Żywoty Hetmanów Królestwa Polskiego I Wielkiego Księstwa Litewskiego
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
www.cbw.plCBW ŻYWOTY HETMANÓW KRÓLESTWA POLSKIEGO I WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO Z MATERYAŁOW PO SAMUELU BRODOWSKIM W PODHORCACH ZNALEZIONYCH WYDAŁ Ż E GOTA P A ULI OZDOBIONE HERBAMI I RYTOWANEMI W IZERUNKAMI LWÓW, STANISŁ A W ÓW I TARNÓW NAKŁAD J ANA MILIKOWSKIEGO. 1850. www.cbw.plCBW www.cbw.pl www.cbw.plCBW OD NAKŁADCY. Wydając dzieło niniejsze, sądzę iż publiczności pragnącej z liistoryą ojczystą głębiej się obznajomić, niemałą uczynię przysługę; główniej szy albowiem wątek minionych dziejów naszego kraju, stanowią czyny wo jenne; życiopisma przeto mężów walecznych, których dzieła są naszą i potomków naszych drogą spuścizną, i których sława jest częścią sławy narodowćj — nie- powinny też być obojętne. Maluje się w nich jak naj wyraźniej obraz wieków zeszłych, a bohaterskie dzieła ich, poświęcanie się dla ojczyzny, oraz rozliczne cnoty służyć będą za wskazówkę i naukę najodleglejszym naw7et pokoleniom. Nieszczędziłem przetoż kosztów^, żeby dzieło to po żyteczne i co do powierzchowności wewnętrznej war tości swój godnie odpowiedzieć mogło: obok ozdobnego druku dodałem drzeworyty herbów, jakie się w pier wotnym rękopisie Samuela Brodowskiego narysowane znajdowały, oraz wizerunki niektórych hetmanów po dług oryginalnych ówczesnych obrazów familijnych, wiernie i starannie przez słynnych za granicą rytowni ków wykonane. www.cbw.plCBW Za miły obowiązek poczytuję sobie objawić w tein miejscu publicznie mą wdzięczność JW. Hr. Leonowi Rzeiouskiemu za łaskawe udzielenie pierwotnego rę kopisu Brodowskiego, oraz za dostarczenie trzech ry- towanych wizerunków hetmanów: Stanisława, W a cława i Seweryna Rzewuskich 5 JO. Ks. Jerzemu Lubomirskiemu za dostarczenie dwóch rytowanych wizerunków Hieronima i Jerzego Ks. Lubomirskich; JO. Ks. Romanowi Sanguszce za dostarczenie ryto- wanego wizerunku llomana Ks. Sanguszki, hetmana poln. lit. 5 JO. Ks. Karolowi Jabłonowskiemu za do starczenie rytowanego wizerunku Stanisława Ks. Jabło nowskiego ; jakoteż Jego Excel. Hr. Alfredowi Po tockiemu za nadesłanie trzech litografowanych popiersi 5 oraz WmuP. Kamienieckiemu za rytowany wizerunek Mikołaja Kamienieckiego. Wspaniałomyślna chęć, z jaką się te Szanowne Osoby do przyozdobienia niniej szego dzieła przyczynić raczyły, pozostanie chwale bnym pomnikiem ich starania i pieczołowitości o wzrost nauk i sztuk pięknych w kraju naszym. Lwów d. 15. Sierpnia 1849. JAN MILIKOWSKI. www.cbw.plCBW PRZEDMOWA WYDAWCY. Przy coraz bardziej wzrastaj ącem dziś zamiłowa niu w pomnikach ojczystych i przy powszechnej chęci uzupełnienia dziejów krajowych, sądzę iż piśmienni ctwu polskiemu niejaką uczynię przysługę , wydając na świat zabytek, który niemal przez lat 80 spo czywał w ukryciu. Są to nieogłoszone dotąd dru kiem : Żywoty hetmanów królestwa polskiego i wiel kiego księstwa litewskiego w idącym po sobie szeregu od czasów ustanowienia tej dożywotniej godności w kraju opisane przez Samuela Brodowskiego. Wa żność podobnej pracy sama przez się jest już wido czną: najgłówniejszą albowiem część dziejów dawnej Polski stanowią wypadki wojenne. Położona na po graniczu nierównie dzikszej wschodniej części Eu ropy , zmuszona była Polska do nieustannych prawie bojów z najezdniczemi Tatarami, Turkami, Moskwą i Szwedami, uchodziła na zachodzie za naród najwa leczniejszy i miała może zanadto odważnych wojo wników. Tych to czyny bohatyrskie, obejmuje dzieło 1 www.cbw.plCBW niniejsze. Podobnej pracy podjął się już w środku zeszłego wieku uczony książę Józef Alexander Jabło nowski , klóremu ściślejsze zaprowadzenie baczności krytycznej przy pisaniu rzeczy historycznych winni śmy ; w dziele: Dodecas ductm Mariis Poloniae, czyli Dwanaście wodzów polskich, wyszłem we Lwo wie r. 1754 miał pierwotny zamiar skreślenia ży wotów najsławniejszych hetmanów polskich, jednakże przedsięwzięcie chwalebne Jabłonowskiego ustało na wydrukowaniu w powyższej książce życiorysów dwóch tylko hetmanów wielkich koronnych, to jest Jana Tar nowskiego i Mikołaja Sieniawrskiego. Po nim dokonał zamiaru Samuel Brodowski w rękopisie herbami przy ozdobionym , i w Podhorcach podczas imienin sła wnemu hetmanowi Wacławowi Rzewuskiemu ofiaro wanym , pod tytułem : Buława sławna w obozie i w senacie, objął w krótkości żywoty hetmanów polskich i litewskich tak wielkich jako też i polnych aże do r. 1754 i ten to rękopism w archiwum podhore- ckiem przez JM. Leona Rzewuskiego wynaleziony; a przezemnie oczyszczony z owoczesnych dla ucha dzi siejszego nieprzyjemnych makaronizmów stylu, uzu pełniony co do faktów pojedynczych , oraz wiadomo ściami o sztuce wojennej, urzędzie hetmańskim w Polsce i żywotami hetmanów aże do ostatnich cza sów , pomnożony, wydaję na widok publiczny. Nieodrzeczy będzie przy tejże sposobności podać czytelnikom małą wiadomość o samym autorze. Sa muel Brodowski wstąpił około r. 1735 zapanowania Augusta III do wojska polskiego, wr którem później www.cbw.plCBW od hetmana Józefa Potockiego stopień rzeczywistego porucznika na zalecenie Jerzego Wilhelma Gołcza jenerał-leitnanta otrzymał. Podczas kwitnącego w kraju spokoju poświęcał Brodowski wolne od służby wojskowej chwile literaturze pracując w przedmio tach prawa i taktyki wojennej. Brak dzieła podrę cznego służby wojennej w języku polskim spowo dował go najprzód do przełożenia z niemieckiego sławnego w ówczas dzieła Ludwika Andrzeja Khe- wenhiiller feldmarszałka austryjackiego o sztuce wo jennej, który to przekład polski po drugi raz w Kra kowie r. 1750 na rozkaz Stanisława Kostki Załuskiego biskupa krakowskiego wyszedł pod tytułem: Ars mi- litaris, to jest, zebranie wszelakich operaciyi wojen nych tak w polu jako i w fortecach praktykowanych, z którego każdy sprawny officier łatwo widzieć może, czego się w okazyi trzymać i wystrzegać powinien (w 12tce, str. 145 przypisane hetmanom Józefowi Potockiemu i Janowi Klemensow i Branickiemu). Peł niąc potem urząd audytora regimentu pieszego pod imieniem królewicza polskiego zaciągu obcego zna nego, dla ułatwienia zawodu sędziów wojskowych, zebrał prawa wojenne polskie pod tytułem: Corpus juris militaris polonicum, w którym się znajdują ar tykuły wojenne hetmańskie, autoritate sejmu walnego koronnego r. 1609 za króla JMCi Zygmunta III w Warszawie approboivane i żeby każdemu do wiado mości przyjść mogły, a żołnierze wojsk prześwietnej Rzeczypospolitej polskiej tym lepiej się znali na powin ności swojej, drukiem publikowane, reflexiami z teo. 1 * www.cbw.plCBW ryt i praktyki wojennej, tudzież z konstytucyi koron nych polskich i artykułów wojennych cudzoziemskich zebranemi objaśnione, oraz z addytamentcm różnych ustaw wojennych, sposobu pospolitego ruszenia, de ki ar acy ów radomskich, unwersalów królewskich i kancellaryi wojennej w języku polskim, i niemieckim do druku podane. Dzieło to (w arkusz, obejmujące str. 479 i 79 z poświęceniem Wacławowi Rzewu skiemu i Janowi Klemensowi Branickiemu) wydał r. 1753 warszawski księgarz Krzysztof Bogumił Ni- kolai w Elblągu w drukarni nieboszczyka Preussa. Aczkolwiek za nadto obszerne i nie mające potwier dzenia rządowego, używane było jeszcze za panowa nia Stanisława Augusta za podręczną księgę ustaw w kancellaryach wojennych, zwłaszcza iż zawierało wzory rozliczne pism urzędowych. — Resztę żywota swego spędził Brodowski w Podhorcach przy boku sławnego miłośnika nauk i dobrodzieja swego hetmana Wacława Rzewuskiego, pozostawiwszy w rękopisie tę trzecią i ostatnią swą pracę, która dla nas w cza sach dzisiejszych najwięcej może ma wartości. Lwów t dnia 15 lipca 1842. www.cbw.plCBW WSTĘP. www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW WIADOMOŚĆ O STANIE WOJSKA I URZĘDZIE HETMAŃSKIM W DAWNEJ POLSCE. Chcącemu z słusznego stanowiska rozpatrzyć się w żywocie politycznym, przynależącym sądowi historyczne mu, i czynach wojennych hetmanów dawrnej Polski, wy wierających tak ważny wpływ na samodzielny byt tegoż narodu, wypada najsamprzód obeznać się z stanem woj skowości w różnych epokach, z zmianami jakich on w kilkowiekowym przeciągu doznawał, oraz z okoliczno ściami , które stały się przyczyną ustanowienia dożywo tniej godności hetmańskiej , i z zakresem czynności tako wej. Z tego też powodu sądzimy, iż przy braku osobnego dzieła wyłuszczaj ącego dostatecznie ów przedmiot, pożą daną będzie dla czytelnika Żywotów hetmanów^ królestwa polskiego i wielkiego księztwa litewskiego krótka przed wstępna wiadomość historyczna, najpierw o dawnej woj skowości polskiej a potem o samym urzędzie hetmań skim. Pierwszy aczkolwiek nader niedokładny ślad wojska ćwiczonego w Polsce napotykamy już w pewniejszych nieco dziejach za Ziemowita około r. 861 gdy ten możno- władca odbierając bronią odpadłe za swych poprzedników krainy, oraz zajmując część niezgodą wewnętrzną upada jącego rozległego państwa wielko-morawskiego, zmuszony był z orężem w ręku stawić opór narodom sąsiednim. www.cbw.plCBW Najświetniejszą jednakże epoką dawnego wojska pol skiego mogą słusznie dopiero być nazwane czasy Bole sława Chrobrego. Zaraz na początku panowania swego r. 992 uczuł on potrzebę ubezpieczenia królestwa pol skiego którego byt ustalił; po granicach zbudował zamki obronne, pomnożył orszaki swe przyboczne mające w tedy postać pułków potężnych i na wzór Karola wielkiego urządził ogólne w kraju ruszenie pospolite, które aże do X V II wieku w znaczniejszych wyprawach większą część wojska polskiego stanowiło. Każdy z szlachty musiał skoro wyprawa obwołaną została stawić się konno wr cię- żkiem uzbrojeniu (eques loricatus),• prócz tego dostar czały miasta niemałą ilość jezdnych i piechoty. Siła zbrojna polska była pod tym królem, który sam wszelkim wyprawom dowodził i dzieląc