PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana D áugosza w Cz Ċstochowie Seria: Zeszyty Historyczne 2009, z. X

Andrzej Stroynowski

Ignacy Potocki – marsza áek Rady Nieustaj ącej 1778–1780

WĞród wszystkich marsza áków Rady Nieustaj ącej wyró Īnia si Ċ posta ü Igna- cego Potockiego, jako jedynego z nich, który zawsze prezentowa á krytyczny sto- sunek wobec tej instytucji i przez ca áy czas pozostawa á w opozycji antykrólew- skiej. Rodzi to zainteresowanie, w jaki sposób áą czy á on niech Ċü , czy przynajm- niej krytycyzm wobec Rady Nieustaj ącej, z jednoczesnym kierowaniem jej dzia- áalno Ğci ą w latach 1778–1780. Ciekawo Ğci tej niestety nie zaspokajaj ą kolejne biografie Ignacego Potockiego. Ten okres jego dzia áalno Ğci tylko skrótowo zo- sta á potraktowany w biogramie w Polskim S áowniku Biograficznym , a wr Ċcz po- mini Ċty w po Ğwi Ċconej mu obszernej monografii, w której znalaz áa si Ċ jedynie data jego obioru na marsza áka 1. Musi to sk áania ü do podj Ċcia próby zapoznania si Ċ z tym fragmentem dzia áalno Ğci Potockiego i uzupe ánienia tak widocznej luki w jego Īyciorysie politycznym 2.

1 Z. Janeczek, Ignacy Potocki. Marsza áek wielki litewski (1750–1809), Katowice 1992, s. 41; Z. Zieli Ĕska , Potocki Roman Ignacy Franciszek , [w:] Polski S áownik Biograficzny [dalej: PSB], t. 28, s. 3. 2 Przypomnie ü nale Īy, Īe Ignacy Potocki od swojego Ğlubu (27 XII 1772 r.) z El Ībiet ą Lubomir- sk ą, córk ą marsza áka wielkiego koronnego Stanis áawa Lubomirskiego i Izabeli z Czartoryskich, znalaz á si Ċ w szeregach antykrólewskiej opozycji, z ramienia której ju Ī w 1776 r. odby á (wraz z Franciszkiem Ksawerym Branickim) poselstwo do Petersburga, a nast Ċpnie zaanga Īowa á si Ċ w walk Ċ o mandat poselski na rozdwojonym sejmiku w Lublinie. Wobec skonfederowania sej- mu nie zosta á dopuszczony do obrad, co tylko umocni áo go w niech Ċci do króla i ambasadora Stackelberga. Dodajmy, Īe jego los podzielili wówczas obydwaj przyszli marsza ákowie Sejmu Czteroletniego: Stanis áaw Ma áachowski i Kazimierz Nestor . W tej sytuacji Potocki nie zrezygnowa á jednak z dzia áalno Ğci politycznej, kieruj ąc swoj ą aktywno Ğü w kierunku prac Ko- misji Edukacji Narodowej, gdzie wspó ápracowa á z dworem i Micha áem Poniatowskim. Pozwo- li áo mu to zyska ü nowe kontakty, jak równie Ī opini Ċ cz áowieka zdolnego do kompromisu, stale 218 Andrzej Stroynowski

Dzieje Rady Nieustaj ącej, b Ċdącej pierwszym sta áym – mi Ċdzy sejmami – rz ądem centralnym Rzeczypospolitej, nie budz ą Īywszego zainteresowania ba- daczy, najcz ĊĞ ciej odwo áuj ących si Ċ do fundamentalnej, ale bardzo ju Ī starej pracy W áadys áawa Konopczy Ĕskiego 3. Wyj ątkiem jest ciekawa ksi ąĪ ka Alek- sandra Czai i nawi ązuj ąca do niej rozprawa doktorska Katarzyny Milik, w któ- rych ci Autorzy przedstawiaj ą dwie kadencje Rady Nieustaj ącej z lat 1778–1780 i 1786–1788 4. W obydwu tych pracach jednak w áaĞciwie pomini Ċta zosta áa rola marsza áków Rady Nieustaj ącej 5. Jest to fakt zadziwiaj ący, zwa Īywszy rol Ċ mar- sza áków Rady Nieustaj ącej w systemie rz ądów w Rzeczypospolitej w latach 1775–1788. Zajmowali oni przecie Ī – przynajmniej formalnie – pierwsze miej- sce w Ğród urz Ċdników Rzeczypospolitej. Byli oni wy áaniani w czasie odr Ċbnie przeprowadzanych tajnych g áosowa Ĕ sejmowych, co podnosi áo ich rang Ċ w od- niesieniu do pozosta áych konsyliarzy ze stanu rycerskiego. W áaĞnie marsza ákom, obok króla, przypada áa najpowa Īniejsza rola w pracach Rady Nieustaj ącej. Mieli oni zagaja ü jej posiedzenia i im przewodniczy ü, a tak Īe proponowa ü sposób za- áatwiania poszczególnych kwestii i ustala ü porz ądek obrad – decyduj ąc o tempie rozpatrywania podejmowanych zagadnie Ĕ, jak te Ī przedstawia ü propozycje g áo- sowa Ĕ i dba ü o ich porz ądek. Zewn Ċtrznymi oznakami presti Īu, odpowiadaj ące- go ministrom Rzeczypospolitej, sta áo si Ċ przyznanie marsza ákom Rady Nieusta-

protestuj ącego przeciw uto Īsamianiu go z „opozycj ą”, czy tym bardziej z „parti ą galicyjsk ą”. To za Ğ otworzy áo drog Ċ do zyskania poparcia w staraniach o uzyskanie urz Ċdu marsza áka Rady Nieustaj ącej, który ostatecznie uzyska á w ramach czasowo prowadzonej przez Stackelberga po- lityki ograniczania wp áywów króla poprzez wspieranie opozycji, która przy jego poparciu uzy- ska áa czwart ą cz ĊĞü miejsc w Radzie Nieustaj ącej. Pami Ċtnik bytno Ğci w Petersburgu […] J.W. Branickiego […] i Potockiego , Archiwum G áówne Akt Dawnych w Warszawie [dalej: AGAD], Archiwum Publiczne Potockich [dalej: APP] 313, t. XII, s. 46; W. Filipczak, 1778 roku , Warszawa 2000, s. 165; idem, Wybory Rady Nieustaj ącej na sejmie 1778 , „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica”, 1999, z. 64, s. 128; Z. Janeczek, op. cit., s. 26–35, 60–66; E. Rostworowski, Ostatni król Rzeczypospolitej. Geneza i upadek Konstytucji 3 maja , Warszawa 1966, s. 104; A. Stroynowski, Opozycja sejmowa w dobie rz ądów Rady Nieustaj ą- cej. Studium z dziejów kultury politycznej , àód Ĩ 2005, s. 116. 3 W. Konopczy Ĕski, Geneza i ustanowienie Rady Nieustaj ącej , Kraków 1917. 4 A. Czaja, Mi Ċdzy tronem, bu áaw ą a dworem petersburskim. Z dziejów Rady Nieustaj ącej 1786–1789 , Warszawa 1988; K. Milik, „Dzia áalno Ğü Rady Nieustaj ącej w latach 1778–1780”, Cz Ċstochowa 2008 [maszynopis rozprawy doktorskiej]. 5 ĝwiadczy o tym ilo Ğü wzmianek o piastuj ących ten urz ąd: Ignacym Potockim (w latach 1778–1780) i Franciszku Ignacym Przebendowskim (w latach 1786–1788). Pierwszy z nich wspomniany zosta á (jako marsza áek Rady Nieustaj ącej) tylko raz w 350-stronicowej pracy doktorskiej, a drugi sze Ğciokrotnie w ca áej ksi ąĪ ce, licz ącej a Ī 445 stron. Ignacy Potocki – marsza áek Rady Nieustaj ącej 1778–1780 219 jącej warty 6. O ich randze Ğwiadczy áa te Ī praktyka dzia áalno Ğci Rady Nieustaj ą- cej w kadencji 1786–1788, gdy z ogólnej liczby 296 rozpatrywanych memoria- áów wi Ċkszo Ğü spraw by áa kierowana do poszczególnych departamentów, ale 6 razy decyzj Ċ podejmowa á ogó á konsyliarzy, a 5 memoria áów oddano do osobi- stej decyzji marsza áka, chocia Ī i tak wszystkie sprawy musia áy przechodzi ü przez posiedzenia plenarne, rozpoczynaj ące si Ċ od przedstawienia wyników prac departamentów 7. Marsza ákom wreszcie przypada áo zadanie dyscyplinowania konsyliarzy do pracy w Radzie Nieustaj ącej, chocia Īby poprzez sporz ądzanie tabel udzia áu w jej posiedzeniach, co decydowa áo o wysoko Ğci otrzymywanych przez nich wynagrodze Ĕ8. Do nich te Ī nale Īaáo formu áowanie wniosków o przy- znanie nagród i pensji dla urz Ċdników Rady. Jeszcze wa Īniejsze by áo to, Īe to marsza ákom przypada áa ostateczna redakcja rezolucji Rady Nieustaj ącej, które zawsze by áy przez nich podpisywane 9. W jej imieniu wyst Ċpowali te Ī na ze- wn ątrz, b Ċdąc áą cznikiem pomi Ċdzy Rad ą Nieustaj ącą a królem, utrzymuj ąc te Ī oficjalne kontakty z rosyjskim ambasadorem Otto Magnusem Stackelbergiem. Jednocze Ğnie jednak marsza ákowie w kierowaniu pracami plenum byli sku- tecznie ograniczani – praktycznie sta áą – obecno Ğci ą króla, który wp áywa á na konsyliarzy, czy nawet wr Ċcz przedstawia á gotowe propozycje rezolucji, przygo- towywane przez urz Ċdników swojego gabinetu, którzy te Ī jako pierwsi mieli wgl ąd w dokumenty kierowane do Rady Nieustaj ącej 10 . Bez wzgl Ċdu jednak na

6 W 1775 r. okre Ğla á to art. I „U áoĪenie Rady Nieustaj ącej”, Volumina Legum [dalej: Vol. Leg .], t. VIII, Petersburg 1859–1860, s. 68–69, 90. W 1776 r. uzupe ániono te zapisy o podkre Ğlenie rangi urz Ċdu marsza áka Rady: Vol. Leg ., t. VIII, s. 534. 7 A. Czaja, op. cit. , s. 99, 103. 8 Taki charakter mia áo zestawienie podpisane przez Ignacego Potockiego, który przypomnia á konsyliarzom o obowi ązku uczestniczenia w 41 posiedzeniach w rocznym okresie rozliczenio- wym (19 XI 1779 – 6 X 1780), jako podstawie do wyp áaty wynagrodzenia. „Konsyliarze wiele sesji wysiedzieli y wiele im do wysiedzenia pozostaie”, AGAD, tzw. Metryka Litewska, dzia á VII, Protoko áy Potoczne Rady Nieustaj ącej nr 30, k. 113–115. 9 Ka Īda rezolucja, jako wystawiana w imieniu w áadcy, by áa podpisywana przez króla i marsza áka Rady Nieustaj ącej, M. G áuszak, Zbiory Rezolucji Rady Nieustaj ącej jako Ĩród áa prawa w Pol- sce w II po áowie XVIII w. , „Studia z Dziejów Pa Ĕstwa i Prawa Polskiego”, t. XI, 2008, s. 133. 10 W rozpoczynaj ącej si Ċ dyskusji nad funkcjonowaniem Rady Nieustaj ącej taki zarzut przedsta- wi á 27 X 1788 pose á podolski Kazimierz Rzewuski: „Rapporta, jak mi by áo od jednego z Wo- dzów Wojskowych komunikowano, przychodz ące od Komenderuj ących Dywizjami, najcz Ċ- Ğciej od Kancelaryi odpiecz Ċtowane, wprzód roznoszone, a na ostatek na Sesji czytane; Rezo- lucje niektóre pod áug natchnionych Instrukcji u áoĪone, na Sesj ą przyniesione, a dopiero w Pro- tokó á tylko przepisywane”, sesja X, Dyaryusz Sejmu Ordynaryjnego pod Zwi ązkiem Konfede- racyi Generalnej Obojga Narodów w Warszawie rozpoczĊtego Roku Pa Ĕskiego 1788 , [wyd. J.J. àuszczewski], Warszawa [s.a.], t. I, s. 153 (cyt. wg wyd.: Agnieszka Królczyk, Rafa á T. Prinke, Biblioteka Kórnicka PAN 2005). O pozycji F.I. Przebendowskiego – confer: A. Cza- ja, op. cit. , s. 112. 220 Andrzej Stroynowski te ograniczenia zdobycie funkcji marsza áka Rady Nieustaj ącej by áo po Īą dane, jako warunkuj ące mo Īliwo Ğü dalszego awansu politycznego. Tak by áo chocia Īby w przypadku pierwszego marsza áka Rady Nieustaj ącej ksi Ċcia Augusta Su ákow- skiego, który dla zdobycia tego urz Ċdu zrezygnowa á z godno Ğci wojewody gnie Ĩnie Ĕskiego, by pó Ĩniej w nagrod Ċ awansowa ü na wojewod Ċ kaliskiego w 1776 r. 11 Podobnie marsza ákostwo Rady Nieustaj ącej by áo tylko szczeblem w b áyskawicznej karierze Kazimierza Raczy Ĕskiego, czy królewskiego bratanka Stanis áawa Poniatowskiego 12 . Oczywi Ğcie staraniom o ten urz ąd towarzyszy áy te Ī czasem wy Īsze cele polityczne, wyra Īaj ące si Ċ w d ąĪ eniu do uzyskania mo Ī- liwo Ğci realizacji pewnych reform, czego przejawem by áo chocia Īby przygoto- wanie w áasnego projektu reformatorskiego przez Józefa Chrapowickiego, mar- sza áka Rady Nieustaj ącej w latach 1784–1786 13 . W odniesieniu do Ignacego Potockiego jego decyzja o podj Ċciu stara Ĕ o urz ąd marsza áka Rady Nieustaj ącej wi ąza áa si Ċ z szerszymi planami opozycji antykrólewskiej, skupionej wokó á marsza áka wielkiego koronnego Stanis áawa Lubomirskiego, który pocz ątkowo (w 1774 r.) odrzuci á propozycje umieszczenia swojego zi Ċcia w pierwszym sk áadzie Rady. Dopiero w 1778 r. opozycja podj Ċá a prób Ċ przej Ċcia w áadzy, korzystaj ąc z okresowej zmiany koncepcji politycznej ambasady carskiej w Warszawie, zaniepokojonej zbytnim wzmocnieniem pozy- cji Stanis áawa Augusta w czasie sejmu 1776 r. Ch Ċü ograniczenia samodzielno- Ğci króla, jak te Ī os áabienia wp áywów Austrii poprzez stronnictwo galicyjskie ujawni áa si Ċ jeszcze wiosn ą 1778 r., gdy Stackelberg postawi á na wzmocnienie opozycji, której przypa Ğü mia áa funkcja marsza áka sejmu lub Rady Nieustaj ącej. By á to element szerszej polityki Katarzyny II w obliczu wojny o sukcesj Ċ bawar-

11 M. Drozdowski, August Su ákowski (1729–1786) na polskiej scenie politycznej , [w:] Su ákowscy. ĩycie i dzie áo. Materia áy z sesji naukowej „Su ákowscy – Īycie i dzie áo”. Zamek w Rydzynie, 23–26 wrze Ğnia 1998 , red. Z. Moli Ĕski, Rydzyna – Leszno 1999, s. 68–69, 71. Confer: M.B. Topol- ska, Su ákowski August , [w:] Wielkopolski S áownik Biograficzny, red. A. G ąsiorowski, J. Topol- ski, Warszawa 1981, s. 716–717; Urz Ċdnicy wielkopolscy , t. I, z. 2, oprac. A. Bieniaszewski, Wroc áaw 1987, s. 45. 12 Raczy Ĕski karier Ċ zaczyna á w 1768 r. od pisarza wielkiego koronnego, by poprzez urz ąd staro- sty generalnego wielkopolskiego (1775–1791) doj Ğü do marsza áka Rady Nieustaj ącej (1782–1784) i w 1783 r. marsza áka nadwornego koronnego, za Ğ królewski bratanek po zako Ĕczeniu swojej kadencji zyska á liczne nadania królewszczyzn i generaln ą dzier Īaw Ċ ekonomii litewskich oraz urz ąd podskarbiego wielkiego litewskiego, J. Dygda áa, Raczy Ĕski Kazimierz , [w:] PSB, t. 29, s. 645–647; J. Michalski, Poniatowski Stanis áaw , [w:] PSB, t. 27, s. 481–487; M.B. Topolska, Raczy Ĕski Kazimierz , [w:] Wielopolski S áownik Biograficzny , s. 608–609. 13 [J.] Chrapowicki, Projekta przez… Marsza áka Rady Nieustaj ącej stanom Zgromadzonym na sejm w roku 1786 do uwagi podany , [s.l., s.a.], s. 1–59. Confer: W. Konopczy Ĕski, Chrapowic- ki Józef , [w:] PSB, t. 3, s. 439. Ignacy Potocki – marsza áek Rady Nieustaj ącej 1778–1780 221 sk ą14 . Ostatecznie jednak w czasie wyborów do Rady Nieustaj ącej opozycja nie osi ągn Ċá a zamierzonych celów, poniewa Ī po uzyskaniu maksymalnie 25% miejsc mog áa jedynie kontrolowa ü królewskie poczynania, ale bez szans na sprawowanie w áadzy. Wyniki wyborów by áy rezultatem zakulisowych rozmów i ustale Ĕ ambasadora Stackelberga z królem, który zobowi ąza á si Ċ do popierania równie Ī kandydatur opozycjonistów. Ostatecznie w sk áadzie Rady Nieustaj ącej 14 X 1778 r. znale Ĩli si Ċ przedstawiciele opozycji (Stanis áaw Lubomirski – zdo- bywaj ąc 146 g áosów, Adam Kazimierz – 142 lub 143 g áosy, Franci- szek Ksawery – 140, Ignacy Potocki – 139, – 132, – 119, Józef Mierzejewski – 93) i zbli Īeni do nich konsyliarze niezale Īni (Stanis áaw Ma áachowski – zdobywaj ąc 136 g áosów, Roch Kossowski – 83, Feliks Oraczewski – 57) 15 . W dzie Ĕ pó Ĩniej – 15 X 1778 r. – spo Ğród konsyliarzy ze stanu szlacheckiego dokonano wyboru marsza áka Rady Nieustaj ącej, którym zosta á Ignacy Potocki, zdobywaj ąc 191 g áosów i pokonuj ąc skazanych na pora ĪkĊ kontrkandydatów: Fryderyka Moszy Ĕskiego (15), Rafa áa ĝli Ĩnia (2) oraz Micha áa àopotta, Tadeusza Gutkowskiego i Kazimierza Platera, którzy zdobyli po 1 g áosie 16 . Odt ąd Ignacy Potocki zajmowa á swoje eksponowane stanowisko i wype ánia á wszystkie na áoĪone przez prawo obowi ązki. Nie zdoby á jednak rzeczywistej wáadzy w pa Ĕstwie. Pomimo niew ątpliwego sukcesu, osi ągni Ċtego przecie Ī tyl- ko dzi Ċki wsparciu Stackelberga, nie móg á jednak zbyt wiele dokona ü na zdoby- tym urz Ċdzie. Mia á za ma áe poparcie w Ğród konsyliarzy Rady Nieustaj ącej, by móg á liczy ü na powodzenie swoich projektów, czy tym bardziej by marzy ü o przeciwstawieniu si Ċ Stanis áawowi Augustowi. Chyba w áaĞnie ten brak real- nych mo Īliwo Ğci skutecznego dzia áania szybko wp áyn ąá na postaw Ċ konsyliarzy wywodz ących si Ċ z opozycji, którzy nie wyró Īniali si Ċ pracowito Ğci ą, co wyrazi- áo si Ċ w ich frekwencji na posiedzeniach Rady Nieustaj ącej, odbywaj ących si Ċ dwa razu w tygodniu (wtorki i pi ątki), zgodnie z przepisami „Ordynacji” z 1776 r. àą cznie uczestniczyli oni tylko w 83,9% wymaganej iloĞci posiedze Ĕ, uwzgl Ċd- niaj ąc nawet ponadnormatywne zaanga Īowanie 2 reprezentantów opozycji: Ignacego Potockiego (119,5% wymaganej liczby obecnoĞci) i Stanis áawa Lubo-

14 W. Filipczak, Sejm… , s. 145; J. Michalski, Dyplomacja polska w latach 1764–1795 , [w:] Hi- storia dyplomacji polskiej , red. Z. Wójcik, t. 2, Warszawa 1982, s. 583; idem, Polska wobec wojny o sukcesj Ċ bawarsk ą, Wroc áaw 1964, s. 94; Z. Zieli Ĕska, op. cit. , s. 2. 15 Dyaryusz Sejmu Walnego Ordynaryjnego Warszawskiego... MDCCLXXVIII , wyd. [S.] Soko- áowski, Warszawa 1779 [dalej: Diariusz 1778 ], s. 29–30. Confer: W. Filipczak, Sejm… , s. 164–165; K. Milik, op. cit., s. 74–75. 16 Diariusz 1778 , s. 31. To g áosowanie odby áo si Ċ pod wp áywem Lubomirskiego, który nie chcia á zgodzi ü si Ċ na og áoszenie swojego zi Ċcia marsza ákiem Rady poprzez aklamacj Ċ, uznaj ąc to za niezgodne z prawem, W. Filipczak, Sejm… , s. 165. 222 Andrzej Stroynowski mirskiego (109,8%). Inni za Ğ nie wykonali przypisanej normy posiedze Ĕ, a w tym wyró Īnia á si Ċ hetman F.K. Branicki (tylko 34,1%) 17 . Wbrew oczekiwa- niom jednak i pozostali konsyliarze nie grzeszyli gorliwo Ğci ą, co odnosi áo si Ċ gáównie do reprezentantów Wielkiego Ksi Ċstwa Litewskiego, z których wielu piastowa áo urz Ċdy ministerialne lub senatorskie, co utrudnia áo im sprostanie obowi ązkowi zasiadania w Radzie Nieustaj ącej 18 . Mo Īna s ądzi ü, Īe w pe áni swo- im obowi ązkom mogli podo áaü tylko konsyliarze stale przebywaj ący w Warsza- wie, w Ğród których znajdowali si Ċ wyj ątkowo gorliwi uczestnicy posiedze Ĕ Ra- dy Nieustaj ącej ze stronnictwa królewskiego, jak: bp Micha á Poniatowski (119,5% wymaganej liczby obecno Ğci), bp Stefan Giedroj ü (121,9%), bp Onufry Ok Ċcki (126,8%), wojewoda Andrzej Moszcze Ĕski (129,3), kasztelan Antoni Gie águd (134,1%), kasztelan Pawe á Popiel (126,8%), podkomorzy Makary Kurdwanowski (139%) i Franciszek Ksawery Woyna (134,1%) 19 . Nie dorów- nywa á im w tym zakresie Īaden opozycjonista, a marsza áek Ignacy Potocki pod wzgl Ċdem ilo Ğci odbytych posiedze Ĕ osi ągn ąá tylko wynik biskupa Micha áa Po- niatowskiego, który przecie Ī nie piastowa á odpowiadaj ącego mu stanowiska w Radzie Nieustaj ącej 20 . Mo Īna wi Ċc przyj ąü , Īe przynajmniej w drugiej po áo- wie kadencji Potocki nie przejawia á nadmiernej gorliwo Ğci, chocia Ī zach Ċca á do niej pozosta áych konsyliarzy wspomnianym rozliczaniem ich obecnoĞci. Fre- kwencja zreszt ą by áa problem najbardziej rzucaj ącym si Ċ w oczy, gdy Ī na 180 posiedze Ĕ plenarnych zwo áanych w latach 1778–1780 a Ī 57 sesji nie odby áo si Ċ z braku wymaganego kompletu konsyliarzy lub tematu obrad 21 . Prócz tego wiele

17 Z wymaganych 41 posiedze Ĕ w okresie od 19 XI 1779 – 6 X 1780 r. z tego grona opozycyj- nych i zbli Īonych do niej konsyliarzy wykazali obecno Ğü : Branicki 14, Czaplic 41, Czartoryski 32, Kossowski 34, Lubomirski 45, Ma áachowski 43, Mierzejewski 24, Oraczewski 32, Potocki 49, „Konsyliarze wiele sesji wysiedzieli y wiele im do wysiedzenia pozostaie”, AGAD, tzw. Metryka Litewska, dzia á VII, Protoko áy Potoczne Rady Nieustaj ącej nr 30, k. 113–115. Mogli oni oczywi Ğcie wykaza ü si Ċ pe áną aktywno Ğci ą w czasie wybranego tylko pó árocza, co wystar- cza áo do uznania tego za wype ánienie minimalnego zakresu obowi ązków, Ordynacja w Radzie Nieustaj ącej , AGAD, tzw. Metryka Litewska VII 76, k. 27–35. 18 W Ğród nich Joachim Litawor Chreptowicz by á obecny tylko 10, a Rafa á ĝlizie Ĕ 6 razy. Ani razu w prezentowanym roku nie pojawili si Ċ: Micha á àopott, Józef Niesio áowski i Andrzej Zienkowicz. 19 Zamiast wymaganych 41 posiedze Ĕ uczestniczyli oni w: 49 Poniatowski, 50 Giedroj ü, 52 Ok Ċcki, 53 Moszcze Ĕski, 55 Gie águd, 52 Popiel, 57 Kurdwanowski i 55 Woyna, „Konsyliarze wiele se- sji wysiedzieli y wiele im do wysiedzenia pozostaie”, AGAD, tzw. Metryka Litewska, dzia á VII, Protoko áy Potoczne Rady Nieustaj ącej nr 30, k. 113–115. 20 Równie Ī Franciszek Ignacy Przebendowski, marsza áek Rady w latach 1786–1788, uczestniczy á tylko w 161 jej posiedzeniach, gdy najbardziej gorliwi konsyliarze (Teodor Dzierzbicki i Anto- ni Feliks Konarski) byli obecni a Ī 182 razy, czyli na wszystkich jej zebraniach, A. Czaja, op. cit. , s. 98, 435. 21 K. Milik, op. cit., s. 294. Problem ten wyst Ċpowaá i pó Ĩniej, gdy Ī w 1787 z braku quorum nie odbyáy si Ċ 24, a w 1788 r. 24 sesje, A. Czaja, op. cit., s. 132. Ignacy Potocki – marsza áek Rady Nieustaj ącej 1778–1780 223 sesji podejmowa áo zagadnienia tak ma áo istotne, Īe lustruj ący dzia áalno Ğü Rady Nieustaj ącej, oceniaj ąc protoko áy jej posiedze Ĕ (10 w 1778, 170 w 1779), uznali wr Ċcz ich tematyk Ċ za niegodn ą odnotowania 22 . Z punktu widzenia opozycji wysokie zaanga Īowanie nie mia áo specjalnego sensu z dwu powodów. Pierwszym by áa nik áa szansa na przeprowadzenie swoich koncepcji, co wynika áo ze wskazanej ju Ī s áabo Ğci liczebnej. Po drugie aktywno- Ğci nie uzasadnia áy wzgl Ċdy propagandowe, poniewa Ī posiedzenia Rady Nie- ustaj ącej by áy praktycznie nieznane szerszej publiczno Ğci ze wzgl Ċdu na bardzo merytoryczny, nieciekawy sposób rozpatrywania w ąskich spraw. Ponadto proto- ko áy posiedze Ĕ Rady Nieustaj ącej nie by áy kompletne, co doprowadzi áo do ostrych wyst ąpie Ĕ opozycji ju Ī na sejmie 1778 r. przeciw niestaranno Ğci zapi- sów, czy kre Ğleniu cz ĊĞ ci protoko áów 23 . „Wszystkie decyzje Rady mog áy zapa- da ü w g áosowaniu tajnym. W Radzie nie prowadzono protoko áów rozpisowych i nie by áo obowi ązku wpisywania g áosów przeciwnych […] Mimo g áosów opo- zycji, zw áaszcza na sejmach 1778 i 1780, system ten nie uleg á zmianie a Ī do 1788 r.” 24 W tej sytuacji nie by áo uzasadnienia do wyg áaszania ciekawych mów, skoro i tak mia áy pozosta ü one nieznane. Jedynie marsza áek Potocki musia á wy- gáasza ü przemówienia przy rozpocz Ċciu obrad ka Īdej sesji plenarnej. Te mowy traktowa á jednak tylko jako wype ánienie obowi ązku i czyni á to w bardzo oszcz Ċdnej i skrótowej formie, stosuj ąc si Ċ do obowi ązuj ących zwyczajów poli- tycznych epoki i kanonów oratorstwa sejmowego, pe ánego ozdobników, ale bez próby nadania im g áĊ bszego sensu merytorycznego. Zawsze jednak w tych zaga- jeniach Potocki stara á si Ċ podkre Ğli ü wymagany szacunek dla Stanis áawa Augu- sta: „Nie mog Ċ przyzwoicie przyst ąpi ü do otworzenia sesji w Nowo zacz Ċtym Roku jako zapewnieniem […], i Ī Īyczenia Nasze równe s ą tym, które najprzy- chylniejsi […] szczerze o Ğwiadczyli obywatele […] Szczero Ğü wyrazów Na- szych wa Īyü Najja Ğniejszy Panie b Ċdziesz ci ągáym dzia áaniem Naszym, które

22 Sesji XV dnia 19 X 1780 w izbie senatorskiej, Dyaryusz Sejmu Wolnego Ordynaryjnego War- szawskiego szescio-niedzielnego Roku Pa Ĕskiego MDCCLXXX dnia 2 miesi ąca pa Ĩdziernika odprawui ącego si Ċ, [wyd. Stanis áaw Badeni], Warszawa [1780] [dalej: Diariusz 1780 ], s. 58–67. Dostrzegali to ju Ī wcze Ğniej ówcze Ğni obserwatorzy Īycia politycznego, podkre Ğlaj ąc ilo Ğü sesji Rady Nieustaj ącej, które nie odbywa áy si Ċ z braku quorum lub tematów godnych podj Ċcia przez zgromadzonych, Gazetka pisana z Warszawy 17 VII 1780 , Biblioteka Kórnicka, rkps 1332, k. 56. 23 Sesje sejmowe dnia 23, 24, 26 i 29 X 1778 r., Diariusz 1778 , s. 74–109. Confer: A. Stroynow- ski, op. cit., s. 133–134. 24 Z. Szcz ąska, Odpowiedzialno Ğü prawna ministrów w pa Ĕstwach konstytucyjnych XVIII–XIX w. [w:] Wiek XVIII. Polska i Ğwiat. Ksi Ċga po Ğwi Ċcona Bogus áawowi Le Ğnodorskiemu , Warszawa 1974, s. 353. 224 Andrzej Stroynowski dowodniej nad ka Īdy inny sposób okazuje Īyczliwo Ğü ”25 . By áo to niew ątpliwie grzeczne, ale te Ī tak wyra Ĩnie wymuszone, Īe nikogo nie mog áo przekona ü. Sprawuj ąc funkcj Ċ marsza áka Rady Nieustaj ącej, Ignacy Potocki jednocze- Ğnie zasiada á jako konsyliarz w Departamencie Interesów Cudzoziemskich, obok J.L. Chreptowicza, M. Poniatowskiego i F. Moszy Ĕskiego. Tutaj stara á si Ċ wy- kaza ü inicjatyw Ċ i 3 I 1779 r. wyst ąpi á z propozycj ą podj Ċcia stara Ĕ o zapewnie- nie Polsce udzia áu w rokowaniach pokojowych austriacko-pruskich. Nie wie- dzia á jednak, Īe tak ą koncepcj Ċ przedstawi á ju Ī król 26 . Dlatego te Ī odt ąd ju Ī nie wida ü zaanga Īowania Potockiego w prac Ċ tego departamentu, kierowanego przez J.L. Chreptowicza. Niew ątpliwie jednak Potocki by á zainteresowany po- szukiwaniem p áaszczyzny Ğcis áej wspó ápracy z Rosj ą, czym ta jednak nie by áa zainteresowana, zadowalaj ąc si Ċ od 1779 r. posiadanym wp áywem na króla 27 . To doprowadzi áo z czasem do wymuszonego zwrotu Potockiego ku Prusom 28 . Nale Īy wi Ċc uzna ü, Īe tego okresu swojej dzia áalno Ğci politycznej Ignacy Potocki nie móg á uzna ü za owocny w dokonania. Zapewni á sobie tylko miejsce konsyliarza Rady Nieustaj ącej w czasie sejmu 1780 r., jak te Ī stworzy á podstaw Ċ do uzyskania 20 XII 1783 r. nominacji na marsza áka nadwornego litewskiego, chocia Ī nie w pe áni odpowiada áo to jego ambicjom, poniewa Ī wówczas zabiega á o przej Ċcie laski marsza áka wielkiego koronnego po swoim zmar áym te Ğciu Sta- nis áawie Lubomirskim 29 . W okresie kierowania pracami Rady Nieustaj ącej zdo- by á natomiast siln ą pozycj Ċ w polskiej masonerii, do której wst ąpi á dopiero w 1779 r., by ju Ī w 1780 r. zosta ü wielkim mistrzem lo Īy „Katarzyna pod Gwiazd ą Pó ánocn ą”, do czego musia á przyczyni ü si Ċ te Ī Stanis áaw Lubomirski, od czasów

25 I. Potocki, Zagajenie na sesji Wtorkowej 5 I 1779 , AGAD, APP 275, s. 7–8. 26 Z. Zieli Ĕska , op. cit., s. 3. 27 Cen ą ponownego porozumienia króla z ambasadorem sta áo si Ċ usuni Ċcie podskarbiego nadwornego litewskiego Antoniego Tyzenhauza, któremu Otto Stackelberg by á zdecydowanie przeciwny, W. Filipczak, Sejm… , s. 58, 143–144, 147–148, 168, 334. 28 „Rosja zdobywszy po pierwszym rozbiorze wy áą czne w Rzplitej panowanie, nie umia áa wyzy- ska ü usposobienia znacznej cz ĊĞ ci Polaków, którzy spodziewali si Ċ po niej os áony przed dra- pie Īno Ğci ą dworów niemieckich i zaprowadzenia pewnego áadu. Polityka jej zasadza áa si Ċ na podsycaniu wewn Ċtrznych antagonizmów, obezw áadnianiu króla i Rady Nieustaj ącej, niedo- puszczaniu do twórczej pracy sejmów”, J.A. Bonneau, cyt. wg: J. Feldman, Na prze áomie sto- sunków polsko-francuskich 1774–1787. Vergennes wobec Polski , Kraków 1935, s. 98. Confer: Z. Janeczek, op. cit. , s. 91–92; E. Rostworowski , op. cit. , s. 104–107; Z. Zieli Ĕska, Ko ááą taj i orientacja pruska u progu Sejmu Czteroletniego , Warszawa 1991, s. 5. 29 K.M. Morawski, Ignacy Potocki , cz. I, 1750–1788, Warszawa 1911, s. 56; Urz Ċdnicy dawnej Rzeczypospolitej XII–XVIII wieku , t. XI Urz Ċdnicy centralni i dygnitarze Wielkiego Ksi Ċstwa Litewskiego XIV–XVIII wieku. Spisy , oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, 1994; J. Wolff, Senato- rowie i dygnitarze Wielkiego Ksi Ċstwa Litewskiego 1386–1795 , Kraków 1885. Szerzej: A. Stroy- nowski, op. cit., s. 59 i n. Ignacy Potocki – marsza áek Rady Nieustaj ącej 1778–1780 225 saskich kieruj ący lo Īą „Trois Frères” 30 . To zapewni áo mu bardzo du Īe mo Īliwo- Ğci zakulisowego oddzia áywania, co okaza áo si Ċ szczególnie istotne w okresie Sejmu Czteroletniego, gdy to w áaĞnie w imi Ċ maso Ĕskiej jedno Ğci uda áo si Ċ sk áoni ü K.N. Sapieh Ċ do poparcia reformy i zmiany pocz ątkowego stanowiska w czasie pami Ċtnej sesji 3 V 1791 r. 31 Sprawowanie funkcji marsza áka Rady Nieustaj ącej da áo natomiast Ignacemu Potockiemu odpowiednie do Ğwiadczenie, które pozwoli áo na podj Ċcie zasadni- czego ataku na podstawy dalszego istnienia tej instytucji. Jej krytyka w wykona- niu samego marsza áka nabra áa szczególnie istotnego znaczenia ju Ī w czasie sej- mu 1780 r., który zreszt ą nie mia á przynie Ğü Īadnych korzy Ğci dla funkcjonowa- nia kraju 32 . Na tym sejmie Potocki, w czasie rutynowej obrony czynno Ğci Rady Nieustaj ącej, w dniu 19 X 1780 dokona á podsumowania swojego marsza ákowa- nia i efektów pracy Rady. Za pozytywne uzna á tylko zwyk áe zarz ądzanie pa Ĕ- stwem, krytycznie odnosz ąc si Ċ do królewskich prób reform, uznaj ąc je za go- rączkowe i podporz ądkowane tylko celom dworskiej propagandy, a nie intere- som pa Ĕstwa. Wa Īnym elementem jego wywodu sta áo si Ċ sprowadzenie królew- skich planów reformatorskich do prostego na Ğladowania wzorów obcych, przy sta áym lekcewa Īeniu rodzimej tradycji i do Ğwiadczenia 33 . Ten fragment mowy sta á si Ċ niew ątpliwie jednym ze Ĩróde á powstania pu- áawskiego o Ğrodka my Ğli politycznej i kulturalnej, której najistotniejszym wy- ró Īnikiem sta áo si Ċ uznanie warto Ğci rodzimych dokona Ĕ, by na tej bazie dopiero szuka ü dróg zbli Īenia si Ċ do europejskich trendów o Ğwieceniowych. Mo Īna chyba uzna ü t Ċ mow Ċ Ignacego Potockiego za zapowied Ĩ powstania w Polsce nowej formacji umys áowej i politycznej, okre Ğlanej mianem sarmatyzmu o Ğwie- conego, wi ązanego raczej z pó Ĩniejsz ą dzia áalno Ğci ą Czartoryskich 34 . U podstaw

30 L. Hass , Sekta farmazonii warszawskiej. Pierwsze stulecie wolnomularstwa w Warszawie (1721–1821), Warszawa 1980, s. 98, 115, 149–122. 31 J. Bardach, Konstytucja 3 maja a unia polsko-litewska , „Przegl ąd Historyczny”, t. LXXXII, 1991, s. 393. 32 Tak oceniali to ju Ī ówcze Ğni obserwatorzy Īycia politycznego: „Sejmowe czynno Ğci dalsze po- dobno na niczym zejd ą, gdy Ī prócz obrania Konsyliarzów do Rady, zakwitowania Komisji nie- których na przeci ąg niedziel czterech nic jeszcze s áysze ü si Ċ nie daje, co by warte by áo zasta- nowienia”, Gazetka pisana 26 X 1780 , Biblioteka Jagiello Ĕska, rkps 6799, k. 106. 33 I. Potocki, Gáos… przy usprawiedliwianiu czynów R. N. 19 X 1780 r. , [s.l., s.a.], k. 10. By áo to ca ákowitym odej Ğciem od pe ánych kurtuazji wypowiedzi z okresu sprawowania funkcji mar- sza áka, gdy zawsze dzi Ċkowa á za królewskie zaanga Īowanie w prace Rady Nieustaj ącej: „…powracamy do dzia áaĔ Naszych, w po Īą danym zawsze widoku Ciebie, na czele robót na- szych z zaszczytem, i przyk áadem dla nas zasiadaj ącego”, I. Potocki, Zagajenie na sesji Pi ąt- kowej 19 II [1779 brulion], AGAD, APP 275, s. 13. 34 Por.: M. Klimowicz, OĞwiecenie , Warszawa 1972, s. 270; idem, Problemy literatury [w:] Pol- ska w epoce O Ğwiecenia. Pa Ĕstwo, spo áecze Ĕstwo, kultura , red. B. Le Ğnodorski, Warszawa 1971; J. Maciejewski, Geneza i charakter ideologii republikanów 1767–1775, „Archiwum Hi- 226 Andrzej Stroynowski jego my Ğli o konieczno Ğci odwo áania si Ċ do w áasnej tradycji narodowej le Īaáy do Ğwiadczenia sejmu 1778 r., który da á Potockiemu i opozycji antykrólewskiej mo Īliwo Ğü pe ániejszego zaistnienia na arenie politycznej, gdzie swoje miejsce podkre Ğli áa szermowaniem has áami patriotycznymi, które okaza áy si Ċ tak no Ğne propagandowo i tak trudne do przej Ċcia przez obóz królewski 35 . W swojej kryty- ce marsza áek Potocki wskazywa á b áĊ dno Ğü istniej ących rozwi ąza Ĕ ustrojowych, pomniejszaj ących znaczenie sejmu, którego rol Ċ mia áa przejmowa ü Rada Nie- ustaj ąca. By áo to zgodne z ca áą koncepcj ą polityczn ą opozycji, wr Ċcz gloryfiku- jącej sejm Rzeczypospolitej, co Potocki zdecydowanie wyra Īaá ju Ī w 1778 r., mówi ąc: „[…] wolne Sejmy w Polsce s ą prawdziwym prawodawstwem”, a osta- tecznie dopracowuj ąc t Ċ zasad Ċ w swoim projekcie konstytucji z 1790 r.: „Sa- mow áadno Ğü Rzpltej w Sejmie jest zawarta, i na Sejmach jedynie okazywa ü si Ċ mo Īe” 36 . Ko Ĕcz ąc te rozwa Īania, nale Īy uzna ü, Īe Ignacy Potocki w okresie sprawo- wania funkcji marsza áka Rady Nieustaj ącej nie zdo áaá powa Īniej zapisa ü si Ċ w jej dziejach. Swoj ą aktywno Ğü ograniczy á do kierowania obradami i wyg áa- szania krótkich, rutynowych zagaje Ĕ. Szersz ą inicjatyw Ċ wykazywa á jedynie w zakresie polityki zagranicznej i szczególnie bliskich sobie zagadnie Ĕ o Ğwia- towych. W ci ągu tego okresu dwóch lat powoli ogranicza á swoje zaanga Īowa- nie, co wyrazi áo si Ċ w stosunkowo rzadkim uczestniczeniu w jej posiedzeniach, chocia Ī niew ątpliwie wype áni á wymagany limit obecno Ğci 37 . Najwa Īniejszym dla niego sta áo si Ċ dok áadne poznanie mechanizmu funkcjonowania Rady Nie- ustaj ącej, ca ákowicie podporz ądkowanej królowi. To da áo mu podstaw Ċ do przy- gotowania merytorycznego uzasadnienia do podj Ċcia walki o jej zniesienie

storii Filozofii i My Ğli Spo áecznej”, t. XVII, 1971, s. 45–82; W. Szczygielski, OĞwiecony elita- ryzm w Polsce w XVIII w. , „ZNU à” 1976, ser. I, z. 4, s. 118–119. 35 A. Stroynowski , Patriotyczne wyst ąpienia opozycji na sejmie 1778 r. , „AUL. FH”, z. 19, 1984, s. 173–179. 36 I. Potocki do Seweryna Rzewuskiego 1 XI 1778, Wojewódzkie Archiwum Pa Ĕstwowe w Kra- kowie, Archiwum Podhoreckie II 2/86, s. 512; [I. Potocki], Projekt do formy rz ądu , [Warszawa 1790], Prawa Konstytucyjne, art. XV [XIV]. 37 Wystarczy áo to jednak do uzyskania wysokiej oceny na sesji XV dnia 19 X 1780 w izbie sena- torskiej, wyra Īonej w imieniu deputacji kontroluj ącej dzia áalno Ğü Rady Nieustaj ącej przez kasztelana kowalskiego Piotra Sumi Ĕskiego, b Ċdącego przecie Ī zdecydowanym regalist ą, który z pewn ą przesad ą mówi á: „Potrafi á dobrze w áadn ąü Styrem, Godny Stanu Rycerskiego y tey Rady Marsza áek, którego sposób my Ğlenia chwalebny, w áadnienie urz Ċdem swoim roztropne, Rady przezorne, a czynno Ğci same w sobie znaydui ą chwa áĊ . Nie by á oszcz Ċdnym zdrowia, gdy si Ċ silnie przyk áada á do pracy, nie oszcz Ċdza á swoiey w áasno Ğci, odda á na nieuchronne innych Departamentow potrzeby, zdo áaá przynie Ğü Urz Ċdowi swemu chwa áĊ y sobie zaszczyt”, Dia- riusz 1780 , s. 50–51. Ignacy Potocki – marsza áek Rady Nieustaj ącej 1778–1780 227 w pocz ątkach obrad Sejmu Czteroletniego 38 . Pomimo tego krytycyzmu, w pe áni wyra Īonego w tak wa Īnej mowie z 19 X 1780 r., jednak zdecydowa á si Ċ na po- nowne kandydowanie na jej konsyliarza na sejmie 1780 r., jak te Ī forsowanie obioru na swojego nast Ċpc Ċ K.N. Sapiehy. Sprawowanie funkcji marsza áka Rady Nieustaj ącej by áo wi Ċc dla opozycji wa Īne, daj ąc jej przynajmniej mo Īliwo Ğü kontrolowania poczyna Ĕ króla. Wówczas jednak ju Ī nie uda áo si Ċ jej powtórzy ü sukcesu z 1778 r. i musia áa zadowoli ü si Ċ skromn ą reprezentacj ą w Ğród konsy- liarzy, a kolejnym marsza ákiem Rady Nieustaj ącej zosta á Stanis áaw Poniatowski, bratanek króla 39 .

38 W. Szczygielski, Krytyka parlamentarna Rady Nieustaj ącej w pocz ątkach obrad Sejmu Wiel- kiego a problem konstytucyjnej reformy w áadz wykonawczych pa Ĕstwa , „Przegl ąd Nauk Histo- rycznych”, 2003, R. II, nr 2 (4), s. 33–70. 39 A. Stroynowski, Opozycja… , s. 144.