www.cbw.plCBW ŻYWOTY HETMANÓW KRÓLESTWA POLSKIEGO I WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO

Z MATERYAŁOW PO SAMUELU BRODOWSKIM

W PODHORCACH ZNALEZIONYCH

WYDAŁ

ŻEGOTA P A ULI

OZDOBIONE HERBAMI I RYTOWANEMI W IZERUNKAMI

LWÓW, STANISŁ A W ÓW I TARNÓW

NAKŁAD J ANA MILIKOWSKIEGO. 1850.

www.cbw.plCBW www.cbw.pl

www.cbw.plCBW OD NAKŁADCY.

Wydając dzieło niniejsze, sądzę iż publiczności pragnącej z liistoryą ojczystą głębiej się obznajomić, niemałą uczynię przysługę; główniej szy albowiem wątek minionych dziejów naszego kraju, stanowią czyny wo­ jenne; życiopisma przeto mężów walecznych, których dzieła są naszą i potomków naszych drogą spuścizną, i których sława jest częścią sławy narodowćj — nie- powinny też być obojętne. Maluje się w nich jak naj­ wyraźniej obraz wieków zeszłych, a bohaterskie dzieła ich, poświęcanie się dla ojczyzny, oraz rozliczne cnoty służyć będą za wskazówkę i naukę najodleglejszym naw7et pokoleniom. Nieszczędziłem przetoż kosztów^, żeby dzieło to po­ żyteczne i co do powierzchowności wewnętrznej war­ tości swój godnie odpowiedzieć mogło: obok ozdobnego druku dodałem drzeworyty herbów, jakie się w pier­ wotnym rękopisie Samuela Brodowskiego narysowane znajdowały, oraz wizerunki niektórych hetmanów po­ dług oryginalnych ówczesnych obrazów familijnych, wiernie i starannie przez słynnych za granicą rytowni­ ków wykonane.

www.cbw.plCBW Za miły obowiązek poczytuję sobie objawić w tein miejscu publicznie mą wdzięczność JW. Hr. Leonowi Rzeiouskiemu za łaskawe udzielenie pierwotnego rę­ kopisu Brodowskiego, oraz za dostarczenie trzech ry- towanych wizerunków hetmanów: Stanisława, W a­ cława i Seweryna Rzewuskich 5 JO. Ks. Jerzemu Lubomirskiemu za dostarczenie dwóch rytowanych wizerunków Hieronima i Jerzego Ks. Lubomirskich; JO. Ks. Romanowi Sanguszce za dostarczenie ryto- wanego wizerunku llomana Ks. Sanguszki, hetmana poln. lit. 5 JO. Ks. Karolowi Jabłonowskiemu za do­ starczenie rytowanego wizerunku Stanisława Ks. Jabło­ nowskiego ; jakoteż Jego Excel. Hr. Alfredowi Po­ tockiemu za nadesłanie trzech litografowanych popiersi 5 oraz WmuP. Kamienieckiemu za rytowany wizerunek Mikołaja Kamienieckiego. Wspaniałomyślna chęć, z jaką się te Szanowne Osoby do przyozdobienia niniej­ szego dzieła przyczynić raczyły, pozostanie chwale­ bnym pomnikiem ich starania i pieczołowitości o wzrost nauk i sztuk pięknych w kraju naszym.

Lwów d. 15. Sierpnia 1849.

JAN MILIKOWSKI.

www.cbw.plCBW PRZEDMOWA WYDAWCY.

Przy coraz bardziej wzrastaj ącem dziś zamiłowa­ niu w pomnikach ojczystych i przy powszechnej chęci uzupełnienia dziejów krajowych, sądzę iż piśmienni­ ctwu polskiemu niejaką uczynię przysługę , wydając na świat zabytek, który niemal przez lat 80 spo­ czywał w ukryciu. Są to nieogłoszone dotąd dru­ kiem : Żywoty hetmanów królestwa polskiego i wiel­ kiego księstwa litewskiego w idącym po sobie szeregu od czasów ustanowienia tej dożywotniej godności w kraju opisane przez Samuela Brodowskiego. Wa­ żność podobnej pracy sama przez się jest już wido­ czną: najgłówniejszą albowiem część dziejów dawnej Polski stanowią wypadki wojenne. Położona na po­ graniczu nierównie dzikszej wschodniej części Eu­ ropy , zmuszona była Polska do nieustannych prawie bojów z najezdniczemi Tatarami, Turkami, Moskwą i Szwedami, uchodziła na zachodzie za naród najwa­ leczniejszy i miała może zanadto odważnych wojo­ wników. Tych to czyny bohatyrskie, obejmuje dzieło

1

www.cbw.plCBW niniejsze. Podobnej pracy podjął się już w środku zeszłego wieku uczony książę Józef Alexander Jabło­ nowski , klóremu ściślejsze zaprowadzenie baczności krytycznej przy pisaniu rzeczy historycznych winni­ śmy ; w dziele: Dodecas ductm Mariis Poloniae, czyli Dwanaście wodzów polskich, wyszłem we Lwo­ wie r. 1754 miał pierwotny zamiar skreślenia ży­ wotów najsławniejszych hetmanów polskich, jednakże przedsięwzięcie chwalebne Jabłonowskiego ustało na wydrukowaniu w powyższej książce życiorysów dwóch tylko hetmanów wielkich koronnych, to jest Jana Tar­ nowskiego i Mikołaja Sieniawrskiego. Po nim dokonał zamiaru Samuel Brodowski w rękopisie herbami przy­ ozdobionym , i w Podhorcach podczas imienin sła­ wnemu hetmanowi Wacławowi Rzewuskiemu ofiaro­ wanym , pod tytułem : Buława sławna w obozie i w senacie, objął w krótkości żywoty hetmanów polskich i litewskich tak wielkich jako też i polnych aże do r. 1754 i ten to rękopism w archiwum podhore- ckiem przez JM. Leona Rzewuskiego wynaleziony; a przezemnie oczyszczony z owoczesnych dla ucha dzi­ siejszego nieprzyjemnych makaronizmów stylu, uzu­ pełniony co do faktów pojedynczych , oraz wiadomo­ ściami o sztuce wojennej, urzędzie hetmańskim w Polsce i żywotami hetmanów aże do ostatnich cza­ sów , pomnożony, wydaję na widok publiczny. Nieodrzeczy będzie przy tejże sposobności podać czytelnikom małą wiadomość o samym autorze. Sa­ muel Brodowski wstąpił około r. 1735 zapanowania Augusta III do wojska polskiego, wr którem później

www.cbw.plCBW od hetmana Józefa Potockiego stopień rzeczywistego porucznika na zalecenie Jerzego Wilhelma Gołcza jenerał-leitnanta otrzymał. Podczas kwitnącego w kraju spokoju poświęcał Brodowski wolne od służby wojskowej chwile literaturze pracując w przedmio­ tach prawa i taktyki wojennej. Brak dzieła podrę­ cznego służby wojennej w języku polskim spowo­ dował go najprzód do przełożenia z niemieckiego sławnego w ówczas dzieła Ludwika Andrzeja Khe- wenhiiller feldmarszałka austryjackiego o sztuce wo­ jennej, który to przekład polski po drugi raz w Kra­ kowie r. 1750 na rozkaz Stanisława Kostki Załuskiego biskupa krakowskiego wyszedł pod tytułem: Ars mi- litaris, to jest, zebranie wszelakich operaciyi wojen­ nych tak w polu jako i w fortecach praktykowanych, z którego każdy sprawny officier łatwo widzieć może, czego się w okazyi trzymać i wystrzegać powinien (w 12tce, str. 145 przypisane hetmanom Józefowi Potockiemu i Janowi Klemensow i Branickiemu). Peł­ niąc potem urząd audytora regimentu pieszego pod imieniem królewicza polskiego zaciągu obcego zna­ nego, dla ułatwienia zawodu sędziów wojskowych, zebrał prawa wojenne polskie pod tytułem: Corpus juris militaris polonicum, w którym się znajdują ar­ tykuły wojenne hetmańskie, autoritate sejmu walnego koronnego r. 1609 za króla JMCi Zygmunta III w Warszawie approboivane i żeby każdemu do wiado­ mości przyjść mogły, a żołnierze wojsk prześwietnej Rzeczypospolitej polskiej tym lepiej się znali na powin­ ności swojej, drukiem publikowane, reflexiami z teo. 1 *

www.cbw.plCBW ryt i praktyki wojennej, tudzież z konstytucyi koron­ nych polskich i artykułów wojennych cudzoziemskich zebranemi objaśnione, oraz z addytamentcm różnych ustaw wojennych, sposobu pospolitego ruszenia, de­ ki ar acy ów radomskich, unwersalów królewskich i kancellaryi wojennej w języku polskim, i niemieckim do druku podane. Dzieło to (w arkusz, obejmujące str. 479 i 79 z poświęceniem Wacławowi Rzewu­ skiemu i Janowi Klemensowi Branickiemu) wydał r. 1753 warszawski księgarz Krzysztof Bogumił Ni- kolai w Elblągu w drukarni nieboszczyka Preussa. Aczkolwiek za nadto obszerne i nie mające potwier­ dzenia rządowego, używane było jeszcze za panowa­ nia Stanisława Augusta za podręczną księgę ustaw w kancellaryach wojennych, zwłaszcza iż zawierało wzory rozliczne pism urzędowych. — Resztę żywota swego spędził Brodowski w Podhorcach przy boku sławnego miłośnika nauk i dobrodzieja swego hetmana Wacława Rzewuskiego, pozostawiwszy w rękopisie tę trzecią i ostatnią swą pracę, która dla nas w cza­ sach dzisiejszych najwięcej może ma wartości.

Lwów t dnia 15 lipca 1842.

www.cbw.plCBW WSTĘP.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW WIADOMOŚĆ

O STANIE WOJSKA I URZĘDZIE HETMAŃSKIM W DAWNEJ POLSCE.

Chcącemu z słusznego stanowiska rozpatrzyć się w żywocie politycznym, przynależącym sądowi historyczne­ mu, i czynach wojennych hetmanów dawrnej Polski, wy­ wierających tak ważny wpływ na samodzielny byt tegoż narodu, wypada najsamprzód obeznać się z stanem woj­ skowości w różnych epokach, z zmianami jakich on w kilkowiekowym przeciągu doznawał, oraz z okoliczno­ ściami , które stały się przyczyną ustanowienia dożywo­ tniej godności hetmańskiej , i z zakresem czynności tako­ wej. Z tego też powodu sądzimy, iż przy braku osobnego dzieła wyłuszczaj ącego dostatecznie ów przedmiot, pożą­ daną będzie dla czytelnika Żywotów hetmanów^ królestwa polskiego i wielkiego księztwa litewskiego krótka przed­ wstępna wiadomość historyczna, najpierw o dawnej woj­ skowości polskiej a potem o samym urzędzie hetmań­ skim. Pierwszy aczkolwiek nader niedokładny ślad wojska ćwiczonego w Polsce napotykamy już w pewniejszych nieco dziejach za Ziemowita około r. 861 gdy ten możno- władca odbierając bronią odpadłe za swych poprzedników krainy, oraz zajmując część niezgodą wewnętrzną upada­ jącego rozległego państwa wielko-morawskiego, zmuszony był z orężem w ręku stawić opór narodom sąsiednim.

www.cbw.plCBW Najświetniejszą jednakże epoką dawnego wojska pol­ skiego mogą słusznie dopiero być nazwane czasy Bole­ sława Chrobrego. Zaraz na początku panowania swego r. 992 uczuł on potrzebę ubezpieczenia królestwa pol­ skiego którego byt ustalił; po granicach zbudował zamki obronne, pomnożył orszaki swe przyboczne mające w tedy postać pułków potężnych i na wzór Karola wielkiego urządził ogólne w kraju ruszenie pospolite, które aże do X V II wieku w znaczniejszych wyprawach większą część wojska polskiego stanowiło. Każdy z szlachty musiał skoro wyprawa obwołaną została stawić się konno wr cię- żkiem uzbrojeniu (eques loricatus),• prócz tego dostar­ czały miasta niemałą ilość jezdnych i piechoty. Siła zbrojna polska była pod tym królem, który sam wszelkim wyprawom dowodził i dzieląc trudy nad porządkiem czu­ w ał, niepospolitą; jeźli mamy zawierzyć podaniu dziejo- pisa Marcina Galla, z samej Wiclkicj-Polski dostarczał Poznań 1300 dobrze uzbrojonych jeźd źcow i4000 lekkiej piechoty z pawężami (clt/peali), Gniezno 1500 jazdy 5000 piechoty, Władysław zamek 800 jazdy 2000 pie­ szych, Gdech (Giecz) zamek 300 jazdy 2000 piechoty i t. d. Z taką to siłą zdołał ów waleczny król posunąć granice swego państwa aż do Dunaju, Łaby, Cissy, Dniepru i morza bałtyckiego. Wczasach późniejszych po nieszczęsnym w r. 1139 podziale Polski przez Bolesława krzywoustego z siłą państwa osłabia też i siła wojenna onegoż. Liczne po­ tomstwo Piastów' zmuszone opierać się ościennym mo­ carstwom i wojując siebie nawzajem, przy braku po­ rządku wojskowego zmuszone było najmować zaciągi zbrojne z krajów obcych. Kazimierz wielki jednocząc rozerwane części dawnej Polski przy zaprowadzeniu po­ rządku sądowego nieprzepomniał i o sile zbrojnej. Statu­ tem wiślickim r. 1347 ustanowił on na nowo, aby każden ze szlachty jeżeli tylko posiadał dobra wolne, stosownie

www.cbw.plCBW do wielkości takowych służył krajowi w każdej potrzebie z pewnym pocztem zbrojnych; niebyły nawet od wypraw uwolnione miasta królewskie, musiały one w ysyłać pewną liczbę łuczników pieszych, oraz wozów wojennych; także i sołtysi pojedynczo obowiązani byli stawić z osobna człowieka wojskowego z kuszą (balista). W ojsko to zwoływane było przez listy królewskie (wici) obnoszone po kraju; z każdego powriatu gromadzili się zbrojni w oznaczone miejsce pod chorągiew kasztelana lub woje­ wody , a po uczynionym popisie i ćwiczeniach zbierały się razem siły w pochód na nieprzyjaciela. Sposób ten wrojowania przez ruszenie pospolite czyli wyprawę po­ wszechną, wriele miał niedogodności mianowicie w cza­ sach późniejszych , gdy już życie wytworniejsze i wy­ godniejsze brało górę między przodkami naszymi ; najli­ czniejsza jeszcze tego rodzaju wyprawa była w r. 1621 pod Chocimem przeciw Turkom, za Jana Kazimierza zaś z powodu zbytniej odległości miejsca działań wojennych i zewsząd grożących niespokojów tak szczupłą, iż trudno było jej oprzeć się siłom kozackim. Wszelakoż pamiątka ruszenia pospolitego pozostała w tak zwanych lustracy- jach (przeglądach) , na które szlachta z każdego powiatu zbrojno dla okazania stawić się była powinna, lecz i te za czasem zaniedbano, tak iż sejmy z r. 1716, 1726 i 1736 roku napróżno domagały się o przywrócenie owego dawnego zwyczaju *). Ludwik król polski i węgierski czując już niedogo­ dność pospolitego ruszenia dla obrony kraju uchw alił na zjeździe w Koszycach r. 1374 oddzielny podatek od grun^- lów ornych łanowym zwany, z którego pobór obracany był w razie potrzeby na zapłacenie wojska zaciężnego. Takiem to w ojskiem pomocniczem były za Władysława

*) Ob. Rzut oka dziejowy na sprawę wojenną w dawnej Polr sce, w piśmie: Przyjaciel ludu r. V. 1839. j\Tr. 31. sir. 2i7.

www.cbw.plCBW 10

Jagiełły roty piecholy czeskiej walczące przeciw Krzyża­ kom. Pod tymże królem zaczęto już prochu palnego uży­ wać a mianowicie dział żelaznych, w które nabijano kule najczęściej kamienne. Dawniej zastępowano takowe przy zdobvwraniu warownych grodów na wzór Rzymian, od- dzielnemi drzewianemi machinami burzącemi które tara­ nem , żurawiem, szarszunami i buksztelami zwano. W pamiętnej zwycięzkiej bitwie z Krzyżakami pod Grun­ waldem r. 1410 oraz przy oblężeniu zamku pruskiego Malborga strzelano już z kilku działek polowych $ ręczna wszelakoż broń palna dosyć długo jeszcze w Polsce była rzadka, gdyż r. 1506 w wojsku litewskiem zaledwie kilka widziano rusznic. Kazimierz Jagiellończyk ponowił co do wojskowości r. 1475 ustawę Kazimierza wielkiego. Po nieszczęśli­ wej porażce bukowińskiej r. 1497 za króla Jana Ol­ brachta, zaczęli Polacy stanowczo już myśleć nad zapro­ wadzeniem stałej w królestwie siły zbrojnej i o uporzą­ dkowaniu takowej. Idąc za przykładem narodów zacho­ dnich zarzucili najprzód zbyt ciężkie uzbrojenie, które niemało trudności w wyprawach odleglejszych nastrę­ czało*). Zygmunt I przyprowadził r. 1527 na sejmie w

Andrzej Lubieniecki żyjący za czasów Zygmunta III w rę­ kopisie: Poloneutichia, tak opisuje owe dawne XVgo wieku uzbro­ jenie w Polsce : „Najprzód siodła mieli na koniach tak wysokie, źe pół pachołka zakrywało , a to bywało abo blachą okowano, abo do niego za siadacz przywiązano, co ważyło za trzy siodła te­ raźniejsze. Na pachołku zasię był pancerz obrona laka, w której nietylko kijem ale i nahajką może rycerzowi dobić , a na to paiż abo tarcza ciężka, a pospolicie na niej bywało skrzydła jakie abo kity pawiego pierza przyprawione , szyszak szeroki i wysoki jak pudło z skofiją i kitą z piesza abo z forkietem, co wszystko z wiel­ kim ciężarem było i w najmniejszy wiatr rycerca umordowało i konia osadniło, a do tego kopije z drzewa były tak wielkie i tak ciężkie z proporcem aż do gałki, źe to ważyło więcej niż tera­ źniejsze dwie kopije i inszych rzeczy błazeńskich i wspominać się nie chce , które w zależeniu pola i w pokoju długim po staroświe­ cku rycerstwo polskie zatrzymało, jako rymatura polska Fran­ cuzom i Niemcom bardzo się niepodoba.“

www.cbw.plCBW — 11 —

Krakowie do skutku uchwałę pewnego podatku z dóbr ziemskich i duchownych według taxv na utrzymanie ludu najemnego, któryby bronił ciągle kraju mianowicie od napadów tatarskich; w dwa lat później zaś obiecała szla­ chta litewska dostarczać do służby wojennej z każdego dworu gdzie ośm sług było po jednym pachołku w do­ brym pancerzu, przyłbicy, z mieczem, pawężą i drze­ wcem na koniu. W tedy też panowie polscy wyćwiczy­ wszy się w służbie wojennej przez podróże za granicą, zaczęli na dworach swoich trzymać dla obrony zbrojne orszaki składające się z całych rot i chorągwi. Orszaki te i w późniejszych czasach towarzyszyły panom swoim na wyprawach, złożone najczęściej z cudzoziemców były one nieraz tak liczne iż wyrównywały wojsku potężne­ mu. Z takim orszakiem wojennym liczącym kilka tysięcy, wprowadzał r. 1567 Olbracht Łaski despotę Bazylika na hospodarstwo wołoskie. Zamysł Zygmunta I utworzenia stałego wojska doj­ rzał dopiero pod panowaniem Zygmunta Augusta. Naj­ przód ustanowiła Litwa r. 1551 raz na zawsze stałych żołnierzy i płacę na ich utrzymanie, a w Polsce przezna­ czył król na sejmie piotrkowskim r. 1562 czwartą część dochodów z dóbr stołowych i starostw na utrzymanie po­ dobnego wojska, przetoż kwarcianem zwanego. Od tej chwili więc bierze swój początek pewna epoka stałego wojska polskiego. Jak wielka zaś mogła być liczba tako-* wego trudno dziś odgadnąć. Za czasów tegoż króla dosyć wprawdzie ubogich w dzieła wojenne jednak obfitych w ludzi wiekopomnych, pomnożono także wojsko nadworne czyli gwardyą królewską, ubieraną w szaty różnobarwne (szachowane) i uzbrojoną berdyszami (halabardami czyli partezanami) 5 prócz lego utrzymywano na morzu bałty* ckiem kilka okrętów wojennych, dowództwo takowycli powierzono kapitanowi Sierpinkowi. Stefan Batory wychowany od pierwszej młodości w

www.cbw.plCBW 12

ciągłych bojach z Turkami po wstąpieniu na tron polski niemałego dołożył starania około zaprowadzenia porządku w wojsku, którego przewaga w wojnach moskiewskich jawnie się pokazała. Pomnożył on najprzód znacznie roty nadworne zaciągiem ludzi z W ęgier zwanych hajdukami, ustanowił prócz tego jazdę nadworną oraz piechotę ła­ nową r. 1578 ze wsi, miast i miasteczek królewskich. Także i artyllerya aczkolwiek jeszcze stałą nie była, winna temu królowi obeznanemu dobrze z puszkarstwem znaczne poprawy. Pierwsze urządzenie wojska pomocni­ czego KozakówT nad Dnieprem mieszkających, Niżowca- mi zwanych i podzielenie takowego na pułki przypada również za czasów Stefana Batorego. Następca jego Zygmunt III niepus'cil także mimo swej uwagi wojsko­ wości. Obok porządnie wyćwiczonej jazdy polskiej istniały za panowania tegoż króla równie jak i następ­ ców jego lekkie chorągwie konne zaciągu cudzoziemskie­ go najczęściej z Niemców złożone, oraz pułki ochotni­ ków od wodza swego Alexandra Lisowskiego pospolicie Lisowczykanii zwanych, sławnych i za granicą z nieu­ straszonego swego męztwa. R . 1590 dla oznaczenia pe­ wnej liczby wojska uchwalono z dóbr królewskich wybór wojskowy. Z dwudziestu kmieci stawiano jednego pa­ chołka porządnie w rusznicę, szablę, siekierkę i rydel zaopatrzonego. Nad pachołkami tymi przełożeni byli dziesiętnicy z dardami (oszczepami). Stałe wojsko pol­ skie pobierało płacę z poboru oddzielnego r. 1613 za­ strzeżonego ; na jednę ćwierć roku dostawał każdy jeź­ dziec w ciężkiej zbroi (husarz) po złotych 15, piechotnik (kozak) zaś złotych 12. Prócz wojska pewnego przezna­ czonego do wypraw wojennych, utrzymywało każde zna­ czniejsze miasto pewną liczbę zbrojnych dla utrzymania porządku wewnętrznego, także i żołnierzy po powiatach, płatnych z poboru łanowego r. 1619 naznaczonego. Po­ rządek i karność wojskową obostrzono artykułami het-

www.cbw.plCBW 13

mańskiemi, na sejmie koronnym r. 1609 zatwierdzonemi. Od tych więc czasów gdy juź siła zbrojna polska otrzy­ mała pewny skład systematyczny, zaczynają się teź pe­ wniejsze jej liczby na pojedynczych wyprawach wojen­ nych. I tak r. 1621 prócz chorągwi i pułków, które każdy z możniejszych panów sam utrzymywał i w pole wywodził, było 34887 zjazdy i piechoty złożonej z woj­ ska regularnego stałego, oraz 30000 wojska pomocnicze­ go, jakiem byli kozacy. Władysław IV . pierwszy stałą, oddzielną od wojska łanowego i samemu hetmanowi tylko podległą artylleryę polską zaprowadził; obmyślił na ten cel stałe fundusze i r. 1638 na sejmie ustanowił przełożonego czyli generała nad artylleryą (magistra lub starszego nad armatą) w osobie Pawła Grodzickiego, który to urząd w ciągu lat zmiany niedoznał i aż do ostatecznego rozbioru Polski istniał. Pozakładał Władysław IV także stosowne zbro­ jownie (cekhauzy) i ludwisarnie, gdzie działa różnego rodzaju lano, w większych miastach , a wysyłając za granicę zwłaszcza do Hollandyi młodzież na naukę pu- szkarstwa i inżynieryi, opatrzył swe wojsko w zdatnych w tym zawodzie ludzi. Usiłował on też zaprowadzić od­ dzielną szkołę rycerską we L w ow ie, z którejby wojsko dobrze wykształconych naczelników mieć mogło, jednak chwalebny ten zamiar mimo gorliwości z jaką od króla był popierany nie przyszedł do skutku. W takim to stanie zostawało wojsko polskie aż do za­ prowadzenia reformy onegoż na wzór niemiecki i fran- cuzki za Augusta II do której już pierwszą myśl rzucił sławny hetman wielki koronny Stanisław Jabłonowski. Wprzódy jednakże nim dalsze dzieje wojskowości pol­ skiej opiszemy, wypada nam tutaj udzielić czytelnikom krótkie wyobrażenie o wojsku dawniejszem i jego szcze­ gółowym rozkładzie. Najlepszy w tej mierze opis stanu wojska za Zygmunta III zostawił nam Szymon Staro-

www.cbw.plCBW 14

wolski w swem nader rządkiem dziełku łacińskiem : Ry­ cerz polski (Eques Polonus. Vcnctiis 1628) dla wiado­ mości papieża Urbana VIII skreślonem. Najcelniejszą część i właściwe jądro wojska polskie­ go stanowiła wtedy jazda, która się na ciężką i lekką dzieliła. Jazda ciężka zaś rozróżniała się na kopijników i arkabuzerów. Kopijników zwano pospolicie ussarzami, które słowo według twierdzenia Stanisława Sarnickiego w księgach hetmańskich, ma pochodzić od słowa węgier­ skiego : sarissa, oznaczającego długie drzewce. Towa­ rzysza osłaniał szyszak świetny z kitą piór, pancerz sta­ lowy, takież naramienniki, rękawice i nagolenniki, z tyłu okrywała miasto burki skóra lwia, tygrysia lub lamparcia nadająca mu groźną postawę, a do bark przymocowane były orle lub sępie w srebro oprawne skrzydła, chrzę­ stem swym nieprzyjacioły i konie trwożące. W ręku miał ussarz kopiją drewnianą ośmiołokciową z długim proporczykiem kitajkowym i ostrem żeleźcem u góry ; u lewego boku wisiała szabla krzywa , a pod prawą nogą lub u siodła koncerz ostry dla przebicia leżącego na ziemi nieprzyjaciela, lub ciężki sześciofuntowy młotek dla skru­ szenia nim szyszaka. W ogóle ubiór hussarzy i konie były kosztowne (gdyż koń pojedynczy wartał do 2 0 0 czerw, zł.) ; prócz tego miał każdy towarzysz za sobą pięciu pocztowych jezdnych mniej świetnie przybranych, tak iż w stokonnej chorągwi (według Beauplana) racho­ wano tylko 2 0 towarzyszy. Kopijników tych liczbę po­ dają Chwałkowski i Konnor w drugiej połowie X V II wieku na 5 pułków, z których każden po 300 ussarzy liczył. Arkabuserowie czyli harkabużyjerowie, eligery, eleary albo harcerze podobni byli do ussarzy, tylko za­ miast kopji miał każdy trzy strzelby: jednę dłuższą (ar- kabuz albo muszkiet) i dwa krótkie samopały (pistolety). Jazdę lekką polską dzielono zaś na-Pancernych i na Kozaków. Pancerni (Petyhorce czyli Czeremissy) byli

www.cbw.plCBW uzbrojeni w pancerze i tarcze, głowę ich pokrywała mi­ siurka czyli siatka druciana z kółek spojonych, która spa­ dała na część twarzy, kark, ramiona i plecy, strzegąc takowe od cięcia nieprzyjacielskiego. Używali oni łuka, strzał, sajdaka albo teź strzelby długiej i prócz tego szabli krzywej ; u prawego boku zaś wisiała włócznia na cztery łokcie długa, którą przy spotkaniu z blizka mocno nieprzyjaciela razili. W konnicy tej służyli najwięcej Litwini, a czasem nawet Tatarzy litewscy, lubo ci ostatni znacznie byli upośledzeni, gdyż żaden z nich nie mógł posiadać stopnia rotmistrza. Uzbrojenie Petyhorców mniej pokazywało wykwintności, a konie ich kosztowały zale­ dwie 50 do GO czerwonych złotych. Konni Kozacy pol­ scy których odróżnić należy od posiłkowych Kozaków niżowych byli znowu dwojacy: jedni odziani pancerzem i szyszakiem, i uzbrojeni strzelbą długą, dwoma pisto­ letami oraz krzywym rapierem; drudzy zaś bez żelaznej osłony w sukniach zwyczajnych z takimże co i poprzedni orężem, lub też niekiedy z samym łukiem. Był to ro­ dzaj jazdy najlżejszej, utrzymywanej pospolicie po dwo­ rach panów możniejszych. Prócz tycli oddziałów jazdy istniała jeszcze niepewna liczba dragonii powiększej części z Niemiec zaciąganej 5 ta potykała się w potrzebach konno i pieszo. Piechotę polską stanowili zaś najprzód Hajducy, lud z różnych stron królestwa osobliwie z podgórza karpac­ kiego dobierany, lub z Węgier najmowany. Iiażden z nich opatrzony był szablą krzywą, siekierą i długą strzelbą. Dzieleni byli na pułki do których za pułkowników brano szlachtę ; w chorągwi zaś jednej służyło po 300 lub 400 kozaków. Każdy pułk miał strój innej barwy, oraz swych trębaczy i dobosza. Piechota owa w czasach spokoju stała najczęściej po fortecach na załodze i pobierała na miesiąc po pół czerwonego złotego płacy na osobę; pod czas wy­ prawy zaś dostarczali im żywności wieśniacy. Piechota

www.cbw.plCBW 16

strzegąca Podola i Ukrainy od najazdów tureckich i ta­ tarskich zwana była Kozakami saporoskiemi. Przy­ brani prostym samodziałem (suknią) używali strzelby dłu­ giej, niekiedy nawet dzidy; łuku i szabli krzywej. Żyli najczęściej rybą wędloną, zwierzyną i okazywali niema­ łą zręczność wr boju lądem, prócz tego na wodzie w oso­ bnych łodziach zw anych czajkami. Za czasów Zygmunta III liczono ich do 15000, dowództwo nad takowymi miał hetman oddzielny lub Koszowy. Po śmierci króla W ła ­ dysława IV powstali przeciw Polsce r. 1648 pod wodzem Bogdanem Chmielnickim, poddawszy się w większej części potem Moskwie. Artyllerya polska, jakeśmy to już wyżej powiedzieli, od Władysława IV ustalona, używała różnej wielkości dział żelaznych i śpiżowych lanych, między którcmi roz­ różniano : smoki, większe działa burzące do 9 łokci dłu­ gie, w które 40 funtowe kule nabijano ; wężownice, ko- lubryny albo bazyliszki 2 0 funtowe i śmigownice, kobuzy czyli falkonety mniejsze działka polowe; prócz tego za­ żywano mozdzicrzy z dziurą przestronną do kul ogrom­ nej wielkości zwłaszcza palnych przy zdobywaniu miejsc warownych. Z wstąpieniem na tron Augusta II uległo wojsko polskie niemałej zmianie co do podziału swego i porządku. Król ten walcząc o posiadanie tronu z stronnikami Stani­ sława Leszczyńskiego i z siłami szwedzkiemi żelaznego bohatyra północy Karola X I I , zmuszony był sprowadzić do Polski wyćwiczone nowszym sposobem wojska saskie pod dowództwem jenerała Flemminga, na które zapatru­ jąc się Polacy przyjęli w ojskowy ubiór francuzko -niemiec­ ki oraz podział na rangi i szarże. Pojawiły się wtedy i w Polsce mieznane dawniej stopnie jenerałów, majorów, lejlnantów, adjutantów i t. p .; wojsko zaś obcego za­ ciągu nazwano autoramentem cudzoziemskim. Reforma ta wojska przyszła mianowicie r. 1717 po sejmie pacy-

www.cbw.plCBW 17

fikacyjnym do skutku; liczono wtedy prócz autoramentu cudzoziemskiego w pułkach koronnych, zwanych bryga­ dami 18000 a w litewskich 6000 zołnierzy. Za Stani­ sława Augusta opiekowała się porządkiem i stanem woj­ ska oddzielna komissya wojskowa r. 1764 uchwalona, a szkoła kadetów w roku następnym w Warszawie założo­ na dostarczała podług nowego i dziś po części jeszcze używanego sposobu wyćwiczonych wojowników. Siła zbrojna królestwa polskiego dochodziła w czasach osta­ tnich przed rozbiorem do 60000. Główny zarząd siłą zbrojną polską powierzony był od początku X V Igo stulecia aźe do ostatnich czasów od­ dzielnemu urzędowi hetmanów. Godności tej dożywo­ tniej nieznała przed Zygmuntem 1 Polska, co już same obce jej nazwisko poświadcza. Aczkolwiek książę Józef Jabłonowski*) lubując w rubasznem nieraz naciąganiu źródłosłowa twierdzi, jakoby wyraz hetman był słowem wandalskiem i jeszcze r. 340 po Chrystusie w staroży­ tnej Polsce używanym, wszelakoż jeszcze r. 1572 zwró­ cił Szymon Budny w przypiskach swego przekładu hiblji na to uwagę iż słowo hetman jest obce. Zostało ono wraz z lepszym porządkiem wojskowości z Niemiec przyswojone gdzie dotąd wyraz Hauptmann naczelnika wojskowrego oznacza. W początkach narodu polskiego nazywano dowódzców ludzi zbrojnych wojewodami, czego i sam źródłosłów, i obowiązek wojewodów prowadzenia rycerstwa ze swych ziem na pospolite ruszenie oczywi­ stym są dowodem.**) Z tych tedy wojewodów ziem poje­ dynczych wybierano najzdatniejszego, i temu najwyższą władzę oraz rząd nad wojskiem podczas całej wyprawy oddawano. Tym to sposobem jeżeli mamy dać wiarę

*) W dziele: Dodecas ducum Marlis Poloniae. Leopoli 1754 6tr. 1. ) Ludwik hosicki: O początkach i władzy hetmańskiej w Polsce, str. 6. 2

www.cbw.plCBW 18

bajecznym dziejom Polski wybrany Krakus z dwunastu wojewodów na wodza wojennego, po ezem w reszcie i władza rządowa nad całym narodem przy nim zoslała. Pewniejsze podania historyczne świadczą, iż w wypra­ wach pojedynczych sami książęta i królowie osobiście siłą zbrojną dowodzili, jak n. p. Bolesław chrobry, śmiały i krzywousty, Leszek czarny, Władysław Łokietek, Kazi­ mierz wielki i t. p. Częstokroć zaś powierzali panujący już to dla zatrudnień rządowych w kraju, już to dla swej słabości dowództwo wojskowe pojedynczym urzędnikom, a ci zastępowali w tym razie osobę monarchy; wszela­ ko ź władza ich kończyła się z wyprawą na którą byli wysłani. Czasem też królowie podzieliwszy wojsko zo­ stawiali sobie naczelnictwo nad jednym oddziałem, wo­ dzem zaś drugiego mianowali któregokolwiek z panów przybocznych. Pierwsza wzmianka o podobnym czasowym wodzu nad wojskiem polskiem przychodzi w dziejach pewniej­ szych pod r. 1008 za Bolesława chrobrego. Król ten gotując wyprawę do Rusi dla wprowadzenia na księztwo kijowskie wyzutego Świętopełka, mianował wodzem nad wojskiem swem Sieciecha wojewodę krakowskiego. Po­ dobnież Bolesław śmiały w wojnie ruskiej r. 1070 W sze- bora nad wojskiem z władzą namiestniczą przełożył. Obaj ci hetmani jednakże mimo swego urzędu podlegali rozkazom królów, którzy osobiscie hufy swe do boju prowadzili. Władysław Herman mniej mający odwagi do czynów wojennych powierzał we wszystkich prawie woj­ nach, które ustawicznie z Rusią, Pomorzanami, Prusa­ kami i Czechami wieść musiał najwyższe dowództwo nad wojskiem również Sieciechowi wojewodzie krakow­ skiemu. Władza ta zostająca przez lat kilka przy owym wojewodzie była przyczyną wielu nieszczęść dla narodu i pauującego, podsycając bowiem tylko dumę i chciwość Sieciecha, pobudziła go wreszcie do łączenia się z same-

www.cbw.plCBW 19

mi nieprzyjaciółmi ojczyzny. Bolesław krzywousty lubo sam odznaczał się męztwem prowadząc do bojów zebrane rycerstwo, mianował jednak. Zelisława wojewodę kra­ kowskiego hetmanem czasowym nad wojskiem wysłanem przeciwko Czechom, a nieco później takąż władzę Skar- bimierzowi wojewodzie krakowskiemu przeciwko Pomo­ rzanom oddał. Zwyczaj ten obierania wodzówna wyprawy pojedyncze trwał aże do początku wieku X V I. Następujący poniżej poczet wylicza najznaczniejszych wodzów wojennych do ustanowienia oddzielnego dożywotnego urzędu hetmań­ skiego. Najczęściej zaś do czasów Zygmunta I powie­ rzano naczelnictwo wojewodom krakowskim, starostom generalnym lub też urzędnikom owej ziemi która była najbliższą miejscu wojennemu. Nawet po ustanowieniu dożywotnej władzy hetmańskiej, mieli to sobie jeszcze niektórzy na pograniczu mieszkający panowie za obowią­ zek, oddzielnie bez wiedzy hetmana w razie nagłej po­ trzeby i obrony kraju prowadzić roty do boju. Mamy tego w dziejach naszych dosyć liczne przykłady. Za Zygmun­ ta I i Zygmunta Augusta byli takiemi wodzami przeciw Tatarom Przecław Lanckoroński starosta chmielnicki, Jan Swierczowski, Bernard Pretfic starosta Irębowelski i t. p. Za Stefana Batorego odznaczał się wyprawami przeciw Moskwie Roman książę Rożyński a za Zygmunta III przeciw Tatarom Samuel książę Korecki i Stefan Chmielecki wojewoda kijowski. Nie tylko jednemu lecz czasem i kilku dowódzcom po­ wierzano przed ustanowieniem dożywotniej godności het­ mańskiej najwyższy rząd wojska. I tak za Władysława Warneńczyka r. 1438 zlecono dwóm naczelnikom Sędzi­ wojowi z Ostroroga wojewodzie poznańskiemu i Janowi z Tęczyna wojewodzie sandomierskiemu wyprawę do Czech, w celu utrzymania na tronie tamtejszym Kazimierza królewicza polskiego obranego od stronnictwa przeciwnego 9 *

www.cbw.plCBW 20 ------

Albertowi ausfryjackiemu. Kazimierz III Jagiellończyk w uporczywej z Krzyżakami rozprawie pod Chojnicami podzielił władzę hetmańską między czterech : Łukasza z Górki wojewodę poznańskiego, Stanisława z Ostroroga wojewodę kaliskiego, Mikołaja Szarleja wojewodę ino­ wrocławskiego i Dersława z Rytwian kasztelana rozpier- skiego. Dawniej jeszcze r. 1431 powierzył starością znę­ kany Władysław Jagiełło naczelnictwo nad wojskiem polskiem przeciw litewskiemu księciu Swidrygielle wypra- wionem oddzielnej radzie wojennej z dziesięciu złożonej. Za Zygmunta I gdy juź stanowczo o urządzeniu sta­ łego wojska polskiego myśleć zaczęto, utworzono także oddzielny urząd koronny, na którym ciężył obowiązek opiekowania się wojskiem i prowadzenia takowego na wyprawy wojenne. Zdaje się iż trudność w obiorze wo­ dzów na wyprawy pojedyncze, oraz niedogodności i nie­ snaski wynikające z ciągłej zmiany naczelników nasunęły tę myśl ustanowienia stałej władzy dożywolniej hetmań­ skiej, która wprzódy dla braku wojska stałego mniej zda­ wała się być potrzebną. Dzieje wymieniają Mikołaja Kamienieckiego wojewodę krakowskiego r. 1507 jako pierwszego dożywotnego hetmana wielkiego koronnego, wszelakoż pewne zakreślenie obowiązków tegoż urzędu, równie jak i sankcyja takowych nastąpiła dopiero za het- maństwa sławnego Jana Tarnowskiego. Litwa przed wcieleniem do korony polskiej mająca oddzielne uchwały i zwyezaje rządowe, zmuszona do dawania ciągłego opo­ ru sąsiednim wielkim kniaziom moskiewskim, pierwej jeszcze od królestwa polskiego obierała sobie dożywotnich hetmanów nad wojskiem. Juź r. 149G czynią tamże pi­ sarze wzmiankę poraź pierwszy o tej godności, piastowa­ nej na ówczas przez Piotra Białego wojewodę trockiego. Hetman wielki (dux exercituum generalis supremus exercitus dux) miał naczelną władzę i dozór nad wojskiem swego narodu, koronny w Polsce,

www.cbw.plCBW 21

litewski zaś nad siłami zbrojnemi tegoż wielkiego księztwa. Obowiązkiem hetmana wielkiego było wydawrać uniwer­ sały wzywajijce na wyprawrę, a po uczynionym przeglą­ dzie i spisie wojska przez pisarza polnego utrzymującego razem i rachunki kancellaryi wrojennej , prowadzić tako­ we na nieprzyjaciela, szykować siły do boju i odwrotu. Jedynie tylko w obecności króla w obozie ustępowali het­ mani jemu władzy naczelnej nad w ojskiem, czego nie­ które mamy przykłady pod Stefanem Batorym, Władysła­ wem IV a szczególniej Janem Sobieskim, który prawie zawsze sam na czele wojska stawał. Przekładał hetman na sejmie sprawozdanie z swych czynności wojennych, jedynie jego roztropności pozostawionych, tak iź w razie potrzeby wszelkich mógł używać środków, jeżeli tylko słuszne były, do ocalenia rzeczypospolitej i wojska. Usta­ wa sejmu r. 1590 zabezpieczyła w tej mierze całość het­ mańską, dodając iż czynności wojenne hetmanowi bynaj­ mniej ani potomstwu jego szkodzić nie miały. Tym spo­ sobem ściśniony od nieprzyjacielskich sił przeważających zmuszony był waleczny Stanisław Żółkiewski r. 1617 w imieniu rzeczypospolitej zawrzeć pod Buszą ugodę nie­ pomyślną z Tarkami, nadającą im większą niż dawniej władzę nad Multanami i W ołoszczyzną; podobnież i W incenty Gosiewski hetman polny litewTski podpisał r. 1656 szkodliwry dla Polski trzechmiesięczny rozejm z Szwedami. — Czuwając nad karnością wojska miał het­ man władzę nieograniczoną karać chłostą, więzieniem lub śmiercią nieposłusznych, przyczeni wyrok jego żadne j innej nie podlegał apellacyi. W pochodzie wyznaczał miejsca na obóz, wr którym ścisłego wykonania rozkazów hetmańskich przestrzegał oboźny, oraz spokojności i po­ rządku strażnik, podrzędne hetmanom godności wojskowe. Z razu stanowił hetman szacunek dostarczanej dla w ojska żywności, ezem się później same stany na sejmie zgro­ madzone zajmowrałv 5 rozdawrał także żołnierzom leże zi-

www.cbw.plCBW n

raowe od których wolne były dobra duchowne i szlache­ ckie i rozdzielał żołd zaległy, a bywały nieraz przypadki iź w potrzebie jeżeli skarb krajowy wyczerpany nie star­ czył, hetmani wojsko majątkiem własnym wypłacali. Stosownie do czasu zaprowadzali hetmani odmiany w taktyce, oraz wszelkie nowe wynalazki wojenne, mając przylem staranie o miejscach warownych w kraju. Przy wynagradzaniu zasług pojedynczych wojowników, służyło im prawo przedstawiać krolowi takowych do otrzymania indygienatu, szlachectwa, skartabellatu ( e x charta be 11 i) starostw, dzierżaw królewskich lub sołtystw; do późnych nawet czasów zostawiono im władzę mianowa­ nia i wTydawaniapatentów na stopnie wojskowe wpułkach aż do rotmistrzów i kapitanów. Za Zygmunta I był tylko sejm upoważniony rozdawać hetmaiistwa, później jednak zostało prawo mianowania hetmanów przy królach aże do r. 1711 w którym takowe znowu przeszło na zgromadzone podczas sejmu stany. Zwykle zaś udzielano te godności, prócz tytułu senator­ skiego nieposiadające żadnego oddzielnego miejsca w radzie koronnej, wojewodom, kasztelanom i innym sena­ torom , aczkolwiek trafiały się niekiedy przykłady źe na­ wet i nie senatorowie zostawali hetmanami. Rzadko po­ łączony był urząd koronny z urzędem hetmańskim w jed­ nej osobie; lubo Jan Zamojski, Stanisław Żółkiewski i Mikołaj Radziwiłł byli zarazem kanclerzami i hetmanami a Jan Sobieski i Jerzy Lubomirski obok urzędu hetmańskie­ go także godność marszałków wielkich piastowali, W in ­ centy Gosiewski zaś podskarbstwo litewskie, jednak po­ cząwszy od Jana III starano się usilnie oto, aby prócz se­ natorskiej godności niebywały urzędy wielkie koronne i litewskie w jednej osobie ale nawet i w jednej familij z urzędem hetmańskim. Samowładność dożywotniego urzę­ du hetmańskiego mająca z jednej strony swe zalety, wydawała się z drugiej także dla wielu szkodliwą, doma-

www.cbw.plCBW 23

gano się przetoż dość żywo o zniesienie tej dożywotniej władzy. R . 1666 uchwaliły na sejmie warszawskim ze­ brane siany, aby co trzy lala następowała zmiana het­ manów, wszakże uslawa ta nigdy do skulku przyjść nie mogła. Sejm pacyiikacyjny r. 1717 ścieśnił niemało wła­ dzę hetmanów, którą r. 1764przez zaprowadzenie komis- syi wojskowej zupełnie znieść chciano, pozwalając tylko zasiadać hetmanom w tejże komissyi, trudniącej się sąda­ mi wojskowcmi przynależącemi dawniej do samego het­ mana. R. 1776 dano miejsce godności hetmańskiej w minisleryum krajowem, wszelakoż władzę dawną het­ manów przeniesiono na departament wojskowy w ra­ dzie nieustającej, oraz zmniejszono o połowrę płacę, którą począwszy od Zygmuntów hetmani wielcy po 120000 a polni po 80000 zlot. poi. pobierali. Od tego czasu pozo­ stał z dawnej godności hetmańskiej tylko cień w tytule małoznaczącym, lecz i ten do reszty jeszcze sejm cztero­ letni r. 1.792 zniweczył, a przywrócenie dawnej godności hetmańskiej zaledwie tylko na krótki czas życzeniom kil­ ku dumniejszych możnowładców dogodzić mogło. Hetmani pofni (campiduclores, duces cam­ pestres) biorą w Polsce swój początek dopiero od r. 1539 z regimentarzy, którzy dowodzili wojskiem granice pilnującem. Pierwszym dożywotnim hetmanem polnym w Polsce był Mikołaj Sieniawski wojewoda bełski ,• w Li­ twie zaś nieco dawniej urząd ten był już znany, bo go już Stanisław Piotrowicz Kiszka wojewoda smoleński zmarły r. 1508 piastował. Hetman polny, mniejszy co do urzędu, był pomocnikiem hetmana wielkiego i obejmował w razie nieprzytomności lub choroby takowego najwyższe dowództwo nad wojskiem. Dla tego tez zrównał sejm r. 1653 władzę hetmana polnego z władzą wielkiego, co jednak znowu w roku następnym zniesiono. Przed r. 1539 pełnił w razie potrzeby urzędowanie hetmana polnego w Polsce którykolwiek z senatorów, jak to wTidzimv r.

www.cbw.plCBW 24

1520, w którym Zygmunt 1 Janowi Secygniowskiemu staroście buskiemu na wyprawę pruską władzę hetmana polnego poruczył. Chociaż nie istniało prawo, aby het­ mani polni brali w następstwie hetmaństwo wielkie, prze­ cież trzymali się królowie przy rozdawaniu tych urzędów owego zwyczaju. Jeden Zygmunt III mając nieprzyjaźii do Krzysztofa Radziwiłła hetmana polnego litewskiego jako różuowiercy, pominął go w tej godności i oddał la­ kową Leonowi Sapieże wojewodzie wileńskiemu starcowi osiemdziesiąt letniemu. — Godność hetmanów wielkich i polnych oznaczały zwyczajem wschodnim aże do ostatnich czasów bmicziik i buława. Prócz hetmanów wielkich i polnych istniał w Polsce i Litwie do wieku X VIIgo jeszcze jeden rodzaj hetmanów zwanych nadwornymi. Zakres działania hetmanów na­ dwornych (capitaneus exercituum) był bardzo szczupły; równając się więcej pułkownikom, dowodzili tylko nadwornej straży królewskiej lub zaciągami najęte- mi, a z zniesieniem straży nadwornej za Zygmunta III ustała też i owa godność. Pierwszego wodza tego rodza­ ju wymieniają dzieje około r. 1380 za panowania króla Ludwika: Jana Windycę starostę Gliniańskiego. Za Władysława Jagiełły był nim Piotr z Niedźwiedzia ; za Kazimierza JagiellończykaPiotr Dunin zPrawkowa herbu Łabędź podkomorzy sandomierski, r. 1461 wyszczegól­ niający się na wyprawie pruskiej. Za Zygmunta I spra­ wowali ten urząd: Stanisław Leszniowski starosta czerski herbu Roch r. 1508, Jan Świerczewski kasztelan wiślicki herbu Trąby r. 1528, Jan Tworowski wojewoda podolski herbu Pilawa r. 1540; za Zygmunta Augusta: Floryan Zebrzydowski kasztelan lubelski herbu Radwan r. 1563, Mikołaj Sieniawski wojewoda ruski herbuLeliwa r. 1569; za Stefana Batorego: Floryan Zamojski kasztelan chełmski herbu Jelita i Jan Zborowski kasztelan gnie­ źnieński herbu Jastrzębiec, który wiódł r. 1576 nadwor­

www.cbw.plCBW 25

ną jazdę przeciw Gdańszczany. Oslatnim hetmanem na­ dwornym w Polsce był Mikołaj Zebrzydowski wojewoda lubelski zmarły r. 1620. Na Litwie zaś byli hetmanami nadwornemi za Zygmunta Augusta: książę Roman San- guszko herbu Pogonią, a za Króla Stefana Krzysztof Mi­ kołaj Radziwiłł herbu Trąby.

Regimentarse zawiadywali pierwotnie strażą pogra­ niczną; po zaprowadzeniu zaś wojska stałego nazywano regimentarzami w niebytności hetmana zastępców tegoż urzędu, mianowanych od króla. W ładza ich przetoż czaso­ wo taż sama była co i hetmanów, a z obiorem lub powrotem do wojska takowych, ustawało też i namiestnictwo. Takim regimentarzem hetmańskim był Stanisław"Lubomirski pod­ czaszy koronny za Zygmunta III od r. 1622 do 1624 po śmierci Jana Karola Chodkiewicza hetmana wielkiego li­ tewskiego, gdy Stanisław Koniecpolski hetman polny ko­ ronny zostawał w tureckiej niewoli. Po nieszczęśliwej porażce podKorsuniem w której oba hetmani koronni Mi­ kołaj Potocki i Marcin Kalinowski r. 1648 w niewolę ko­ zacką popadli, ogłoszony do razu regimentarzem Alexan- der książę Zaslaw ski wojewoda krakow ski, lecz w krotce władzę tę aże do powrotu hetmanów podzielono między pięciu: Jędrzeja Firleja kasztelanabełzkiego, Stanisława Lanckorońskiego, Mikołaja Ostroroga podczaszego koron­ nego, Jeremiasza księcia Wiśniowieckiego wojewody rus­ kiego i Alexandra Koniecpolskiego chorążego koronnego. W Litwie zaś po zabiciu hetmana polnego Wincentego Gosiewskiego r. 1662 objął regimentarstwo Mikołaj Ka­ zimierz Pac oboźny litewski. Za Augusta II po śmierci obudwru hetmanów miał sobie powierzone regimentarstwo Michał książę Wiśniowiecki, a później Stanisław Ponia­ towski wojewoda mazowiecki, ojciec króla Stanisława Augusta; jednakże złożył on r. 1733 dobrowolnie z siebie ten urząd, który po nim objął Józef Potocki

www.cbw.plCBW wojewoda kijowski. K. 1767 przy podzieleniu woj­ ska na dywizye, ustanowiano także czterech regi- mentarzy nad każdą dywizyą, to jest: wielopolskiego, małopolskiego, ukraińskiego i podolskiego.

www.cbw.plCBW POCZET celniejszych wodzów wojska polskiego od najdawniej­ szych czasów aże do ustanowienia dożywotniej władzy hetmańskiej.

Sieciech wojewoda krakowski w wyprawie przeciw Ki- jowianom, za Bolesława chrobrego . r. 1008. W szebor w woj nie ruskiej za Bolesława śmiałego r. 1070. Sieciech wojewoda krakowski herbu Topor, za W łady­ sława Hermana dowodził w wyprawach przeciw Zbi­ gniewowi pouczonemu z Brzecisławem księciem cze­ skim j oraz przeciw Prusakom i Pomorzanom nad któremi otrzymał świetne zwycięztwo pod Między­ rzeczem ...... r. 1090. Zelisław wojewoda krakowski herbu Bylina, za Bolesława krzywoustego prowadził wojsko przeciw Czechom do M orawy, gdzie w walce rękę utracił, za co od panującego obraz jej ulany z złota otrzymał r. 1104. Skarbimierz wojewoda krakowski herbu Abdank, za te­ goż króla hetmanił przeciw Kaszubom i Pomorza­ nom ...... 110G. W szebor wojewoda krakowski herbu Nieczuja, prowa­ dził wojsko przeciw Haliczanom . . . r. 1137. Mikołaj zKozigłów wojewoda i starosta krakowski herbu L is, podczas zaburzeń w kraju i przeciwko Rusi,

www.cbw.plCBW 28

gdzie zdobył Halicz, za Kazimierza II sprawiedli­ wego ...... r. 1188. Goworek wojewoda sandorairski herbu Rawicz, był na­ czelnikiem sił zbrojnych Leszka I białego w bitwie pod Mozgawą przeciw Mieczysławowi III księciu wielkopolskiemu...... r. 1195. Krystyn wojewoda płocki herbu Gozdawa, hetmanił woj­ sku polskiemu pod Zawichostem w sławnem zwycię- ztwie nad ruskim księciem Romanem d. 19 czer­ wca ...... r. 1205. Sulislaw kasztelan sandomirski, wysłany od Leszka I białego z wojskiem przeciw Rusi r. 1205 i nastę­

pnie ...... r. 1 2 1 1 . Włodzimierz wojewoda krakowski herbu Gryf, za Bole­ sława V wstydliwego wysłany z wrojskicm przeciw Tatarom, z któremi się pod Turskiem a następnie pod Chmielnikiem spotykał...... r. 1241. Piotr wojewoda krakowski herbu Srzeniawa, miał sobie powierzone dowództwo wrojska polskiego przeciw ruskiemu księciu Swarnowi, zwyciężonemu pod P i ę t a ...... r. 1204. Ż egota wojewoda krakowski herbu Topór, prowadził za Leszka II czarnego jeden oddział wojska przeciw Litwie; drugi zaś oddział wiódł wtedy do boju Ja­ nusz wojewoda sandomirski herbu Janina r. 1283. Mateusz z Kalinowy wojewoda sieradzki herbu Zaręba, wyprawiony od Leszka II czarnego z wojskiem prze­ ciw Konradowi na Mazowsze poległ w bitwie r. 1288. Dobrogost z Szamotuł herbu N ałęcz, za Władysława I Łokietka dowodził zbrojnemi w bitwie pod Kłeckiem przeciw Henrykowi księciu Głogowskiemu r. 1308.

www.cbw.plCBW 29

Wincenty z Szamotuł wojewoda poznański i starosta wielkopolski prowadził bufy w bitwie pod Płowcami przeciw Krzyżakom ...... r. 1331. Prandota Gałka z Niedźwiedzia herbu Odrowąż, za Ka­ zimierza wielkiego wysłany wódz przeciw Cze­ chom ...... 1345. Przecław z Gołuchowa wojewoda kaliski starosta wielko­ polski, po śmierci Kazimierza wielkiego hetmanił przeciw S a x o n o m ...... r. 1370. Sędziwój z Szubina wojewoda kaliski starosta wielkopol­ ski herbu Topor, miał od króla Ludwika powierzone wespół z Jaśkiem Kmitą starostą sieradzkim herbu Srzeóiawa, dowództwo w wyprawie przeciw W ła­ dysławowi białemu księciu gniewkowskiemu r. 1375. Domarat z Pierzchną starosta wielkopolski, hetmanił w wyprawie do P o m o rz a ...... r. 1378. Krystyn z Ostrowa kasztelan sandomirski za W łady­ sława Jagiełły przeciw Władysławowi księciu Opol­ skiemu ...... 139G. Spytek z Melsztyna wojewoda krakowski herbu Leliwa, wiódł pomocnicze roty polskie przeciw Tatarom, z którymi Witold książę litewski wojował r. 1399. Scibor z Ściborzyc herbu Ostoja, Polak wojewoda sie­ dmiogrodzki, naczelnik wojska polskiego posiłkują­ cego królowi węgierskiemu Zygmuntowi r. 1401. Tomasz z Wągleszyna kasztelan sandomirski herbu Jelita, przeciw Krzyżakom ...... 1405. Zbigniew z Brzezia marszałek koronny, dowodził woj­ sku posiłkowemu wysłanemu od Władysława Jagiełły na pomoc Wiłołdowi przeciw Moskwie . r. 1408.

www.cbw.plCBW 30

Zyndram Maskowski z Maszkowic miecznik krakowski herbu Słońce, naczelnik w bitwie grunwaldskiej z K rzyżak am i...... r. 1410. Piotr Zaprzaniec czyli Szafraniec podkomorzy krakowski herbu Starykoń, zarządzał dwunastoma chorągwia­ mi polskiemi przeciw'Prusakom pod Tucholą r. 1411. Andrzej Brochowski starosta brzeski herbu Osoria, prze­ ciw K rzy ż a k om ...... 1423. Janusz Kobyliński starosta sanocki herbu Grzymała, po­ słany od Władysława Jagiełły z 5000 wojska pol­ skiego na pomoc Zygmuntowi królowi węgierskiemu przeciw T u rk o m ...... r. 14*20. Jan Zawisza Czarny zGarbowra starosta spiski herbu Su­ lima, wiódł roty polskie-w służbie Zygmunta króla węgierskiego przeciwAmuratowi sułtanowi tureckie­ mu i poległ w alecznie pod zamkiem Gołubiecr. 1428. Teodoryk Buczacki starosta kamieniecki herbu Abdank, hetmanił w wyprawie przeciw Alexandrowi hospo­ darowi wołoskiemu ...... r. 1431. Mikołaj z Michałowa kasztelan i starosta krakowski herbu R óża , dla podeszłego wieku króla Władysława Ja­ giełły obrany wodzem przeciw Krzyżakom r. 1433. Sędziwój z Ostroroga wroje\voda poznański herbu Nałęcz, wysłany wrraz z Janem z Tęczyna wojewodą san- domirskim herbu Topor, od króla Władysława III Warneńczyka z wojskiem do Czech w celu utrzy­ mania tamże na Ironie królew icza Kazimierza Jagiel­ lończyka ...... 1438. Michał Buczacki wojewoda podolski herbu Abdank, zgi­ nął dowodząc przeciw Tatarom . r. 1438. Jan Sienieński z Oleska herbu Dębno, hetmanił wr wyprą-

www.cbw.plCBW 31

wic przeciw Bogdanowi hospodarowi wołoskiemu za króla Kazimierza III Jagiellończyka . . r. 1450. Piotr Odrowąż wojewoda ruski z Przedborem Koniecpol­ skim kasztelanem sandomirskim, starostą przemy­ skim herbu Pobóg, dowodzili wojskiem z ziem ru­ skich przeciw W o ło c h o m ...... r. 1450. Andrzej Odrowąż wojewoda ruski i Jan Czyżowski ka­ sztelan i starosta krakowski przeciw Bogdanowi ho­ spodarowi wołoskiemu ...... r. 1451. Jan Szczekocki starosta lubelski z Janem Kuropatwą pod­ komorzym lubelskim wiedli bufy przeciw Janowi księciu Oświęcimskiemu ...... r. 1453. Łukasz z Górki wojewoda poznański herbu Łodzią, Sta­ nisław Ostrorog wojewoda kaliski herbu Nałęcz, Mikołaj Szarlej wojewoda inowrocławski starosta słuchowski herbu Junosza i Dersław z Rytwian sta­ rosta rozpierski herbu Jastrzębiec, dowodzili wojsku przeciw P r u s a k o m ...... r. 1454. Bartłomiej Buczacki starosta podolski herbu Abdank, z Janem Łaszczem podkomorzym podolskim przeciw Tatarom padli na placu bitwy . . r. 1457. Prandota Lubieszowski herbu Wieniawa, kierował wy­ prawą pod Malborg w Prusiech . . . r. 1457. Scibor Chełmski podkomorzy poznański, starosta wielko­ polski , miał dowództwo nad 6000 wojska z W iel- kiejpolski zaciągnionego przeciw Prusakom r. 1457. Jakób Dębieński kasztelan małagoski herbu Odrowąż, prze­ ciw Prusakom ...... 1460. Piotr z Szamotuł kasztelan poznański, starosta wielkopol­ ski herbu Nałęcz i Jan Zaręba kasztelan sieradzki, starosta wieluński przeciw Prusakom . . r. 1461.

www.cbw.plCBW 32

Szczęsny z Paniowa Paniowski kasztelan lwowski, sta­ rosta źydaczewski i stryjski herbu Godziemba, po­ słany dla oblężenia Chojnic w Prusiech . r. 146G. Rafał Tarnowski z Jarosławia starosta lwowski herbu Le- liwa, przeciw Tatarom ...... r. 140)9. Michał Buczacki starosta śniatyński herbu Abdank, pro­ wadził wojsko polskie na pomoc Stefanowi hospo­ darowi wołoskiemu przeciw Radule wojewodzie be- sa ra b sk iem u ...... r. 1474. Jan z Rytwian kasztelan sandomirski marszałek koronny herbu Jastrzębiec, dowodził przeciw Węgrom r. 1474. Paweł Jasieński podskarbi koronny, starosta bełzki herbu Pogonią, hetmanił wojskiem pomagającem Stefanowi hospodarowi wołoskiemu przeciw Turkom r. 1470. Spytek Tarnowski z Jarosławia wojewoda ruski herbu Leliwa, i Jan Odrowąż wojewoda podolski przeciw T a l a r o m ...... r. 1478. Mikołaj Chodecki zwany Zemełka, przeciw rabującej pod dowództwem Muchy na Pokuci zgrai Wołochów r. 1492. Jan Karnkowski herbu Junosza, wysłany do Litwy z woj­ skiem polskiem przeciw Moskwie . r. 1500. Jan Boratyński starosta rohatyński, chorąży przemyski herbu Korczak, przeciw Moskwie . . r. 1502. Sędziwój Czarnkowski wojewodzie poznański herbu Na­ łęcz, dowodził 300 zbrojnemi w Litwie przeciw Ta­ tarom ...... r. 150G. Jan Kamieniecki kasztelan lwrowski, starosta buski herbu Pilawa, dowodził wpamiętnem zwycięztwie nad Ta­ tarami u Woronowa d. 23 lipca . . . r. 1507.

www.cbw.plCBW Hetmani W ielcy

KORONNI.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW M ikołaj Kam ieniecki Hetman Wielki Koronny

www.cbw.plCBW I. MIKOŁAJ KAMIENIECKI.

HERBU PILAWA.

Szereg hetmanów wielkich koronnych godnie rozpo­ czyna Mikołaj Kamieniecki, odznaczający się biegłością w rzeczach wojennych i obok ujmującej ludzkości takzc surową karnością rycerską. Urodził się z ojca Henryka kasztelana sanockiego, który pochodził z starodawnego rodu hrabiów na Moskorzewie i Kamieńcu, i który roku 1494 zginął pod Wiśniowcem w walce przeciw Tata­ rom. Juź za młodu dawszy dowody swego męztwa w utar­ czkach z Turkami Tatarami i Moskwą, mianow any zo- 3*

www.cbw.plCBW 36

stał naprzód kasztelanem sandomirskim, dalej wojewodą lubelskim, i sandomirskim, a nakoniec r. 1507 wojewodą krakowskim oraz starostą krakowskim i sanockim. Gdy r. 1509 Bogdan hospodar wołoski, zapomniawszy swej wierności z silnem wojskiem na Ruś i Podole wtargnął i z łupiezkiemi swemi zagonami aż o mury Lwowa się oparł, powierzył król Zygmunt I na tenczas chorobą złożony dowództwo nad wojskiem Mikołajowi Kamie­ nieckiemu. Ten w szybkim pochodzie gonił uchodzą­ cych W ołoch; widząc pod Podhajczykami świeże mogiły wymordowanych przez Bogdana jeńców zabranych w Trębow li, z żałosnym płaczem *z powodu tylu ofiar po­ przysiągł krwawą zemstę i wkroczywszy po za Dniestr wyniszczył ogniem Czerniowce, Dorohim, Botuszany, Szczepanowce, Chocim i wiele innych miasteczek i wsi wołoskich. Gdy wracające już wojsko polskie z zasadzek W ołosi obskoczyli, stoczył Kamieniecki dnia 4 października r. 1509 z niemi krwawą bitw ę, otrzymawszy świetne zwy- cięztwo, przyczem Logofet kanclerz wołoski i 30 znako­ mitych bojar pojmanych a do 50 brańców wojennych ścię­ tych zostało. Dzień ten na pamiątkę corocznie święcony bywał od Polaków. R . 1512 poraził Mikołaj Kamieniecki wespół z Konstantym Księciem Ostrogskim 25000 Tata­ rów perekopskich pod Łopuszną i resztę zbił pod W iśnio- wcem, niestraciwszy w ięcejjjak pięćdziesiąt ludzi z swoich w tej potrzebie. Król Zygmunt I wielkie w Kamienie­ ckim posiadał zaufanie i wyjeżdżając r. 1515 dla nara­ dzenia się z cesarzem Maxymilianem i królami Zygmun­ tem węgierskim i Władysławem czeskim na zjazd do W iednia, powierzył Kamienieckiemu rządy królestwa. Umarł Kamieniecki tegoż samego roku żałowany od wszy­ stkich, mianowicie od wojska któremu zawsze wzorowy przykład dawał, rzucając się pierwszy w szyki nieprzy­ jacielskie. —

www.cbw.plCBW II. MIKOŁAJ FIRLEJ.

HERBU LEW ART.

Mikołaj Firlej syn Piotra sędziego ziemskiego lubel­ skiego i Jadwigi z Prawednik Osmólskiej, w pierwszych juź latach swej młodości zaprawiał się do czynów wojen­ nych , służąc w wojsku czeskiem a następnie w polskiem pod okiem sławnego wojownika Jędrzeja Odrowąża na Podolu, gdzie te kraje mężnie od napadów tatarskich zasłaniał. Kazimierz IV król polski wezwał go jjolem do

www.cbw.plCBW 38

dworu swego, a widząc w nim wielką zdatnośe i w je ­ dnaniu spraw biegłość i roztropność, "wysłał go r. 1489 w poselstwie do Bajazeta II cesarza tureckiego dla dotar­ cia przymierza między Turkami i Polską. Za Alexandra i Olbrachta królów, sprawując urząd rotmistrza w wojsku koronnem , w każdej potrzebie mianowicie pod Bukowiną w rozprawie z W ołoszą mężnie się stawił, za co urząd chorążego krakowskiego potem starostwo lubelskie i 50 grzywien z żup solnych rocznej nagrody otrzymał. Od króla Olbrachta posłował drugi raz do cesarza tureckiego. R. 1507 został kasztelanem a nakoniec wojewodą lubel­ skim. Za Zygmunta I r. 1508 wysłany z wojskiem prze­ ciwko Bazylemu kniaziowi moskiewskiemu i przeciw po­ wstańcowi Glińskiemu, mając tylko kilka chorągwi pie­ choty, przebrnąwszy Dniepr znaczną nieprzyjaciołom zadał porażkę, lt. 1515 towarzyszył królowi Zygmuntowi I jadącemu na zjazd monarchów do Wiednia; z tamtąd wró­ ciwszy objął hetmaństwo wielkie koronne, a wkrótce potem i województwo sandomirskie. R. 1516 walczył z Tatarami. Gdy Albrycht wielki mistrz krzyżacki prze­ ciwko Polsce się uzbroił, wysłany r. 1520 przeciw niemu z dziesięcioma tysięcami wojska Mikołaj Firlej przez trzy lala wojując Prusy, dziesięć warownych zamków bronią zdobył a resztę do poddania się zmusił. W na­ grodę krwawych prac swoich otrzymał od króla w daro­ wiźnie miasto Kocko w ziemi lubelskiej i kasztelanią kra­ kowską na której pełen lat i chwały r. 1526 życia doko­ nał 5 pochowany w Lublinie w kościele dominikańskim. Z żony swej Anny Mieckiej zostawił 4 córki i 2 synów: Piotra i Mikołaja. Za życia swego doznawał Mikołaj Firlej wielkich względów od królowej Bony, która go hoj­ nie bogactwami obsypywała. Jemu winna Polska pier­ wsze nierównie lepsze urządzenie wojska swego na spo­ sób czeski, oraz zwyczaj toczenia obronnych obozów.

www.cbw.plCBW Jan Tarnow ski

Kasztelan Krakowski Hetman Wielki Koronny

www.cbw.plCBW 1X1. JAN TARNOWSKI.

HERBU LELIWA.

Jan Tarnowski był jednym z najsławniejszych mężów którzy szczęśliwe czasy panowania królów polskich Zy­ gmunta I i Zygmunta Augusta uświetnili, urodzony r. 1486 z ojca Jana Amora kasztelana krakowskiego i matki Bar­ bary z Rożnowa wnuczki znakomitego bohatyra Zawiszy czarnego. Pierwsze lata swej młodości spędził na nau­ kach w wszechnicy krakowskiej, oraz na dworze Macieja Drzewickiego podkanclerzego koronnego i królewicza Fry­ deryka kardynała. Obrawszy sobie potem zawód wo­

www.cbw.plCBW ------40

jenny, towarzyszył w wyprawach r. 1509 Mikołajowi Kamienieckiemu hetmanowi wiełkiemi koronnemu. Od­ znaczył się r. 1512 w bitwie niedaleko Wiśniowca z Ta­ tarami perekopskiemi a r. 1515 w bitwie z Moskwą mię­ dzy Orszą i Dąbrównem, gdzie wyjechawszy z swego hufca na szczególny pojedynek nieprzyjaciół swych wy­ zywał i nawet przez tę zbyteczną swą śmiałość gniew Konstantego księcia Ostrogskiego na siebie ściągnął. Dla nabycia większej biegłości w sztuce wojennej, zwiedził Tarnowski cudze kraje: jako to Niemcy, Włochy, Pale­ stynę, Syryą, Egipt, zkąd wracając morzem, napadnięty od rozbójników morskich okręt wybawił i do Lizabony szczęśliwie dojechał. W Portugalji dopomagał królowi Emanuelowi do wojny w Afryce przeciw Maurom i tak się zalecił źe go król portugalski koniecznie w kraju swoim chciał zatrzymać. W róciwszy przez Hiszpanią, Francyą, Anglią, Niemcy do Polski, r. 1524 wysłany został z 6000 jazdy od króla Zygmunta I na pomoc Lu­ dwikowi królowi Węgierskiemu przeciw Turkom. Sława czynów wojennych Tarnowskiego była juź tak głośną wtedy w Europie, iż mu sam cesarz Karol V najwyższe nad swem wojskiem ofiarował dowództwo. Jednakże od­ rzucił to wezwanie Tarnowski i pozostał w ojczyznie, gdzie r. 1526 hetmaństwo wielkie koronne z rąk Zy­ gmunta I otrzymał. Jedno z najświetniejszych zwycięztw Jana Tarnowskiego było r. 1531 pod Obertynem; tam to z 6000 tylko wojska w półtory godzinnej walce zwycię­ żył 26000 W ołochów którym Piotr wojewoda wołoski najeżdżając Pokucie dowodził. Cały obóz nieprzyjaciół, 50 dział i 7 chorągwi padły w ręce Polaków. Wracającego z tryumfem do Krakowa przywitał sam król wychodząc na przeciw Tarnowskiemu, a rzeczpospolita nagradzając przysługę wyświadczoną uchwaliła mu na sejmie piotr­ kowskim po 16 groszy z każdego łanu w nagrodzie, ft. 1535 wojował mężnie Tarnowski przeciw Moskwie,

www.cbw.plCBW — 41

dobył zamków Homla, Starodubu a nawet samego do- wódzcę Dymitra Owczynę opiekuna carewicza Iwana W a- sylewicza pojmał. Jako prawy obywatel sprzeciwiał się mocno r. 1537 rokoszowi pod Lwowem przeciw Zygmun­ towi I. Zygmunt August znalazł w Janie Tarnowskim również silnego opiekuna Polski, który r. 1549 Tatarów zniósł pod Tarnopolem odebrawszy im wiele jeńców i który przekładając nad wszystko szczęście ojczyzny go­ dził na sejmach zwaśnionych rodaków mianowicie w spo­ rach o Orzechowskiego, o róźnowierców i o zaślubienie królewskie Barbary Radziwiłłówny. Zazdrość drugich, w skutek której popadł nawet w niełaskę u dworu, za­ truła Janowi Tarnowskiemu resztę żywota goryczą. Umarł w W iewiórce dnia 16 maja r. 1561 pochowany w Tar­ nowie. Żałość po śmierci Jana Tarnowskiego tak była powszechną w całej Polsce, iż nawet w najmniejszych miastach na ogłoś takowej wszelkich uciech zaprzestali. Zasługi które Tarnowski ojczyznie swej wyświadczył były powodem źe do najpierwszych w niej doszedł go­ dności. Od r. 1521 piastował juź urząd kasztelana woj­ nickiego z którego r. 1526 na województwo ruskie a r. 1536 na kasztelanią krakowską posunięty został. Był zarazem starostą lubaczowskim i sandomirskim, które to ostatnie starostwo na sejmie piotrkowskim dobrowolnie złożył, unikając wszelkiego zarzutu chciwości. Obok męztwa nieustraszonego i gorliwości o dobro ojczyzny, lubiał namiętnie nauki, ciągle dzieła wzorowe czytywał i sam księgozbiór wyborny posiadał. Napisał dzieje swego czasu, oraz sposób wojowania z Turkiem i ustawy prawa ziemskiego. Nieszczęśliwym wszelką udzielał pomoc, jak tego dał dowód na wyzutym z królestwa węgierskiego Janie Zapolji. Osoby był suchorlawej, oczu jaskrawych, pamięci prędkiej i trwałej, dowcipu bystrego i rozsądne­ go , brodę nieco przedłuźszą zazwyczaj nosił. Pierwszą zoną tego bohalyra była Barbara Tęczyńska wojewo-

www.cbw.plCBW 44

nił, i pod Buskiem, gdzie nawet konia pod nim w potyczce ubito. Pomagał r. 1516 Mikołajowi Firlejowi i r. 1528 Janowi Tarnowskiemu w wyprawach na pohaiiców. Roku 1529 uniesiony zbytecznie szczęściem wojennem w tysiąc tylko ludzi mimo pozwolenia królewskiego wtargnął w granice tatarskie, i tam pod Oczakowem omało śmiercią śmiałości swej nie przypłacił i do 300 swoich utracił. Mszcząc się tej krzywdy wpadł następnego roku powtór­ nie Mikołaj Sieniawski z Przecławem Lanckorońskim starostą chmielnickim aźe po Białogród i tam zgromadzo­ nym Turkom i Tatarom znaczną zadał klęskę. Jako rot­ mistrz odznaczył się Sieniawski pod Obertynem przeciw Wołochom, za co mu król Zygmunt I Balinę pod Kamień­ cem podolskim nadał. Juź w r. 1535 piastował urząd hetmana nadwornego i następnego roku wyruszył przeciw Wołochom zdobywszy Kampolung polski za Sniatynem, jednakże dla uporu dumnego Jędrzeja Tęczyńskiego sta­ rosty rohatyńskiego zmuszony był po nieskutecznej bitwie pod Seretem wrócić do Polski. Zostawszy r. 1539 het­ manem polnym koronnym a r. 1549 kasztelanem bełzkiin, poszedł r. 1552 z wojskiem znowu do W ołoch, gdzie zdobywszy Chocim na hospodarstwie Alexandra osadził. Zbyteczne to mieszanie się w zawiłe sprawy wrołoskie ściągnęło nawet Sieniawskiemu przez niejakiś czas nie­ łaskę króla Zygmunta Augusta. R . 1553 posunięty zo­ stał na województwo bełzkie, następnie w r. 1557 na ruskie a w r. 1561 na hetmaństwo wielkie koronne, przy- czem także bogate starostwa halickie, stryjskie ikołomyj- skie posiadał. Bronił Sieniawski troskliwie ziem ruskich od napadów Tatarskich, których w dwunastu bitwach po­ gromił, mianowicie pod Weresztuczynem, Trębowlą, Pod- hajcami, Zawałowem, Międzybożem, ponosząc nieraz za ojczyznę rany a nawet i więzienie. Dochodow swych li­ cznych nieszczędził na opłacanie straży pogranicznej pol­ skiej , a wymową swą to wymógł na sejmie iż pobór

www.cbw.plCBW 45

w kraju dla wojska stałego wyznaczono. Umarł w Lu­ blinie podczas sejmu dnia 21 lutego r. 1569 w podeszłym juź wieku. Zygmunt August uwieńczając prace Sieniaw- skiego tyle razy dla dobra powszechnego podjęte, sam razem z senatem wyprowadzał aź za miasto pieszo ciało jego z Lublina do grobu rodzinnego wr Brzeźanach wie­ zione. Pierwszą zoną Mikołaja Sieniawskiego była El­ żbieta Kolanka z Dalejowa wojewodzianka podolska, a drugą Zofia Herburtówna slarościanka barska, z których dwie córki i czterech synów: Hieronima, Mikołaja, Jana i Rafała zostawił.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW V. JERZY JAZŁOWIECKI.

HERBU ABDANK.

Jerzy Jazłowiecki jeszcze za hetmaństwa Mikołaja Kamienieckiego wojennenii zaczął się odznaczać czynami. Jako nieustraszony przeciwnik pohańców r. 1528 pod Ka­ mieńcem podolskim z małą garstką wojowników polskich 1000 Tatarów pobił, a następującego roku kilka ich pół- ków pod Oczakowem samym rozproszył. Aslan sółtan tatarski knując zdradę przeciw Jazłowieckiemu, zaprosił go z zmyśloną gościnnością do Oczakowa i tam mężnego Jazłowieckiego ufającego zbytecznie rzetelności przemocą

www.cbw.plCBW 48

pojmał, puściwszy go dopiero za znacznym okupem z nie­ woli. W alczył później Jazłowiecki dzielnie za hetmaii- stwa Jana Tarnowskiego z Wołochami pod Obertynem i kilka razy z Tatarami, zaco od króla r. 1561 hetmań- stwem polnem koronnem, starostwami: lubaczowskiem, śniatyńskiem i czerwonogrodzkiem, a r. 1567 wojewódz­ twem podolskiem wynagrodzony został. Zygmunt August wysłał dwa razy Jerzego Jazłowieckiego dla załatwienia spraw w poselstwie do dwuch cesarzy tureckich. R . 1569 wyniesiony na urząd hetmana wielkiego koronnego a za­ razem i wojowody ruskiego. Tatarzy doświadczywszy męztwa Jazłowieckiego, niewaźyli się za jego hetmań- stwa krain ruskich pustoszyć. Dowiedziawszy się iź Ta­ tarzy r. 1571 z bogatym plonem z Moskwy powracają, wyruszył przeciw takowym Jazłowiecki na Ukrainę aź za Czarny-las z swem wojskiem w celu zabezpieczenia gra­ nic polskich od nieprzyjacielskiej napaści; jednakże chy­ try wróg uszedł tajnemi drogami. Umarł Jazłowiecki r. 1575, zostawiwszy z swej żony z domuTarłowny trzy córki i czterech synów: Michała, Mikołaja, Jędrzeja i Hieronima.

www.cbw.plCBW VI. MIKOŁAJ MIELECKI.

HERBU GRYFF.

Mikołaj z Mielca Mielecki syn Jana wojewody podol­ skiego , marszałka wielkiego koronnego i Anny Kolanki z Dalejowa wojewodzanki podolskiej, otrzymał pierwsze swe wykształcenie na dworze cesarskim, zkąd powró­ ciwszy do ojczyzny wnet rycerskiemi zajaśniał czynami. W bitwie jednej zapuszczając się w szyki nieprzyjaciel­ skie padł prawie bez życia srodze ugodzony, jednakże leżąc czas niejaki między trupami na pobojowisku, ledwie 4

www.cbw.plCBW 50

co tylko ocucony z powtórnym zapałem spieszył znowu w ogień wojenny. R . 1557 powierzył mu król Zygmunt August dowództwo nad wojskiem w wryprawie inflanl- skiej i w r. 1569 województwo podolskie. R .1572 mając tylko półtora tysiąca ludzi zbrojnych, wprowadzał Bogdana na hospodarslwo wołoskie. Tatarów po kilkakroć gromił na Podolu, a lubo był męztwa nieustraszonego, wszela- koż z rozwagą tylko, gdy tego dobro kraju koniecznie wymagało , chwytał za oręż , przyczem surow o karności wojskowej przestrzegał. Roku 1575 objął hetmaństwo wielkie koronne, przy którem także starostwa chmiel­ nickie, grodzieckie i nowomiejskie posiadał. R. 1579 pod­ czas wypraw y moskiewskiej miał główny udział przy zdo­ byciu Połocka , spalił warowny zamek Sokół za pomocą zbrojnych niemieckiego zaciągu i kilka tysięcy wybornego wojska nieprzyjacielskiego, idącego na odsiecz pobił. Z powodu nadwątlonego zdrowia, zniechęcony oraz sprzy­ janiem króla Stefana Batorego cudzoziemcom mianowicie Węgrom , złożył przed drugą moskiewską wyprawą Mie­ lecki urząd hetmański, przeżywszy resztę żywota wr za­ ciszu domowem. Umarł r. 1585. Sprzyjał wyznaniu różnowierców, od czego jednakże uczony jezuita Be­ nedykt Herbest Mieleckiego odwiódł. Zoną jego była Elżbieta Radziwiłłówna wojewodzanka wileńska z której miał 2 córki.

www.cbw.plCBW JAN ZAMOYSKI

Каnclerz i Hetman Wielki Кoronny

www.cbw.plCBW VII. JAN ZAMOJSKI.

HERBU JELITA.

Jan Saryusz Zamojski jeden z najsławniejszych ludzi w dziejach Polski nietylko wiekopomnemi czynami, naj- wyźszem w kraju znaczeniem, ale i odznacz aj ącemi się zdolnościami rozumu, urodził się d. i kwietnia r. 1542 w Skokówce z ojca Stanisława kasztelana chełmskiego i matki Anny z Miźyńca Herburtówny. Odebrawszy pier­ wsze zasady szkolnych nauk w Krasnym stawie wysłany był od ojca do Francyi gdzie w akademji paryzkiej kilka 4*

www.cbw.plCBW 5*2

lat z pożytkiem strawiwszy, przeniósł się do Sztrasburga a nakoniec do W łoch. Zaledwie lat dwadzieścia wieku swego licząc obrany już był rektorem najgłośniejszej w ówczas akademji padewskiej , gdzie szacowne swe dzieło 0 rzymskim senacie w języku łacińskim napisał. W róci­ wszy r. 1565 do ojczyzny, wszedł w poczet przybocznych sekrelarzów królewskich, na którym to urzędzie objawił swe polityczne zdolności przez zręczne uporządkowanie archiwum koronnego. Król Zygmunt August wynagrodził tę pracę Zamojskiego starostwami zamechskiem i bełzkiem. W czasie obioru na tron polski Henryka Walezego zje­ dnał sobie wielkie między swoimi zaufanie przez swoje swobodom szlachty pochlebne zdanie, aby każdy rycerz miał prawo głosowania przy obiorze króla. R . 1572 jeź­ dził wraz z innemi posłami po króla Henryka do Fran- cyi, za co mu tenże nadał starostwo knyszyńskie. Lecz największych względów doznał Zamojski od Króla Ste­ fana Batorego który najsilniejszą w Zamojskim znalazł podporę. R. 1576 otrzymawszy podkanclerslwo koronne 1 starostwa malborskie, międzyrzeckie, krzeszowskie, derpskie, wkrótce na godność kanclerza wielkiego koron­ nego wyniesiony został. Obok niepospolitych zdolności umysłowych, pokazał także równe męzlwo r. 1579 w wy­ prawie na Moskwę , gdzie był jednym z najczynniejszych przy zdobyciu grodów Wielkichłuk, Uswiaty, Newla i Zapołocia. Z rady Zamojskiego ustanowiono w Polsce dla przysporzenia obywatelom sprawiedliwości trybunał wielki koronny. R. 1580 objął dowództwo nad wojskiem jako hetman wielki koronny, a dobywszy zamku Ostrowa i Pskowa, zimował w Moskwie z królem Stefanem w obo­ zie, i po zawartym pokoju odbierał odMoskwy odstąpione warownie inflantskie. Śmierć Samuela Zborowskiego wy­ wołanego z kraju, którego Zamojski jako starosta kra­ kowski r. 1584 ściąć rozkazał, osłabiła znacznie powagę Zamojskiego u szlachty. W szelakoź potrafił utrzymać

www.cbw.plCBW 53

swe znaczenie. Sprzeciwiał się po śmierci Stefana Bato­ rego wyborowi na królestwo Maxymiliana arcyksięcia ra- kuskiego, którego zbrojną potęgę zniósł pod Krakowem i Byczyną r. 1588, i którego nawet zabrał w niewrolę do Krasnego stawu po bitwie byczyńskiej. R. 1593 uganiał za Tatarami aże do państwa siedmiogrodzkiego, a w dwa lat później pod Cecorą upokorzył Sendziaka Baszę z ogro­ mną nawałą Turków, Tatarów i Beglerbeja Baszę syli- stryjskiego od granic polskich odstraszył. Osadsając na hospodarslwie wołoskiem Jeremiasza Mohiłę 12000 nie­ przyjaciół z 4000 wojska swego pokonał r. 1595 rozbroi­ wszy siedmiogrodzkiego księcia Zygmunta Batorego chcą­ cego dla siebie zagarnąć Wołoszczyznę. R. 1596 wespół z Stanisławem Żółkiewskim poskromił orężem buntujących się Kozaków pod Nalewajkiem i Łobodą. R. 1600 na- nowo walczył w Wołoszczyznie wprowadzając na ho- spodarstwo po raz drugi wygnanego Jeremiasza Mohiłę i lam to pod Suczawą i Tclczynem zbił przywłaszczają­ cego sobie hospodarstwo Michała. Ostatniemi dziełami wojeimemi Jana Zamojskiego były walki z Szwedami w Inflancicch r. 1601 i 1602 którym warownie Wolmar, Felin i Białykamień odebrał. Syt sławy, która mu nawet w ojczyznie z zazdrości przeciwników namnożyła, dnia 30 lipca r. 1605 w Zamościu życia dokonał. Był to mąż wielki w calem znaczeniu tego wyrazu, biegły i odważny hetman, gorliwy o swobody szlacheckie obywatel, mądry i rozważny senator. Sam będąc autorem kilku wybor­ nych dzieł w języku łacińskim, namiętuie kochał nauki i umiejętności pielęgnował, czego dowodem była założona jego kosztem w mieście Zamościu r. 1580 przez niego zbudowanem, akademia, do której z różnych krajów lu­ dzi uczonych zamawiał. Pierwszą żoną jego była Anna Ossolińska chorążanka lubelska, wtórą Krystyna Radzi­ wiłłówna wojewodzanka wileńska, trzecią Gryzelda Ba- lorówna księżniczka siedmiogrodzka a ostatnią Barbarą

www.cbw.plCBW 54

Tarnowska kasztelanka sandomirska; z tej jednego tylko syna Tomasza zostawił. Zycie Jana Zamojskiego skre^ ,1,1 po łacinie Reinhold Heidenstein, które przerobiwszy po polsku Franciszek Bohomolec r. 1775 w Warszawie drukiem ogłosił.

www.cbw.plCBW T ill. STANISŁAW ŻÓŁKIEWSKI.

HERBU LUBICZ.

Stanisław Żółkiewski syn z Lipskiej Stanisława wo­ jewody ruskiego urodził się r. 1547 we wsi Turynka pod Żółkwią leżącej. Po odbytych naukach w szkołach lwowskich, sposobił się do usług krajowych odzna­ czając się rycersko we wszystkich potrzebach ojczy­ zny pod dowództwem hetmana Jana Zamojskiego, który Żółkiewskiego dla swej przyjemności w pożyciu, grun-

www.cbw.plCBW 56

Łownej nauki, szlachetnego sposobu myślenia i łagodności duszy szczególniej polubił. Pierwsze pole jego sprawy wojennej było r. 1577 przeciw Gdańszczanom , a potem w wyprawie przeciw Moskwie, gdzie chorągwią jazdy dowodził. Król Stefan wynagrodził prace jego kasztela­ nią lwowską a podług niektórych polskich historyków i urzędem hetmana polnego koronnego. W bitwie pod By­ czyną r. 1588 odniósł postrzał w nogę. Zaszczycony od Zygmunta III województwem Kijowskiem, poskromił r. 1596 zbuntowanych Kozaków pod wodzem ich Nale- wajkiem. Udała mu się nie mniej pomyślnie z Tatarami i Wołochami sprawa wojenna. R . 1602 walczył pomyśl­ nie w Inflantach, gdzie wodza szwedzkiego Reinholda Arnep idącego na odsiecz pod Rewel pokonał. R . 1607 do­ pomagał królowi w zwycięztwie nad rokoszanami pod Gu- zowem, i najbardziej się przyczynił do uspokojenia roz­ ruchów w Polsce, godząc zwaśnionego z królem Mikołaja Zebrzydowskiego wojewodę krakowskiego. Zostawszy potem hetmanem wielkim koronnym, gdy powstała wojna z Moskwą, odniósł Żółkiewski r. 1610 pod Kluczynem świetne zwycięztwo nad nierównie silniejszym nieprzy-r jacielem, którego tamże więcej niż 15000poległo, i oble­ gając Moskwę, zmusił ich do wydania sobie cara Bazylego Szujskiego z Iwanem i Dymitrem bracią, i do wezwania na tron moskiewski polskiego królewicza Władysława. Odprawiając wspaniały wjazd zwyęięzki do W arszawy, oddawał Żółkiewski r. 1611 w abec zgromadzonych sta­ nów Rzeczypospolitej królowi pojmanych carów. R . 1617 w nieszczęśliwej wyprawie przeciw Turkom obskoęzony od Skinderbaszy pod miasteczkiem Buszą zmuszony był do zawarcia niesławnej umowy, mocą której W ołoszczy­ zna i Multany Turkom odstąpione zostały. R . 1618 otrzy­ mał Żółkiewski kanclerstwo koronne, przyczem także bogate starostwa: barskie, kamionackie, jaworowskie, rohatyńskie i kałuskie posiadał. Wyprawiony z szczu^

www.cbw.plCBW ------57

pleni wojskiem r. 1620 do W ołoch przeciw Turkom, wralcząc mężnie przez dni ośm nad Dniestrem u Cecory przeciw Irzy razy silniejszemu wojsku Turków i Tata­ rów" , zawiedzony na Gracyana hospodara multańskiego pomocy, uchodził w zamkniętym taborze ku granicom polski; jednak przemoźony siłą dnia 6 października r. 1620 poległ na placu, siedmdziesiąt trzy letni starzec. Po okro­ pnej tej bitwie wzięło w niewolę syna Żółkiewskiego Jana, synowrca Łukasza, Stanisława Koniecpolskiego het­ mana polnego koronnego i wielu innych, głowę zaś od­ ciętą hetmana wielkiego koronnego z wielką radością ob­ noszono po ulicach Stambułu, którą ledwie za wielkim okupem wraz z ciałem rodzinie wydano, i w Zólkwi po­ chowano. Stanisław Żółkiewski ma także swą zasługę i w piśmiennictwie polskiem; napisał bowiem hisloryą wojny moskiewskiej aż do opanowania Smoleńska r. 1611 która we Lwowie dopiero r. 1833 a następnie r. 1835 w Moskwie drukiem ogłoszoną została. Żółkiewski miał za żonę Reginę Herburtównę, z której dwie córki i syna Jana zostawił.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW STANISŁAW KONIECPOLSKI

Kasztel. Krak. Hetm an W .K.

www.cbw.plCBW IX. STANISŁAW KONIECPOLSKI.

HERBU POBOG.

Stanisław Koniecpolski syn Alexandra wojewody sie­ radzkiego i A n n y Sroczyckiej wojszczanki kamienieckiej, po odbytych naukach w Krakowie oddany był do dworu, gdzie starostwo wieluńskie puszczone mu przez ojca po­ zyskał. Dowcip, piękny kształt ciała , zdolności umysło­ we , wielki majątek, można rodzina prędko go wzniosły. Poselstwo do Francyi r. 1607 było pierwszem polem wy-

www.cbw.plCBW GO

siąpienia na świat, i juź mu to poczytano za zasługę, w nagrodę której podstolim koronnym mianowany został. Ii, 1610 należał do wyprawy moskiewskiej, a zalecony od Stanisława Żółkiewskiego teścia swego królowi, het- maiistwo polne koronne otrzymał. Wporażce pod Cecorą r. 1620 gdzie sam hetman wielki poległ, Koniecpolski broniąc się mężnie wzięty w niewolę i do Tureczyzny odesłany został; lam przez półtrzecia lat w więzieniu Siedmiu wież w Konstantynopolu siedział. W róciwszy za okupem 30000 talarów do ojczyzny bogate staro­ stwa barskie, kowelskie, płoskirowskie wziął od króla. Mszcząc się na Tatarach najezdniczych zniósł ich 30000 pod hanem ich Kantemirem na polach popławnickich mię­ dzy Haliczem a Bołszowcem d. 20 czerwca r. 1624. Rzeczpospolita wynagrodziła mu te trudy 30000 złł. poi. i województwem sandomirskiem. W ezwany do Prus prze­ ciw Szwedom, kilkoma zwycięzlwami, mianowicie pod Hamersztynem w Pomeranji, gdzie r. 1627 całe pułki nieprzyjaciół w niewolę zabrał i 37 chorągwi zdobył, siłę nieprzyjacielską skruszył i do pokoju przywiódł. Zosta­ wszy r. 1632 d. 5 kwietnia hetmanem wielkim koronnym a w rok później i kasztelanem krakowskim kilkakroć je ­ szcze Tatarów gromił, Abbazego Baszę z 10000 Turków i Tatarów kuszącego się o Kamieniec podolski r. 1633 poraził. Również szczęśliwie wojował z Kozakami roku 1637, dla których poskromienia twierdzę Kudak wysta­ w ił, pojmawszy wprzódy wodzów kozackich Sulimę i Pawlucka. Ostatnie świetne zwycięztwoKoniecpolskiego było r. 1644 pod Ochmatowem nad 40000 Tatarów. Umarł ten wielki bohalyr w Brodach dnia 11 marca r. 1646 ma­ jąc lat 56. Był to mąż wielkiej odwagi i obyczajów w pożyciu przyjemnych, ale często porywczy i w gniewie zapalczywy $ obwiniają go dzieje o dzikie obchodzenie się z Kozactwem, przez co umysły tychże rozjątrzył. W sta­ czaniu bitew był nader ostrożny i przezorny: a z przy­

www.cbw.plCBW 61

czyny zająkiwania się, mawiało o nim rycerstwo: nasz pan Stanisław wrprzódy pobije niźli wymówi. Pan ten rozległych włości lubiał także nauki, czego dowodem są szkoły przez niego w Brodach które obwarował, zało­ żone. Pierwszą jego żoną była Katarzyna Żółkiewska hetmanowna wielka koronna, wtórą Krystyna Lubomir- ska kasztelanka wojnicka; z niej zostawił syna Alexan­ dra. Trzecią zaś żoną była Zofija Opaleńska wojewo- dzanka poznańska.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW M i k o ł a j

P o t o c k i

www.cbw.plCBW X. MIKOŁAJ POTOCKI.

HERBU PILAWA.

Mikołaj Potocki syn Jakuba wojewody bracławskiego z Elżbiety Prusinowskiej, licząc zaledwie rok szesnasty dowodził już pod okiem dzielnego wojownika ojca swego, jako rotmistrz chorągwi hussarskiej pod Smoleńskiem i tam często okryty ciężką zbroją wypadał na czyniącego wycieczki nieprzyjaciela. Niepospolite sobie przez to zje­ dnał między wojskiem zaufanie, tak iż go związkowi to­ warzysze, którzy dla zaległego im żołdu dowódzcom po­ słuszeństwo swe wypowiedzieli, jako marszałka do koła

www.cbw.plCBW ------64 ------

swego wciągnąć chcieli. Wzgardził tem wezwaniem P o­ tocki i w ciągłych potem walkach z Turkami, Tatarami i Szwedami za Zygmunta III sławy się dobijał, mianowi­ cie pod Buszą, Oryninem i Cecorą r. 1620, gdzie nie- chcąc w złym razie odstąpić hetmana, osłabiony ranami w niewolę był w zięły, i w rok dopiero za okupem wyli­ czonym przez żonę uwolniony. Przypadek ten nieumniej- szył mu serca do dalszych dzieł rycerskich , ale owszem dodał. W krótce bowiem pod Jezupolem odważnie ude­ rzywszy na Tatarów wszystek im plon i zdobycz ode­ brał , toż samo uczynił pod Barem i Tarnopolem, będąc już natenczas pułkownikiem. W alczył z zbuntowanemi Kozakami pod Krukowem i Niedźwiedziemi łożami, a r. 1627 pod sprawą Koniecpolskiego hetmana w Prusiech przeciw Szwedom, i znowu r. 1633 z Turkami pod Ka­ mieńcem. Zasługi wojenne wyniosły go na stopień pisa­ rza koronnego, a r. 1637 na godność hetmana polnego koronnego oraz wojewody bracławskiego i starosty po­ dolskiego. Prowadził on pod panowaniem Władysława IV prawie ciągłą wojnę z Tatarami i Kozakami, których to ostatnich pod Kumejkami do 60000 zebranych, mając tylko 3000 wojska r. 1637 zbił i resztę w Borowicy ob­ iegł i do wydania naczelnika Pawluka zmusił. Następnego roku rozbroił znowu Kozaków przy ujściu rzeki Starca, pojmawszy ich wodza Skidana. R . 1646 otrzymał het- maństwo wielkie koronne a wkrótce i kasztelanią krakow­ ską. Jednakże świetne te zwycięztwa przyćmiły za pa­ nowania Jana Kazimierza nieszczęśliwe jego boje z Ko­ zakami w których zupełnie uległ. Porywczy lekce sobie ważąc nieprzyjaciół w rozhukanem chłopstwie, najprzód syna swego dwudziesto-czteroletniego Stefana w bitwie pod Zółtemi wodami r. 1648 utracił, i następnie sam pod Korsuniem od Kozaków sromotnie pobity, dostał się w niewolę tatarską. Odzyskawszy po dwuch latach wol­ ność, poprawił nieco swej sławy odniesionem u Bereste-

www.cbw.plCBW czka roku 1651 nad Kozakami zwycięztwem. Znękany smutkiem i zgryzotą zakończył wkrótce potem swój ży­ wot r. 1651. Popędliwość, srogość, wyniosłość były własnością duszy Mikołaja Potockiego, a zarazem i wielu najszkodliwszych błędów jego przyczyną. Przeszło slo- tysięcy Kozaków w wojnach z niemi wiedzionych wytę­ pił, lecz przeszło czterdzieści tysięcy wojska polskiego i syna zgubił. Z pierwszej swej zony Zoiji Firlejówny wojewodzanki lubelskiej miał trzech synów Piotra, Ste­ fana, Henryka i dwie córki; z drugiej zaś Elżbiety Kaza- nowskiej wojewodzanki podolskiej zostawił synów Ja- kóba, Dominika i córkę Joannę.

5

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW STANISŁAW REWERA POTOCKI.

www.cbw.plCBW XI. STANISŁAW POTOCKI.

HERBU PILAWA.

Stanisław na Podhajcach Potocki urodził się r. 1579 z ojca Andrzeja kasztelana kamienieckiego i matki Zofji Piaseckiej. Po odbytych z wielkim postępem naukach w kraju, w Niderlandzie i Francyi, z obcych akademji pro­ sto do obozu się udał, gdzie go ojciec z młodości do twardego życia zaprawiał. Ziemia była łożem jego, w oj­ łok wezgłowiem, suchar pokarmem, szyszak mu zaś słu­ żył do napoju za puchar. Pierwszy raz pod Guzowem przy królu walczył r. 1607; odtąd w każdej potrzebie

www.cbw.plCBW 68

wojennej służąc krajowi przez lat 60 ni zdrowia, ni ma­ jątku swego dla niego nieszczędził. Liczą 46 bitew w których Stanisław Potocki przeciw nieprzyjaciołom : Szwe­ dom, Moskwie, Wołochom, Turkom, Tatarom, Kozakom pod trzema królami mężnie się spotykał lub dowodził. Celniejsze jego czyny wojenne były r. 1612 w Woło- szech razem z stryjami swemi, r. 1619 przeciw Moskwie, 1620 pod Chocimem i Cecorą przeciw Turkom, r. 1627 przeciw Szwedom, pod Barem przeciwko Tatarom, pod Niedźwiedziemi-Łozami, Borowicą, Chmielnikiem, Zba­ rażem, Wiśniowcem i Zborowem przeciwko Kozakom. Odbierał nagrody swych zasług w dostojnych urzędach (będąc naprzód podkomorzym podolskim, kasztelanem kamienieckim, potem r. 1631 wojewodą bracławskim, r. 1636 podolskim, r. 1652 hetmanem polnym koronnym, r. 1654 hetmanem wielkim koronnym, r. 1655 wojewodą kijowskim, a r. 1658 krakowskim) bogatych starostwach z których halickie, barskie, gródeckie, kołomyjskie, mo- ścickie, drohimskie, radomskie, dolińskie, kamienieckie i latyczowskie posiadał. Ratując ile możności w czasach najburzliwszych upadającą Polskę, słonił kraj od naja­ zdów kozackich, pod Zborowem i Zbarażem r. 1649. męztwem swem samego króla Jana Kazimierza niemal rąk nieprzyjacielskich wydobył, podBeresteczkiemr. 1651 do zwycięztwa dopomógł, za co też od króla starostwo chełmskie otrzymał; potęgę moskiewską pod Drzypolem, Ochmatowem i Cudnowem skruszył, napady szwedzkie i Rakocego silnie wstrzymywał. Umarł ten wielce za­ służony hetman, dla częstego powtarzania łacińskiego wyrazu re vera (za iste) zwykle Rewerą zwany r. 1667 w Podhajcach. Był to mąż surowej cnoty, w utrzymaniu karności wojskowej ostry, w mo^ie rzetelny. Zasłużo­ nych hojnie nagradzał, lubił okazałość lecz miękkości nie cierpiał; wojna stanowiła jedyny żywot j<*go i pole do działań. Pierwszą jego żoną była Zofija Kalinowska sta-

www.cbw.plCBW 69

rościanka podolska z której dwie córki Elżbieta i Anna oraz trzech synów Jędrzej , Prokop , i Szczęsny (Felix) pozostało. Drugi raz wszedł w śluby małżeńskie z wo- jewodzanką wołoską Anną Mohylanką wdową po W ła ­ dysławie Myszkowskim wojewodzie krakowskim.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XII. JAN SOBIESKI.

HERBU JANINA.

Jan Sobieski na Żółkwi i Złoczowie był drugim sy­ nem Jakóba kasztelana krakowskiego i Teofili Daniłowi- ezówny wojewodzanki ruskiej, urodzony w Olesku roku 1629. Po ukończonych naukach w kraju wysłany za gra­ nicę dla wydoskonalenia się, powrócił potem do ojczy­ zny , gdzie za nieszczęśliwego panowania Jana Kazimie­ rza pierwsze swej waleczności złożył dowody dowodząc

www.cbw.plCBW 72

i\ 1649 rotą pancernych w zaciętej bitwie przeciw Ko­ zakom pod Zborowem. Mianowany naprzód chorążym koronnym poraził wraz z Czarneckim szwedzkiego wo­ dza Duglassa pod W arką, i pułki siedmiogrodzkie Rako- cego pod Magierowem. R . 1664 rozproszył wraz z Je­ rzym Lubomirskim kozaków i Moskwę pod Słobodyszczami na Ukrainie. Zostawszy r. 1665 hetmanem polnym ko­ ronnym, pod Podhajcami mając zaledwie 12000 woj­ ska zniósł 80000 Tatarów pod dowództwem Nuradyna i 24000 Kozaków pod Doroszeńkiem, przyczem na placu przeszło 20000 nieprzyjaciół padło i do 40000 pojmanych jeńców odbito. Zmusił także następnie Selimgereja hana krymskiego pod Bracławiem do pokoju z Polską. Za pa­ nowania Michała Wiśniowieckiego, Sobieski mając sobie jeszcze r. 1667 powierzone hetmaństwro wielkie koronne a od r. 1674 urząd marszałka wielkiego koronnego przy­ czem także kilka dostatnich starostw posiadał, spieszył na odsiecz oblężonego przez Turków Lwowa, i powra­ cających z napadu Tatarów pod Niemierowem , Bednaro- wem i Kałuszem pobił. W sam dzień śmierci króla Mi­ chała odniósł Jan Sobieski r. 1673 świetne zwycięztwo pod Chocimem nad 40000 Turków, co też było przyczyną iż go r. 1674 na królestwo polskie obrano. Po zawartym r. 1676 z Turkami źurawińskim pokoju odpocząwszy czas niejaki, znowu r. 1683 wezwany od cesarza Leo­ polda pospieszył na pomoc oblężonemu od Turków W ie­ dniowi i tu dnia 13 września wiekopomną szczęśliwą sto­ czył walkę z 300000 Turków i 100000 Tatarów. Uga­ niając potem w W ęgrzech za nieprzyjaciółmi zbitemi, gorliwości swej wojennej pod Parkanami oblężony omal życiem nieprzypłacił. Powróciwszy do Polski wyruszył król zaraz z wojskiem na obronę granic polskich i ode­ brał Turkom Jazłowiec oraz inne miasta podolskie. Re­ sztę lat żywota swego poświęcił Jan III rządom króle­ stwa. Zakończył żywot swój dnia 17 czerwca r. 1696

www.cbw.plCBW ------73 ------

w Willanowie pod Warszawą, pochowany w Krakowie. Jak kolwiek Jan III dobrym i nieustraszonym był wojo­ wnikiem, przecież niedołężnym pokazał się w rządach państwa. Trwoniąc za nadto może siły zbrojne królestwa, ulegał we wszystkiem niegodnym intrygom swej żony kró­ lowej Maryi Kazimiry, urodzonej margrabianki de la Grange d’Arquien, która tchnąc nienawiścią ku Polsce, dzieciom swym rodzonym nawet drogę do tronu polskiego zagrodziła. Zostawił Sobieski trzech synów królewi­ czów : Jakóba, Alexandra, Konstantego i córkę Teressę Kunegundę.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XIII. DYMITR WIŚNIOWIECKI.

HERBU WŁASNEGO.

Dymitr Jerzy Wiśniowiecki książę na Zbarażu i W i- śniowcu, starszy syn Janusza koniuszego koronnego iEu- genji Katarzyny Tyszkiewiczówny wojewodzanki wileń­ skiej, z młodości swej już pod okiem stryja swego Jeremia­ sza Wiśnio wieckiego zaprawiał się do czynów wojennych które mu później niepospolitą wziętość zjednały. R . 1649 dał męztwa swego dowody podczas oblężenia Zbaraża, którego dzielnie bronił przeciw ogromnej nawale rozju­ szonych kozaków; ucierał się potem mężnie z Tatarami

www.cbw.plCBW 76

pod Krzemieńcem a z Kozakami którym Tymoteusz Chmiel­ nicki dowodził pod Zwańcem i Soczawą. Z początku r. 1655 wraz z wojskiem kwarcianem przeszedł na stronę Karola Gustawa króla szwedzkiego, jednakże odstąpił go w następnym roku a połączywszy swe siły z Stefanem Czarneckim, niemałą klęskę wojskom szwedzkim z Rusi powracającym zadał. Będąc strażnikiem koronnym wojo­ wał r. 1660 z Moskwą pod Cudnowem i Słobodyszczami, gdzie ważne zwycięztwa równie jak i z Węgrów pod Sachnanem otrzymał. R . 1669 piastował urząd woje­ wody bełzkiego oraz starosty białokamienieckiego, dro- himskiego, lubomlskiego, soleckiego i kamionackiego także hetmana polnego koronnego^ z których to godności r. 1674 na hetmaństwo wielkie koronne postąpił. Za Jana III od­ znaczył się jeszcze w sławnych bitwach z Turkami pod Chocimem i Zórawnem. R . 1678 otrzymał województwo a następnie r. 1680 kasztelanią krakowską. Umarł ten śmiały wojownik równie jak i roztropny senator r. 1682, pogrzebiony w Krakowie. Z pierwszej swej żony Ma- ryanny Zamojskiej kasztelanki czerniechowskiej zosta­ wił trzy córki i syna Janusza. Drugą zaś żoną jego była Teotila księżniczka zasławska wojewodzanka krakowska.

www.cbw.plCBW Stanisław Jan JABŁONOWSKIHetman Wielki Koronny

www.cbw.plCBW XIV. STANISŁAW JABŁONOWSKI.

HERBU PRUS.

Stanisław Jan Jabłonowski jeden z największych mę­ żów i bohatyrów czasu swego, urodził się dnia 3 kwietnia w Jabłonowie z ojca Jana marszałka koronnego i matki hrabianki Anny Ostroroźanki. Młody jeszcze ćwicząc się wr naukach wT akademji krakowskiej niepospolite okazy­ wał już zdolności, jakie polem wPradze czeskiej i na po­ dróżach do krain zagranicznych wydoskonalił. Zamiło­ wanie w dziełach wojennych sprowadziło go wrcześnie do obozu Stanisława Potockiego hetmana wielkiego koron-

www.cbw.plCBW 78

nego; tara miał sposobność korzystania z przestróg i do­ świadczeń znakomitych m ężów, na których męztwo za­ patrując się r. 1651 pod Beresteczkiem i Batowem w bi­ twach z Kozakami dzielnie się odznaczał. Mianowany r. 1652 pułkownikiem, przezornością swoją nierównie liczniejsze zastępy Tatarów pod Baworowem pokonał. R. 1655 walczył znowu z Kozakami pod Humaniem. Gło­ śnym był jego czyn bohatyrski, gdy podczas oblężenia Krakowa przez Szwedów, przedarłszy się tylko w kilka­ dziesiąt koni przez mnogie szyki nieprzyjacielskie z mia­ sta, szczęśliwie przed wrogami skarby i ozdoby królewskie do Częstochowy uprowadził. Obrany regimentarzem, ra­ zem z Stefanem Czarneckim ile możności ratował Polskę przeciw najazdom szwedzkim, których pod Jarosławiem, Gołębiem, Toruniem kilkakrotnie pobił, zKurlandyi a na­ wet Jutlandyi wypłoszył, gdzie sam zdobywając ruskie miasto Goldyngę postrzelonym został. Niemniej chlubnie walczył przeciw Iiakocemu i Moskwie pod Chmielni­ kiem, Połonką i Cudnowem. Czyny te bohatyrskie tyle Jabłonowskiemu zjednały zaszczytu, iż mu r. 1664 ma­ jącemu wtedy zaledwie lat 30 i piastującemu urząd obo- źnego koronnego, województwo ruskie oddano. Jako prawy obywatel bronił przeciw intrygom królowej Ludo- wiki, sprawy Jerzego Lubomirskiego zasłużonego mar­ szałka koronnego. Wstrzymywał zagony Tatarów, któ­ rych pod Podhajcami do pokoju zmusił i gromił potężnych wtedy Turków podNiemierowem, Gródkiem, Komarnem, Stryjem i r. 1673 pod Chocimem, gdzie wraz z Janem Sobieskim zmył ohydę haniebnego dla Polski traktatu bu­ czackiego , gdy w czternastogodzinnej walce 30000 Tur­ ków trupem legło. Król Jan III znalazł w Jabłonowskim najwierniejszego towarzysza broni w potrzebach z Tur­ kami pod Lwowem r. 1675 pod Zórawnem, Wiedniem, Parkanami, gdzie samego króla Jana III niemal z rąk nie­ przyjacielskich oswobodził, i na Wołoszczyznie. Tam to

www.cbw.plCBW 79

mianowicie odznaczył się sławnem wyprowadzeniem woj­ ska polskiego z eieśni nieszczęsnych lasów bukowińskich i zasadzek nieprzyjacielskich r. 1685. Następnie poraził jeszcze Tatarów pod Złoczowem i Uściem. W nagrodę swych zasług pozyskał starostwa: buskie, świeckie, jano­ wskie , białocerkiewrskie, korsuńskie, bohusławskie, W in ­ nickie i żydaczewskie, w r. 1676 hetmaństwo polne, r. 1682 zaś wielkie koronne,, a r. 1693 kasztelanią krako­ wską. Najświetniejszem jednak może się zwać zwycię- ztwo Jabłonowskiego pod Lwowem r. 1695 gdzie z małą garstką żołnierzy zniósł dziesięć razy silniejszą potęgę Szachpas Giereja hana tatarskiego, przyczem 12000 nie­ przyjaciół, a z strony polskiej tylko 400 ludzi zginęło. Tyle posiadał szacunku wnarodzie, iźgo po zgonie Jana III niektórzy nawet na tron wynieść chcieli, czemu się je ­ dnakże Jabłonowski syt sławy sprzeciwiał. Obok niezró- Avnanej waleczności zdobiły go jeszcze inne cnoty obywa­ telskie. Jako dzielnemu politykowi winna była Polska wrócenie Kamieńca podolskiego traktatem karlowickim, oraz wystawienie pogranicznej twierdzy: Okopy ś. Trójcy r. 1692 i uspokojenie szkodliwego niesfornego związku żołnierskiego pod Bogusławem Baranowskim. W wTojsku większy zaprowadził porządek i taktykę na wzór innych europejskich narodów. Wspierał ile możności zwątlone siły narodu, a nawet 60000 czerwonych złotych z wła­ snych ująwszy potrzeb i dobra swe zastawiwszy, ojczy- znie na wspomnoźenie udzielił. Umarł we Lwowie dnia 2 kwietnia r. 1702 w skutek, jak się niektórzy domyślają, zadanej trucizny, pochowany tamże w kościele jezuickim. Z żony swejMaryanny Kazanowskiej w ojew'odzanki bra- cławrskiej zostawił dwie córki: Annę, Jadwigę i trzech synów: Jana, Alexandra i Stanisława.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XV. SZCZĘSNY POTOCKI

HERBU PILAWA.

Szczęsny (Felix) Kazimierz Potocki na Podhajcach i Krystynopolu syn drugi Stanisława hetmana wielkiego ko­ ronnego i Zofji Kalinowskiej staroscianki podolskiej je ­ szcze za rządów króla Jana Kazimierza zaczął swój za­ wód wojenny, walcząc wespół z żołnierzami w szere­ gach przeciw Moskwie r. 1660 pod Cudnowem. Pod okiem Jerzego Lubomirskiego marszałka wojował z W ę ­ grami, będąc także uczestnikiem wypraw wojennych Ste­ fana Czarneckiego przeciw Kozakom i Moskwie. Z 2000 6

www.cbw.plCBW ------82 ------

ludi swoich pobił 20000 Kozaków pod Międzyrzeczem i zdobył W oronkowa, za co mu toż miejsce w nagrodzie Jan Kazimierz darował. Sprawował zarazem urzędy pod- slolego koronnego , marszałka izby poselskiej i r. 1669 wojewody sieradzkiego. Odznaczył się nierównie i pod Janem Sobieskim mianowicie r. 1673 w wyprawie ture­ ckiej podChocimem r. 1673 gdzie z bratem swym Jędrze­ jem uciekającemu Husseinowi baszy most odjął i drogę zastąpił. Wyniesiony r. 1682 na godność wojewody kra­ kowskiego posiadał zarazem bogate starostwra krasnostaw'- skie, sokalskie, robczyckie, tłumackie i niżyńskie. Towa­ rzyszył Janowi III w wyprawrach na Turki pod Wiedeń r. 1683 oraz na Tatary pod Niemierowrem, Komarnem, Kałuszem i Podhajcami, gdzie z małą garstką swoich nie­ równie liczniejsze hufce tatarskie rozpędził i pobił. Nie- szczędząc wydatków, stawiał swoim kosztem liczne woj­ ska na obronę ojczyzny, a nawet zbyteczną swą śmiałość kilkoma odebranemi porażkami i niewolą przypłacił. R, 1692 mianowany hetmanem polnym koronnym i następnie r. 1702 kasztelanem krakowskim i hetmanem wielkim ko­ ronnym. Jednakże niedługo cieszył się tą godnością, al­ bowiem w trzy dni po odebranej wielkiej buławie umarł dnia 15 maja r. 1702 w Krystynopolu, które to miaste­ czko na pamiątkę swej żony sam założył. Z pierwszej swrej żony Krystyny Lubomirskiej marszałkowny wielkiej koronnej zosiawiłczterech synów: Michała, Józefa, Sta­ nisława, Jerzego i córkę Maryannę. Drugą zaś żoną Szczęsnego Potockiego była Konstancya Róża Łosiowna wojewodzanka malborska.

www.cbw.plCBW HIERONIM Augustyn LUBOMIRSKI. Hetman Wielki K oronny.

ze zbiorów fam ilijnych obraqzów X cia Jerzego

Romana Lubomirskiego w Charzennicach

www.cbw.plCBW XVI. HIERONIM LUBOMIRSKI.

HERBU ŚRENIAWA.

Hieronim Augustyn ksiąźe Lubomirski hrabia na W i­ śniczu i Jarosławiu, urodzony z ojca Jerzego marszałka wielkiego koronnego i matki Konstancyi Ligęzianki ka­ sztelanki sandomirskiej, od osiemnastego roku wieku swego do rycerskich dzieł począł się zaprawiać. Wysłany podług owoczesnego zwyczaju dla kształcenia się za gra­ nicę , na wyspie Malcie wstąpił w poczet kawalerów mal­ tańskich, od których to ślubów zakonnych dopiero później 6 *

www.cbw.plCBW go papież uwolnił. W róciwszy do ojczyzny żadnej nie- opuścił wojennej wyprawy za czasów Jana Sobieskiego, dosługując się w wojsku wszystkich stopni. Ii. 1673 wal­ czył mężnie podChocimem z Turkami, uganiając za ucho­ dzącym z pola nieprzyjacielem, następnego zaś lata po­ raził Kozaków pod Winnicą. Jako chorąży koronny r. 1676 odniósł znakomite zwycięztwo pod Wojniłowem nad Tur­ kami, a naszedłszy dodnia z zbrojną siłą obóz nieprzyja­ cielski pod Zórawnem, wielkie w szykach tureckich uczy­ nił zamieszanie. Pełniąc r. 1681 urząd marszałka izby po­ selskiej, przezornością swoją tyle sobie ujął Janalll iż go wezwał jako swego przybocznego koronnego komissarza do obrad wojennych. Towarzyszył Lubomirski królowi r. 1683 w wyprawach wojennych, okazując swą odwagę w bitwach z Turkami pod Wiedniem, Prezburgiem, Budą, Nowymi - Zamkami, Jaurynem , a w Polsce pod Kamień­ cem, gdzie się po same mury miejskie w bojach zapu­ szczał. Niemniej chlubnie wojował także w Wołoszech pod Kilią. R. 1683 mianowany w nagrodzie marszałkiem nadwornym, z którego to urzędu r. 1692 posunięty na podskarbstwo wielkie koronne i starostwo ryczywolskie. Król August II oddał mu r. 1702 województwo krakow­ skie i hetmaństwo polne koronne z którego w kilka mie­ sięcy postąpił na kasztelanią krakowską i hetmaństwo wielkie koronne. W niekorzystnej dla Augusta II bitwie pod Klissowem, stanowił Lubomirski z trzema hufcami jazdy polskiej dzielny opór królowi szwedzkiemu Karolo­ wi X II, jednakże musiał uledz przemocy tego wojowni­ czego króla. Bronił następnie Lublina przeciw wojskom szwedzkim. Zrazu przeciwny obiorowi nowego króla Stanisława Leszczyńskiego r. 1704, wkrótce przeszedł na stronę tegoż, jednakże zaraz następnego roku znowu go odstąpił w listopadzie, wszedłszy w zmowę z Augu­ stem II. Znakomity ten mąż, doskonale w dziełach rycer­ skich wyćwiczony, z wielką tylko rozwagą do każdej

www.cbw.plCBW 85

przystępował bitwy. Biegły zarazem w sprawach krajo­ wych jeszcze za młodu posłował do księżny sabaudzkiej i na dwór francuzki, gdzie od króla poważany w upo­ minku łańcuch złoty otrzymał. Zakończył swój żywot w Rzeszowie r. 1706 i tamże w kościele Piarów pogrze- biony. Miał za żonę Bokunownę stolnikownę litewską z której trzy córki i trzech synów: Jerzego, Jana i Alexan­ dra pozostawił.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XVII. ADAM SIENIAWSKł.

HERBU LELIWA.

Adam Mikołaj Sieniawski hrabia na Szkłowie i My­ szy był synem Hieronima hetmana polnego koronnego i Cecylji Radziwiłłówny marszałkow^ny litewskiej. W mło­ dym wieku jeszcze pod Janem Sobieskim rozpoczął swój zawód wojenny, odznaczając się w wyprawach przeciw Turkom i Tatarom. Mianowany r. 1692 wojewodą beł- zkim okazał się dosyć czynnym ojczyznie w czasach bu­ rzliwych Polski za Augusta II gdy kraj cały podzielony na różnie stronnictwa wraz niezgodą domową i wojną od

www.cbw.plCBW ------88 ------

Karola X II króla szwedzkiego prowadzoną. Jako hetman polny koronny, którego urzędu r. 1702 dostąpił, wyru- saył z częścią wojska koronnego w towarzystwie Józefa Potockiego wojewody Kijowskiego na Ukrainę dla poskro­ mienia buntów wznieconych przez Sarausia i Paleja puł­ kowników kozackich. Jednakże chociaż kilkanaście ty­ sięcy Kozaków tamże rozprószył i niektórych podżegaczy na pal wbić kazał, niemćgł jednakże zdobyć Białej cer­ kwi od nieprzyjaciół gorliwie bronionej. R. 1706 zosta- wszy już hetmanem wielkim koronnym, wespół z królem Augustem II poraził Szwedów pod Kaliszem i w innych miejscach. Mszcząc się tych strat nieprzyjaciele uwieźli w następnym roku z W arszawy chorobą złożoną żonę hetmana, którą dopiero za wstawieniem się Stanisława Leszczyńskiego na wolność puszczono. Roku 1710 pozy­ skał kasztelanią krakowską, przyczem także starostwa: lwowskie, rohatyńskie, lubaczowskie, stryj skie i piaseczyń- skie posiadał. Umarł Sieniawski ostatni męzki potomek swej rodziny we Lwowie dnia 18 lutego 1726 pochowany w Brzeżanach. Łagodność i dobroć cechowała szczegól­ niej żywot tego męża który przeszło 200000 czerwonych złotych wydał na wykupienie z niewoli tureckiej pojma­ nych wojowników polskich. Oddany przytem pobożności, wspierał hojnie zakony mianowicie bernardyński. Z żony swej Elżbiety Lubomirskiej jednę tylko córkę Zoliją po­ zostawił.

www.cbw.plCBW STANISŁAW Mateusz RZEWUSKI.

Hetman Wie lki Koronny

www.cbw.plCBW XVIII. STANISŁAW RZEWUSKI.

HERBU KRZYWDA.

Stanisław Mateusz Rzewuski pan na Rozdole i R ejo­ wcach urodzony z ojca Michała Floryana podskarbiego i Anny Dzierzkowny kasztelanki rozpierskiej , dosługiwał się naprzód za Jana IIJ w wojsku litewskiem, dzieląc trudy wojenne, mianowicie pod Łopuszną gdzie w stopniu pułkownika pod okiem ojca swego nacierając na nieprzy­ jaciół został postrzelonym. R. 1098 jako generał na czele

www.cbw.plCBW ------90 ------

wojsk obcego zaciągu odbył wyprawę na Turków pod Clio- cimem. Stany rzeczypospolitej polskiej bacząc w nim niepospolite zdolności w załatwianiu spraw koronnych wy­ słały go r. 1699 piastującego na ówczas urząd kraj czego koronnego w poselstwie do Turcyi. Odbył z chlubą dla narodu Rzewuski to i później drugie jeszcze poselstwo, w skutek którego potwierdzono przymierze, lianowi ta­ tarskiemu wszelkich dalszych kroków nieprzyjacielskich wzbroniono i warownię Kamieniec podolski Polsce nazad' zwrócono. Mianowany od króla Augusta II referenda­ rzem koronnym, słonił ile możności kraj od najazdów szwedzkich, wysłany r. 1702 wraz z polskim generałem Brantem na podjazd, zadał Szwedom pod Piotrkowem znaczną porażkę, przyczem się 400 jeńców w ręce jego dostało. R. 1706 jako hetman polny koronny przyczynił się pod Kaliszem do zwycięztwa nad wojskami KarolaXIl niemniej i pod Warszawą. R . 1717 otrzymał województwo podlaskie z którego po zgonie Adama Sieniawskiego po­ stąpił na hetmaństwo wielkie koronne i województwo bełzkie, mając sobie także udzielone starostwa chełmskie, nowosieleckie, lubomlskie i drohowiskie. Zakończył swój żywot we Lwowie dnia 4 listopada r. 1728 pogrzebiouy w Rozdole. Obok światłej roztropności, która się jaw nie przy załatwianiu zawiłych spraw kurlandzkich pokazała, obdarzony był ten hetman nadzwyczajną siłą cielesną; w działaniu był nader rzeźwym i prędkim. Po śmierci pier­ wszej swej żony Doroty Celnerowny starościanki lwo­ wskiej, zawarł śluby małżeńskie z Ludowiką Kunicką podczaszanką czerniechowską, która mu trzy córki oraz dwóch synów, Seweryna i Wacława powiła.

www.cbw.plCBW JPOTOCKI. Ó Z E F

www.cbw.plCBW XIX. JÓZEF POTOCKI.

HERBU PILAWA.

Józef Potocki z złotego Potoka,. pan na Stanisławo­ wie, Brodach, Niemierowie, księztwie Zbarazkiem LJó^ zefowie drugi syn Jędrzeja, kasztelana krakowskiego i Anny Rysińskiej kasztelanki kruświckiej, mając zaledwie lat dwanaście w s t ą p i ł juz za panowania? Jana .III: do cho­ rągwi pancernej. Odznaczył się potem za. rządów Augu­ sta II męztwem swrojem, nacierając odważnie.w trzysta tylko ludzi swoich na liczne wojska szwedzkie pod Krar kowem. Mianowany r. 1702 wojewodą kijowskim,,pisa­

www.cbw.plCBW rzem koronnym i starostą halickim wespół z Adamem Sie- niawskim hetmanem wielkim koronnym, następnego roku poszedł na Ukrainę dla rozprószenia kozactwa, które się pod wodzem Palejem zebrało. Tam za nadto srogo ob­ szedł się z powstańcami, gdyż własnych poddanych z dóbr niemierowskich i konstantynowskich nieszczędził, kaza­ wszy kilka tysięcy takowych wytracić. Pokazał się gor­ liwym stronnikiem nowo obranego króla Stanisława Le­ szczyńskiego, z którym dzielił wszystkie trudy wojenne mianowicie roku 1706 pod Kaliszem, gdzie ¿wojsko Ka­ rola X II któremu stronnicy Leszczyńskiego, a między in- nemi i Józef Potocki posiłkowali, pod dowództwem generała Mardefelta klęski doznało. Uchodząc z placu bitwy poj­ many był od sprzymierzonych z królem Augustem II wojsk rossyjskich, jednakże uratowała go z tej niewoli śmiałość Szmigielskiego stolnika koronnego. Uganiając podjazdami za wojskiem Augusta II, napadł r. 1708 pod Koniecpolem jeden oddział Rybińskiego i Pocieja podskarbiego koron­ nego i już im lewe skrzydło przełamał, ale go świeżo na- deszłe wojsko kwarciane spędziło. Po nieszczęśliwej dla Karola X II bitwie pod Pułtawą usunął się z tym królem wraz do Benderu, a potem do Tureczyzny, zkąd dopiero r. 1714 do Polski wrócił, pogodziwszy się już z Augu­ stem II. Jako gorliwy obywatel nieopuszczając żadnego sejmu, marszałkowa! r. 1724 po drugi raz w trybunale lubelskim i podczas bezkrólewia po śmierci Augusta II pełnił urząd regimentarza koronnego, dozierając staran­ nie wojska. Nowy król August III ceniąc zasługi Poto­ ckiego oddał mu r. 1736 hetmaństwo wielkie koronne, później województwo poznańskie, potem krakowskie na koniec kasztelanią krakowską i starostwa: leżajskie, śnia- tyńskie, i bolemowskie. Ozdobiony orderami Orła bia­ łego i ś. Jędrzeja pracował gorliwie nad utrzymaniem pokoju publicznego w ojczyznie, strzegł granic polskich w czasie wojen Rossyj z Turcyę, własnym nakładem

www.cbw.plCBW 93

poprawił i oporządził warownie w Kamieńcu podolskim, Brodach i Stanisławowie, które to ostatnie miasto dziad jego założył, a ojciec murami opasał. Godził ile możno­ ści zwaśnione stany na sejmach, nie dając się uwieść ża- dnemi podszeptami i przekupstwami mocarstw zagrani­ cznych. Zalecała go oraz głęboka pobożność, dla której znaczne summy wydawał, na zbudowanie licznych kla­ sztorów i kościołów i koronowanie obrazów świętych. Umarł dnia 19 maja r. 1752 w Załoscach, pochowany w Stanisławowie. Z pierwszej swej żony Wiktoryi Le­ szczyńskiej wojewodzanki podlaskiej zostawił córkę Zofią i syna Stanisława. Drugi raz ponowił śluby małżeńskie z Ludwiką Mniszchówną marszałkowną wielką koronną.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW JAN BRANICKI.

HERBU GRYFF.

Jan Klemens Branicki hrabia na Ruszczy* Branicach, Tyczynie i Tykocinie urodził się r. 1690 z ojca Stefana wojewody podlaskiego i matki Katarzyny Sapieźanki wo- jewodzanki wileńskiej. Owoczesnym zwyczajem strawił młode swe lata wwrojsku francuzkiem zagranicą, zkąd za panowania Augusta II do Polski powrócił. Mianowany naprzód starostą brańskim, dalej chorążym koronnym i generałem artyleryi zaraz na początku panowania Augu-

www.cbw.plCBW 96

sta III hetmaństwo polne koronne otrzymał. Posunięty od tegoż króla w r. 1752 na hetmaństwo wielkie koronne, w czasach pokoju w Polsce, pilnował wewnętrzego porzą­ dku. On to r. 1754 strzegł liczne dobra ordynacyi ostrog- skiej, od chciwej grabieży szlachty roszczącej sobie do nich prawa , będąc do rozdziału tychże jako komisarz od rzeczypospolitej wyznaczony; a przezorność jego zniwe­ czyła na Ukrainie szkodliwe zamachy hajdamaków. W y ­ niesiony na godność wojewody krakowskiego, wziął r. 1762 po zgonie Stanisława Poniatowskiego, jednę z naj- pierwszych godności krajowych kasztelanią krakowską, przyczem także starostwa bielskie, bohusławskie, brań­ skie, janowskie, krosieńskie i mościckie posiadał. Utrzy­ mywał wojsko koronne w ścisłej karności mając przyteni wzgląd na zasługi podrzędnych. W nagrodę za swe za­ lecające cnoty, ozdobiony był orderami: polskim, orła białego, hiszpańskim, złotego runa i rossyjskim ś. Ję­ drzeja. Jednakże najjawniej pokazała się jego czynność i cnota obywatelska w bezkrólewiu po śmierci Augusta III. Poważany tak dalece iż go nawet niektórzy na godność królewską zgromadzonym stanom przedstawiali, stawał gorliwie przy swobodach narodowych, opierając się przemocy rossyjskiej i gwałtownemu narzucaniu na kró­ lestwo Stanisława Augusta którego obiór poczytywał za samowładny. Udał się w tym to celu do W ęgier, gdzie cesarzowa bawiła wzywając o pomoc przeciw siłom Ros- syi. W ierny swym zasadom usunął się do swych dóbr i w roku 1767, należał do konfederacyi radomskiej , którą niektórzy obywatele dla zapobieżenia biorącego górę uci­ sku zawarli. Zasilał hojnie pieniędzmi związek konfede­ racyi barskiej , co też było przyczyną że do 7 millionów długów uczynił, a sam niemogąc dla choroby z bronią w ręku stanąć w obronie kraju, pomimo że sobie tego je­ szcze na łożu śmiertelnym jak najgorliwiej życzył, po wyjściu konfederatów z Tureczyzny wysłał na pomoc Ka­

www.cbw.plCBW 97

zimierzowi Puławskiemu marszałkowi sanockiemu broń i nadworną swą chorągiew janczarską. Umarł ten zasłu­ żony ojczyznie mąż w Białymstoku r. 1773 pochowany dla rozruchów krajowych dopiero dnia 20 sierpnia r. 1777 w Krakowie w kościele po jezuickim. Kochał się nadzwy­ czaj w przepychu a pałac jego w Białymstoku równał się owoczesnym najpierwszym dworom królewskim w Euro­ pie. Był jednakże przy swym stałym charakterze cnotli­ wym i dobroczynnym, co potwierdzają hojnie uposażone przez niego, dom inwalidów w Tykocinie, szpital sióstr miłosiernych w Białymstoku, oraz inne zakłady dla cier­ piącej ludzkości. Pierwszą jego żoną była Katarzyna Ra­ dziwiłłówna kanclerzanka litewska, po której śmierci za­ wiązał śluby małżeńskie z Szembekowną stolnikowną koronną, rozwódką z Sewerynem Rzewuskim referenda­ rzem koronnym. Jednakże rozwiódł się z nią w krotce i r. 1749 poślubił sobie Elżbietę Poniatowską kasztelankę krakowską rodzoną siostrę króla Stanisława Augusta. Niezostawiwszy żadnego potomstwa, wygasła na nim sta­ rodawna rodzina Jaxów Branickich.

7

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW W A C Ł A W RZEWUSKI Hetman Wielki Koronny

www.cbw.plCBW XXI. WACłAW RZEWUSKI.

HERBU KRZYWDA.

Wacław Rzewuski pan na Rozdole i Podhorcach był synem Stanisława Mateusza Rzewuskiego hetmana wiel­ kiego koronnego i Ludwiki Kunickiej podczaszanki czer- niechowskiej , r. 1705 w dzień bitwy kaliskiej urodzony. Odbywszy nauki początkowe w szkołach bełzkich, zwie­ dził w młodości kraje niemiecki, Francyą, Hollandyą, Anglją i ziemię włoską, a gdy powrócił z tych podróży, 7*

www.cbw.plCBW 100

(lał się poznać najuczeńszym mężom swej ojczyzny celu- jącemi zdatnościami umysłowymi i przywiązaniem do nauk. Wcześnie także dla swych dobrych chęci i cnoty pozyskał względy króla polskiego Augusta I I , który go pisarzem wielkim koronnym mianował, W czasie za­ burzeń krajowych po zejściu Augusta II popierał r. 1733 stronę Stanisława Leszczyńskiego. Gdy August III za­ siadł na tronie, Rzewuski wierny Leszczyńskiemu musiał opuścić ojczyznę i szukać przytułku za granicą, lecz później uwolniony od danego słowa i skłoniony do po­ wrotu zasłużył sobie na szacunek od współ obywateli od których wyprawiany bywał w poselstwach na różne sejmy i jako deputat na trybunał koronny. Czuwając nad bezpieczeństwem kraju umocnił i obronił od napadów nieprzyjacielskich twierdzę Kamieniec podoslki wysta­ wiwszy na straż jej 2000 wojska swoim kosztem. Gdy han tatarski z hordą kilkudziesiąt tysięcej na Polskę ciągnął, nakłonił go Rzewuski podarunkiem 600000 zlt. poi. z własnych dochodów do ustępu, prócz tego uspokoił zaburzone umysły obywateli ziemi chełmińskiej. Zasługi takowe nagrodzone zostały od Augusta III na­ przód r. 1752 hetmaństwem polnem koronnem, potem województwem podolskiem, a nakoniec krakowskiem i starostwami: chełmskiem, nowosieleckiem, stulińskiem, swiniuchskiem, ułanowskiem i romanowskiem. Za pano­ wania Stanisława Augusta nieprzestawał pracować na sławę i niepodległość narodu. R . 1767 dnia 13 paździer­ nika podczas sejmu warszawskiego obstawając przy swo­ bodach narodu, gwałtownie przez kniazia Repnina wraz z swym synem Sewerynem, kajetanem Sołtykiem bisku­ pem krakowskim i Załuskim biskupem kijowskim po­ chwycony i do Kaługi w głębi państwa rossyjskiego na więzienie odesłany został. Ciężkie więzy niewoli osła­ dzał sobie Rzewuski poezyą i przestrajaniem na rym ojczysty psalmów Dawida i pieśni Horacego. Puszczo­

www.cbw.plCBW 101

nemu r. 1773 na wolność ofiarował król hetwaństwo wielkie koronne, za które gdy wkrótce podziękował, dostał kasztelanią krakowską i wiecznymi czasy za do­ zwoleniem stanów Rzeczypospolitej starostwo kowelskie. Papież Klemens XIV poważając tego męża którego cały naród gdy z więzienia powracał radośnie przyjmował, uczcił osobnym listem. Umarł Rzewuski w Siedliszczach poświęcając resztę żywota naukom, dnia 26 listopada r. 1779, pogrzebiony w Chełmie. Łączył ten znakomity mąż do wszystkich cnót jakie zdobią prawego obywatela także niepospolite zalety rozumu; nigdy się nie unosił dumą lub gniewem i niemiał zwyczaju nienawidzenia swych nieprzyjaciół albo źle o nich mówienia. Na pa­ miątkę swych cierpień za ojczyznę nosił do śmierci brodę zapuszczoną w niewoli. W sławił się także W a ­ cław Rzewuski swemi wydanemi na świat pismami poe­ tycznej i politycznej treści w języku polskim i łacińskim, między któremi się komedye oraz Iragedye: Żółkiewski i Władysław pod Warną czystością języka, który on z słów obcych uwalniał, odznaczają. Miał za żonę Annę księżniczkę Lubomirską wojewodzankę czerniechowską; ta urodziła mu dwie córki i trzech synów: Stanisława, Józefa i Seweryna. Żywot Wacława Rzewuskiego opisał w języku fraucuzkim margrabia Caraccioli i wydał w Luttychu r. 1782.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XXII. FRANCISZEK BRANICKI.

HERBU KORCZAK.

Franciszek Xawery Branicki urodzony z ojca Piotra kasztelana bracławskiego, od pierwszej młodości spo­ sobił się do stanu żołnierskiego, służąc w wojsku fran- cuzkiem jako ochotnik w czasie wojny siedmioletniej gdzie śmiałością swą i żywością zasłużył sobie na szczególne pochwały pierwszych tegoż wojska generałów. Za rzą­ dów Augusta III w Polsce pełnił urząd generał-adjutanta królewskiego i podstolego koronnego. Król Stanisław

www.cbw.plCBW 104

August szczególniej lubiał Franciszka Branickiego, który mu jako rowiennik i powiernik za młodu dopomagał w miłostkach szczególniej podczas pobytu w Petersburgu. Mianowany łowczym koronnym, r. 17C6 w Warszawie z znanym powszechnie weneckim awanturnikiem Kaza- nową z powodu włoskiej baletniczki Binetti stoczył po­ jedynek w którym niebezpiecznie, został ranny. R . 1768 został generałem artylleryi litewskiej , przyczem mu król dla niesnasków z hetmanem wielkim koronnym Janem Branickim jako regimentarzowi dowództwo nad wojska­ mi powierzył. Z razu wyprawiony na Ukrainę przeciw zbuntowanym pod Gontą hajdamakom, tegoż roku, mając do pomocy pułki ułanów królewskich i wojsko rossyjskie z generałem Apraxynem rozpoczął wralki z konfederatami barskiemi. Porażony z początku dobył 20 czerwca 1768 szturmem Baru i Berdyczowa. Uganiał następnie z Dre- wiczem w Polsce za Kazimierzem Puławskim marszał­ kiem konfederacyi, od którego r. 1771 przy oblężeniu Częstochowy pobity. Z rożnem szczęściem walczył i z in- nemi dowódzcami konfederacyi, jakoto z Józefem Sawą Calińskim, Mazowieckim i Józefem Zarębą. W potyczce z tym ostatnim pod W olą W ięzow ą utracił 250 ludzi i sam omal życia niepostradał. Zaszczycony orderami pol- skiemi: Orła białego, Stanisława i rossyjskim Alexandra Newskiego otrzymał od króla starostwa kapinoskie, ja ­ worowskie i przemyskie oraz w darowiźnie prawem dziedzicznem obszerne starostwo białocerkiewskie. R . 1773 otrzymał hetmaiistwo polne koronne, a w krotce po dobrowolnem ustąpieniu Wacława Rzewuskiego i wielkie koronne, za wstawieniem się Katarzyny cesarzo­ wej rossyjskiej. W godności ministra wojennego rady nieustającej posłował od króla do dworów: petersbur­ skiego, francuzkiego i pruskiego. Fryderyk wielki wspo­ mina z pochwałą zręczność Franciszka Branickiego przy odbywaniu lychto poselstw. Prócz tego zaprowadził Bra-

www.cbw.plCBW 105

nicki większy porządek w wojsku polskiem, podzielił go na brygady i szyki, opatrzył osobnym regulaminem i przymnoźył znacznie kawalerya narodową. Po zaprzy­ siężeniu ustawy rządowej 3 maja 1791 przez króla i sejmujących, uchylając się od [przysięgi ujechał do Jass pod pozorem słabości swej żony, gdzie zmówiwszy się wraz z innemi niechętnemi na wywrócenie i zniszczenie, tej nowej ustawy, udał się wraz z Szczęsnym Potockim generałem artylleryi i innemi deputowanemi do Peters­ burga w celu żądania zbrojnej pomocy rossyjskiej. Ogło­ szony dnia 14 maja 1792 hetmanem tej nowey konfe- deracyj targowickiej, wkroczył z wojskiem rossyjskiem do Polski. Odsądził go rząd krajowy jako nieprzyjaciela od władzy hetmańskiej i innych urzędów, znienawidzony przyjął r. 1795 Branicki po ostatnim rozbiorze Polski jako generał szefowy służbę w wojsku rossyjskiem i resztę dni życia swego prywatnie jako poddany rossyjski w majętności swej Białejcerkwi przepędził. Z żony swej Alexandry Engelhard damy nadwornej Katarzyny II i orderu ś. Katarzyny oraz siostrzenicy rodzonej zna­ nego feldmarszałka rossyjskiego Potemkina zostawił dwóch synów Władysława i Alexandra oraz trzy córki Katarzynę, Zofiją i Elżbietę.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XXIH. PIOTR OŻAROWSKI

HERBU RAWICZ.

Piotr Ożarowski syn Jerzego oboźnego koronnego za panowania ostatniego króla polskiego Stanisława Au­ gusta, pełnił naprzód urząd pisarza wielkiego koronnego; mianowany potem kasztelanem wojnickim oraz starostą suraźskim i żarnowieckim, uchwałą sejmową r. 1791 wyznaczony był do rozpoznania spraw zeszłego oddziału wojskowego, interesów szlachty kurlandzkiej. W na-

www.cbw.plCBW ------108

stępnym roku po przystąpieniu króla do konfederacyi targowickiej jako najwyższemu generał-lejtnantowi od­ dane mu było dowództwo nad garnizonem warszawskim i dywizyą małopolską wojska koronnego. Podwyższony z razu na stopień regimentarza koronnego, otrzymał dnia 19 listopada 1793 od Stanisława Augusta na zgro­ madzeniu sejmowem urząd hetmana wielkiego koronnego. Ogłosiwszy brygadyera kawaleryi Madalińskiego za bun­ townika, powziął zamiar rozbrojenia wojska i opanowa­ nia arsenału. Jednakże po zniweczonym zamiarze, przez sąd kryminalny pojmany i o zdradę obwiniony, wraz z Ankwiczem, Kossakowskim biskupem inflantskim i Za- biełłą hetmanem polnym litewskim, w Warszawie dnia 9 maja 1794 życie utracił, zostawiwszy potomstwo z żony swej Maraynny Dzierzbickiej.

www.cbw.plCBW Hetmani Polni

KORONNI.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW I. MIKOŁAJ SIENIAWSKI.

HERBU LELIWA.

Żywot jego obacz między Hetmanami wielkimi ko- ronnemi.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW II. JERZT JAZŁOWIECKI.

HERBU ABDANK.

Żywot jego obacz między Hetmanami wielkiemi ko- ronnemi.

8

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW III. MIKOŁAJ SIENIAWSKI.

HERBU LELIWA.

Mikołaj Sieniawski syn Mikołaja hetmana wielkiego koronnego i Elżbiety Kolanki z Dalejowa wojewodzanki podolskiej, wcześnie pod okiem ojca swego sławnego wojownika zaprawiał się do bojów w potyczkach z Ta­ tarami. R . 1563 wespół z Stanisławem Leśniowolskim kasztelanem czerskim prowadził roty przeciw Moskwie i dopomógł do sławnego zwycięztwa pod Newlem, gdzie 1500 Polaków 40000 Moskwy zbiło. Będąc już hetmanem polnym koronnym, kasztelanem kamienieckim i starostą 8 *

www.cbw.plCBW ------i i(S ------

slryjskim, pomagał r. 1572 Bogdanowi do osiągnienia hospodarstwa wołoskiego. Następie w r. 1577 wysłany przeciw Kozakom, którzy pod dowództwem Podkowy wpadli do W ołoszczyny, zniósł tychże Kozaków i sa­ mego Podkowę ze starszyzną pojmał. W rok później wal­ czył znowu na Wołoszczyznie, wyzuł Piotra z hospo­ darstwa , i osadził Alexandra młodszego syna tegoż Pio­ tra na województwie wołoskiem. W róciwszy z pogra­ nicza tatarskiego, dokąd go król dla zawarcia przymierza wysłał, miał Mikołaj Sieniawski r. 1580 czynny udział w wyprawie moskiewskiej, i tam przy zdobywaniu W iel­ kich łuk niepospolite męztwo okazał. Umarł ten sławny wojownik r. 1582 zostawiwszy z żony swej Anny Sa- pieżanki wdowy po księciu Prońskim córkę i syna Mi­ kołaja.

www.cbw.plCBW IV. STANISLAW ŻÓŁKIEWSKI.

HERBU LUBICZ.

Żywot jego obacz między Hetmanami wielkiemi ko- ronnemi.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW V. STANISŁAW KONIECPOLSKI.

1IERBU POBOG.

Żywot jego obacz między Hetmanami wielkiemi ko- ronnemi.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW VI. MARGIN KAZANOWSKI.

HERBU GRZYMAŁA.

Marcin Kazanowski urodzony r. 1563 z ojca Miko­ łaja i matki Barbary Korycińskiej wojewodzanki łęczy­ ckiej, w młodym jeszcze wieku był uczestnikiem wypraw wołoskich i multańskich. Za Zygmunta III w wszystkich prawie potrzebach wojennych mężnie i sam działał i roty swe przywodził. Wrokoszu Zebrzydowskiego popierał stronę królewską, a podczas wojny moskiewskiej r. 1610 był ju ż pułkownikiem husarzów, później powierzone mu

www.cbw.plCBW 122

było dowództwo nad częścią wojsk polskich. U Smoleńska w trzechletniem oblężeniu wiele dał waleczności dowo­ dów. R. 1617 w wyprawie Władysława królewicza do Moskwy prowadził straż królewską, zkąd posłany był Żółkiewskiemu z posiłkiem lekkiej jazdy na obronę gra­ nic państwa przeciw Turkom i Tatarom. Po zawarciu przymierza z Turkami, wrócił Kazanowski z wojskiem do obozu królewicza, zdobywszy na 3Ioskwie po drodze Starodub. Jednakże zuchwałością swoją i rozterkami z Chodkiewiczem hetmanem litewskim wiele tamże zaszko­ dził. R. 1620 wr nieszczśliwej porażce pod Cecorą dostał się wraz z innymi w niewolę Tatarom, ale gdy prostą odziany siermięgą umiał się udać za zołnierza prostego, małym okupem wolność odzyskał. R. 1627 walczył znowu w Prusiech ze Szwedami. Z kasztelana halickiego posu­ nięty został r. 1632 na województwo podolskie i het- maństwo polne koronne, przyczem od Władysława IV przywiązanego szczególniej do rodziny Kazanowskich bogate starostwa: bohusławrskie, zwinigrodzkie, tłuma- ckie, przedborskie i niźyńskie później otrzymał. Ostatnim jego świetnym czynem była r. 1633 wyprawa moskiewska, w której z małą garstką swoich, kraj nieprzyjacielski aż poMozajsk spustoszył i w odza Szehina z 100000 Moskwry do poddania się zmusił. Przepędziwszy lat blizko 40 w obozach, raniony kilkakroć w bitwach, mianowicie pod Telczynem, Kircholmem, Chocimem, umarł r. 1636. Był to mąż na niebezpieczeństwa wszelkie odważny, ale przytem dumny i uporny; niechcąc ulegać wyższej wła­ dzy, wielu zaburzeń w wojsku i zgorszenia był sprawcą. Leży wzałożonym przez siebieklasztorze houszowieckim wraz z żoną swą Starzycką z której dwie córki i dwóch synów: Adama i Dominika zostawił.

www.cbw.plCBW T li. MIKOŁAJ POTOCKI.

HERBU PILAWA.

Żyw ot jego obacz między Hełmanami wielkim i Ko- ronnemi.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW VIII. MARCIN KALINOWSKI.

HERBU KALINOWA.

Marcin Kalinowski był trzecim synem Walentego Alexandra starosty podolskiego i Heleny Strusiowny sta- rościanki halickiej. Wmłodocianym juz wieku, ledwie co szkoły za granicą w Lowanium ukończywszy, w ojczy- znie pióro na oręż zamienił i już r. 1620 świadkiem był klęski cecorskiej. Za Władysława IV zaprawiał rękę na harcach z Tatarami pod Chocimem i r. 1634 w wyprawie

www.cbw.plCBW -- 12<) --

moskiewskiej, gdzie był raniony. Z podkomorzego po­ dolskiego oraz starosty bracławskiego, lubeckiego, łojow* skiego i Htyńskiego posunięty na województwo czernie- chowskie, r. 1646 został hetmanem polnym koronnym. R . 1648 walcząc z silniejszem wojskiem kozackiem, któremu Tatarzy posiłkowali, pod Korsuniem cięty w głowę i rękę dostał się do niewoli i dopiero po trzech latach za danym okupem wolność odzyskał. R . 1651 w świetnem zwycięztwie nad 200000 Kozaków i 100000 Tatarów pod Beresteczkiem dowodząc lewem skrzydłem szyku bojowego czynny miał udział. Mając sobie po zgo­ nie Mikołaja Potockiego hetmana wielkiego koronnego zlecony zarząd wojska całego i obronę granic polskich uganiał śmiało za kozakami i dobył na nich Winnicy. Jednakże otoczony niespodzianie pod Batowem od Ty­ moteusza Chmielnickiego wodza Kozackiego i Tatarów, którzy całe wojsko polskie w pień wycięli, w półdzien- nej walce okryty ranami poległ na placu r. 1652. Marcin Kalinowski był w związku małżeńskim z Heleną księżną Korecką i zostawił z niej jednego syna Samuela.

www.cbw.plCBW IX. STANISłAW POTOCKI.

HERBU PILAWA.

Żywot jego obacz między Hetmanami wielkiemi ko- ronnemi.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW X. STANISŁAW LANCKOROŃSKI.

HERBU ZADORA.

Stanisław Lanckoroński urodzony z Jana chorążego podolskiego i Barbary Kalinowskiej staroscianki podolskiej, od pierwszej młodości zaprawiał się do oręża w bojach z Tatarami na Podolu pod Jagielnicą swą majętnością, którą obwarował, pod Kapuścińcami, Szmańkowcami, Bednarowem i r. 1624 pod Martynowem, gdzie połączył swe siły zbrojne z Stanisławem Koniecpolskim hetmanem wielkim koronnym. W ojow ał jeszcze następnie z Tata- 9

www.cbw.plCBW 130

rami pod Uściem i Bełzem. Mianowany r. 1640 kasztela­ nem halickim podczas rozruchów wojennych za Jana Iia- zimierziTwalczył mężnie przeciw palkom kozackim pod Kamieńcem, Ostropolem, Zbarażem i Krasnym. Zkaszle- lanji kamienieckiej r. 1050 posunięty na| województwo hraclawskie a r. 1651 na ruskie, przyczem także Irzymal starostwa skalskie i dymirskie. R. 1654 został hetmanem polnym koronnym, na którym to urzędzie umarł r. 1657 pocliowany we Lwowie. Z małżonki swej Alexandry Sienińskiej kasztelanki lubelskiej miał dwie córki i synów siedmiu: Zbigniewa, Jana, Mikołaja, Hieronima, Prze- cława, Marcina i Franciszka.

www.cbw.plCBW JERZY LUBOMIRSKI. Marsz. W. K. Het. Pol. K.

ze zbioru fam ilijnych obrazów Jerzego

Romana Lubomirskiego w Charzenicach

www.cbw.plCBW XI. JERZY LUBOMIRSKI.

HERBU ŚRENIAWA.

Jerzy Sebastyan Lubomirski był synem Stanisława Lubomirskiego wojewody krakowskiego i Zofji księżniczki Ostrogskiej wojewodzanki wołyńskiej. Wyprawiony od ojca dla kształcenia się do cudzych Krajów, pozyskał w Hiszpanji względy króla Filipa od którego pierścień kosztowny dostał w upominku. W ojczyznie po powro­ cie swoim pierwiastki dzieł rycerskich założył pod hetma­ nem Stanisławem Koniecpolskim. Dla rzetelności miły 9*

www.cbw.plCBW nader Władysławowi IV lubo częstokroć wolniej prze­ ciwko dworomi mawiał. Będąc już marszałkiem izby poselskiej jeszcze w młodym wieku, pomimo zagrażania niełaską królewką, żadną miarą cudzemi zdaniami niedał się powodować. Opatrzył go Władysław IV licznemi starostwami, joko to generalnem małopolskiem, krakow- kiem, chmieleckiem, perejasławskiem, niżyńskiem, ka- zimierskiem, olsztyńskiem, dobczyckiem i spiskiem oraz urzędem marszałka nadwornego koronnego, niezwraźająe na to , iż mu się r. 1644 śmiało sprzeciwił, gdy wojnę z Turkami rozpocząć zamyślał. Za panowania Jana Kazi­ mierza piastując godność marszałka wielkiego koronnego, pod Zborowem, Beresteczkiem, Zwańcem przeciw Koza ­ kom z niebeczpieczeństwem życia mężnie się odznaczał. Jego staraniem stanęło iż się Tatarzy od Kozaków oder­ wali. Obstawając statecznie we wszystkich przypadkach za Janem Kazimierzem , miasta spiskie pod panowaniem polskiem zostające orężem i ludem uzbroił, samego króla szukającego przytułku za granicą do Polski sprowadził i w zamku swym łańcuckim gościnnie przyjął. Udał się potem pod Kraków, stawiąc przez całą jesień mężny odpór wojsku szwedzkiemu. Za wtargnieniem Rakocego do Polski, gdy go ani listownie ani przez poselstwa od łączenia się z Szwedami niemógł odwieść, przeciął mu z swemi hufami drogę zamierzoną. R . 1657 oddał Lu­ bomirskiemu Jan Kazimierz w Częstochowie hetmaństwo polne koronne, który to urząd godnie pełnił. Poszedł albowiem do ziemi siedmiogrodzkiej, gdzie zniszczywszy kraj nieprzyjacielski, za powrotem do Polski samego Ra­ kocego różnemi podjazdami i bitwami do pokuju zmusił. Walczył także szczęśliwie z Szwedami pod Warką, To­ runiem i Grudziądzem odebrawszy im całe Prusy prócz Elbląga. Po zawarciu traktatu oliwskiego, którego był komissarzem, obrócił swój oręż na Moskwę; tam r. 1660 walczył pod Cudnowem i pozostał na Ukrainie dla po-

www.cbw.plCBW ------133 ------

skroinicnia bunlów kozackich. Pod Słobodyszczami zniósł potęgę Chmielnickiego spieszącego we 40000 Moskwie na odsiecz i posłał znaczniejszych więźniów i zdobyte znaki wojenne królowi jako znak zwycięztwa. Popadłjednakźe Lubomirski r. 1663 w nienawiść królowej Ludowiki za to iż przeszkadzał zabiegom księcia francuzkiego Kon- deusza do zajęcia tronu polskiego po Janie Kazimierzu. Umiała podstępna królowa tyle wymódz, źe Lubomirskie­ go na sejmie r. 1664 przez Dunina zaskarżono, jakoby wzniecał wojnę domową, chcąc rząd polski wywrócić i na wzór Kromwella angielskiego, protektorem Rzeczy­ pospolitej się ogłosić. Skazany od przemagającej strony na utratę majątku, czci i życia ujechał Lubomirski r. 1665 po odebraniu mu urzędów koronnych do Wrocławia, lecz wkrótce z 8000 ludzi zbrojno do Polski powrócił, chcąc prawa swe poprzeć orężem. Pod Połozynem w Wielkiej Polsce za pośrednictwem Jędrzeja Trzebickiego biskupa krakowskiego, stanęła wreszcie zgoda, którą gdy ze strony królewskiej niedotrzymano, znowu się r. 1666 wojna domowa rozpoczęła. Pod Mątwami starły się obie strony w potyczce, a zwycięztwo zostało przy Lubomirskim. Po tej wygranej zawarto pokój w Lago- niczach pomyślny dla zwycięzcy, jednak pomimo powtór­ nego upokorzenia się królowi Lubomirski nie sądząc się bezpiecznym w ojczyznie, wyjechał do Wrocławia gdzie r. 1667 życie zakończył. Sejm obiorczy r. 1669 zniósł dopiero wyrok każący sławę tego znakomitego męża, który do cnót chwalebnych łączył także, upór, gniew i szkodliwą zawziętość. Miał on za żonę Konstancyą Li- gęziankę kasztelankę sandomirską i zostawił z niej po­ tomstwo : córkę Krystynę, oraz trzech synów: Stanisła­ w a, Hieronima i Alexandra.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW STEFAN CZARNIECKIWojewoda Kijowski Hetman Polny Koronny

www.cbw.plCBW XII. STEFAN CZARNIECKI.

HERBU ŁODZIĄ.

Stefan Czarniecki z Czarncy przyszedł na świat r. 1599 z ojca Krzysztofa starosty żywieckiego i matki Kry­ styny Rzeszowskiej. Ukończywszy nauki szkolne obrał sobie zawód wojskowy i służył naprzód za towarzysza pod Stanisławem Koniecpolskim. W r. 1633 mając sobie w wojsku udzielony stopień porucznika odznaczał się w wyprawie moskiewskiej przy dobywaniu Smoleńska,

www.cbw.plCBW 136

za co od króla w podarunku 500 łanów w powiecie sta- rodubowskim otrzymał. W ojow ał potem mężnie r.l637> jako rotmistrz z Kozakami pod Kumejkami i r. 1644 juź jako pułkownik przy boku Koniecpolskiego pod Ochma- towem z Tatarami. W nieszczęśliwej bitwie pod Zół- temi-wodami r. 1648 pojmany od Kozaków, dwa lala w niewoli tatarskiej przesiedział. Za okupem wróciwszy do kraju mścił się swej krzywdy na nieprzyjacielu. Bę­ dąc chorążym sandomirskim i pułkownikiem hetmańskim r. 1651 dzielnością swoją pod Beresteczkiem wiele do­ pomógł do wygranej nad Kozakami. Król Jan Kazimierz uczynił go oboźnym koronnym po zabiciu Samuela Kali­ nowskiego pod Batowem r. 1652 i przydał mu starostwa: piotrkowskie, kowelskie, kaniowskie i ratnieńskie. Do­ bywając następnego roku miasta Monasterzysk, wktórein się Bohun wódz kozacki usadowił, został kulą w twarz na wylot raniony, przyczem mu postrzał wydarł podnie­ bienie; drugi postrzał w nogę odniósł przy dobywaniu miasta Buszy. Gdy się wojna ze Szwedami zaburzyła Czarniecki na ówczas kąsztelan kijowski wierny swemu królowi potykał się walecznie z nieprzyjaciółmi kraju. Naprzód pod Piątkiem rozprószył wojsko wielkopolskie, które prowadzone przez Radziejowskiego, połączyło się z Karolem Gustawem, przyczem zaledwie sam Radzie­ jowski w ręce Czarnieckiego nie popadł. Po odniesionem zwycięztwie pod Inowłodzem bronił przez dwa miesiące miasta Krakowa przeciw nawale Szwedów r. 1655, a niemagąc im dłużej sprostać zmuszony był z zezwoleniem króla Jan# Kazimierza poddać miasto nieprzyjaciołom. W następnym roku obskoczony pod Gołębiem od 10000 Szwedów^odwagą swoją idąc na przebój, wojsko swe z małym uszczerbkiem uratował położywszy 1000 nie­ przyjaciół ubitych i 50 rannych na placu. R . 1656 dnia 12 marca odniósł świetne zw ycięztwo, przy rzece San pod Jarosławem gdzje 2000 przeciwników zginęło i sam

www.cbw.plCBW 137

król szwedzki ledwie uszedł. Z wielkiem szczęściem po­ bił Szwedów pod W arką 1656, pod Łowiczem i poma­ gał czynnie Janowi Kazimierzowi przy zdobywaniu W ar­ szawy. Wyprawiony z wojskiem do Prus, potykał się tamże mężnie z Szwedami pod Lipcem, Strzemesznem, Chojnicami, a wśród burzy wojennej przeprowadził szczęśliwie z niewielkim pocztem krolową Ludowikę do Częstochowy. Wracając r. 1657 do Prus na obronę, przyparty przez Szwedów pod Płockiem, ratował się z wojskiem przebywszy w bród głęboką tamźę W isłę. Następnie poraził Rakocego z wojskiem siedmiogro- dzkiem pod Magierowem. Słynął także oręż jego zwy- cięzki i zagranicą; z garstką jazdy, której Austryjacy posiłkowali, będąc już wojewodą ruskim r. 1658 Holsa- cyą, wygnawszy z niej Szwedów Fryderykowi III kro- lowi duńskiemu oddał, z Jutlandyj tychże Szwedów wypłoszył, wyspę Alsen i warownie nadmorskie: Son- derburg, Hordlingę opanował, Goldyngę szturmem dobył, za co od króla duńskiego złotym łańcuchem udarowany. Po powrocie do Polski zDanji, gdzie Czarniecki dwa lata na wyprawie wojennej strawił i po zawarciu pokoju z Szwedami wygnał Moskwę z Litwy, poraziwszy wodza Chowańskiego r. 1660 pod Połonką, przyczem przeszło 15000 wojska mokiewskiego zginęło, 40 dział i 146 chorągwi nieprzyjacielskich Polakom w zdobyczy się do­ stało. Drugie świetne zwycięztwo nad Moskwą odniósł między rzekamiBazyją i Prussą. Ostatnia jego wyprawa była r. 1664 przeciw Kozakom na Ukrainie, gdzie dobył miasteczek Steblowa i Stawiszcz, aczkolwiek przez prace i usługi ojczyznie znacznie na siłach zwątlony. Złożony już chorobą, otrzymał jako wojewoda kijowski jeszcze przed zgonem mianowanie na hetmaństwo polne koronne, poczem w kilka dni r. 1665 umarł w Sokołówce. Chęć do dzieł wojennych była w nim panującą namiętnością; znosząc wszystkie niewczasy łączył do niej także ogni­

www.cbw.plCBW 138

sty zapał i porywcze uniesienie. Dzieje polskie przy­ znały mu słusznie sławę największego wojownika za panowania Jana Kazimierza Z zony swej Zofji Kobie- rzyckiej zostawił dwie córki. Zywol Stefana Czarnie­ ckiego opisał Michał Krajewski i wydał w Warszawie r. 1787.

www.cbw.plCBW XIII. JAN SOBIESKI.

HERBU JANINA.

Żywot jego obacz między Hetmanami wielkiemi ko- ronnenii.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XXV. DYMITR WIŚNIOWIECKI.

HERBU WŁASNEGO.

Żywot jego obacz między Hetmanami wielkiemi ko- ronnemi.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XV. STANISŁAW JABŁONOWSKI.

HERBU PRUS.

Żywot jego obacz między Hetmanami wielkiemi ko- ronncmi.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XVI. MIKOŁAJ SIENIAWSKI.

HERBU LELIWA.

Mikołaj Sieniawski hrabia na Szkłowie i Myszy syn Hieronima pisarza polnego korronnego i Elżbiety Po­ tockiej wojewodzanki krakowskiej, zaraz po powrocie swoim z cudzych krajów, dokąd się dla nauk udał, spie­ szył na pomoc ojczyznie, miotanej roznemi burzami za rządów nieszczęśliwego króla Jana Kazimierza. W y ­ stawiwszy z własnych pieniędzy chorągiew pancerną i wołoską, rotę piechoty węgierskiej i pułk dragonji, walczył r. 1664 z tem to wojskiem swego zaciągu pod 10

www.cbw.plCBW 146

Głuchowem przeciw Kozakom^ wstrzymał napad Tata­ rów na Polskę, i szczęsliwie szyki kozackie i tatarskie r. 1667 pod Podhajcami, Brzeżanami, Szarańczugą, Jezupolem, Czernelicą znosił, będąc ju ż natenczas strażnikiem koronnym. Posunięty później na stopień chorążego koronnego spędził pod Bracławiem Tatarów z pola_, pod Międzybożem cały ich kosz pokonał, jeńców pojmanych uwolnił i Turków spieszących Tatarom na odsiecz rozbroił zabrawszy wielu w niewolę. W sławnej bitwie z Turkami pod Chocimem r. 1673 dał niepospolite swego męztwa dowody, z tamtąd wysłany do Wołoch, oręż swój zwycięzki aże do stolicy tegoż państwa roz­ postarł. R . 1675 staczał walki na Ukrainę z Kozakami. Nietylko w boju ale i w radzie także pokazał Sieniawski swą zdatność; już bowiem r. 1676 na sejmie korona­ cyjnym powierzony mu był urząd marszałka izby po­ selskiej i w krotce potem marszałka nadwornego koron­ nego , a r. 1680 wojewody wołyńskiego , starosty lwow­ skiego i rohatyńskiego. Król Jan III nagradzając zasługi Sieniawskiego oddał mu r. 1682 hetmaństwo polne ko­ ronne. Pomimo nadwerężonego tyloma trudami wojen- nemi zdrowia, pospieszył on r. 1683 na wyprawę prze­ ciw Turkom pod W iedeń, z której wracając do Polski umarł r. 1684 w mieście Lubowli na Spiżu, pozostawi­ wszy z żony swej Cecylji Radziłłówny marszałkówny litewskiej dwie córki: Joannę, Teofilę i jednego syna Adama. Rzeczpospolita nagradzając jego straty dla kraju poniesione, gdyż nawet własnych dóbr Międzyboża przez pokój zawarty z Turkami, stronie przeciwnej musiał ustąpić, kazała r. 1690 z skarbu koronnego spadkobier­ com jego 40000 zR. wypłacić.

www.cbw.plCBW XVII. JĘDRZEJ POTOCKI.

HERBU PILAWA.

Jędrzej Potocki z Potoka, pan na Stanisławowie, urodził się z ojca Stanisława hetmana wielkiego koron­ nego i matki Zofji Kalinowskiej staroscianki podolskiej, od pierwszych lat młodości pod okiem swego ojca sła­ wnego wojownika zaprawiał się do bojów. Z chorążego koronnego posunięty na województwo kijowskie wiernym był towarzyszem Jana Sobieskiego w wyprawach na Turki pod Chocimem, Zurawnem r. 1676 i innych. R . 1683 gdy Jan III z wojskiem poszedł na odsiecz oblężo-

10*

www.cbw.plCBW ------148

nemu Wiedniowi, pokładając wielkie zaufanie w Jędrzeju Potockim, powierzył mu natenczas juź kasztelanowi kra­ kowskiemu, którą to godność r. 1682 jako wojewoda krakowski otrzymał, rządy całego królestwa. Nie za­ wiódł Potocki bynajmniej oczekiwań swego króla, bro­ niąc dzielnie granic ojczyzny, wypłoszył Turków na Podolu z Husiatyna, Czortkowa i Jagielnicy, poraził osadę nieprzyjacielską Kamieńca podolskiego, Tatarom gdy na W ołyń wpadli przeciął dalszą drogę i odebrawszy plon zabrany od grabieży wstrzymał. Pomniki owoczesne chwalą męztwo je g o , mówiąc iż za jego piersiami oj­ czyzna jako za murem bezpieczną była. Niedostatek skarbu koronnego zastąpił w potrzebie Potocki własnymi pieniądzmi, wyłożywszy 40000 złt. na wypłatę wojsku, którą to summę stany Rzeczypospolitej zwrócić mu ka­ zały. Mianowany r. 1684 hetmanem polnym koronnym, oraz starostą halickim, leżajskim, sniatyńskim, kołomyj- skim, wyszogrodzkim, otoczył murami i wałami rodzinne swe miasto Stanisławów w województwie ruskiem, wy­ stawiwszy tamże kilka okazałych gmachów i świątyń. Zakończył żywot swój r. 1691 pochowany w Stanisławo­ wie. Zona jego Anna Rysińska kasztelanka Kruświcka, urodziła mu córkę Katarzynę i dwóch synów Stanisława i Józefa.

www.cbw.plCBW X.V1II. SCZĘSNY POTOCKI.

HERBU PILAWA.

Żywot jego obacz między Hetmanami wielkimi ko- ronnemi.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XIX. HIERONIM LUBOMIRSKI.

HERBU ŚRENIAWA.

Żywot jego obacz między Hetmanami wielkiemi ko- ronnemi.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW ADAM SIENIAWSKI.

HERBU LELIWA.

Zywol jego obacz między Hetmanami wielkiemi ko- ronnemi.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XXI. STANISŁAW RZEWUSKI.

HERBU KRZYWDA.

Żywot jego obacz między Hetmanami wielkiemi ko- ronnemi.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XXII. STANISŁAW CHOMĘTOWSKI.

HERBU LIS.

Stanisław Chomętowski z Chomętowa hrabia na Bałtowie i Jasieńcu był synem Marcina Chomętowskiego wojewody mazowieckiego i Wierzbowskiej wojewodzan- ki sieradzkiej. Wmłodym jeszcze wieku niepospolitym odznaczał się rozsądkiem, który mu wielkie wzięcie u współobywateli zjednał, tak dalece, iż go na różne sejmy w urzędzie posła od stanu rycerskiego wysyłano.

www.cbw.plCBW 158

W śród burzy, rozróżnień i niepokojów jakie Polską za panowania Augusta II wichrzyły, stawał wiernie w obro­ nie króla, któremu wiarę poprzysiągł, a dowodząc jako marszałek wojskiem skonfederowanem płoszył dzielnie siły Karola XII króla szwedzkiego, rozpościerające po calem królestwie swe zagony. On to oswobodził Mal- borg od załogi Szwedów i takowych nieraz w kilku miejscach poraził, mianowicie pod Górą Świętokrzyską i Częstochową. Po zgonie ojca swego r. 1706 objął godność wojewody mazowieckiego, będąc zarazem i sta­ rostą radomskim , drohobyckim , zwoleńskim, złotoryj- skim i dolińskim. Używał August II Chomętowskiego do spraw publicznych i wysłał go r. 1712 w poselstwie do Achm etaiy sułtana tureckiego. Odbył on z pomyślnością i chlubą dla narodu to poselstwo, które sam wierszem polskim opisał, i które po jego śmierci Franciszek Go- ściecki we Lwowie r. 1732 drukiem ogłosił. Po tem to pierwszem poselstwie udał się Chomętowski, dopełniając ślubu uczynionego w Turczech, do Rzymu, gdzie go pa­ pież Klemens X I ceniący jego zasługi godnie przyjął. Nieuszedł jednakże Chomętowski w swej ojczyznie za­ zdrości oszczerców, którzy go u króla w podejrzenie wprowadzili, jakoby z Stanisławem Leszczyńskim na zgubę Augusta II tajemne miał umowy. W skutek tej potwarzy wzięty do więzienia i w saskiej warowni Koe- nigstein osadzony, półczwarta roku odsiedział. Przywró­ cił go król, gdy się o jego niewinności przekonał, znowu do swego boku, i pokładając w nim swe zaufanie wysłał go r. 1719 znowu w poselstwie dla potwierdzenia zawar­ tego przymierza do Cara Piotra W . O ile był stałym i niezmiennym dowiódł tego Chomętowski r. 1724 w sprawie dyssydentów toruńskich, gdzie ani namowami ani przekupstwem niedał się odwieść od wykonania suro­ wego wyroku. R . 1726 ustąpił z godności wojewody mazowieckiego obejmując jnarszałka nadwornego korpu-

www.cbw.plCBW ------159 ------

nego; jednakże w krotce podziękował za tę nową do­ stojność i wrócił znowu na dawne województwo, przy- jąwszy tylko hetmaństwo polne koronne. Zakończył swój żywot r. 1728 dnia 1 września, niezostawiwszy z żony swej Doroty Tarłowny kanclerzanki koronnej żadnego potomstwa. Pochawany w Samborze w kościele 0 0 . Jezuitów, których obsypywał swymi dobrodziejstwy.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XXIII. JAN BRANICKI.

HERBU GRYFF.

Żywot jego obacz między Hetmanami wielkiemi ko- rounemi.

11

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XXIV. W ACŁAW RZEWUSKI.

HERBU KRZYWDA.

Żywot jego obacz między Hetmanami wielkiemi ko~ ronnemi.

11"

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XXV. FRANCISZEK BRANICKI.

HERBU KORCZAK.

Żywot jego obacz między Hetmanami wielkiemi ko- ronnemi.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW SEWERYN RZEWUSKI. Hetman Polny Koronny

www.cbw.plCBW XXVI. SEWERYN RZEWUSKI.

HERBU KRZYWDA.

Seweryn Rzewuski na Rzewuskach, księztwie ole- skiem i kowelskiein, Podhorcach i Jezierźanach urodził się z ojca Wacława hetmana wielkiego koronnego i matki Anny księźniczcki Lubomirskiej wojewodzanki czernie- chowskiej. Początki nauk pobierał w szkole księży Tea- tynów w Warszawie, a dla dalszego wykształcenia wy­ słał go ojciec wraz z drugimi braćmi pod dozorem Mar­ grabi Caraccioli do Niemiec, W ło ch , Francyi i Hol- ©

www.cbw.plCBW ------168 ------

landyi. W róciwszy do ojczyzny otrzymał godność staro­ sty dolińskiego oraz generał-majorostwo wojsk polskich wraz z orderem orła białego. W mowach jego przebijało się zawsze gorące zamiłowanie przywilejów szlacheckich i władzy hetmańskiej, w której upatrywał rękojmię swo­ bód publicznych. Wziętość w narodzie powiększyła pię­ cioletnia niewola w Kałudze dokąd ojcu przez Rossyan uwięzionemu towarzyszył. Wróciwszy z niej otrzymał od króla r. 1774 hetmaństwo polne koronne, starostwo stuleńskie i dowództwo nad dwoma regimentami koron- nemi. Reformy w rządzie zaprojektowane niszczące wolność wyboru królów, i zmniejszające władzę buła­ wy, zdawały się mu zagrożeniem upadku swobód szla­ checkich. Niewahał się dla utrzymania dawnych ustaw przyjąć ofiarowaną pomoc Rossyi. Skutkiem tego błędu była konfederacya Targowicka, a jej następstwem dal­ szy los kraju. Na sejmie 1792 zniesiono i odebranoRze- wuskiemu Sewerynowi godność hetmańską, i odtąd to w prywatnym stanie przepędził Seweryn Rzewuski resztę żywota sw^ego. Nietylko w prowadzeniu spraw rządo­ wych, ale i w piśmiennictwie udowodnił on swą zda- tność; w młodości wydał naś wiat kilka łacińskich poezyi, później w języku ojczystym : Mowy sejmowe — O tronie polskim zawsze obieralnym z dziejów' i prawa dowody — O sukcessyi tronu w Polsce 1789 i inne dziełka poli­ tycznej i polemicznej treści. Z żony swej Iionstancyi Lubomirskiej marszałkówny wielkiej koronnej zostawił syna Wacława znanego z podróży na W schód i miłośni- etwa koni, oraz dwie córki. Umarł roku 1811.

www.cbw.plCBW HETMANI WIELCY

LITEWSCY.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW I. PIOTR BIAŁY.

HERBU ABDANK.

Piotr Iwanowicz Biały pochodził z starodawnej i znakomitej rodziny Gasztołdów na Litwie. Wsławio­ ny czynami wojennemi, pierwszy dopiero dostąpił go­ dności dożywotniego hetmana wielkiego litewskiego. Wielki książę litewski a później król polski Alexander zaszczycił go swą przyjaźnią i zaufaniem, powierzając mu nieraz załatwienie spraw krajowych. R . 1493 wy­ słany był w poselstwie wraz z Stanisławem Gasztołdem

www.cbw.plCBW -- 172 --

i innemi panami litewskiemi do Iwana Wasilewicza wiel­ kiego kniazia moskiewskiego dla zawarcia wiecznego przymierza między Litwą a Moskwą. Odbył Piotr Biały szczęśliwie to poselstwo i nadto przywiódł do skutku za­ ślubienie Heleny córki wielkiego kniazia moskiewskiego z Alexandrem królewiczem polskim. Będąc oraz woje­ wodą trockim zakończył Piotr Biały swój żywot r. 1498. Sam królewicz Alexander nawiedzał osobiście z żalem w Trokach złożonego tego hetmana chorobą, który upa­ trując wielkie zdolności w młodym Konstantynie księciu Ostrogskim, takowego za następcę swego w hetmaństwie królewiczowi polecił. Zostawił Piotr Biały jedną tylko córkę Annę, wydaną za Stanisława z Ciechanowca Kiszkę marszałka wielkiego księztwa litewskiego.

www.cbw.plCBW II. KONSTANTY OSTROGSKI.

HERBU WŁASNEGO.

Konstanty książę Ostrogski urodził się r. 1463 z ojca Iwana księcia Ostrogskiego sławnego wojownika i maiki z domu księżniczki Glińskiej, siostry rodzonej znanego w dziejach polskich Michała Glińskiego. Wychowany w ciągłych bojach z nieprzyjaciółmi, wiekopomncm odzna­ czył się męztwem. Zaraz r. 1499 po objęciu hetmańslwa wielkiego księztwa litewskiego, za nadto własnemu ufa­ jąc szczęsciu, we cztery tysiące swoich w głąb Moskiew­ skiego państwa się zapuścił, jednakże od 40000 nieprzy-

www.cbw.plCBW 174

jacioł koło” rzeki Wiedrussy obskoczony, dawszy nie­ małe swej odwagi dowody, wraz z innemi popadł w nie­ wolą. Tam to kniaź moskiewski ścisłością więzienia, był bowiem Ostrogski w ciężkie kajdany okuty i miał ręce wtył ołowiem zalane, wymógł to , źe Konstanty, acz poniewolnie, za co ksiąźęcemi dobrami opatrzony, z woj­ skiem moskiewskiem przeciwko Tatarom perekopskim wy­ prawiony, znaczne nad wrogami w kilku miejscach otrzy­ mał zwycięzlwo. Wzdychając ciągle do ojczyzny umyślił Ostrogski, gdy juź Moskwa nie tak pilne na niego miała oko, po trzechletniej, czyli jak niektórzy podają po sied­ mioletniej niewoli, ratować się ucieczką, i w tym to celu przebrany w proste szaty z jednym tylko sługą puścił się do Litwy. Oszukawszy w drodze rozesłaną za nim po­ goń, przybył szczęśliwie do ojczyzny, dzie zaraz r. 1508 pod Słuckiem z trzema oddziałami Tatarów pomyślną sto­ czył walkę i księżniczkę Anastazyą Słucką oblężoną w zamku oswobodził. Król Zygmunt I mianował go r. 1511 marszałkiem wołyńskim oraz starostą łuckim, Win­ nickim i bracławskim. Poraził Ostrogski wraz z Miko­ łajem Kamienieckim hetmanem wielkim koronnym dnia 28 kwietnia r. 1512 pod Wiśniowcem na polach łopu­ szańskich z 6000 wojska polskiego , nierównie silniejszą przemoc Tatarów z 25000 złożoną, którym sam han Menligierej dowodził. W dwa lat później dnia 8 września w sławnej bitwie na polu kropiwnickiem między Orszą a Dąbrowną w 25000 swoich, blizko połowę wojska moskiewskiego, którego do 80000 było, trupem położył, pojmawszy 2000 w niewolę. Zaledwie 400 ludzi z wojska swego w tej to krwawej potrzebie utracił. Odznaczył się jeszcze r. 1516 w bitwie z Tatarami pod Międzybożem w której synowca swego Romana utracił. Wyniesiony na godność kasztelana wileńskiego, r. 1519 dnia 2 sier­ pnia pod Sokalem w nieszczęśliwej walce z Tatarami jednakże, przez upór wojska 1200 ludzi utracił. R. 1522

www.cbw.plCBW 175

zoslał wojewodą trockim, mszcząc się swej krzywdy r. 1527 pod Pińskiem 20 kilka tysięcy Tatarów pobił, a na Olszanicy pod KaniowTem zwalczył 2G000 Tatarów i Turków którym do 40000 jeńców chrześcijańskich odbił. Po tem to świetnem zwycięztwie wjeżdżał w tryumfie podczas sejmu do Krakowa, prowadząc z sobą 700 pogan zabranych w niewolę. Liczą 03 bitew a między temi 30 z samemi Tatarami, w których się ten odważny wojo­ wnik znajdował. Dla tego też nadali mu niektórzy nazwę Scypijona ruskiego i Hannibala litewskiego. Obok wspa­ niałomyślności i ujmującej dobroci zalecała tego bohatera także wielka pobożność i gorliwe przywiązanie do wy­ znania kościelnego ruskiego swoich przodków. W ybu­ dował on i hojnie uposażył wiele cerkwi i monasterów, oraz szkół dla młodzieży i szpitalów dla chorych. Umarł w sierpniu r. 1533 pochowany w Kijowie w cerkwi pie- czarskiej. Z żony swej Alexandry czyli Tatyjanny córki Szymona Olelkowicza księcia sluckiego pozostawił dwóch synów Eliasza i Konstantyna.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW III. JERZY RADZIWIŁŁ.

HERBU TRĄBY.

Jerzy ksiąźe Radziwiłł, pan na Birźach i Dubinkach przyszedł na świat r. 1480 z ojca Mikołaja Radziwiłła kanclerza litewskiego i matki Zo/ji urodzonej księzniczki Moniwidówny wojewodzanki wileńskiej. Znany z swego męztwa okazanego, dla którego i nazwę Zwycięzca po­ zyskał, od króla Zygmunta I r. 1508 hetmaństwo polne litewskie i kasztelanią wileńską otrzymał. R . 1511 wraz z Jerzym Olelkiewiczem księciem słuckim, dogna} w dwudziestu milach Tatarów powracających z obGtym 12

www.cbw.plCBW ------178 ------

plonem z pod Kijowa i takowych poraził. Jako nieod­ stępny towarzysz Konstantyna księcia Ostrogskiego, po­ magał takowemu we wszystkich walkach mianowicie r. 1512 w bitwie z Tatarami pod Wiśniowcem i r. 1514 w krwawej walce z Moskwą między Orszą a Dąbrowną, w której sam wódz nieprzyjacielskiego wojska Celadyn pojmany został. R. 1519 pozyskał województwo kijow­ skie a w rok później kasztelanią trocką, oraz starostwa grodzieńskie, bielskie i lidzkie. R. 1520 wojował w Pru- siech z Albertem wielkim mistrzem Krzyżackim. Połą­ czywszy następnie swe siły z Konstantym księciem Oslrogskim hetmanem wielkim litewskim, wyruszył r. 1522 do boju z Tatarami. W czterdziestu milach za Ki- owem dopiero dognali hetmani uchodzących nieprzyja­ ciół , którym dalszą drogę przerżnęli i 80000 pojmanych Chrześcijan odbili. Legło wtedy 24000 Tatarów od zwycięzkiego oręża, a między innemi sam Ibrahim pa­ sza perekopski. Po śmierci Konstantego Ostrogskiego dostało się r. 1533 Jerzemu Radziwiłłowi hetmaństwo wielkie litewskie. Dowodził on jeszcze następnie r. 1535 w wyprawie moskiewskiej nad 60000 wojska, z którem dobył warownych zamków Homla i Starodubu , gdzie się zamknięty wódz moskiewski Owczyna uporczywie bronił. Odniósł Jerzy Radziwiłł w ciągu swego życia 30 zwy- cięztw nad Tatarami, Turkami, Moskwą, Krzyżakami pruskiemi i inflanlskiemi; król Zygmunt I przyozdobił go też za te czyny wojenne złotym łańcuchem. Zakończył swój żywot po wielkiej nocy r. 1541 pełniąc urząd mar­ szałka nadwornego litewskiego przed zgonem. Lubiał on przepych i wystawną świetność, otoczony zawsze sutym pocztem ludzi. Z żony swej Barbary Kolańskiej z Dale- jowa wojewodzanki ruskiej zostawił syna Mikołaja i dwie córek: Annę i Barbarę znaną w dziejach jako mał­ żonkę króla Zygmunta Augusta.

www.cbw.plCBW IV. JAN RADZIWIŁŁ.

HERBU TRĄBY.

Jan III Radziwiłł ksiąźe na Goniądzu i Medelach, był synem Mikołaja Radziwiłła kanclerza wielkiego litew­ skiego i Elżbiety księżny Nasiłowskiej. Młodość swoją przepędził na podróżach w obce kraje, mianowicie we W łoszech, gdzie go w Rzymie papież Juliusz II uprzej­ mie przyjął, a nawet Ferdynand Gonzaga książę Mal- fetu z domem swym chciał spokrewnić. Po powrocie do ojczyzny, lubiony od króla Zygmunta I , użyty był po dwa kroć jako poseł do cara moskiewskiego Bazylego 1 2 *

www.cbw.plCBW 180

Iwanowicza, mając juź na ówczas godność cześnika wielkiego księztwa litewskiego. R . 1506 walczył z Ta­ tarami , przeciwko którym także w Litwie wojsko pro­ wadził i do wygranej pod Kłeckiem, najwięcej się przy­ czynił. R. 1514 był uczestnikiem wyprawy moskiewskiej a następnie r. 1516 ¡w Prusiech przeciw Albertowi mis­ trzowi Krzyżackiemu. Ozdobił go król Zygmunt I w na­ grodę za poniesione trudy kosztownym pasem rycerskim i r. 1522 nadał mu kasztelanią trocką z starostwami: sło- nimskiem, drohickiem, bełzkiem i markowskiem. R . 1533 mianowany hetmanem polnym litewskim, odznaczył się swem męztwem w wojnie z Moskwą r. 1535 mianowi­ cie przy dobywaniu zamku Starodubu w księztwie sie- wierskiem, za co też generalny zarząd na starostwem żmudzkiem otrzymał. Objąwszy r. 1541 władzę het­ mana wielkiego litewskiego, w rok potem w Chochlach żywot zakończył, pochowany w Kiejdanach. W iele ko­ ściołów na Litwie przez niego założonych jako to w Nie­ świeżu, Dobrowie, Dusiatynie, Gieranojnach, Słonimie świadzczą a jego pobożnym umyśle. Miał ten Jan Radzi­ wiłł za żonę Annę Kościejowiczównę wojewodzankę witebską, która mu trzy córki porodziła.

www.cbw.plCBW V. HIERONIM CHODKIEWICZ.

HERBU KOŚCIESZA.

Hieronim Chodkiewicz hrabia na Szkłowie i Myszy urodzony z ojca Alexandra wojewody nowogrodzkiego i matki Bazylissy księżny Jarosławskiej, jeszcze od króla Zygmunta I r. 1542 mianowany został podczaszym wiel­ kiego księztwa litewskiego oraz ciwunem wileńskim, a po zgonie Jerzego Radziwiłła hetmanem wielkim litew­ skim. Przy tych to dostojnosciach otrzymał r. 1544 kasztelanią trocką, a następnie starostwo żmudzkie i kasz­

www.cbw.plCBW ------182 ------

telanią wileńską. Zygmunt August zażył męża tego słynnego z swej roztropności w poselstwie do papieża Pawła IV i do cesarza Ferdynanda, który upodobawszy sobie dla pięknej wymowy tego to posła, nadał mu tytuł hrabiego państwa rzymskiego. Ze i w zawodzie rycer­ skim równie był biegłym, pokazał r. 1560 w Inflanciech, gdzie 50000 Moskwy pod Kiesią pokonał. Umarł Hiero­ nim Chodkiewicz r. 1562 zostawiwszy dwóch synów Jana i Hieronima i 4 córki.

www.cbw.plCBW GRZEGORZ CHODKIEWICZ.

HERBU KOŚCIESZA.

Grzegorz Alexandrowicz Chodkiewicz młodszy brat Hieronima hetmana wielkiego litewskiego , jeszcze z rąk króla Zygmunta I otrzymał urząd podkomorzego litew­ skiego r. 1544, a po śmierci Piotra Kiszki hetmaństwo polne litewskie. Odnaczył się Grzegorz Chodkiewicz szczególniej za rządów Zygmunta Augusta, który go mianował wojewodą kijowskim i dzierżawcą mormia- łowskim, a r. 1562 kasztelanem wileńskim i hetmanem

www.cbw.plCBW 184

wielkim litewskim. Gdy r. 1564 wojsko moskiewskie pod dowództwem Piotra Szujskiego wpadło do Litwy, wy­ słany naprzeciw Grzegorz Chodkiewicz, poraził nad rzeką Ułą z 4000 swoich siły nieprzyjacielskie, składające się z 30000; przyczem 26000 Moskwy na placu padło i sam Szujski ciężko został ranny. Drugie świetne zwycięztwo odniósł Chodkiewicz nad 50000 wojska moskiewskiego, mając zaledwie tylko sam 7000 zbrojnych litewskich. R. 1567 wojował znowu wespół z Romanem Sanguszką wojewodą bracławskim przeciw siłom moskiewskim i ode­ brał im orężem niektóre zamki, mianowicie Czasniki i Ułę. Przestał żyć Grzegorz Chodkiewicz r. 1569. Zona jego Katarzyna Iwanowa księżniczka Wiśniowiecka, za którą dobrą Kniehynim pod Ostrogiem w posagu dostał, urodziła dwóch synów Alexandra i Jędrzeja oraz jednę córkę.

www.cbw.plCBW VII. MIKOŁAJ RADZIWIŁŁ.

HERBU TRĄBY.

Mikołaj V Radziwiłł książe na Birźach i Dubinkach przyszedł na świat r. 1512 z ojca Jerzego hetmana wiel­ kiego litewskiego i matki Barbary Kolanki z Dalejowa wojewodzanki ruskiej. Wysłany od rodziców w mło­ dości za granicę, pilnie się w towarzystwie ludzi uczo­ nych do nauk, a na dworach do dzieł rycerskich sposo­ bił. Cesarz Karol V r. 1547 piastującemu juź naówczas wojczyznie godność podczaszego litewskiego, nadał tytuł księcia państwa rzymskiego; a król polski Zygmunt Au­

www.cbw.plCBW 186

gust, który wielce sprzyjał spokrewnionej sobie rodzinie Radziwiłłów, przyozdobił go r. 1551 pasem rycerskim i i województwem trockiem i darował mu przytem także wieczystem prawem dobra Kiejdanów z przyległościami na Litwie. Gdy w Inflanciech wielki mistrz rycerzów mieczowych Wilhelm Firsztemberg, przyjąwszy wyzna­ nie luterskie, rozpoczął niepokoje i Wilhelma arcybiskupa rygskiego w Rokenhauzie dobywał, wysłany przeciw nie­ mu r. 1557 Mikołaj Radziwiłł z oddziałem wojska wnet dumę jego upokorzył, do przeproszenia i poddania się królowi zmusił. Spotykał się potem mężnie Radziwiłł nieraz z Tatarami napadającemi W ołyń i odbijał tako­ wym plon zagrabiony i chrześcijańskich brańców. Ii. 1561 dawał mężny odpór wojsku moskiewskiemu w In­ flanciech, a gdy w następnym roku car Iwan Wasilewicz wkroczył do Litwy, wyruszył w pole przeciw niemu Ra­ dziwiłł, jednak niezastawszy już wroga, zemścił się przez napad w księztwro smoleńskie , rozpościerając sze­ roko swe niszczące zagony. R. 1564 będąc już hetma­ nem polnym litewskim wraz z Grzegorzem Chodkiewi­ czem zwyciężył pod Orszą i Ułą kniazia Piotra Szuj­ skiego dowodzącego 30000 dobrze uzbrojonego wojska moskiewskiego. W tejże wyprawie dobył mocno strze­ żonego zamku tauryckiego. W nagrodę za pokazane męztwo wyniósł go Zygmunt August naprzód na stopień wojewody wileńskiego i kanclerza wielkiego księztwa litewskiego, a r. 1569 i hetmaństwo wielkie litewskie mu oddał. Pokazał Radziwiłł swą dzielność i za rządów Stefana Batorego, pierwszy bowiem jeszcze r. 1577 na odgłos wojny przeciw Moskwie wyruszył, dzieląc przez kilka lat wraz z królem wszystkie trudy wojenne. Pomagał do zwycięztw pod Połockiem, Sokołem, W iel- kiemi lukami i sam warowne zamki Uświatę i Jezierzy- szcze zdobył. Umarł ten sławny mąż zwany pospolicie rudobrodym w Wilnie dnia 27 kwietnia r. 1588 pocho­

www.cbw.plCBW ------187 ------

wany w Dubinkach. Obok nieustraszonego męztwa, za­ lecała go jeszcze rzadka roztropność w radzie i wspania­ łomyślność. Przywiązany do wyznania reformowanego, wspierał hojnie uczonych; jego kosztem wydrukowana została w Brześciu litewskim r. 1564 biblia w języku pol­ skim przekładu roźnowierców : Mikołaj Radziwiłł pojął za żonę Katarzynę Tomicką kastelankę gnieźnieńską, z którą miał dwóch synów Mikołaja i Krzysztofa, oraz młodo zmarłą córkę Barbarę.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW VIII. KRZYSZTOF RADZIWIŁŁ

HERBU TRĄBY.

Krzysztof 1 Mikołaj Radziwiłł książę naBirźach iDu- binkach był synem Mikołaj a Radziwiłła hetmana wielkiego litewskiego i Katarzyny Tomickiej kasztelanki gnieźnień­ skiej. Wmłodym jeszcze wieku porzuciwszy nauki, chwy­ cił się oręża, towarzysząc ojcu r. 1564 jako dowódzca pułku w wyprawie moskiewskiej. Mianowany naprzód krajczym potem podczaszym wielkiego księztwa litew­ skiego, r. 1572 dodany był jako hetman polny litewski dla pomocy ojcu, który go z wojskiem do Inflant przeciw

www.cbw.plCBW 190

Moskwie wysłał. Poraził Łam w kilku miejscach nieprzy­ jaciół, szczególniej pod Kiesią, gdzie w 300 jazdy 4000 przeciwników pokonał. Po zdobyciu szturmem i zburze­ niu zamku Kierepecz wrócił do W ilna, prowadząc z sobą działa zabrane i pojmanych wojewodów. Za króla Ste­ fana będąc już kasztelanem trockim i podkanclerzym litewskim mężnie walczył przeciw Moskwie. Dowodząc przedniej straży, zabrał Kozian, Sitno, Krasne i insze pomniejsze warownie; pod Turowlą odważnie nacierał na szyki przeciwników, i na mury zamku Sokoła pier­ wszy się dostał. Pod Uświatą i Wielkiemi łukami r. 1580, niezwykłą okazał waleczność, a zapuściwszy się z swymi ludźmi potem w głąb Ilossyi, doszedł aż do W ołg i, zo­ stawiając wszędzie pamięć swej odwagi a klęski miesz­ kańców. Zniszczywszy pożogą Rzów, Toropec i Sta- rzycę z obfitym plonem wrócił do ojczyzny. Sprzyjając Zygmuntowi III który Krzysztofa Radziwiłła r. 1588 wojewodą wileńskim, kanclerzem i hetmanem wielkim litewskim ogłosił, towarzyszył następnego roku łemuż królowi w podróży do Rewia. Ostatnie świetne czyny tego hetmana, sławnego męztwem i szczęściem wojen- nem były r. 1601 przeciwko Szwedom w Inflanciech, tam pod Kokenhauzem znacznie ich poraził, 4000 trupem na placu położył, działa zabrał, obóz i twierdzę zdobył i Kiesią odebrał. W potrzebach, skarb krajowy nad­ wątlony własnemi zastępował pieniędzmi, za co mu też stany posiadającemu starostwa: soleckie, urzędowskie, borysowskie i kokenhauzeńskie, także prócz tego i zy- zmorskie w dożywotnią dzierżawę puściły. Zakończył swój żywot w Łosośnie dnia 20 listopada r. 1603 po- grzebiony w Wizunach. Krzysztof Radziwiłł zawierał cztery razy związki małżeńskie: pierwszy z Katarzyną Sobkówną starościanką warszawską z którą miał syna Mikołaja i córkę Barbarę w młodości zmarłe, drugi r. 1578 z Katarzyną księźniczą Ostrogską wojewodzanką

www.cbw.plCBW 191

kijowską która mu porodziła syna Janusza, trzeci r. 1581 z Katarzyną Tęczyńską wojewodzanką krakowską wdo­ wą po Jerzym Ołelkiewiczu księciu słuckim; ta mu po­ rodziła syna Krzysztofa i córkę Elżbietę. Czwarty zaś raz z Elżbietą Zofią Księżniczką Ostrogską wojewo­ dzanką kijowską, wdową po Janie Kiszce kasztelanie wileńskim.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW JAN KAROL HR CHODKIEWICZ,

Wojewoda W ileński, Hetmann Wîelkî

Wìelkiego Xięstwa Litewskiego

www.cbw.plCBW IX. JAN CHODKIEWICZ.

HERBU KOŚCIESZA.

Jan Karol Chodkiewicz hrabia na Bychowie, Szkło- wie i Myszy urodził się r. 1500 z Jana kasztelana wileńskiego i z Krystyny Zborowskiej woje.wodzanki krakowskiej. Odebrawszy pierwsze nauki w szkołach jezuickich wileńskich, dalsze wykształcenie powziął w obcych stronach: odbywając podróże po wszystkich krajach Europy. W Wittenburgu słuchał filozofji pod Melanchtoncm i dla tego leź chwycił się wvznania luter- 13

www.cbw.plCBW -- HM ---

skiego, z którego Chodkiewicza dopiero później Stani­ sław Warszewicki jezuita wywiódł. Zasady nauki wo­ jennej poznał r. 1579 w Hollandyi wczasie wojny hiszpańskiej. W ojczyznie chciwy sławy pospieszył na­ przód r. 1590 z swym hufcem na W ołoszczyznę, gdzie walcząc pod sprawą Jana Zamojskiego, pozyskał chwałę i zaufanie hetmana. Z rady Zamojskiego wysłany r. 1596 przeciwko Nalewajkowi dowódzcy burzących się Kozaków z zaszczytem wyszedł z pola. Następnie wal­ czył r. 1599 z Andrzejem Batorym w Siedmiogrodzie a roku następnego znowu z Janem Zamojskim w ziemi multańskiej przeciw Michałowi hospodarowi, przywra­ cając rodzinę Mobilów do panowania. Posiadał już wtedy Chodkiewicz godność podczaszego litewskiego i starosty żmudzicgo, gdy go król Zygmunt III po tej ostatniej wyprawie hetmanem polnym litewskim ogłosił i nowymi starostwami wieloński i luboszańskim obdarzył. W wojnie inilantskiej rozwinął Chodkiewicz wszystkie swe zdolności i pokazał, co może umiejętność, męztwo i praca wojownika. Niebyło trudności którychby nie pokonał, twierdzy klórejby nie zdobył, niebezpieczeń­ stwa któregoby nie uszedł, nieprzyjaciela któregoby nie zwalczył. Dobył on naprzód Kokenhauzu r. 1601, gdzie 2000 Szwedów legło na placu, potem Trejdenu i Zy- gwollu. Mając sobie na sejmie r. 1603 jako rządca In- flant zleconą obronę tej krainy, zniósł pułki szwedzkie pod llewlem , Derptem, Białymkamieniem i r. 1605 pod Kircholmem, gdzie Chodkiewicz niemając jak 3000jazdy, 14000 Szwedów, Niemców, Belgów i Francuzów' prowa­ dzonych od samego Karola księcia Sudermańskiego na gło­ wę poraził. Po tem to sławnem nawet iw dziejach obcych zwycięztwie otrzymał Chodkiewicz od papieża Pawła Y i innych monarchów listowne uwielbienia, a od króla Z y­ gmunta III hetmaństwo wielkie litewskie. Pod Dyna- mundą również szczęśliwie (>000 Szwedów rozbroił, Par-

www.cbw.plCBW 195

nawę, Dyjament odzyskał, Wolmaryą i inne twierdze inflantskie szturmen dobył; na morzu nawet szczęśliwy okręty nieprzyjacielskie jedne popalił drugie zabrał. Po ukończonej wojnie inflantskiej udał się Chodkiewicz r. 1611 z wojskiem do Moskwy, prowadząc na tron króle­ wicza Władysława. Po wielu podjętych walkach i naj- przykrzejszycli trudach dla niesforności wrojska i braku źywrności, kusząc się daremnie o dobycie stolicej Mo­ skwy, r. 1618 wrócił się z głębi Rossyi do ojczyzny nazad. Oddał Zygmunt III po śmierci Stanisława Ż ół­ kiewskiego dowództwo nad calem wojskiem tak polskiem i litewskiem Chodkiewiczowi juź natenczas wojewodzie wileńskiemu, klóry r. 1621 przeciw ogromnej sile ture­ ckiej wyruszył i w' Chocimiu dobrze obwarowany obóz rozłozył. Śmierć jego jednakże tam dnia 23 września r. 1621 zaszła, nie dozwoliła mu dożyć pomyślnego końca tej wyprawy. Ciało jego zostało w Ostrogu zło­ żone. Mąż ten ozdoba i podpora panowania Zygmunta III niepospolitej duszy trudów i pracy wojennej wytrzymały, był w' boju porywczym i dla swoich groźnym, w życiu domowem zaś wspaniałomyślnym aż do rozrzutności. Pierwszą jego żoną była Zofia Mielecka wojewodzanka podolska wdowa po Szymonie Olelkowiczu księciu Słu- ckim z którą miał syna Hieronima i córkę Annę. W po­ wtórne małżeństwo pojął zaś r. 1620 Annę Aloizę księ­ żniczkę Ostrogską wojewodzankę wołyńską. Żyw ot Jana Karola Chodkiewicza opisał Adam Naruszewicz i wydał r. 1781 w Warszawie w dwóch tomach.

13*

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW ( FACSIMILE) LEO SAPIEHA

www.cbw.plCBW x. LEW SAPIEHA.

HERBU LIS.

Lew Sapieha syn Jana wojewody podlaskiego i Boh­ dany księżniczki na Ostrogu Druckiej Sokolińskiej urodził się r. 1557 dnia % kwietnia w Ostrownie, Strawiwszy pierwiastki swych lat na naukach w Lipsku bawił na dworze króla Stefana w godności sekretarza wielkiego księztwa litewskiego, dopóki mu rozpoczęta wojna prze­ ciw Moskwie nie wskazała porę nabycia sławy rycerskiej. Dowodząc w niej pułkiem zaciążników swoich, przy do-

www.cbw.plCBW 198

byciu Połocka, Wielkichłuk, Zapotocia, Pskowa dziel­ nie się popisywał. Ii. 1584 po odbytem pomyślnem po­ selstwie do cara moskiewskiego Iwana Wasylewicza dla zawarcia pokoju, mianowany podkanclerzem litewskim, a wczlery lat później i kanclerzem wielkim, na którym to urzędzie sławny Statut litewski po rusku ułożył. W dzięczny Zygmunt III wynagrodził podjętą pracę Sa- pieźe, przez nadanie mu w Litwie włości Skoruty zwa­ nych. R. 1590 jako komissarz wysłany uśmierzył szko­ dliwy bunt w Rydze. Posłował i powtóre r. 1600 do cara Borysa Godunowa, a r. 1611 towarzyszył w wy­ prawie smoleńskiej , po której burzące się o żołd zaległy wojsko litewskie własnym majątkiem zaspokoił, który mu stany na sejmie r. 1613 z podwyższonych cełł litew­ skich wróciły. Pracował niemniej nad zaprowadzeniem trybunału w Litwie i zawarciem pokoju z Moskwą r. 1619 w Dywlinie na lat czternaście. Zostawszy r. 1621 wo­ jewodą wileńskim, dopełniał urzędu sędziego w W i­ tebsku na zabójców ruskiego biskupa Jozafata Kuncewi­ cza r. 1624, którego wprzódy po przyjacielsku listownie napominał, aby poprzestał rozjątrzającego lud prześla­ dowania nieunitów. Oddał mu król r. 1625 aczkolwiek już wiekiem przyciśnionemu hetmaństwo wielkie litew­ skie, przyczem miał sobie także ustąpione starostwa sło- nimskie, retowskie, błudniewskie i parnawskie. Bronił on 1626 mężnie Inflant od napaści Szwedów, odniósłszy pod zamkiem Lewem znaczne zwycięztwo. Odbił zajęte przez Gustawa Adolfa króla szwedzkiego warownie: Dy- neburg, Kryzburg, Awikszt, Lutzen, Retzen i Mari- chauzen. Umarł Lew Sapieha z żalem wszystkich dnia 7 lipca r. 1633. Był to obywatel i urzędnik, któremu równego zarazem w nauce, cnocie i zasłudze nie miała pewnie ojczyzna i za którym jakby za murem bezpiecznie stała. W yższy światłem nad uprzedzenia moźnowładcze, pomimo że go ród, znaczenie, majątek i godności jak

www.cbw.plCBW 199

najwyżej postawiły nigdyż przecież obowiązków prawego syua ojczyzny nie zapominał. Dwa razy Lew Sapieha śluby małżeńskie zawierał, raz r. 1580 z Dorotą Firle- jowną kasztelanką lubelską, z której pozostał syn Jan Stanisław'; powtórnie zaś r. 1599 z Elżbietą czyli Hal­ szką Radziwiłłówną wojewodzanką wileńską, ta mu uro­ dziła synów: Krzysztofa i Kazimierza oraz córkę Annę. Zycie Lwa Sapiehy wydał X . Kazimierz Kognowicki w dziele: Życia Sapiehów. Tom I w Wilnie r. 1790.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XI. KRZYSZTOF RADZIWIŁŁ.

HERBU TRĄBY.

Krzysztof II Radziwiłł ksiąze na Birźach i Dubin- kach , pan na Indurze przyszedł na świat dnia 22 marca r. 1589 z ojca Krzysztofa I Radziwiłła hetmana wiel­ kiego litewskiego i matki Katarzyny Tęczyńskiej woje- wodzanki krakowskiej. W zbyt młodym jeszcze wieku w wojnie szwedzkiej i męztwem i ludźmi swymi Janowi Karolowi Chodkiewiczowi hetmanowi wielką był pomocą, osobliwie r. 1609 pod Parnawą, Dynamundem i Derplem. Polecił Chodkiewicz’ posunięty na hctmaństwo wielkie

www.cbw.plCBW litewskie Krzystofa Radziwiłła królowi Zygmuntowi lii który mu naprzód urząd hetmana polnego litewskiego oddał. Gdy wojsko koronne wyprawą na Turki zajęte było, bronił Radziwiłł Inflant i Litwy od napadów króla szwedzkiego Gustawa, którego pułki znosił r. 1622 pod Wolmarem i Mitawą i któremu Rygę odebrał. Mszcząc się wpadli Szwedzi r. 1625 na Zinudź i naprzód Birże zamek Radziwiłła zdobyli, zabrawszy z niego w łupie 60 dział, skarby i sprzęty. Pomimo tylu ofiar pominął król Zygmunt III Radziwiłła po śmierci Chodkiewicza z powodu wyznawania nauki Kalwina w mianowaniu na hetmaństwo wielkie litewskie, jednakże niełaskawe te względy niezdołały w nim oziębić miłości ojczyzny. Po wygranej od Szwedów pod Walmoizą wstrzymał Radzi­ wiłł mężnie harde tychże zapędy, ochraniając Litwę, za co mu też stany pochwałę i wdzięczność publicznie na sejmie oświadczyły. Po śmierci Zygmunta III na zjezdzie narodowym w bezkrólewiu r. 1632 marszałka urząd do­ pełniał. W wojnie moskiewskiej r. 1634 pod Smoleńskiem a następnie w bitwach z Szwedami w wendeńskiem wo­ jewództwie dał szczególniejsze swego męztwa dowody, użyty oraz za komissarza do zawarcia przymierza z ca­ rem Michałem Fedorowiczem. Od nowo obranego króla Władysława IV wyniesiony został r. 1633 kasztelanią a w kilka miesięcy potem i na województwo wileńskie: roku zaś 1635 pozyskał hetmaństwo wielkie litewskie, przyczem także miał sobie nadane starostwa mohilowskie, scibowskie, bystrzyckie, sejweskie, poszerweskie i zy- zmorskie. Zakończył swój żywot dnia 19 września r. 1640 w Swiadoskach, pogrzebiony w Birżach. Mąż ten znamienicie światły opiekun nauk, ewanielików obrońca i gorliwy senator, gdyż przeszło razy 15 na różne sejmy i na trybunał litewski posłował, ludzkością i przestrze­ ganiem obywatelskiej równości, tyle sobie wszystkich zniewolił, iż zawisni mu za życia dla różności zdań

www.cbw.plCBW ------203 ------

i wiary, po zejściu straty jego żałowali. Zostawił z żony swej Anny z Ciechanowca Riszczanki woje- wodzanki mścisławskiej synów Janusza, Mikołaja, Je­ rzego i córki Katarzynę i Elżbietę w kwiecie wieku zmarłą.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XII. JANUSZ KISZKA.

HERBU DĄBROWA.

Janusz Kiszą z Ciechanowca syn Stanisława woje­ wody mscisławskeigo i Elżbiety księżny Sapieżanki ka­ sztelanki kijowskiej, w wojnie Inflantskiej pod Karolem Chodkiewiczem hetmanem tak dzielnie się sprawiał za Zygmunta III, iż między najmężniejszych od samego wodza był liczonym. R . 1604 pod Dynamundą i pod Kircholmem a r. 1609 pod Białymkamieniem i Parnawą

www.cbw.plCBW -- 200 --

dowodził rotą swego zaciągu. W wyprawie moskiewskiej r. 1611, napadł na oddział Moskali, dążących na odsiecz Smoleńska, położywszy z nich 6000 trupem na placu. W nagrodę zasług jego zapewniła mu r. 1623 na sejmie Rzeczpospolita 4000 złt. poi. i w niej dzierżawę Bolniki do wytrzymania posiadać dozwoliła. Król Władysław IV oddał mu naprzód hetmaństwo polne litewskie, r. 1640 wielkie litewskie, a nakoniec i województwo połockie. Umarł bezpotomnie Janusz Kiszka r. 1653 w Krzywi- czach ostatni swej rodziny. Zoną jego była Krystyna księżniczka Drucka Sokolińska wojewodzanka połocka.

www.cbw.plCBW XIII. JANUSZ RADZIWIŁŁ

HERBU TRĄBY.

Janusz X I Radziwiłł książę na Birżach i Dubinkach, pan na Newlu i Siebieżu, urodzony w Popielu dnia 2 grudnia r. 1612 miał za ojca Krzysztofa II Radziwiłła hetmana wielkiego litewskiego a za matkę Annę Ki- szczankę wrojewodzankę mscisławską. Młody wiek swrój ' przepędził na naukach .za granicą, gdzie celując swemi zdolnościami i pilnością, r. 1629 nawet w akademji lipskiej godność rektora piastował. Po powrocie do ojczyzny już jako rotmistrz i najwyższy podkomorzy

www.cbw.plCBW 208

litewski r. 1634 ojcu swemu w wyprawie pod Smoleńsk towarzyszył. Król Władysław IV nadał mu r. 1646 lietmaństwo polne litewskie i wyznaczył go wraz z in- nemi za komissarza do zawarcia przymierza ze Szwe­ dami. Mając sobie roku następnego powierzone generalne żmudzkie starostwo, zasiadał później jako marszałek w trybunale litewskim. Waleczny umysł swój najbardziej pokazał w wojnie kozackiej za Jana Kazimierza. Zaraz r. 1648 zniósł pod Pińskiem i Ołyką 20000 Kozaków, przyczem sam ich wódz nawet Semilun padł na placu. Odebrał tymże w roku następnym T u rów , M ozyr, Bo- brujsk, R zeczycę, wyciął osadę i pojmał wraz z na­ czelnikami Radubskim i Hołotą. Pod Łojowem pobił w kilku miejscach dnia jednego 40000 nieprzyjaciół, za­ brawszy w tej walce w niewolę rannego pułkownika Mi­ chała Krzyczewskiego. Darowała mu wdzięczna R zecz­ pospolita za te jego trudy wiecznemi czasy dobra Newel i Siebież. II. 1651 pod Soszą rozproszył 15000 nieprzy­ jaciół i obóz ich zajął. Poległ w tej walce pułkownik kozacki Nebaba, a Radziwiłł obrócił potem swój oręż ku Kijowu, którego to miasta mieszkańców do złożenia przysięgi wierności królowi zmusił. Z lamtąd powró­ ciwszy pomagał wojsku polskiemu do zwycięztwa pod Białącerkwią nad Bogdanem Chmielnickim i sam naciera­ jąc z swemi pułkami na prawe skrzydło złożone z Ta­ tarów i Kozaków, takowe przełamał. Ii. 1653 dostało mu się województwo wileńskie w ojczyznie, a w rok potem i hetmaństwo wielkie litewskie, przyczem także władał starostwami: kazimierskiem, borysowskiem, bys- trzeckiem, łojowskiem, kamienieckiem, szejweskiem, wilkieńskiem, lubeckieui i retowskiem. Ostatnia krwawa znaczna jego rozprawa była r. 1655 pod Szkłowem, w której 30000 Moskwy z mniejszemi swemi siłami z pola, jednakże z znaczną swoich stratą, spędził. Śmierć zdarzo­ na dnia 30 grudnia r. 1655 w Tykocinie zabrała tego

www.cbw.plCBW 209

sławnego m ęża; leży on w Kejdanach pochowany. Za­ ślubił sobie Janusz Radziwiłł naprzód Katarzynę Potocką wojewodzankę bracławską, z której się został syn Krzy­ sztof i córka Anna. Powtórnie wszedł zaś r. 1645 w związki małżeńskie z Maryą córką hospodara woło­ skiego Bazylego Lup uli i.

14

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XIV. PAWEŁ SAPIEHA.

HERBU LIS.

Paweł Jan Sapieha syn czwarly Jana starosty uświa- ckiego z Zofji Wejherówny kasztelanki chełmińskiej ode­ brał swe szkolne wykształcenie w szkołach wBrunsbergu. Pierwiastki dzieł rycerskich załozył pod Smoleńskiem na owej pamiętnej wyprawie za Władysława IV w r. 1633. Wdzierając się jako rotmistrz chorągwi hussarskiej z swemi ludźmi w szturmie na okopy pod Białą, omal życia nie postradał, wyrzucony w górę miną podpaloną. 14*

www.cbw.plCBW -- 212 --

Mianowany za te czyny bohaterskie naprzód oboźnym litewskim potem wendeńskim, witebskim wojewodą, trzy­ mał przytem starostwa rosławskie, borciańskie, zdzitow- skie i słonimskie. W ojna z Kozakami za króla Jana Kazimierza prowadzona była dla Sapiehy nowem polem do zbierania zwycięzkich wawrzynów, jakoż zaszedł on tył pułkownikowi Kozackiemu Krzyczewskiemu pod Ł o- jowem, z chorągwią swoją rozgromił nieprzygotowanych nieprzyjaciół i do rzeki wpędził. Był w bitwach z Koza­ kami pod Zborowem r. 1049, pod Beresteczkiem r. 1651 i pod Zwańcem , prowadząc odważnie i szczęśliwie pułk Kazimierza Lwa Sapiehy podkanclerzego litewskiego. Otrzymawszy r. 1655 województwo wileńskie i hetmań- stwo naprzód polne a polem i wielkie litewskie, gdy się Szwedzi z Moskwą na zgubę Polski połączyli, z szczupłą ludzi swoich garstką pod Brześciem zniósł idącego na zajęcie tego to miejsca i Pińska wodza Borusowa z 18000 tysiącami nieprzyjaciół. Obróciwszy potem oręż swój na Szw edów , naprzód z Lublina ich wyparł, a potem r. 1656 w Warszawie aże do nadejścia wojska koronnego oblężonych trzymał. Pomógł Sapieha najdzielniej do zdo­ bycia tej stolicy, przyczem w zaciętej rozprawie w nogę szwank odniósł. W yleczony zabrał obóz szwedzki w Prostkach, potem w kilku godzinnej walce tychże nie­ przyjaciół w Tykocińskim zamku obwarowanych dobył i wyciął, ezyniąc bezpieczną drogę powracającoinu do Polski Janowi Kazimierzowi. Przeszkodził znacznie dal­ szemu pochodowi Jerzego Rakocego księcia siedmio­ grodzkiego, rozbiwszy chorągiew' kopijników ciągnących temuż-księciu z Brześcia na pomoc. Wstrzymał Sapieha >*. 1659 w Litwie zapędy Moskwy, przejąwszy drogę samemu ich wodzowi Jerzemu Dołhorukiemu pod Miedni- kami, i zmusiwszy go do ucieczki. Odebrał polem Mińsk na nieprzyjaciołach i Kuronią na Szwedach. R . 1660 zwyciężył pod Polonnem Andrzeja Chowańskiego do­

www.cbw.plCBW 213

wodzącego 24000 Moskwy, zamek Lachowice, Janów, Mielnik i inne miejsca na Podlasia opanował. Uspo­ koiwszy tak kraj ruszył się wojskiem za Dniepr, gdzie znowu potęgę zebraną moskiewską przy rzece Basia oto­ czył i zniszczył. Cała Litwa ogółem Pawłowi Sapieźe najwiącej winna swą obronę; wierny krolówi wzgardzał 011 korzystnemi namowami i obietnicami Szwedów i Mo­ skwy, a w niedostatku króla sam swym kosztem znaczne wojska w żołdzie utrzymywał, za co mu też Pizeczpo- spoliła dobra szawleńskie i kobryńskie w dzierżawę pu­ ściła. Umarł ten sławny mąż r. 1667, zostawiwszy z pierwszej swej żony Zofji Zienowiczówny kasztelanki nowogrodzkiej córkę Teodorę i młodo zmarłego syna Michała, a z drugiej Anny Kopciówny również kaszte­ lanki nowogrodzkiej pięć córek i 4 synów: Kazimierza, Benedykta, Franciszka i Leona.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XV. MICHAŁ PAC.

HERBU GOZDAWA.

Michał Kazimierz Pac dziewiąty syn Piotra wojewody trockiego i Elżbiety Szemiotówny kasztelanki smoleń­ skiej , od pierwszej swej młodości przebywając ciągle w obozie i w walkach przeciw Kozakom, Moskwie i Szwedom, wysłużył wszystkie stopnie wojskowe za­ cząwszy od towarzysza aż do pułkownika. Za panowa­ nia Jana Kazimierza będąc wtedy oboźnym litewskim a później wojewodą smoleńskim, gdy jedna część wojska

www.cbw.plCBW ------216

polskiego pokonaniem wzburzonego Rozaetwa zajęta był stawił Pac r. 1655 mężny opór Szwedom. Nacisnął z czterema tylko chorągwiami pod Parnawą tak silnie generała szwedzkiego Aderkasta, iż tenże zmuszony był ratować się ucieczką; a gdy Szwedzi ponawiając napad podstępnie obóz polski zabrać chcieli, przybył Pac w kil­ kadziesiąt koni, przebrnąwszy rzekę swoim na pomoc, uderzył na nieprzyjaciół z tyłu i tym sposobem nazad ich do warowni wyparł. W tej potyczce odciął on jednym silnym zamachem pułkownikowi szwedzkiemu rękę po ramię, jednakże sam od kuli raniony został. Rozgromił potem wodza Szwedzkiego Kolumbusa, który mu bronił przez rzekę przeprawy, poraził oddział nieprzyjacielski złożony z 900 ludzi między Zagórzanami i Iiurszanaini przyczem samego pułkownika Aswcra pojmał, i samego Duglasa do ustąpienia z Litwy zmusił. Odegnał dobywa­ jącego Wilna wodza Piliuchtowa, a idącego z 3000 ludzi do Dyneburga w drodze napadł i swcmi podjazdami roz­ bił. Z równem szczęściem wojował także Pac przeciw Moskwie, której Bychów odebrał, wodza Dromunta mającego z sobą 6000 zbrojnych zuiósł, i Piotra Dołho- rukiego od oblężenia Szkłowa wstrzymał. Z oddziałem złożonym zaledwie z 5000 puścił się w głąb Moskwy niszcząc wszystko dokoła i stanowiąc opór wodzom Czerkaskiemu i Chowańskiemu. Po zabiciu hetmana pol­ nego litewskiego Wincentego Gosiewskiego r. 1663 od­ dał król Jan Kazimierz Pacowi urząd regimentarza nad wojskiem i polecił mu uspokoić wzburzone i rozhukane umysły wojska, czego on chwalebnie dopełnił. Otrzymał on potem hetmaństwo polne a następnie r. 1667 i wielkie litewskie wraz z kasztelanią wileńską, z której r. 1670 na województwo wileńskie posunięty został, trzymając oraz starostwa dyneburskie, mereckie, fejdańskie, wie- lońskie i geranońskie. W wyprawie na Turki pod Cho­ cim r. 1673 prowadził wojsko litewskie i wiele do zwy-

www.cbw.plCBW 217 —

cięztwa dopomógł. Umarł ten pod czterema królami pol- skiemi wielce zasłużony mąż w stanie bez żennym r. 1682, pogrzebiony w Wilnie. Jako roztropny wojownik szcze­ gólniej nad karnością swych ludzi czuwał, w nocy sam dla przekonania się o porządku kilka razy się w obozie przejeżdżał, przed każdą walką padłszy na ziemię na­ bożnie mszy świętej słuchał i pierwszy dając dobry przy­ kład rzucał się na nieprzyjaciela. Dla powszechnej wia­ domości kazał on r. 1673 przepisy wojenne dla pułków litewskich drukiem ogłosić, całe swe dochody na utrzy­ manie wojska łożył, a nawet z majątku swego dla artyl- leryi litewskiej pewny uczynił zapis.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XVI. KAZIMIERZ SAPIEHA.

HERBU LIS.

Kazimierz Paweł Jan Sapieha hrabia na Byciiowie, Zasławiu i Dąbrowie pierwszy syn Pawła Jana wojewody wileńskiego i Anny Kopciowny kasztelanki nowogrodzkiej, wykształciwszy się za młodu w naukach , oddany zoslał pod dozór Kazimierza Lwa Sapiehy podkanclerza litew­ skiego, który widząc w swrvni wvhowrańcu niepospolite przymioty, cały mu swój obszerny majątek zapisał. Peł­ nił naprzód urząd podskarbiego nadwornego litewskiego,

www.cbw.plCBW przyczem także starostwa brześciańskie, wolpińskie, zdzi- towskie i borciańskie posiadał. R . 1669 został wrojewodą połockim i starostą żmudzkim, r. 1680 hetmanem polnym, a w dwa lat wielkim litewskim i wojewodą wileńskim. Pod czterema królami nietylko jako godny senator ale i jako śmiały wojownik występował. Utrzymując znaczną ilość wojska własnym kosztem, w wyprawach moskiew­ skiej, choeimskiej dzielnie walczył przy boku królewskim. Dzielił także dowodząc wojsku trudy z Janem Sobieskim w wojnach z Turkami tak w Austryi i W ęgrzech, jako też i na Wołoszczyznie. Odbył też swoim nakładem sute poselstwo od króla do Moskwy. Te to zasługi były przy­ czyną że go król August II orderem orla białego przy­ ozdobił. Dokonał żywota w Grodnie dnia 3 marca r. 1703, zostawiwszy z pierwszej swej żony Krystyny z Moutwi- dów Hlebowiczówny wojewodzanki wileńskiej , za którą w posagu księztwo zasławskie dostał trzech synów, Je­ rzego, Atexandra,- Michała i jednę córkę Katarzynę. Powtórną jego żoną była Teresa Gosiewska podskar- bianka litewska, wdowa po Józefie Bogusław ie Słuszce hetmanie polnym litewskim, a trzecią Antonina hrabianka Walstein.

www.cbw.plCBW XVII. MICHAŁ WIŚNIOWIECKI.

HERBU WŁASNEGO.

Michał Serwacy Korybut Wiśniowiecki książę na Wiśniowcu i Zbaraża, hrabia na Dolska, Dąbrowicy i Komarnie urodził się dnia 13 maja r. 1080 wc Lwowie z ojca Konstantego wojewody belzkiego i matki 'Anny Chodorowskiej podkomorzanki lwowskiej. Po odbytych naukach szkolnych w kraju, wyjechał zwyczajem owo- czesnym Wiśniowiecki w czternastym roku za granicę, gdzie dwa lata strawiwszy wrócił do Polski i właśnie po

www.cbw.plCBW śmierci króla Jana III na sejm obiorczy trafił w którem mimo wieku młodego jako poseł wybrany z województwa podolskiego zasiadał. R. 1700 już natenczas generalny pułkowrnik wojsk litewskich, ogłoszony został marszał­ kiem konfederacyi tegoż księzlwa w celu bronienia praw i swobód krajowych. Król August II mianował go po zgonie hetmanów naprzód regimentarzem wojska polskie­ go i litewskiego , a r. 1702 hetmanem polnym litewskim. Walczył wtedy Wiśniowiecki z wojskiem szwedzkiem Karola X II rozpościerającego swój oręż po Polsce i sa­ mego generała ich Humerleyma wziął w niewolę. W na­ stępnym roku został kasztelanem wileńskim i hetmanem wielkim litewskim i wtedy to marszałkowa! w izbie po­ selskiej na sejmie lubelskim. Zasłaniając kraj od nie­ prawnych najazdów mocarstw' postronnych r. 1707 połą­ czył się z wojskiem Stanisława Leszczyńskiego i miał utarczki z siłami cara Piotra Wielkiego co też było przy­ czyną, iż go r. 1708 Moskwa wraz z innemi obywate­ lami jadącego na drodze podstępnie pojmała. Tymczasem oddał August II hetmaństwro wielkie litewskie Grzegorzo­ wi Ogińskiemu z powodu nieobecności Wiśniowieckiego. Wszelakoż po wytrzymanych dwóch latach niewoli miał sposobność umknąć i wraz z Wyżyckim podkomorzym litewskim do ojczyny nazad wrócić. Mianował go wtedy r. 1711 król kanclerzem litewskim, a później r. 1733 po śmierci Ludwika Pocieja, wojewodą wileńskim i na nowo hetmanem wielkim litewskim ; przyczem także sta­ rostwa: pińskie, gliniańskie, tucholskie, wilkowiskie, kirsnieńskie, simnienskie , melelskie i mereckie dzierża­ wił. Poświęcał Wiśniowiecki resztę żywota naukom i sprawom publicznym zasiadając kilka razy w trybunale litewskim. Umarł ten wódz dnia 18 września r. 1744, złożony w grobie rodzinnym w Wiśnioweu. Był to mąż za życia mało mowny i ciągle zamyślony; oddany pobo­ żności wiele pobudował kościołów i znaczne dobroczynne

www.cbw.plCBW porobił zapisy. Wydał ośm dziełek nabożnej treści w ję ­ zyku polskim wierszem i prozą, częścią oryginalnych, częścią z obcych mów tłomaczonyeh. Na nim jako osta­ tnim męzkim potomku, wymarła starożytna rodzina ksią­ żąt Wiśniowieckich. Pierwszą jego żoną była Katarzy­ na księżniczka Dolska marszałkówna litewska; powtóre zawarł znowu r. 1725 śluby małżeńskie z Magdaleną księżniczką Czartoryską chorążanką litewską, a trzeci raz z Teklą Rozalią księżniczką Radziwiłłówną kan- clerzanką litewską wdową po Jakóbie Henryku Flemingu koniuszym litewskim. Z tego potrójnego małżeństwa po­ zostały tylko dwie córki.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XVIII. GRZEGORZ OGIŃSKI.

HERBU WŁASNEGO.

Grzegorz Antoni Ogiński książę na Kozielsku drugi syn Jana wojewody połockiego z Siemiaszkówny urodzo­ ny, pełnił naprzód urząd chorążego litewskiego, a od r. 1696 starosty żmudzkiego i mścisławskiego. Miano­ wany od króla Augusta II r. 1703 hetmanem polnym litewskim, męztwo swe w kilku potyczkach ze Szwe­ dami po różnych miejscach udowodnił. Biegłym był także i w sprawach sądowniczych, gdyż jako marszałek pier­ wsze w trybunale litewskim r. 1706 zajmował miejsce. 15

www.cbw.plCBW ------226 ------

Wyniesiony r. 1708 po wzięciu w niewolę moskiewską Michała Serwacego Księcia Wiśniowieckiego na godność hetmana wielkiego litewskiego, juź w następnym roku w Lublinie żyć przestał pogrzebiony w Łopienicy. Zona jego Tekla księżniczka Czartoryska podkomorzanka kra­ kowska wdowa po Jerzym Krasickim'stolniku przemyskim urodziła mu trzy córki: Elżbietę , Angelę, Eufrozynę i dwóch synów Kazimierza i Jana.

www.cbw.plCBW XIX. LUDWIK POCIEJ.

HERBU WAGA.

Ludwik Konstanty Pociej na Włodawie i Różance urodził się z ojca Lenarda wojewody witebskiego i matki Reginy Ogińskiej ciwunowny trockiej, wdowy po Korfie. Jeszcze za rządów króla Jana III pełnił on urząd pisarza ziemskiego brzeskiego , służąc zarazem jako porucznik w pułku księcia Radziwiłła. Zostawszy potem podko­ morzym brzeskim, posłował na sejm obiorczy r. 1697, gdzie go jako komissarza do układów z wojskiem litew- 15*

www.cbw.plCBW 228 ------

skiem użyto. Wyniesionemu potem na straźnikowstwo litewskie, August III r. 1702 dał godność podskarbiego litewskiego i kasztelana wileńskiego. W alczył dzielnie z Karolem X II królem szwedzkim pod Brześciem litew­ skim i pod Koniecpolem. A wpadłszy niespodzianie do W ilna osadę szwedzką wypłoszył i samego nawet wodza Mermera ubił. Powtórnie znowu r. 1703 na sejm posło­ wał, i w r. 1709 hetmaństwo wielkie litewskie pozyskał. Gdy r. 1711 August II miał pomagać carowi Piotrowi wielkiemu w wojnie z Turkami, ściągnął Pociej wojsko pod Jazłowcem do obozu, tamże wyznaczył król Pocieja za pełnomocnika do przyjęcia posłów tatarskich i Tu­ reckich. R. 1714 zasiadał jako marszałek w trybunale litewskim, a r. 1722 dostąpił godności wojewody wileń­ skiego oraz starosty borciańskiego, ratyńskiego, sze- reszowskiego i puńskiego. Umarł ten odważny wojownik i roztropny senator dnia 3 stycznia r. 1730 w Włodawie. W pierwsze wałźeństwo pojął Katarzynę Zahorowską kasztelankę wołyńską, a w drugie Emerencyannę W ar- szycką, z której jedna córka pozostała.

www.cbw.plCBW XX. MICHAŁ W IŚNIOWIECKI.

HERBU WŁASNEGO.

Michał Serwacy Korybut książę Wiśniowiecki objął powtóre r. 1733 hetmaństwo wielkie litewskie. W iado­ mość o życiu jego była juz powyżej umieszczoną.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XXI. MICHAŁ RADZIWIŁŁ.

HERBU TRĄBY.

Michał V Kazimierz Antoni Radziwiłł książę na Ołyce, Nieświeżu, Birżach, Dubinkach, Słucku, Ko- pylu, Kłecku, hrabia na Mirze Szydłowcu, Krozach, Biały i Kopysie', pan na Ż ółkw i, Złoczowie, Pomorza­ nach , ordynał ołycki, przyszedł na świat w Ołyce dnia 13 czerwca r. 1702 z ojca Karola Stanisława Radziwiłła kanclerza litewskiego i matki Anny księżniczki San- guszkówny. Zaledwie lat czternaście licząc miał już stopień w pancernej chorągwi polskiej, z którego r. 1718

www.cbw.plCBW 232

na godność pułkownika litewskiego wyniesiony został. Król August II oddał młodemu starostwo przemyskiej mając juź wielkie znaczenie w kraju udał się Radziwiłł trybem owoczesnym za granicę, gdzie po różnych dwo­ rach panujących mianowicie w Pradze od cesarza Ka­ rola IV niezwykłego doznał poważania. Po powrocie do ojczyzny, już jako miecznik królestwa polskiego a wkrótce jako koniuszy litewski, w czasach spokoju oddawał się usłudze krajowej, pełniąc rozmaite urzędy: posłował kilka razy na sejmy i zasiadał w godności marszałka na sądach trybunału litewskiego. Biegłość swoją w załatwia­ niu spraw publicznych udowodnił przy komissyi gdańskiej i kurlandskiej. Król August Ili mianował go r. 1734 marszałkiem nadwornym litewskim, w dwa lat później kasztelanem trockim i hetmanem polnym litewskim, r. 1737 wojewodą trockim a r. 1741 kasztelanem wileń­ skim. Po zgonie Michała Serwacego Wiśniowieckiego objął r. 1744 województwo wileńskie i hetmaństwo wiel­ kie litewskie. Jako najmajętniejszy pan na całą Polskę trzymał oraz starostwa: człuchowskie, kamienieckie, a powagę jego osobistą podnosiły jeszcze trzy ordery, które posiadał, to jest polski Orła białego, rossyjski ś. Andrzeja i ś. Huberta wojewody reńskiego. Ubogie w czyny wojenne życie swoje odznaczył tylko raz szcze­ gólny r. 1756 pochodem zbrojnym na powstańców, któ­ rych 3000 pod Sławetną w powiecie mozyrskim rozgro­ mił i uspokoił. Co do dostatków i dochodów pnieniężnych swoich, mógł najpierwszemu mocarzowi europejskiemu wyrównać; na swym dworze utrzymywał wiele wojska, które w ścisłej karności trzymał i niemałą liczbę sług i dworzan. W rozległych swych posiadłościach wybudo­ wał 8 kościołów 16 pałaców i 3 zamki; lubiał przytem nauki i zapomagał ludzi oddających się takowym. Żywot swój zakończył w Wilnie dnia 22 maja r.1762. W pier­ wsze małżeństwo poślubił sobie r. 1725 znaną autorkę

www.cbw.plCBW 233

dzieł drammatycznych w polskim języku Franciszkę Ur­ szulę księżniczkę Wiśniowiecką kasztelankę krakowską 5 z niej pozostały trzy córki: Teofila, Katarzyna, Ludo- wika młodo zmarła, oraz trzech synów: w dzieciństwie zgasły M ikołaj, Janusz późniejszy starosta krzemie­ niecki i brat jego bliźni Karól starosta człuchowski znany z swych przygód pod powszechnem nazwiskiem: Panie Kochanku, które to wyrazy w opowiadaniach swoich często zwykł powtarzać. Drugą żoną Michała Kazimie­ rza Radziwiłła była Anna Mycielska kasztelanka po­ znańska wdowa po Leonie Radziwille krajczycu litew­ skim , ta mu urodziła syna Hieronima i jednę córkę.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XXII. MICHAŁ MASSALSKI.

HERBU WŁASNEGO.

Michał Józef kniaź Massalski syn Jana podkomo­ rzego grodzieńskiego i Ogińskiej wojewodzanki mści- sławskiej kształcił się w akademji wileńskiej, gdzie ukończywszy nauki zaraz potem młode swe lata jeszce na usługi ojczyny poświęcił. Juź r. 1714 pełnił urząd de­ putata w trybunale litewskim, od tego to czasu gorliwy w obowiązkach obywatelskich aż do swego zgonu ża­ dnego nieopuścił sejmu, zasiadając jako poseł łub teź

www.cbw.plCBW ------236

jako senator. R . 1733 na sejmie obieralnym oddana mu była laska marszałkowska w kole rycerskim i wtedy to pokazał Massalski swą zręczność w łagodzeniu powaśnio- nych umysłów i zjednoczeniu zdań podzielonych. Król Au­ gust III mianował go pisarzem polnym wielkiego księztwa litewskiego i starostą sądowym grodzieńskim, ozdobił go prócz tego orderem Orła białego. R . 1741 miał jako wo­ jewoda mściławski także władzę marszałkowską w try­ bunale głównym litewskim. Po Michale Kazimierzu Radziwille objął kasztelanią trocką, a w r. 1744 wi­ leńską i hetmaństwo polne litewskie, z którego w r. 1762 na hetmaństwo wielkie litewskie postąpił. Podczas obioru na królestwo Stanisława Augusta Poniatowskiego, popierał także silną stronę Czartoryskich, co też było powodem; źe go uchwała sejmowa z r. 1764 i nadal przy władzy hetmańskiej zostawiła. Prócz starostwa grodzieńskiego, trzymał Massalski także radoszkowskie i berznickie. Umarł w miesiącu lutym r. 1768, zosta­ wiwszy z żony swej Franciszki Ogińskiej kasztelanki trockiej czterech synów : Kazimierza podczaszego lit. Józefa podskarbiego nadwornego lit. Jana starostę woł- kowyskiego, Ignacego biskupa wileńskiego i córkę Ka­ tarzynę.

www.cbw.plCBW XXIII. MICHAŁ OGIŃSKI.

HERBU WŁASNEGO.

Michał książę Ogiński urodzony z ojca Jana starosty grodzieńskiego i matki Joanny Wołłowiczówny podko- morzanki słonimskiej, jeszcze za rządów króla Augu­ sta III odznaczał się swemi niepospolitemi zdolnościami umysłowymi i gorliwem przywiązaniem do ojczyzny, które to przymioty piastującemu natenczas różne pomniej­ sze urzędy od tegoż monarchy order Orła białego wyje­ dnały. Wielostronnem swem ukształceniem oraz rzadką

www.cbw.plCBW ------238

dobrodusznością i prostotą jednał on sobie w podróży swej za granicą wielu przyjaciół. Podczas pobytu w Pe­ tersburgu pozyskał zaufanie generała Panina; ten jednał dla niego łaskę u cesarzowej Katarzyny I I , a nawet po zgonie Augusta III starał mu się wyrobić wstąpienie na tron polski. Ogiński jednak niepraguąc tej dostojności; nie oziąbł w usługach rzeczypospolitej i pod panowaniem nowo obranego króla Stanisława Augusta, który go, zawdzięczając mu te starania, orderem ś. Stanisława przyozdobił, na województwo wileńskie, ar. 1768 na hetmaństwo wielkie litewskie wyniósł. Jako prawy i do­ brem ojczyzny mocno zajęty obywatel przemyśliwał cią­ gle nad sposobami ratowania kraju od zaguby do której coraz bardziej się chylił. W tym to celu znosił się kry- jomo z Janem Klemensem Branickim hetmanem wielkim koronnym i z Puławskim naczelnikiem konfederatów. Chcąc nawet zbrojną ręką stanąć w obronie swobód, zebrał pod pozorem przeglądu wojskowego 2 0 0 0 konnicy i nieco artyleryi do obozu pod Telechanami; z tą siła na­ padł już otwiircie pod Antopolem koło Radzicy dnia 6 września 1771 oddział wojska rossyjskiego. Zginął w tej potyczce pułkownik rossyjski Albuszew a Ogiński zabrał 400 żołnierzy przeciwnych w niewolę, których jednakże wspaniałomyślnie po odebraniu przyrzeczenia iż nigdy przeciw Polsce wojować niebędą na wolność wypuścił. PodZelw ą stoczył Ogiński w kilka dni potem bitwę z dru­ gim oddziałem nieprzyjaciół prowadzonych przez gene­ rała Kankryna, złożonych z 6 pułków i 3000 Kozaków. I tu chociaż z mniejszemi siłami odniósł zwycięztwo, pojmawszy 500 ludzi z bronią i kasą wojenną. Jednakże w skutek nieostrożności swej rozbity został z wojskiem dnia 22 września pod Stołowricami w nocy przez generała Suwarowa, przyczem się 200 ludzi i 10 dział w ręce Rossyjan dostało. Uszedł Ogiński przed zemstą wrogów za granicę, przebywając to w Wiedniu to w Paryżu,

www.cbw.plCBW 239

z kąd dopiero r. 1776 po uspokojonej nieco burzy nazad do ojczyzny powrócił. Jednakże znowu w obce kraje wy­ jechał, popierając w Francyi, Anglji, Niderlandyi spra­ wę narodu. R . 1787 przybył znowu do Polski i wtedy to wezwała go nowa rada jako członka do czuwania nad sprawami wojskowemi. Opór jaki w swych dobrych chę­ ciach doznawał, zmusił go do podróży nowej za granicę. W olał on r. 1792 złożyć urząd hetmana litewskiego, a niżeli stać się przyczyną zguby swego kraju. W roku 1794 podczas naczelnictwa Kościuszki, chwycił i Ogiński tem chętniej za oręż towarzysząc w wyprawie podDyne- burg. W zaborze Litwy r. 1795 utracił wszystkie swe rozległe posiadłości, a Rossyanie zwrócili mu tylko skrzypce, na których, lubiąc muzykę i układając po­ wszechnie znane swe polonezy, chętnie grywał. Odtąd przebywał Ogiński ciągle za granicą, gdzie też i żywot zakończył, niezostawiwszy żadnego potomstwa z żony Alexandry Czartoryskiej kaclerzanki litewskiej. Nieska­ żona cnota byłą cechą tego zacnego męża. Do nauk wie­ lostronnych jakie posiadał łączyło się także żywe zami­ łowanie w sztukach pięknych, prócz muzyki w której wysoko doprowadził, był także biegłym rysownikiem i budowniczym. Polska winna jemu pierwszy pomysł osu­ szenia stojących błotnisk pińskich, na co ogromnych nie- żałował kosztów urządziwszy dziewięcio milowy kanał łączący rzekę Szczarę z Jasiołdą czyli raczej Niemen z Przypecią.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XXIV. SZYMON KOSSAKOWSKI.

HERBU ŚLEPOWRON.

Szymon Korwin Kossakowski był potomkiem szla­ checkiej rodziny mieszkającej na Żmudzi i miał matkę z domu Zabiełłównę. Sławny z swych przygód w młodości pozyskał zaufanie królewicza Karola księcia kurlandzkie- go a syna Augusta III, którego sprawę podczas obioru r. 1764 mocno popierał. Naraził sobie tem nie mało stronników Stanisława Augusta i zaledwie po korronacyi tegoż króla, gdy się juź kraj nieco uspokoił, wrócił do Warszawy. Tu jednakże dla śmiałych swych słów prze- 16

www.cbw.plCBW ------¡242 ------

ciw królowi miotanych miał być pojmany, jednakże bro­ niąc się mężnie, ranny, ucieczyką do Tureczyzny się ra­ tował. Myśleli Turcy, że Kossakowski przyjechał do nich na zwiady ze strony Rossyi nieprzyjaznej Porcie, dla tego też pojmał go dwie mil od granicy stojący oddział Tatarów. Korzystał Kossakowski z rozruchu wznieco­ nego przez uduszenie wezyra i uszedł z więzienia na powrót do Polski. R. 1768 przyłączył się do konfede- racyi barskiej a otrzymawszy znaczne summy od dworu saskiego, wysłany był znowu do Tureczyzny, w celu proszenia o pomoc dla królewicza Karola. W Polszczę pozyskał Szymon Kossakowski sławę dzielnego party­ zanta, przyjaciel Puławskiego walczył z nim mężnie w Barze i wyprawił się potem z 400 jazdy na Litwę, niepokojąc niemal przez dwa lata wojska Rossyjskie. Zapuścił się przytem w głąb Rossyi aż pod Smoleńsk, z kąd dopiero po przegranej Ogińskiego r. 1771 powró­ cił. Niezgodliwy ciągłe miał sprzecki z Krasińskim i Po­ tockim , za co go też generalicya konfederacyi barskiej w Częstochowie z grona swego wykluczyła. Otrzy­ mawszy przebaczenie królewskie, a z niem urząd pod czaszego kowieńskiego, siedział przez czas niejaki spo­ kojnie w domu, dopóki go brat jego Józef biskup in- flantski człowiek bystrzejszego ale przewrotnego umysłu do służby rossyjskiej nienamówił. Był już wtedy Szymon Kossakowski starostą zosielskim, kasztelanem witebskim i konsyliarzem rady nieustającej przeznaczonym do wy­ działu skarbowego, gdy po zawarciu ustawy 3 maja r. 1791 został od cesarzowej Katarzyny generał-lejtnantem wojsk rossyjskich mianowany. Z oddziałem Kozaków wkroczył na Litwę, zajął W ilno i mianując się regimen- tarzem wojsk polskich, Rossyanami samą Warszawę osadził. Konfederaeya targowicka zleciła mu r. 1792 dowództwo nad siłą zbrojną litewską, a generał rossyj- ski Kreczetników ogłosił go r. 1792 za poduszczeniem

www.cbw.plCBW ------243 — -

biskupa Józefa Kossakowskiego w Wilnie hetmanem pol­ nym litewskim, którą to godność przyznał mu sam król Stanisław August po przystąpieniu do konfederacyi tar- gowickiej. Wysłany był w następnym roku w poselstwie od rządu do Petersburga, a po powrocie w miesiącu Lipcu na hetmaństwo wielkie litewskie posunięty. Dla nasycenia swej chciwości dopuszczał się teraz różnych bezprawiów, i zabierał dla własnego użytku z kass woj­ skowych zasoby pieniężne. Znienawidzony powszechnie, po wybuchnięciu powstania Kościuszki, pojmany został w W ilnie jako nieprzyjaciel kraju. Sąd kryminalny, przekonawszy go o różne zbrodnie, skazał go na śmierć, któryto wyrok na nim dnia 25 kwietnia r. 1794 w W il­ nie wykonanym został. Zoną Szymona Kossakowskiego była Potocka wojewodzanka wołyńska, rozwódka po Hilzenie wojewodzie mścisławskim.

16*

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW HET M A NI POLNI

LITEWSCY.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW I. STANISŁ AW KISZKA.

HERBU DĄBROWA.

Stanisław Piotrowicz Kiszka Zgierski jeszcze za rzą­ dów wielkiego^księcia litewskiego a królewicza polskiego Alexandra pełnił urząd marszałka nadwornego i namie­ stnika lidzkiego. Gdy r. 1496 kroi polski Jan Olbracht przedsięwziął nieszczęśliwą wyprawę na Stefana woje­ wodę wołoskiego, wyprawiony został królowi na pomoc Stanisław Kiszka z kilkoma tysiącami książąt, panów

www.cbw.plCBW ----- 248

i dworzan litewskich. Mimo pospiechu i mimo waleczno­ ści, którą to wojsko litewskie pokazało, znosząc jeden oddział W ołochów przeszkadzający przeprawie przez Dniestr, zopoźno jednakże do obozu królewskiego, gdyż już po zupełnej porażce Polaków nadciągnęło. Dla tego też składali niektórzy winę przegranej na opiesza­ łość Stanisława Kiszki. Chcąc zrzucić z siebie to podej­ rzenie, prosił Kiszka króla Jana Olbrachta, aby mu pozwolił wtargnąć z siłą zbrojną do ziemi nieprzyjaciół, czego mu jednakże król odmówił. Powracając do Litwy napadł Kiszka w dwunastu milach za Bracławiem na kilkaset Tatarów, których poraził. R. 1497 wysłany był w poselstwie do Iwana Wasilewicza wielkiego księ­ cia moskiewskiego. R . 1499 już na ten czas wojewoda smoleński i hetman polny litewski, walczył wespół z Kon-' slantym księciem Oslrogskim pod Wiedrussą mając tylko garstkę wojska przeciw 40000 M oskwy, które Jakób Zacharynicz prowadził. Podług niektórych pisarzy został Kiszka wraz z księciem Ostrogskiem w tej bitwie poj­ many i odsiedział lal kilka w niewoli, podług drugich zaś widząc porażkę swoich ratował się przebojem. R . 1502 obronił się wielkiej potędze Moskwy, kuszącej się da­ remnie o dobycie Smoleńska, a w następnym roku roz­ prószył złączywszy swe siły z Siemionem księciem Słu- ckim, Olbrachtem Gasztołdem i Jerzym Niemierowiczem, pod Gródkiem koło rzeki Przypeci, 3000 Tatarów którym kilka tysięcy plonu odebrał, li. 1505 ściągnął na siebie gniew króla Alexandra z powodu tego iż obstawał za sprawą Ilinicza zruconego w brew prawu przez króla z starostwa lidzkiego; domagał się Kiszka od Alexandra aby nie odbierał już raz rozdanych urzędów. Zniósł następnie dnia 0 sierpnia r. 1506 Stanisław Kiszka z 10000 wojska litewskiego, Irzy razy silniejszą nawałę Tatarów perekopskich prowadzonych od Balygiereja pod Kłeckiem, przyczem 20000 Talarów legło na placu, 3000

www.cbw.plCBW 249

pogan w niewolę i 23000 koni Litwini pojmali, Rozcho- rzał się tegoż dnia mocno z trudów Kiszka, iż zmuszony był pogoń za uchodzącemi niedobitkami Tatarów zlecić księciu Michałowi Glińskiemu. Wysłany do Moskwy z kilkoma tysiącami Litwinów i Kozaków szerząc owo- czesnym zwyczajem pożogę i zniszczenie w kraju nie­ przyjacielskim doszedł r. 1508 aż pod zamek Wiażmę czyni W osnię jak niektórzy piszą. Umarł tegoż roku, zostawiwszy potomstwo z żony swej Anny córki Piotra Białego hetmana wielkiego litewskiego.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW II. JERZY RADZIWIŁŁ.

HERBU TRĄBY.

Żywot jego obacz między Hetmanami wielkieini lilew- skiemi.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW III. JAN RADZIWIŁŁ

HERBU TRĄBY.

Żywot jego obacz między Hetmanami wielkiemi litew- skiemi.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW IV. PIOTR KISZKA.

HERBU DĄBROWA.

Piotr Stanisław Kiszka był synem, czyli jak drudzy twierdzą bratem Stanisława Kiszki hetmana polnego li­ tewskiego. Od pierwszej młodości używał go zaraz król Zygmunt I do spraw krajowych, wysławszy go po dwa kroć w poselstwie do cara moskiewskiego Iwana Wasile­ wicza w r. 1521 i 1526. Otrzymał za to starostwo ¿mudzkie i kasztelanią trocką, z której r. 1533 na wo­

www.cbw.plCBW jewództwo trockie posunięty został. Odznaczał się przy- tem niepospolitem swem męztwem, szczególniej r. 1535 podczas wojny moskiewskiej , zapuszczając się z swymi hufami w głąb kraju nieprzyjacielskiego. Ii. 1541 miano­ wany kasztelanem wileńskim i hetmanem polnym litew­ skim , z szedł z tego świata r. 1544 mając w potomstwie dwóch tylko synówr: Stanisława i Mikołaja. Należy Piotr Kiszka do rzędu licznego ludzi znakomitych, którzy złote czasy Zygmunta I i radą i orężem swym wsławili.

www.cbw.plCBW V. GRZEGORZ CHODKIEWICZ,

HERBU KOSCIESZA.

Żywot jego obacz między Hetmanami wielkiemi litew­ skiemu

17

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW VI. MIKOŁAJ RADZIWIŁŁ.

HERBU TRĄBY.

Żywot jego obacz między Hetmanami wielkiemi litew­ skiemu

17*

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW ROMAN Książe SANGUSZKO.

Hetman Polny Litewski

www.cbw.plCBW VII. ROMAN SANGUSZKO.

HERBU POGONIĄ.

Roman Sanguszko książę na Niesuchojeżach i Lo- kaczach urodził się z ojca Jędrzeja marszałka wołyń­ skiego i Anny Despotówny wojewodzanki wołyńskiej. Odważny i w staczaniu bitew szczęśliwy, słynął z swej waleczności w kraju i od króla Zygmunta Augusta wielce, był lubionym, który mu starostwa źytomirskie, bracław- skie, winnickie i województwo braeławskie oddał. Będąc hetmanem nadwornym litewskim r. 1567 na polach izwań-

www.cbw.plCBW ------262 ------

skich koło Czasnik dowodząc tylko 1900 ludźmi otrzymał świetne zwycięztwo nad 8000 wojska moskiewskiego, którego wódz Piotr Srzebny zaledwie ranny ujść zdołał. Padł na placu posiłkujący Moskwie wódz tatarski Amu- rat, a Sanguszko utraciwszy zaledwie 12 z swroich ludzi dobył całego obozu, pojmał wiele bojarzynów, między tymi rannego kniazia Wasyla Pałeckiego. Tegoż roku jeszcze obskoczył niespodzianie Sanguszko oddział nowy wojska nieprzyjacielskiego, złożony z 6000 jazdy mo­ skiewskiej i 3000Tataró.w między Ułą. a Soszą. W krw a- wej tej rozprawie poległ moskiewski hetman Mienszuk od ręki Romana Sanguszki, a drudzy dwaj Josyf Szczer­ baty i kniaź Juryi Boratyński wraz z 80 znacznemi dwo­ rzanami dostał się w niewolę. R. 1568 dnia 20 września dobył nocną porą obronnego zamku U ły, o który się już przedtem przez sześć tygodni kusił. Zabrał z niego27 dział, 2 wojewodów W ełaminów, do 300 bojar i innych wię­ źniów, których wraz z zdobytemi chorągwiami na sejmie lubelskim królowi Zygmuntowi Augustowi uroczyście od­ dawał. R . 1569 mianowany już hetmanem polnym litew­ skim poraził Tatarów na Ukrainie pod Humaniem. Umarł w najpiękniejszym wieku zaledwie lat 34 licząc, w R ó­ żanie dnia 20 maja r. 1571, pozostawiwszy z żony swej Chodkiewiczówny kasztelanki wileńskiej trzy córki: Ma- ryannę, Helenę, Teodorę i syna Romana.

www.cbw.plCBW VIII. KRZYSZTOF RADZIWIŁŁ.

HERBU TRĄBY.

Żywot jego obacz między Hetmanami wielkiemi litew­ ski emi.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW JAN CHODKIEWICZ.

HERBU KOŚCIESZA.

Żywot jego obacz między Hetmanami wielkiemi litew- skiemi.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW X KRZYSZTOF RADZIWIiŁ.

HERBU TRĄBY.

Zvwol jego obacz między Hetmanami wielkiemi lilew- skiemi.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XI. JANUSZ KISZKA.

HERBU DĄBROWA.

Żywot jego obacz między Hetmanami wielkiemilitew- skieuii.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XIV. JANUSZ RADZIWIŁŁ.

HERBU TRĄBY.

Żywot jego obacz między Hetmanami wielkiemi litew- skiemi.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XIII. PAWEł SAPIEHA.

HERBU LIS.

Ż y w o t jego obacz między Hetmanami wielkiemi litew- skiemi.

18

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XIV. WINCENTY GOSIEWSKI.

HERBU ŚLEPOWRON.'

Wincenty Korwin Gosiewski drugi syn Alexandra wojewody smoleńskiego i Ewy Pacówny przepędzi! młode lata na naukach w W ilnie, Wiedniu i Rzymie, zkąd powróciwszy do ojczyzny zwrócił na siebie uwagę króla Władysława IV , który go naprzód w liczbie dworzan swych umieścił, a potem stolnikiem litewskim mianował. Za rządów Jana Kazimierza, gdy się wszystkie nie­ szczęścia zlały na polską krainę, poświęcił się Gosiewski cały usługom znękanej ojczyzny. Marszałkował on na-

18 *

www.cbw.plCBW przód r. 1051 w izbie poselskiej , dalej rozpoczynając sw ój zawód rycerski w walkach z kozakami, takowych z małą garstką rycerstwa 10000 pod Jrpieniem, a 30000 pod Dymirem poraził. Odznaczał się mężnie w bitwach pod Łojowem , gdzie nawet konia pod nim ubito, pod Mozyrem, Pińskiem, Bobrujskiem i Białącerkwią. W na­ grodę tych zasług, oraz poniesionych slrat, dano mu r. 1G52 podskarbstwo wielkie litewskie, a w dwa lat później hetmaństwo polne litewskie. Gdy Karol Gustaw król szwedzki księztwo źmudzkie gwałtem Polsce wydzierał i od mieszkańców przysięgę wierności [wymuszał, za­ brany został Gosiewski niechcący podpisać aktu wier­ ności przez szwedzkiego generała Gabryela de la Gardie do niewoli. Przemyśliwając nawet i w więzieniu nad sposobami ratowania ojczyzny dla osłabienia sił szwe­ dzkich, wTysłał tajemnych posłów do cara Alexego Micliai- łowicza bawiącego na tenczas w W iln ie, donosząc mu iż Szwedzi nieszczerze z nim myślą. W zięło to posel­ stwo skutek pożądany, rozerwał bowiem car związek z Szwedami i Rygę oblegał. Odwiódł prócz tego Go­ siewski wojsko polskie kwarciane od łączenia się z nie­ przyjacielem. Poznali przeciwnicy biegłą zręczność Go­ siewskiego , a chcąc się zabezpieczyć względem jego osoby umyślili go wysłać do Szwecyi; przestrzeżony je ­ dnak Gosiewski, uszedł tajemnie z niewoli z siedmiu towarzyszami i pod W arszawę do króla Jana Kazimierza pospieszył, który właśnie zajęty był wyparciem Szwe­ dów z tegoż miasta. Za dzielną pomocą i namowrą Go­ siewskiego poddał generał AVittemberg W arszawę Ja­ nowi Kazmierzowi. Wysłany Gosiewski z 1000 konnicy do Żmudzi, wyciął podrodze osadę szwedzką w Pułtusku, Wpadł potem z swym małym pocztem, któremu Tatarzy pod dowództwem Zupankazy agi posiłkowali, do Prus, gdzie dnia 4 października r. 1(>56 pod Prostkami nad znacznym oddziałem wojska szwedzkiego i brandenburskiego sławne

www.cbw.plCBW 277

odniósł zwyeięztwo, zabrawszy cały obóz nieprzyjaciel­ ski w zdobyczy. W kilka dni jednakże sam od mściwych Szwedów pod Filipowem porażonym został. Obrócił się potem na Litw ę, tam 12 listopada r. 1056 pod Radzi- wiliszkami zniósł dążące ku Birżom posiłki generała Ma­ gnusa de la Gardie. Zebrawszy na Litwie własnym ko­ sztem 10000 wojska, odebrał nieprzyjacielowi zamek Birże i puścił się w roku 1657 do Prus gdzie Brandeben- burczyków po bitwie pod Srzednikiem do zawarcia po­ koju przymusił. Wtargnął z tamtąd Gosiewski do Inllanl poodbierał nieprzyjacielowi wszystkie twierdze leżące mię­ dzy liygą a Parnawą jako (o: Wolmir, Armet, Iium- bork, Holmet, Oborpal, Felin i Trejdan, Kieś a nawet samej Parnawy dobywał. Jednakże mniej szczęśliwym był w wojnie moskiewskiej a lubo na Litwie po dwakroć wrogów raz pod Kejdanami a drugi raz pod Kownem 10000 Moskwy z wodzeni ich Michałem Wołyńskim po­ raził, został dnia 21 października r. 1658 od 30000 wojska nieprzyjacielskiego pod Werkami opasany. 31ając tylko z sobą 12000 rycerzy, chociaż przez sześć godzin licznym tłumom mężnie się opierał, pojmany został od Dolhorukiego, i z towarzyszami klęski na niewolę do Moskwy zawiedziony. Przepędził tam lat cztery w smu­ tnej tęsknocie, słodząc sobie niedolę przekładem z fran- cuzkicgo dzieła Piotra de la Serre, które pod tytułem: Zwierciadło nikomu nie pochlebiające, naprzód w Wilnie r. 1665 a potem w Toruniu r. 1695 na świat wyszło. Strata doświadczonego wojownika mocno bolała roda­ ków, proszono więc na sejmach króla aby wykupił z nie­ w oli Gosiewskiego i w zamian za niego oddano pięciu het­ manów moskiewskich: Osipa i Szymona Szczerbatego, G r z e g o r z a Kozłowskiego, Jana Akinfijewa , Pialra Cho- wańskiego, na placu bitew pojmanych. Odzyskał tedy r. 1662 schorzały hetman wolność i powrócił do kraju z najżywszą radością witany. Puścił mu Jan Kazimierz

www.cbw.plCBW 278

z wdzięczności za wierne usługi starostwa: oszmiańskie, wieliskie, puńskie, markowskie i łodziejskie oraz ekono- mije mohylowską, grudziązką i olitską w dzierżawę. Przyszedłszy do sił nanowo się po wypraw wojennych gotował, gdy w tem śmierząc rozruchy między wojskiem na LitwieJ, które o niewypłacenie żołdu lak zwany świę­ ty związek pod naczelnictwem Nowoszyńskiego i Nar- kiewicza zawarło, pomówiony o spiknięcie się z Moskwą przeciw ojczyznie, pod Ostrynią dnia 29 listopada r. 1662 od rozhukanego żołnierslwa rozsiekany został. Zona jego Magdalena Konopacka kasztelanka elblągska poro­ dziła mu dwie córki Teressę i Zofią. Żywot Wincentego Gosiewskiego opisał w języku łacińskim Samuel W ę- sławski.

www.cbw.plCBW XV. MICHAŁ PAC.

HERBU GOZDAWA.

Żywot jego obaez między Hetmanami wiełkiemi litew- skiemi.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XVI. W ŁADYSŁAW WOŁOWICZ.

HERBU BOGORYA.

Władysław W ołow icz urodził się z ojca Piotra pod­ komorzego trockiego i matki Horodyskiej. Już z mło­ dych lat poświęcił się zawodowi wojennemu, służąc na­ przód za Władysława JV >v chorągwi usarskiej pod czas wyprawy moskiewskiej, gdzie nacierając zbył śmiało pod Smoleńskiem na samego wodza Sehina r. 1633 poj­ many został. Jednakże w krotce po zawarciu układów z Sehinem wolność odzyskał. Pełnił naprzód urząd cho­ rążego trockiego, dalej pisarza polnego litewskiego a od

www.cbw.plCBW r. 1646 kasztelana smoleńskiego. R. 1647 wysłany był jako komissarz do wypłaty wojska pieszego smoleńskiego, a r. 1653 zasiadał jako deputat w trybunale skarbowym, używany był także do uspokojenia związków wojsko­ wych. Mianowany r. 1655 wojewodą witebskim i sta­ rostą dziskim, w czasach napadu moskiewskiego na L itw ę, dzielnie za Jana Kazimierza len kraj słaniał, wystawiwszy swoim kosztem trzy chorągwie na obronę powiatu mozyrskiego. R . 1658 dawał silny odpór w W il­ nie Dołhorukiemu, w Hrabkowie 700 Moskwy wyciął. Chcąc się tej krzywdy pomścić, umyślili dwoma oddzia­ łami W ołowicza z nienacka opasać, jednakże W ołow icz przejrzawszy tę zdradę w 300 tylko jazdy odważnie po­ raził pierwszy oddział, a potem i drugi pod wodzem Buło ciągnący szczęśliwie zniósł pod Wielożynem. Na­ tarł śmiało pod Rzeczycą i Ihumenem na moskiewskiego hetmana Bociuhę z 1500 ludzi, których częścią pobił, częścią do poblizkiej głębokiej rzeki wegnał, utraciwszy jednego tylko z swoich w tej rozprawie. Dobył później Głębokie i w Bobrujsku 2000 zamkniętych Kozaków przez dwa miesiące oblęgał. Ogłoszony r. 1667 hetma­ nem polnym litewskim rozproszył 7000 nieprzyjaciół pod wodzą Kołoty, przyczem 4000 wrogów na placu padło, zabrawszy 17 chorągwi z placu bitwy. Rozchorzał się ciężko po tein zwycięztwie Wołowicz i zawieziony do Wilna r. 1669 żywota dokonał. Zona jego Zienowi- czówna czyli podług niektórych z domu Kozielówna Po- klewska podkomorzanka wendeńska żadnego mu nie zo­ stawiła polomstwa.

www.cbw.plCBW XVII. MICHAŁ RADZIWIŁŁ.

HERBU TRĄBY.

Michał I Kazimierz Radziwiłł książę i ordynat na Ołyce i Nieświeżu, hrabia na Mirze, Szydłowcu, Kro- zach i Białej urodził się dnia 26 października r. 1625 z ojca Alexandra I wojewody połockiego i maiki Tekli W ołowiczówny starościanki żmudzkiej. Ukończywszy nauki w Polszczę, udał się dla zupełnego wydoskonale­ nia się za granicę, gdzie tem wiekszej biegłości nabył w historyi, geografji, matematyce a nawet alchemji. W ojczyznie zaledwie 23 lal licząc, posłował już r. 1648

www.cbw.plCBW 284

z województwa trockiego na sejm warszawski. Za Jana Kazimierza pełnił naprzód urząd stolnika, dalej kraj- ezego i cześnika litewskiego, mając oraz starostwo ujul- skie. Początki dzieł wojennych zakładał jako pułkownik pod dozorem Janusza Radziwiłła hetmana litewskiego, w walkach z Kozakami i Moskwą. Poraził mężnie lirzy- czewskiego, wojował przeciw 31oskwie z swymi ludźmi pod Mohylowem i dzielnie się wodzom Chowańskiemu i Zmijowowi Szczerbie w Nieświeżu bronił. Spotykał się także z Horusowem pod Brześciem i z Dolhorukim pod Basią i Czereją. Równe męztwo okazywał w walkach z Szwedami pod Warszawą, Brześciem, Prostkami, N o­ wodworem, Pułtuskiem. W krwawej rozprawie pod Fi­ lipowem r. 1656 w niemałem był niebezpieczeństwie ży­ cia, albowiem konia pod nim ubito, pod Narwą dowodził całemu wojsku litewskiemu. Odznaczał się też 3lichał Radziwiłł w utarczkach z Rakoczym księciem siedmio­

grodzkim. Niemniejsze zdolności okazał 011 i w senacie, gdy r. 1661 pod jego przemyślnym zabiegiem w izbic poselskiej, której na tenczas był marszałkiem, obrady pożądany wzięły skutek. Jako kasztelan wileński po dwa kroć w godności marszałka zasiadał w trybunale litew­ skim i obowiązek komissarza w sprawach moskiewskich wypełniał. R . 1665 został wojewodą wileńskim na której posadzie udało mu się r. 1667 związek wojskowy litew­ ski rozprowadzić. R . 1669 posunięty został na podkan- cłerstwo i hetmańslwo polne litewskie. Udzielił mu przy- tem Jan Kazimierz licznych starostw jako t o : przemy­ skiego, człuchowskiego, chotnickiego, rabsztyńskiego, kamienieckiego, ostrzewskiego, krzyczowskiego, ho­ melskiego, propojskiego, chojneckiego, gulbińskiego, niżyńskiego, lidzkiego i upitskiego oraz dzierżawę tel- szeńską. W sławnej bitwie z Turkami pod Chocimem r. 1673, chociaż sam szablą w głowę cięty baszę ture­ ckiego z pistoletu ubił. Pozyskał on u rodaków przydo­

www.cbw.plCBW mek sławnego, i taką miał wziętość, źe go nawet nie­ którzy po zgonie Michała Korybuta Wiśniowieckiego na tron polski obrać zamyślali. R . 1679 wysłany w po­ selstwie od króla Jana III do cesarza Leopolda i do pa­ pieża Innocentego X I wracając z Rzymu, umarł w Bo- nonji dnia 14 listopada r. 1G80, pochowany w Nieświeżu. Miał Michał Radziwiłł z żony swej Katarzyny Sobieskiej kasztelanki krakowskiej siostry króla.Jana III następu­ jące potomstwo 6 synów -. Mikołaja, Jana, Bogusława, Ludw ika. Jerzego, Karola i jednę córkę Teklę Aide-, gundę.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XVIII. KAZIMIERZ SAPIEHA.

HERBU LIS.

Żywot jego obaez między Hetmanami wielkiemi liłew- skiemi.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XIX. JAN OGIŃSKI.

HERBU WŁASNEGO.

Jan Ogiński na Iiozielsku drugi syn Samuela cywuna trockiego z Bielewiczówny, męztwu swemu jedynie winien był swe godności. Jeszcze za panowania króla Jana Ka­ zimierza będąc już marszałkiem wolkowiskim posłował i*. 1662 na sejmie. W wojnie z Moskwą wiódł odważnie pułki zbrojne, z którymi dzielnie koło Niemna i Dniepru przeciw nieprzyjacielowi walczył. Ucierał się także zSzwe- dami. W nagrodę za swe czyny wrojenne wziął od króla 19

www.cbw.plCBW 290

Jana III któremu pomagał w wyprawach na Turki i Ta­ tary, r. 1674 naprzód starostwo i województwo mści- sławskie, dalej r. 1679 połockie a nakoniec w r. 1682 hetmaństwo polne litewskie i starostwo stokliskie. Po po­ wrocie z wyprawy wiedeńskiej zakończył Ogiński wszę­ dzie dzielnością straszny nieprzyjacielowi swoj żywot dnia 25 stycznia r. 1684 w Krakowie. Pierwszy raz za­ warł śluby z Siemaszkowną która mu porodziła jednę córkę Helenę i trzech synów Mikołaj a, Grzegorza, Leona. Drugi raz zaś wszedł w związek małżeński z Joanną Na- ruszewiczówną, ta zaś mu pozostawiła córkę Maryannę i synów Alexandra, Kazimierza i Marcyana.

www.cbw.plCBW XX. JÓZEF SIÜSZKA.

HERBU OSTOJA.

Józef Bogusław Słuszka urodził się z ojca Bogusława podskarbiego nadwornego litewskiego i matki Anny Po­ tockiej wojewodzanki bracławskiej. Okazawszy swą dzielność jeszcze r. 1673 w bitwie z Turkami pod Cho- cimem, pełnił juź w następującym roku urząd łowczego litewskiego i starosty rzeczyckiego. W godności chorą­ żego litewskiego przydany był r. 1676 do roku królew­ skiego dla obrady wojennej. Użył go król Jan III r. 1678 19*

www.cbw.plCBW 292

7,n deputowanego do wypłaty wojska i we dwa lat później oddał mu laskę nadworną litewską. II. 1683 był uczestni­ kiem wyprawy na Turków' dobywających W iedeń, za co mu też król po zgonie Jana Ogińskiego kasztelanią wi­ leńską, hetmaństwo polne litewskie z starostwami lancko- rońskiem, puńskiem, pieniawskiem i jezierskiem oddał. II. 1685 dowodził wojskiem litewskiem w pamiętnej po­ trzebie na W ołoszczyznie, gdzie przemysł Stanisława Jabłonowskiego hetmana wielkiego koronnego siły polskie otoczone zewsząd nawałą Turków i Tatarów z cieśni uprowadził. Umarł Słuszka w Krakowie już za panowa­ nia Augusta II r. 1701. Był to mąż pobożny, dla cier­ piącego ubóstwa miłosierny i w sądach sprawiedliwy, poświęcając przytein na potrzeby ojczyzny chętnie swój mąjątck. Z żony swej Teresy Gosiewskiej helnianowny polnej litewskiej żadnego niezostawił polomstwa.

www.cbw.plCBW XXI. MICHAŁ WIŚNIOWIECKI.

HERBU WŁASNEGO.

Żywol jego obaez między Hetmanami wielkicmi lilew- skiemi.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XXII. GRZEGORZ OGIŃSKI.

HERBU WŁASNEGO.

Żywot jego obaez między Hetmanami wieikicmi iii skicmi.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XXIII. STANISŁAW DENHOFF.

HERBU WŁASNEGO.

Stanisław DenhofF syn Władysława wojewody po­ morskiego i Konstancyi Słuszczanki wojewodzanki wi­ tebskiej , kształcił się za młodu w szkołach pijarskich w Warszawie, gdzie go z pilności swej król Jan HI poznał i szczególniej polubił. Zwiedził potem Niemcy i Francy«^ w celu nabrania większego doświadczenia. August II bacząc w nim niezwykłe zdolności, wyznaczył go na tenczas juź łowczego litewskiego i wojewodę po-

www.cbw.plCBW 298

łockiego na sejmie r. 1703 do załatwienia sporÓAV po­ granicznych między Szlązkiem a księztwem zatorskiem, który to obowiązek Denhoff z zaszczytem przyprowadził do skutku. Piastował on także urząd niecznika koron­ nego; wierny Augustowi II w obronie swego Jkróla sta­ nął r. 1704 na czele konfederacyi generalnej sandomirskiej i nieraz mężnie z wojskiem szwedzkiem Karola X II się spotykał. R . 1708 objął hetmańslwo polne litewskie, przyczem także starostwa : kałuskie, koscierzyńskie, no- womiejskie i latowickie trzymał. Po dwa kroć r. 1710 i 1712 marszałkowa! w izbie poselskiej, umiejąc roz­ tropnością swoją jednać sobie nawet rozdwojonych stron­ ników zaufanie. R . 1726 wyznaczony komissarzem ge­ neralnym w sprawie Kurlandyi, księztwo to mimo gróźb i oporu wcielił do korony, oraz rząd polski w takowem zaprowadził. Zakończył swój żywot w Gdańsku dnia 2 sierpnia r. 1728 pochowany w Częstochowie. Pierwsza jego żona Joanna Denhoffówna wojewodzanka malborska urodziła mu młodo zgasłego syna i córkę Konstancyą. Z drugą zaś Zofią Sieniawską hetmanówną wielką koron­ ną, którą r. 1722 pojął, żył DenhofFbezpotomnie.

www.cbw.plCBW XXIV. MICHAŁ RADZIWIŁŁ.

HERBU TRĄBY.

Żywot jego obacz między Hetmanami wiclkiemi lilew- skiemi.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XXV. MICHAŁ MASSALSKI.

HERBU WŁASNEGO.

Żywot jego obacz między Hetmanami wielkiemi litew skiemi.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XXVI. ALEXANDER SAPIEHA.

HERBU LIS.

Alexander Michał ksiąźe Sapieha hrabia na Bycho- wie, Drui, Szkudach, Czerei, Różanie, Dereczynie, Sapieźynie i Wysokiem litewskiem, pan na Barkałahowie, Dąbrowie-, Zehvie, Czerlonie i Kocku, przyszedł na świat r. 1730 z ojca Kazimierza starosty wołpińskiego generała artylleryi litewskiej i matki Karoliny urodzonej księżniczki Radziwiłłówny kanclerzankiej wielkiej litew­ skiej. Król August III mianował go naprzód oboźnym

www.cbw.plCBW 304

polnym litewskim, później wojewodą połockim i podskar­ bim nadwornym, przyozdobiwszy go zarazem i orderem Orła białego. R. 1762 objął opróżnioną godność hetmana polnego litewskiego, którą z zaszczytem przez lat trzy­ naście piastował, śmierząc rozmaite bunty, kłujące się między wojskiem za czasów króla Stanisława Augusta. Oddał ten monarcha Sapieźe po zgonie księcia Czartory­ skiego r. 1775 wielką pieczęć litewską i policzył go w po­ czet rycerzy orderu ś. Stanisława. Prócz tych dosto­ jeństw miał sobie jeszcze Sapieha udzielone ordery, ros- syjski ś. Andrzeja i reński ś. Huberta. W rok przed swym zgonem, gdy się nieszczęsna możnowładcza con- federacya targowicka zawiązała, przystąpił także do niej w Brześciu litewskim dnia 9 sierpnia r. 1792, ogłoszony przez Szymona Kossakowskiego marszałkiem tegoż zwią­ zku na Litwie. Śmierć jego, zaszła w Warszawie dnia 28 maja r. 1793 nie dozwoliła mu dożyć ostatecznej burzy, która Polskę wywróciła. Ciało jego złożone zo­ stało wBerezie. Owoczesne pisma chwalą dobroczynność dla ubogich Alexandra Sapiehy, oraz skromność obycza­ jó w , pilność i niezachwianą sprawiedliwość jaką podczas sądów w assesoryi i podczas marszałkowstwa swego w trybunale głównym litewskim pokazywał. Zamiłowany w naukach, łożył czas zbywający od spraw publicznych na czytanie książek, oraz znaczne koszta na wsparcie oddających się piśmiennictwu. Zostawił kilkoro dzieci z żony swej Magdaleny księżniczki Lubomirskiej mieczni- kówny koronnej; między lemi Franciszka Sapiehę pó­ źniejszego generała artylleryi litewskiej i naslarszą córkę Annę wydaną za Sanguszkę starostę czerkaskiego.

www.cbw.plCBW XXVII. JÓZEF SOSNOWSKI.

HERBU NAŁĘCZ.

Józef Sosnowski na Sosnowicy zrodzony w ziemi chełmskiej, po odbytem wychowaniu w szkołach narodo­ wych udał się zaraz do stanu żołnierskiego. Jako rot­ mistrz udowodnił jeszcze r. 1733 swą odwagę z zamie- szaniach na sejmie rozerwanej elekcyi. Obdarzony płynną wymową prawie na każdy sejm obierany bywał za posła koła rycerskiego. Król August III zaszczycił go pisar­ stwem wielkiem, starostwem grodowem brzeskiem, i or- 20

www.cbw.plCBW dereni orła białego. Na sejmie obieralnym po śmierci Au­ gusta III pełnił urząd marszałka z księztwa litewskiego. SUnisław August mianował go naprzód pisarzem polnym litewskim, rycerzem orderu ś. Stanisława, wojewodą smoleńskim, a na koniec r. 1775 w Wrześniu hetmanem polnym litewskim. W idząc zbliżającą się klęskę narodu, złożył Sosnowski w miesiącu grudniu r. 1780 dobrowol­ nie ten urząd, po którym na województwo połockie obrany został. Umarł ten gorliwy o dobro powszechne obywatel dnia 31 grudnia r. 1783 w Ratnie w ziemi chełmskiej. Żył w małżeństwie z Teklą Zenowiczówną starościanką snitawską, z którą miał dwrie córki: Kata­ rzynę wydaną za Józefa Platera i Ludwikę zaślubioną Józefowi księciu Lubomirskiemu.

www.cbw.plCBW XXVIII. LUDWIK TYSZKIEWICZ.

HERBU LELIWA.

Ludwik Skumin Tyszkiewicz syn Józefa wojewody smoleńskiego i Anny Pociejówny wojewodzanki trockiej, za rządów króla Stanisława Augusta pełniąc urząd pisa­ rza wielkiego litewskiego, posłował z województwa wi­ leńskiego na sejm r. 1778, gdzie obrany marszałkiem sejmowym dnia 5 października laskę w izbie poselskiej otrzymał. A lubo ten sejm z powodu oporu rossyjskiego na niczem zeszedł, posunięty został Tyszkiewicz dnia 12 grudnia r. 1780 na helmaństwo polne litewskie po dobro-

2 0 *

www.cbw.plCBW 308

wolnem ustąpieniu Józefa Sosnowskiego. R . 1782 zasia­ dał jako członek w radzie nieustającej, a r. 1784 był na sejm deputatem z stanu i ministeryum. Mianował go król w Grodnie tegoż roku radzcą oddziału wojskowego, a później szefem regimentu litewskiego. R . 1792 sto­ sownie do rozkazu cesarzowej rossyjskiej Katarzyny przystąpił do konfederacyi targowickiej, a gdy i sam król stronnictwo owe przyjął, wziął Tyszkiewicz na sejmie grodzieńskim po Gurowskim marszałkowstwo wielkie li­ tewskie , w której to godności w poselstwie do Peters­ burga wysłany został. Przeżył on czasy największych zaburzeń w Polsce mając w małżeństwie Wincentę księ­ żniczkę Poniatowską z której potomstwo zostawił.

www.cbw.plCBW SZYMON KOSSAKOWSKI.

HERBU SLEPOWRON.

Żywot jego obacz między Hetmanami wielkicmi litew- skiemi.

www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW XXX. JÓZEF ZABIEŁŁO.

HERBU TOPOR.

Józef Zabiełło pochodzący z szlacheckiej rodziny osiadłej w kowieńskim powiecie na Litwie, pełnił na­ przód służbę szambellana (pokojowego) przy boku króla Stanisława Augusta, który go orderem s. Stanisława i urzę­ dem łowczego wielkiego litewskiego obdarzył. Na sejmie r. 1784 był posłem stanu rycerskiego, zasiadał także jako radzca i członek oddziału wojskowego w radzie nieusta-

www.cbw.plCBW 312

jącej. Po zawiązaniu się konfederacyi targowickiej przy­ stąpił do niej Zabiełło. Dnia 18 sierpnia r. 1792 ogłoszono go drugim marszałkiem moźnowładczej konfederacyi li­ tewskiej i przydano do pomocy w radzie, podeszłemu już Alexandrowi Sapieże; a gdy hetman polny litewski Szy­ mon Kossakowski dnia 6 października w poselstwie do Petersburga wyjechał, objął Zabiełło tymczasowe do­ wództwo nad wojskiem litewskiem. R . 1793 w miesiącu maju mianował go król hetmanem polnym litewskim; je ­ dnakże nie długo cieszył się Zabiełło tą dostojnością. Został podczas powstania w Warszawie uwięziony i dnia 9 maja r. 1794 przez sąd kryminały o zdradę przeko­ nany i śmiercią ukarany. Józef Zabiełło żył od r. 1784 w małżeństwie z Maryanną Sobolewską kasztelanką warszawską.

www.cbw.plCBW SPIS. Hetmanów wielkich i polnych królestwa polskiego i wiel­ kiego księztwa litewskiego, których żywoty książka ta obejmuje.

Biały Piotr Jwanowicz. Branicki Franciszek Xawery. ----- Jan Klemens. Chodkiewicz Grzegorz Altwandrowicz. ------Hieronim. ------Jan Karol. Chomentowski Stanisław. Czarniecki Stefan. Denhoff' Stanisław. Firlej Mikołaj. Gosiewski Wincenty. Jabłonowski Stanislau Jan. Jazłowiecki Jerzy. Kalinowski Marcin. Kamieniecki Mikołaj. Kazanowski Marcin. Kiszka Janusz. ------Piotr Stanisław. ------Stanisław Piotrowicz. Koniecpolski Stanisław. Kossakowski Szymon. Lanckoroński Stanisław. Lubomirski Hieronim Augustyn. ------Jerzy Sebastyan. Massalski Michał Józef. Mielecki Mikołaj. Ogiński Grzegorz Antoni. ------Jan.

www.cbw.plCBW ------3 1 4 ------

Ogiński Michał. Oslrogski Konstanty. Potocki Jędrzej. ------Józef. ------Mikołaj. ------Stanisław. ------Szczęsny Kazimierz. Radziwiłł Jan III. ------Janusz XI. ------Jerzy. ------Krzysztof I Mikołaj. ------Krzysztof II. ------Michał I Kazimierz. ------Michał V Kazimierz. ------Mikołaj V. Rzewuski Seweryn. ------Stanisław Mateusz. ------Wacław. Sanguszko Roman. Sapieha Alexander Michał. ------Kazimierz Paweł Jan. ------Lew. ------Paweł Jan. Sieniawski Adam Mikołaj. ------Mikołaj I. ------Mikołaj II. ------Mikołaj III. Słuszka Józef Bogusław. Sobieski Jan Sosnowski Józef. Tarnowski Jan. Tyszkiewicz Ludwik. Wiśniowiecki Dymitr Jerzy. ------Michał Serwacy. Wołowicz Władysław'. Zabiełło Józef. Zamojski Jan. Żółkiewski Stanisław.

Drukiem Breitkopfa i Hartela w Lipsku.

www.cbw.plCBW CBW Warszawa nr inw.: KXIX - 263

MG 263 XIX w.

www.cbw.plCBW