Rodzicom 2 Katarzyna Kuras Współpracownicy I Klienci Augusta A
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Współpracownicy i klienci Augusta A. Czartoryskiego w czasach saskich 1 Rodzicom 2 Katarzyna Kuras Współpracownicy i klienci Augusta A. Czartoryskiego w czasach saskich 3 Kraków 2010 4 Katarzyna Kuras Recenzja Prof. dr hab. Mariusz Markiewicz Redakcja Zofia Wróbel Korekta Zofia Wróbel © Copyright by Uniwersytet Jagielloński © Copyright by Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica” Publikacja wydana ze środków przeznaczonych na działalność statutową Wydziału Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie ISBN 978-83-62261-09-3 Na okładce: fragment portretu Augusta A. Czartoryskiego. Obiekt pochodzi ze zbiorów Fundacji XX Czartoryskich. Projekt okładki Anna Siermontowska-Czaja Skład i łamanie Studio Poligraficzne Dorota Słomińska, Kraków tel.: 0602 677 488 Druk i oprawa Poligrafia Inspektoratu Towarzystwa Salezjańskiego ul. Konfederacka 6, 30-306 Kraków; tel. (012) 266-40-00 Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica” z siedzibą w Instytucie Historii UJ ul. Gołębia 13, 31-007 Kraków www.iagellonica.com.pl Współpracownicy i klienci Augusta A. Czartoryskiego w czasach saskich 5 SPIS TREŚCI WSTĘP... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7 1. PATRON I DWÓR . .. 15 1.1. August Aleksander Czartoryski — sylwetka patrona. .. 15 1.2. Dwór ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30 2. PODSTAWY MATERIALNE PATRONATU. 43 2.1. Geografia dóbr ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43 2.2. Środowisko zarządców . .. 48 3. W KRĘGU PATRONATU I KLIENTELIZMU . .. 65 3.1. Klientelizm i patronat. 65 3.2. Ramy patronatu . .. 72 3.3. Patronat duchowny . .. 89 4. LUDZIE CZARTORYSKIEGO. ANALIZA GRUPY . 101 Ogólna stratyfikacja grupy... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 102 „Stara” klientela . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 103 Współpracownicy i przyjaciele polityczni . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 108 Klientela . 120 Trwałość więzi klientalnej . 137 5. DZIAŁALNOŚĆ POLITYCZNA FAKCJI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 151 5.1. Sejmiki . 151 5.2. Na forum sejmowym. 236 5.3. Trybunał koronny. 268 ZAKOŃCZENIE . 303 ANEKSY . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 309 BIBLIOGRAFIA... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 327 WYKAZ SKRÓTÓW. 345 INDEKS . 347 6 Katarzyna Kuras Współpracownicy i klienci Augusta A. Czartoryskiego w czasach saskich 7 WSTĘP Starcia fakcji magnackich, zwanych niekiedy w literaturze historycznej ko- teriami lub partiami, stanowiły stały element pejzażu politycznego osiemnasto- wiecznej Rzeczypospolitej, stając się szczególnie wyrazistymi w czasach pano- wania Augusta III Sasa. Wydarzenia z 1733 r., z okresu bezkrólewia, znacznie spolaryzowały społeczeństwo szlacheckie, dzieląc je na dwie wyraźne grupy — zwolenników Wettyna, syna zmarłego monarchy Augusta II, oraz sympaty- ków kandydatury Stanisława Leszczyńskiego. Zwycięstwo Augusta III ozna- czało konieczność pacyfikacji kraju oraz pojednania króla ze zbuntowanymi przywódcami wydarzeń z lat 1733–1735. Dokonywano tego na kolejnych sej- mach — w 1735, 1736 i 1738 r. Społeczeństwo szlacheckie, na zasadzie zgody na istniejące status quo, z czasem coraz bardziej akceptowało nowego monarchę. W okresie tym żadna z obecnych jeszcze w czasach Augusta II fakcji nie zdobyła zdecydowanej przewagi na scenie politycznej. Stronnictwa dopiero tworzono lub modyfikowano ze względu na „nowe” czasy i zadania. Istniała względna równo- waga między aktywnymi republikantami Potockimi, niepewną w swych politycz- nych sentymentach Familią1, lawirującymi między wiernością wobec Stanisława Leszczyńskiego a lojalnością wobec nowego monarchy Tarłami oraz kilkoma innymi, mniejszymi ośrodkami politycznymi. Sytuacja ta zaczęła się zmieniać na początku lat czterdziestych. Choć już na sejmie w 1738 r. Familia wystąpiła w roli potencjalnego sojusznika dworu, nie stała się automatycznie stronnictwem królewskim. Podobna sytuacja miała również miejsce w roku 1741 r. w związku z planami konfederacji przedstawianymi szlachcie na sejmikach przez Potockich. Michał i August Czartoryscy oraz Stanisław Poniatowski dysponowali wówczas konkretnym planem, jak przeciwdziałać pomysłom republikantów i zapobiec destabilizacji w kraju. Wymiernym efektem wspomnianych wydarzeń był fakt, że przez prawie dziesięć lat (1743–1752) Familia zajmowała pozycję stronnictwa dworskiego i wspólnie z ośrodkiem drezdeńskim forsowała projekty reform. Faktyczne zerwanie Familii z dworem zostało symbolicznie przypieczętowa- ne przez spór o ordynację ostrogską. Rok 1752 jest datą bardzo umowną — okre- śla pewien punkt w przebiegu procesu odchodzenia czartoryszczyków od dwo- 1 Określenie Familia bez cudzysłowu stanowi w niniejszej pracy wyłącznie synonim stronnic- twa kierowanego przez Michała i Augusta Czartoryskich oraz Stanisława Poniatowskiego. Pojęcia „stronnictwa” czy też „partii” używane w odniesieniu do osiemnastowiecznej rzeczywistości nie mają znaczenia współczesnego, na co zwracał już uwagę W. Konopczyński, Z dziejów naszej par- tyjności, [w:] Mrok i świt, Warszawa 1922, s. 20–22. 8 Katarzyna Kuras ru. Koniec lat pięćdziesiątych i okres do roku 1763 to czas dominacji na scenie politycznej kamaryli marszałka nadwornego koronnego Jerzego A. Mniszcha, a zarazem minimalizacja roli Familii jako partii opozycyjnej. Dość ustabilizowa- ną pozycję posiadała wtedy również grupa skupiona wokół hetmana wielkiego koronnego Jana K. Branickiego. Postrzeganie czasów saskich wyłącznie przez pryzmat walki stronnictw sta- nowi ukłon w stronę starej historiografii, reprezentowanej przez Kazimierza Wa- liszewskiego oraz Klemensa Kanteckiego2. To ten pierwszy napisał w 1887 r. w swej pracy Potoccy i Czartoryscy: „O składzie i wewnętrznej organizacji jed- nego z tych stronnictw nie mam potrzeby rozpisywać się”3. Tendencja określona tym lapidarnym stwierdzeniem przez szereg lat dominowała w literaturze histo- rycznej. Zasadniczą zmianę w analizowaniu magnackich fakcji z czasów saskich przyniosły prace Zofii Zielińskiej oraz Marii Czeppe4. Zofia Zielińska w książce Walka Familii o reformę Rzeczypospolitej 1743–1752 zamieściła rozdział zaty- tułowany Szlacheccy stronnicy Familii, w którym dokonała zwięzłego przeglądu grupy popierającej reformatorskie zamierzenia braci Czartoryskich i Stanisła- wa Poniatowskiego. Ten niewielki objętościowo tekst wraz z recenzją książki5 stał się inspiracją dla niniejszej pracy. Wzorcem metodologicznym natomiast była książka M. Czeppe, w której autorka scharakteryzowała działalność kama- ryli Mniszcha w latach 1758–1763. Niniejsza rozprawa poświęcona jest kręgowi współpracowników oraz klien- tów Augusta A. Czartoryskiego w latach 1731−1763 i stanowi próbę spojrzenia na ową grupę przez pryzmat relacji patron — klient. Wymienione wyżej lata graniczne to data ślubu wojewody ruskiego z Zofią z Sieniawskich Denhoffową oraz rok śmierci króla Augusta III Sasa. Klientela Czartoryskich za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, zwłaszcza do roku 1782, gdy zmarł August Czartoryski, wymaga odrębnego opracowania, zarówno ze względu na obfitość materiałów archiwalnych, jak i wyraźną zmianę pokoleniową, która nastąpiła wówczas wśród ludzi wojewody ruskiego. Jednocześnie pole badawcze niniej- szej pracy zostało zawężone do terenu Korony, marginalnie tylko uwzględnia- jąc Wielkie Księstwo Litewskie6. Ujęcie tematu z perspektywy patron — klient w dużym stopniu zadecydowało o kształcie pracy, której centrum stanowi osoba patrona-mecenasa, oraz jej celu, którym nie jest bynajmniej analiza Familii w roli 2 K. Kantecki, Stanisław Poniatowski, t. 1–2, Poznań 1880. 3 K. Waliszewski, Potoccy i Czartoryscy, Kraków 1887, s. 9. 4 Z. Zielińska, Walka „Familii” o reformę Rzeczypospolitej 1743–1752, Warszawa 1983; M. Czeppe, Kamaryla Pana z Dukli. Kształtowanie się obozu politycznego Jerzego Augusta Mnisz- cha 1750–1763, Warszawa 1998. 5 M. Markiewicz, H. Palkij, Próby naprawy Rzeczypospolitej, „Studia Historyczne”, 29 (1986), 1, s. 125–134. 6 Marginalnie potraktowano temat sejmików litewskich, całkowicie zdecydowano się natomiast pominąć trybunał litewski uznając, że bezpośrednim decydentem na tym terenie pozostawał pod- kanclerzy, a od 1752 r. kanclerz wielki litewski, Michał Czartoryski. Współpracownicy i klienci Augusta A. Czartoryskiego w czasach saskich 9 obozu dworskiego, określenie struktury stronnictwa czy też wyznaczenie stop- nia szlacheckiego poparcia dla propagowanych przezeń reform, choć ta ostatnia kwestia wielokrotnie pojawia się na jej kartach. Celem tym jest natomiast wy- odrębnienie grupy, współpracującej z wojewodą ruskim w czasach saskich, jej stratyfikacja i analiza, a następnie odpowiedź na pytanie o formy aktywności klienteli politycznej Czartoryskiego na sejmach, sejmikach i w trybunale koron- nym. Aby cel osiągnąć, należało precyzyjnie zdefiniować krąg ludzi, współpra- cujących z Augustem Czartoryskim, oraz zanalizować inne grupy, pozostające w zasięgu oddziaływania wojewody ruskiego — duchownych, zarządców czy sługi. W konsekwencji pojawiło się pytanie o rolę dworu magnackiego w nawią- zywaniu i podtrzymywaniu relacji klientalnej. Spoiwem konstytuującym ciągłość tematyczną pracy pozostaje kwestia po- lityki personalnej prowadzonej dzięki posiadanemu majątkowi przez Augusta A. Czartoryskiego (HR w wydaniu staropolskim). Wszechstronna analiza śro- dowiska, skupionego wokół jednego z najbardziej wpływowych ludzi