Collegium Vocale Gent Philippe Herreweghe Bach Donderdag 17 April 2003 Bach En Hoogdagen
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Bach en Hoogdagen Koor en Orkest Collegium Vocale Gent Philippe Herreweghe Bach donderdag 17 april 2003 Bach en Hoogdagen . Seizoen 2002-2003 Ensemble Explorations Bach dinsdag 26 november 2002 Koor en Orkest Collegium Vocale Gent . Philippe Herreweghe Bach donderdag 12 december 2002 Koor Collegium Vocale Gent . Prometheus Ensemble Etienne Siebens Bach, Kurtág donderdag 6 maart 2003 La Petite Bande . Ex Tempore . Sigiswald Kuijken Graun donderdag 27 maart 2003 Koor en Orkest Collegium Vocale Gent . Philippe Herreweghe Bach donderdag 17 april 2003 Koor en Orkest Collegium Vocale Gent Philippe Herreweghe muzikale leiding Sibylla Rubens sopraan . Ingeborg Danz alt . Christoph Prégardien tenor (evangelist) . Jan Kobow tenor . Sebastian Noack bas (Jesus) . Thomas Bauer bas Johann Sebastian Bach Johannes Passion BWV 245 begin concert 20.00 uur einde omstreeks 22.00 uur geen pauze inleiding door Kevin Voets . 19.15 uur . Foyer teksten programmaboekje Stephan Moens coördinatie programmaboekje deSingel druk programmaboekje Tegendruk gelieve uw GSM uit te schakelen! Johann Sebastian Bach (1685-1750) De Johannes-Passie Toen Johann Sebastian Bach in mei 1723 zijn ambt als Tho- mascantor in Leipzig opnam, was dat met gemengde gevoe- lens. Enerzijds had hij een van de meest prestigieuze posten in het protestantse Duitsland veroverd en was hij nu zeker van een goede opvoeding voor zijn kinderen. Anderzijds moet het een knauw voor zijn eergevoel geweest zijn dat hij de betrekking niet als eerste keuze (voor hem hadden Telemann en Graupner met de raad van de stad Leipzig onderhandeld), maar slechts na een zware sollicitatieproce- dure had gekregen. Toch ging hij vlug aan het werk: een eerste jaargang cantates moest klaargemaakt worden, voor het kerstfeest een Magnificat en voor de goede week van het volgende jaar een passie. Deze Johannes-Passie werd voor het eerst opgevoerd op Goede Vrijdag van het jaar 1724. Op dezelfde dag was enkele tientallen mijlen daarvan- daan, in de hofkerk van Dresden, het Oratorio tedesco al sepolcro santo (Duits oratorium bij het Heilig Graf) 'Nicht das Band, das dich bestricket' van Johann David Heinichen te horen. Heinichen, zelf protestant, schreef voor het - om politieke redenen – katholieke hof van Dresden een stuk in een vorm die van een ander katholiek hof, dat van Wenen, afkomstig was. Het is nauwelijks voorstelbaar hoe de muziekgeschiedenis er zou uitgezien hebben als door een of ander toeval Heinichen de post in Leipzig en Bach die in Dresden had bekleed (Bach kreeg enkele jaren later de - eer- der symbolische - titel van Hofcompositeur aan het hof in Dresden). Oratorium- en passiecomposities behoorden voor de Duitse componisten van de zestiende en zeventiende eeuw tot de Johann Sebastian Bach basisopdrachten; in de vroege achttiende eeuw waren ze opera-achtigs ten tonele te brengen. Toch is Matthesons echter tot grote gebeurtenissen uitgegroeid, waar veel beschrijving in grote trekken op Bachs passies toepasselijk: middelen voor werden ingezet. In 1739 definieerde Johann zij bevatten een kunstige afwisseling van koralen, koren, Mattheson het oratorium - waarvan de passie een bijzonde- fuga's, aria's en recitatieven, die door instrumenten worden re vorm was - als volgt: "In demselben werden entweder begeleid en als eerste doel hebben de "geesten zowel tot durch die Prosopopädie oder Persondichtung, da aus Dingen inkeer en godsvrucht als tot medelijden en andere gevoe- Personen gemacht werden, die sonst keine sind; oder ohne lens aan te sporen, maar vooral tot Gods lof en tot geeste- Verblümung, durch Einführung wircklicher Personen, solche lijke vreugde". Vorträge gethan, die nicht in einem dürren Gespräch, oder De traditie van de jaarlijkse passieuitvoeringen was in Leip- in einer Erzaehlung allein, sondern in beweglichen Sätzen zig kort voor Bachs aankomst door zijn voorganger Johann von allerhand Art, schöne Gedancken und Erwegungen an Kuhnau ingevoerd; ze vonden afwisselend in de twee den Tag legen; die Gemüther sowohl zur Andacht und heili- belangrijkste kerken, St.-Thomas en St.-Nikolaas plaats, en ger Furcht, als auch zum Mitleiden und andern Regungen, wel voor en na de predikatie op Goede Vrijdag. In 1724 was vornehmlich aber zum Lobe Gottes und zur geistlichen Freu- het de beurt aan St.-Nikolaas. Bach koos voor het evangelie de antreiben; durch Choräle, Chöre, Fugen, Arien, Recitative volgens Johannes maar voegde er de scène met de aardbe- cc. die artigste Abwechslung treffen, und selbige mit ver- ving uit Mattheus aan toe. Een jaar later voerde hij dezelf- schiedenen Instrumenten, nachdem es die Umstände erfor- de passie opnieuw op, maar hij veranderde ze ingrijpend; zo dern, klüglich und bescheidentlich begleiten. Ein Oratorium verving hij het grote openingskoor Herr, unser Herrscher ist also nichts anders, als ein Sing-Gedicht, welches eine door een koraalfantasie O Mensch, bewein dein Sünde gross gewisse Handlung oder tugendhaffte Begebenheit auf dra- (later zal zij het eerste deel van de Mattheus-Passie beslui- matische Art vorstellet. Die Gemüths-Bewegungen sind hier ten). wiederum, wie man siehet, das vornehmste, worauf der In plaats van het slotkoraal Ach Herr, lass dein lieb Engelein Componist Achtung zu geben hat. Es haben aber die Ora- gebruikte hij het koraal Christe, du Lamm Gottes (later in torien, wenn sie geistliche Dinge abhandeln, ein anders und cantate BWV 23). Twee aria's werden vervangen (Ach, mein höheres zum Vorwurff, als sonst: nehmlich Gott und seine Sinn door Zerschmettert mich en Erwäge door Ach windet grosse Thaten, die freilich weit ernsthafftere Ausdrückun- euch nicht so) en een derde (Himmel reisse, Welt erbebe) gen und Gedancken geben, auch wichtigere Wirckungen toegevoegd. bey den Zuhörern thun, als die verstellten oder gefärbten In 1732 (volgens het meest recente onderzoek) maakte Bach Affecten des weltlichen Schauplatzes." een aantal veranderingen weer ongedaan en schrapte hij Mattheson dacht waarschijnlijk vooral aan de passieopvoe- alle delen die uit het Mattheus-evangelie kwamen; de scène ringen in Hamburg, die gedeeltelijk niet in de kerk maar in met de aardbeving werd vervangen door een sinfonia, die de concertzaal voor betalend publiek werden opgevoerd en verloren is gegaan. In 1739 wilde Bach de Johannes-Passie een soort opera-Ersatz voor de passietijd waren. In de stren- opnieuw opvoeren en begon hij de partituur in het net over gere stad Leipzig waren dergelijke opvoeringen ondenk- te schrijven, maar de opvoering werd door de raad verbo- baar; Bach moest in zijn contract uitdrukkelijk beloven, niets den. Bach stopte dus met overschrijven; deze begonnen par- tituur werd pas in 1749 door verschillende kopiisten verder- ren, het objectieve geloof tegenover het subjectieve van de gezet voor een opvoering op Goede Vrijdag van dat jaar. We enkeling dat uit de aria spreekt. Als Jezus twee keer aan weten niet of deze uitvoering ooit heeft plaatsgehad; het is Petrus vraagt: "Soll ich den Kelch nicht trinken, den mir ook mogelijk dat op die datum de Brockes-Passie van Hän- mein Vater gegeben hat?", antwoordt de gemeente: "Dein del werd uitgevoerd. In elk geval waren de partituur en het Will gescheh, Herr Gott". opvoeringsmateriaal klaar (uit het materiaal blijkt dat Bach Architectonisch wordt de passie vooral geordend door de een groter orkest ter beschikking had dan in 1724 en nu veel koren. Bach heeft alle turbae-koren waarin de tegenstan- meer kon spelen met solo- en tuttipassages); de passie bezat ders van Jezus aan het woord komen (dat zijn er twaalf van merkwaardig genoeg weer nagenoeg dezelfde vorm als in de veertien) op symmetrische wijze met elkaar verbonden, 1724, maar was nauwkeurig gereviseerd en verbeterd. Deze zelfs tot in de figuratie van de instrumentale stemmen toe. versie wordt nu meestal opgevoerd. In tegenstelling tot de Deze symmetrische structuur is door kritische wetenschap- tekst van de Mattheus-Passie is die van de Johannes-Passie pers in twijfel getrokken of aan de toevalligheden van de niet het werk van één dichter. Enerzijds steunt Bach veel uitgangstekst toegeschreven; hij is echter te opvallend om meer op de schriftwoorden; anderzijds heeft hij niet de louter toevallig te zijn. Ook de Mattheus-Passie vertoonde gemakkelijke weg gekozen om bijvoorbeeld eenvoudigweg overigens in haar vroegste vorm een gelijkaardige symme- de - in Leipzig door de Passie van Telemann al bekende - trische structuur, terwijl passies van andere componisten, die tekst van Brockes over te nemen. Van Brockes leende hij wel nochtans dezelfde of gelijkaardige teksten gebruiken, de enkele stukken voor aria's maar hij bewerkte ze ingrijpend, nummers eenvoudigweg na elkaar plaatsen. De retorische waarbij hij de vaak wat overladen stijl sterk vereenvoudig- kunst van Bach, die door Birnbaum nog tegen Scheibe moest de. Deze stukken vulde hij aan met passende deeltjes van verdedigd worden en die in de negentiende en vooral in de andere dichters (vooral Postel en Weise). Toch is het aandeel eerste helft van onze eeuw naar de achtergrond was ver- van deze poëtische stukken eerder klein; er zijn weinig ario- drongen, ten voordele van een romantische heroïsering van so's, de aria's zijn veeleer kort; er zijn geen duetten en maar de grote cantor, wordt nu door iedereen erkend. Zij is te een aria met koor. Die aria's dienen meestal om een of herkennen in de opbouw van hele aria's als exemplaar van ander citaat uit het evangelie te expliciteren: het individu overtuigingskunst (Ach, mein Sinn), maar ook in beeldende (vele aria's staan in de ik-vorm) bepaalt zijn standpunt, kiest figuren van allerlei aard: eenvoudige, zoals de geselslagen; partij tegenover wat er in het bijbelverhaal gebeurt. Het visuele, zoals de regenboog in Erwäge; maar ook hermeti- duidelijkst is dit wel in de aria Ich folge dir gleichfalls mit sche uit de getallensymboliek. freudigen Schritten, maar ook Von den Stricken meiner Sün- Dit alles maakt de Johannes-Passie - misschien nog meer dan den, Ach, mein Sinn, Erwäge, Mein teurer Heiland en Zer- de Mattheus-Passie - tot het meest veelzijdige voorbeeld van fliesse, mein Herze zijn hier voorbeelden van. In Es ist voll- de oratorische passie.