhi Myftarit Kavajë Durrës X0550 Depo Mesjetare e Kripës Kavajë Durrës X0551 Kalaja e Bashtovës Kavajë Durrës X0552 Kalaja e Zig Xhafajt Kavajë Durrës X0553 Kalaja e Turrës Kavajë Durrës X0554 Kisha e Shën e Premtes - Çetë Kavajë Durrës X0555 Kulla e Sahatit Kavajë Durrës X0556 Ndërtesa e Muzeut etnografik Kavajë Durrës X0557 Ndërtesa e Bashkisë Kavajë Durrës X0558 Rrënojat e Urës Antike mbi Lumin Shkumbin (Vilë) Kavajë Durrës X0559 Ura e Bukaqit mbi Vijën e Fokës Kavajë Durrës X0560 Tumat në Lindje të Qytetit të Ersekës Ersekë Kolonjë X0280 Kisha e Shën Marisë në Fshatin Barmash Fshati Barmash Kolonjë X0309 Vendbanimi Prehistorik në Kodrën e Fshatit Kamnik Fshati Kamnik Kolonjë X0327 Kisha Fjetja e Shen Marise në Fshatin Lashovë Fshati Lashovë Kolonjë X0329 Ura në Fshatin Orgockë Fshati Orgockë Kolonjë X0342 Ura në Fshatin Postenan të Leskovikut Fshati Postenan Kolonjë X0344 Kalaja e Gradishtës Kolonjë Kolonjë X0561 Kalaja e Gurit të Ninës Kolonjë Kolonjë X0562 Kalaja në Kodrën e Hollmit Kolonjë Kolonjë X0563 Kisha e Shën Mëhillit Kolonjë Kolonjë X0564 Kisha e Shën Kollit Kolonjë Kolonjë X0565 Konaku i Miqve në shtëpine e Jani Vretos Kolonjë Kolonjë X0566 Rrënojat e Banesës së Petro Nini Luarasit Kolonjë Kolonjë X0567 Teqeja ku punoi Baba Braho Kolonjë Kolonjë X0568 Tyrbja në Varrin e Bejtaxhiut Hasan Zyko Kamberi Kolonjë Kolonjë X0569 Ura e Vogël e Radovës mbi përroin e Radovës Radovë Kolonjë X0861 Kalaja e Gradecit në Vrepskë Vrepskë Kolonjë X1375 Vendbanimi Prehistorik në Fshatin Barc Fshati Barc Korça X0308 Kulla në Fshatin Dishnicë Fshati Dishnicë Korça X0316 Kulla në Fshatin Gollomboc Fshati Gollomboc Korça X0319 Ura Ne Fshatin Gopesh Fshati Gopesh Korça X0320 Kulla në Fshatin Goricë Fshati Gorice Korça X0321 Ura në Fshatin Moglicë Fshati Moglicë Korça X0338 Mozaiku në Fshatin Polenë Fshati Polenë Korça X0343

114

Kulla në Fshatin Shulin Fshati Shulin Korça X0353 Kisha e Shën Marisë në Fshatin Vithkuq Fshati Vithkuq Korça X0359 Banesa e Elpiniqi Niços Korça Korça X0570 Banesa Pasuri Shteti (Ish Vaskë Xengo) Korça Korça X0571 Banesa e Polikseni Theodhorit (Trëndafilit) Korça Korça X0572 Banesa Ish Xhaferr Ypit Korça Korça X0573 Banesa e Alaksandër Avramit Korça Korça X0574 Banesa e vjetër e Sokrat Mios Korça Korça X0575 Banesa e Ilo e Vangjel Budos Korça Korça X0576 Banesa e Anastas Dhimitrit Korça Korça X0577 Banesa e Lipi e Vaskë Kotes Korça Korça X0578 Banesa e Vellazërisë Frashëri Korça Korça X0579 Banesa e Margarita Grameno Korça Korça X0580 Banesa e Ngjelina Nastasit Korça Korça X0581 Banesa e Andromaqi Melkos Korça Korça X0582 Banesa e Filip Çekanit Korça Korça X0583 Banesa Pasuri Shteti Rr. K.Çamçe Korça Korça X0584 Banesa e Afroviti Dushanit Korça Korça X0585 Banesa e Ollga Mingës, Sotir Anastasit Korça Korça X0586 Banesa e Marika Stratoberdha (Pajtim Halimi) Korça Korça X0587 Banesa e Ollga Xhamballos Korça Korça X0588 Banesa e Koci Demirit Korça Korça X0589 Banesa e Ilo Kuneshkës Korça Korça X0590 Banesa e Ramadan Kantos Korça Korça X0591 Banesa e Murat Joçës Dhe Safet Llapanjit Korça Korça X0592 Banesa e Syrja Haxhallarit Korça Korça X0593 Banesa e Qamil Beqirajt Korça Korça X0594 Banesa e Shyqyri Çorbaxhiut Korça Korça X0595 Banesa e Dalan dhe Rushan Bashllarit Korça Korça X0596 Banesa e Ramadan Kapllan Qoses Korça Korça X0597 Banesa e Beqir Ibrahimllarit dhe Naim Peto Korça Korça X0598 Banesa e Idajet e Fuat Mirashit Korça Korça X0599 Banesa e Halim e Ismail Xhaferrit Korça Korça X0600 Banesa e Fani Kota Korça Korça X0601 Banesa ku u ngrit Flamuri i Republikës së Korçës Korça Korça X0602 Banesa e Themistokli Gërmenjit Korça Korça X0603 Banesa e Mihail Gramenos Korça Korça X0604 Banesa e Manushe Sherrit Korça Korça X0605

115

Banesa e Ristanëve Korça Korça X0606 Gërmadhat e Gurit të Qytetit Korça Korça X0607 Godina e vjetër e Liceut Korça Korça X0608 Hani "Elbasani" Korça Korça X0609 Hani "Manastiri" Korça Korça X0610 Ikonostasi i Kishës së Shën Gjergjit Korça Korça X0611 Kalaja e Kloçës Korça Korça X0612 Kalaja e Kakaçit Korça Korça X0613 Kalaja e Symizës Korça Korça X0614 Kalaja e Bellovodës Korça Korça X0615 Kalaja e Podgories Korça Korça X0616 Kalaja e Zvezdës Korça Korça X0617 Kalaja e Gobeshit Korça Korça X0618 Kalaja e Gradishtës Korça Korça X0619 Kisha e Manastirit të Shën Marisë Korça Korça X0620 Kisha e Shën Thanasit Korça Korça X0621 Kisha e Shën Mëhillit Korça Korça X0622 Kisha e Shën Kollit Korça Korça X0623 Kisha e Shën Mërisë Korça Korça X0624 Kisha e Shën Jovanit Korça Korça X0625 Kisha e Shën Mitrit Korça Korça X0626 Kisha e Shën Ristozit Korça Korça X0627 Kisha e Shën Gjergjit Korça Korça X0628 Kisha e Shën Triadhës Korça Korça X0629 Kisha e Shën Marisë në Ujdhesën e Maligradit Korça Korça X0632 Kisha e Shën Delliut Korça Korça X0633 Kulla e Veli Agollit Korça Korça X0634 Kulla (Teqeja e Turanit) Korça Korça X0635 Manastiri i Shën Pjetrit dhe Kisha e Shën Kozmait Korça Korça X0636 Manastiri i Shën Podhromit Korça Korça X0637 Misafirhane e Vangjush Mihos Korça Korça X0638 Monumenti i Luftetarit Kombëtar Korça Korça X0640 Monumenti i Themistokli Gërmenjit Korça Korça X0641 Muret në Qafën e Zvezdës Korça Korça X0642 Qëndra Historike e qytetit të Korçës Korça Korça X0643 Rrënojat e Kishës së Shën Pjetrit Korça Korça X0644 Studio e fotografit Kristaq Sotirit Korça Korça X0645 Shpella e Kishës së Shën Marisë Korça Korça X0646

116

Shkolla e Parë e Vajzave Korça Korça X0647 Tuma e Kamenicës Korça Korça X0648 Ura e Zotos Korça Korça X0649 Ura e Gurit të Shipckës Korça Korça X0650 Vendbanimi prehistorik gjatë rruges automobilistike Korça Korça X0651 Vllazëria Lubonja Korça Korça X0652 Vila Polena Korça Korça X0653

Xhamia e Iljaz Mihrahorit Korça Korça X0654 Zona Muze Korça Korça X0655 Zgjerimi i Qendrës Historike Korça Korça X0656 The Old Bazaar Of Korca Korça Korça X0657 Vendbanimi Prehistorik në Maliq Maliq Korça X0751 Ura e Voskopojes Voskopojë Korça X1373 Kisha e Shën Nikolës (Voskopojë) Voskopojë Korça X1374 Banesa e Xhemal Belegut Krujë Krujë X0660 Banesa e Gocajve Krujë Krujë X0661 Banesa e Sheqere Tetës Krujë Krujë X0662 Banesa e Haxhi Agicit Krujë Krujë X0663 Banesa e Lytfi Meçes Krujë Krujë X0664 Banesa e Muharrem Hoxhës Krujë Krujë X0665 Banesa e Selman Tares Krujë Krujë X0666 Banesa e Xhemal Topçiut Krujë Krujë X0667 Banesa e Ibrahim, Hamza e Bajram Gjonit Krujë Krujë X0668 Banesa e Hamit Kalasë (ndërtesa e Muzeut Krujë Krujë X0669 Etnografik) Hamami i Vjetër në Kala Krujë Krujë X0670 Kalaja e Krujës Krujë Krujë X0671 Kalaja e Zgërdheshit Krujë Krujë X0672 Kalaja e Daules Krujë Krujë X0673 Kalldrëmi në Lagjen Meçe Krujë Krujë X0674 Kulla e Tafë Bashës Krujë Krujë X0675 Kisha e Gjon Pagëzorit dhe Kufijtë e Zonës Mbrojtëse Krujë Krujë X0676 Monumenti i Skenderbeut Krujë Krujë X0677 Pazari i Vjetër Krujë Krujë X0678 Termat Antike në fshatin Burizanë Krujë Krujë X0679

Teqeja e Dollmes Krujë Krujë X0680 Ura në lagjen Emiraj Krujë Krujë X0681 Ura e Abdyl Agës Krujë Krujë X0682 Ura e Kurcajt mbi lumin e Zi Krujë Krujë X0683

117

Varreza e Lashtë Krujë Krujë X0684 Zona Arkeologjike "A" dhe "B" Krujë Krujë X0685 Qyteti i vjeter Ilirian Albanopolis Krujë Krujë X0686 Krujë, Rruga e Pjesa e Kalldrëmit të Vjetër Krujë X0687 Drojes Kalaja e Sebastes Kurbin Krujë X0694 Rrënojat e Kishës së Shën Mërise Kurbin Krujë X0695 Pjesë e Kalldrëmit të vjetër në Bushnesh dhe Ures së Rr. E Grykës së Krujë X0863 Abdyl Agës Shkallës së Zezë Ura në Fshatin Cezmë Fshati Cezmë Pogradec X0313 Ura në Fshatin Dunicë Fshati Dunicë Pogradec X0317 Ura në Fshatin Golik Fshati Golik Pogradec X0318 Mozaiku i Linit Fshati Lin Pogradec X0333 Rrënojat e Kishës Paleokristiane dhe Mozaikët në Fshati Lin Pogradec X0334 Fshatin Lin Rrënojat e Kishës Bizantine pranë Stacionit të Fshati Lin Pogradec X0335 Peshkimit në Fshatin Lin Ura në Fshatin Nicë Fshati Nicë Pogradec X0340 Gradishta në Fshatin Selcë Fshati Selcë Pogradec X0348 Zona Arkeologjike "A" e Gradishtës së Selcës Fshati Selcë Pogradec X0349 Ura në Fshatin Servetinë Fshati Servetinë Pogradec X0351 Gradishta në Fshatin Slliabinjë Fshati Sllabinjë Pogradec X0354 Fshati Mozaiku në Fshatin Tushemisht Pogradec X0356 Tushemisht Ura në Fshatin Zgallë Fshati Zgallë Pogradec X0361 Fshatrat Jollë e Ura midis fshatrave Jollë e Llengë Pogradec X0363 Llëngë Banesa e Arif Selaudin Biçokut Pogradec Pogradec X0836 Banesa e Vëllezërve Icka Pogradec Pogradec X0837 Banesa e Vëllezërve Kuçuku Pogradec Pogradec X0838 Banesa e Poetit Lasgush Poradeci Pogradec Pogradec X0839 Banesa e Kristaq Puçes Pogradec Pogradec X0840 Banesa e Rinko Guxhos Pogradec Pogradec X0841 Banesa e Sandri Qipros Pogradec Pogradec X0842 Banesa e Maro Mokrës Pogradec Pogradec X0843 Kalaja e Pogradecit Pogradec Pogradec X0844 Kalaja e Bllacës Pogradec Pogradec X0845 Kalaja e Zemçes Pogradec Pogradec X0846 Manastiri i Shën Marenës Pogradec Pogradec X0847 Shkembi i Qytetit në Shpellë të Mokrës Pogradec Pogradec X0848

118

Ura e Terziut Pogradec Pogradec X0849 Muret Antike në Fshatin Cukë Fshati Cukë Sarande X0314 Muret Antike në Fshatin Hundecovë Fshati Hundecovë Sarandë X0325 Ura në Fshatin Lensnice Lensnicë Sarandë X0696 Kalaja e Qesaratit Qesarat Sarandë X0860 Banesa e Gjik Gjipalit Sarandë Sarandë X0864 Banesa e Gaqo Papait Sarandë Sarandë X0865 Banesa e Kristo Mitropullit Sarandë Sarandë X0866 Banesa Pasuri Shteti (Dyqani i Fshatit) Sarandë Sarandë X0867 Banesa e Petro Shekës Sarandë Sarandë X0868 Banesa e Garuf Koçinit Sarandë Sarandë X0869 Banesa e Rushit Omerit Sarandë Sarandë X0870 Banesa e Azbi Sheretit Sarandë Sarandë X0871 Banesa e Alush Myrtos Sarandë Sarandë X0873 Banesa e Shaban Xhemilit Sarandë Sarandë X0874 Banesa e Bujar Lamçes Sarandë Sarandë X0875 Banesa e Hame Takos Sarandë Sarandë X0876 Banesa e Beqo Zenunit Sarandë Sarandë X0877 Banesa e Vëllezërve Koqini Sarandë Sarandë X0878 Banesa Shteterore (Ish Banesa e Alush Takes) Sarandë Sarandë X0879 Banesa Shteterore (Spitali i Qytetit) Sarandë Sarandë X0880 Banesa e Maze Goxhajt Sarandë Sarandë X0881 Banesa (Pasuri Shteti) e Dino Omerit Sarandë Sarandë X0882 Banesa e Eqerem Myrtos Sarandë Sarandë X0883 Bazilika e Peshkëpise Sarandë Sarandë X0884 Gërmadhat e Ujësjellësit Sarandë Sarandë X0886 Gurorja në Kodrën Shkalla të Konispolit Sarandë Sarandë X0887 Kalaja e Ali Pashës Sarandë Sarandë X0888 Kalaja e Ali Pashës, Mahalla Sarandë Sarandë X0889 Kalaja e Shën Gjinit Sarandë Sarandë X0890 Kalaja në Malin Ilias Sarandë Sarandë X0891 Kalaja e Vagalatit Sarandë Sarandë X0892 Kalaja e Karalibejt Sarandë Sarandë X0893 Kalaja e Malathresë Sarandë Sarandë X0894 Kalaja në qytetin e Sarandës Sarandë Sarandë X0895 Kalaja e quajtur Bardha Sarandë Sarandë X0896 Kalaja e Lëkursit Sarandë Sarandë X0897 Kisha e Manastirit të Shën Kollit Sarandë Sarandë X0898

119

Kisha e Manastirit të Shën Marisë Mavrodhivrit Sarandë Sarandë X0899 Kisha e Manastirit të Shën Marisë Krimarovës Sarandë Sarandë X0900 Kisha e Manastirit të Shën Thanasit Sarandë Sarandë X0902 Kisha e Manastirit të Shën Marisë Sarandë Sarandë X0904 Kullat e Manastirit të Theollogos Sarandë Sarandë X0905 Kulla e Janit (Rrënojat) Sarandë Sarandë X0906 Manastiri i Shën Gjergjit Sarandë Sarandë X0907 Mbetjet e Manastirit të 40 Shenjtorëve Sarandë Sarandë X0910 Muret Antike Prane Manastirit të Shën Gjergjit Sarandë Sarandë X0911 Mozaiku tek Posta Sarandë Sarandë X0912 Mozaiku tek Lagjia "1 Maji" Sarandë Sarandë X0913 Porta e oborrit të banesës së Haki Osmanit Sarandë Sarandë X0914 Qyteza e Paleomanastrës Sarandë Sarandë X0915 Qyteza dhe Kalaja e Ripësit Sarandë Sarandë X0916 Rrënojat e Kishës në Fshatin Çiflik Sarandë Sarandë X0917 Shpella e Shën Marenës në Malin Bogaz Sarandë Sarandë X0918 Shpella e Shën Gjergjit Sarandë Sarandë X0919 Tempulli Antik në Fshatin Metoq Sarandë Sarandë X0920 Ura mbi Lumin Theollogo Sarandë Sarandë X0922 Vendbanimi Rrënojë i Qafës së Stismave Sarandë Sarandë X0923 Zona e Mbrojtur e Mon."Gurorja Antike në Shkallën e Sarandë Sarandë X0924 Konispolit" Aksi Kryesor dhe Qendra Historike e Tiranës Tiranë Tiranë X1097 Akademia e Arteve Tiranë Tiranë X1098 Ambasada Italiane Tiranë Tiranë X1099 Ambasada e Vatikanit Tiranë Tiranë X1100 Akademia e Shkencave Tiranë Tiranë X1101 Alfa Bank Tiranë Tiranë X1102 Banesa e Ish Toptanasve Tiranë Tiranë X1103 Banesa e Hysen Kazanit Tiranë Tiranë X1104 Banesa e Reshat Petrelës Tiranë Tiranë X1105 Banesa e Shijakasve Tiranë Tiranë X1106 Banesa e Bajram Ukës (Sulejman Metës) Tiranë Tiranë X1107 Banesa e Qamil Çullhaj Tiranë Tiranë X1108 Banesa e Bajram Lamit Tiranë Tiranë X1109 Banesa e Ahmet Çunit Tiranë Tiranë X1110 Banesë në Rr.Tefta Tashko Nr.42 Tiranë Tiranë X1111 Banesa Kolektive 5- Kat në Rr. “Dëshmorët e 4 Tiranë Tiranë X1112 Shkurtit”

120

Banesë tip Vilë në Rr. "Lekë Dukagjini" Tiranë Tiranë X1113 Banesë Tip Vilë në Rr. "ISMAIL Qemali" Tiranë Tiranë X1114 Banesë Tip Vilë Në Rr. "Dëshmorët e 4 Shkurtit" Tiranë Tiranë X1115 Banesa Tip Vilë në Rr."Dëshmorët e 4 Shkurtit", Ish Tiranë Tiranë X1116 Vila 31 Banesë Tip Vilë në Rr. "Lekë Dukagjini" Ambasada e Tiranë Tiranë X1117 Maqedonisë Banesë Tip Vilë në Rr. "Lekë Dukagjini" Tiranë Tiranë X1118 Banesë Tip Vilë në Rr. "Lekë Dukagjini" Vila Tiranë Tiranë X1119 Logoreci Banka Arabe Tiranë Tiranë X1120 Banesa Tip Vilë Rr."Donika Kastrioti" Tiranë Tiranë X1121 Banesa Tip Vilë Rr."Donika Kastrioti", OSCE Tiranë Tiranë X1122 Banesa Tip Vilë në Rr."Dëshmorët e 4 Shkurtit" Tiranë Tiranë X1123 Banesa Tip Vilë Rr."Donika Kastrioti" Tiranë Tiranë X1124 Banesa Tip Vilë Rr."Donika Kastrioti" Ambasada e Tiranë Tiranë X1125 Komunitetit Evropian Banesa Tip Vilë në Rr."Dëshmorët e 4 Shkurtit" Tiranë Tiranë X1126 Banesa Tip Vilë (PNUDI) Tiranë Tiranë X1127 Banesë Tip Vilë në Rr. "Ismail Qemali" Tiranë Tiranë X1128 Banesë Tip Vilë , Rr. "S.TOPTANI" Tiranë Tiranë X1129 Bashkia e Tiranës Tiranë Tiranë X1130 Banesa Tip Vilë Rr. "Deshmorët e 4 Shkurtit" Tiranë Tiranë X1131 Banka e Shtetit Shqipëtar Tiranë Tiranë X1132 Banesa Petrela Tiranë Tiranë X1133 Banesa Tip Apartamenti; Në Bulevardin "ZOGU I Tiranë Tiranë X1134 Parë" Banesa Tip Vilë; Në Bulevardin "ZOGU I Parë" Tiranë Tiranë X1135 Banesa Tip Vilë në Rr. "Asim Vokshi" Tiranë Tiranë X1136 Banka e Parë Kombëtare Tiranë Tiranë X1137 Banesë Tip Vilë në Rr. "K.KARAFILI" Tiranë Tiranë X1138 Banesë Tip Vilë në Rr. e "Durrësit" Tiranë Tiranë X1139 Banesa ku ka jetuar Familja e "Nënë Terezës Tiranë Tiranë X1140 Banesa (Muze) e Haxhi Qamilit Tiranë Tiranë X1141 Blloku i Vilave - Sheshi "Avni Rustemi" Tiranë Tiranë X1142 Biblioteka e Universitetit Tiranë Tiranë X1143 Biblioteka Kombëtare Tiranë Tiranë X1144 Drejtoria e Bankës së Kursimeve Tiranë Tiranë X1145 Fakulteti i Shkencave të Natyrës Tiranë Tiranë X1146 Fakulteti i Gjuhëve të Huaja Tiranë Tiranë X1147

121

Godina Ish Biblioteka Kombetare Tiranë Tiranë X1148 Godina e Parlamentit të Parë Shqiptar Tiranë Tiranë X1149 Godina e Ish të Përndjekurve Tiranë Tiranë X1150 Godina Ish Hosteni Tiranë Tiranë X1151 Galeria Kombëtare e Arteve Tiranë Tiranë X1152 Gjykata e Lartë Tiranë Tiranë X1153 Gjurme të Reja të Kalasë së Tiranës Tiranë Tiranë X1154 Hotel Tirana Tiranë Tiranë X1156 Hotel London (Ish Donika ) Tiranë Tiranë X1157 Hotel "PARKU" Tiranë Tiranë X1158 Hotel "ROGNER" Tiranë Tiranë X1159 Hotel "DAJTI" Tiranë Tiranë X1160 Ish ATSh Tiranë Tiranë X1161 Ish Ambasada Jugosllave Tiranë Tiranë X1162 Ish Pastërtia Tiranë Tiranë X1163 Ish Shtëpia e Dalip Karaj Tiranë Tiranë X1164 Instituti i Kulturës Popullore Tiranë Tiranë X1165 Kalaja e Tiranës Tiranë Tiranë X1166 Kalaja e Dorzës Tiranë Tiranë X1167 Kalaja e Varoshit Tiranë Tiranë X1168 Kalaja në Fshatin Lalm Tiranë Tiranë X1169 Kalaja e Petrelës Tiranë Tiranë X1170 Kalaja e Tujanit Tiranë Tiranë X1171 Kalaja e Dajtit Tiranë Tiranë X1172 Kalaja e Prezës Tiranë Tiranë X1173 Katedralja e Shën Palit Tiranë Tiranë X1174 Instituti i Kulturës Popullore Tiranë Tiranë X1175 Kulla e Sahatit Tiranë Tiranë X1176 Korpusi Qendror i Ansamblit Tiranë Tiranë X1177 Komuniteti Mysliman Tiranë Tiranë X1178 Kryegjyshata Botërore Bektashiane Tiranë Tiranë X1179 Klinika Mjekësore Qeveritare Tiranë Tiranë X1180 Kryeministria Tiranë Tiranë X1181 Kompleksi Ndërtimor Rr. "MURAT Toptani" Tiranë Tiranë X1182 Kabina e Parë elektrike dhe Shatërvani Tiranë Tiranë X1183 Laboratori i Kriminalistikës Tiranë Tiranë X1184 Lidhja e Shkrimtarëve Tiranë Tiranë X1185 Materniteti Tiranë Tiranë X1186

122

Medreseja Tiranë Tiranë X1187 Muret Antike dhe Varri i Pershqopit Tiranë Tiranë X1188 Muzeu Arkeologjik Tiranë Tiranë X1189 Mozaiku në Bllokun Partizani Tiranë Tiranë X1190 Ministria e Punëve Publike; Transportit dhe Tiranë Tiranë X1192 Telekomunikacionit Ministria e Brendshme Tiranë Tiranë X1193 Ministria e Arsimit dhe e Shkencës Tiranë Tiranë X1194 Ministria e Mbrojtjes Tiranë Tiranë X1195 Ministria e Mjedisit Tiranë Tiranë X1196 Ministria e Bujqësisë Tiranë Tiranë X1197 Ministria Financave Tiranë Tiranë X1198

Muzeu Historik Kombëtar Tiranë Tiranë X1199 Ndërtesa e Kuvendit të Shqipërisë Tiranë Tiranë X1200 Namazgjaja Tiranë Tiranë X1201 Pallati i Brigadave dhe Parku i tij Tiranë Tiranë X1202 Pallatet e Shallvareve Tiranë Tiranë X1203 Pallati i Kongreseve Tiranë Tiranë X1206 Pallati i Kulturës Tiranë Tiranë X1207 Pallati i Hershëm Tiranë Tiranë X1208 Pallat "Ali Kelmendi" Tiranë Tiranë X1209 Pallati i Hershëm në Rr. e "Durrësit" Tiranë Tiranë X1210 Parku "Rinia" Tiranë Tiranë X1211 Postë Telegrafa Tiranë Tiranë X1212 Pusi me Kupolë Tiranë Tiranë X1213 Radio Telëvizioni Shqipëtar Tiranë Tiranë X1215 Rrenojat e Kishës Shën Marisë Tiranë Tiranë X1216 Rrënojat e Kishës Shën Mërisë-Tujan Tiranë Tiranë X1217 Salla e Seancave Plenare të Kuvendit të Shqipërisë Tiranë Tiranë X1218 Stadiumi Kombëtar "Qemal Stafa" Tiranë Tiranë X1219 Selia e Presidencës Tiranë Tiranë X1220 Selia e Partisë Socialiste Tiranë Tiranë X1221 Selia e Partisë Social-Demokrate Tiranë Tiranë X1222 Shpella e Pëllumbasit Tiranë Tiranë X1223 Shtepia ku ka pasur qendren Organizata Bashkimi Tiranë Tiranë X1224 Shtepia ku u mbajt Konferenca e Pezës Tiranë Tiranë X1225 Shtepia e Xhezmi Dellit Tiranë Tiranë X1226 Shtëpia Muze ku u themelua Rinia K.Sh Tiranë Tiranë X1227 Shtëpia Muze ku u themelua P.K.Sh Tiranë Tiranë X1228

123

Shtëpia Muze e Avdulla Ketës Tiranë Tiranë X1229 Shkolla e Mesme Pedagogjike "17 Nentori" Tiranë Tiranë X1230 Sheshi i Teqesë Tiranë Tiranë X1231 Tyrbja e Kapllan Pashës Tiranë Tiranë X1232 Tyrbja e Nuses Tiranë Tiranë X1233 Teqeja e Sheh Dyrrit Tiranë Tiranë X1234 Ura e Tabakëve Tiranë Tiranë X1235 Ura e Brarit Tiranë Tiranë X1236 Ura Kanal Tiranë Tiranë X1237 Universiteti i Tiranës Tiranë Tiranë X1238 Varri ë Nënës Mbretëreshë Tiranë Tiranë X1239 Vila Bardha Tiranë Tiranë X1240 Vila Tartari Tiranë Tiranë X1241 Xhamia e Ethem Beut Tiranë Tiranë X1242 Muri Antik i Pesqopit Tiranë Tiranë X1244 Guri Monumental i Kapllan Pashës Tiranë Tiranë X1245 Ura Taners Tiranë Tiranë X1246 Tiranë, Rr. E Vilë Banimi (3 Kate) në Rr. e Durrësit Tiranë X1247 Durrësit Kalaja e Kaninës Kaninë Vlora X0543 Kalaja e Mavrovës Mavrovë Vlora X0790 Kalaja e Porto Palermos Porto Palermo Vlora X0850 Kasteli në Fshatin Qeparo Qeparo Vlora X0859 Ansambli i Rruges "Justin Godar" Vlora Vlora X1269 Banka Tregtare Vlora Vlora X1270 Bashkia Vlora Vlora X1271 Banesa e Bukuri Abazit Vlora Vlora X1272 Banesa e Petrit Devrit Vlora Vlora X1273 Banesa e Qani Zeres Vlora Vlora X1274 Banesa e Resmi Qerim Kasajt Vlora Vlora X1275 Banesa e Beqir Gjokës Vlora Vlora X1276 Banesa e Llukë Petro Zhupës Vlora Vlora X1277 Banesa e Minella Gjikës Vlora Vlora X1278 Banesa e Strati Zhupës Vlora Vlora X1279 Banesa e Murat Xhelilit Vlora Vlora X1280 Banesa e shkrimtarit Petro Marko Vlora Vlora X1281 Banesa e Islam Gjonit Vlora Vlora X1282 Banesa e Shefikat Begajt Vlora Vlora X1283 Banesa e Hazbi Canes Vlora Vlora X1284

124

Banesa pranë Klubit Labëria Vlora Vlora X1285 Banesa e Tano Jorgji Goro Vlora Vlora X1286 Banesa e Lilo Llazanit Vlora Vlora X1287 Banesa e Kujtim Hamzait Vlora Vlora X1288 Banesa me kulla (Rrënoje) e Shane Kokës Vlora Vlora X1289 Banesa e Familjes Hoxha Vlora Vlora X1290 Banesa e Zigur Lelos Vlora Vlora X1291 Banesë Dy Katëshe 110 Vjeçare Rrënojë (Pronë e Vlora Vlora X1292 Familjes Deromemaj) Banesa Dy Kat Rr, "Gjergj Kastrioti" Vlora Vlora X1293 Banesa e Çifutit Rr. "Lef Sallata" Vlora Vlora X1294 Banesë Rr. "Gjergj Kastrioti" Vlora Vlora X1295 Banesa e Eqerem Bej Vlorës Vlora Vlora X1296 Fshati Rrenoje i Tragjasit të Vjetër Vlora Vlora X1297 Godina ku ka pasur seline Qeveria Provizore e Ismail Vlora Vlora X1298 Qemalit Godinë Viti 1925 Rr. "Zogu I " Vlora Vlora X1299 Godinë Dy Kat Rr. "Zogu I" Vlora Vlora X1300 Gjurmët e Kalasë së Vlorës në themelet e Pallatit të Vlora Vlora X1301 Sportit Ish Prefektura Vlora Vlora X1302 Ish Hetuesia Vlora Vlora X1303 Ish Galeria e Arteve Vlora Vlora X1304 Kalaja e Gjon Boçarit Vlora Vlora X1305 Kalaja e Ilias Vlora Vlora X1306 Kalaja e Treportit dhe Muri Antik në det Vlora Vlora X1307 Kalaja e Boderit Vlora Vlora X1308 Kalaja e Sofës Vlora Vlora X1309 Kalaja e Vlorës Vlora Vlora X1310 Kisha e Manastirit të Panaisë Vlora Vlora X1311 Kisha e Manastirit të Shën Mitrit Vlora Vlora X1312 Kisha e Marmiroit Vlora Vlora X1313 Kisha e Shën Sergit dhe Bakut Vlora Vlora X1314 Kisha e Shën Marisë së Athalit Vlora Vlora X1315 Kisha e Gjithë Shenjtorëve Vlora Vlora X1316 Kisha e Shën Spiridhonit Vlora Vlora X1317 Kisha e Ipapandisë Vlora Vlora X1318 Kisha Katolike Vlora Vlora X1319 Kisha e Shën Mëhillit Vlora Vlora X1320

125

Kisha e Shën Marisë, Mesodhi Vlora Vlora X1321 Kisha e Shën Sotirës Vlora Vlora X1322 Kembët e Urës Antike Nën Kalanë Çeries Vlora Vlora X1323 Kullat e Ali Pashës Vlora Vlora X1324 Kulla e Vretos Vlora Vlora X1325 Kulla e Kumive Vlora Vlora X1326 "Klubi Labëria" Vlora Vlora X1327 Kasollet e Eqerem Hadërit Vlora Vlora X1328 Kompleksi tek Muzeu Vlora Vlora X1329 Kompleksi mbi Muzeun Vlora Vlora X1330 Manastiri i Shën Marisë Vlora Vlora X1331 Mbeturinat e Kishës së Shën Stefanit Vlora Vlora X1332 Mbishkrimet në Shkëmbin Gramata Vlora Vlora X1333 Mozaiku në vendin "Brezi i Çishe Murajve" Vlora Vlora X1334 Muzeu (Banesa ku ka lindur Hysni Kapo) Vlora Vlora X1335 Muzeu Historik Vlora Vlora X1336 Qyteti Antik Orik Vlora Vlora X1337 Qyteti Ilir Amantia Vlora Vlora X1338 Qyteza e Armenit Vlora Vlora X1339 Rruga e Hebrejve Vlora Vlora X1340 Rrënojat e Kishës së Shën Kollit Vlora Vlora X1341 Rrënojat ë Banesës (Ish) Odhise Kasnecit Vlora Vlora X1342 Rrënojat e Kishës së Shën Ndreut Vlora Vlora X1343 Rrënojat e Kishës së Shën Gjergjit Vlora Vlora X1344 Sahati Kompleks Vlora Vlora X1345 Shtëpia e Rradhimajve Vlora Vlora X1346 Shtëpia e Formimit të Qeverisë 1920 Vlora Vlora X1347 Shtëpia e Halim Xhelos në Vlorë ku u themelua Vlora Vlora X1348 Komiteti Qarkor i Rinisë Shtëpia e Feti Elmazit ku ka qendruar Këshilli Na.Çl. i Vlora Vlora X1349 Qarkut të Vlorës Shtëpia Muze e Vëllezërve Nushi Vlora Vlora X1350 Shtëpia ku u formua Kom.Qarkor i Partisë për Qarkun Vlora Vlora X1351 e Vlorës Shpella e Velëes Vlora Vlora X1352 Shpella e Spilesë Vlora Vlora X1353 Shpella midis fshatrave Dukat e Tragjas Vlora Vlora X1354 Tavani Dekorativ në Shtëpi në Pirro Gjikopullit Vlora Vlora X1355 Tuma në Bregun e Kishës Vlora Vlora X1356

126

Termat Antike Vlora Vlora X1357 Teqeja e Kaninës Vlora Vlora X1358 Ura e Bratajt Vlora Vlora X1359 Ujësjellësi Ferunit Vlora Vlora X1360 Ujësjellësi i Vranishtit Vlora Vlora X1361 Ura e Frengut në Fshatin Vlora Vlora X1362 Varri Monumental i Ismail Qemalit Vlora Vlora X1363 Xhamia e Muradies Vlora Vlora X1364 Kalaja e Çeres Vlora Vlora X1365 Kalaja e Himarës Vlora Vlora X1366 Klaja e Kaninës Vlora Vlora X1367 Kulla në Fshatin Vuno Vuno Vlora X1376

127

A.5 REZULTATET STATISTIKORE TË PËRPUNIMIT TË TË DHËNAVE TË PYETËSORËVE

Descriptive Statistics Mean Std. Deviation N @1 2.206 1.0084 488 @3 1.588 .5569 488 @6 1.941 .4887 488 @8 1.912 .8658 488 @21 4.324 16.7381 488 @2 3.059 1.0714 488 @13 2.471 .6147 488 @15 4.294 .7988 488 @24 1.529 .6622 488

Correlations

@1 @3 @6 @8 @21 @2 @13 @15 @24

@1 1.000 -.006 -.036 .369 -.038 -.544 .132 .336 .195 @3 -.006 1.000 -.314 .362 .447 -.263 .406 .144 .445 @6 -.036 -.314 1.000 -.084 -.335 .065 -.309 -.265 -.088 @8 .369 .362 -.084 1.000 .033 -.680 .650 .082 .560 Pearson @21 -.038 .447 -.335 .033 1.000 -.192 .447 .156 .408 Correlation @2 -.544 -.263 .065 -.680 -.192 1.000 -.411 -.339 -.558 @13 .132 .406 -.309 .650 .447 -.411 1.000 -.044 .412 @15 .336 .144 -.265 .082 .156 -.339 -.044 1.000 .270 @24 .195 .445 -.088 .560 .408 -.558 .412 .270 1.000 @1 . .486 .420 .016 .415 .000 .228 .026 .135 @3 .486 . .035 .018 .004 .067 .009 .208 .004 @6 .420 .035 . .318 .027 .358 .038 .065 .310 @8 .016 .018 .318 . .426 .000 .000 .321 .000 Sig. (1-tailed) @21 .415 .004 .027 .426 . .138 .004 .189 .008 @2 .000 .067 .358 .000 .138 . .008 .025 .000 @13 .228 .009 .038 .000 .004 .008 . .403 .008 @15 .026 .208 .065 .321 .189 .025 .403 . .062 @24 .135 .004 .310 .000 .008 .000 .008 .062 . @1 488 488 488 488 488 488 488 488 488 @3 488 488 488 488 488 488 488 488 488 @6 488 488 488 488 488 488 488 488 488 @8 488 488 488 488 488 488 488 488 488 N @21 488 488 488 488 488 488 488 488 488 @2 488 488 488 488 488 488 488 488 488 @13 488 488 488 488 488 488 488 488 488 @15 488 488 488 488 488 488 488 488 488 @24 488 488 488 488 488 488 488 488 488

128

Variables Entered

Model Variables Variables Method Entered Removed X24, X6, X15, . Enter 1 X21, X3, X2, X13, X8

a. Dependent Variable: Y1 b. All requested variables entered.

Model Summary

Model R R Square Adjusted R Std. Error of the Durbin-Ëatson Square Estimate 1 .611 .574 .173 .9169 1.541

a. Predictors: (Constant), @24, @6, @15, @21, @3, @2, @13, @8 b. Dependent Variable: @1

ANOVA

Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. Regression 12.539 8 1.567 1.864 .112 1 Residual 21.020 479 .841 Total 33.559 487

a. Dependent Variable: @1 b. Predictors: (Constant), @24, @6, @15, @21, @3, @2, @13, @8

129

Coefficients

Model Unstandardized Coefficients Standardized t Sig. Coefficients B Std. Error Beta (Constant) 3.110 2.318 1.342 .192 @3 -.246 .361 -.136 -.683 .501 @6 -.035 .383 -.017 -.092 .928 @8 .208 .390 .178 .533 .599 1 @21 -.002 .015 -.035 -.142 .888 @2 -.465 .232 -.494 -2.005 .056 @13 -.088 .452 -.054 -.196 .846 @15 .265 .238 .210 1.117 .275 @24 -.216 .355 -.142 -.609 .548 Coefficients

Model 95.0% Confidence Interval for B Correlations Collinearity Statistics Loëer Bound Upper Bound Zero-order Partial Part Tolerance (Constant) -1.665 7.885 @3 -.989 .496 -.006 -.135 -.108 .632 @6 -.824 .754 -.036 -.018 -.014 .727 @8 -.595 1.010 .369 .106 .084 .224 1 @21 -.032 .028 -.038 -.028 -.023 .422 @2 -.944 .013 -.544 -.372 -.317 .412 @13 -1.019 .842 .132 -.039 -.031 .330 @15 -.224 .755 .336 .218 .177 .707 @24 -.948 .515 .195 -.121 -.096 .460 Coefficients

Model Collinearity Statistics VIF (Constant) @3 1.582 @6 1.376 @8 4.467 1 @21 2.371 @2 2.429 @13 3.026 @15 1.414 @24 2.173 a. Dependent Variable: @1

130

Collinearity Diagnostics

Model Dimension Eigenvalue Condition Index Variance Proportions (Constant) @3 @6 @8 1 7.512 1.000 .00 .00 .00 .00 2 .966 2.788 .00 .00 .00 .00 3 .272 5.254 .00 .00 .00 .05 4 .079 9.724 .00 .25 .13 .02 1 5 .067 10.628 .00 .33 .05 .08 6 .044 13.060 .00 .24 .28 .00 7 .041 13.494 .00 .13 .17 .01 8 .015 22.747 .00 .02 .00 .84 9 .004 45.113 .99 .02 .37 .00

Collinearity Diagnostics

Model Dimension Variance Proportions @21 @2 @13 @15 @24 1 .00 .00 .00 .00 .00 2 .37 .00 .00 .00 .00 3 .05 .07 .00 .00 .03 4 .02 .02 .02 .00 .25 1 5 .13 .00 .05 .01 .21 6 .00 .00 .01 .27 .00 7 .02 .29 .01 .10 .43 8 .39 .30 .67 .02 .07 9 .02 .32 .24 .59 .00

a. Dependent Variable: @1

Residuals Statistics

Minimum Maximum Mean Std. Deviation N Predicted Value 1.344 3.612 2.206 .6164 488 Residual -1.5351 2.3985 .0000 .7981 488 Std. Predicted Value -1.399 2.281 .000 1.000 488 Std. Residual -1.674 2.616 .000 .870 488

a. Dependent Variable: @1

131

REFERENCAT:

UNWTO Tourism Highlights, Edition 2014

UNWTO World Tourism Barometer, 2013

Travel & Tourism Economic Impact 2012 - Albania, World Travel and Tourism Council, pp. 5

European Commission, Flash Eurobarometer 334; Attitudes of Europeans Towards Tourism, March 2013, available at: http://ec.europa.eu/public_opinion/flash/fl_334_en.pdf

European Commission, Europe, the world's No 1 tourist destination – a new political framework for tourism in Europe, European Commission (COM (2013)352) final dated of 30.06.2013 – hereafter referred to as the 2013 Communication.

A Tourism Satellite Account (TSA) is a statistical framework in the field of tourism (developed by United Nations Statistics Division (UNSD), the Statistical Office of the European Communities (EUROSTAT), the Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD) and “Occupancy of tourist accommodation surpasses the pre-crisis level”, at the World Eurostat 2012, Statistics in focus “Industri, trade and services”, available at: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-SF-12-008/EN/KS-SF-12-008- EN.PDF

Flash Eurobarometer 370, Attitude of Europeans toward tourism Report, March 2013

Eurostat, Statistics in focus, 49/2013

Christopfe Demunter and Chryssanthi Dimitrakopoulou, Tourism in Europe: Results for 2012, Eurostat, Statistics on Focus, 28/2013, pp. 1

Eurostat, Statistics on Focus, 28/2012

TIES (The International Ecotourism Society) definition, 1991

Active Tourism 2002

Impact of European Cultural Routes on SMEs’ Innovation and Competitiveness, Council of Europe 2011

Jan van Dijk, The network society, sec. ed. 2006

Gottlieb Duttweiler Institute, Future of leisure travel - Trend study, 2006

The UNESCO Universal Declaration on Cultural Diversity, 2001

Johanesburg Declaration on Sustainable Development, 2002;

132

Davos Summit by UNWTO 2007,

EC Conference on Social Tourism - DG Enterprise and Industri, Unit of Tourism - Brusselles 23 April 2008

World Commission on Culture and Development Report, Our Creative Deversity, 1997

Raporti i OECD për kulturën dhe turizmin, 2009

UNWTO Tourism Highlights, 2014ed and Index Mundi http://www.indexmundi.com/facts/topics/private-sector-and-trade#Travel & tourism

WTTC Travel and Tourism Ecnomic Impact 2014

George L. Vairaktarakis, Optimization tools for design and marketing of new / improved products using the house of quality, Journal of Operations Management 17, 1999. pp 645–663

Marketing on Travel and Tourism, Middleton 2001

Wackernagel, M., & Yount, J. D. Footprints for sustainability: The next steps, Environment, Development and Sustainability, 2ed, 2000, pp. 21–42

Wackernagel, M., & Rees, W. E. Our ecological footprints: Reducing human impact on the Earth, Gabriola Island: New Soviety Publishers, 1996, pp. 9.

Colin Hunter, Jon Saw (accepted 2005), Ecological Footprint as a Key Indicator of Sustainable Tourism, Toursim Management Journal, V 28, Science Direct, 2007, pp. 47-57.

World Wildlife Fund, United Nations Environment Programme, World Conservation Monitoring Centre, Redefining Progress &The Centre for Sustainability Studies, Living planet report 2000. Gland: WWF, 2000.

AKAO Y. Ed..“Quality Function Deployment”, Productivity Press, Cambridge, MA, 1990.

BAIDAL J., A I. “Measuring sustainability in a mass tourist destination: Pressures, perceptions and policy responses in Torrevieja, Spain”, Journal of Sustainable Tourism, 11(2, 3), pp. 181– 203, 2003.

BARBER N., Taylor Ch. “Deale, C. A Case for Selective Marketing: Identifying the Ecological Wine Tourist”, International CHRIE Conference-Refereed Track, 2009.

BERENGUER J.,Corraliza J. “A.,Martin, R. Rural-urban differences in environmental concern, attitude and actions”, European Journal of Psychological Assessment, 21(2), pp. 128–138, 2005.

BUDEANU A. “Impacts and responsibilities for sustainable tourism: a tour operator’s perspective”, Journal of Cleaner Production 13, pp. 89–97, 2005.

133

BURNS G.L., Howard P. “When wildlife tourism goes wrong: a case study of stakeholder and management issues regarding Dingoes on Fraser Island, Australia”, Journal of Tourism Management 24, pp. 699–712, 2003.

CHOI Hwan Suk Ch. “Sirakaya, E. Sustainability indicators for managing community tourism”, Journal of Tourism Management 27, pp 1274-1289, 2006.

CORRALIZA J., Berenguer J. “Environmental values, beliefs, and actions: A situational approach”, Environment and Behavior, 32, pp. 832–848, 2000.

COSTANZA R. “The dynamics of the ecological footprint concept”, Ecological Economics, 32, pp. 341–345, 2000.

DAY R.G. “Quality Function Deployment: Linking a Company with its Customers”. ASQC, Milwaukee, WI, 1993.

DOLCINAR S. “Insight into sustainable tourists in Austria: Data based a priori segmentation approach”, Journal of Sustainable Tourism, 12(3), pp. 209–218, 2004.

FENNELL D. A. “Ecotourism programme planning”, Wallingford, UK: CABI Publishing, 2002.

FERGUSON A. “The logical foundation of ecological footprints”, Environment, Development and Sustainability, 1, pp. 149–156, 1999.

GEORGE L. Vairaktarakis. “Optimization tools for design and marketing of new/ improved products using the house of quality”, Journal of Operations Management 17, pp 645–663, 1999.

GOSSLING S. “Human–environmental relations with tourism”. Annals of Tourism Research, 29(2), pp. 539–556, 2002.

HUNTER C., Shaw J.“The ecological footprint as a key indicator of sustainable tourism”, Journal of Tourism Management 28, pp 46-57, 2007.

SCOTT D. “Global environmental change and mountain tourism”, In S. Gossling, & C. M. Hall (Eds.), Tourism & global environmental change, pp. 54–75. Oxon: Routledge, 2006.

VENETOULIS J.,Chazan D., Gaudet C.“Ecological footprint of nations. Oakland: Redefining Progress”, 2004.

TSAUR Sh., Lin Y., Lin J., “Evaluating ecotourism sustainability from the integrated Perspective of resource, community and tourism”, Tourism Management 27, pp. 640–653, 2006.

134

WARD J., Hughey K., & Urlich, S. “A framework for managing the biophysical effects of tourism on the natural environment in New Zealand”, Journal of Sustainable Tourism, 10(3), pp. 239–259, 2002.

WARNKEN J., Bradley M., Guilding Ch. “Eco-resorts vs. mainstream accommodation providers: an investigation of the viability of benchmarking environmental performance”, Rebollo, Journal of Tourism Management 26, pp 367–379, 2005.

World Travel and Tourism Council http://www.wttc.org/eng/Tourism_Research/Economic_Data_Search_Tool/

135