Adam Stanisław Naruszewicz
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
ADAM STANISŁAW NARUSZEWICZ POEZJE ZEBRANE TOMI BIBLIOTEKA PISARZY POLSKIEGO OŚWIECENIA zespół redakcyjny Jerzy Snopek (przewodniczący) Tomasz Chachulski Adam Karpiński Ariadna Masłowska-Nowak (sekretarz) 4 TOM Instytut Badań Literackich PAN Fundacja „Akademia Humanistyczna ADAM STANISŁAW NARUSZEWICZ POEZJE ZEBRAJNE TOMI WYDAŁA BARBARA WOLSKA Г П Т / Г ATT Ж 1 J Ж J Literackich .— “T \ l К Wydawnictwo 2005 Warszawa / Redakcja Ylagdaicna Banaszek Korekta Justyna Mańkowska Projekt okładki Jacek Babicki Łamanie Wydawnictwo IBL PAN Wydanie publikacji doFinansowane przez Ministerstwo Edukacji i Nauki oraz Uniwersytet Łódzki © Copyright by Barbara Wolska, 2005 © Copyright by Fundacja Akademia Humanistyczna, 2005 © Copyright (or this edition by Instytut Badań Literackich PAN, 2005 Druk i oprawa Drukarnia Wydawnictw Naukowych Sp. z o.o. Lodź, ul. Zwiiki 2 ISBN 83-89348-56-X WPROWADZENIE DO LEKTURY Opublikowane w niniejszej edycji utwory poetyckie Adama Naruszewicza pochodzą z pierw szego tomu Dziel, wydanych w Wai’szawie w 1778 r. w opraco waniu Franciszka Bohomolca, i oddają dokładnie jego układ. Ta pierwsza i jedyna w XVIII w. edyc ja zbiorowa utworów poety obej mowała cztery tomy. W dwóch pierwszych znalazły się utwory li ryczne, w trzecim - sielanki, saty ry, bajki, epigramaty oraz poemat Na ruinę jezuitów, w czwartym zaś przekłady. Utwoiy liryczne zos tały w Dziełach określone jako ody i umieszczone w czterech księ Adam Naruszewicz. gach: dwie pierwsze księgi liryków Fragment obrazu Marcella Bacciarellego: IIoH pmski. Archiwum FotograFiczne złożyły się na tom pierwszy, dwie Muzeum Narodowego w Warszawie. kolejne na tom drugi. W obręb pierwszej księgi weszło 27 utwo rów, natomiast w księdze drugiej tomu pierwszego zamieszczono 31 wier szy. Niniejszy tom obejmuje więc łącznie 58 utworów. Planowana w serii Biblioteka Pisarzy Polskiego Oświecenia edycja Poezji zebranych Adama Naruszewicza składać się będzie z pięciu tomów: 6 HARBAIU \VOLSK\ cztery pierwsze odzwierciedlą układ Dziel z 1778 r., tom piąty obejmie wiersze pominięte w wydaniu Bohomolca oraz utwory napisane po roku 1778, a także wiersze o autorstwie niepewnym (dubia). We .Wprowadzeniu do lektury" znajdą się nie tylko informacje na te mat utworów z tomu pierwszego. Zostało ono pomyślane również jako wstęp o charakterze ogólnym do lektury następnych tomów7 Poezji zebranych Naruszewicza, ze szczególnym uwzględnieniem wierszy lirycznych. Adam Stanisław Naruszewicz (1733-17%), poeta, dramatopisarz. tłumacz, historyk, dydaktyk (profesor Akademii Wileńskiej i jezuickiego Collegium Nohilium w Warszawie), związany od przełomu lat 1770/1771 z królem Stanisławem Augustem, był najw ybitniejszym poetyckim rzecz nikiem osoby władcy i królewskiego obozu reform, redaktorem „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych” — pierwszego polskiego czasopisma lite rackiego, stałym uczestnikiem obiadów czwartkowy cli. W czasie I roz bioru i sejmu delegacyjnego 1773-1775 dał się poznać jako aktywny autor tekstów polity cznych i okolicznościowych1. Pisał ody, sielanki, satyry, bajki, epigramaty, wiersze rokokowe, przekładał rn.in. Anakreonta, Horacego, Tacyta, Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, Salomona Gessnera, auto rów francuskich oraz różnych twórców nowołacińskich. Był wydawcą niedrukowanych wcześniej utworów Sarbiewskiego“, sielanek polskich (wspólnie z Józefem Epifanim Minasowiczem)'3 oraz redaktorem i współ- wydawcą (z Minasowiczem) dwóch tomów Pieśni wszystkich Horacju- szaĄ. Za swą twórczość i prace redaktorsko-wydawnicze otrzymał od 1 Autorski udział Naruszewicza w twórczości okolicznościowo-polityczncj tych lat uświadamia antologia: Uiersze f)olityczne pierwszego rozbioru i sejmu delegucyjnego 1772- -1775. oprać. I3. Wolska. Warszawa 2001. Zamieszczono w niej 20 jego najhardziej repre zentatywnych i różnorodnych gatunkowo utworów' (s. 36-+3. 6-+-63. 69-71. 81-82. 85-90. 97-102. 146-166. 175-183. 218-219. 226-231. 23+-236. 2+9-250. 260-269. 283-286. 310-312. 323-326). - Reverendissimi | P|atris| Mathiae Casimiri Sarhiewski e Soc|ietate| Jesu Poema tu ел vetustis munuscriptis cl wirus coriicillis olirti uh uuthorc dissimulato nomine editis depromptu ct in nimm collecta. Vìlnae 1757. Oprócz utworów drukowanych pierwszy raz znalazły siy tutaj także reedycje, a teksty zamieszczone w wydaniu poprzedzała bibliogra fia pism Sarbiewskiego. O Naruszewiczów skich edycjach poezji ..Horacego chrześcijań skiego" zob. (i. Wichary, Recepcja twórczości М.К Sarbiewskiego w polskim Oświeceniu, -Pamiętnik Literacki“ 66(1975). 2. s. 1-H-H5. * Sielanki polskie z różnych autorów zehrunc. Warszawa 1770 (i późniejsze wyda nia tego zbioru). * Pieśni wszystkie Horucjuszu przekluduniu różnych, Warszawa 1773-1775. WPROWADZENIE DO LEkTLRY 7 Stanisława Augusta w początkach 1771 r. medal Merentibus (ŁZasłużo- nym’) oraz pod koniec tegoż roku medal specjalny, przedstawiający jego i Sarbiewskiego jako „poetów uwieńczonych” (poetae laureati). Po kasacie zakonu jezuitów (w 1773 r.) Naruszewicz otrzymał od króla probostwo w Niemenczynie i dwie altarie w Oniksztach na Litwie, w 1774 r. został koadiutorem biskupa smoleńskiego, a dwa lata później został uhonorowany orderem św. Stanisława. Wiatach 1776-1779 pra cował, głównie z dala od stolicy0, nad wielotomową Historią narodu pol skiego. Pod koniec 1779 r. wrócił do Warszawy, by ukończyć redakcję opracowanych już tomów tego dzieła i wydrukować t. 2-6, obejmujące czasy Piastów (wydanie: Warszawa 1780-1785). Zbieraniem dalszych materiałów źródłowych do historii Polski kierował w latach 1781-1792, czego efektem były tzw. „Teki Naruszewicza”, stanowiące nieocenioną dokumentację dla późniejszych pokoleń historyków. W 1786 r. ukazał się jeszcze t. 7 Historii, przedstawiający panowanie władców węgierskich (wydanie: Warszawa 1786)6. Jako zasłużony pisarz i zaufany przyjaciel Stanisława Augusta towarzyszył Naruszewicz królowi w roku 1787 w podróży do Kaniowa, gdzie władca spotkał się z carycą Katarzyną II. W 1788 r. został biskupem smoleńskim, a w 1790 - łuckim. Brał udział w obradach Sejmu Czteroletniego. W okresie intensywnych badań i prac historycznych oraz działalności politycznej Naruszewicz w dalszym cią gu pisał utwory poetyckie, lecz powstało ich znacznie mniej niż w latach siedemdziesiątych. Po konsekracji na biskupa łuckiego przeniósł się do Janowa Podlaskiego, choć w dalszym ciągu przebywał głównie przy kró lu. Z czynnego życia politycznego wycofał się po przystąpieniu Stanisła wa Augusta do Targowicy w 1792 r. Osiadł wówczas na stałe w Janowie Podlaskim. Przeżył tam kilka lat, do śmierci, która nastąpiła 8 VII1796 r., w rok po utracie niepodległości przez Polskę. Tam też został pochowany w kościele św. Trójcy. Adam Naruszewicz to jeden z najwybitniejszych poetów polskiego Oświecenia. Jego twórczość poetycka, której początki przypadają — we dle zapewnień samego autora — na koniec lat czterdziestych XVIII w. ° W Powieci, wiosce na Polesiu pińskim. Z Polesia wyjeżdżał kilkakrotnie, m.in. Ho Warszawy. () Гот 1 Historii narodu polskiego, wraz z napisanym w 1775 r. Memoriałem wzglę dem pisaniu historii narodowej. został wydrukowany dopiero w 182-+ r.. w Warszawie, staraniem Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk. 8 HARBARA \V()LSK \ (ок. 1749 r.)7, a potwierdzony debiut na rok 17568, chronologicznie wy przedza dokonania takich wielkich poetów, związanych z osobą króla Sta nisława Augusta, jak Ignacy Krasicki czy Stanisław Trembecki. Większość wierszy Naruszewicza powstała przed wydaniem Dz/е/, a dokładniej - przed 1776 r., gdyż później zatrudniały poetę głównie prace kronikarskie i historyczne. Choć jego kultura literacka wywodziła się w dużej mierze z tradycji wcześniejszej, to jednak trzeba zaakcentować, że służyła już celom wyraźnie oświeceniowym, zgodnym z moralnymi i społeczno-po litycznymi założeniami epoki. Nawet jeśli formę utworów, ich kształt ję zykowy czy stylistyczne aspekty topiki wypada uznać niekiedy za prze jaw pewnego opóźnienia na tle przemian poezji Oświecenia, nie należy zapominać, że to właśnie Naruszewicz zapoczątkował owe przemiany, zwłaszcza na gruncie liryki. Nie zawsze uświadamiamy sobie nowator stwo idei oświeceniowych wyrażanych w tej poezji. Wśród historyków do dziś trwa „spór o Stanisława Augusta”9, wśród historyków literatury natomiast — o Adama Naruszewicza. Czy jest to pła ski pochlebca i panegiri sta, czy też autor, który dawał czytelnikowi „w cu krowym listku*’ „gorzki proszek”, jak to sam określił w odzie Do Stani sława Augusta. .. przy dedykacji Horacjusza z przeświadczeniem, że tego rodzaju lek „i niechcącemu często niesie zdrowie*’. Czy to, co najwartoś ciowsze u Naruszewicza, wywodzi się z postawy obywatelskiej poety i przejawia głównie w sferze odniesień polityczno-społecznych jego po ezji, czy też w obrębie niesłusznie pomijanych motywów i wątków re fleksyjnych, koncentrujących się wokół takich filozoficzno-moralnych idei przewodnich, jak idea harmonijnego modelu kosmosu, łączące się z nią pojęcie Boga oraz zespół wartości konstytuujących idee pokojowe? Czy język, styl i oblicze estetyczne tych tekstów ukazują go przede wszystkim jako „szumnego”, „nadętego” i „dzikiego” kontynuatora barokowo-sa- skiej tradycji poetyckiej, będącej domeną złego smaku, dziwaczności i roz- Por. J.W. Comułicki, „Krzywda Naruszewicza4, (wstęp do: | Л. Naruszewicz, Li ryki wybrano. wvbór i wstęp J.W. Comułicki. Warszawa 196-t. s. 9. Autor wstępu powołu je się tu na słowa poety z 1779 r.: „Już to minęło teraz trzydzieści lat. jak pracuję piórem“. 8 In nuptiis Com\itis\ Joannis Nicolai Chodkiewicz cum Ludovica Rzewuska cpi-