ADAM STANISŁAW NARUSZEWICZ POEZJE ZEBRANE TOMI BIBLIOTEKA PISARZY POLSKIEGO OŚWIECENIA zespół redakcyjny Jerzy Snopek (przewodniczący) Tomasz Chachulski Adam Karpiński Ariadna Masłowska-Nowak (sekretarz) 4 TOM Instytut Badań Literackich PAN Fundacja „Akademia Humanistyczna ADAM STANISŁAW NARUSZEWICZ POEZJE ZEBRAJNE TOMI WYDAŁA BARBARA WOLSKA Г П Т / Г ATT Ж 1 J Ж J Literackich .— “T \ l К Wydawnictwo 2005 Warszawa / Redakcja Ylagdaicna Banaszek Korekta Justyna Mańkowska Projekt okładki Jacek Babicki Łamanie Wydawnictwo IBL PAN Wydanie publikacji doFinansowane przez Ministerstwo Edukacji i Nauki oraz Uniwersytet Łódzki © Copyright by Barbara Wolska, 2005 © Copyright by Fundacja Akademia Humanistyczna, 2005 © Copyright (or this edition by Instytut Badań Literackich PAN, 2005 Druk i oprawa Drukarnia Wydawnictw Naukowych Sp. z o.o. Lodź, ul. Zwiiki 2 ISBN 83-89348-56-X WPROWADZENIE DO LEKTURY Opublikowane w niniejszej edycji utwory poetyckie Adama Naruszewicza pochodzą z pierw­ szego tomu Dziel, wydanych w Wai’szawie w 1778 r. w opraco­ waniu Franciszka Bohomolca, i oddają dokładnie jego układ. Ta pierwsza i jedyna w XVIII w. edyc­ ja zbiorowa utworów poety obej­ mowała cztery tomy. W dwóch pierwszych znalazły się utwory li­ ryczne, w trzecim - sielanki, saty­ ry, bajki, epigramaty oraz poemat Na ruinę jezuitów, w czwartym zaś przekłady. Utwoiy liryczne zos­ tały w Dziełach określone jako ody i umieszczone w czterech księ­ Adam Naruszewicz. gach: dwie pierwsze księgi liryków Fragment obrazu Marcella Bacciarellego: IIoH pmski. Archiwum FotograFiczne złożyły się na tom pierwszy, dwie Muzeum Narodowego w Warszawie. kolejne na tom drugi. W obręb pierwszej księgi weszło 27 utwo­ rów, natomiast w księdze drugiej tomu pierwszego zamieszczono 31 wier­ szy. Niniejszy tom obejmuje więc łącznie 58 utworów. Planowana w serii Biblioteka Pisarzy Polskiego Oświecenia edycja Poezji zebranych Adama Naruszewicza składać się będzie z pięciu tomów: 6 HARBAIU \VOLSK\ cztery pierwsze odzwierciedlą układ Dziel z 1778 r., tom piąty obejmie wiersze pominięte w wydaniu Bohomolca oraz utwory napisane po roku 1778, a także wiersze o autorstwie niepewnym (dubia). We .Wprowadzeniu do lektury" znajdą się nie tylko informacje na te­ mat utworów z tomu pierwszego. Zostało ono pomyślane również jako wstęp o charakterze ogólnym do lektury następnych tomów7 Poezji zebranych Naruszewicza, ze szczególnym uwzględnieniem wierszy lirycznych. Adam Stanisław Naruszewicz (1733-17%), poeta, dramatopisarz. tłumacz, historyk, dydaktyk (profesor Akademii Wileńskiej i jezuickiego Collegium Nohilium w Warszawie), związany od przełomu lat 1770/1771 z królem Stanisławem Augustem, był najw ybitniejszym poetyckim rzecz­ nikiem osoby władcy i królewskiego obozu reform, redaktorem „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych” — pierwszego polskiego czasopisma lite­ rackiego, stałym uczestnikiem obiadów czwartkowy cli. W czasie I roz­ bioru i sejmu delegacyjnego 1773-1775 dał się poznać jako aktywny autor tekstów polity cznych i okolicznościowych1. Pisał ody, sielanki, satyry, bajki, epigramaty, wiersze rokokowe, przekładał rn.in. Anakreonta, Horacego, Tacyta, Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, Salomona Gessnera, auto­ rów francuskich oraz różnych twórców nowołacińskich. Był wydawcą niedrukowanych wcześniej utworów Sarbiewskiego“, sielanek polskich (wspólnie z Józefem Epifanim Minasowiczem)'3 oraz redaktorem i współ- wydawcą (z Minasowiczem) dwóch tomów Pieśni wszystkich Horacju- szaĄ. Za swą twórczość i prace redaktorsko-wydawnicze otrzymał od 1 Autorski udział Naruszewicza w twórczości okolicznościowo-polityczncj tych lat uświadamia antologia: Uiersze f)olityczne pierwszego rozbioru i sejmu delegucyjnego 1772- -1775. oprać. I3. Wolska. Warszawa 2001. Zamieszczono w niej 20 jego najhardziej repre­ zentatywnych i różnorodnych gatunkowo utworów' (s. 36-+3. 6-+-63. 69-71. 81-82. 85-90. 97-102. 146-166. 175-183. 218-219. 226-231. 23+-236. 2+9-250. 260-269. 283-286. 310-312. 323-326). - Reverendissimi | P|atris| Mathiae Casimiri Sarhiewski e Soc|ietate| Jesu Poema­ tu ел vetustis munuscriptis cl wirus coriicillis olirti uh uuthorc dissimulato nomine editis depromptu ct in nimm collecta. Vìlnae 1757. Oprócz utworów drukowanych pierwszy raz znalazły siy tutaj także reedycje, a teksty zamieszczone w wydaniu poprzedzała bibliogra­ fia pism Sarbiewskiego. O Naruszewiczów skich edycjach poezji ..Horacego chrześcijań­ skiego" zob. (i. Wichary, Recepcja twórczości М.К Sarbiewskiego w polskim Oświeceniu, -Pamiętnik Literacki“ 66(1975). 2. s. 1-H-H5. * Sielanki polskie z różnych autorów zehrunc. Warszawa 1770 (i późniejsze wyda­ nia tego zbioru). * Pieśni wszystkie Horucjuszu przekluduniu różnych, Warszawa 1773-1775. WPROWADZENIE DO LEkTLRY 7 Stanisława Augusta w początkach 1771 r. medal Merentibus (ŁZasłużo- nym’) oraz pod koniec tegoż roku medal specjalny, przedstawiający jego i Sarbiewskiego jako „poetów uwieńczonych” (poetae laureati). Po kasacie zakonu jezuitów (w 1773 r.) Naruszewicz otrzymał od króla probostwo w Niemenczynie i dwie altarie w Oniksztach na Litwie, w 1774 r. został koadiutorem biskupa smoleńskiego, a dwa lata później został uhonorowany orderem św. Stanisława. Wiatach 1776-1779 pra­ cował, głównie z dala od stolicy0, nad wielotomową Historią narodu pol­ skiego. Pod koniec 1779 r. wrócił do Warszawy, by ukończyć redakcję opracowanych już tomów tego dzieła i wydrukować t. 2-6, obejmujące czasy Piastów (wydanie: Warszawa 1780-1785). Zbieraniem dalszych materiałów źródłowych do historii Polski kierował w latach 1781-1792, czego efektem były tzw. „Teki Naruszewicza”, stanowiące nieocenioną dokumentację dla późniejszych pokoleń historyków. W 1786 r. ukazał się jeszcze t. 7 Historii, przedstawiający panowanie władców węgierskich (wydanie: Warszawa 1786)6. Jako zasłużony pisarz i zaufany przyjaciel Stanisława Augusta towarzyszył Naruszewicz królowi w roku 1787 w podróży do Kaniowa, gdzie władca spotkał się z carycą Katarzyną II. W 1788 r. został biskupem smoleńskim, a w 1790 - łuckim. Brał udział w obradach Sejmu Czteroletniego. W okresie intensywnych badań i prac historycznych oraz działalności politycznej Naruszewicz w dalszym cią­ gu pisał utwory poetyckie, lecz powstało ich znacznie mniej niż w latach siedemdziesiątych. Po konsekracji na biskupa łuckiego przeniósł się do Janowa Podlaskiego, choć w dalszym ciągu przebywał głównie przy kró­ lu. Z czynnego życia politycznego wycofał się po przystąpieniu Stanisła­ wa Augusta do Targowicy w 1792 r. Osiadł wówczas na stałe w Janowie Podlaskim. Przeżył tam kilka lat, do śmierci, która nastąpiła 8 VII1796 r., w rok po utracie niepodległości przez Polskę. Tam też został pochowany w kościele św. Trójcy. Adam Naruszewicz to jeden z najwybitniejszych poetów polskiego Oświecenia. Jego twórczość poetycka, której początki przypadają — we­ dle zapewnień samego autora — na koniec lat czterdziestych XVIII w. ° W Powieci, wiosce na Polesiu pińskim. Z Polesia wyjeżdżał kilkakrotnie, m.in. Ho Warszawy. () Гот 1 Historii narodu polskiego, wraz z napisanym w 1775 r. Memoriałem wzglę­ dem pisaniu historii narodowej. został wydrukowany dopiero w 182-+ r.. w Warszawie, staraniem Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk. 8 HARBARA \V()LSK \ (ок. 1749 r.)7, a potwierdzony debiut na rok 17568, chronologicznie wy­ przedza dokonania takich wielkich poetów, związanych z osobą króla Sta­ nisława Augusta, jak Ignacy Krasicki czy Stanisław Trembecki. Większość wierszy Naruszewicza powstała przed wydaniem Dz/е/, a dokładniej - przed 1776 r., gdyż później zatrudniały poetę głównie prace kronikarskie i historyczne. Choć jego kultura literacka wywodziła się w dużej mierze z tradycji wcześniejszej, to jednak trzeba zaakcentować, że służyła już celom wyraźnie oświeceniowym, zgodnym z moralnymi i społeczno-po­ litycznymi założeniami epoki. Nawet jeśli formę utworów, ich kształt ję­ zykowy czy stylistyczne aspekty topiki wypada uznać niekiedy za prze­ jaw pewnego opóźnienia na tle przemian poezji Oświecenia, nie należy zapominać, że to właśnie Naruszewicz zapoczątkował owe przemiany, zwłaszcza na gruncie liryki. Nie zawsze uświadamiamy sobie nowator­ stwo idei oświeceniowych wyrażanych w tej poezji. Wśród historyków do dziś trwa „spór o Stanisława Augusta”9, wśród historyków literatury natomiast — o Adama Naruszewicza. Czy jest to pła­ ski pochlebca i panegiri sta, czy też autor, który dawał czytelnikowi „w cu­ krowym listku*’ „gorzki proszek”, jak to sam określił w odzie Do Stani­ sława Augusta. .. przy dedykacji Horacjusza z przeświadczeniem, że tego rodzaju lek „i niechcącemu często niesie zdrowie*’. Czy to, co najwartoś­ ciowsze u Naruszewicza, wywodzi się z postawy obywatelskiej poety i przejawia głównie w sferze odniesień polityczno-społecznych jego po­ ezji, czy też w obrębie niesłusznie pomijanych motywów i wątków re­ fleksyjnych, koncentrujących się wokół takich filozoficzno-moralnych idei przewodnich, jak idea harmonijnego modelu kosmosu, łączące się z nią pojęcie Boga oraz zespół wartości konstytuujących idee pokojowe? Czy język, styl i oblicze estetyczne tych tekstów ukazują go przede wszystkim jako „szumnego”, „nadętego” i „dzikiego” kontynuatora barokowo-sa- skiej tradycji poetyckiej, będącej domeną złego smaku, dziwaczności i roz- Por. J.W. Comułicki, „Krzywda Naruszewicza4, (wstęp do: | Л. Naruszewicz, Li­ ryki wybrano. wvbór i wstęp J.W. Comułicki. Warszawa 196-t. s. 9. Autor wstępu powołu­ je się tu na słowa poety z 1779 r.: „Już to minęło teraz trzydzieści lat. jak pracuję piórem“. 8 In nuptiis Com\itis\ Joannis Nicolai Chodkiewicz cum Ludovica Rzewuska cpi-