www.cbw.plCBW ŻYWOTY HETMANÓW KRÓLESTWA POLSKIEGO I WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO Z MATERYAŁOW PO SAMUELU BRODOWSKIM W PODHORCACH ZNALEZIONYCH WYDAŁ Ż E GOTA P A ULI OZDOBIONE HERBAMI I RYTOWANEMI W IZERUNKAMI LWÓW, STANISŁ A W ÓW I TARNÓW NAKŁAD J ANA MILIKOWSKIEGO. 1850. www.cbw.plCBW www.cbw.pl www.cbw.plCBW OD NAKŁADCY. Wydając dzieło niniejsze, sądzę iż publiczności pragnącej z liistoryą ojczystą głębiej się obznajomić, niemałą uczynię przysługę; główniej szy albowiem wątek minionych dziejów naszego kraju, stanowią czyny wo­ jenne; życiopisma przeto mężów walecznych, których dzieła są naszą i potomków naszych drogą spuścizną, i których sława jest częścią sławy narodowćj — nie- powinny też być obojętne. Maluje się w nich jak naj­ wyraźniej obraz wieków zeszłych, a bohaterskie dzieła ich, poświęcanie się dla ojczyzny, oraz rozliczne cnoty służyć będą za wskazówkę i naukę najodleglejszym naw7et pokoleniom. Nieszczędziłem przetoż kosztów^, żeby dzieło to po­ żyteczne i co do powierzchowności wewnętrznej war­ tości swój godnie odpowiedzieć mogło: obok ozdobnego druku dodałem drzeworyty herbów, jakie się w pier­ wotnym rękopisie Samuela Brodowskiego narysowane znajdowały, oraz wizerunki niektórych hetmanów po­ dług oryginalnych ówczesnych obrazów familijnych, wiernie i starannie przez słynnych za granicą rytowni­ ków wykonane. www.cbw.plCBW Za miły obowiązek poczytuję sobie objawić w tein miejscu publicznie mą wdzięczność JW. Hr. Leonowi Rzeiouskiemu za łaskawe udzielenie pierwotnego rę­ kopisu Brodowskiego, oraz za dostarczenie trzech ry- towanych wizerunków hetmanów: Stanisława, W a­ cława i Seweryna Rzewuskich 5 JO. Ks. Jerzemu Lubomirskiemu za dostarczenie dwóch rytowanych wizerunków Hieronima i Jerzego Ks. Lubomirskich; JO. Ks. Romanowi Sanguszce za dostarczenie ryto- wanego wizerunku llomana Ks. Sanguszki, hetmana poln. lit. 5 JO. Ks. Karolowi Jabłonowskiemu za do­ starczenie rytowanego wizerunku Stanisława Ks. Jabło­ nowskiego ; jakoteż Jego Excel. Hr. Alfredowi Po­ tockiemu za nadesłanie trzech litografowanych popiersi 5 oraz WmuP. Kamienieckiemu za rytowany wizerunek Mikołaja Kamienieckiego. Wspaniałomyślna chęć, z jaką się te Szanowne Osoby do przyozdobienia niniej­ szego dzieła przyczynić raczyły, pozostanie chwale­ bnym pomnikiem ich starania i pieczołowitości o wzrost nauk i sztuk pięknych w kraju naszym. Lwów d. 15. Sierpnia 1849. JAN MILIKOWSKI. www.cbw.plCBW PRZEDMOWA WYDAWCY. Przy coraz bardziej wzrastaj ącem dziś zamiłowa­ niu w pomnikach ojczystych i przy powszechnej chęci uzupełnienia dziejów krajowych, sądzę iż piśmienni­ ctwu polskiemu niejaką uczynię przysługę , wydając na świat zabytek, który niemal przez lat 80 spo­ czywał w ukryciu. Są to nieogłoszone dotąd dru­ kiem : Żywoty hetmanów królestwa polskiego i wiel­ kiego księstwa litewskiego w idącym po sobie szeregu od czasów ustanowienia tej dożywotniej godności w kraju opisane przez Samuela Brodowskiego. Wa­ żność podobnej pracy sama przez się jest już wido­ czną: najgłówniejszą albowiem część dziejów dawnej Polski stanowią wypadki wojenne. Położona na po­ graniczu nierównie dzikszej wschodniej części Eu­ ropy , zmuszona była Polska do nieustannych prawie bojów z najezdniczemi Tatarami, Turkami, Moskwą i Szwedami, uchodziła na zachodzie za naród najwa­ leczniejszy i miała może zanadto odważnych wojo­ wników. Tych to czyny bohatyrskie, obejmuje dzieło 1 www.cbw.plCBW niniejsze. Podobnej pracy podjął się już w środku zeszłego wieku uczony książę Józef Alexander Jabło­ nowski , klóremu ściślejsze zaprowadzenie baczności krytycznej przy pisaniu rzeczy historycznych winni­ śmy ; w dziele: Dodecas ductm Mariis Poloniae, czyli Dwanaście wodzów polskich, wyszłem we Lwo­ wie r. 1754 miał pierwotny zamiar skreślenia ży­ wotów najsławniejszych hetmanów polskich, jednakże przedsięwzięcie chwalebne Jabłonowskiego ustało na wydrukowaniu w powyższej książce życiorysów dwóch tylko hetmanów wielkich koronnych, to jest Jana Tar­ nowskiego i Mikołaja Sieniawrskiego. Po nim dokonał zamiaru Samuel Brodowski w rękopisie herbami przy­ ozdobionym , i w Podhorcach podczas imienin sła­ wnemu hetmanowi Wacławowi Rzewuskiemu ofiaro­ wanym , pod tytułem : Buława sławna w obozie i w senacie, objął w krótkości żywoty hetmanów polskich i litewskich tak wielkich jako też i polnych aże do r. 1754 i ten to rękopism w archiwum podhore- ckiem przez JM. Leona Rzewuskiego wynaleziony; a przezemnie oczyszczony z owoczesnych dla ucha dzi­ siejszego nieprzyjemnych makaronizmów stylu, uzu­ pełniony co do faktów pojedynczych , oraz wiadomo­ ściami o sztuce wojennej, urzędzie hetmańskim w Polsce i żywotami hetmanów aże do ostatnich cza­ sów , pomnożony, wydaję na widok publiczny. Nieodrzeczy będzie przy tejże sposobności podać czytelnikom małą wiadomość o samym autorze. Sa­ muel Brodowski wstąpił około r. 1735 zapanowania Augusta III do wojska polskiego, wr którem później www.cbw.plCBW od hetmana Józefa Potockiego stopień rzeczywistego porucznika na zalecenie Jerzego Wilhelma Gołcza jenerał-leitnanta otrzymał. Podczas kwitnącego w kraju spokoju poświęcał Brodowski wolne od służby wojskowej chwile literaturze pracując w przedmio­ tach prawa i taktyki wojennej. Brak dzieła podrę­ cznego służby wojennej w języku polskim spowo­ dował go najprzód do przełożenia z niemieckiego sławnego w ówczas dzieła Ludwika Andrzeja Khe- wenhiiller feldmarszałka austryjackiego o sztuce wo­ jennej, który to przekład polski po drugi raz w Kra­ kowie r. 1750 na rozkaz Stanisława Kostki Załuskiego biskupa krakowskiego wyszedł pod tytułem: Ars mi- litaris, to jest, zebranie wszelakich operaciyi wojen­ nych tak w polu jako i w fortecach praktykowanych, z którego każdy sprawny officier łatwo widzieć może, czego się w okazyi trzymać i wystrzegać powinien (w 12tce, str. 145 przypisane hetmanom Józefowi Potockiemu i Janowi Klemensow i Branickiemu). Peł­ niąc potem urząd audytora regimentu pieszego pod imieniem królewicza polskiego zaciągu obcego zna­ nego, dla ułatwienia zawodu sędziów wojskowych, zebrał prawa wojenne polskie pod tytułem: Corpus juris militaris polonicum, w którym się znajdują ar­ tykuły wojenne hetmańskie, autoritate sejmu walnego koronnego r. 1609 za króla JMCi Zygmunta III w Warszawie approboivane i żeby każdemu do wiado­ mości przyjść mogły, a żołnierze wojsk prześwietnej Rzeczypospolitej polskiej tym lepiej się znali na powin­ ności swojej, drukiem publikowane, reflexiami z teo. 1 * www.cbw.plCBW ryt i praktyki wojennej, tudzież z konstytucyi koron­ nych polskich i artykułów wojennych cudzoziemskich zebranemi objaśnione, oraz z addytamentcm różnych ustaw wojennych, sposobu pospolitego ruszenia, de­ ki ar acy ów radomskich, unwersalów królewskich i kancellaryi wojennej w języku polskim, i niemieckim do druku podane. Dzieło to (w arkusz, obejmujące str. 479 i 79 z poświęceniem Wacławowi Rzewu­ skiemu i Janowi Klemensowi Branickiemu) wydał r. 1753 warszawski księgarz Krzysztof Bogumił Ni- kolai w Elblągu w drukarni nieboszczyka Preussa. Aczkolwiek za nadto obszerne i nie mające potwier­ dzenia rządowego, używane było jeszcze za panowa­ nia Stanisława Augusta za podręczną księgę ustaw w kancellaryach wojennych, zwłaszcza iż zawierało wzory rozliczne pism urzędowych. — Resztę żywota swego spędził Brodowski w Podhorcach przy boku sławnego miłośnika nauk i dobrodzieja swego hetmana Wacława Rzewuskiego, pozostawiwszy w rękopisie tę trzecią i ostatnią swą pracę, która dla nas w cza­ sach dzisiejszych najwięcej może ma wartości. Lwów t dnia 15 lipca 1842. www.cbw.plCBW WSTĘP. www.cbw.plCBW www.cbw.plCBW WIADOMOŚĆ O STANIE WOJSKA I URZĘDZIE HETMAŃSKIM W DAWNEJ POLSCE. Chcącemu z słusznego stanowiska rozpatrzyć się w żywocie politycznym, przynależącym sądowi historyczne­ mu, i czynach wojennych hetmanów dawrnej Polski, wy­ wierających tak ważny wpływ na samodzielny byt tegoż narodu, wypada najsamprzód obeznać się z stanem woj­ skowości w różnych epokach, z zmianami jakich on w kilkowiekowym przeciągu doznawał, oraz z okoliczno­ ściami , które stały się przyczyną ustanowienia dożywo­ tniej godności hetmańskiej , i z zakresem czynności tako­ wej. Z tego też powodu sądzimy, iż przy braku osobnego dzieła wyłuszczaj ącego dostatecznie ów przedmiot, pożą­ daną będzie dla czytelnika Żywotów hetmanów^ królestwa polskiego i wielkiego księztwa litewskiego krótka przed­ wstępna wiadomość historyczna, najpierw o dawnej woj­ skowości polskiej a potem o samym urzędzie hetmań­ skim. Pierwszy aczkolwiek nader niedokładny ślad wojska ćwiczonego w Polsce napotykamy już w pewniejszych nieco dziejach za Ziemowita około r. 861 gdy ten możno- władca odbierając bronią odpadłe za swych poprzedników krainy, oraz zajmując część niezgodą wewnętrzną upada­ jącego rozległego państwa wielko-morawskiego, zmuszony był z orężem w ręku stawić opór narodom sąsiednim. www.cbw.plCBW Najświetniejszą jednakże epoką dawnego wojska pol­ skiego mogą słusznie dopiero być nazwane czasy Bole­ sława Chrobrego. Zaraz na początku panowania swego r. 992 uczuł on potrzebę ubezpieczenia królestwa pol­ skiego którego byt ustalił; po granicach zbudował zamki obronne, pomnożył orszaki swe przyboczne mające w tedy postać pułków potężnych i na wzór Karola wielkiego urządził ogólne w kraju ruszenie pospolite, które aże do X V II wieku w znaczniejszych wyprawach większą część wojska polskiego stanowiło. Każdy z szlachty musiał skoro wyprawa obwołaną została stawić się konno wr cię- żkiem uzbrojeniu (eques loricatus),• prócz tego dostar­ czały miasta niemałą ilość jezdnych i piechoty. Siła zbrojna polska była pod tym królem, który sam wszelkim wyprawom dowodził i dzieląc