Miscellanea Historico-Archivistica Tom 22
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Miscellanea Historico-Archivistica, t. XXII ISSN 0860–1054 Jarosław Zawadzki (Archiwum Główne Akt Dawnych, Warszawa) PRÓBA UTWORZENIA GDAŃSKIEJ FAKTORII HANDLOWEJ W WIELKIM KSIĘSTWIE LITEWSKIM W XVII WIEKU Dnia 27 X 1629 r. Janusz Kiszka, wojewoda połocki, starosta parnawski i bol- nicki podarował swej żonie Krystynie z Druckich Sokolińskich dobra Czaśniki z folwarkiem Smolany, w województwie połockim1. Już trzy dni później, 30 paź- dziernika, Kiszczyna zawarła z mieszczaninem gdańskim Abrahamem Jona- szewiczem umowę na sprzedaż tych dóbr. Zachowały się trzy dokumenty do tej niezwykłej transakcji: oświadczenia zainteresowanych stron oraz brulion listu polecającego, prawdopodobnie Janusza Kiszki, dla Jonaszewicza i swego sługi rękodajnego, Jana Romaszewicza, który miał negocjować dalsze warunki umo- wy. Jak napisał Jonaszewicz, będąc zesłany od ich mościów panów obywatelów miasta gdańskiego na upatrzenie majętności z puszczami i portem do spławów wodnych, których oni sobie nabyć życzą, uznał Czaśniki za spełniające te kryteria. Zawarł więc z Kiszkami umowę, na mocy której gdańszczanie wypłacić mieli im w uzgodnionym miejscu na zamku wileńskim, przy aktach grodzkich w cztery tygodnie „po gromnicach” 1630 r. 145 tys. złp. a osobliwie samej — — pani wojewodziny na pierścień zupełnie 10 tysięcy złotych polskich. W tym samym czasie miał przekazać Kiszkom po „cugu woźników przednich” od obywateli gdańskich, za co Kiszkowie mieli ustąpić tę majętność zgodnie z przekazanym mu inwentarzem. Warowali sobie przy tym — — pan wojewoda i z jej miłością to postanowienie wyżej wyrażone ze mną uczyniwszy, iż ich mość panowie obywatele miasta gdańskiego za przybyciem swym dla objęcia tej majętności sobie od ich mościów przedanej względem uczynienia sobie od ich mościów tak dobrej i zacnej majętności z chęci swej przyjaciel- skiej dobrą poprawkę ich mościom uczynić będą chcieli. 1 AGAD, tzw. Archiwum Warszawskie Radziwiłłów (dalej: AR), dział (dalej: dz.) X, nr 642. Digitalizacja i udostępnienie w internecjie finansowane w ramach umowy 518/P-DUN/2016 ze środków Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę 42 Jarosław Zawadzki Z dokumentu Kiszczyny dowiadujemy się, że Jonaszewicz wysłany został nie tylko na Litwę, ale i do innych, niewymienionych krajów w celu wypatrzenia odpowiedniej majętności. Wydaje się, że w grę wchodzić tu mogła jedynie Kur- landia. Ze swej strony wojewodzina zobowiązała się do wypłacenia gdańszcza- ninowi 2 tysięcy złotych po dojściu kontraktu do skutku2. Przyjrzyjmy się bliżej stronom tego kontraktu. Janusz Kiszka był jednym z synów głuchoniemego od urodzenia Stanisława, wojewodzica witebskiego i Barbary z Chodkiewiczów3. Urodził się ok. 1586 r., studiował na Uniwersy- tecie Wileńskim4, uczestniczył w wojnach szwedzkich i moskiewskich. Od- znaczył się w bitwie pod Kircholmem, gdzie dowodził 16. osobowym pocztem w chorągwi ochotników Jana Komorowskiego. W 1609 r. pod Sunzel (Suncel)5 i pod Parnawą dowodził własną chorągwią husarską, ciągle pod dowództwem Chodkiewicza. Po zdobyciu Parnawy chorągiew Kiszki weszła w skład tam- tejszego garnizonu. Dzięki protekcji Jana Karola Chodkiewicza i Lwa Sapie- hy wynagrodzony został za to nadaniem prawa dożywotniego do, ważnego ze strategicznego punktu widzenia i potencjalnie bogatego, starostwa par- nawskiego6. W 1617 r. Kiszka próbował wesprzeć zagrożoną przez Szwedów Parnawę setką jazdy „po kozacku”. Niestety nie dotarła ona na czas, a waż- na dla Rzeczypospolitej placówka wpadła w ręce nieprzyjaciela7. W 1618 r. brał udział w wyprawie moskiewskiej królewicza Władysława. Na nieprawdzi- wą wieść o śmierci Michała Druckiego Sokolińskiego (teścia Janusza), 27 II 1619 r. Zygmunt III mianował Kiszkę na rzekomo wakujący urząd wojewo- dy połockiego8. Po awansie teścia na województwo smoleńskie doczekał się wreszcie 11 X 1621 r. nominacji na wojewodę połockiego9. W 1623 r. sejm przyznał mu sumę na starostwie bolnickim w powiecie wiłkomierskim10. Już w 1627 r. Jan Stanisław Sapieha, marszałek wielki litewski twierdził, że na dworze królewskim rozważana była jego kandydatura na hetmaństwo polne, 2 AGAD, AR, dz. X, nr 651. Zobowiązanie Jonaszewicza zachowało się w oryginale, a Kiszczy- ny w kopii. Wszystkie 3 dokumenty dotyczące omawianego kontraktu sporządzono w języku polskim. Nazwisko zapisano w nich w wersji Jonaszewicz, on sam podpisał się na pierw- szym z nich po niemiecku jako Jonaszewitz. 3 T. Wasilewski, Kiszka Janusz h. Dąbrowa (ok. 1586–1654), wojewoda połocki, hetman wielki lit. [w:] PSB, t. 12, s. 508–510; J. Zawadzki, Stanisław Kiszka, wojewodzic witebski. Losy głuchoniemego magnata [w:] Świat pogranicza, red. M. Nagielski, A. Rachuba, S. Górzyński, Warszawa 2003, s. 121–136. 4 J. Niedźwiedź, Kultura literacka Wilna (1323–1655), Kraków 2012, s. 335. 5 A. Rachuba, Janusz Kiszka [w:] Poczet hetmanów Rzeczypospolitej. Hetmani litewscy, red. M. Nagielski, Warszawa 2006, s. 113. 6 20 VII 1610 r. w obozie pod Smoleńskiem, przywilej wydany po ustąpieniu Lwa Sapiehy z te- goż starostwa. Z powodu spustoszenia starostwa król jednocześnie zwolnił Kiszkę z opłat na rzecz skarbu. Lietuvos valstybės istorijos archyvas (Litewskie Państwowe Archiwum Histo- ryczne w Wilnie; dalej: LVIA), F. 1280/2 nr 182. 7 AGAD, AR, dz. V, 2047/III. Jan Karol Chodkiewicz do Krzysztofa Radziwiłła, 12 VIII 1617 r., 20 IX 1617 r. 8 AGAD, Zbiór Materiałów Różnej Proweniencji (dalej: ZMRP), nr 300, s. 101 (Metryka Litew- ska, Księga Zapisów, 93, f. 209, dok. 223). 9 AGAD, ZMRP nr 300 s. 101 (Metryka Litewska, Księga Zapisów, 93, f. 519, dok. 545). 10 Tamże. Digitalizacja i udostępnienie w internecjie finansowane w ramach umowy 518/P-DUN/2016 ze środków Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę PRÓBA UTWORZENIA GDAŃSKIEJ FAKTORII HANDLOWEJ... 43 gdyby na wielkie awansował Krzysztof Radziwiłł11, do czego jednak nie do- szło. Uczestniczył w odsieczy Smoleńska12. Dopiero 14 I 1635 r. udało mu się uzyskać buławę polną po awansie Krzysztofa Radziwiłła na urząd hetmana wielkiego13. W 1608 lub 1609 r. ożenił się z Krystyną z Drucka Sokolińską, córką Michała Druckiego Sokolińskiego, późniejszego wojewody połockiego14 i Anny Pijanowskiej. Krystyna była wdową po Sebastianie Gnoińskim, po któ- rym odziedziczyła prawa zastawne do dóbr Czaśniki w województwie połoc- kim oraz Daniuszewa i Soł w powiecie oszmiańskim, na których opisane było 35 tys. złp.15 Małżeństwo było udane, a Krystyna cieszyła się wielkim zaufa- niem męża, o czym najlepiej świadczy fakt, że wyjeżdżając w kilkuletnią po- dróż zagraniczną powierzył jej 20 IV 1624 r. zarząd wszystkich nieruchomości i ruchomości, łącznie z prawem do zbywania wieczyście jego dóbr dziedzicz- nych. Po powrocie do kraju w 1627 r., zaprzątnięty — jak sam pisał — służbą wojskową, pozostawił swe dobra w zarządzie żony, z którego skwitował ją do- piero 16 V 1633 r., kiedy to małżonkowie regulowali wszystkie swoje sprawy majątkowe. Jak stwierdził pani Krystyna z Drucka Sokolińska, wojewodzina połocka po wszystkie czasy służb moich wojennych i podczas odjazdu mojego do cudzych krajów, a zgoła aż do daty tego listu mego mając w zawiadowaniu wszytkie majętności moje, rzeczy ruchome, także sprawy, obligi, zapisy, przywileje na majętności różne służące16. Krystyna podejmowała samodzielnie ważne decyzje majątkowe, w tym wspo- mnianą sprzedaż dóbr Czaśniki, co przeprowadziła już po powrocie męża z za- granicznych wojaży. Nie znaczy to, że w tym czasie sam wojewoda połocki takich decyzji nie podejmował17. Trzeba przyznać, że sytuacja ta była wyjątkowa. Nie wiemy dlaczego od razu nie skwitował żony z zarządu i pozwalał nadal podejmować jej podstawowe decy- zje majątkowe. Musimy zadowolić się stwierdzeniem, że naprawdę wierzył w jej zdolności w tym zakresie. Krystyna nie była zresztą pierwszą kobietą w tej ro- dzinie odgrywającą tak dużą rolę w gospodarowaniu majątkiem. Podobnie było z babką Janusza, Anną z Radziwiłłów Kiszczyną, której mąż w testamencie 11 Adam Dyrma w niedatowanym (ale z pewnością z 1627 r.) dodatku do listu do Krzysztofa Radziwiłła, wspomina, że Sapieha przekazał takie wieści Krystynie z Drucka Sokolińskiej Kiszczynie. AGAD, AR, dz. V, nr 3452. 12 T. Wasilewski (op. cit., s. 509) twierdził, że brał udział w wyprawie chocimskiej, dowodząc swą chorągwią należącą do pułku pozostającego pod bezpośrednim dowództwem Jana Ka- rola Chodkiewicza, co jednak nie jest prawdą. Z trzech braci obecny był pod Chocimiem jedynie Mikołaj Kiszka, wojewoda derpski; w tym czasie Janusz przebywał na Litwie. AGAD, AR, dz. V, nr 6760. 13 H. Lulewicz, A. Rachuba, Urzędnicy centralni i dostojnicy Wielkiego Księstwa Litewskie- go XIV–XVIII w. Spisy, Kórnik 1994, nr 161. Oryginał nominacji: AGAD, Zb. dok. perg., sygn. 8185 (z dawnego AR, dz. I). 14 M. Nagielski, Sokoliński (Drucki Sokoliński) Michał [w:] PSB, t. 40, s. 44–46. 15 AGAD, AR, dz. X, nr 645. 16 Tamże, nr 644. 17 Tamże, nr 650–681; obszerną dokumentację transakcji majątkowych Janusza Kiszki prze- chowuje Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі (Narodowe Archiwum Historyczne Bia- łorusi w Mińsku, dalej: NGAB), f. 694, a w mniejszym stopniu także LVIA, F. 1280. Digitalizacja i udostępnienie w internecjie finansowane w ramach umowy 518/P-DUN/2016 ze środków Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę 44 Jarosław Zawadzki powierzył opiekę nad swym majątkiem i małoletnimi dziećmi. Opiekę tę sprawo- wała samodzielnie, mimo formalnego wyznaczenia także innych opiekunów18. Nie są nam znani gdańscy mieszczanie dla