УДК 947 Tadeusz Srogosz

WALKA STRONNICTW POLITYCZNYCH NA SEJMIKU WOJEWÓDZTWA KIJOWSKIEGO W ŻYTOMIERZU w 1786 roku

Celem artykułu jest ukazanie walki stronnictw, to jest regalistycznego (królewskiego), którego przywódcą był wojewoda kijowski Józef Gabriel Stempkowski, oraz białocerkiewskiego (hetmańskiego), którego przywódcą był hetman wielki koronny Franciszek Ksawery Branicki, na sejmiku województwa kijowskiego w 1786 r. Problem rozpatrywany jest zwłaszcza z punktu widzenia roli przywódców tych ugrupowań, a także kształtowania postaw szlachty i forsowania odpowiednich uchwał oraz elekcji posłów i urzędników. Walka polityczna stronnictw powodowała, że sejmik województwa kijowskiego był jednym z najbardziej burzliwych, poszczególni działacze starali się sprowadzić jak największą rzeszę zwolenników, często zachowujących się agresywnie, próbujących wymusić korzystne dla siebie kandydatury i uchwały. Wybór posłów stanowił miarę niepowodzenia stronnictwa regalistycznego, ponieważ przeszli wszyscy kandydaci Białej Cerkwi. Kolejną porażką regalistów była redakcja instrukcji poselskiej. Słowa kluczowe: stronnictwa polityczne, sejmik województwa kijowskiego, 1786 r.

Метою статті є відображення боротьби політичних фракцій – регалістичної (королівської), лідером якої був київський воєвода Юзеф-Габріель Стемпковський, та білоцерківської (гетьманської), лідером якої був великий коронний гетьман Францішек Ксаверій Браницький, – на сеймику Київського воєводства у 1786 р. Проблема розглянута в основному з точки зору ролі лідерів цих груп, а також ставлення шляхти і блокування відповідних резолюцій та виборів депутатів і урядників. Боротьба політичних фракцій означала, що сеймик Київського воєводства був одним з найбільш бурхливих, окремі активісти намагалися залучити найбільшу кількість прихильників, часто поводячись агресивно, забезпечуючи прийняття сприятливих для себе кандидатур і резолюцій. Вибір депутатів став невдачею регалістичної фракції, оскільки пройшли всі білоцерківські кандидати. Черговою поразкою регалістів стало складання інструкції депутатам. Ключові слова: політичні фракції, сеймик Київського воєводства, 1786 р.

The purpose of the article is to show the struggle between the regal (royal) fraction, whose leader was the voivode of Kiev Józef Gabriel Stempkowski, and the hetman’s fraction, whose leader was Great Crown Hetman Franciszek Ksawery Branicki, at regional council (sejmik) of Kiev voivodeship in 1786. The issue is considered mostly from the point of view of the role of the leaders of these fractions, but also discussed are the matters of formation of gentry’s attitude, which forced suitable resolutions and election of deputies and officials. The political struggle of the fractions caused the regional council (sejmik) to be one of the most aggressive ones as individual activists often acted violently trying to bring as many supporters as possible in order to enforce candidatures and resolutions which were favourable for them. The results of the election were a failure by any measure of the regal fraction as all candidates of Bila Tserkva were elected deputies. The next defeat of the regalists was during the composition of parliamentary instruction. Keywords: political fractions, regional council (sejmik) of Kiev voivodeship, 1786.

Celem artykułu jest ukazanie polityki W połowie lat siedemdziesiątych XVIII w. stronnictwa regalistycznego w województwie zaczęło się ponownie krystalizować stronnictwo kijowskim w latach 1783-1788, zwłaszcza z regalistyczne (jego początki miały miejsce w punktu widzenia roli przywódców tego poprzedniej dekadzie) [4, s. 205; 31, s. 171- ugrupowania, a także kształtowania postaw 183]. Problem funkcjonowania stronnictwa szlachty i forsowania odpowiednich uchwał oraz regalistycznego był wielokrotnie podnoszony w elekcji posłów i urzędników („plantowania” literaturze przedmiotu, aczkolwiek nadal wiele sejmiku żytomierskiego). kwestii oczekuje jeszcze na gruntowne badania.

95 Często większą uwagę przykłada się do osoby przebieg i uchwały sejmików miały wpływ Stanisława Augusta Poniatowskiego niż do czynniki zewnętrzne (napływające drogą oficjalną funkcjonowania ugrupowania regalistów [34, i nieoficjalną informacje o wydarzeniach w skali s. 35-47]. W tematyce stronnictwa panuje szerszej, to jest ogólnopaństwowej oraz lokalnej, a różnorodność terminologiczna, ale najczęściej także działania o charakterze propagandowo- stosuje się pojęcie „regalista” lub „rojalista” na agitacyjnym) i wewnętrzne, czyli ich struktura oznaczenie stronników królewskich. Podobnie społeczna oraz relacje między uczestnikami [5, zamiennie stosuje się terminy: stronnictwo s. 61]. Dzięki autorytetowi senatorowie regalistyczne, stronnictwo królewskie i oddziaływali na obrady sejmików, najczęściej stronnictwo dworskie lub obóz regalistyczny, stosując metody agitacji i perswazji, dążąc też obóz królewski i obóz dworski. W historiografii do osobistej kontroli sytuacji na sejmiku, często analizowano również problem niespójności zwłaszcza w momentach większych napięć stronnictwa regalistycznego, w tym również pod politycznych [5, s. 68]. Kontrolę tę ułatwiała kątem jego skuteczności. Stosowane są również mała liczba uczestników sejmików, w znacznej różne kryteria podziału regalistów. Na przykład części skoligaconych ze sobą. Senatorowie Witold Filipczak podzielił lokalnych przedsta- korzystali zatem z pomocy krewnych i wicieli tego ugrupowania na osoby bezpośrednio stronników. zależne od monarchy oraz osoby związane z Według schematu wypracowanego na liderami stronnictwa regalistycznego, jak przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych również stwierdził, że część senatorów i posłów XVIII w. Stempkowski umacniał w dalszych bardziej niż z królem wiązała swoje kariery latach stronnictwo regalistyczne na Ukrainie. polityczne z ambasadą rosyjską [11, s. 36]. Stał się niekwestionowanym przywódcą Adam Danilczyk stwierdził, że stronnictwo stronnictwa w województwie kijowskim [12, królewskie składało się w przeważającej części s. 83-103; 13, s. 33]. W 1775 r. zakupił od z półmagnaterii oraz zamożnej i średniej Stanisława Lubomirskiego klucz łabuński na szlachty, zawdzięczającej wywyższenie królowi Wołyniu, gdzie powstała około 1780 r. [8, s. 35]. wspaniała rezydencja zaprojektowana przez Czy stronnictwo regalistyczne posiadało Efraima Szregera (koszty budowy i utrzymania program polityczny, oczywiście rozumiany w pałacu stały się później jedną z przyczyn bardzo ogólny i szeroki sposób, odpowiadający bankructwa Stempkowskiego) [3, s. 281; 9, warunkom osiemnastowiecznego parlamenta- s. 255; 20, s. 291]. Tak pałac w Łabuniu i ryzmu? Na bezprogramowość stronnictwa okolicę opisywał w 1787 r. starosta inflancki wskazywało wielu autorów, jednak nie hrabia Kazimierz Konstanty de Bröl Plater: „nie wykluczając możliwość chęci konstruktywnego wypowiedzianie jednak i dzisiaj cieszyła pozycja działania regalistów. Na przykład Richard pałacu Łabuńskiego w czasie acz smutnym, i w Butterwick stwierdził, że większość zwolenników barwie zimowej wesołość sytuacji swej króla można określić jako regalistów, ale nie ukazującego, która pewnie milszą i okazalszą monarchistów, ponieważ popierali jego politykę być musi w lecie, już dla powabnych widoków bardziej w nadziei na awanse niż dla programu miasteczka z jednej strony, z drugiej wzgórków, „oświeconej monarchii” [4, s. 206-207] Obecny dolin i różnych natury odmian, już dla rzeki, jest w literaturze przedmiotu (zwłaszcza w która pod samym pałacem groblą wstrzymana, pracach dotyczących działania opozycji) pogląd, nie tylko obszernym rozlewa się stawem, ale jakoby stronnictwo królewskie takiego programu śliczną i obszerną kaskadą pod samymi oknami, nie wypracowało, nie do końca jest słuszny. Na oko widza nasyca. Z części zaś pałacu przykład przedstawiciele łódzkiego ośrodka najozdobniejszymi są sień wspaniała ze badań nad parlamentaryzmem (Wojciech wschodami, sala w kolumny porządku jońskiego Szczygielski, Witold Filipczak) wspominają o marmoryzowana, balkon długi i szeroki od programie oświeceniowego monarchizmu [10, facjaty na kaskadę obróconej i perystyl od wjazdu s. 3; 33, s. 118-119]. z ośmiu kolumnami na dziesięć przynajmniej łokci Według Jolanty Choińskiej-Miki, która wysokiemi” [17, s. 90]. Według pamiętnikarza i szerzej niż inni znawcy dziejów sejmikowych klienta Stempkowskiego, Jana Duklana Ocho- analizowała zagadnienia formalno-taktyczne, na ckiego, pałac w Łabuniu „poczęli naśladować

96 możniejsi, a w niedługim przeciągu czasu i mniej dla klientów” [21, s. 275, 284] (czasem badacze majętni postawili sobie porządniejsze domy i tej problematyki mają tendencje do nadmiernego umeblowali je przesadzając się na zbytki” [26, tropienia zjawiska klientyzmu). s. 51]. Dzięki budowie rezydencji kasztelan W końcu lat siedemdziesiątych i w latach kijowski nie musiał jeździć do domów osiemdziesiątych XVIII w. stronnictwo sympatyków polityki królewskiej lub wahających regalistyczne zyskało poważnego przeciwnika się co do wyboru opcji politycznej. Teraz politycznego w postaci byłego przyjaciela wszyscy, którzy chcieli się z nim spotkać, Stempkowskiego, hetmana wielkiego koronnego przyjeżdżali do Łabunia. To rozwiązanie bardziej Franciszka Ksawerego Branickiego, który odpowiadało znaczeniu senatora, a ponadto zmontował stronnictwo białocerkiewskie okazało się korzystniejsze z powodów (hetmańskie), zyskując znaczne poparcie między taktycznych (gospodarz zyskiwał przewagę innymi w województwie kijowskim [13, s. 38- w negocjacjach). Tutaj mógł, jak to ujął Antoni 39; 22, s. 217-220]. Zofia Zielińska oceniła, że J. Rolle, ucztować z „panami braćmi”, różnica Branickiego na tle innych przywódców prezentować jowialny sposób bycia, sypać magnackiej opozycji polegała, prócz stosunku dykteryjkami [28, s. 28]. Według Agnieszki do hetmaństwa, „na jego szczególnej pozycji w Kamińskiej w latach siedemdziesiątych i Petersburgu, wynikłej z zażyłości z Potiomkinem, osiemdziesiątych XVIII w. Stempkowski sympatii oraz życzliwości Katarzyny II, przebywał przeważnie w Warszawie, skąd poślubienia Rosjanki, która była prawdopodobnie wyjeżdżał na Wołyń w okresie Bożego Narod- naturalną córką imperatorowej. Karierę zenia i styczniowych kontraktów dubieńskich ułatwiały mu też cechy indywidualne: spora oraz w związku z sejmikami deputackimi w doza sprytu, duży tupet, stosowana zręcznie i lipcu, a w latach sejmowych pozostawał tam do bez skrupułów demagogia” [36, s. 201]. sejmików poselskich w sierpniu [14, s. 388]. Z Na sejmie delegacyjnym z lat 1767-1768 Warszawy przywoził zazwyczaj przywileje i dokonano gruntownej reformy sejmikowania ordery dla działaczy stronnictwa rega- [18, s. 282], co miało wpływ na przebieg sejmiku listycznego. w Żytomierzu w 1786 r. Zaczęła obowiązywać Rezydencje innych przywódców zasada większości głosów we wszystkich regalistycznych również były ośrodkami, gdzie zgromadzeniach sejmikowych, zakazano cementowało się stronnictwo. Na przykład dom podejmowania uchwał podatkowych, prawa sędziego ziemskiego żytomierskiego Adama wyborcze ograniczono cenzusem wieku (czynne Bukara, z którym się przyjaźnił Stempkowski, od 18 lat, bierne od 23 roku życia), bierne prawo w Januszpolu prowadzony był na wysokiej wyborcze ograniczono tylko do posesjonatów. stopie, stanowił kuźnię młodych aktywistów, Powyżej opisana reforma miała poważne gospodarz miał bliskie stosunki z wieloma konsekwencje dla dalszego funkcjonowania rodzinami magnackimi i szlacheckimi [19, również sejmiku w Żytomierzu. Nie udało się s. 218]. Seweryn Bukar, syn sędziego ziemskiego usunąć ze zgromadzeń szlachty-gołoty, która żytomierskiego, pisał o konflikcie ojca z mogła uczestniczyć po uznaniu jej przez innych sąsiadami, lecz „gdy się przekonali o prawości obradujących za „dawnych familiantów”, a więc mego ojca może też ulegając przewadze jego, niejako byłych obywateli ziemskich, którzy którą miał jako lubiony przez króla i połączony choć utracili posesję, zachowali prawa polityczne. ścisłą przyjaźnią ze Stępkowskim, wojewodą Stąd stronnictwo liczniej reprezentowane na kijowskim, tyle znaczenia w województwie sejmiku miało zapewnione zwycięstwo w czasie mającym, później więc skłonni mniej lub więcej tak zwanego „kreskowania”, a opozycja nie mogła serca swoje, a zażyłość sąsiedzka utworzyła się i zerwać obrad. laudów i instrukcji. W latach coraz wzrastała” [27, s. 6]. W tej atmosferze osiemdziesiątych XVIII w. powrócono do rozwijały się stosunki klientalne, nawet wybitny praktyki zwożenia na sejmiki ubogiej szlachty znawca i propagator badań zjawiska w celu zapewnienia kresek kandydatom nieformalnych systemów władzy w czasach popieranym przez poszczególne stronnictwa lub nowożytnych Antoni Mączak nazwał krewnego przeforsowania stosownych. sędziego Bukara i pamiętnikarza Ochockiego Według Witolda Filipczaka Stanisław „klientem doskonałym”, a dwory pańskie „sceną August Poniatowski w latach 1783-1784 starał

97 się zorganizować partię dworską we wschodniej „Widziałem go w Lublinie już w cywilnym Rzeczypospolitej [12, s. 82-83]. Celem tych mundurze województwa kijowskiego, w białym starań miała być koordynacja działań regalistów żupanie, w niebieskim kontuszu z czarnymi w województwach kijowskim, bracławskim, wyłogami, przy orderach. Był wzrostu wysokiego, wołyńskim, czernihowskim, podolskim i w chudy, barczysty, twarzy okrągłej, z czupryną ziemi chełmskiej. Niewątpliwie Stempkowskiemu podgoloną, z wąsami małymi, po szwedzku dodał król w województwie kijowskim nowego wystrzyżonymi. Twarz jego nie okazywała tej przywódcę w osobie wojewody ruskiego srogości, jaką się wsławił” [16, s. 330]. Stanisława Szczęsnego Potockiego, z którym Stanisław August Poniatowski niezmiennie wiązał niewątpliwie nadzieje na wzmocnienie widział w nim ostoję swojego stronnictwa. stronnictwa regalistycznego. Zresztą w 1784 r. Przed zjazdem kaniowskim, kiedy usilnie jednał Stanisława August Poniatowski rozważał nadanie zwolenników, żądał od biskupa włocławskiego i urzędu wojewody kijowskiego dotychczasowemu pomorskiego Józefa Ignacego Rybińskiego, że wojewodzie ruskiemu. System opierający się na w województwie kijowskim będzie z wojewodą Szczęsnym Potockim załamał się wobec jego Stempkowskim „swoje i familii swojej łączył opozycyjnej postawy na sejmie 1784 r. [12, zdanie i staranie powolne dla mnie” [35, s. 359]. s. 83; 29, s. 123]. Zresztą na trasie do Kaniowa król zatrzymał się w Po sprzedaży Szczęsnemu Potockiemu w Łabuniu, gdzie obowiązki gospodarza pełnił w 1785 r. dowództwa dywizji ukraińskiej i zastępstwie sędzia ziemski Adam Bukar. podolskiej oraz stopnia generała lejtnanta Stempkowski miał pilnować spraw w Stempkowski nadal pełnił istotną rolę na Warszawie, gdzie faktycznie sprawował funkcję Ukrainie, tym bardziej że miał perspektywę prezesa Departamentu Wojskowego Rady uzyskania urzędu wojewody kijowskiego po Nieustającej, ponieważ hetman wielki litewski ustanowieniu kurateli nad chorym umysłowo Michał Kazimierz Ogiński, jako przeciwnik tej Stanisławem Lubomirskim i zrzeczeniem się instytucji i króla, na posiedzeniach bywał przez niego urzędu. Już na początku lutego rzadko [6, s. 114]. 1783 r. jedna z gazet pisanych donosiła: W połowie lat osiemdziesiątych XVIII w. „Facjenda o województwo kijowskie nie jest nastąpiła konsolidacja opozycji w trudnym jeszcze dokończona, JW. Stępkowski daje 1000 czasie afery Dogrumowej [7, s. 47-81; 8, s. 53]. dukatów, książę zaś Lubomirski 2 000 dukatów Żona majora rosyjskiego, Maria Dogrumowa statecznie domaga się, a to dlatego, iż wie, że po (niektóre źródła podają nazwisko Ugriumowa) Stępkowskim kasztelanią weźmie Bierzyński, w 1784 r. przekazała wiadomość, że książę Adam kasztelan żytomierski, po Bierzyńskim Pruszyński, Kazimierz wspólnie z hetmanem kasztelan owrucki, a po Pruszyńskim który z Branickim i Antonim Tyzenhauzem zlecili jej podkomorzych, każdy zaś nie darmo, a na otrucie króla. Stanisław August Poniatowski nie pierwszego może by i nic nie przypadło. Księciu uwierzył jej, dlatego Dogrumowa skontaktowała Aleksandrowi (Lubomirskiemu – przyp. T.S) się z księciem Czartoryskim, twierdząc, że to miała się dostać która z namienionych kasztelanii, król zlecił jej otrucie przywódcy opozycji gdyby była facjenda bez pieniędzy udała się” [25, sejmowej. Wkrótce aferę wyciszono, a sąd s. 216]. marszałkowski ustalił, że była ona wielką 22 lutego 1785 r. Stempkowski został mistyfikacją. Dogrumowa została skazana na wojewodą kijowskim, gdy Stanisław August dożywotnie więzienie. Pod pozorem chrzcin Poniatowski stracił złudzenia co do lojalności hetmańskiego syna opozycjoniści zebrali się Szczęsnego Potockiego (kasztelanem kijowskim najpierw w Białej Cerkwi. W lecie 1785 r. do został książę Aleksander Lubomirski [14, rezydencji Szczęsnego Potockiego zjechali s. 389]. 11 lipca 1785 r. w Żytomierzu odbyło się Branicki i Ignacy Potocki [8, s. 55; 29, s. 123]. uroczyste powitanie nowego wojewody, gdzie Stempkowskiego niepokoiło zbliżenie hetmana oficjalnie odczytano przywilej królewski, a Branickiego ze Szczęsnym Potockim, którzy następnie do późnej nocy trwało ucztowanie, wzajemnie odwiedzają się w Białej Cerkwi i przy muzyce, biciu z armat i radosnych Humaniu, w czym pośredniczy i uczestniczy okrzykach [23, s. 105]. Tak Stempkowskiego z marszałek nadworny litewski Ignacy Potocki tego okresu pamiętał Kajetan Koźmian: [15, s. 46]. Wojewoda kijowski informował

98 również, że książę Adam Kazimierz Czartoryski oprzeć się violencyom i niesprawiedliwemu z żoną Izabelą z Flemingów gościł w lipcu nagabaniu i sam Pan Bóg pozwala” [15, s. 50]. 1786 r. w Tulczynie, a także wybierali się do Jeszcze na kilka dni przed rozpoczęciem Białej Cerkwi [1, s. 917]. Wysłannicy hetmana sejmiku Stempkowski pojechał do Białej Branickiego kaptowali głosy przyszłych Cerkwi na zaproszenie Branickiego [15, s. 54- wyborców, zwłaszcza w powiecie owruckim. 55]. Wskutek uporu gospodarza rozmowy nie Stempkowski ostrzegał króla: „niech Pan przyniosły efektu w postaci ugody, mimo Miłościwy przygotuje się wcześnie, bo się bez włączenia się w negocjacje hetmanowej wielkiej historyi nie obejdzie” [15, s. 50]. Branickiej. Zatem Stempkowski 17 sierpnia Kandydatami ich stronnictwa do poselstwa byli: 1786 r. udał się do Żytomierza, gdzie daremnie pułkownik Konstanty Janikowski, pułkownik przez kilka dni oczekiwał na przybycie Józef Zajączek i stolnikowicz owrucki Jan Branickiego, w międzyczasie goszcząc szlachtę. Świeykowski. Według jego relacji w sobotę, czyli 19 sierpnia Stempkowski również nie szczędził sił i 1786 r. napłynęła z okolic Białej Cerkwi, Smiły środków w przygotowaniu sejmiku i Lisianki pod wodzą braci Kalińskich (pisarza przedsejmowego. Proponował królowi zawarcie grodzkiego żytomierskiego Mikołaja i regenta ugody ze stronnictwem Branickiego poprzez ziemskiego kijowskiego Jakuba) butna i zbrojna czynszowa w liczbie 3 000. Utrzymywał, dopuszczenie do „planty” przedwyborczej że prawdziwej szlachty było ledwie 1 000, reszta Zajączka lub Janikowskiego. Jednak Stanisław stanowiła rozmaitą „hołotę” przysłaną przez August Poniatowski w liście do wojewody starostę szczerzeckiego Franciszka Piotra kijowskiego z 30 lipca 1786 r. nie godził się na Potockiego i starostę guzowskiego Antoniego zawieranie jakichkolwiek porozumień, nie Protazego (Prota) Potockiego. Książę Franciszek życzył sobie zwłaszcza jako posła Zajączka [2, Ksawery Lubomirski przysłał 400 żołnierzy s. 571]. Król wyraźnie odwoływał się do przebranych w mundury wojewódzkie. Wobec uzgodnień, jakie zapadły przed wyjazdem argumentu siły Stempkowski wszystkich musiał Stempkowskiego z Warszawy. Według nich uznać za wyborców. Usiłował wprawdzie kandydatami na posłów stronnictwa rega- negocjować z Kalińskimi, ale otrzymywał listycznego mieli być (wymieniam w kolejności odpowiedź: „tak być musi jak pan hetman chce, podanej przez Stanisława Augusta Poniatow- nikogo innego nie puścimy” [15, s. 55]. W tym skiego): miecznik Grocholski (w liście brak momencie przebywało tylko dwóch znaczących imienia, dlatego mógł to być miecznik koronny urzędników – przedstawicieli stronnictwa Franciszek Ksawery Grocholski lub miecznik hetmańskiego: sędzia ziemski owrucki Michał kijowski Aleksander Grocholski), podczaszy Pawsza i pisarz ziemski kijowski Teodor litewski Filip Nereusz Olizar, podkomorzy Tadeusz Paszkowski. Sprowadzonym przez żytomierski Józef Bierzyński, sędzia ziemski zwolenników Branickiego ludziom przyrzekano kijowski Hilary Chojecki, pułkownik Jan protekcję w Trybunale Koronnym, w czasie Stempkowski (syn wojewody kijowskiego) i organizowanych pijatyk odgrażali się oni, że Ignacy Golejewski, a gdyby ktoś nie wyraził rozsiekają kandydatów królewskich. zgody na kandydowanie lub nie przyjechał, to W obozie regalistycznym nastąpiła również podstarosta żytomierski Józef Morzkowski lub mobilizacja. Tym razem Stempkowskiego podkomorzyc kijowski Jan Nepomucen Rybiński. wspierali podkomorzy żytomierski Józef Początkowo król planował wystawienie Marcina Bierzyński i unicki metropolita kijowski Jason Badeniego, ale nic z tych planów nie wyszło Smogorzewski (w latach 1782-1783 miał miejsce [24, s. 30]. Stanisław August Poniatowski pisał: konflikt Stempkowskiego ze Smogorzewskim o „Nie można nam być szczodrymi w dozwalaniu przywództwo nad stronnictwem regalistycznym przeciwnym żądanych przez nich posłów, w województwie kijowskim [30, s. 231-234]. ponieważ codziennie mnie dolatują wiadomości Agnieszka Kamińska skonstatowała na podstawie o ich zamysłach, jedynie ugryzienie za cel analizy źródeł, że oprócz metropolity mających. A zatem trzeba i nam się pokazać i w Smogorzewskiego wspierali Stempkowskiego przyjaciół i w rezolucyą dostatnimi. Przy dobrej kasztelan owrucki Michał Józef Trzeciak i sprawie godzi się i należy być odważnymi. podczaszy litewski Filip Nereusz Olizar [14, Wszak my biedy i gwałtu nie zaczynamy, ale s. 389].

99 Wojewoda kijowski miał rozeznanie w a także wpłynął na sędziego Bukara, aby ten przeciwnym obozie przez płatnych informatorów. wycofał manifest. Kasztelan owrucki Trzeciak i podczaszy Olizar Pomimo starań metropolity Smogorzewskiego, przyprowadzili 500 szlachty. Oprócz Pawszy i nazajutrz tłumy zwolenników Branickiego nie Paszkowskiego wszyscy urzędnicy podzielali wpuściły urzędników na miejsce obrad do stanowisko stronnictwa regalistycznego, a kościoła. Dlatego Stempkowski musiał sam „niejeden z nich bracią zagonową z sobą też zagaić sesję i zgłosić kandydatów narzuconych przyprowadził; obywatelstwo z jego strony było przez stronnictwo hetmańskie. Pięciu posłów na liczniejsze; gorętsi odzywali się, że na wszystko wybrano jednomyślnie, natomiast wobec są gotowi i pójdą nawet na szable, byle król o braku szóstego kandydata z tłumu padła ich żonach i dzieciach pamiętał. Choć partya kandydatura pułkownika Jana Stempkowskiego. była mniej od hetmańskiej szalona, wojewoda Oponował przeciwko temu jego ojciec – widział, że sejmik mógł się po hajdamacku, z wojewoda kijowski, ale w swoim proteście niemałym nawet krwi rozlewem zakończyć” [15, pozostał osamotniony. Ostatecznie posłami s. 55]. zostali: pułkownik Janikowski, pułkownik Sejmik województwa kijowskiego, zwołany Zajączek, stolnikowicz owrucki Świeykowski, na 21 sierpnia 1786 r., należał do najbardziej łowczy koronny Celestyn Czaplic, podkomorzyc burzliwych. Stempkowski, chcąc utrzymać kijowski Jan Nepomucen Rybiński i pułkownik równowagę obu stronnictw i zapobiec rozlewowi Stempkowski [8, s. 189]. Wybór posłów był krwi, umówił się z księdzem oficjałem kijowskim miarą niepowodzenia stronnictwa regalistycznego, Michałem Pałuckim, że ten pozamyka wszystkie ponieważ przeszli wszyscy kandydaci Białej kościoły, klucze będzie trzymać przy sobie i Cerkwi, jak również Czaplic i Rybiński nikomu bez kartki wojewody kijowskiego nie wykazywali zachowania opozycyjne podczas otworzy drzwi. Jednak wydarzenia potoczyły sejmu [13, s. 167]. Kolejną porażką regalistów się inaczej. Mianowicie Kalińscy i ich ludzie w stanowiło umieszczenie w instrukcji punktu w nocy z 20 na 21 sierpnia (z niedzieli na sprawie usunięcia z dekretu dogrumowskiego, poniedziałek) otoczyli wszystkie kościoły i który wymieniał osoby odpowiedzialne za cerkwie, poodbijali o świcie zamki, opanowali niesłuszne oskarżenie, nazwiska Branickiego miejsca wyborów gwałtem. Uzbrojeni w szable (został nieco złagodzony) [8, s. 104; 13, s. 167- i pistolety otoczyli nawet dom Stempkowskiego, 168; 14, s. 389]. który w istocie rzeczy został uwięziony. Wprawdzie Stempkowski w listach do króla Zaczęły się negocjacje, a właściwie targi pod starał się wskazywać na drobne sukcesy sejmiku, groźbą użycia siły. Stempkowski już zgadzał się jak również trudności w forsowaniu stanowiska na wybór posłów proponowanych przez królewskiego. Pisał, że „w takiej robocie jak żyje stronnictwo hetmańskie, czyli Janikowskiego, nie był; i zdrowie i worek kosztuje jak nigdy Świeykowskiego i generała majora Michała dotąd, a zręczniej przed nieprzyjacielem stanąć, Zielonkę. Z tłumu dały się słyszeć okrzyki niż z taką hałastrą mieć do czynienia […] przeciwko kandydatom – posłom poprzedniego wszystko to są skutki trybunałów, że ich słabo sejmu, „bo byłby dictator perpetuus” [15, s. 56]. pilnujemy; niech tylko ukróci się mocy w Stempkowskiemu udało się dotrzeć do kościoła – trybunałach, to po sejmikach burmistrzować nie miejsca obrad dopiero o godzinie trzeciej po będą. Masz WKMść w województwie urzędników i południu, gdzie marszałkiem obrano podko- znaczniejszych obywateli przywiązanych, ale sam morzego żytomierskiego Józefa Bierzyńskiego. ja tumultu broniłem, boby w nim najlepsi i Sędzia Adam Bukar zamierzał zgłosić manifest najwierniejsi może wyginęli; zgraja napędzona kwestionujący legalność zgromadzenia z powodu za pieniądze zrobiłaby wszystko, nieznana i nie tak późnego rozpoczęcia obrad, ponieważ zgodnie znająca znaczniejszych obywateli” [15, s. 57]. z prawem sejmik powinien się zacząć przed Stanisław August Poniatowski miał pretensje do południem. Z tego powodu powstało nowe przywódcy stronnictwa regalistycznego w zamieszanie. Stempkowski, chcąc uspokoić województwie kijowskim o wycofanie manifestu nastroje, zaprosił wszystkich na obiad. Ponadto sędziego Bukara, czyli zablokowanie zerwania zgodził się na trzech kandydatów hetmańskich, sejmiku.

100 Witold Filipczak stwierdził, że czytając sytuacji Stempkowski wykazywał coraz większą korespondencję Stanisława Augusta Poniatowskiego frustrację, próbując układać się z przywódcami odnosi się wrażenie, iż regaliści kijowscy byli zgrupowanymi wokół Białej Cerkwi, dążąc do kierowani jednoosobowo przez Stempkowskiego zawarcia kompromisów, co nie podobało się [12, s. 98]. Według niego niemożliwa do królowi. przyjęcia jest koncepcja, że Stempkowski mógł Walka polityczna stronnictw powodowała, że działać tak samodzielnie. Jednak w innym sejmik województwa kijowskiego w Żytomierzu miejscu autor ten napisał, że Stempkowski w tym w 1786 r. był burzliwy, poszczególni działacze okresie pozostawał niekwestionowanym przy- starali się sprowadzić jak największą rzeszę wódcą regalistów w województwie kijowskim, zwolenników, często zachowujących się praktycznie monopolizując kontakty z królem i agresywnie, próbujących wymusić korzystne dla jego otoczeniem [12, s. 101]. W latach 1783- siebie kandydatury i uchwały. Trzeba pamiętać, 1788 zachwiana została pozycja Stempkowskiego że ówczesne ugrupowania polityczne nie jako lidera, najpierw przez jego konflikt z stanowiły monolitu (współczesne sformalizowane metropolitą kijowskim Smogorzewskim, później partie również mają problemy z utrzymaniem linii przez forsowanie przez Stanisława Augusta politycznej). Zdarzało się, że popierany kandydat Poniatowskiego przywództwa Szczęsnego nie spełniał oczekiwań przywódców stronnictwa, Potockiego i usuwanie do drugiego szeregu a mimo to nadal go protegowano. Na przykład Stempkowskiego, wreszcie – po utracie złudzeń Jan Nepomucen Rybiński, czterokrotny poseł co do lojalności wojewody ruskiego – konflikt kijowski, już w 1786 r. przeszedł wraz z bratem, wojewody kijowskiego z podkomorzym biskupem kujawskim Józefem Rybińskim, do żytomierskim Józefem Bierzyńskim. W tej opozycji [32, s. 197].

BIBLIOGRAFIA

1. Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie. – nr 698. 2. Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie. – nr 930. 3. Brzezińska-Marjanowska W. Klasycystyczna architektura pałacowa na Wołyniu ok. 1780-1831 // Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej. – t. I. – red. W. Walczak, K. Łopatecki. – Białystok : Instytut Badań nad Dziedzictwem Kulturowym Europy, 2010. 4. Butterwick R. Polska rewolucja a kościół katolicki 1788-1792. – Kraków : Acana, 2012. 5. Choińska-Mika J. Sejmiki mazowieckie w dobie Wazów. – Warszawa : Wydawnictwo Sejmowe, 1998. 6. Czaja A. Między tronem, buławą a dworem petersburskim. Z dziejów Rady Nieustającej 1786-1789. – Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988. 7. Danilczyk A. Afera Dogrumowej a konsolidacja opozycji antykrólewskiej 1785-1786 // Kwartalnik Historyczny. – R. 111. – 2004. – nr 4. 8. Danilczyk A. W kręgu afery Dogrumowej. Sejm 1786 roku. – Warszawa : Wydawnictwo Neriton, 2010. 9. Encyklopedia kresów. – Kraków : Kluszczyński Wydawnictwo, 2004. 10. Filipczak W. Opozycja antykrólewska wobec systemu rządów Rady Nieustającej na sejmie 1786 roku // Acta Universitatis Lodziensis. – Folia Historica 38. – 1990. 11. Filipczak W. Sejm 1778 roku. – Warszawa : Wydawnictwo Semper, 2000. 12. Filipczak W. Stronnictwo regalistyczne w województwie kijowskim 1780-1782 // Przegląd Nauk Historycznych. – R. 8. – 2009. – nr 1(9). 13. Filipczak W. Życie sejmikowe prowincji wielkopolskiej w latach 1780-1786. – Łódź : Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2012. 14. Kamińska A. Stempkowski (Stępkowski) Józef Gabriel h. Suchekomnaty (zm. 1793) // Polski Słownik Biograficzny. – t. 43. – z. 178. – Warszawa-Kraków 2005. 15. Korespondencja krajowa Stanisława Augusta z lat 1784 do 1792 / wyd. B. Zaleski. – Poznań : Księgarnia Jana Konstantego Żupańskiego, 1872. 16. Koźmian K. Pamiętniki. – t. I. – Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk : Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1972. 17. Kraszewski J. I. Podróż króla Stanisława Augusta do Kaniowa w r. 1787 podług listów Kazimierza Konstantego hrabiego de Bröl Platera, starosty Inflantskiego. – Wilno : Nakładem Józefa Zawadzkiego, 1860. 18. Kriegseisen W. Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku. – Warszawa : Wydawnictwo Sejmowe, 1991. 19. Libera Z. O pamiętnikach Seweryna Bukara // Trudne stulecia. Studia z dziejów XVII i XVIII wieku ofiarowane

101 Profesorowi Jerzemu Michalskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin / red. Ł. Kądziela, W. Kriegseisen, Z. Zielińska. – Warszawa : Wydawnictwo Semper, 1994. 20. Lorentz S. Efraim Szreger architekt polski XVIII wieku. – Warszawa : Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1986. 21. Mączak A. Klientela. Nieformalne systemy władzy w Polsce i Europie XVI – XVIII w. – Warszawa : Wydawnictwo Semper, 1994. 22. Michalski J. Sejmiki poselskie 1788 roku, w: idem, Studia historyczne z XVIII wieku. – t. I: Polityka i społeczeństwo. – Warszawa: Wydawnictwo Stentor, 2007. 23. Muzyka w czasopismach polskich XVIII wieku. Okres stanisławowski (1764-1800). Bibliografia i antologia / oprac. J. Szwedowska. – Kraków : Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1984. 24. Mycielski M. Marcin Badeni [1751-1824]. Kariera kontuszowego ministra. – Warszawa : Wydawnictwo Krupski i S-ka, 1994. 25. Ostrowski T. Poufne wieści z oświeconej Warszawy. Gazetki pisane z roku 1782 / oprac. R. Kaleta. – Wrocław- Warszawa-Kraków-Gdańsk : Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1972. 26. Pamiętniki Jana Duklana Ochockiego. – t. I / wyd. J. I. Kraszewski. – Wilno : Nakładem Józefa Zawadzkiego, 1857. 27. Pamiętniki Seweryna Bukara / wyd. J. I. Kraszewski. – Drezno : Nakładem Józefa Ignacego Kraszewskiego, 1871. 28. Rolle A. J. Wybór pism. – t. II / oprac. W. Zawadzki. – Kraków : Wydawnictwo Literackie, 1966. 29. Rostworowski E. Sprawa aukcji wojska na tle sytuacji politycznej przed Sejmem Czteroletnim. – Warszawa : Państwowe Wydawnictwo Naukow, 1957. 30. Srogosz T. Konflikt kasztelana kijowskiego Józefa Gabriela Stempkowskiego z metropolitą kijowskim Jasonem Smogorzewskim w latach 1782-1783 // Rozdroża. Polsko-ukraiński dyskurs humanistyczny / red. R. Dymczyk, I. Krywoszeja, N. Morawiec. – Częstochowa-Humań-Poznań : Wydawnictwo „Taurus”, 2013. 31. Srogosz T. Początki budowy stronnictwa królewskiego na Ukrainie przez Józefa Gabriela Stempkowskiego (koniec lat sześćdziesiątych – początek siedemdziesiątych XVIII w.) // Przegląd Nauk Historycznych. – 2006. – R. 5. – nr 1(9). 32. Stroynowski A. Opozycja sejmowa w dobie rządów Rady Nieustającej. Studium z dziejów kultury politycznej. – Łódź : Wyższa Szkoła Studiów Międzynarodowych w Łodzi, 2005. 33. Szczygielski W. Oświeceniowy elitaryzm w Polsce w XVIII w. // Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego. – 1976. – Seria I. – z. 4. 34. Tomczyk G. Stronnictwo królewskie na sejmie 1776 roku // Acta Universitatis Lodziensis. – Folia Historica 49. – 1993. 35. Wysocki J. Józef Ignacy Rybiński biskup włocławski i pomorski 1777-1806. Zarys biograficzny na tle rządów diecezją. – Rzym : Instytut Studiów Kościelnych, 1967. 36. Zielińska Z. Listy Ksawerego Branickiego do Grigorija Potiomkina (1788-1789) // Świat pogranicza / red. M. Nagielski, A. Rachuba, S. Górzyński. – Warszawa : Wydawnictwo DiG, 2003.

Рецензенти: Сінкевич Є. Г, д.і.н., проф. Smoliński Aleksander, dr hab., prof.

© Srogosz Tadeusz, 2014 Дата надходження статті до редколегії 28.09.2014 р.

102