PRZEWODNIK MIEJSC SPOCZYNKU ŻOŁNIERZY

ARMII KRAJOWEJ NA NOWOGRÓDCZYŹNIE I GRODZIEŃSZCZYŹNIE PRZEWODNIK MIEJSC SPOCZYNKU ŻOŁNIERZY

ARMII KRAJOWEJ NA NOWOGRÓDCZYŹNIE I GRODZIEŃSZCZYŹNIE KAZIMIERZ KRAJEWSKI

ZWIĄZEK WALKI ZBROJNEJ I ARMIA KRAJOWA NA GRODZIEŃSZCZYŹNIE I NOWOGRÓDCZYŹNIE

NOWOGRÓDZKI OKRĘG ZWZ-AK

© Copyright by Fundacja Pomocy i Więzi Polskiej „Kresy RP” Podziemna praca niepodległościowa na Ziemi Nowogródzkiej rozpoczęła się w okresie pierwszej Warszawa 2020 okupacji sowieckiej 1939-1941. Powstało wówczas kilka działających równolegle organizacji, stop- Autor: dr Kazimierz Krajewski niowo wchłanianych przez ZWZ. Były to m.in. Związek Patriotów Polskich (Lida), Polska Organizacja Redakcja: Aneta Hoffmann, Denis Zwonik Wojskowa (Baranowicze), organizacja Kleofasa Piaseckiego i Polski Sztab Autonomiczny oraz szereg Projekt graficzny: Daniel Górnicki Brand mniejszych grupek podziemnych. Straty poniesione w wyniku działalności NKWD były ogromne, znaczna część struktur podziemnych została rozbita lub uległa dezorganizacji. Należy odnotować też, Str. I okładki: cmentarz poległych żołnierzy AK w Surkontach i ppłk Maciej Kalenkiewicz na koniu (fotomontaż) że na Nowogródczyźnie działała polska partyzantka zwalczająca sowiecki aparat represyjny i admini- stracyjny (grupy partyzanckie działały m.in. w Puszczy Nalibockiej oraz w lasach powiatów lidzkiego Wydawca: i szczuczyńskiego). Większość z nich została rozbita już w połowie 1940 r., jednak kilka dotrwało do Fundacja Pomocy i Więzi Polskiej „Kresy RP” wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w czerwcu 1941 r. ul. Zielna 39, 00-108 Warszawa http://akfundacjakresy.pl/ email: [email protected] Zadanie odbudowy polskiej konspiracji niepodległościowej na Nowogródczyźnie przypadło mjr./ ppłk Januszowi Szulcowi vel Szlaskiemu „Prawdzicowi”, „Borsukowi”, który sprawował tę funkcję w okre- Druk: Marka Krzysztof Gąsior sie od października 1941 do 12 czerwca 1944 r. Do grona jego najbliższych współpracowników należeli kpt. cc Stanisław Sędziak „Warta”, „Oset” (szef sztabu i jednocześnie Oddziału III - operacyjnego), kpt. ISBN: 978-83-959701-1-5

5 Władysław Stawowski „Sawa” (szef Oddziału I - organizacyjnego), kpt. Bronisław Wasilewski „Zoja”, Lida (łącznie 10 kompanii konspiracyjnych + jednostki saperskie), Szczuczyn (4 kompanie) i Bara- „Bustromiak” (szef Oddziału II - wywiadu), kpt. Wacław Pecul „Krzysztof” (szef Oddziału IV - kwater- nowicze (7 kompanii). mistrzostwa), por. Józef Orechwo „Już” (szef Oddziału V - łączności), pchor. dr Stanisław Wawrzyńczyk „Ligenza” (szef Oddziału VI - BIP), por. Józef Łubikowski „Sybirak” (szef Oddziału VII - saperów), Maksymalny stan liczebny Okręgu wiosną 1944 r. sięgał kilkunastu tysięcy zaprzysiężonych żoł- adiutanci por. Jan Skorb „Puszczyk”, „Boryna”, ppor. Zenon Batorowicz „Zdzisław” i ppor. Wincenty nierzy w strukturach konspiracyjnych, nie licząc kilku tysięcy żołnierzy walczących z bronią w ręku Biruk „Orlik” oraz kapelan Okręgu ks. Gedymin Pilecki „Kazimierz”, „Długosz”. w oddziałach partyzanckich.

Nowogródzki Okręg ZWZ-AK (kryptonimy: „Kurki”, „Cyranka”, „Nów”, „Las”, „L”, „Grzyb”) obej- Okręg miał odtwarzać trzy pułki piechoty (pp) – 77, 78 i 79 pp AK oraz dwa pułki kawalerii – 26 mował w ogólnym zarysie obszar przedwojennego województwa nowogródzkiego, powiększony o pół- i 27 pułki ułanów (p.uł.) AK. W praktyce okazało się, że odtworzono 77 pp o stanach ponadplanowych nocny skraj województwa poleskiego (Iwacewicze, Hancewicze i Lenin). KG AK uznała bowiem, że (łącznie 8 batalionów), batalionowy zawiązek 78 pp, czteroszwadronowy 27 p.uł. oraz 2 szwadrony 26 Okręg Polesie jest zbyt słaby, by wykonać zadania dywersyjne na „poleskim odcinku” strategicznej p.uł. Aktywa organizacyjne 79 pp (Słonim) nie wyszły z konspiracji. szosy Brześć-Moskwa. Struktury konspiracyjne Okręgu „Nów” objęły też teren gminy Raków i mia- steczka Dziewiniszki (woj. wileńskie). Z kolei w początkach 1943 r. na rozkaz Komendy Głównej (KG) W początkowym okresie pracy konspiracyjnej pod okupacją niemiecką ppłk „Prawdzic” starał się AK przekazano do Wileńskiego Okręgu AK północną część powiatu wołożyńskiego wraz z miastem wprowadzić ogniwo pośrednie pomiędzy Komendą Okręgu a obwodami – czyli inspektoraty, skupiające Wołożyn. Teren gminy Ejszyszki (pow. Lida), „zagospodarowany” organizacyjnie w latach 1941-1942 po 2-3 obwody. Ostatecznie ostał się tylko jeden inspektorat krypt. „Południe”, „C”, skupiający ośrodki przez Wileński Okręg AK, został w grudniu 1943 r. oddany z powrotem do Okręgu AK Nowogródek. położone na południowym brzegu Niemna (Nieśwież, Baranowicze, Słonim, Niedźwiedzica-Hance- Ponadto Okręg AK Nowogródek wszedł organizacyjnie na teren wschodnich gmin powiatu Grodno, wicze i Byteń-Iwacewicze). Dowodził nim kpt. Ryszard Stopa „Maciej”, „Andrzej”, a po nim por./kpt. należącego do Okręgu AK Białystok (Skidel, Ostryna i Kamionka). Andrzej Wierzbicki „Józef”. W grudniu 1943 r. przekazano mu także ośrodek Stołpce, odcięty od Lidy będącej siedzibą Komendy Okręgu olbrzymim masywem Puszczy Nalibockiej, opanowanej przez silną Do grudnia 1943 r. Okręg AK Nowogródek wchodził w skład Białostockiego Obszaru AK, obejmu- partyzantkę sowiecką. jącego także okręgi Polesie i Białystok. W kolejnym okresie, do czerwca 1944 r., Okręg „Nów” uzyskał status jednostki samodzielnej, podlegającej bezpośrednio KG AK. W czerwcu 1944 r. podporządkowany INSPEKTORAT GRODZIEŃSKI AK został na czas operacji „Ostra Brama”, Komendzie Okręgu Wilno. Ów stan podległości utrzymany zo- stał także w warunkach ponownej okupacji sowieckiej i trwał już do końca działalności, do ewakuacji Powiaty Grodno i Wołkowysk, należące do przedwojennego województwa białostockiego, tworzyły aktywów organizacyjnych za „granicę jałtańską” w lecie 1945 r. w ramach Białostockiego Okręgu AK inspektorat Grodzieński, kryptonim „XII” i „Lasy”. W północno­ wschodniej części inspektoratu znajdował się olbrzymi kompleks leśny Puszczy Grodzieńskiej. Na Nowogródzki Okręg AK dzielił się początkowo na 8 obwodów, odpowiadających przedwojen- terenie tej jednostki organizacyjnej Armii Krajowej znajdowało się także miasto Grodno, jedno z naj- nym powiatom. Zimą 1943 r. został zreorganizowany i podzielony na 10 ośrodków o charakterze większych miast Kresów Wschodnich i zarazem jeden z najważniejszych ośrodków polskiej kultury na dywersyjno-partyzanckim, dywersyjnym i partyzanckim, w zależności od profilu wyznaczonych tym obszarze. Po zagładzie społeczności żydowskiej w 1942 roku dokonanej przez Niemców miasto zadań. Były to następujące ośrodki: Lida (krypt. „Bór”), Szczuczyn (krypt. „Łąka”), Iwje-Juraciszki miało charakter niemal w stu procentach polski. Inspektorat miał odtwarzać dwie duże jednostki (krypt. „Brzoza” i „Cis”), Stołpce (krypt. „Słup”), Nowogródek (krypt. „Stawy”), Baranowicze (krypt. wojskowe - 81 pułk piechoty (pp) z Grodna i 3 pułk strzelców konnych (psk) z Wołkowyska. Funkcję „Puszcza”), Nieśwież (krypt. „Strażnica”), Słonim (krypt. „Piaski”), Byteń-Iwacewicze (krypt. „Dąb”), inspektora „Lasów” pełnił od 1 maja 1942 roku do końca okupacji niemieckiej, a także w warunkach Niedźwiedzica-Hancewicze (krypt. „Hart”). Najsilniejszymi jednostkami organizacyjnymi były ośrodki nowej okupacji sowieckiej kpt. Władysław Szymborski „Bąk”, „Okrasa”. Jego pierwszym zastępcą był

6 7 por. Adolf Szawel „Alf”, „Haraburda” (do czerwca 1944 r., kiedy to zginął w niewyjaśnionych oko- Obwód Wołkowysk kryptonim „Szakal” i „nr 12” (od września 1944 roku — „Sosny” i „nr 24”) licznościach). Funkcję szefa Kedywu inspektoratu sprawował ppor. Kazimierz Ponarad „Sęp”, szefa pokrywał się z terenem przedwojennego powiatu wołkowyskiego. Funkcję komendanta obwodu łączności zaś st. sierż. Jan Szczerbiński „Amper”. Inspektorat Grodno należał do solidnie obsadzonych pełnił od 1 czerwca 1942 roku kpt. Michał Stojanowski „Cygan”, „Krak”. Jego zastępcami byli: ppor. i dobrze zorganizowanych jednostek Białostockiego Okręgu AK. W przededniu akcji „Burza” jego Władysław Piekarski „Pik”, „Ordon” (pierwszy zastępca) i por. Bronisław Szejko „Komar”, „Michał” stany osobowe przekraczały 5.000 zaprzysiężonych żołnierzy — dla orientacji przypomnijmy, że cały (drugi zastępca). Istotną rolę w kształtowaniu polskiej konspiracji na tym terenie odegrał także ka- Okręg Białostocki dysponował blisko 33.000 ludzi. pelan obwodu ksiądz mjr rez. Antoni Bańkowski „Eliasz”, przedwojenny kapelan 3 psk. W skład Obwodu „Szakal” wchodziły miasto Wołkowysk (6 placówek konspiracyjnych) i 16 placówek na W maju 1942 roku rozległy i mocno zaludniony powiat grodzieński został podzielony na dwie terenie powiatu. Oprócz Wołkowyska silnym oparciem dla budowy konspiracji była Świsłocz, gdzie odrębne jednostki organizacyjne szczebla obwodu. Obwód Grodno-Prawy Niemen kryptonim „Bekas” przed wojną istniało gimnazjum kształcące młodzież z terenu powiatu. Południową część obwodu i „nr 13” (od września 1944 r. - „Świerki” i „nr 25”) obejmował tereny powiatu Grodno położone na obejmowały lasy Puszczy Białowieskiej i stanowiąca jej skraj tzw. Puszcza Świsłocka. Według raportu prawym brzegu Niemna. Tworzyły go miasto Grodno oraz 16 placówek konspiracyjnych. Na terenie stanów na dzień 24 kwietnia 1944 roku siły obwodu przekraczały 2.000 zaprzysiężonych żołnierzy gminy Skidel organizacja grodzieńska nakładała się na struktury zbudowane przez Nowogródzki Okręg AK, w tym 35 oficerów, 36 podchorążych i 472 podoficerów. Obwód dysponował też stosunkowo AK. Obwód „Bekas” organizacyjnie wchodził na przygraniczny teren Litwy Kowieńskiej, zamieszkany niezłym uzbrojeniem. dość licznie przez Polaków (placówka AK Wiejsieje). W maju 1944 roku Obwód Grodno–Prawy Niemen został wzmocniony pięcioma placówkami terenowymi przekazanymi ze wschodniej części Dość długo akcja czynna Inspektoratu Grodno ograniczała się do likwidacji konfidentów dokony- Obwodu AK Augustów. Wsparcie to wydatnie zwiększyło siły obwodu, dając mu ponad 300 żołnie- wanych przez patrole Kedywu i do akcji sabotażowych, zwłaszcza na grodzieńskim węźle kolejowym, rzy ulokowanych w mocnym zapleczu, jako że tereny te zamieszkane były niemal wyłącznie przez prowadzonych stale przez zespoły sabotażowe Obwodu Grodno-Prawy Niemen. Patrolami Kedywu Polaków. Obwód Grodno-Prawy Niemen dowodzony był przez ppor. Juliana Lubasowskiego „Dęba”, obu obwodów grodzieńskich dowodzili sierż. Adolf Utko „Wicher” i plut. Edward Grygieńcza „Mikoś”, „Lecha”, „Tarana”. Jego pierwszym zastępcą był st. sierż. Franciszek Ziemkowski „Zmiana”, „Wroński”, a Kedywem Obwodu Wołkowysk - ppor. Henryk Łabudziński „Boruta”. Pierwszy oddział partyzancki funkcję drugiego zastępcy w odniesieniu do placówek przejętych z Obwodu AK Augustów - pełnił został wprawdzie zorganizowany na terenie Obwodu Grodno-Prawy Niemen jeszcze w połowie 1943 ppor. Bolesław Szamatowicz „Rosłan”, „Sokół”. Pomimo strat spowodowanych wsypą organizacyjną r. pod dowództwem Mieczysława Niedzińskiego „Mena”, ale przeszedł on wraz z oddziałami UBK- (marzec-maj 1944 r.) Obwód Grodno-Prawy Niemen dysponował w końcowym okresie okupacji -AK (Uderzeniowych Batalionów Kadrowych – Armii Krajowej) na teren Nowogródzkiego Okręgu niemieckiej pokaźną siłą ponad 2.000 ludzi, w tym 25 oficerów, 38 podchorążych i 446 podoficerów. AK. Z ważniejszych akcji tej jednostki można wymienić przeprowadzony wspólnie z UBK wypad na Litwę Kowieńską skierowany przeciw policji w miasteczku Lejpuny. Obwód Grodno-Lewy Niemen, oznaczony kryptonimami „Kozica” i „nr 14” (od września 1944 r. „Jałowiec” i „nr 26”), objął tereny leżące na lewym, południowym brzegu Niemna na odcinku Akcję partyzancką w obwodach grodzieńskich wznowiono dopiero z końcem zimy 1944 roku. przebiegającym przez przedwojenny powiat grodzieński. Nie było tu także większych kompleksów Zorganizowany został wówczas 1 partyzancki pluton 81 pp AK dowodzony przez chor. Kazimierza leśnych, które mogłyby stanowić schronienie dla własnych oddziałów dywersyjnych i partyzanckich. Okulicza „Górę”. Spośród akcji AK wykonanych na terenie powiatu grodzieńskiego można wymienić Funkcję komendanta Obwodu „Kozica” pełnił od stycznia 1944 roku por. Paweł Kotlarz „Brytan”, walkę pod Sikorzycą, opanowanie osady Sopoćkinie i rozbrojenie Grenschutzu, opanowanie mia- „Brylant”, „Wiesław”. Jego zastępcami byli ppor. Józef Pyszko „Jarosław”, „Sokół” i pchor. Leon Ka- steczka Kopciowo (na Litwie), ponowny wypad na Sopoćkinie, rozbrojenie niemieckiego posterunku liński „Bolesław”. Obwód Grodno–Lewy Niemen według raportu stanów na dzień 30 czerwca 1944 w Łabnie i zdobycie transportu amunicji na szosie augustowskiej. roku liczył 1.142 ludzi, w tym tylko 8 oficerów i 10 podchorążych oraz 170 podoficerów, w większości rezerwy. Uzbrojenie pozwalało na wyposażenie jednej piątej stanów osobowych.

8 9 ŻOŁNIERZE NOWOGRÓDZKIEJ I GRODZIEŃSKIEJ ARMII KRAJOWEJ Należy podkreślić, ze praca organizacyjna i bojowa Armii Krajowej na Nowogródczyźnie i Gro- Ponieważ w latach 1939-1941 NKWD wyniszczyło przedstawicieli polskich warstw oświeconych dzieńszczyźnie prowadzona była w szczególnie ciężkich warunkach. Oprócz okupacyjnych sił III Rzeszy wśród których znajdowali się oficerowie i podoficerowie rezerwy, a terror niemiecki doprowadził do i białoruskich kolaborantów przeciwnikiem AK była tu partyzantka sowiecka, krwawo zwalczająca eksterminacji resztek inteligencji, interesujący nas teren został w znacznym stopniu pozbawiony osób każdy przejaw polskiej pracy niepodległościowej. mogących odgrywać w życiu społeczności polskiej rolę przywódczą i organizatorską. Na tak znaczne aktywa organizacyjne przypadała niewielka ilość kadry oficerskiej. W Okręgu Nowogródek było około FORMY DZIAŁALNOŚCI AK 130 oficerów, w tym około 40 przysłanych „kanałami konspiracyjnymi” przez KG AK z terenu General- NA NOWOGRÓDCZYŹNIE I GRODZIEŃSZCZYŹNIE nej Guberni (w tym 19 „cichociemnych”), w Inspektoracie Grodzieńskim – 78 oficerów. Przeważającą większość żołnierzy AK stanowili miejscowi mieszkańcy. Ilość ludzi pochodzących z Polski centralnej Oprócz akcji zbrojnej wśród form działania AK na Nowogródczyźnie należy wymienić wywiad, lub z innych terenów kraju była nieznaczna. Największą grupę, zorganizowaną jako oddział „Uderzenia”, propagandę, legalizację, szkolenie, podziemny wymiar sprawiedliwości. Oddziałowi II Komendy przyprowadził jesienią 1943 r. ppor. Bolesław Piasecki „Sablewski”; ludzie ci mieli za sobą szlak pełen Okręgu udało się wprowadzić „wtyczki” AK do większości instytucji i urzędów zorganizowanych przez zaciętych walk z Niemcami w Bezirk Białystok, w trakcie których poległo ponad 150 ich towarzyszy niemieckie władze okupacyjne, a także do kolaboranckich instytucji utworzonej przez Niemców ad- broni. Nabór do ZWZ-AK był w pełni ochotniczy. Każdy obywatel RP, bez względu na pochodzenie ministracji i policji białoruskiej. Ludzie ci dość skutecznie informowali polską organizację podziemną czy wyznanie, mógł wstąpić w szeregi podziemnego wojska. W Armii Krajowej obowiązywało obywa- o poczynaniach władz hitlerowskich. Umożliwiali też przeprowadzenie skutecznych akcji bojowych, telskie podejście do żołnierzy - ochotników. W nowogródzkiej organizacji AK służyli zarówno katolicy, dostarczając dane na temat sił niemieckich i ich dyslokacji. W Lidzie udało się zorganizować punkt jak i prawosławni (np. w oddziałach partyzanckich: IV batalionie 77 pp AK – do 30% prawosławnych, konspiracyjny fałszujący większość wzorów dokumentów i urzędowych blankietów niemieckich, a także w oddziałach 78 pp i 27 p.uł. AK – ponoć nawet do 40%). Warto podkreślić, że znaczna część niezor- pieczęci używanych przez miejscowe niemieckie urzędy i instytucje. ganizowanej ludności prawosławnej udzielała poparcia oddziałom polskim, widząc w nich zarówno siłę walczącą z Niemcami, jak też chroniącą ją przed uciskiem partyzantki sowieckiej. Organem prasowym Okręgu AK Nowogródek było konspiracyjne pismo „Świt Polski” wydawane od listopada 1942 r. na terenie powiatu lidzkiego (nakłady od 300 egzemplarzy w 1942 r. – do 7.000 Terenowa organizacja AK na Nowogródczyźnie i Grodzieńszczyźnie dysponowała w początkowym w czerwcu 1944 r.). Ponadto wydawano kilka tytułów prasy podziemnej w poszczególnych obwodach okresie istnienia stosunkowo niewielkimi zasobami broni. Można oceniać, że wystarczały one na wyposaże- – ośrodkach (powiatach), m.in. „Wschód Polski”, „Sprawy Polskie”, „Sztafetę”, „Szlakiem Narbutta”, nie zaledwie około 1/10 stanów osobowych oddziałów konspiracyjnych. Specjalna komórka organizacyjna „Biuletyn Informacyjny Nadniemeńskiego Zgrupowania AK”. Na Nowogródczyznę docierała także Kierownictwa Dywersji KG AK o kryptonimie „Start IV” przerzucała z Warszawy na Nowogródczyznę wileńska „Niepodległość” oraz w niewielkich ilościach - niektóre tytuły prasy centralnej AK - z „Biu- broń, zaopatrzenie, środki medyczne (transporty te „legalizowano” na sfałszowanych papierach firm bu- letynem Informacyjnym” na czele. dowlanych współdziałających z Organizacją Todta). Można oceniać, iż tą drogą przerzucono na teren Okręgu Nowogródek około 200 ludzi, głównie kadry (oficerowie, podoficerowie, żołnierze „spaleni” w -Ge Także Inspektorat Grodzieński AK posiadał własną prasę (w Obwodzie Grodno-Prawy Niemen neralnej Guberni, personel medyczny). Radykalną poprawę uzbrojenia przyniosła jednak dopiero zdobycz wydawano pismo „Dekada” (od listopada 1943 r. – „Wiadomości”); w pozostałych dwóch – biuletyny uzyskiwana w akcjach bojowych przeciwko niemieckim siłom okupacyjnym i białoruskim formacjom z nasłuchu radiowego). kolaboranckim w służbie hitlerowskiej. Można tu podać przykład oddziału por. Jana Borysewicza „Krysi”; gdy wiosną 1943 r. wyruszał w pole miał ze sobą 7 uzbrojonych podkomendnych. Po roku działalności Ponieważ znaczna część kresowych żołnierzy, młodych ochotników, nie służyła przed wojną w woj- dowodził 650-osobowym batalionem, którego uzbrojenie prawie w całości pochodziło ze zdobyczy. sku, niezbędne stało się zorganizowanie szkolenia wojskowego. Prowadzono je w większości ośrodków

10 11 jeszcze w warunkach konspiracyjnych. Po uruchomieniu własnych oddziałów partyzanckich – szkolenie DZIAŁALNOŚĆ BOJOWA ODDZIAŁÓW OKRĘGU AK NOWOGRÓDEK prowadzono w warunkach polowych (w nadniemeńskiej części powiatu lidzkiego zorganizowano ośro- dek szkolenia w majątku Hołdowo). Prowadzono też specjalistyczne szkolenie w zakresie saperskim, Okręg AK Nowogródek już w okresie lat 1941 - 1942 dysponował patrolami dywersyjnymi, podle- dywersyjnym, obsługi broni ciężkiej (cekaemów, moździerzy i granatników). gającymi szefowi saperów okręgu. Jedną z większych akcji wykonanych w początkowym okresie działań było opanowanie 11 listopada 1942 r. stacji Bastuny, wysadzenie rozjazdów i urządzeń kolejowych oraz Podziemny wymiar sprawiedliwości zorganizowany w ramach Okręgu „Nów” był jedynym prze- spalenie niemieckich magazynów. Jeszcze w 1942 r. komendant okręgu przystąpił do organizowania jawem polskiej aktywności na tym polu – na Ziemi Nowogródzkiej nie zostały bowiem powołane działań partyzanckich. Była to jego samodzielna decyzja, jako że w tym okresie partyzantka nie mieściła konspiracyjne sądy cywilne. Wojskowe Sądy Specjalne zostały powołane przy Komendzie Okręgu oraz się w ramach działań planowanych przez Komendę Główną AK. Pierwsze oddziały partyzanckie AK, przy Komendach Obwodów-Ośrodków i zgrupowań partyzanckich. Rozpatrywały zarówno sprawy dowodzone przez por. Jana Skorba „Puszczyka” i kpr. Bolesława Misiurę „Świerka”, zorganizowano już karne uczestników konspiracji, jak też i niezorganizowanych obywateli RP. w połowie 1942 r. Wszelkie polskie akcje dywersyjne i bojowe przeciwko Niemcom wykonywane do wiosny 1943 r. były celowo zamaskowane jako działania partyzantki sowieckiej. Chroniło to polską Na Ziemi Nowogródzkiej, oprócz struktur ZWZ-AK, nie powstały żadne inne polskie konspira- organizację przed dekonspiracją, zaś ludność cywilną choć częściowo przed odwetowymi represjami cyjne organizacje wojskowe czy polityczne. Głównym powodem tej sytuacji były skrajnie trudne wa- hitlerowskimi. Po raz pierwszy oddziały AK wystąpiły jawnie, w polskich mundurach i z orzełkami na runki, w jakich prowadzona była tu polska działalność niepodległościowa oraz fizyczne wyniszczenie czapkach, dopiero 3 maja 1943 r. polskich elit. Jedynym wyjątkiem była tu próba zbudowania Okręgu NOW w niektórych powiatach województwa nowogródzkiego (Stołpce, Wołożyn, śladowo – Nowogródek i Baranowicze). Struktury Od wiosny 1943 r. działalność Nowogródzkiego Okręgu AK charakteryzowała się intensywnym te zostały całkowicie zdezorganizowane przez wielką niemiecką operację pacyfikacyjną w lecie 1943 r. rozwojem partyzantki. Działało wówczas już 8 stałych, dużych oddziałów partyzanckich, nie licząc 11 grup dyspozycyjnych Kedywu. W lecie 1943 r. z części sił Okręgu znajdujących się w polu utworzono Na terenie Inspektoratu Grodzieńskiego AK funkcjonowała organizacja NSZ, rozbita przez „wsypę” dwa zgrupowania: Batalion „Zaniemeński” (utworzony z oddziałów partyzanckich nr 301 – „Pusz- w Grodnie wiosna 1944 r. czyka”, 312 – „Ragnera” i 314 - „Krysi”) dowodzony przez rtm. Józefa Świdę „Lecha” operujący na terenach nadniemeńskich i Batalion „Stołpecki” działający we wschodniej części Puszczy Nalibockiej Należy też dodać, że aczkolwiek konspiracyjne struktury AK dominowały w podziemnej pracy (kolejni dowódcy: ppor. Kacper Miłaszewski „Lewald”, mjr Wacław Pełka, por. cc Adolf Pilch „Dolina”). Okręgu Nowogródzkiego, to powołane zostały tu także cywilne instytucje Polskiego Państwa Podziem- Oprócz nich działały mniejsze jednostki, wśród których można wymienić: oddział nr 311 „Zawiei” nego – czyli Okręgowa Delegatura Rządu (ODR). Powstała ona ze znacznym opóźnieniem w stosunku i oddział „Antoniego” w ośrodku Lida, oddział nr 313 „Sawki” w ośrodku Szczuczyn, oddziały nr 321 do innych okręgów – dopiero we wrześniu 1943 r. Ppłk „Prawdzic” po powstaniu ODR przekazał jej i 322 w ośrodku Iwje-Juraciszki, oddział nr 341 „Narcyza” w ośrodku „Hart” i lotny oddział Kedywu zorganizowane wcześniej, przy pomocy konspiracyjnych czynników wojskowych, polskie tajne szkol- „Żala” Ośrodka Szczuczyn. W okresie tym w stałych oddziałach partyzanckich AK na Nowogródczyź- nictwo oraz komórki pomocy społecznej. Kolejnymi Delegatami Rządu na województwo nowogródzkie nie walczyło z bronią w ręku blisko 1.500 żołnierzy. Niezależnie od nich w każdym ośrodku działały byli: Jan Trzeciak „Aleksander” (do maja 1944 r.) i Marian Jankowski „Habdank” (wytrwał on na swym dywersyjne patrole Kedywu, a w niektórych – także specjalne jednostki saperskie. stanowisku także w czasie ponownej okupacji sowieckiej i aresztowany w 1945 r. zginął w więzieniu NKWD). Jesienią 1943 r. poszczególne oddziały otrzymały numerację batalionową przedwojennych jednostek Wojska Polskiego kwaterujących na tym terenie. W ten sposób powstały kolejne pododdziały 77 i 78 Także w Inspektoracie Grodzieńskim AK zostały powołane obwodowe Delegatury Rządu. pułku piechoty (pp) oraz 26 i 27 pułku ułanów (p.uł) AK. Z Batalionu „Zaniemeńskiego” powstał I, II i IV batalion 77 pp, z Batalionu „Stołpeckiego” – I batalion 78 pp i czteroszwadronowy 27 p.uł. Oddział

12 13 UBK stał się zawiązkiem III batalionu 77 pp AK. Zimą – wiosną 1944 r. powstały kolejne jednostki: V, zawieszeń broni z Niemcami, zawieranych przez niektórych podległych mu dowódców polowych). VII i VIII batalion 77 pp AK oraz dwa szwadrony 26 p.uł. AK. Wiosną 1944 r. utworzono pięć dużych zgrupowań partyzanckich: Wśród ich najważniejszych operacji bojowych wykonanych w 1943 r. należy wymienić m.in. likwidację przez Batalion „Stołpecki” garnizonu niemieckiego w Iwieńcu, rozbicie niemieckich grup • Zgrupowanie „Nadniemeńskie”, dowódca mjr cc Maciej Kalenkiewicz „Kotwicz” (I, IV i VIII ba- operacyjnych koło Derewna i na drodze Iwieniec-Naliboki, walki w Puszczy Nalibockiej z oddziałami talion 77 pp oraz kilka mniejszych pododdziałów – ponad 2.000 żołnierzy). niemieckimi prowadzącymi operację przeciwpartyzancką „Hernman”. Batalion „Zaniemeński” stoczył • Zgrupowanie „Północ”, dowódca por. Jan Borysewicz „Krysia” (II i V batalion 77 pp AK liczące w 1943 r. m.in. walki z ekspedycjami przeciwpartyzanckimi koło wsi Lubarty, pod Berdówką i koło 1.100 żołnierzy). Dubicz, a z partyzantką sowiecką w Mociewiczach. Do największych akcji I batalionu 77 pp AK należą • Zgrupowanie „Wschód”, dowódca por. Stanislaw Dedelis „Pal” (III I VI batalion 77 pp AK, łącznie walki pod Sucharami, Oćminowszczyną, Dyndyliszkami i Kwiatkowcami. II batalion 77 pp AK odbił 1.200 żołnierzy). 30 aresztowanych pod Wawiórką, rozbił więzienie w Lidzie uwalniając 70 więźniów, rozbił niemieckie • Zgrupowanie „Zachód” - VII batalion 77 pp AK liczący 780 ludzi, dowódcy por. cc Jan Piwnik garnizony w Horodnie, Raduniu i Ejszyszkach. III batalion 77 pp AK (UBK) rozbił niemieckie załogi „Ponury” (+ 16 VI 1944), ppor. Bojomir Tworzyański „Ostoja”. w Kienie i Dworzyszczu, walczył w Burnosach, Windziunach, Wiksznianach i Trabach (rozbrojono tam • Zgrupowanie „Stołpeckie”, dowódca ppor. cc Adolf Pilch „Góra”, „Pistolet”, „Dolina” (I batalion 78 batalion niemiecko-białoruski). IV batalion 77 pp ochraniał linię Niemna przed partyzantką sowiecką pp AK, dywizjon 27 p.uł. AK, łącznie 880 żołnierzy). (walki w Dokudowie i Olchówce), atakował siły niemieckie w Szejbakach, Kięciach i koło Dajnowa. V batalion 77 pp walczył m.in. w Bieniakoniach, Podweryszkach i koło Ejszyszek. Do największych operacji Ponadto w dyspozycji Komendy Okręgu znajdowało się kilka jednostek szczebla kompanii lub VI batalionu 77 pp AK należy rozbrojenie garnizonu niemieckiego w Tenikowszczyźnie k. Juraciszek, szwadronu (dwie kompanie saperskie, kompania lotnicza, szwadron 26 p.uł AK, oddział partyzancki akcje w Jagiełłach, Sobotnikach i Żemłosławiu. VII batalion 77 pp AK miał na swym koncie nieudaną Ośrodka „Hart”). W lipcu 1944 r. w ośrodkach Baranowicze i Nieśwież sformowano dwie jednostki próbę rozbrojenia niemieckiego garnizonu w Szczuczynie, akcje i walki w Szpilkach, Jachnowiczach batalionowe, liczące nie mniej niż 800 żołnierzy. Stan sił okręgu w polu wzrósł w ten sposób do około i Bohdanach-Jewłaszach oraz pod Nowym Dworem. VIII batalion 77 pp AK rozbroił niemieckie załogi 7.500 ludzi. w Osmołowie i Brzozówce, walczył we Wsielubiu oraz pod Dokudowem. W czerwcu zlikwidowano siedem niemieckich strażnic granicznych pomiędzy Ostlandem i Bezirk Białystok. Odpowiednio wczesne zadbanie o rozwój własnych oddziałów partyzanckich, sprawiło, że Okręg Nowogródek dysponował silnym i sprawnym aparatem walki. Prowadził skuteczne działania przeciw nie- OPERACJA „OSTRA BRAMA” I AKCJA „BURZA” mieckim siłom okupacyjnym, a także samoobronę przed wrogą partyzantką sowiecką, z którą od lata 1943 r. znajdował się w utajnionym, a od grudnia tegoż roku w otwartym konflikcie zbrojnym. Jego dorobek bojowy Nowogródzkie oddziały AK wzięły udział w operacji „Ostra Brama”, której celem było wyzwolenie jest doprawdy imponujący. Według niepełnych danych oddziały Nowogródzkiego Okręgu AK mają na swym Wilna siłami polskimi, jeszcze przed nadejściem armii sowieckiej. Ponieważ termin rozpoczęcia operacji koncie 459 akcji i walk z Niemcami oraz 335 z partyzantką sowiecką. Do akcji „Burza” i operacji wileńskiej został w związku z przesuwaniem się frontu przyspieszony, pod Wilno zdołały dotrzeć tylko te oddziały, Okręg Nowogródek wchodził jako jednostka silna i w pełni dyspozycyjna. Żaden oddział nowogródzki nie do których rozkaz dotarł dostatecznie wcześnie. Były to cztery bataliony 77 pp AK (I, III, V i VI/77 pp uchylił się od udziału w tej operacji. Że ich potencjał nie został należycie wykorzystany – to już zupełnie inna AK), które miały do pokonania najkrótszą odległość. Liczyły one łącznie blisko 2 tys. partyzantów (tj. kwestia. Sam Komendant Okręgu, mimo niewątpliwych dokonań organizacyjnych i bojowych, został w osta- około 47 % sił użytych do ataku z zewnątrz). III/77 pp AK (UBK) nacierał 6/7 lipca 1944 r. na odcinku tecznym efekcie oceniony przez KG AK nader krytycznie i w połowie czerwca 1944 r. odwołany z dowództwa. wsi Góry, gdzie zlokalizowany był jeden z niemieckich węzłów obrony Wilna. Po zaciętej, całonocnej Bezpośrednim powodem tej decyzji była jego zbyt daleko posunięta, choć korzystna dla społeczności polskiej walce wieś Góry została zdobyta przez UBK. I i VI bataliony 77 pp AK nacierały na odcinku przed- Ziemi Nowogródzkiej, samodzielność (chodziło o tolerowanie przez niego okresowych, czysto taktycznych mieścia Hrybiszki, przełamując pierwszą linię niemieckiej obrony. Jednak wobec ogólnego załamania

14 15 się polskiego natarcia, bataliony nowogródzkie otrzymały rozkaz odwrotu. Poniosły wówczas dalsze, W WALCE Z NOWYM OKUPANTEM wysokie straty. Można oceniać, że operacja wileńska kosztowała oddziały nowogródzkie około 100 poległych, nie licząc kilkakrotnie większej liczby rannych. Rozbrojenie sił AK skoncentrowanych pod Wilnem nie oznaczało końca działalności Nowogródz- kiego Okręgu AK. O skali trudności w pracy organizacyjnej pod nową okupacją sowiecką świadczy Po zakończeniu walk pod Wilno, na rozkaz ppłk A. Krzyżanowskiego „Wilka” przybyły kolejne okoliczność, że okręg, który do końca okupacji niemieckiej działał prowadzony przez jednego komen- jednostki nowogródzkie. Uczestniczyły w koncentracji, na którą stawiło się łącznie kilkanaście tysięcy danta, miał po lipcu 1944 r. sześciokrotną wymianę komendy! Po „Borsuku” funkcję dowódcy okręgu żołnierzy AK z obu okręgów. Dowództwo połączonych Okręgów AK Wilno i Nowogródek prowadziło pełnili kolejno: ppłk dypl. cc Adam Szydłowski „Poleszuk” (12 czerwca - 17 lipca 1944), następnie - ppłk wówczas pertraktacje z dowódcą III Frontu Białoruskiego gen. Iwanem Czerniachowskim, dotyczące cc Maciej Kalenkiewicz „Kotwicz” (17 lipca - 21 sierpnia 1944), kpt. cc Stanisław Sędziak „Warta” (22 utworzenia z żołnierzy AK polskiego korpusu podlegającego legalnemu rządowi (na emigracji) w Lon- sierpnia - połowa listopada 1944), kpt. Bronisław Wasilewski „Bustromiak” (połowa listopada - połowa dynie, mającego walczyć na froncie wschodnim u boku Armii Sowieckiej. Czerniachowski 17 lipca 1944 grudnia 1944), rtm. Jan Skorb „Boryna” (koniec grudnia 1944 - maj 1945), ppor. Ludwik Nienartowicz r. na polecenie najwyższych władz państwowych ZSRR złamał przyjęte ustalenia i podstępnie aresztował „Mazepa” (maj 1945 - sierpień 1945). polskich oficerów, a następnie przystąpił do rozbrajania pozbawionych dowództwa oddziałów AK. Nowogródzki Okręg AK działał w zorganizowany sposób do lata 1945 r. Ppłk „Kotwicz” i kpt. Oddziały Inspektoratu „Południe”, zmobilizowane w powiatach Baranowicze i Nieśwież wy- „Warta” zahamowali rozpad struktur organizacyjnych i podjęli samoobronę przed terrorem NKWD. konywały akcję „Burza” na swym macierzystym terenie. Do większych walk doszło koło Stołowicz. Śmierć „Kotwicza” pod Surkontami, określanymi jako polskie, kresowe Termopile, ma dziś wymiar Skoncentrowane w Nowej Myszy pod Baranowiczami i w Klecku, zostały rozbrojone przez Rosjan, symboliczny. W walkach partyzanckich prowadzonych na Ziemi Nowogródzkiej z Wojskami Wewnętrz- a żołnierze wywiezieni do łagrów. nymi NKWD poległo w ciągu pierwszego roku po zakończeniu okupacji niemieckiej – około tysiąca żołnierzy AK. Gdy okazało się, że sowiecka aneksja Kresów będzie mieć charakter trwały, dowództwo Zgrupowanie „Stołpeckie” opuściło teren Okręgu i pokonując ogromne trudności zdołało przejść Nowogródzkiego Okręgu AK przeprowadziło ewakuację części podległych sobie sił za linię Curzona. do Puszczy Kampinoskiej pod Warszawą. Oddziały 78 pp i 27 p.uł AK pod komendą por. cc A. Pilcha Większość oddziałów leśnych rozformowano. Oddziały złożone z całkowicie „spalonych” przebijały się „Góry”, „Doliny” odegrały zasadniczą rolę w powstańczych działaniach AK na terenie Puszczy Kam- na zachód z bronią w ręku. Pozostali akowcy lokowani byli, na fałszywych papierach, w transportach pinoskiej. Po rozbiciu „Grupy Kampinos”, w mocno uszczuplonym składzie dołączyły do zgrupowania Państwowego Urzędu Repatriacyjnego (PUR) z ludnością cywilną. 25 pp AK. Ostatni oddział kadrowy Zgrupowania dowodzony przez „Dolinę” kontynuował walkę z Niemcami na terenie Kielecczyzny – do stycznia 1945 r. Jednak także ta operacja nie oznaczała końca walki. Na Ziemi Nowogródzkiej pozostały całe fragmenty struktur AK, skupiające ludzi, którzy nie porzucili swej ojcowizny i walczyli o nią do końca. Akcja „Burza” na terenie Inspektoratu Grodzieńskiego AK została wykonana w zakresie symbo- Największą organizacją wywodzącą się bezpośrednio z AK był dowodzony przez ppor. Anatola Radzi- licznym, co miało wpływ na znacznie mniejszą dekonspirację przed sowietami niż na terenie Nowo- wonika „Olecha” połączony Obwód Szczuczyn-Lida. Działał do wiosny 1949 r., tj. do śmierci swego gródczyzny. Mobilizację żołnierzy AK przeprowadzono tu w ograniczonym stopniu. Kilka niedużych dowódcy w walce z grupą operacyjną NKWD (13 maja 1949 r.). Ponadto na Nowogródczyźnie pozostało oddziałów atakowało mniejsze grupki Niemców wycofujące się przez teren powiatu grodzieńskiego. wiele mniejszych grup i oddziałów nawiązujących do tradycji Armii Krajowej, m.in. oddziały Bukatki, W Obwodzie Wołkowysk dwa sformowane oddziałki prowadziły takie same działania (jeden z nich Durysa, Rusielewicza, Jurgiela, Rymaszewskiego. dowodzony przez „Kła” został częściowo rozbity w walce z niemiecką jednostka zmechanizowaną). Także Inspektorat Grodzieński AK trwał w walce po rozwiązaniu AK – występując pod nazwą Armii Krajowej Obywateli (lub Obywatelskiej – AKO). Na terenie powiatu Grodno-Prawy Niemen

16 17 walczył oddział „Ossowskiego” (rozbity w lipcu 1945 r.) i patrole samoobrony poszczególnych kom- panii terenowych. W Obwodzie Wołkowysk walczyły aż cztery oddziały: „Żagiew”, „Reduta”, Bojowy Oddział Armii (BOA) i oddział „Kwiata”. Trzy z nich zostały rozbite, tylko grupa BOA pod dowódz- twem Stefana Pabisia „Stefana” przebiła się przez jałtańską granicę. Jesienią 1945 i zimą 1946 r. trwała prowadzona w planowy sposób ewakuacja żołnierzy AK „na zachód”. Kilkuset spośród nich przeszło ALFABETYCZNY z bronią w ręku na teren woj. białostockiego. PRZEWODNIK MIEJSC SPOCZYNKU Akowcy pozostali na terenie powiatu grodzieńskiego utworzyli Samoobronę Ziemi Grodzieńskiej, ŻOŁNIERZY ARMII KRAJOWEJ* która w latach 1946-1948 walczyła z sowiecką przemocą pod dowództwem ppor. Mieczysława Nie- dzińskiego „Mena”, „Rena”, „Niemna”. Oprócz silnej sieci konspiracyjnej dysponował on składającym NA GRODZIEŃSZCZYŹNIE się z kilku oddziałów zgrupowaniem partyzanckim. Poległ wraz z oddziałem „Fali” w maju 1948 r. I NOWOGRÓDCZYŹNIE

W powiecie Wołkowysk ks. mjr. Antoni Bańkowski „Eliasz” powołał Samoobronę Wołkowyską. Oddziałami partyzanckimi tej struktury dowodził Bolesław Chwieduk „Cietrzew”. Zostały one rozbite w 1948 r.

Ostatnie polskie grupy zbrojne na Nowogródczyźnie i Grodzieńszczyźnie, cieszące się poparciem BARANOWICZE Polenaktion w dniach 26–30 czerwca 1942 r., roz- ludności, walczyły z sowiecką administracją i aparatem represji jeszcze w pierwszej połowie lat pięć- (rejonowe miasto w obwodzie brzeskim, strzelanych w sierpniu 1942 r. przez Niemców dziesiątych XX w. do 1939 r. siedziba powiatu baranowickiego) i białoruskie kolaboranckie formacje policyjne. Ofiarami niemiecko-białoruskich represji padła W latach okupacji siedziba Inspektoratu Ar- wówczas głównie polska inteligencja z Barano- mii Krajowej krypt. „Południe” i Komendy Ob- wicz i miejscowości powiatu baranowickiego, wodu – Ośrodka Baranowicze krypt. „Puszcza”. słonimskiego i nieświeskiego, a nawet z terenu Na terenie miasta zorganizowane były 3 kom- północnego Polesia (rozstrzelani pochodzili m.in. panie konspiracyjne AK, pluton młodzieżowy z Albertyna, Klecka, Lachowicz, Horodyszcza, wywodzący się z konspiracji Szarych Szeregów, Hancewicz, Iwacewicz, Liskowa, Słonimia, Mira, grupa Kedywu. Wydawano tu również konspi- Wsielubia, Zaostrowiecza, Stołpców). Wśród roz- racyjny biuletyn Obwodu „Puszcza”. Na terenie strzelanych znajdowali się także żołnierze konspi- miasta oraz w najbliższych okolicach patrole Ke- racji AK. W szeregu egzekucji przeprowadzanych dywu wykonały wiele akcji dywersyjnych przeciw głównie w sierpniu 1942 r. rozstrzelano wówczas Niemcom, zwłaszcza na liniach kolejowych. co najmniej 400 Polaków, których zwłoki zako- Na cmentarzu prawosławnym zbiorowa pano na wspomnianym cmentarzu. Obecnie za- mogiła Polaków aresztowanych w ramach tzw. chowała się tylko część obszaru zajętego przez

*dostępne zdjęcia grobów umieszczone zostały poniżej nazw miejscowości, niektóre zostały opatrzone podpisem z nazwą miejscowości i komentarzem 18 19 pochówki ofiar rozstrzeliwań. BIELICA Polenaktion polegała na planowym, fizycz- (rejon Lida, obwód Grodno, do 1939 r. siedziba nym wyniszczeniu inteligencji polskiej, mogącej gminy w powiecie lidzkim) odgrywać w przyszłości rolę przywódczą i orga- nizatorską w polskiej społeczności Nowogród- W latach 1943-1944 teren gminy objęty był czyzny. Ogółem w skali całego województwa działalnością oddziału partyzanckiego AK ppor. nowogródzkiego jej ofiarą padło co najmniej Czesława Zajączkowskiego „Ragnera” – IV ba- 1.000 osób z warstw oświeconych, aresztowanych talionu 77 Pułku Piechoty AK. Był to oddział głównie w dniach 26–30 czerwca 1942 r., a następ- niezwykle popularny wśród mieszkańców nad- nie rozstrzelanych. Wśród wymordowanych byli niemeńskich wiosek. Oprócz katolików służyli nauczyciele, lekarze, urzędnicy, prawnicy, gim- w nim bardzo liczni prawosławni (ponad 30% nazjaliści, przedstawiciele duchowieństwa. Obok stanu osobowego). W szeregach tej jednostki Polaków w liczbie represjonowanych znajdowali znalazło się wielu młodych mieszkańców Bielicy. się Białorusini (obywatele RP) lojalni wobec Pol- Wiosną 1944 r. miejscowość została zajęta przez ski, a także polscy Tatarzy. Dla Nowogródczyzny, oddziały IV/77 pp AK, które stacjonowały w niej której inteligencja została znacznie wyniszczona do końca okupacji niemieckiej (stale kwaterowała podczas pierwszej okupacji sowieckiej w latach tu jedna z kompanii batalionu, okresowo mieścił 1939 – 1941, Polenaktion była straszliwym cio- się szpital polowy). W czerwcu 1944 r. oddziały sem. Niechlubną rolę w realizacji „Polenaktion” IV/77 pp stoczyły tu walkę ogniową z użyciem odegrali działacze nacjonalistycznej, pronie- ciężkiej broni maszynowej i moździerzy z ataku- mieckiej Białoruskiej Narodowej Samoobrony jącymi zza Niemna kolaboranckimi jednostkami (BNS), przygotowując listy osób przewidzianych RONA, złożonymi z obywateli sowieckich w służ- Kilka metrów na lewo od kaplicy cmentarnej w Bielicy. Grób w obmurowaniu, z betonowym do aresztowania, a także białoruskie formacje po- bie hitlerowskiej. kolejny grób żołnierza z batalionu „Ragnera” - krzyżem wzniesiony został przez mieszkańców licyjne rozstrzeliwujące później wraz z Niemcami Na cmentarzu w Bielicy znajdują się cztery z napisem: ANTONI/ KUCZYŃSKI/ UR. 1920 Bielicy i towarzyszy broni. aresztowanych Polaków. groby żołnierzy AK. Kilkanaście metrów na prawo R./ ZGINĄŁ 1945 R./ CZEŚĆ JEGO PAMIĘCI/ Na cmentarzu w Bielicy znajduje się także Także w późniejszym okresie w siedzibie SD od głównej ścieżki wiodącej do kaplicy cmen- KOLEDZY. Wspomniany kpr. Antoni Kuczyński grób żołnierza IV batalionu 77 pp AK Jana Ka- przy ul. Ułańskiej zginęło wielu Polaków, w tym tarnej - grób Stanisława Rudziewicza z oddziału „Tygrys”, pomimo kalectwa (był lekko garbaty), sprowicza, który poległ 18 maja 1944 r. pod żołnierzy Armii Krajowej, aresztowanych i zamor- „Ragnera”, zamordowanego przez partyzantów służył w IV batalionie 77 pp AK dowodzonym Olchówką. dowanych przez funkcjonariuszy Gestapo oraz sowieckich. Napis na grobie: Ś + P/ STANISŁAW przez ppor. „Ragnera”, obsługując ręczny kara- Tereny zabudowy gospodarczej miejscowego białoruskiej policji. Stąd m.in. wywożono Pola- RUDZIEWICZ/ UR. 1920 R./ ZM. 1944 R./ PO- bin maszynowy. Wyróżnił się w wielu akcjach kołchozu są domniemanym miejscem pochówku ków do obozu koncentracyjnego w Kołdyczewie. KÓJ JEGO DUSZY. ŻYŁ 23 L./ ZM. 8-II-1943 i walkach. Aresztowany jesienią 1944 r. przez ppor. Czesława Zajączkowskiego „Ragnera” i kilku oraz: Ś + P/ BRAT/ JÓZEF/ ŻYŁ 27 L. ZM. 1-IV- NKWD, został skazany na karę śmierci i powie- jego podkomendnych, poległych 3 grudnia 1944 46/ PAMIĄTKA OD SIÓSTR. szony w publicznej egzekucji na szkolnym placu r. w okrążeniu przez przeważające siły NKWD

20 21 mogiła żołnierzy AK z grupy por. Kopaczka „Jo- mogiły znajduje się pomnik w formie wysokiego BOŻY DAR dły” i pchor. Eryka Barcza „Eryka”, wchodzącej kamiennego kopca z metalowym krzyżem na (rejon Iwje, obwód Grodno, do 1939 r. pow. Lida) w skład 1 Oddziału Samoobrony Czynnej Ziemi szczycie. Na kopcu tablica ze znakiem Krzyża Wileńskiej, poległych 14 września 1944 r. w walce Virtuti Militari i napisem: POLEGLI/ WIERNI Miejsce pochowania (w polu) żołnierzy z grupą operacyjną 32 zmotoryzowanego pułku BOGU/ I OJCZYŹNIE 15.09.1944 R./ POR. „JO- oddziału ppor. Hieronima Piotrowskiego „Jura” strzeleckiego Wojsk Wewnętrznych NKWD. DŁA”/ STANISŁAW KUNICKI/ WŁADYSŁAW poległych w walce z NKWD dn. 4 sierpnia 1944 Wcześniej oddział ten spalił sielsowiet w Łazdu- KUNICKI/ STANISŁAW KLIMASZEWSKI/ r.: NN „Pantery” i NN „Ikara”. nach i rozbił sowiecką obławę, zadając jej wyso- DEJLITKO „ŚWIERSZCZYK”/ KAPACZEL/ kie straty. Został jednak ponownie zlokalizowany „CHORWAT”/ „LARWA”/ ORAZ 2 NN [niezna- BRZOZÓWKA i okrążony przez przeważające siły przeciwnika. nego imienia]/ CZEŚĆ ICH PAMIĘCI/ WRZE- (rejon Nowogródek, obwód Grodno, do 1939 r. Podczas kilkugodzinnej walki poległo według SIEŃ 1996 ROKU. pow. Lida) różnych źródeł od 11 do 24 żołnierzy AK. Wymieniony na pomniku por. „Jodła” nosił Na podmurówce wyznaczającej lokalizację nazwisko Kopaczek lub Kopaczel. Wspomniany NN „Chorwat” był w okresie okupacji niemieckiej partyzantem III batalionu 77 pp AK (Uderze- niowy Batalion Kadrowy). Wśród niezidenty- fikowanych personalnie poległych było dwóch Niemców lub Polaków z ziem wcielonych do Rze- szy i zmobilizowanych do Wehrmachtu, którzy po ucieczce z wojska niemieckiego dołączyli do AK. Polegli, osłaniając odwrót niedobitków oddziału pod chutorem Jeremicze koło Niecieczy (oddział ogniem swego karabinu maszynowego. Rosjanie „Ragnera” liczył wówczas około 30 partyzantów, dobijali rannych partyzantów, aresztowali też 19 sowieci do operacji przeciw niemu rzucili ponad osób – oprócz ujętych żywcem partyzantów byli 1.400 żołnierzy i funkcjonariuszy NKWD). w tej liczbie także cywilni mieszkańcy Bobrowicz. We wspólnej mogile pochowano bezpośrednio po BOBROWICZE walce co najmniej 9 osób, jednak później podczas (rejon Iwje, obwód Grodno, do 1939 r. przeszukiwania zgliszcz odnaleziono kości tych, pow. Wołożyn) którzy spalili się budynkach (prawdopodobnie był wśród nich NN „Chorwat”). Natomiast wymie- W lesie za Bobrowiczami, około 3 km od niony na tablicy „Larwa” – to Larski, który przeżył wsi, na polanie w miejscu gospodarstwa spa- i wzięty do niewoli został skazany na wieloletni lonego przez NKWD, znajduje się zbiorowa pobyt w łagrach.

22 23 Na cmentarzu parafialnym, w północnej - i po okrutnym śledztwie zamordowanych przez STANISŁAW HOROSZKO/ WACŁAW JAKOBI/ W lesie za wsią znajdują się dwie mogiły żoł- starej części położonej na wypiętrzeniu terenu, partyzantów sowieckich, najprawdopodobniej NN JEŻYKOWSKI/ LUDWIK MAJCHER/ LEON nierzy AK z oddziału Franciszka Weremowicza na prawo od głównej ścieżki zlokalizowane są z oddziału im. Kotowskiego. W mogile spoczy- PODBORECKI/ JAN WITKOWSKI/ POLEGLI „Kuny” zamordowanych w marcu 1945 r. przez groby Polaków zabitych 28 stycznia 1944 r. przez wają: Jan Witkowski (nauczyciel z Delatycz), Lu- ZA OJCZYZNĘ W 1944 R. Do 2012 r. na grobie prowokacyjny oddział NKWD, udający rosyj- partyzantów sowieckich. Groby są położone dwik Majcher (przed wojną kierownik śluzy na była umieszczona tabliczka z napisem w języku skojęzyczną partyzantkę antykomunistyczną, blisko siebie, w jednym rzędzie. Według infor- Szczarze), Leon Podborecki (kowal), Stanisław rosyjskim, w którym zamordowani przez czer- tzw. „zielonych”. Grupa ta nawiązała kontakt macji uzyskanych w terenie, byli to miejscowi Horoszko, Wacław Jakobi, Jeżykowski. Jedyną woną partyzantkę zostali określeni jako „ofiary z odziałem „Kuny”, wykonywała nawet wspólnie mieszkańcy wzięci przez Niemców na podwody „winą” zamordowanych była przynależność do wojny 1941-1945”. z nim akcje, po czym wymordowała go podczas – jako woźnice. Zostali zastrzeleni w zasadzce Armii Krajowej. wspólnego noclegu w Piaskowcach (zabito 30 przez bolszewików. Byli wśród nich uczestnicy Mogiła ziemna, otoczona metalowym ogro- DAJNOWA akowców). Następnie czekiści mordowali zde- miejscowej placówki konspiracyjnej AK – groby dzeniem, na mogile metalowy krzyż z tabliczką (rejon Werenowo, obwód Grodno, do 1939 r. konspirowanych uczestników akowskiej siatki nie są jednak oznaczone jako groby akowskie. z polskim orłem i napisem: ŻOŁNIERZE AR- pow. Lida) terenowej i podkomendnych „Kuny” powracają- Nazwiska zabitych: Franciszek Glejzer, Czesław MII KRAJOWEJ/ - PLACÓWKI DELATYCZE/ cych z patroli w terenie. W mogile koło Dajnowy Gawryłkiewicz, Witold Filipowicz, Stanisław Ła- spoczywają właśnie partyzanci z takich patroli, pato, Włodzimierz Łukaszewicz i Jerzy Ulrych. ujęci przez sowieckich prowokatorów. Idąc drogą Zieniewicze-Piaskowce, 2 km za BUCIŁY Zieniewiczami należy skręcić przy przydrożnych (rejon Lida, obwód Grodno, do 1939 r. krzyżach w prawo, w polną drogę wiodącą do pow. Szczuczyn) Dajnowy. Od wsi, idąc ścieżką przez las, kierując się w prawo na skraj lasu i dalej 100 m w lewo, Na wiejskim cmentarzyku pochowano Zdzi- w głębi lasu – dwie mogiły usytuowane w odległo- sława Latkowskiego „Kompacziego” z 1 kompanii ści około 15 m od siebie. Mogiły ziemne w formie Batalionu Zaniemeńskiego AK, poległego 19 li- niskich kopców, na których postawiono metalowe stopada 1943 r. podczas odpierania ataku party- krzyże z tabliczkami. Na pierwszym z krzyży na- zantki sowieckiej w Mociewiczach. pis: Ś. + P/ TU SPOCZYWAJĄ 8 ŻOŁNIERZY ARMII KRAJOWEJ/ ZAMORDOWANI PRZEZ CZERESZLA NKWD/ 12/13 MARCA 1945 R./ CZEŚĆ ICH (rejon Nowogródek, obwód Grodno, do 1939 r. PAMIĘCI. pow. Nowogródek) Na drugim krzyżu napis identycznej treści – z określeniem liczby pochowanych na czterech. W lesie koło wsi - zbiorowa mogiła 6 miesz- Mogiły zostały urządzone przez Towarzy- kańców Delatycz – żołnierzy konspiracyjnej stwo Kultury Polskiej Ziemi Lidzkiej. Dajnowa, miejsce pochówku Akowców - Piaskowce w lesie placówki AK, uprowadzonych w marcu 1944 r. Czereszla, stan z 2011 i z 2012 (nowa tabliczka) 1,5-2 km za wsią Dajnow

24 25 DEREWNO Henryk Jakszewicz „Ultus”, plut. NN „Jenor”, kpr. DREWIZNA W PUSZCZY je, pomimo zawartego wcześniej porozumienia (rejon Stołpce, obwód Mińsk; do 1939 r. Piotr Burdun „Jaskrzyc”, Jan Kuszel „Karp”, NN NALIBOCKIEJ o współpracy. pow. Stołpce) „Kawka” i Franciszek Chryszczanowicz. Groby (rejon Stołpce, obwód Mińsk, do 1939 r. skupione były w jednym miejscu na cmentarzu. pow. Stołpce) DUDY Na cmentarzu parafialnym miejsce pocho- Brak dokładnej lokalizacji. (rejon Iwje, obwód Grodno, do 1939 r. pow. Lida) wania niektórych spośród 8 żołnierzy 1 kompa- Bitwę w Dokudowie zaliczyć należy do naj- Przy drodze nad Kromań - krzyż Straży Mo- nii Batalionu Stołpeckiego AK, zaś na cmentarzu ciekawszych epizodów bojowych Nowogródzkiej gił Polskich na Wschodzie postawiony w 1998 Przy kościele grób w którym spoczywa pię- przykościelnym 2 żołnierzy tej jednostki, zabitych Armii Krajowej. Batalion „Bohdanka” ochraniał r. na wysokości obozowiska Zgrupowania Sto- cioro Polaków zamordowanych przez partyzantkę 1 grudnia 1943 r. podczas zdradzieckiego napadu przeprawę przez Niemen, umożliwiającą spodzie- łpeckiego AK z jesieni 1943 r. Do dziś w głębi sowiecką za współpracę z Armią Krajową. Grób partyzantki sowieckiej i rozbrajania oddziałów wany ruch na północ oddziałów Baranowickiego lasu zachowały się widoczne zarysy ziemianek. ziemny otoczony niskim ogrodzeniem z metalo- AK. W Derewnie polegli wówczas i zostali pocho- Inspektoratu AK. Dysponowała dwoma drew- W tym właśnie obozowisku w dniu 1 grudnia wych prętów, na nim stella nagrobna z napisem: wani między innymi: Marian Kułak, kpr. Broni- niano – ziemnymi bunkrami ze stanowiskami 1943 r. oddziały partyzantki sowieckiej dokonały Ś. + P./ KUCZYŃSKIE/ ZUZANNA/ MA- sław Nicewicz, Stanisław Kruchliński, Wincenty ciężkiej broni maszynowej, a w końcowej fazie podstępnej napaści na oddziały AK i rozbroiły RIA/ WLADYSŁAW/ ROMUALD/ BOROWSKA Kulikowski. Plut. Stanisław Lembowicz został boju także zdobycznym samochodem pancernym ANNA/ ZGINĘLI ŚMIERCIĄ/ TRAGICZNĄ 24 pochowany w Iwieńcu.. Przy kościele także grób uzbrojonym w działko 40 mm i ckm (pojazd zo- MAR[CA]/ 1944 ROKU/ RODZINA. ks. Pawła Dołżyka, rozstrzelanego w lecie 1943 stał zdobyty w akcji na niemieckie siły policyjne Także na terenie przykościelnym znajduje się r. przez Niemców. W 1998 r. na przykościelnym pod Ogrodnikami). Niemcy atakujący pozycje grób akowca Edwarda Szarłana, zamordowanego cmentarzyku został postawiony krzyż Straży Mo- „Bohdanki” od strony zachodniej dysponowali przez partyzantkę sowiecką (napis: EDWARD gił Polskich na Wschodzie. oprócz broni maszynowej moździerzami i gra- SZARŁAN/ ŻYŁ LAT 36/ ZMARŁ 25 V 1944 natnikami, z których ostrzeliwali partyzanckie ROKU/ ŚMIERCIĄ TRAGICZNĄ) oraz grób DOKUDOWO NAD NIEMNEM pozycje. Utrzymanie placu boju w kilkugodzinnej braci Iwińskich z Ługomowicz, zamordowanych (rejon Lida, obwód Grodno, do 1939 r. pow. Lida) walce z doświadczonym frontowym wojskiem przez skomunizowaną bandę we wrześniu 1939 r. niemieckim i zmuszenie przeciwnika do odstąpie- Na cmentarzu we wsi znajdowały się groby nia ze stratą kilkudziesięciu zabitych – świadczy DYNDYLISZKI żołnierzy AK. Pierwszego pochówku partyzanc- o najwyższych walorach bojowych nowogródz- (rejon Iwje, obwód Grodno, do 1939 r. pow. Lida) kiego dokonano w czerwcu 1944 r., chowając kich żołnierzy „Bohdanki”. sapera AK (NN), który utonął w Niemnie pod- Koło wsi, po prawej strony szosy wiodącej czas budowy polowej przeprawy przez rzekę. do Iwja, zbiorowa mogiła 8 żołnierzy I batalionu Następnie spoczęli obok niego żołnierze VIII 77 pp AK poległych 24 czerwca 1944 r. w walce batalionu 77 pp AK „Bohdanki” polegli w dniu z Niemcami. Do walki doszło w następujących 4 lipca 1944 r. w bitwie o przeprawę na Niemnie okolicznościach. W drugiej połowie czerwca 1944 stoczonej z batalionem Wehrmachtu. Polegli r. mjr/ppłk M. Kalenkiewicz „Kotwicz” poprowa- i zostali pochowani wówczas w Dokudowie: plut. Drewizna, krzyż w miejscu obozu AK dził z terenów nadniemeńskich (na płd. od Lidy)

26 27 improwizowane zgrupowanie o kryptonimie AK. Całość otoczona ogrodzeniem. Napis na ta- Spoczywają tu między innymi profesorowie (przekształconego w istniejący do dziś ogród zoo- „Bagatelka” – w kierunku wschodnim – z zamia- bliczce błędnie określa ilość pochowanych: TU/ Państwowego Gimnazjum Męskiego im. Adama logiczny), Józef Wanatowski był autorem szkiców rem dotarcia do Puszczy Nalibockiej i zabrania SPOCZYWA CZTERECH ŻOŁNIERZY AK/ Mickiewicza w Grodnie, rozstrzelani przez Niem- i drzeworytów utrwalających piękno Ziemi Gro- stamtąd Zgrupowania Stołpeckiego AK. Marsz KTÓRZY POLEGLI W/ WALCE Z/ HITLE- ców 20 października 1942 r.: Franciszek Dańko dzieńskiej. Obaj wspomniani profesorowie byli ten został jednak zakłócony pod Dyndyliszkami ROWCAMI/ W 1944 ROKU/ RODACY. – nauczyciel łaciny, Jan Kochanowski – biolog, też redaktorami krajoznawczo – przyrodniczego przez starcie z jednostkami niemieckimi stacjo- W rzeczywistości pochowano tu ośmiu żoł- Zygmunt Mrozowski – nauczyciel wychowania pisma „Niemen”. Na fortach w Naumowiczach nującymi w niedalekim Iwju, które w wyniku nierzy AK, wśród których byli: bosm. Wacław fizycznego, Józef Wanatowski – nauczyciel ry- pochowano też liczne ofiary egzekucji hitlerow- donosu podjęły akcję przeciwko oddziałom AK. Hamera „Gryf”, Jan Panasewicz „Cichy”, Mi- sunku. Wszyscy zamordowani profesorowie byli skich dokonanych w lecie 1943 r., głównie przed- Wprawdzie strona niemiecka poniosła większe chał Zdanowicz „Zefir”, kpr. NN „Burza”, NN znakomitymi pedagogami i wybitnymi działa- stawicieli polskich warstw oświeconych z Grodna. straty, jednak ta niezbyt fortunna dla partyzantów „Pszczółka”, NN „Zagłoba” oraz dwaj NN, których czami społecznymi. Wnieśli oni wielki wkład Dokładna liczba ofiar zbrodni nie jest znana. walka pokrzyżowała plany „Kotwicza”. Na grobie pseudonimy nie zostały zapamiętane. w rozwój życia kulturalnego Grodna w okresie W dniu 1 września 2002 r., dzięki staraniom ziemnym postawiony czterometrowy drewniany międzywojennym. Jan Kochanowski był za- Stowarzyszenia Grodnian im. Elizy Orzeszkowej krzyż z tabliczką informującą, że leżą tu żołnierze GRODNO łożycielem ogrodu botanicznego i zwierzyńca (z Warszawy), zostały odsłonięte i poświęcone (rejon Grodno, obwód Grodno – siedziba władz trzy tablice upamiętniające ofiary egzekucji z lat obwodu, do 1939 r. pow. Grodno – siedziba władz 1941-1943. Tablice, ufundowane przez Radę powiatowych, woj. białostockie) Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa stanowią obecnie element opisanego powyżej pomnika. W fortach Naumowicze pod Grodnem Treść napisu głównego jest dwujęzyczna – polska w początku lat dziewięćdziesiątych XX w. wznie- i białoruska: MIEJSCE UŚWIĘCONE KRWIĄ sione zostało upamiętnienie w formie wynio- MIESZKAŃCÓW GRODNA I OKOLIC ORAZ słego kamiennego krzyża i pamiątkowej tablicy, LIPSKA n. BIEBRZĄ ZAMORDOWANYCH poświęcone mieszkańcom Grodna i powiatu PRZEZ HITLEROWCÓW W LATACH 1941- grodzieńskiego rozstrzelanym przez Niemców 1944 (obok napis białoruski). Pierwsza z tablic podczas egzekucji dokonanych w latach 1941 poświęcona jest Polakom rozstrzelanym 20 X - 1943. Na tablicy napis: „BŁOGOSŁAWIENI 1942 r.: MIESZKAŃCY GRODNA I OKOLIC KTÓRZY CIERPIĄ/ PRZEŚLADOWANIE DLA ZAMORDOWANI 20 PAŹDZIERNIKA 1942 SPRAWIEDLIWOŚCI/ ALBOWIEM DO NICH R./ MIECZYSŁAW ALBRECHT/ STEFAN NALEŻY KRÓLESTWO/ NIEBIESKIE/ MT5.10./ BARANOWSKI/ WŁODZIMIERZ BIESKE/ i poniżej: PRZECHODNIU ZATRZYMAJ SIĘ ALEKSANDER BRYZGIEL/ JÓZEF BRYZGIEL/ TU/ NIECH CHWILA ZADUMY I MODLI- FRANCISZEK DAŃKO/ MICHAŁ FERDUŁA/ TWY/ BĘDZIE HOŁDEM ZŁOŻONYM OFIA- WŁADYSŁAW FERSTER/ WINCENTY GIE- ROM/ I PRZESTROGĄ DLA PRZYSZŁYCH DROJĆ/ STANISŁAW JORCZYK/ JAN KO- POKOLEŃ”. Grodno, Naumowicze, zdjęcie archiwalne CHANOWSKI/ KAZIMIERZ KOZAKIEWICZ/

28 29 JÓZEF MROCZKOWSKI/ MICHAŁ PAWŁO- LEONARDA ARCIMOWICZ/ WINCENTY Napisy memoratywne nie wymieniają za- WICZ/ FRANCISZEK SAROSIEK/ ROMAN ARCIMOWICZ/ FRANCISZEK ARCIMO- pewne wszystkich osób zamordowanych przez SAWICKI/ EDWARD SIELICKI/ STANISŁAW WICZ/ STANISŁAW BARTOSZEWICZ/ WIN- hitlerowców w fortach Naumowicze. Prawdopo- SZOKALSKI/ EUGENIUSZ ŚWITO/ JÓZEF CENTY BARTOSZEWICZ/ FRANCISZKA dobnie w Grodnie zamordowana została część WANATOWSKI/ MIECZYSŁAW ZAWADZKI/ BĄDZYŃSKA/ ANNA BIAŁOUS/ STANISŁAW spośród żołnierzy (i ich rodzin) z kompanii „Mo- BOLESŁAW ŻURAKOWSKI/ I INNI NN. BIERNACKI/ STANISŁAW BUTKIEWICZ/ ELŻ- czary” Nowogródzkiego Okręgu AK, aresztowa- Środkowa tablica upamiętnia mieszkańców BIETA CZARKOWSKA/ ZOFIA CZOKAŁO/ nych podczas wsypy organizacyjnej w rejonie Lipska nad Biebrzą, rozstrzelanych w lipcu 1943 FRANCISZKA CZOKAŁO/ ZOFIA FIŁON/ JAN Ostryny, Skidla i Kamionki. Można przypuszczać, r. (wśród nich znajduje się Marianna Biernacka FIŁON/ ANASTAZJA GRAMADZKA/ BRONI- że forty w Naumowiczach były także w okresie po- beatyfikowana przez Ojca Świętego Jana Pawła II): SŁAW KALISZ/ REGINA KAMOZA/ ZOFIA wojennym miejscem tajemnych pochówków ofiar MIESZKAŃCY LIPSKA N. BIEBRZĄ ZAMOR- KMITA/ KS. WITOLD ŻUKOWSKI/ PIOTR terroru NKWD. DOWANI 13 LIPCA 1943 R./ BŁ. MARIANNA KWIATKOWSKI/ STANISŁAW LICHACZEW- BIERNACKA/ MARIA ARCIMOWICZ/ SKI/ ANASTAZJA MILEWSKA/ LIDIA MILEW- HAJKI (GAJKI) SKA/ BOLESŁAW MILEWSKI/ BRONISŁAWA Grodno, Naumowicze, stan obecny (rejon Nieśwież, obwód Mińsk, do 1939 r. NARCISZKO/ KAROL NARCISZKO/ JARO- pow. Nieśwież) SŁAW OLCHOWSKI/ EWA OMILIANOWICZ/ LIPCA 1943 R./ BECZKOWSKI Z RODZINĄ – 2 ANNA PANASEWICZ/ ELŻBIETA PANASE- OSOBY/ STANISŁAW BIAŁAS Z RODZINĄ – 3 W lesie Hajki, położonym koło dawnego ma- WICZ/ KONSTANTY PAWŁOWSKI/ KS. JÓ- OSOBY/ LUDWIK BUCHALI Z RODZINĄ – 5 jątku Malewo, znajduje się zbiorowa mogiła 72 ZEF PŁOŃSKI/ STEFANIA ROSZKOWSKA/ KS. OSÓB/ PIOTR CHOYNOWSKI Z RODZINĄ – Polaków z Nieświeża i okolic – m.in. ze Snowia BRONISŁAW RUTKOWSKI/ ALEKSANDER 6 OSÓB/ MACIEJ FIL Z RODZINĄ – 6 OSÓB/ i Grabowszczyzny - aresztowanych w ramach Po- SAWANIEWSKI/ FRANCISZEK SAWULEW- JANOWSKI Z RODZINĄ – 4 OSOBY/ O. DIO- lenaktion w dniu 28 lipca 1942 r., rozstrzelanych SKI/ JAN SKARADZIŃSKI/ STANISŁAW SKA- NIZY KLIMCZAK OFM/ LUCJAN KRAJEWSKI przez Niemców i policję białoruską 5 sierpnia RADZIŃSKI/ JÓZEF SKOKOWSKI/ WACŁAWA Z RODZINĄ – 6 OSÓB/ JULIAN LINK Z RO- 1942 r. W latach sześćdziesiątych XX w. miesz- SZTUKOWSKA/ ANTONI SZTUKOWSKI/ DZINĄ – 4 OSOBY/ JÓZEF ŁOZOWSKI Z RO- kańcy wznieśli tu krzyż z szyn kolejowych, który JAN SZTUKOWSKI/ JÓZEF SZTUKOWSKI/ DZINĄ – 7 OSÓB/ JAN MUSIAŁEK Z RODZINĄ na polecenie władz sowieckich został znisz- WŁADYSŁAW SZTUKOWSKI/ JAN WALEN- – 4 OSOBY/ SABINA NIEDŹWIEDZKA Z RO- czony. Pozostałości tego krzyża widoczne są do TOWICZ/ STANISŁAW WIERZBOŁOWICZ/ DZINĄ – 2 OSOBY/ WACŁAW PANCERZYŃSKI dzisiaj. Władze sowieckie umieściły na mogile FRANCISZEK ŻELAZOWSKI/ ANTONI Z RODZINĄ – 3 OSOBY/ KS. JUSTYN SKO- betonowy pomnik z płytą kamienną z inskrypcją ŻURAWSKI/. KOWSKI/ JAN WASZCZUK Z RODZINĄ – 3 informującą o zamordowanych tu „obywatelach Trzecia tablica mówi o mieszkańcach Grodna, OSOBY/ JÓZEF WIEWIÓRSKI Z RODZINĄ – 8 sowieckich”. W latach dziewięćdziesiątych ro- którzy zostali rozstrzelani przez Niemców w wiel- OSÓB/ MICHAŁ WIŚNIEWSKI Z RODZINĄ – 7 dzina jednej z ofiar zamieszkała w USA ufun- kiej egzekucji w lipcu 1943 r.: MIESZKAŃCY OSÓB/ WITKIEWICZ Z RODZINĄ – 3 OSOBY/ dowała pomnik w formie kamiennego bloku na Grodno, Naumowicze, stan obecny GRODNA I OKOLIC ZAMORDOWANI 15 KS. KAZIMIERZ SZYPIŁŁO/ I INNI NN/. postumencie z umieszczonymi nazwiskami ofiar

30 31 egzekucji. W sierpniu 1997 r. Straż Mogił Polskich oficera zostało zabrane przez podkomendnych, i absolwentem Kursu Młodszych Dowódców Wsparcia Historii i Kultury Polskiej „WOLON- na Wschodzie postawiła tu także swój charakte- dzięki czemu można było zorganizować mu nor- Piechoty (szkoły podoficerskiej AK), prowa- TARIAT DLA PAMIĘCI: Pamiętajmy o mogiłach rystyczny metalowy krzyż. malny pogrzeb. dzonej przez ppor. Stanisława Szabunię „Licho”. walczących o Niepodległość” razem ze Związkiem Egzaminem końcowym był atak na umocniony Polaków na Białorusi. Projekt był finansowany HANCEWICZE, WIEŚ NAD HERMANISZKI posterunek policji litewskiej w obronnym dworze z Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich Na- NIEMNEM (rejon Werenów, obwód Grodno, do 1939 r, w Gojcieniszkach. Akcja udała się, posterunek rodowego Instytutu Wolności na lata 2014-2020. (rejon Lida, obwód Grodno, do 1939 r. pow. Lida) pow. Lida) został zdobyty, akowcy zdobyli dużo broni, jednak śmiertelną ranę odniósł Stanisław Kłoś „Walter”. HOLSZANY Na cmentarzu grób ppor. Leszka Kozłow- Na cmentarzu, na prawo od bramy wejścio- Na stelli nagrobnej z krzyżem z napisem: Ś + (rejon Oszmiana, obwód Grodno, do 1939 r. skiego „Gastona” poległego 8/9 czerwca 1944 r. wej przy murze w narożniku - mogiła żołnie- P/ STANISŁAW/ KŁOŚ/ ZM. ŚMIERCIĄ TRA- pow. Oszmiana, woj wileńskie) podczas uderzenia VIII batalionu 77 pp AK – rza AK Stanisława Kłosia „Waltera”. Pochodził GICZNĄ/ 1 I 1944 R. MAJĄC LAT 21/ POKÓJ „Bohdanka” na niemiecko-białoruski garnizon on ze wsi Jodkiszki. Był żołnierzem batalionu JEGO DUSZY. Na terenie przykościelnym, na lewo od w miasteczku Wsielub pow. Nowogródek. Ciało terenowego (konspiracyjnego) krypt. „Irena” Całkowita renowacja pomnika została zre- bramy wejściowej, grób kapelana AK - ks. Pio- alizowana w 2020 r. w ramach projektu Fundacji tra Woyno-Orańskiego z Trab, zamordowanego

Hermaniszki, stan przed renowacją Hermaniszki, stan po renowacji

32 33 przez partyzantów sowieckich. Mogiła ziemna, IWIENIEC miejsce jeszcze kilka akcji AK przeciw niemiec- LIPCU 1943/ AVE MARIA), Stanisława Klinko obmurowana, na niej niski pomnik z czarnego (rejon Wołożyn, obwód Mińsk, do 1939 r. kim siłom okupacyjnym (m.in. kilka potyczek (napis na tabliczce na krzyżu: TU SPOCZYWA/ granitu z krzyżem i napisem: KS. PIOTR ORAŃ- pow. Wołożyn) z załogą policyjną i zaatakowanie kwatery ofice- Ś.P. STANISŁAW KLINKO/ ŻOŁNIERZ ARMII SKI/ ZAMORDOWANY/ 19 VI 1942/ WIECZNY rów niemieckich w październiku 1943 r.). KRAJOWEJ W WIEKU DZIEWIĘTNASTU/ LAT ODPOCZYNEK RACZ MU DAĆ PANIE. W miasteczku istniała silna organizacja kon- Na cmentarzu parafialnym znajdują się groby 15 SIERPNIA 1943 ROKU Z PREMEDYTACJĄ/ Na przykościelnym cmentarzu znajduje się spiracyjna AK, tworząca jedną z kompanii tere- żołnierzy AK poległych w latach 1943-1944, m.in. PO BESTIALSKU ZOSTAŁ ZAMORDOWANY także zbiorowa mogiła ofiar NKWD z czerwca 1941 r. nowych Obwodu AK Stołpce – „Słup”. W dniu plut. Stanisława Lembowicza (napis na stelli na- PRZEZ/ ZBIRÓW HITLEROWSKICH/ CZEŚĆ 19 czerwca 1943 r., w związku z zagrożeniem do- grobnej: Ś. + P./ STANISŁAW LEMBOWICZ/ JEGO PAMIĘCI/ ŚPIJ KOLEGO W CIEMNYM HOŻA konania aresztowań żołnierzy konspiracji przez ŻYŁ LAT 22/ POLEGŁ NA POLU/ CHWAŁY GROBIE/ NIECH SIĘ POLSKA PRZYŚNI TO- (rejon Grodno, obwód Grodno, do 1939 r. żandarmerię oraz ogłoszonym poborem ludności DN. 1.XII.1943 R./ CZEŚĆ JEGO PAMIĘCI), Wa- BIE/ NIEZAPOMNIANA PAMIĘĆ RODZINY) pow. Grodno) do białoruskich formacji kolaboranckich zmobili- cława Mikuckiego (napis na płycie nagrobnej: Ś. i Janina Pilarska, która zginęła w wieku 18 lat zowane oddziały AK zlikwidowały z zaskoczenia + P./ WACŁAW MIKUCKI/ ŻOŁNIERZ ARMII (pochowana we wspólnym grobie z Bolesławem Na cmentarzu groby żołnierzy AK. Na wprost garnizon żandarmerii niemieckiej i policji biało- KRAJOWEJ/ ŻYŁ LAT 19/ POLEGŁ W M-CU Pilarskim lat 23 i Antoniną Sajkowską lat 70). bramy cmentarnej wspólny grób 5 mieszkańców ruskiej w Iwieńcu (wydarzenie to określane jest wsi Budniki, którzy ukrywali się przed poborem jako „powstanie iwienieckie”). Przy stosunkowo do Armii Sowieckiej w pobliskich lasach i w 1945 r. niewielkich stratach wynoszących kilku poległych zostali wytropieni przez funkcjonariuszy NKWD, i kilku rannych zlikwidowano silną załogę żandar- po czym zamordowani (brak dokładnej daty). Byli merii i ochronę radiostacji wojskowej, rozbrojono to: Kazimierz Baro, Jan Hulnicki, Hipolit Janule- kompanię policji białoruskiej i wyparto jednostkę wicz, Jan Janulewicz i Kazimierz Propejko. W po- lotniczą. Wzięto olbrzymią zdobycz, pozwalającą jedyńczym grobie pochowany jest Edward Sigiel, na sformowanie batalionu partyzanckiego AK żołnierz AK rozstrzelany przez NKWD 23 lipca liczącego około 600 żołnierzy. Później miało tu 1945 r. (betonowy nagrobek z tablicą i krzyżem, otoczony metalowym ogrodzeniem). W kościele w Hożej (z lewej strony głównego wejścia) tablica pamiątkowa poświęcona 14 oso- bom, które w latach II wojny światowej zginęły za wolność Polski na terenie gminy Hoża. Większość z nich to mieszkańcy Hożej i okolicznych wiosek, a także partyzanci polegli we wrześniu 1943 r. w walce pod Plebaniszkami Piotrowskimi.

34 35 Spoczęli tu także Anatol Aleksandrowicz i Zbi- W sierpniu 1944 r. pochowano tu również czte- JODKIEWICZE JURACISZKI gniew Niedźwiedzki polegli podczas ataku na gar- rech partyzantów poległych w boju z NKWD pod (rejon Brzostowica Wielka, obwód Grodno, do (rejon Iwje, obwód Grodno, do 1939 r. nizon żandarmerii niemieckiej 19 czerwca 1943 Surkontami, ekshumowanych przez rodziny. Byli 1939 r. pow. Grodno) pow. Wołożyn) r. (Aleksandrowicz ranny śmiertelnie – zmarł to: ppor. Stanisław Dźwinel „Dzwon”, „Mrówka” następnego dnia z ran, początkowo pochowany (dowódca kompanii lotniczej Okręgu „Nów”), W polu, w niewielkiej grupie brzóz, mu- Na miejscowym cmentarzu pochowano koło szpitala, został później ekshumowany na ppor. Walenty Wasilewski „Jary”, kpr. Kazimierz rowana kapliczka z dwuspadowym daszkiem Izę Godlewską „Izę”, kurierkę Komendy Okręgu cmentarz). Spoczęli tu także współpracujący Ejsmont „Irak” i kpr. Jerzy Kaleciński „Kosinus”. postawiona nad dwoma betonowymi płytami na- Nowogródek i Obszaru Białystok (żonę ppłk. z AK Kazimierz (brat Feliksa) i Łucja Dzierżyńscy Obecnie wszystkie wymienione pochówki znaj- grobnymi. Pod jedną z płyt spoczywa dwóch żoł- Godlewskiego – dowódcy 14 Pułku Ułanów Jazło- (żona Kazimierza) rozstrzelani przez Niemców dują się w obrębie kwatery w betonowym obra- nierzy Wojska Polskiego poległych w 1920 roku; wieckich i Komendanta Obszaru AK Białystok). w czerwcu 1943 r. (Łucja, zatrudniona w instytucji mowaniu, otoczonej ogrodzeniem z betonowych na płycie napis: Ś.P. OBROŃCOM OJCZYZNY Zginęła z rąk Niemców, zabita podczas przewo- niemieckiej, była informatorką wywiadu AK). słupków połączonych żelaznymi łańcuchami; 1918-20/ 15 VIII 1989. Na drugiej płycie widnieje żenia materiałów organizacyjnych. Pośmiertnie Chowano tu także ludność cywilną zabitą w wy- w środku mogiły wysoki metalowy krzyż z ta- napis: Ś.P. ADAM PACENKO UR. 1902. PADŁ została odznaczona Krzyżem Walecznych. Brak niku represji niemieckich i sowieckich – liczne blicą nagrobną, na której wymienieni są wszyscy Z RĄK FASZYZMU 15 VII 1944 R. (pochowano lokalizacji. groby osób „zmarłych tragicznie” w stosunkowo pochowani, ich pseudonimy i wiek. W kwaterze tu miejscowego Polaka, być może żołnierza kon- młodym wieku, np. Romana Karpińskiego, Piotra sześć betonowych krzyży z nazwiskami i pseudo- spiracji AK, który padł ofiarą niemieckich repre- JUSZKIEWICZE Niedźwiedzkiego (51 lat – „zmarł tragicznie”), nimami poległych. sji). Całość otoczona metalowym ogrodzeniem. (rejon Baranowicze, obwód Brześć, do 1939 r. Stanisławy Boczkowskiej (30 lat), Józefa Szychiera Przed furtką w betonie wyciśnięty ręcznie napis: pow. Baranowicze) (lat 21). Na cmentarzu stoi krzyż Straży Mogił OBROŃCOM OJCZYZNY. Polskich. Na cmentarzu groby mieszkańców, w tym JOSIELEWICZE żołnierzy konspiracyjnej placówki AK, zamor- JANCEWICZE (rejon Szczuczyn, obwód Grodno, do 1939 r. dowanych przez grupę operacyjną NKWD z Ba- (rejon Lida, obwód Grodno, do 1939 r. pow. Lida) pow. Szczuczyn) ranowicz podczas pacyfikacji wioski w dniu 4 kwietnia 1945 r. Wioska została otoczona o świ- Na cmentarzu znajduje się zbiorowa kwatera Grób Tadeusz Białosiewicza „Joselewicza” z 1 cie przez grupę operacyjną NKWD; sowieccy żołnierzy AK. Zimą 1944 r. pochowano tu por. kompanii Batalionu Zaniemeńskiego, poległego funkcjonariusze otworzyli ogień do uciekają- Aleksandra Warakomskiego „Świra” (w latach 23 października 1943 r. w Pasiekach-Gudzienisz- cych ludzi. Zastrzelono wówczas 12 mieszkańców 1942-1943 komendanta Obwodu Stołpce, a na- kach koło Zabłocia. Zwłoki poległego partyzanta wsi, zaś 8 aresztowano i skazano na wieloletnie stępnie Obwodu Lida) oraz żołnierza AK Ma- zabrała spod Pasiek siostra i pochowała na cmen- zesłanie do łagrów. Wśród zamordowanych 7 riana Jończyka. Obaj zostali aresztowani zimą tarzu w rodzinnej miejscowości. Brak dokładnej należało do konspiracyjnej placówki AK (Kon- 1944 r. i zamordowani przez Gestapo w Lidzie lokalizacji grobu. stanty Niedzielko, Antoni Połojko – komendant w czasie śledztwa. Ich ciała zostały wykradzione placówki, Stanisław Gładki, Kazimierz Apano- z kostnicy przez żołnierzy lidzkiej konspiracji wicz, Jan Jakubowicz, Jan Hryszan, Kazimierz AK i pochowane na cmentarzu w Jancewiczach. Zawistowicz). Pozostałe ofiary – m.in. kowal

36 37 Wacław Klimaszewski, Wiktor Okołotowicz, An- W wyniku zaciętej walki toczonej z przeważają- pomiędzy Rowinami i Koreliczami wyprowadził toni Bertosz i Stanisław Pietruszkiewicz – były cymi siłami wroga w bardzo trudnych warunkach z kotła ppor. Hieronim Piotrowski „Jur”, zastępca osobami przypadkowymi. W 2017 r. na cmen- terenowych (śnieg po pas), poległo kilkudzie- dowódcy 1 Oddziału SCZW (poległ w styczniu tarzu parafialnym w Juszkiewiczach wzniesiony sięciu partyzantów (według źródeł sowieckich 1947 r. w walce z UB i KBW pełniąc funkcję ko- został pomnik poświęcony ofiarom pacyfikacji 89), m.in.: Bogusław Borkowski „Gryf”, Gustaw mendanta Obwodu WiN Ostrów Mazowiecka). sowieckiej. Na prostokątnej kwaterze wyłożonej Borkowski „Grom”, Gustaw Fiderkiewicz „Skat”, 25 żołnierzy AK dostało się do niewoli sowieckiej płytkami kamiennymi postawiono głaz z tablicą Janowicz „Ładny”, Jan Lewandowski „Lew”, „Lis”, – większość z nich uwięziono w łagrach. Trzech pamiątkową, przy nim wysoki metalowy krzyż Michał Marnatowicz, Marian Mickiewicz, Włady- funkcyjnych akowców skazano na karę śmierci z postacią Chrystusa. Po obu stronach po pięć sław Leszczewicz „Gołąb”, Henryk Pietrusewicz, (dwóm zamieniono ją na 25 lat łagru, natomiast krzyży przed którymi umieszczono tabliczki z na- Edward Pietrusewicz, Michał Sawicki „Młot”, wykonano wyrok na lejtnancie Kalininie, rosyj- zwiskami i datami urodzenia zamordowanych. por. NN „Orzeł”, NN „Lipa”, NN „Renata”, NN skim antykomuniście, który przyłączył się do Na tablicy umieszczono tablicę z polskim orłem „Sulima”, NN „Wir” – pozostali NN nieznanych oddziałów AK). i napisem: BÓG – HONOR – OJCZYZNA. Z pra- pseudonimów. Część żołnierzy AK okrążonych Partyzanci, polegli w walkach pomiędzy wej strony pod napisem: „CZAS ZACIERA/ NA- Kaczycami i Rowinami, zostali pochowani na SZE IMIONA/ LECZ JAŚNIEJĄ NASZE CZYNY KACZYCE I ROWINY polach pomiędzy wsiami Rowiny i Kaczyce, naj- …”. Poniżej: W HOŁDZIE/ NIEZŁOMNYM (rejon Korelicze, obwód Grodno, do 1939 r. prawdopodobniej w trzech zbiorowych mogiłach, JUSZKIEWICZANOM/ ZAMORDOWANYM/ pow. Nowogródek) z których zlokalizowana jest tylko jedna. Odnalazł PRZEZ OPRAWCÓW Z NKWD/ 5 KWIETNIA ją m.in. Julian Winnicki z Wrocławia i w 1992 1945 ROKU/. W styczniu 1945 r. w Puszczy Nalibockiej r. wzniósł krzyż Straży Mogił Polskich. Mogiła Poniżej: „PAMIĘĆ JEST ŚRODKIEM PO- skoncentrowane zostały dwa oddziały Samo- znajduje się za wsią Kaczyce, nie ma do niej dobrej KOJU I PRZYSZŁOŚCI”/ PAPIEŻ FRANCISZEK. obrony Czynnej Ziemi Wileńskiej (SCZW), Pod napisem znak Polski Walczącej i napis: złożone z akowców z Wileńszczyzny i Nowogród- RODACY. czyzny – 1 Oddział SCZW rtm. Władysława Ki- Lokalne władze białoruskie zakwestionowały towskiego „Orlicza” – „Groma” i 2 Oddział SCZW treść tablicy, w szczególności zaś umieszczenie na por. Witolda Turonka „Tumrego” – „Tura”, w łącz- niej polskich symboli narodowych i wskazanie nej sile około 180 żołnierzy. Miały one za sobą funkcjonariuszy NKWD jako sprawców zbrodni. wiele akcji i walk z NKWD. Obecnie otrzymały W efekcie musiała ona zostać usunięta. rozkaz podjęcia marszu „do Polski” – czyli za „linię Curzona”. Po wyjściu z Puszczy i po prze- kroczeniu Niemna zatrzymały się na postój we wsiach Rowiny i Kaczyce. Tam zostały zlokali- zowane i otoczone przez jednostki wydzielone z trzech pułków Wojsk Wewnętrznych NKWD. Kaczyce, kępa drzew z mogiłą

38 39 drogi dojazdowej. Dochodząc do końca wioski, Obecnie na cmentarzu parafialnym znaj- Gąsiewski „Świerk”, Jerzy Górski „Jurek”, Boh- należy skierować się na prawo i poprzez kołcho- duje się murowana mogiła postawiona staraniem dan Ignatowicz, Paweł Makowski, Adam Mazuro, zowe pola dojść do zalesionego i zakrzaczonego środowiska żołnierzy por. „Góry”. Na płycie na- Franciszek Sobolewski. wąwozu, po wyjściu z którego osiąga się kolejne grobnej napis: ZGINĘLI/ WIERNI BOGU/ I OJ- Kościół w Kamieniu, zniszczony przez bol- pole, na którym w odległości paruset metrów, CZYŹNIE/. W środkowej części płyty stylizowany szewików w czasie napadu, odbudowano w latach w obniżeniu terenu, znajduje się spora kępa drzew. znak orła w koronie. Poniżej napis: W HOŁDZIE/ dziewięćdziesiątych XX w. Na terenie przykościel- Na jej skraju znajduje się wspomniany krzyż 21 ŻOŁNIERZOM AK/ POLAKOM I BIAŁORU- nym groby dwóch księży zamordowanych przez Straży Mogił Polskich, ogrodzony łańcuchem na SINOM/ POLEGŁYM 15 V 1944/ ŻOŁ[NIERZE] Niemców podczas akcji pacyfikacyjnej 24 lipca metalowych słupkach. Na krzyżu, na metalowej AK I RODZINY 1943 r. – ks. Leopolda Aulich (proboszcza) i ks. tabliczce napis o treści: ŻOŁNIERZOM ARMII W zbiorowej, bratniej mogile spoczywają Kazimierza Rybałtowskiego (wikarego). Na ko- KRAJOWEJ/ SAMOOBRONY ZIEMI WILEŃ- m.in. plut. Józef Zujewski „Mak”, kpr. Dominik ścielnym dziedzińcu wzniesiono w 1997 r. krzyż SKIEJ/ ODDZIAŁÓW TURA I GROMA/ ZABI- Lipnicki, strzelcy : Walenty Puchacz, Kazimierz Straży Mogił Polskich na Wschodzie. TYCH W BOJU POD ROWINAMI/ 9.02.1945 Grzyb, Mieczysław Bryczkowski, Stanisław Kon- [błędna data bitwy – przyp. autora] Kamień, groby księży 1943 r. dratowicz, Walenty Muchin, Stanisław Kalaczyk, KAMIONKA Pomimo usilnych starań polskich instytucji Kasper Burak, Julian Bohdan, Albert Hołowacz, (rejon Szczuczyn, obwód Grodno, do 1939 r. rządowych i organizacji społecznych podejmo- stale na tym terenie partyzantką sowiecką. Żoł- Lucjan Nowik. Natomiast kpr. chor. Józef Brycz- pow. Szczuczyn) wanych jeszcze w latach dziewięćdziesiątych XX nierze AK swą obecnością ukrócili grabieżcze wy- kowski „Mszar” został pochowany przez rodzinę w., władze białoruskie odmawiają zgody na eks- pady bolszewików z Puszczy Nalibockiej. Nocą w innym miejscu, podobnie jak zmarli z ran Na cmentarzu katolickim znajdują się groby humowanie szczątków poległych i pochowanie 14/15 maja 1944 r. oddziały wydzielone z Bry- Witold Bohusz, Leopold Dałkowski, Bronisław żołnierzy AK z lat 1943-1944. W lipcu 1943 r. ich na cmentarzu w Koreliczach, lub urządzenie gady Specjalnego Przeznaczenia NKGB ZSRR na terenie kompanii konspiracyjnej AK krypt. kwater wojennych na dotychczasowym miejscu uderzyły na polską załogę Kamienia składającą „Moczary”, należącej do Obwodu – Ośrodka pochówku. się 1 kompanii I batalionu 78 pp AK i plutonu Szczuczyn, obejmującej tereny włączone do Bez- wydzielonego ze szwadronu ciężkich karabinów irk Białystok (Ostryna, Skidel, Kamionka) doszło KAMIEŃ maszynowych. Pomimo zaskoczenia oddziały AK do wsypy, która rozpoczęła się w Ostrynie i ogar- (rejon Stołpce, obwód Mińsk, do 1939 r. utrzymały się i dotrwały do rana, kiedy to przy- nęła także inne tereny wspomnianej jednostki pow. Stołpce) była odsiecz. Walka była bardzo zacięta, chwi- AK. W rezultacie szereg żołnierzy konspiracji lami dochodziło nawet do starć wręcz. Poległo lub AK z Kamionki został w dniu 29 lipca 1943 r. Na cmentarzu kwatera partyzantów Zgru- zmarło z ran 21 polskich partyzantów, wielu było aresztowany przez żandarmerię niemiecką i Ge- powania Stołpeckiego AK por. „Góry” poległych lżej rannych. Podczas boju sowieci spalili kościół stapo, a następnie rozstrzelany w rejonie Ostryny. w obronie osady przed atakiem bolszewickim. i znaczną część miasteczka, zabili też 20 cywilnych W lipcu 1944 r. rodziny zdołały odnaleźć niektóre W miasteczku Kamień dowództwo Zgrupowa- mieszkańców osady. Strona polska oceniała siły groby zamordowanych i ekshumowały swych bli- nia Stołpeckiego AK osadziło okresowo załogę, sowieckie uczestniczące w operacji na około 2.000 skich na cmentarz w Kamionce. W południowo ochraniającą ludność przed przemieszczającą się ludzi, zaś ich straty na 80 zabitych i rannych. – wschodnim narożniku cmentarza powstała

40 41 w ten sposób kwatera, w której 26 lipca 1944 r. ludność żydowską, a także jeńców sowieckich. Tu krzyżem, postawiony został w dniu 16 sierpnia rozbrajania sowieckich żołnierzy – brak dokład- po ekshumacji i zidentyfikowaniu zwłok spoczęli: ginęli m.in. akowcy aresztowani podczas „wsyp” 1998 r. metalowy krzyż Straży Mogił Polskich, nej daty). Stanisław Pietruszek, Helena Paramańczykowa, w Baranowiczach i Horodyszczu. Załogę obozu upamiętniający Polaków zamordowanych w obo- Groby, o których pamiętała miejscowa lud- Jan i Jerzy Korczyk, Józef i Maria Bogdan z synem stanowiła kompania 11 białoruskiego ochotni- zie koncentracyjnym w Kołdyczewie, w tym pię- ność, zostały urządzone w 2004 r. przez akow- Marianem. Groby pozostałych żołnierzy konspi- czego batalionu SS. ciu księży katolickich. skich kombatantów z Lidy. racji AK z Kamionki pozostają nieznane (byli to: W lesie leżącym na północ od Kołdyczewa, W miejscu obozu zachowane fundamenty Eliasz Bilan – komendant placówki AK i Ludwik w miejscu zbiorowej mogiły trudnej do ustalenia budynków obozowych. W samym Kołdyczewie LACK Sielchanowicz „Sokolik”, zaś aresztowana Jadwiga liczby Polaków (zapewne nie mniej niż kilkuset) władze sowieckie wzniosły standardowy pomnik (rejon Szczuczyn, obwód Grodno, do 1939 r. Cholewina z córką z folwarku Makasiowszczyzna rozstrzelanych podczas ewakuacji obozu, w dniu w formie postaci kobiecej, poświęcony ofiarom pow. Szczuczyn) przewiezione do więzienia w Grodnie zaginęły 26 czerwca 1994 r. odsłonięta została z inicja- obozu. W napisie nie ma mowy o Polakach, ani bez wieści). tywy Klubu Polskiego w Baranowiczach tablica tym bardziej żołnierzach AK, jest natomiast in- Na cmentarzu parafialnym grób ziemiań- W końcu grudnia 1944 r. pochowano w tejże pamiątkowa. formacja o zamordowanych tu przez hitlerowców skiej rodziny Lisowskich, w której spoczywa m.in. kwaterze żołnierzy z oddziału samoobrony AK, W lesie koło wsi, obok mogiły z drewnianym sowieckich obywatelach. Bolesław Lisowski, oficer I Korpusu Polskiego poległych w walce z wojskami NKWD w dniu gen. Dowbora-Muśnickiego, współtwórca samo- 27 grudnia 1944 r. Na cmentarzu w Kamionce KRZECZEWICZE obrony szczuczyńskiej w 1918 r., poseł na Sejm, spoczęli wówczas: dowódca oddziału Bolesław (rejon Werenów, obwód Grodno, do 1939 r. protektor szkół szczuczyńskich. W latach II wojny Koleśnik „Smok”, Witold Sielchanowicz, Kazi- pow. Lida) światowej związany z Armią Krajową, został za- mierz Babicz „Pająk”, Julian Zdanowicz i Stani- mordowany przez „nieznanych sprawców” 31 sław Sierchan. Przy drodze z Radunia do Lidy, pomiędzy grudnia 1942 r. wsiami Paszkiewicze i Krzeczewicze (7 km od KOŁDYCZEWO Radunia) w odległej o 350 m od drogi kępie drzew (rejon Baranowicze, obwód Brześć, do 1939 r. na polach, na starym cmentarzyku dworskim na- pow. Baranowicze) leżącym do majątku Krzeczewicze, znajdują się 4 groby żołnierzy AK. Mogiły w betonowych obra- Miejsce największego na Ziemi Nowo- mowaniach z betonowymi krzyżami bez napisów. gródzkiej niemieckiego obozu koncentracyjnego, Spoczywają tu: Misiura „Lis” (poległ w zasadzce zlokalizowanego na terenie dawnego majątku na grupę Niemców w wyniku eksplozji trzyma- Kołdyczewo, należącego do rodziny Szalewiczów. nego w ręku granatu) oraz dowódca placówki Pomyślany początkowo jako obóz pracy dla około Edward Kisiel „Dzik” i Czesław Wojtulewicz kilkuset więźniów, szybko stał się obozem śmierci. „Poniatowski” z Werenowa (polegli w okresie Zginęło tu około 22.000 osób. Fizycznej ekstermi- ponownej okupacji sowieckiej, podczas zasadzki nacji poddawano tu Polaków, zwłaszcza inteligen- na przejeżdżającą grupę sowiecką – brak dokład- cję i aresztowanych przez Gestapo żołnierzy AK, Kołdyczewo zdjęcie archiwalne nej daty) a także Zaręba (poległ podczas akcji Lack, grób Bolesława Lisowskiego

42 43 LEBIODKA „Krawczaka” został określony błędnie (w rzeczy- szkodliwych funkcjonariuszach policji i agentach (rejon Szczuczyn, obwód Grodno, do 1939 r. wistości miał stopień kpr. podchorążego). „Adaś” Gestapo. pow. Szczuczyn) został prawdopodobnie ekshumowany przez swą Na terenie Lidy najważniejszymi miejscami rodzinę z Druskiennik. polskiej pamięci narodowej są dwa cmentarze: Pochowano tu we wspólnym grobie pod stary cmentarz katolicki (przy ul. Engelsa) oraz krzyżem na skraju wsi pchor. Jerzego Kleybora LIDA nowy cmentarz na Słobódce. Cmentarz przy „Krawczaka” i Adama Sikorskiego „Adasia” z 1 (rejon Lida – siedziba rejonu, obwód Grodno, do ul. Engelsa, zamknięty przez władze w 1963 r., kompanii III batalionu 77 pp AK (UBK), pole- 1939 r. siedziba powiatu lidzkiego) w 1983 r. przeznaczony został do likwidacji. W ra- głych w walce z Niemcami stoczonej 8/9 grudnia mach prac porządkowych dokonywanych przez 1943 r. w Burnosach. Pchor. „Krawczak” został Centralny punkt przedwojennego wojewódz- zakłady pracy władze zdołały zniszczyć część przeniesiony na cmentarz w Lebiodce. W latach twa nowogródzkiego. W latach okupacji miasto grobów. Obecnie proces dewastacji został po- dziewięćdziesiątych XX w. środowisko żołnierzy było siedzibą Komendy Obwodu – Ośrodka AK wstrzymany. Na cmentarzu znajduje się kwatera Nowogródzkiego Okręgu AK odnowiło jego mo- Lida krypt. „Bór”, a okresowo także Komendy żołnierzy poległych w latach 1919-1920, zakładni- giłę. Grób ziemny w obramowaniu betonowym, Nowogródzkiego Okręgu AK. Zorganizowano tu ków zamordowanych przez bolszewików w 1920 na nim metalowy krzyż. Na głazie pod krzy- r. i polskich lotników pochowanych w okresie żem tablica metalowa z polskim orłem wojsko- międzywojennym (przed wojną stacjonowała wym i napisem: PPOR. BOHDAN KLEYBOR/ w Lidzie 11 eskadra, a następnie 5 pułk lotniczy). PS. „KRAWCZAK”/ ŻOŁNIERZ III BAT[A- Murowane groby, z oznaczeniem pochowanych, LIONU] UBK/ 77 PP AK/ POLEGŁ W WALCE zostały częściowo odnowione. Centralnym ele- Z NIEMCAMI/ 9 XII 1943 R. Stopień wojskowy 3 (okresowo nawet 5) kompanii konspiracyjnych mentem kwatery jest okazały pomnik w formie AK, komórki wywiadu, wydawanie podziemnej obelisku zwieńczonego orłem. Kwatera lotnicza prasy (komórka Biura Informacji i Propagandy jest stopniowo odnawiana, zaś pomnik został [BIP] wydawała w Lidzie pismo „Wschód Polski”) poddany gruntownej renowacji w 2001 r. Pomnik i grupy dywersyjne (Kedyw). Na terenie miasta został zrekonstruowany staraniem Podlaskiego oddziały AK wykonały szereg brawurowych akcji, Oddziału Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”, wśród których najsłynniejsze były: brawurowe która wyremontowała obelisk, i Rady Ochrony uwolnienie ponad 70 więźniów z więzienia przy Pamięci Walk i Męczeństwa, która zleciła wyko- ul. Syrokomli dokonane w styczniu 1944 r. przez nanie wieńczącej go rzeźby orła. drużynę wydzieloną z II/77 pp AK, rozbrojenie Na starym cmentarzu pochowani zostali komendantury Organizacji Todta w kwietniu pierwotnie księża z terenu Lidy i Ziemi Lidzkiej, 1944 r., rozbicie banku w czerwcu 1944 r., wrzu- aresztowani przez Niemców i rozstrzelani 10 cenie granatów do niemieckiego Domu Żołnierza marca 1943 r. w Lidzie. Wobec zagrożenia likwi- jesienią 1943 r., wyroki na kilkunastu szczególnie dacją cmentarza, mieszkańcy ekshumowali ich Lebiodka, grób Bohdana Kleybora Krawczaka

44 45 i pochowali na cmentarzu na Słobódce. Historia lidzkiego Klubu Miłośników Kultury Polskiej metalowy krzyż z tablicą z polskim orłem, za- księży wiąże się z planową eksterminacją polskiej im. Adama Mickiewicza, wspartym przez Kon- wierającą napis: PAMIĘCI/ ŻOŁNIERZY ARMII inteligencji przez hitlerowców – zapewne była sulat RP w Mińsku, przeniesiono ze starego KRAJOWEJ/ STANISŁAWA GREMZY/ MI- jednym z elementów rozpoczętej w 1942 r. Pole- cmentarza prochy uczestniczki powstania 1863 CHAŁA GREMZY/ KAZIMIERZA GREMZY/ naktion. Podobno niemiecki komendant chciał r. - Walerii Ciechanowicz. Wobec realnego JULIANA MICHNOJCIA/ STANISŁAWA GÓR- umożliwić księżom ucieczkę i wypuścił ich do zagrożenia likwidacją starego, zabytkowego SKIEGO/ POLEGŁYCH ZA OJCZYZNĘ/ 13 parafii, każąc złożyć przysięgę, że po świętach cmentarza przez władze miejskie, przeniesie- MARCA 1945 ROKU. powrócą do więzienia. Księża jednak nie złamali nie wydawało się jedynym rozwiązaniem po- przysięgi. Można sądzić, że kapłani nie chcieli zwalającym na uratowanie grobu tej narodowej ŁAWŻE narażać swego otoczenia i parafian na niewątpliwe bohaterki. (rejon Oszmiana, obwód Grodno, do 1939 r. represje, jakie hitlerowcy zastosowaliby po ich Na cmentarzu na Słobódce znajdują pow. Oszmiana, woj wileńskie) ucieczce. Byli to księża: Aleksander Augustyno- się także groby współcześnie zmarłych wicz (proboszcz z Niecieczy), Alfons Borowski kombatantów AK, m.in. Anny Surowicz W strefie przygranicznej, koło granicy z Li- (proboszcz z Lacka), Franciszek Cybulski (pro- i Edwarda Sapieżko. twą, miejscu pochówku ofiar zniszczonej przez boszcz z Trab), Stefan Dobrowolski (proboszcz NKWD wioski Ławże usytuowany jest cmenta- z Bielicy), Wincenty Łaban (proboszcz z Lidy), LIPKUŃCE rzyk z kapliczką. Teren cmentarzyka ogrodzony Lucjan Mroczkowski (wikary z Lidy), Jerzy (rejon Werenowo, obwód Grodno, do 1939 r. jest niskim, kamiennym murem. Kapliczka muro- Ożarowski (proboszcz z Lipniszek), Wincenty pow. Lida) wana – otynkowana na biało, słupowa, zadaszona, Strześniewski (proboszcz z Juraciszek) i Stefan Na starym wiejski cmentarzyku pocho- z figurą Chrystusa wykonaną ze sztucznego ka- Śniegocki (Wikary Fary Lidzkiej). Znajdują się tu wani zostali żołnierze AK należący do oddziału mienia. W dolnej części kapliczki tablica z napi- także pojedyncze groby żołnierzy AK. M.in. po- Franciszka Weremowicza „Kuny” i miejscowej sem: W TYM MIEJSCU/ BYŁA WIEŚ ŁAWŻE/ chowano tu kpr. Dionizego Kolesińskiego „Sęka” siatki konspiracyjnej, zamordowani 13 marca W NOCY Z 23 NA 24 LUTEGO 1945 ROKU/ z IV batalionu 77 pp AK, poległego w marcu 1944 1945 r. przez prowokacyjną grupę NKWD, ZOSTAŁA SPACYFIKOWANA/ PRZEZ WOJ- r. w boju pod Dokudowem. Usytuowana na cmen- udającą antykomunistyczną, rosyjskojęzyczną SKA NKWD/ ZGINĘLI MIESZKAŃCY WSI tarzu murowana kaplica została zdewastowana partyzantkę, tzw. „zielonych”. Według ustaleń ŁAWŻE/ ORAZ STACJONUJĄCY ODDZIAŁ/ w okresie powojennym. Dopiero w latach 2000- Piotra Kuźmicza pochowano tu m.in. Stani- SAMOOBRONY AK/ CZEŚĆ ICH PAMIĘCI/ 2001 lidzkim katolikom udało się ją gruntownie sława Gremza, Kazimierza Gremza, Juliana RODACY. wyremontować i odnowić. W grudniu 2001 r. Michnojcia z Lipkuńców i Stanisława Gór- Pod tablicą umieszczony jest krzyż (stylizo- miała miejsce uroczystość przywrócenia dla kultu skiego z Rukańców. Natomiast szczątki Jana wany na Krzyż Armii Krajowej) z wizerunkiem religijnego odnowionej świątyni. Obecnie na ścia- Górskiego i Benedykta Wińczo zostały ekshu- Matki Boskiej Ostrobramskiej, znakiem Polski nach kaplicy umieszczane będą tablice memora- mowane i przeniesione na cmentarz w Raduniu. Walczącej i datami – 1939, 1945. tywne zawierające treści historyczne. Przy ogrodzeniu cmentarnym, pomię- Z lewej strony kapliczki – pomnik z lastryka, W 1988 r. na cmentarz na Słobódce staraniem dzy dwoma starymi nagrobkami wzniesiono Lipkuńce, krzyż i tablica na którym znajduje się tablica z białego marmuru

46 47 WIOSKI/ ŁAWŻE/ ZABITYM W CZASIE/ MACIUKI z batalionu „Krysi”. Składa się z 15 indywidual- DZIAŁAŃ WOJENNYCH 23 II 1944 R. (rejon Iwje, obwód Grodno, do 1939 r. pow. Lida) nych grobów ziemnych, otoczonych ogrodzeniem W lutym 1945 r. w Ławżach kwaterował wi- z metalowych słupków, połączonych prętem. leński oddział dowodzony przez Włodzimierza Na cmentarzu prawdopodobne miejsce po- W centralnym miejscu kwatery usytuowany jest Mikucia „Wisia”, „Groba”, wywodzący się z 3 Od- chówku komendanta miejscowej placówki AK głaz z marmurową tablicą memoratywną, na działu Samoobrony Czynnej Ziemi Wileńskiej Bolesława Matusa „Goryla”, który w 1946 r. osa- której napis: TU SPOCZYWAJĄ ŻOŁNIERZE/ „Fakira”. Jednostka ta okresowo podporządkowała czony przez NKWD po wyczerpaniu możliwo- II BAT. 77 PP AK/ DOWODZONEGO PRZEZ się nowogródzkiemu Zgrupowaniu AK „Północ”. ści obrony zastrzelił się. Ciało pozwolono zabrać POR./ JANA BORYSEWICZA/ PS. „KRYSIA”/ Nocą 23 lutego 1945 r. wioska została okrążona rodzinie. KTÓRZY POLEGLI/ W LATACH 1942-1945. przez znaczne siły NKWD. Opór partyzantów Poniżej wymienione nazwiska i pseu- został szybko przełamany, czekiści spalili wieś NACZA donimy niektórych poległych, pochowanych i wystrzelali wszystkich ludzi znajdujących się (rejon Raduń, obwód Grodno, do 1939 r. w tej kwaterze: POR. MAKSYMOWICZ STA- w niej. Zginęło około 120 osób, w tym 53 żołnie- pow. Lida) NISŁAW „RUCZAJ”/ PPOR. JODKO EDWARD rzy AK z oddziału „Wisia”. z napisem w języku białoruskim: ŻERTWAM Na cmentarzu parafialnym znajduje się kwa- WIOSKI/ ŁAWŻE/ ZAGINUWSZYM U CZAS/ ŁUGOMOWICZE tera II batalionu 77 pp AK, zlokalizowana obok BAJOWYCH DZIEJANI 23 II 1944 [sic] – co (rejon Iwje, obwód Grodno, do 1939 r. ogrodzenia przy drodze, w środkowej części ne- w tłumaczeniu na polski oznacza: OFIAROM pow. Wołożyn) kropolii. W obecnym kształcie została urządzona w 1994 r. staraniem środowiska kombatantów Na cmentarzu pochowani liczni żołnierze polegli w różnych walkach, a także ofiary represji sowieckich i niemieckich. M.in. pochowano tu 7 żołnierzy AK Ośrodka „Cis”, ukrywających się w leśnym schronie koło wsi, zabitych 4 kwietnia 1945 r. przez grupę operacyjną NKWD: Edwarda Butryma, Edwarda Kuczyńskiego, Antoniego Kul- pekszę „Wawra”, Bolesława Fedorowicza, Euge- niusza Kościuka, Józefa Łoćwina i Konstantego Kuczuka.

48 49 „NARKIEWICZ”/ PLUT. BURY STANISŁAW zwieńczona krzyżem, na niej napis: Ś. + P./ RO- partyzanckie, w okresie okupacji niemieckiej Makowski, Wacław Szymaniec. Na tym samym „BURZYŃSKI”/ BANCEWICZ BOLESŁAW DZINA/ SIENKIEWICZÓW/ SIEDEM OSÓB/ oddziały Armii Krajowej. W dniu 8 maja 1943 cmentarzu także pojedyncze groby mieszkańców „TYGRYS”/ MISIURO LEON „RYSZARD”/ NN ZGINĘLI/ 3 X 1942 R./ ŚMIERCIĄ TRA- r. partyzantka sowiecka (Brygada im. Stalina) zamordowanych przez Niemców lub partyzantkę „ZDZISŁAW”/ NN „KWIATEK”/ KRASOWSKI GICZNĄ/ PAMIĄTKA OD/ SIOSTRÓW [sic]. pod pozorem zwalczania samoachowy (samo- sowiecką. Pochowano tu księdza prałata Józefa STANISŁAW/ CZEŚĆ ICH PAMIĘCI obrony) dokonała pacyfikacji miejscowości paląc Bajko i księdza Józefa Boradyna, zamordowa- Za pomnikiem – głazem stoi krzyż Straży NALIBOKI ją w znacznej części i mordując wielu mieszkań- nych przez Niemców podczas pacyfikacji Nalibok Mogił Polskich na Wschodzie z tablicą zawie- (rejon Stołpce, obwód Mińsk, do 1939 r. ców. Na cmentarzu parafialnym usytuowana jest w sierpniu 1943 r. rającą napis: MIEJSCE WIECZNEGO/ SPO- pow. Stołpce) zbiorowa mogiła ofiar tej zbrodni, wśród których W 1994 r. wzniesiony został pomnik wyko- CZYNKU ŻOŁNIERZY/ ARMII KRAJOWEJ/ znajduje się wielu żołnierzy konspiracyjnej pla- nany z kamienia w formie obelisku zwieńczonego POLEGLI ZA WOLNĄ POLSKĘ/ CZEŚĆ ICH Miejscowość w Puszczy Nalibockiej będąca cówki AK i miejscowej samoobrony oraz cywil- metalowym krzyżem. Na pomniku umiesz- PAMIĘCI w latach 1939-1945 ośrodkiem polskiej działal- nych mieszkańców (łącznie 127 lub 128 osób). czone są trzy metalowe tablice. Tablica pierwsza: Po lewej stronie pomnika 8 krzyży betonowych ności niepodległościowej rejon Stołpce (obecnie Zginęli wówczas m.in. żołnierze AK: Józef Du- W HOŁDZIE/ ŻOŁNIERZOM ARMII KRAJO- z napisem: Ś + P/ ŻOŁNIERZ/ NIEZNANY/AK. obwód miński, do 1939 r. pow. Stołpce). W oko- bicki, Jan Forbotko, Karol Grygorcewicz, plut. WEJ/ POLAKOM I BIAŁORUSINOM/ POLE- Po prawej stronie 6 takich samych krzyży licznych lasach już w latach pierwszej okupacji pchor. Wacław Korżeńko, Anatol Korżeńko, GŁYM I POMORDOWANYM/ W LATACH II z identycznym napisem oraz jeden krzyż meta- sowieckiej 1939-1941 r. działały polskie grupy Józef Łojko, Nikodem Makowski, Franciszek WOJNY ŚWIATOWEJ/ TOWARZYSZE BRONI/. lowy z napisem: Ś + P/ STANISŁAW HRYSZEL Tablica druga: W HOŁDZIE/ KS. PRAŁA- „ZAGŁOBA”/ZGINĄŁ Z RĄK HITLEROW- TOWI JÓZEFOWI BAJKO/ KS. JÓZEFOWI BO- CÓW W 1943 R./ŻYŁ LAT 19. W rzeczywistości RADYNOWI/ ZGINĘLI 8 VIII 1943 R./ Z RĄK wspomniany żołnierz poległ w styczniu 1944 r. HITLEROWCÓW/ W OBRONIE WIARY I OJ- w udanej akcji odbicia aresztowanych na drodze CZYZNY/ PARAFIANIE/. z Wawiórki do Lidy. Tablica trzecia: W HOŁDZIE 127 MIESZ- Na cmentarzu w Naczy pochowano także KAŃCÓW NALIBOK/ ZAMORDOWANYM 8 żołnierzy z innych oddziałów AK, m.in.: Gu- V 1943 R./ PARAFIANIE/. stawa Dobkiewicza „Sosnę”, „Brzozę” z oddziału Na cmentarzu pojedyncze groby ofiar ma- ppor. Czesława Stecewicza „Śmiałego” pole- sakry w dniu 8 maja 1943 r., m.in. Nikodema głego w walce z NKWD w Janiszkach w 1945 r. i Franciszka Makowskich, Józefa Sobola i osób oraz Ksawerego Nowickiego, rozstrzelany przez z rodziny Farbotko. bolszewików. W 1997 r. na centralnym pagórku nali- Około 30 m od kwatery II batalionu 77 pp bockiego cmentarza postawiony został cha- AK znajduje się grób siedmioosobowej polskiej rakterystyczny krzyż Straży Mogił Polskich na rodziny z kolonii Mieżańce, zamordowanej przez Wschodzie. Niemców za udzielenie pomocy ukrywającym się dwóm Żydówkom. Na mogile ziemnej stella Naliboki - grób Makowskich

50 51 NIECIECZ kpr. pchor.. Wiesława Nowocienia „Jastrzębca”, Virtuti Militari, napis: ŻOŁNIERZOM I I IV (rejon Lida, obwód Grodno, do 1939 r. pow. Lida) Czesława Rodziewicza „Sokoła II”, kpr. pchor. BATALIONU/ 77 PUŁKU PIECHOTY/ ARMII Wojciechowskiego „Poprawnego”, NN „Maćka”, KRAJOWEJ/ POLEGŁYM W WALKACH ZA Na cmentarzu parafialnym kwatera żołnierzy kpr. NN „Powstańca”, NN „Romusa”, NN „Ułana”, POLSKĘ/ NA ZIEMI NOWOGRÓDZKIEJ/ 1941 IV batalionu 77 pp AK – „Ragnerowców” pole- NN „Zagłobę”, którzy polegli w maju 1944 r. w bi- – 1945. Nekropolia została urządzona w 1992 r. głych w latach 1943 – 1944. Spoczywają tu także twie stoczonej z Niemcami pod wsią Suchary. staraniem Rady OPWiM oraz Fundacji Ochrony żołnierze I batalionu 77 pp AK polegli w wal- Nekropolia w ówczesnym wystroju została Zabytków. Przy kwaterze stoi także Krzyż Straży kach z Niemcami. Początek tej kwatery datuje się zdewastowana przez sowietów po ponownym za- Mogił Polskich na Wschodzie wzniesiony w 1991 z końcem czerwca 1943 r., kiedy to pochowano jęciu Nowogródczyzny w lipcu 1944 r. Obecnie r. Warto dodać, że w Niecieczy znajduje się mały, tu pierwszego poległego z oddziału „Ragnera” – na cmentarzu w Niecieczy urządzona jest kwatera zabytkowy, drewniany kościółek, pamiętający sierż. Władysława Miszczuka „Ojca”, który został z dwoma rzędami murowanych grobów i cen- nabożeństwa odprawiane w latach 1943-1944 śmiertelnie ranny 29 czerwca 1943 r. w zwycięskim tralnym pomnikiem w formie obelisku z krzy- dla partyzantów Armii Krajowej, m.in. Pasterkę boju z kompanią sowiecką z Brygady im. Lenina Nieciecz, stan po renowacji (powyżej); porównanie przed i po (poniżej) żem i tablicą. Na tablicy, pod znakiem Krzyża w Boże Narodzenie 1943 r. (uczestniczyli w niej pod Pacukami. Następne pochówki miały miejsce żołnierze oddziałów „Ragnera” i UBK). już w lipcu i sierpniu 1943 r. (spoczęli tu wów- czas partyzanci polegli w walkach z Niemcami NIEŚWIEŻ pod Jamontami i Żamojdzią). W obrębie kwatery (rejon Nieśwież – siedziba rejonu, obwód Mińsk, partyzanci wznieśli wysoki krzyż z napisem: DLA do 1939 r. siedziba powiatu nieświeskiego) CIEBIE POLSKO. Łącznie spoczywa tu około 40 pochowanych, w tym z oddziału „Ragnera” m.in.: W latach 1941 – 1945 siedziba komendy Ob- sierż. Władysław Miszczuk „Ojciec”, Aleksandra wodu AK Nieśwież – krypt. „Strażnica” i kompanii Wodziczko „Ola” (dwa osobne krzyże poza ob- konspiracyjnej AK. Miejscowość obfituje w liczne rębem kwatery – w jej bezpośredniej bliskości), zabytki, w tym kościół Bożego Ciała (krypty gro- ppor. Piotr Niewiarowski „Szpak”, Witold Soko- bowe Radziwiłłów) i zamek Radziwiłłów. łowski „Witek”, Wacław Brylewski „Zamry”, Alek- Na cmentarzu w Albie pod Nieświeżem grób sander Kuźmiaczenko „Szura”, kpr. NN „Pietka plut. Zdzisława Nurkiewicza pseud. „Ostoja” – Pulemiotczyk”, Franciszek Czarniel „Gajowy”, kpr. syna słynnego partyzanta Puszczy Nalibockiej Feliks Natola „Felek”, kpr. Tadeusz Frączkowski chor. Nurkiewicza, dowódcy partyzanckiego 27 „Ryś”, plut. Stefan Korobacz „Stiopka”, Bronisław Pułku Ułanów . AK. „Ostoja” był żołnierzem Kozioł, Wincenty Łaniewski „Wincek”, Bolesław nieświeskiego Obwodu ZWZ-AK, następnie IV Olfirowicz, Józef Wodejko „Guzik” oraz bracia Odcinka „Wachlarza”, zaś po „wsypie” tej organi- Rochatkowie. Z I batalionu 77 pp AK pocho- zacji w Mińsku skierowano go do oddziału party- wano tu m.in.: Rudolfa Budrewicza „Rudolfa”, zanckiego ppor. cz.w. Kazimierza Murowickiego

52 53 NOWOGRÓDEK BNS. Byli wśród nich także uczestnicy konspi- NOWOGRÓDZKI/ AUGUSTYN LEON/ BAR- (rejon Nowogródek – siedziba rejonu, obwód racji AK. TOSZEWICZ WITOLD/ DAWIDOWICZ JAN/ Grodno, do 1939 r. siedziba powiatu i władz wo- Grób ziemny, otoczony obmurowaniem, DERDELEWICZ TADEUSZ/ JARMOŁOWICZ jewództwa nowogródzkiego) z drewnianym krzyżem i betonową tablicą WACŁAW/ JUREWICZ LEONARD/ FENGLER z napisem: TU SPOCZYWA/ 60 OFIAR HI- JÓZEF/ KACZMARSKI LUDWIK/ TRZECH Na starym, zabytkowym – obecnie strasz- TLEROWSKIEJ/ ZBRODNI DOKONANEJ BRACI WOJNICKICH/ liwie zaniedbanym cmentarzu katolickim, przy W LASKU/ POD KOSZARAMI 31 VII 1942 Kolumna z lewej strony: LENTOWSKI wejściu od ul. Komsomolskiej, mogiła zbiorowa R./ PRZY EKSHUMACJI I POGRZEBIE DNIA KAZIMIERZ/ PUŁJAN MICHAL – WŁ./ 60 Polaków z Nowogródka – rozstrzelanych przez 15 III 1945 R./ ROZPOZNANO ZWŁOKI NA- PIOTROWSKI WIKTOR/ SAKOWSKI BRO- Niemców i policję białoruską w lipcu 1942 r. w ra- STĘPUJĄCYCH OSÓB NISŁAW/ SZAHIDEWICZ STEFAN/ STOLLE mach Polenaktion. Zamordowani należeli do pol- Poniżej w dwóch kolumnach nazwiska roz- RUDOLF/ STUPNICKI TADEUSZ/ ŚWI- skich elit miasta, zostali wskazani przez Borysa strzelanych; kolumna z prawej strony: SŁOCKI JERZY/ Ragulę – doradcę Gebietskomisarza z ramienia KS. MICHAŁ DALECKI, DZIEKAN Pod nazwiskami rozstrzelanych: DUSZE TU I W WIELU INNYCH MOGIŁACH/ K. NOWO- GRÓDKA SPOCZYWAJĄCYCH/ BRACI NIECH ODPOCZYWAJĄ/ W POKOJU WIECZNYM. Na odwrotnej stronie tablicy napis: OD WSPÓŁRODAKÓW CUDEM/ POZOSTAŁYCH PRZY ŻYCIU/ NOWOGRÓDEK 31.VII.1945 Nieśwież, zdjęcie archiwalne Kolejna nekropolia nie wiąże się bezpośred- nio z dziejami Armii Krajowej, jednak ma dla „Narcyza” w Ośrodku „Hart” – na pograniczu Nowogródka niezwykle ważne znaczenie. W ko- z Polesiem. Wraz z tą grupą dołączył do oddziału ściele Przemienienia Pańskiego (Farze) spoczęło 11 „Ragnera”, gdzie w 1944 r. dowodził plutonem w 3 Sióstr Nazaretanek rozstrzelanych przez Niemców kompanii. Po rozbrojeniu oddziałów AK pod Wil- 1 sierpnia 1943 r., beatyfikowanych przez Papieża nem przez Armię Sowiecką wywieziony do obo- Jana Pawła II w dniu 5 marca 2000 r. Siostry zostały zów w głębi ZSRS. Po nieudanej ucieczce przez zamordowane w lesie koło wsi Skrzydlew. 19 marca wiele lat więziony był w łagrach na Kołymie. Po 1945 r. Siostry Nazaretanki zostały ekshumowane zwolnieniu z łagrów powrócił w rodzinne strony i pochowane przy kościele farnym w Nowogródku. i tu zmarł 21 grudnia 1987 r. Na grobie postawiono metalowy krzyż i kamień z inskrypcją. We wrześniu 1991 r., po rozpoczę- ciu procesu beatyfikacyjnego, szczątki Nazareta- nek ponownie ekshumowano i przeniesiono do

54 55 sarkofagu w kościele. W miejscu grobu 31 VII CIERPKO/ SM FELICJA BOROWIK/ SM HE- latach grób został gruntownie odnowiony. Na 1993 r. stanął kamień pamiątkowy z tablicą z brązu LIODORA MATUSZEWSKA/ SM BOROMEA mogile w obramowaniu z kamiennych płytek stoją zaprojektowaną przez Walerego Januszkiewicza. NARMONTOWICZ trzy kamienne krzyże, w ich dolnej części przy- Poniżej wyobrażenia postaci Nazaretanek pod Przy drodze wiodącej z Nowogródka do twierdzone metalowe polskie orzełki wojskowe. krzyżem, inskrypcja w języku polskim i białoru- Nowojelni, w lesie na południowy – wschód od Pod środkowym krzyżem tablica z napisem: TU skim (alfabetem łacińskim): TO MIEJSCE DO miasta, około 300 metrów w lewo od szosy – sym- SPOCZYWA/ 23 ŻOŁNIERZY IV BATALIONU 1991 R./ BYŁO SPOCZYNKIEM/ 11 SIÓSTR NA- boliczny grób Sióstr Nazaretanek w miejscu ich 77 PUŁKU PIECHOTY/ NOWOGRÓDZKIEGO ZARETANEK/ POMORDOWANYCH/ PRZEZ męczeńskiej śmierci. OKRĘGU ARMII KRAJOWEJ/ POLEGŁYCH HITLEROWCÓW/ 1 SIERPNIA 1943 R. ZA POLSKĘ/ 18 MAJA 1944 R. W kościele Przemienienia Pańskiego (Fa- OLCHÓWKA NAD NIEMNEM Poniżej wymienieni zostali polegli: PPOR. rze) w kaplicy Aniołów Stróżów, koło cudownego (rejon Nowogródek, obwód Grodno, do 1939 r. JERZY LESZCZYŃSKI „LOTNIK”/ PPOR. KA- obrazu matki Boskiej Nowogródzkiej – sarkofag pow. Lida) ZIMIERZ POPKOWSKI „MICHAŁ”/ WACŁAW błogosławionych Sióstr Nazaretanek, ustawiony CHAŃKO/ LUCJAN CYBULSKI/ BRONISŁAW Na miejscowym cmentarzu pochowano par- DZIEKIEWICZ/ JAN GIELWIEJ/ WŁADYSŁAW tyzantów IV batalionu 77 pp AK „Ragnera” pole- KACZAN/ JAN KASPEROWICZ/ HENRYK głych nocą 17/18 maja 1944 r. w walce z sowiecką MAKSIMCZYK/ BOLESŁAW OLFIEROWICZ/ partyzancką brygadą im. Kirowa. W ostatnich ROMUALD SADOWSKI „ŻBIK”/ STANISŁAW SZULEJKO/ JAN ROCHATKA/ WACŁAW RO- CHATKA/ NN „BAS”/ NN „BORÓWKA”/ NN „CZARNY”/ NN „SZARY”/ i 5 ŻOŁNIERZY NIEZNANYCH/ WIECZNY ODPOCZYNEK we wrześniu 1991 r. Wykonany z czerwonego gra- RACZ IM DAĆ PANIE nitu, z przodu napis: SIOSTRY NAZARETANKI/ Warto wspomnieć, że ppor. Jerzy Leszczyń- MĘCZENNICZKI/ NOWOGRÓDEK/ + 1943 ski „Lotnik”, dowódca 2 kompanii IV/77 pp AK ROKU. przed skierowaniem na Nowogródczyznę był ofi- Na ścianie nad sarkofagiem krzyż Sióstr cerem Kedywu Komendy Głównej AK w oddziale Nazaretanek i symbol ich męczeństwa – gałąź specjalnym „Osa”-„Kosa”, uczestnikiem słynnej palmowa. Z lewej strony krzyża wypisane imiona akcji „Góral” wykonanej w Warszawie, w której i nazwiska sióstr: SM STELLA MARDOSIE- oddziały dywersyjne AK zdobyły 105 mln. zł. WICZ/ SM IMELA ŻAK/ SM KANIZJA MAC- Natomiast ppor. Kazimierz Popkowski „Michał” KIEWICZ/ SM RAJMUNDA KUKUŁOWICZ/ działał w AK w rejonie Horodyszcza pow. Bara- SM DANIELA JÓŹWIK/ SM KANUTA CHRO- Olchówka, nekropolia urządzona dla 23 żołnierzy Armii nowicze, skąd w czerwcu 1943 r. przyprowadził za Krajowej Czesława Zajączkowskiego „Ragnera” przez BOT/ SM SERGIA RAPIEJ/ SM GWIDONA Stowarzyszenie Łagierników Żołnierzy AK w 2013 r. Niemen nieduży oddział partyzancki, który został

56 57 włączony do oddziału nr 301 por. Jana Skorba WDZIĘCZNOŚCI/ WIERNI PARAFIANIE/ OSTRYNA PASIEKI GUDZIENISZKI „Puszczyka”. Następnie pełnił funkcję adiutanta POKÓJ JEGO DUSZY (rejon Szczuczyn, obwód Grodno, do 1939 r. określane także jako PASIEKI DWORCZAŃSKIE rtm. Józefa Świdy „Lecha” i mjr cc Macieja Ka- pow. Grodno) (rejon Werenowo, obwód Grodno, do 1939 r. lenkiewicza „Kotwicza”. Dwóch jego braci zostało pow. Lida) zamordowanych przez Niemców w obozie kon- Na cmentarzu mogiła żołnierzy AK. Grób centracyjnym w Kołdyczewie. murowany, w szczycie płyta ze znakiem krzyża Mogiła żołnierzy Batalionu Zaniemeńskiego Pomnik powstał z inicjatywy Kazimierza i napisem memoratywnym, poświęconym 7 mło- AK rtm. Józefa Świdy „Lecha”, poległych w walce Krajewskiego i Artura Kondrata, przy wsparciu dym ludziom zamordowanym przez Gestapo, z Niemcami 23 października 1943 r. Partyzanci finansowym Rady Ochrony Pamięci Walk i Mę- przy czym określone są tylko 4 nazwiska (podane wyrwali się z obławy, zadając przeciwnikowi wy- czeństwa. Wykonawcą projektu było Stowarzy- w zniekształconej pisowni), pozostali NN. Napis sokie straty. Poległo jednak 4 żołnierzy AK: Stefan szenie Łagierników Żołnierzy AK przy wsparciu na płycie nagrobnej brzmi: MŁODYM CHŁOP- Wołk-Łaniewski „Stiopa”, Kwiatkowski „Ga- operacyjnym Fundacji Wsparcia Historii i Kul- COM/ ZAMORDOWANYM PRZEZ GESTAPO/ łązka”, Tadeusz Białosiewicz „Josielewicz” i Mie- tury Polskiej pod kierownictwem Denisa Zvonika. W 1943/ - poniżej nazwiska: FRANCISZEK czysław Kowrygo „Mietek”. „Josielewicz” został SIERCHAN/ MIECZYSLAW PRECKAIŁO/ KA- OSOWO ZIMIERZ STRUPIŃSKI/ KONSTANTIN [sic]/ (rejon Werenów, obwód Grodno, do 1939 r. CYBROWICZ/ POKÓJ ICH DUSZOM. Historia pow. Lida) śmierci pochowanych tu młodych Polaków wiąże się zapewne z tragiczną „wsypą” kompanii terenowej AK Na cmentarzu przykościelnym nagrobek krypt. „Moczary” (Ostryna-Skidel) w lecie 1943 r. księdza Antoniego Bańkowskiego „Eljasza”, kapelana 3 Pułku Strzelców Konnych z Wołko- wyska i Obwodu AK-AKO Wołkowysk, a na- stępnie w latach 1946-1948 twórcy i przywódcy Samoobrony Ziemi Wołkowyskiej, wielolet- niego więźnia łagrów sowieckich. Jest to boha- terska postać o zasługach dla polskiego ruchu niepodległościowego nie do przecenienia, dziś niestety niemal zapomniana. Napis na grobie brzmi następująco: KS. PRAŁAT/ ANTONI BAŃKOWSKI/ 1909-1996/ ŚPIJ NASZ DROGI DUSZPASTERZU/ DZIĘKI ZA TRUD TWÓJ/ A MY ŁZAMI POLEWAMY/ ZAWSZE TEN GRÓB TWÓJ/ Z BÓLEM W SERCU I ŁZAMI

58 59 ekshumowany przez rodzinę i przeniesiony na dołączył do oddziału Kotowskiego i brał udział PODWERYSZKI cmentarz w rodzinnej wsi. Pozostali spoczywają w ostrzelaniu niemieckiego patrolu). (rejon Werenowo, obwód Grodno, do 1939 r. do dziś w mogile, po której obecnie czas zatarł pow. Lida) ślad. Jest ona usytuowana na skraju łąki przy lesie, PLEBANISZKI PIOTROWSKIE około 100 metrów od ostatnich zamieszkałych (rejon Grodno, obwód Grodno, do 1939 r. Na cmentarzyku rodzinnym właścicieli Pod- zabudowań w wiosce. pow. Grodno) weryszek – Kiersnowskich w parku przy dwo- 24 (?) października 1943 r. – w odwet za rze znajduje się grób Lubomira Jakubowskiego ostrzelanie przez patrol z sowieckiego oddziału Miejsce pochówku partyzantów podod- „Zygi”, żołnierza 2 kompanii V batalionu 77 pp im. Kotowskiego – Niemcy przystąpili do pacy- działu VIII Uderzeniowego Batalionu Kadrowego AK poległego 29 czerwca 1944 r. podczas akcji na fikacji wioski - zginęło 19 mieszkańców. Pacy- Zbigniewa Łakińskiego „Grodniaka” poległych jednostkę Wehrmachtu stacjonującą w majątku. fikacja została przerwana w wyniku uderzenia w walce z Niemcami stoczonej 26 września W pobliżu mostu na rzece Grażełce pochowany oddziału AK. W miejscu spalonych gospodarstw 1943 r. Kwaterujący w gajówce usytuowanej został Konrad Puzielewicz „Pik”, ranny w tejże jest mogiła cywilnych mieszkańców, rozstrzela- za wsią oddział „Grodniaka” został w wyniku akcji, ujęty i rozstrzelany przez Niemców. Miejsce nych w odwet za straty poniesione przez obławę. donosu zaatakowany przez niemiecką grupę pochówku jeszcze jednego partyzanta V batalionu Za metalowym ogrodzeniem nagrobny pomnik operacyjną. Ponosząc straty w ludziach, zdołał poległego w tej akcji (nazwisko i pseudonim nie- w formie wysokiej stelli z krzyżem, a na niej na- wyrwać się z obławy. Polegli partyzanci zostali ustalone) pozostaje nieznane. zwiska i wiek kilkunastu zamordowanych osób: podobno wrzuceni przez Niemców do zasypa- ADAM KWIECIEŃ L[AT] 39/ WŁADYSŁAW nej studni znajdującej się w obrębie nieistniejącej gruntowej drogi, w miejscu ich prawdopodob- POROZÓW KOZODOJKO 92/ ANNA STOCKA 39/ KLIMA- już gajówki. W lesie za wsią, po prawej stronie nego spoczynku, ktoś postawił metalowy krzyż (rejon Świsłocz, obwód Grodno, do 1939 r. SZEWSKI 39/ [KLIMASZEWSKI] ALEKSAN- - bez żadnej tabliczki i napisu. Najprawdopodob- pow. Wołkowysk) DER 38/ ŻONA MARIA [KLIMASZEWSKA] niej leżą tam polegli na miejscu: Anna Zarzycka 38/ S[YNOWIE] LEON [KLIMASZEWSKI] 10 „Hanka” i Mieczysław Misiuta „Nieznany” z UBK Na cmentarzu w Porozowie znajduje się grób JÓZEF [KLIMASZEWSKI] 8/ JÓZEF KLIMA- oraz kpr. Bolesław Misiuro „Świerk”, „Niekrasow” żołnierza AK (AKO) poległego w 1946 r. Został SZEWSKI 43/ ŻONA ANNA [KLIMASZEW- (dowódca drużyny specjalnej Obwodu AK Szczu- na nim postawiony krzyż Straży Mogił Polskich. SKA] 38/ HELENA [KLIMASZEWSKA] 16/ czyn). Ciężko ranny Kazimierz Achramowicz EWA [KLIMASZEWSKA] 14/ SYN[OWIE] JAN, „Jarski” został zabrany przez Niemców (miejsce PRZEWŁÓKA STAŚ, WACŁAW/ ZOSTALI ZAMURDOWANI pochówku nieznane, prawdopodobnie zamor- (rejon Baranowicze, obwód Brześć, do 1939 r. [SIC] 24 (?) PAZERNIKA [SIC] 1943 R. dowano go podczas śledztwa w Białymstoku lub pow. Baranowicze) Wiadomo, że zginęli także Antoni Rodzik lat Grodnie). Polegli partyzanci są upamiętnieni na 19, Jerzy Rodzik – 34 lata, Stanisław Rodzik – 65 tablicy w kościele w Hożej. Wioska spacyfikowana w maju 1944 r. pod- lat i Walenty Powiadajko – 21 lat. Nazwiska te nie czas operacji przeciwpartyzanckiej przeprowa- są wymienione na pomniku nagrobnym (jednym dzonej przez żandarmerię niemiecką i białoruską ze sprawców tragedii był Franciszek Rodzik, który policję przeciwko oddziałowi AK sierż. Tryfonowa

60 61 „Kostka”. Partyzanci, tracąc kilkunastu poległych, WERAMOWICZA „KUNY” Przy głównej ścieżce wiodącej od bramy zdołali przebić się, wioska została spalona, a lud- Poniżej polski orzeł wojskowy i wykaz po- cmentarnej, około 40 m przed końcem cmen- ność rozstrzelana przez Niemców. Łącznie zginęło chowanych: ŚP. FRANCISZEK WERAMOWICZ tarza 15 m na prawo - mogiła dwóch kolejnych tu ponad 100 Polaków. Brak lokalizacji grobów, - WIEŚ KUKLE/ ŚP. ALEKSANDER BOGDZIE- żołnierzy AK z oddziału „Kuny” zamordowanych w tym ks. proboszcza z Horodyszcza. Dowódz- WICZ - WIEŚ PRUDZIANIE/ ŚP. JÓZEF BO- przez NKWD 12-13 marca 1945 r., którzy zostali two oddziału „Kostka” zostało w miesiąc póź- GDZIEWICZ - WIEŚ PRUDZIANIE/ ŚP. JAN ekshumowani z wiejskiego cmentarza w Lipkuń- niej zamordowane przez partyzantkę sowiecką BOGDZIEWICZ - WIEŚ TANIEWICZE/ ŚP. cach. Mogiła ziemna, obramowana. Na lastryko- w Puszczy Nalibockiej, zaś żołnierze wcieleni w jej WACŁAW CHWAL - WIEŚ PRUDZIANIE/ ŚP. wej stelli napis: Ś + P/ WINCZO BOLESŁAW/ szeregi. KAZIMIERZ DZIESZKIEWICZ - WIEŚ KO- GÓRSKI JAN ZAKI/ ŚP. STANISŁAW DZIESZKIWEWICZ - W centrum miasteczka sowiecki pomnik RADUŃ WIEŚ KOZAKI/ ŚP. JÓZEF GŁAWNICKI - WIEŚ z tablicami, na których znajdują się nazwiska (rejon Werenowo, obwód Grodno, do 1939 r. SOSNOBÓR/ ŚP. STANISŁAW GŁAWNICKI - Raduń, ekschumacja żołnierzy i funkcjonariuszy NKWD poległych pow. Lida) WIEŚ SOSNOBÓR/ ŚP. WALERIAN JERMAK po lipcu 1944 r. w walkach z polską partyzantką - WIEŚ TANIEWICZE/ ŚP. JÓZEF KISZKO - (m.in. enkawudziści polegli pod Surkontami). Na cmentarzu parafialnym, po prawej stro- WIEŚ TANIEWICZE/ ŚP. HELENA KONARSKA Pomnik stoi podobno na grobie wspomnianych nie w odległości 100 metrów od bramy wejściowej „OLA” - WIEŚ ZABŁOCIE/ ŚP. JÓZEF KRAU- poległych. blisko ogrodzenia, na wysokości wieży telekomu- NIS „ORZEŁ” - WIEŚ NOWOSADY/ ŚP. KON- nikacyjnej, znajduje się zbiorowa mogiła żołnie- STANTY LUTKIEWICZ - WIEŚ LEŃCISZKI/ RAKLISZKI rzy AK z oddziału samoobrony dowodzonego ŚP. JAN MIECIELICA - WIEŚ TANIEWICZE/ (rejon Werenów, obwód Grodno, do 1939 r. przez kpr. Wacława Weremowicza „Kunę”. Zostali ŚP. STANISŁAW MIECIELICA - WIEŚ TA- pow. Lida) oni wymordowani podstępnie 12/13 marca 1945 NIEWICZE/ ŚP. BOLESŁAW MIETKOWSKI - Miejsce pochówku sierż. Subocza „Góry”, r. we wsi Piaskowce przez oddział pozorowany WIEŚ SZKIERY/ ŚP. ANTONI NAKŁADOWICZ dowódcy zwiadu konnego VII batalionu 77 pp NKWD udający tzw. „zielonych” (antykomuni- „BURACZEK” - WIEŚ ŁODYGA/ ŚP. ZENON AK, wcielonego do 1 szwadronu 26 p. uł. AK, styczną, rosyjskojęzyczną partyzantkę). Sowieci PIOTRKOWSKI - WIEŚ KURPIE/ ŚP. ANTONI poległego w lipcu 1944 r. w walce z niemiecką zabrali ciała zabitych i przywieźli do Radunia, PŁAWSKI „JASTRZĄB” - WIEŚ MALUKI/ ŚP. jednostką pancerną w Rakliszkach (informacja gdzie zostali zakopani. Ekshumowano ich w 2001 STANISŁAW PŁAWSKI - WIEŚ MALUKI/ uzyskana od okolicznych mieszkańców, mogiła r. z terenu prowadzonej wówczas budowy banku ŚP. JÓZEF PYSZYŃSKI „GÓRNACZ” - WIEŚ istnieje do dzisiaj - do zlokalizowania). w Raduniu. KATOWICZE/ ŚP. ADAM SKORB - WIEŚ Pośrodku mogiły, pod wysokim meta- PRUDZIANIE/ ŚP. PIOTR TUNKIEL - WIEŚ REKŚCIE WIELKIE lowym krzyżem, umieszczona została tablica PIELASA/ ŚP. BRONISŁAW WILCZEWSKI - (rejon Lida, obwód Grodno, do 1939 r. pow. Lida) z nierdzewnej stali, a na niej napis o treści: WIEŚ NOWOSADY/ ŚP. MACIEJ – DRUSKIEN- MOGIŁA ZBIOROWA ŻOŁNIERZY/ ARMII NIKI/ ZAMORDOWANYCH PRZEZ NKWD/ Na starym, nieużywanym już cmentarzyku KRAJOWEJ/ Z ODDZIAŁU/ FRANCISZKA W PIASKOWCACH/ 12-13 MARCA 1945 R. za wsią, położonym wśród pól kołchozowych

62 63 bez możliwości dojazdu, grób pochodzącej ROWINY – ZOB KACZYCE SIKORZYCA KOŁO SKIDLA SŁONIM z Lidy łączniczki i sanitariuszki AK Eugenii RÓŻANKA (rejon Grodno, obwód Grodno, do 1939 r. (rejon Słonim – siedziba władz rejonu, obwód Myszkówny „Gienki”, poległej 21 sierpnia 1944 (rejon Szczuczyn, obwód Grodno, do 1939 r. pow. Grodno) Grodno, do 1939 r. siedziba powiatu słonimskiego) r. w bitwie z NKWD pod Surkontami. Pocho- pow. Szczuczyn) wana pierwotnie na polu walki wraz z innymi W miejscu nieistniejącej już gajówki grób Na skraju miasta, na tzw. Górze Pietralewic- poległymi, została ekshumowana – najprawdo- Na cmentarzu parafialnym, kilkanaście me- braci Stefana i Michała Suchockich, żołnierzy od- kiej, zbiorowa mogiła mieszkańców Słonimia roz- podobniej przez ojca – i pochowana na cmen- trów od wejścia po prawej stronie, grób żołnierza działu nr 313 ppor. Kazimierza Dogila „Sawki” strzelanych przez Niemców i policję białoruską tarzu w Rekściach Wielkich. VII batalionu 77 pp AK Leonarda Paprockiego poległych w walce z niemiecką ekspedycją prze- w latach 1942–1944. Oprócz pomniejszych aktów W 2018 r. została przeprowadzona kom- „Orlika”, poległego 29 kwietnia 1944 r. w wieku 18 ciwpartyzancką 15 sierpnia 1943 r. terroru w mieście miały miejsce dwie zbiorowe pleksowa renowacja pomnika z inicjatywy lat w akcji na niemiecki garnizon w Szczuczynie. egzekucje Polaków. W listopadzie 1942 r. zamor- Stowarzyszenia Łagierników Żołnierzy AK SITNICA dowano 84 osoby, zaś w lipcu 1944 r. tuż przed i Fundacji Wsparcia Historii i Kultury Polskiej RUDA (rejon Hancewicze, obwód Brześć, do 1939 r. pow. opuszczeniem Słonimia przez Niemców roz- pod kierownictwem Denisa Zvonika, dofinan- (rejon Diatłowo [Zdzięcioł], obwód Grodno, do Łuniniec – woj poleskie) strzelano co najmniej 102 Polaków wtrąconych sowana przez Instytut Pamięci Narodowej. 1939 r. pow. Lida) Teren Ośrodka AK „Hart”. Mogiła zbiorowa Na cmentarzu kilka pojedynczych grobów około 480 mieszkańców, zamordowanych podczas żołnierzy AK, m.in. Lucjana Cybulskiego z IV ba- pacyfikacji wsi dokonanej przez Niemców w dniu talionu 77 pp AK poległego pod Olchówką w dniu 13 listopada 1942 r. Powodem pacyfikacji wsi było 18 maja 1944 r. Brak lokalizacji. stałe nachodzenie jej przez partyzantkę sowiecką, która zabierała tu zaopatrzenie, co sprawiło, że RUBIEŻEWICZE ludność została oskarżona o sprzyjanie czerwonej (rejon Stołpce, obwód Mińsk, do 1939 r. partyzantce. Na mogile stoi pomnik, ufundowany pow. Stołpce) przez Alicję Wrabec z Wrocławia – pionowa gra- nitowa płyta z napisem: TU OCZEKUJĄ ZMAR- Na cmentarzu katolickim znajduje się kwatera TWYCHWSTANIA MIESZKAŃCY/ DWORU nieznanych żołnierzy Wojska Polskiego (Korpusu SITNICY ZAMORDOWANI PRZEZ HITLE- Ochrony Pogranicza ) poległych w 1939 r. oraz ROWCÓW/ W DNIU 12.11.1942 nieznanych żołnierzy Armii Krajowej Obwodu Poniżej nazwiska części ofiar. Obok meta- Stołpce poległych w 1943 r. Na niej krzyż Straży lowy krzyż postawiony przez Straż Mogił Polskich. Mogił Polskich na Wschodzie wzniesiony w 1995 r. Pomnik i krzyż zostały poświęcone 25 września 1994 r. przez ks. Józefa Wojdę z Hancewicz.

Rekście Wielkie, stan po renowacji w 2018 r.

64 65 do miejscowego więzienia w wyniku denuncjacji niemiecko-białoruskiego terroru. Napis brzmi: Osobne upamiętnienie poświęcone jest lu- SOBOTNIKI BNS. Wśród ofiar egzekucji byli uczestnicy kon- TU POLEGLI – i dalej w trzech kolumnach; dziom kościoła katolickiego zamordowanym (rejon Iwje, obwód Grodno, do 1939 r. pow. Lida) spiracji ZWZ-AK. kolumna pierwsza: 1942/ BĄKOWIEC ANA- w grudniowej egzekucji 1942 r. Na prostokącie Pomnik poświęcony ofiarom wspomnianych TOL/ BARTOSZEWICZ/ BRAUNOWA/ MA- wyłożonym kamiennymi płytkami kamienny Na cmentarzu grób ppor. Edwarda Oziębło egzekucji w formie kamiennej stelli z krzyżem po- CIESZ ZOFIA/ MARZEC ANTONI/ MOSTEK postument z masywnym, żelaznym krzyżem. Na „Ludwika” z III batalionu 77 pp AK (UBK) pole- stawionym na postumencie z kamiennych płytek IGNACY, ZOFIA/ OGIEJCZYK BOLESŁAW, postumencie tablica z umieszczonymi symetrycz- głego w czerwcu 1944 r. w zasadzce na Niemców, zawiera napis: Ś.+P./ W HOŁDZIE/ POLAKOM/ WACŁAW, SMOLIŃSKI STANISŁAW/ TUR- nie napisami w języku polskim i białoruskim. pochowanego obok dwóch żołnierzy WP (NN) ZAMORDOWANYM/ PRZEZ HITLEROW- CZYŃSKI/ HR WIELHORSKI/ WOSZCZYŃ- Napis w języku polskim: KS. ADAM SZTAK/ poległych w 1920 r. Na grobie wysoki postument CÓW/ 19 XII 1942 – 84 OSOBY/ 4 VII 1944 – SKA HALINA/ KPT. WRÓBLEWSKI JERZY JEZUITA/ BŁ. S. MARTA WOŁOWSKA/ BŁ z kamieni z tablicą pamiątkową i krzyżem. Ppor. 102 OSOBY/ RODACY. Z ŻONĄ I CÓRKAMI/ ZIEMCZONEK Z ŻONĄ, EWA NOJSZEWSKA/ NIEPOKALANKI/ 19 „Ludwik” był oficerem przysłanym na Nowogród- Z tyłu pomnika umieszczona jest tablica 3-LET. CÓRKĄ; XII 1942/ I WIELU INNYCH. Napis białoruski czyznę z Warszawy przez Biuro Informacji i Pro- z czarnego granitu, na której znalazły się 42 kolumna druga: 1943/ O. NIEMANCEWICZ o identycznej treści. pagandy (BIP) KG AK; uczestniczył w patrolu nazwiska polskich, zidentyfikowanych ofiar ANTONI SJ/ O. GRZYBOWSKI ANTONI SJ./ Marta Wołowska, od sierpnia 1939 r. prze- propagandowym, którego zadaniem było m.in. nieco poniżej: 1944/ BORYSEWICZ JULIAN, łożona domu zakonnego w Słonimiu, i siostra KAZIMIERA/ DĄBROWSKI KAZIMIERZ, Ewa Noiszewska, odgrywały dużą rolę w życiu MARIA/ BUŁAT MARIA/ DOBROWOLSCY miasta, prowadząc działania opiekuńcze i edu- ANTONI, JÓZEF/ JUSZKIEWICZ Z ŻONĄ kacyjne. Po wybuchu pomagały potrzebującym I DWOJGIEM DZIECI/ KAMIŃSKA MARIA/ i głodującym, rodzinom więźniów i zamordo- KOŚCIUK EDMUND/ KORDUBA Z ŻONĄ/ wanych, a na terenie klasztoru ukrywały Żydów KUNICA/ LUBAŃSKI/ BORODZIUK ANTONI; i zorganizowały tajne nauczanie. Aresztowane 18 kolumna trzecia: MALINOWSKI ANTONI, grudnia 1942 przez gestapo, zostały następnego MARIA/ MINUCZYC STANISŁAW/ JANINA/ dnia rozstrzelane na Górze Pietralewickiej razem NICZYPOROWICZ JAN/ NIZIOŁEK BOLE- z ks. Adamem Sztarkiem. Ostatnie słowa siostry SŁAW/ PAKUŁA Z ŻONĄ/ SOBOLEWSKI JAN Marty Wołowskiej brzmiały: „Ojcze, przebacz im, Z RODZINĄ/ ŚLUSARCZYK JÓZEF, LUCYNA/ bo nie wiedzą, co czynią!” (Łk 23, 34). ALICJA/ STEFKO JANINA/ BOGDAN/ IDA- Obie zakonnice zostały beatyfikowane przez LIA/ SŁAWOMIR/ SZADZIEWSKI MARIAN/ papieża Jana Pawła II w Warszawie 13 czerwca SZUTKO HENRYK/ BOLESŁAW/ STANISŁAW/ 1999 r. w grupie 108 polskich męczenników. SUPRUN JADWIGA Z RODZINĄ/ TYBURA KAZIMIERZ/ WIŚNIEWSKI Z ŻONĄ I TROJ- GIEM DZIECI/ WOŁODKOWICZ IGNACY/ MIZGIER STANISŁAW/ WOLAŃSKI Z ŻONĄ/ I 9-CIO LETNIM SYNKIEM.

66 67 dokumentowanie działań tutejszych oddziałów w okresie styczeń – czerwiec 1944 r. Cmentarzyk, „BODO”/ LONGIN BORYSEWICZ „LONEK”/ MARIAN ŁOMAKO/ JÓZEF ŁOŚ/ HENRYK partyzanckich AK. Zbierał materiały dotyczące przez lata zapomniany i zrujnowany do tego stop- JÓZEF BOŚKO/ WITOLD CIECHANOWICZ/ ŁYŚNIEWSKI/ PIOTR MATUSEWICZ/ JAN ich działalności bojowej, które miały być potem nia, że zanikły nawet zarysy grobów, został obec- FRANCISZEK CIMACHOWICZ/ HENRYK MAZURKIEWICZ/ JAN MAZURO/ ALEK- wykorzystywane w prasie podziemnej (m.in. nie odnowiony. W miejscu kwatery wzniesiono CZAIŃSKI/ kpr. JAN CZUJKO/ MICHAŁ SANDER RATYŃSKI/ kpr. KAZIMIERZ SA- w lutym 1944 r. wykonał fotograficzne reportaże metalowy krzyż z tablicą z polskim orzełkiem CZUJKO/ plut. ANTONI DZIENIS „GĄSKA”/ WOJ/ ZBIGNIEW STUMSZEWICZ/ ANTONI z kilku akcji wykonanych przez 1 kompanię III wojskowym, na której widnieje napis: TU SPO- EDWARD GIEWOJNO/ LEOPOLD HALKOW- SZAPOWAŁ/ OLGIERD TOMASZEWICZ/ batalionu 77 pp AK). Następnie objął funkcję do- CZYWAJĄ/ ŻOŁNIERZE ARMII KRAJOWEJ SKI/ sierż. ANTONI HASIUK „ŻUCZEK”/ BERNARD WASIUKIEWICZ/ JAN ZALEW- wódcy 1 plutonu w 1 kompanii III batalionu 77 POLEGLI W 1944 R. ZA POLSKĘ. BOHDAN IGNATOWICZ/ MICHAŁ KASPE- SKI/ ZDANOWICZ/ HALINA ŻAK/ plut. PIOTR pp AK (UBK). Poległ 8 czerwca 1944 r. podczas Poniżej wymienione są nazwiska: IGNACY ROWICZ „MICIA”/ FRANCISZEK KOMEJSZA/ ŻYBUL/ WIECZNY ODPOCZYNEK RACZ IM zasadzki na niemiecki patrol ochrony linii ko- ADASZKIEWICZ/ HENRYK ALEKSANDRO- STANISŁAW KOŚBIAŁ/ WŁADYSŁAW KO- DAĆ PANIE lejowej Lida-Mołodeczno, raniony śmiertelnie WICZ/ kpr. ADAM ANDRUSZKIEWICZ „SĘP”/ RZENIEWSKI/ STANISŁAW KOWALEWSKI/ W 1997 r. na cmentarzu katolickim posta- odłamkiem granatu odrzuconego przez niemiec- BENEDYKT BABICZ/ ONUFRY BARAN- kpr. STANISŁAW KRUCHLIŃSKI/ MICHAŁ wiono krzyż Straży Mogił Polskich na Wschodzie. kiego żołnierza. KOWSKI/ WŁADYSŁAW BOGDANOWICZ KUCHANOWICZ/ KONSTANTY LALEJ/ plut. Odnowiony pomnik powstał z inicjatywy Kazimierza Krajewskiego i Artura Kondrata STARZYNKI POD IWIEŃCEM w ramach środków finansowych Okręgu No- (rejon Wołożyn, obwód Mińsk; do 1939 r. wogródzkiego Światowego Związku Żołnierzy pow. Wołożyn) AK i Stowarzyszenia Łagierników Żołnierzy AK, przy wsparciu operacyjnym Fundacji Wsparcia W 1944 r. w Starzynkach stacjonowało do- Historii i Kultury Polskiej pod kierownictwem wództwo i część oddziałów I batalionu 78 pp AK Denisa Zvonika. i 27 p.uł. AK. W dniu 3 maja 1944 r. w Starzynkach odbyła się defilada Zgrupowania Stołpeckiego STRYJÓWKA KOŁO JEZIOR AK. W kaplicy odprawiana była stale msza święta (rejon Grodno, obwód Grodno, do 1939 r. dla polskich partyzantów (podczas nabożeństwa pow. Grodno) w Nowy Rok 1944 partyzanci sowieccy uderzyli na polski oddział, licząc na zaskoczenie – zostali Na skraju wsi, po prawej stronie drogi, zbio- jednak odparci ze stratami). Kaplica, zniszczona rowa mogiła około 30 partyzantów VIII UBK w latach sześćdziesiątych XX w. za rządów so- – AK z oddziału dowodzonego przez pchor. Zbi- wieckich, została obecnie odbudowana dzięki gniewa Czarnockiego „Czarnego”, którzy zginęli staraniom jednej z mieszkanek wsi. Koło kaplicy w walce z niemiecką żandarmerią i policją 20 zlokalizowany jest cmentarzyk partyzantów Zgru- września 1943 r. podczas przemarszu na teren Starzynki, nekropolia urządzona dla 40 żołnierzy Adolfa powania Stołpeckiego AK por. „Góry”, na którym Starzynki, w 1997 r. na cmentarzu katolickim postawiono Pilcha „Góry, Doliny” przez Stowarzyszenie Łagierników Nowogródzkiego Okręgu AK. Przejście oddzia- pochowano około 40 poległych podczas walkach krzyż Straży Mogił Polskich na Wschodzie Żołnierzy AK łów UBK na Nowogródczyznę odbywało się na

68 69 rozkaz KG AK. W skład oddziału „Czarnego” polu przy drodze za wsią, w 1992 r. wzniesiony kilku żołnierzy VIII UBK, których miejsce wchodzili, oprócz starej kadry UBK, również został pomnik – obelisk z krzyżem i metalową ostatniego spoczynku pozostaje nieznane. Nie liczni partyzanci AK z powiatów białostockiego tablicą pamiątkową. Pomnik wybudowała Fun- wiadomo bowiem, gdzie pochowano zabitych i sokólskiego (niektórzy z nich byli wykonawcami dacja Ochrony Zabytków i Rada OPWiM. Na w Orechwiczach Ignacego Powichrowskiego brawurowych akcji w Białymstoku i okolicach). tablicy umieszczony jest napis memoratywny „Dyrektora” i NN „Wilka”, a także Edwarda Po- Oddział UBK-AK na trasie swego przemarszu następującej treści: ŻOŁNIERZOM ARMII wichrowskiego „Wiedźmę” oraz Henryka i Mie- kilkakrotnie pomyślnie ścierał się z Niemcami, KRAJOWEJ/ VIII UDERZENIOWEGO BATA- czysława Dąbrowskich, którzy przebili się spod m.in. na przeprawie przez Niemen, pod Wiercie- LIONU KADROWEGO/ POR. ZBIGNIEWA Stryjówki, lecz polegli w walce z Niemcami nad liszkami i na uroczysku Głuche Bagno. W wyniku CZARNOCKIEGO „CZARNEGO”/ POLEGŁYM Niemnem. Do niewoli niemieckiej dostali się denuncjacji został jednak zlokalizowany i okrą- W BOJU POD STRYJÓWKĄ 20 IX 1943 R./. pchor. Józef Muklewicz „Zbyszek”, który zmarł żony 20 września 1944 r., gdy zatrzymał się na Poniżej wymienione są nazwiska, pseudonimy w szpitalu w Grodnie, oraz Stanisław Banach nocleg w Stryjówce. W miejscu pochówku więk- i stopnie poległych: SIERŻ. PCHOR. CZESŁAW „Gałązka” i Mieczysław Borysewicz „Mietek” - szości poległych żołnierzy oddziału VIII UBK, na KRASOWSKI „CZECH”/ KPR. PCHOR. WŁA- rozstrzelani 8 grudnia 1943 r. w lesie Grabówka DYSŁAW KRASUCKI „GROMNICKI”/ KPR. pod Białymstokiem. Pomnik wybudowany zo- PCHOR. ZBIGNIEW MAKOWSKI „KOWAL- stał przez Fundację Ochrony Zabytków i Radę SKI”/ KPR. PCHOR. JÓZEF MUKLEWICZ OPWiM. „ZBYSZEK”/ PCHOR. ANDRZEJ MYSZKO- ROWSKI „ANDRZEJEWSKI”/ PCHOR./ BOG- SURKONTY DAN SMOLARSKI „KRZYSZTOF”/ PCHOR. (rejon Werenowo, obwód Grodno, do 1939 r. ZBIGNIEW SZCZEPANIK „KULA”/ KPR. pow. Lida) IGNACY POWICHROWSKI „DYREKTOR”/ STRZ./ ZYGMUNT BAKUN „SKOWRONEK”/ Cmentarz polowy żołnierzy i oficerów No- STRZ. HENRYK DĄBROWSKI „FILUŚ”/ STRZ. wogródzkiego Okręgu AK poległych 21 sierp- BOLESŁAW DESKOWSKI „PRZYGODNY”/ nia 1944 .r. w walce z Wojskami Wewnętrznymi STRZ. HENRYK FEDOROWICZ „WARTA”/ NKWD, wzniesiony staraniem Rady OPWiM STRZ. STANISŁAW KUKLICZ „SOKÓŁ”/ STRZ. i Fundacji Ochrony Zabytków. Uroczyste poświę- KONSTANTY MAKSYMIUK „SOSNA”/ STRZ. cenie cmentarza, w którym wzięła udział około EDWARD POWICHROWSKI „WIEDŹMA”/ stuosobowa delegacja żołnierzy AK z Polski – STRZ. FELIKS SUCZYŃSKI/ POR./ RYSZARD”, a wśród nich wdowa po ppłk „Kotwiczu” Irena KPR. „BŁYSKAWICA I”, KPR. „WILK”/ ST. STRZ. Kalenkiewiczowa i wdowa po kpt. „Bustromiaku”, BOJANIN”, „CHART”, „KING”, „ODWAŻNY”, odbyło się 8 września 1991 r. Cmentarz jest usytu- „SĘP”/. owany na polach na zachód od dużej wsi Pielasa. Stryjówka, stan przed renowacją Stryjówka, stan po renowacji Na tablicy uwzględnionych zostało także Na planie prostokąta, ogrodzony murkiem z furtą,

70 71 wewnątrz dwa rzędy betonowych krzyży z da- na jednym z nich napis: FRANCISZEK WOJ- grupy często przyjeżdżające z Polski. 32 zmotoryzowanego pułku strzeleckiego Wojsk nymi personalnymi poległych, przy zachodniej NICZ/ ŻOŁNIERZ VII BAT. 77 pp/ POLEGŁ Po rozbrojeniu oddziałów AK pod Wilnem Wewnętrznych NKWD, wspartą przez siły Rejo- ścianie cmentarza pomnik – obelisk z krzyżem 24.12.1944/ PIETRYKANY w lipcu 1944 r. przez Armię Sowiecką, płk ci- nowego Oddziału NKWD w Raduniu. Pierwszy i tablicą pamiątkową następującej treści: ŻOŁ- Obecnie cmentarz otoczony jest stałą opieką chociemny Maciej Kalenkiewicz „Kotwicz” objął atak sowiecki został odparty zwycięsko przez NIERZOM ARMII KRAJOWEJ/ OKRĘGÓW przez miejscową ludność oraz zwiedzające go funkcję Komendanta Nowogródzkiego Okręgu partyzantów, jednak kolejne uderzenie, wsparte „NÓW” I „WIANO”/ POLEGŁYM ZA POLSKĘ/ AK i przystąpił do pracy organizacyjnej w wa- posiłkami, przełamało polską obronę. Większość POD SURKONTAMI 21 VIII 1944 R/ I W POD- runkach nowej okupacji sowieckiej. Przebywał obrońców padła, zaledwie około 20 żołnierzy zdo- DUBICZACH 19 VIII 1944 R. stale przy oddziale osłonowym, złożonym z żoł- łał wyprowadzić z kotła kpt. Bolesław Wasilewski Obok, z lewej strony obelisku, stoi me- nierzy wyprowadzonych z „kotła” sowieckiego „Bustromiak”. Zginęli w tej walce i w większości talowy krzyż z dwoma tablicami, na pierwszej w Puszczy Rudnickiej. Nocą 20/21 sierpnia 1944 zostali pochowani na placu boju: ppłk cc Maciej umieszczona jest odznaka spadochroniarza – r. zatrzymał się na postój w Surkontach, gdzie Kalenkiewicz „Kotwicz”, kpt. Michał Pękała (?) cichociemnego i napis: Ś. + P./ PPŁK MACIEJ około godz. 14-tej 21 sierpnia 1944 r. został za- „Bosak”, kpt. cc Franciszek Cieplik „Hatrak”, rtm KALENKIEWICZ/ UR. 1 VII 1906 – ZM. 21 atakowany przez grupę operacyjną III batalionu cc Jan K. Skrochowski „Ostroga”, ppor. Stanisław VIII 1944/ SYN ZIEMI WILEŃSKIEJ/ CI- Dźwinel „Dzwon”, ppor. Walenty Wasilewski CHOCIEMNY, AUTOR OPERACJI „OSTRA „Jary”, pchor. Henryk Nikicicz „Orwid”, pchor. BRAMA”/ OSTATNI KOMENDANT NOWO- Henryk Cywiński „Wilk”, plut. Franciszek Stan- GRÓDZKIEGO OKRĘGU WOJSKOWEGO/ kiewicz Mikado”, kpr. Kazimierz Ejsmont „Irak”, BOHATERSKO POLEGŁ NA POLU CHWAŁY/ kpr. (plut. ?) Predoń „Kowal”, strzelcy i starsi W OBRONIE ZIEMI WILEŃSKIEJ/ CZEŚĆ Surkonty, stan przed renowacją strzelcy: Bohdan Bednarczyk „Dan”, Jan Caputa, TWEJ PAMIĘCI NASZ BOHATERZE Stanisław Caputa, Jerzy Gryszel „Jurek”, Jerzy Ka- Na drugiej tablicy widnieje następujący na- leciński „Kosinus”, Zygmunt Kaleciński „Sinus”, pis: SPOCZYWA TUTAJ WRAZ ZE SWYM DO- Jerzy Kleindienst „Basia”, Bohdan Karpowicz WÓDCĄ 37 ŻOŁNIERZY ARMII KRAJOWEJ „Sowa”, Stanisław Krukowski „Czarny”, Zygmunt POLEGŁYCH 21 VIII 1944 R. Miać „Szczerbiec”, Eugenia Myszkówna „Gienka”, Na betonowych krzyżach nazwiska i pseudo- Tadeusz Skobejko „Błysk”, Władysław Sperski nimy poległych żołnierzy AK - podkomendnych „Tolot”, Mieczysław Szeptunowski, Zygmunt ppłk. „Kotwicza” (z lewej strony centralnego obe- Werkun „Zima”, Henryk Żurawski „Marabut”, lisku zlokalizowany jest krzyż ppłk „Kotwicza” Żaczkiewicz, Witold Żuk, i 11 żołnierzy nie- i 36 krzyży nagrobnych żołnierzy poległych wraz znanych nazwisk i pseudonimów. Ciężko ranny z nim pod Surkontami, a z prawej strony obeli- Czesław Marszałek „Żuraw” zmarł w więzieniu sku - sześć krzyży żołnierzy poległych 19 sierp- w Lidzie (brak informacji o miejscu pochowa- nia w Poddubiczach (symbolicznie). Po prawej nia). Napisy nagrobne na krzyżach uwzględniają stronie cmentarza także dwa dodatkowe krzyże, Surkonty, stan po renowacji nazwiska wszystkich poległych pod Surkontami,

72 73 wiadomo jednak, że czterech poległych zostało „Goździk”, Witold Jarmuła „Orzeł” (1/26 p. uł. Paprocki został ekshumowany przez rodzinę i po- Obwodu AK Szczuczyn – krypt. „Łąka” i VII wkrótce po walce ekshumowanych z placu boju AK), Jan Klimowicz, Czesław Klukiewicz „Dryl”, chowany na cmentarzu w Różance. batalionu 77 pp AK. Obok znaku Polski Wal- i pochowanych na cmentarzyku w Jancewiczach. Jan Komar, Jerzy Krydel, Jan Macewicz, Józef Ma- Mieszkańcy Szczuczyna dbali o mogiłę w mi- czącej i Orła Wojska Polskiego napis: PAMIĘCI Byli to: ppor. Walenty Wasilewski „Jary”, ppor. karewicz „Sokół”, Józef Makiej „Madej”, Stanisław nionym półwieczu i nie pozwolili, by zaginęła ŻOŁNIERZY/ ARMII KRAJOWEJ/ OBWODU Stanisław Dźwinel „Dzwon”, kpr. Kazimierz Ej- Marcinkiewicz, Jan Markiewicz „Lisek”, Lucjan o niej pamięć. W obecnym kształcie została urzą- SZCZUCZYN „ŁĄKA”/ POLEGŁYCH ZA OJ- smont „Irak” oraz Jerzy Kaleciński „Kosinus”; Markiewicz, Tadeusz Matejko „Komar”, Henryk dzona w 1994 r. Na ziemnej mogile otoczonej CZYZNĘ/ W LATACH 1941 – 1944/ TOWA- natomiast Eugenia Myszkówna „Gienka” została Miśkiewicz „Sokół”, Edward Miśkiewicz, Wiktor ogrodzeniem wzniesiony został pomnik – beto- RZYSZE BRONI/. zabrana i pochowana w grobie rodzinnym na sta- Ostrowski, Teodor Sławiński, Henryk Szewczuk nowy obelisk z krzyżem i metalową tablicą me- Druga, odsłonięta w 1994 r., dotyczy na- rym cmentarzu wiejskim koło Rekści Wielkich. „Siekiera”, Marian Szyl „Bocian” (1/26 p. uł. AK), moratywną. Widnieją na niej znaki Orła Wojska uczycieli i wychowanków szkół szczuczyńskich, Ciężko ranny Czesław Marszałek został zabrany Józef Świacki, Tołłoczko, Stanisław Wojciechow- Polskiego i Polski Walczącej oraz napis: ŻOŁ- z których w latach wojny wielu było żołnierzami przez NKWD do Lidy, gdzie zmarł w więzieniu. ski, Henryk Zalewski „Jurand”, Jerzy Zalewski NIERZOM/ ARMII KRAJOWEJ/ POLEGŁYM/ Wojska Polskiego i Armii Krajowej. Wykonana Wszyscy są jednak uwzględnieni w inskrypcjach „Lubicz” (1/26 p.uł. AK), Marian Zawadzki „Ko- ZA WOLNOŚĆ/ ZIEMI SZCZUCZYŃSKIEJ/ jest z czarnego granitu. Obok znaku krzyża i daw- na krzyżach na cmentarzu w Surkontach. gut”, Zbigniew Zawadzki „Rysiek” i 4 NN. Witold W DNIU 29 KWIETNIA 1944 R./ TOWARZY- nego znaku szkoły (na tle otwartej książki pa- SZE BRONI lący się kaganek) widnieje napis: W HOŁDZIE SZCZUCZYN W kościele dwie tablice pamiątkowe, poświę- NAUCZYCIELOM I UCZNIOM/ SZKÓŁ PO- (rejon Szczuczyn – siedziba władz rejonu, obwód cone walce o niepodległość. Pierwsza, odsłonięta WSZECHNYCH,/ SEMINARIUM NAUCZY- Grodno, do 1939 r. siedziba pow. Szczuczyn) w 1992 r., poświęcona jest pamięci żołnierzy CIELSKIEGO,/ GIMNAZJUM I LICEUM W SZCZUCZYNIE/ TYM CO ŻYCIE SWOJE Na cmentarzu parafialnym zbiorowa mogiła, ODDALI ZA OJCZYZNĘ/ W WALCE ORAZ w której spoczywa ponad 20 żołnierzy VII bata- W WIĘZIENIACH,/ ŁAGRACH I OBOZACH lionu 77 pp AK poległych w akcji 29 kwietnia 1944 ZAGŁADY/ W LATACH II WOJNY ŚWIA- r. na niemiecką załogę Szczuczyna. Poległo wów- TOWEJ/ 1939-1945/ WYCHOWANKOWIE/ czas 25 partyzantów, zaś spośród 18 wziętych do SZCZUCZYN 1993/. niewoli kilku rozstrzelano w Lidzie, a pozostałych powieszono w Mińsku Białoruskim. Wśród pole- SZYLWY BÓR głych na polu walki i pochowanych w Szczuczy- (rejon Iwje, obwód Lida, do 1939 r. pow. Wołożyn) nie, oraz straconych w Lidzie i Mińsku byli: Józef Antonowicz „Unkas”, Alfred Arabkowicz „Strzy- Grób partyzantów zwiadu konnego 1 Od- goń”, Józef Bartoszewicz, Antoni Błowacki „Bryła”, działu Samoobrony Czynnej Ziemi Wileńskiej Tadeusz Bobowicz „Mateusz”, Henryk Cholewa, rtm. „Groma” i ppor. „Jura” poległych w walce kpr. Mieczysław Dobryłko „Żbik”, Leonard Gil z zasadzką NKWD w dniu 2 lutego 1945 r. Pocho- „Dżuma”, st. sierż. Franciszek Gołąbek „Gryf”, wano tu sierż. pchor. Cezarego Stecewicza „Ce- Władysław Grobicki „Longin”, Józef Gwozdowski zara”, Franciszka Piotrowicza „Rocha” i Edwarda

74 75 Kuleszę. Grób ziemny, w 1991 r. rodziny poległych głosi: ŻOŁNIERZOM ARMII KRAJOWEJ/ OD- Przy drodze z Naliboków do Terebejna, 1943 R./ ŻOŁNIERZE ARMII KRAJOWEJ/ OB- postawiły na nim wysoki, drewniany krzyż. DZIAŁU „REDUTA”/ POLEGŁYM 3-4.07.1945 w bezpośredniej bliskości tej wioski, mogiła żoł- WODU STOŁPCE – „SŁUP” R./ W OBRONIE OJCZYZNY/ HARCERZE. nierzy 1 kompanii Batalionu Stołpeckiego AK por. Poniżej nazwiska poległych: Ś + P/ strz. ŚWIĘCICA WIELKA Pod krzyżem, na prostokątnej, betonowej Olgierda Woyno „Lecha” poległych podczas walk STANISŁAW CZUJKO/ strz. ALEKSANDER (rejon Świsłocz, obwód Grodno, do 1939 r. podstawie kamienna tablica z zapisem jak wyżej. z Niemcami w pierwszych dniach sierpnia 1943 DOWNAR/ strz. ALEKSANDER DOWNAR- pow. Wołkowysk) Liczba pochowanych tu polskich partyzan- r. w czasie operacji przeciwpartyzanckiej krypt. -ZAPOLSKI „ALEK”/ st. ogn. HERMAN DO- tów nie jest dokładnie znana, według różnych „Herman”. W okresie władzy sowieckiej grób WNAR-ZAPOLSKI „NAPOLEON”/ HALINA W lesie za wsią na niedużym cmentarzyku, źródeł waha się od 6 do 15 osób. został uszkodzony podczas utwardzania drogi, DRUCKA-PODBERESKA „KSIĘŻNICZKA”/ znajduje się mogiła żołnierzy AK (AKO) z od- a kości poległych częściowo rozwleczone przez strz. KAZIMIERZ HORELIK/ kpr. PAWEŁ IL- działu partyzanckiego krypt. „Reduta”, należą- TEREBEJNO budowniczych, znalazły się pod powierzchnią NER „LITWIN”/ plut. JAN GRYGORCEWICZ cego do Obwodu Wołkowysk, poległych w walce (rejon Stołpce, obwód Mińsk, do 1939 r. jezdni. Obecnie grób został urządzony na nowo. „BOHUN”/ strz. WACŁAW KLISZKO/ kpr. z grupą operacyjną NKWD. Oddział ten zaatako- pow. Stołpce) Na kamiennej płycie nagrobnej napis: TU POLE- ADAM LISOWSKI/ kpr. ANTONI ŁUKASZE- wany został przez znaczne siły sowieckie 2 lipca GLI/ W WALCE Z NIEMCAMI/ W SIERPNIU WICZ „GROM”/ strz. WACŁAW MIKŁASZEW- 1945 r. koło wsi Święcica Wielka. Partyzanci zdo- SKI/ plut. BOLESŁAW NOWAKOWSKI/ pchor. łali przebić się, ponieśli jednak znaczne straty (co BOLESŁAW PILARSKI/ strz. PUPKO/ ppor. najmniej 6 zabitych, wśród których był plut. An- inż. arch. RACZKIEWICZ „PŁOMIEŃ”/ ppor. toni Giecołd „Ultor”). Już następnego dnia - 3 OLGIERD WOYNO „LECH”/ NN łączniczka/ lipca 1945 r. – oddział został ponownie dopad- PROCHY ICH KRYJE ZIEMIA OJCZYSTA/ nięty przez sowietów podczas postoju na kolo- WIECZNY ODPOCZYNEK RACZ IM DAĆ niach pod Porozowem. Po zaciętej walce „Reduta” PANIE została rozbita, poległo kilku dalszych partyzan- Krzyż z tablicą powstał z inicjatywy Kazi- tów, wśród nich dowódca oddziału ppor. Paw- mierza Krajewskiego i Artura Kondrata w ramach luczenko „Oskar” i jego zastępca plut. pchor. Jan środków finansowych Okręgu Nowogródzkiego Muszyński „Sęp”. Część partyzantów zdołała wy- Światowego Związku Żołnierzy AK i Stowarzy- rwać się z okrążenia i przebić za „linię Curzona”. szenia Łagierników Żołnierzy AK, przy wsparciu Grób partyzantów „Reduty” pod Porozowem do operacyjnym Fundacji Wsparcia Historii i Kul- lat dziewięćdziesiątych XX w. był całkowicie za- tury Polskiej pod kierownictwem Denisa Zvonika. pomniany i zaniedbany. Na ziemnej mogile stał stary dębowy krzyż, postawiony jeszcze w 1946 TRABY r. przez okoliczną ludność. (rejon Iwje, obwód Grodno, do 1939 r. pow. Lida) Obecnie mogiła został urządzona na nowo. Na prostokątnym, betonowym fundamencie stoi Na cmentarzu groby żołnierzy AK z III wysoki żelazny krzyż z tablicą na której napis batalionu 77 pp AK (UBK) – Edwarda Zaparta

76 77 WASILISZKI (rejon Szczuczyn, obwód Grodno, do 1939 r. pow. Szczuczyn)

Miejscowość ta była bazą konspiracji AK, działała tu silna placówka konspiracyjna i zloka- lizowane było dowództwo kompanii terenowej krypt. „Pastwisko”. W miasteczku i jego okolicy oddziały AK wykonały wiele akcji bojowych, m.in. w kwietniu 1944 r. kompania VII batalionu 77 pp AK dowodzona przez ppor. Bojomira Two- rzyańskiego „Ostoję” rozbroiła posterunek żan- darmerii i policji. W kościele w Wasiliszkach niewielka tablica wykonana z białego marmuru (50 cm x 30 cm) poświęcona ofiarom niemieckiego terroru, za- mordowanym w styczniu 1944 r. U góry tablicy umieszczony jest krzyż otoczony półwieńcem z liści dębowych, poniżej napis: ŻOŁNIERZOM AK PLACÓWKI WASILISZKI OKRĘGU NO- „Czarskiego” (z Lidy) i Ryszarda Cierlaka „Ol- poległych sowieci zabrali do Trab, gdzie złożyli WOGRÓDZKIEGO ZAMORDOWANYM 10 szyny” (z Warszawy) poległych w akcjach bojo- je w chlewie. Rodzinom pozwolono zabrać ciała I 1944 R. PRZEZ OKUPANTÓW NIEMIEC- wych w czerwcu i lipcu 1944 r. Groby ziemne, Michała Szapućko oraz Józefa i Bolesława Kra- KICH -–TOWARZYSZE BRONI. zaniedbane. Spoczywa tu także komendant sowskich, reszta pozostała na miejscu. Na cmentarzu pojedyncze groby żołnierzy placówki terenowej AK Roman Węcławowicz Całkowita renowacja pomnika została zre- AK, m.in. zamordowanych w styczniu 1944 r. „Olcha”, zabity przez NKWD 31 maja 1945 r. – alizowana w ramach projektu Fundacji Wsparcia przez żandarmerię niemiecką, w odwet za straty w 1991 r. ekshumowany przez żonę z pierwotnego Historii i Kultury Polskiej „WOLONTARIAT DLA poniesione podczas odbijania więźniów przez miejsca pochówku na łąkach pod Ohłobiszkami PAMIĘCI: Pamiętajmy o mogiłach walczących oddział por. „Krysi” w dniu 9.I.1944 r.: ppor. i przeniesiony na cmentarz. o Niepodległość” razem ze Związkiem Polaków Stanisława Pietraszuna „Sylwestra” (dowódcy plu- Prawdopodobnie w Trabach pochowano też na Białorusi. Projekt był finansowany z Programu tonu terenowego kompanii AK „Pastwisko”), Jana większość żołnierzy AK z grupy ppor. Sylwano- Fundusz Inicjatyw Obywatelskich Narodowego Bohdziewicza „Zosi” i Lucjana Manejkowskiego. wicza „Listka”, zabitych przez NKWD 6 stycznia Instytutu Wolności na lata 2014-2020. Ponadto spoczywają tu mieszkańcy miasteczka 1945 r. w Narwieliszkach. Wiadomo, że ciała 16 zamordowani 8 stycznia 1944 r. przez Niemców

78 79 podczas aresztowania 25 osób podejrzanych „Smirnowa”, „Sęka” z oddziału partyzanckiego (Jewłaszach). Pochowano tu: dowódcę VII bata- Komendanta i Szefa Sztabu Okręgu „Nów” – ppłk o współpracę z AK, m.in. Jan Kalenkiewicz i ad- nr 301 „Puszczyka”, poległego w akcji bojowej lionu 77 pp AK por./mjr. cc Jana Piwnika „Ponu- Janusza Szulca vel Szlaskiego „Prawdzica” i kpt. wokat Antoni Manejkowski wraz z żoną. Miejsce w czerwcu 1943 r. Znajduje się tu również upa- rego” (po wielu latach starań „Ponury” został 17 Stanisława Sędziaka „Warty” - oraz licznie zgro- spoczynku Jana Pawlukiewicza, jednego z więź- miętnienie w formie wysokiego krzyża, na którym września 1987 r. ekshumowany i przewieziony do madzonej ludności w liczbie około 2.000 osób był niów, który zginął przypadkowo podczas zasadzki widnieje napis: TY BOŻE PAMIĘTAJ O NICH/ Polski, gdzie uroczyście pochowano go w dniu wielką manifestacją patriotycznie nastawionych oddziału „Krysi” na konwój z aresztowanymi – BO ONI O NAS NIE ZAPOMNIELI/. Nieco po- 12 czerwca 1988 r. w klasztorze OO Cystersów mieszkańców powiatu szczuczyńskiego. jest nam nieznane. niżej: Ś. + P./ ŻOŁNIERZOM AK/ RODAKOM w Wąchocku), ppor. NN „Tośka”, plut. Jana Wiń- Kwatera w kształcie prostokąta otoczonego POLEGŁYM I ZAMORDOWANYM/ – CI KTÓ- skiego „Stalińca”, st. strz. Andrzeja Lisaja „Ka- metalowym ogrodzeniem. W jej centralnej czę- STARE WASILISZKI RZY PRZEŻYLI, POZOSTALI, PAMIĘTAJĄ – VI narka”, st. strz. Jerzego Kondrata „Dymka” (zmarł ści na kamiennym postumencie metalowy krzyż (rejon Szczuczyn, obwód Grodno, do 1939 r. 1993/. z ran), strzelców Franciszka Masiuka „Brzozę”, z tablicą ze znakiem Polski Walczącej i Krzyżem pow. Szczuczyn) W bezpośredniej bliskości tego upamięt- Michała Lisaja „Topolę”, NN „Lipka”. Część żoł- Virtuti Militari oraz napisem: TU SPOCZYWAJĄ nienia liczne groby osób, które zginęły śmiercią nierzy zmarłych z ran została pochowana w in- ŻOŁNIERZE/ VII BAT. 77 PP ARMII KRAJO- Na cmentarzu pojedyncze mogiły żołnie- tragiczną w latach 1943-1948. nych, nieznanych nam miejscach. Byli to m.in.: WEJ/ POLEGLI WRAZ ZE SWYM DOWÓDCĄ/ rzy AK, m.in. grób plut. Edmunda Siemaszki ppor. Bronisław Filipowicz „Mały”, por. Antoni WAŚKIEWICZE Adamczyk „Antoni” oraz strzelcy NN „Dąb” (rejon Lida, obwód Grodno, do 1939 r. pow. Lida) i NN „Kabura”. Pogrzeb poległych, z udziałem

Na cmentarzu znajdował się grób sierż. Witolda Skawińskiego „Kuny” z IV/77 pp AK poległego z rąk NKWD w lutym 1945 r. Brak lokalizacji.

WAWIÓRKA (rejon Lida, obwód Grodno, do 1939 r. siedziba gminy w pow. lidzkim)

W okresie okupacji wielu mieszkańców Wa- wiórki i okolicznych wiosek należało do AK (kom- pania konspiracyjna AK o kryptonimie „Wygon”). Na cmentarzu parafialnym, w jego starej czę- ści, znajduje się kwatera żołnierzy VII batalionu 77 pp AK poległych w akcji 16 czerwca 1944 r. na niemiecką strażnicę graniczną w Bogdanach

80 81 POR. JANEM PIWNIKIEM/ „PONURYM”/ Byli to: Robert Karpowicz, Wacław Misiejko, Ka- Fundusz Inicjatyw Obywatelskich Narodowego W BOHATERSKIEJ WALCE Z NIEMCAMI/ zimierz Mikuć, Antoni Szyrma, Józef Weremo- Instytutu Wolności na lata 2014-2020. W DNIU 16 VI 1944 R. / POD JEWŁASZAMI- wicz – mieszkańcy wsi Kurdziki, Józef Filipczyk, -BOHDANAMI/ CZEŚĆ ICH PAMIĘCI!/ 1995 Leon Filipczyk, Wincenty Katowicz – ze wsi Śmil- WIERZBIŁKI TOWARZYSZE BRONI ginie, Stanisław Filipczyk i Stanisław Sawicki ze (rejon Grodno, obwód Grodno, do 1939 r. Po obu stronach krzyża znajduje się 11 gro- wsi Zaprudzianie. Na skraju cmentarza, niedaleko pow. Grodno) bów ziemnych z obramowaniem betonowym, od kwatery VII batalionu 77 pp AK, grób dwóch z betonowymi krzyżami bez inskrypcji, usytu- poległych 13 marca 1945 r. Na mogile ziemnej W lesie wierzbiłowskim (12 oddział) grób owanymi w dwóch rzędach. Za centralnym krzy- metalowy krzyż, na nim tabliczka z napisem: TU ziemny Lucjana Leszkiewicza, żołnierza AK żem na grobie, z którego został ekshumowany SPOCZYWAJĄ Ś/P/ KATOWICZ WINCENTY z oddziału partyzanckiego nr 313 „Sawki”, po- por./mjr Jan Piwnik „Ponury”, postawiono meta- K./ ŻYŁ LAT 27/ KATOWICZ WINCENTY M./ chowanego w miejscu, w którym zmarł z rany lowy krzyż, pod nim na tablicy położonej na ziemi ŻYŁ LAT 22/ ZM. ŚMIERCIĄ TRAGICZNĄ/ odniesionej w potyczce z Niemcami podczas od- napis: PAMIĘCI/ MJR JANA/ PIWNIKA/ „PO- 13.03.45/ POKÓJ ICH DUSZOM. wrotu partyzantów po niefortunnej walce stoczo- NUREGO”/ I JEGO ŻOŁNIERZY/ RODACY/ Pozostałe groby wymagają zlokalizowania. nej przez partyzantów pod Sikorzycą koło Skidla. KIELCE 2016. Za wspomnianym krzyżem – krzyż posta- WERENOWO WIKSZNIANY wiony przez Straż Mogił Polskich na Wschodzie (rejon Werenowo – siedziba władz rejonu, obwód (rejon Iwje, obwód Grodno, do 1939 r. z dwoma metalowymi tabliczkami. Na górnej Grodno, do 1939 r. pow. Lida) pow. Wołożyn) widnieje napis: POLSKIM/ ŻOŁNIERZOM/ Z ODDZIAŁU/ PONUREGO. Na tablicy dol- Na starym cmentarzu, kilkanaście metrów od Na cmentarzu kwatera składająca się z 11 nej napis: TU OBOK SWOICH/ ŻOŁNIERZY głównego wejścia grób żołnierza AK Mieczysława grobów żołnierzy AK kompanii „Dąb” ośrodka SPOCZYWAŁ/ PRZEZ DŁUGIE LATA/ MJR Sobierańskiego z batalionu terenowego krypt. Iwje-Juraciszki krypt. „Cis” poległych w lutym JAN PIWNIK „PONURY”/ KOMENDANT BO- „Irena”, poległego podczas akcji patrolowania te- 1944 r. w obronie polskich wiosek przed party- HATERSKICH/ ZGRUPOWAŃ ARMII/ KRA- renu. Mogiła ziemna w obramowaniu, na stelli na- zantką sowiecką. Wsie polskie leżące na wschód JOWEJ/ POLEGŁ 16.06.1944 R./ ZA WOLNĄ pis: MIECZYSŁAW/ SOBIERAŃSKI KAPR/ ŻYŁ od linii kolejowej Lida-Mołodeczno i na zachód POLSKĘ. 22 L. ZM. 27 XII 1943/ ŚMIERCIĄ HONOROWĄ/ od Puszczy Nalibockiej były ustawicznie nękane Na cmentarzu znajdują się liczne groby żoł- CZEŚĆ JEMU/ PA[MIĄ]TKA OD RODZINY. napadami grabieżczymi partyzantki sowieckiej nierzy AK poległych lub zamordowanych przez Całkowita renowacja pomnika została zre- i czerwonych band rabunkowych. W obronie lud- obu okupantów. Według ustaleń Piotra Kuźmicza alizowana w ramach projektu Fundacji Wsparcia ności stawały placówki terenowe AK, m.in. z Iza- pochowano tu między innymi 11 żołnierzy siatki Historii i Kultury Polskiej „WOLONTARIAT DLA belina, Wiksznian i Ługomowicz. 24 lutego 1944 terenowej AK związanej z oddziałem Franciszka PAMIĘCI: Pamiętajmy o mogiłach walczących r. na polskie osady Babińsk, Doniewicze, Izabelin, Weremowicza „Kuny”, zamordowanych przez o Niepodległość” razem ze Związkiem Polaków Kaczewo i Ługomowicze – ruszyło olbrzymie, grupę prowokacyjną NKWD 13 marca 1944 r. na Białorusi. Projekt był finansowany z Programu Werenowo, stan przed i po renowacji niszczycielskie natarcie partyzantki sowieckiej,

82 83 prowadzone przez Brygadę „Wpieriod” i oddział WOJDAGI K. WERENOWA WOŁKOWYSK im. Czapajewa. Miejscowi żołnierze AK dowo- (rejon Werenowo, obwód Grodno, do 1939 r. (rejon Wołkowysk – siedziba władz rejonu, dzeni przez plut. „Poraja”, wsparci przez akowców pow. Lida) obwód Grodno, do 1939 r. pow. Wołkowysk) z Wiksznian, stawili opór napastnikom, ratując znaczną część ludności. Poległo jednak kilkunastu W miejscu cmentarzyka żołnierzy WP pole- Przy ul. Sienkiewicza, obok zabudowań żołnierzy AK i około 20 osób cywilnych (według głych w 1919 r. kwatera z pochówkami żołnierzy graniczących ze skrajem lasu znajduje się mo- źródeł sowieckich zginęło 16 akowców, a 4 wzięto AK. Otoczona metalowym ogrodzeniem, w jej giła czterech żołnierzy AK. Na mogile dwie płyty żywcem). Całkowitemu zniszczeniu uległy wsie obrębie przedwojenna, murowana kapliczka oraz nagrobne z nałożonym na nie krzyżem oraz stella Izabelin i Kaczewo, pozostałe wioski spłonęły krzyż Straży Mogił Polskich na Wschodzie z Wro- z motywem krzyża harcerskiego z napisem: Ś + tylko częściowo. cławia postawiony w 1994 r. Na kapliczce tablica P/ BOHATEROM AK/ POLEGŁYM ZA/ NASZĄ Kwatera partyzancka składa się z rzędu 11 metalowa z napisem: ŻOŁNIERZOM ARMII WOLNOŚĆ/ NARCYZ GIENIKIER/ LAT 19 III prostych betonowych krzyży i centralnego, wyso- KRAJOWEJ/ ORAZ LUDNOŚCI CYWILNEJ/ 1945/ W HOŁDZIE RODACY/ 1995/ CZEŚĆ kiego metalowego krzyża z napisem na tabliczce: POLEGŁYM I ZAMORDOWANYM/ W LA- ICH PAMIĘCI. GROBY ŻOŁNIERZY/ ARMII KRAJOWEJ/ PO- TACH 1943-1945. Za pomnikiem nagrobnym – krzyż Straży LEGŁYCH 24.02.1944 R. Poniżej wypisane są na- W kwaterze dwa metalowe krzyże. Na Mogił Polskich. zwiska żołnierzy AK. W dolnej części tabliczki jednym z nich napis: Ś + P/ FRANCISZEK/ W mogile pochowanych zostało czworo napis: BOGU DUSZĘ, CIAŁO ZIEMI OJCZY- GAWROŃSKI/ ZGINĄŁ TRAGICZNIE/ KAZI- harcerzy należących do placówki konspiracyjnej STEJ, SERCE POLSCE ODDALI. CZEŚĆ ICH MIERA/ GAWROŃSKA/ CZEŚĆ ICH PAMIĘCI. AK (trzech mężczyzn i dziewczyna), którzy zo- PAMIĘCI. Na drugim: ZGINĘLI TRAGICZNIE/ ANASTA- stali rozstrzelani przez NKWD w marcu 1945 r. Na każdym grobie indywidualny krzyż z da- ZJA/ SZWABOWICZOWA/ STANISŁAW/ SA- nymi imiennymi poległych. Spoczywają tu: plut. KOWICZ/ STANISŁAW GOJŻEWSKI/ CZEŚĆ Zbigniew Rachalewski „Poraj” (w napisie nagrob- ICH PAMIĘCI. nym błędnie określony jako porucznik), Adam Polegli ci mieli należeć do oddziału por. Wolski „Słowik”, Stanisław Janinko „Kowadło”, Jana Borysewicza „Krysi”. Wspomniany w napi- Jan Janinko „Skowron”, Władysław Walko „Zła- sie Stanisław Gojżewski został rozstrzelany przez many”, Józef Ziółkowski, Aleksander Ziółkowski, NKWD na podwórzu rodzinnego domu (jego Józef Kwacz, Stanisław Szarłan, Ewa Kwicińska, brat, kapitan WP, zginął w Katyniu). Z rąk NKWD Walerian Szarłan „Młot” (zmarł w Tiumeniu zginął również Stanisław Sakowicz. w 1996 r.). Według ustaleń Modesta Bobowicza na cmen- Obok centralnego krzyża usytuowany jest tarzyku w Wojdagach także pochowano we wrze- kamienny pomnik, na którym także umieszczono śniu 1943 r. zmarłego z ran odniesionych w walce nazwiska poległych partyzantów. Cała kwatera pod Posolczą Wiktora Burdzieja „Pontona” z 1 otoczona jest metalowym ogrodzeniem. kompanii Batalionu Zaniemeńskiego AK.

84 85 Pomnik nagrobny został wzniesiony dzięki stara- Pomnik nagrobny został wzniesiony dzięki ORAZ WNUK JÓZEF CZARNOCKI UR. ZABŁOCIE niom Anny Sadowskiej (prezes Oddziału Związku staraniom Anny Sadowskiej (prezes Oddziału W 1918 ROKU/ I JEGO ŻONA JADWIGA Z D. (rejon Werenowo, obwód Grodno, do 1939 r. Polaków na Białorusi w Wołkowysku) – i wspar- ZPB w Wołkowysku) i wsparciu Rady OPWiM. ŚCIBOR-MARCHOCKA UR. W 1924 R./ ZGI- pow. Lida) ciu Rady OPWiM. NĘLI TRAGICZNIE W WOROŃCZY 30.IV.1943 Przy drodze wyjazdowej z Wołkowyska wio- WOROŃCZA ROKU/ WIECZNE ODPOCZYWANIE RACZ Na cmentarzu parafialnym liczne groby żoł- dącej w kierunku południowym, przeciwlegle do (rejon Korelicze, obwód Grodno, do 1939 r. IM DAĆ PANIE/ A MORDERCOM OKAŻ nierzy AK, w tym sześć znanych - zidentyfikowa- cmentarza prawosławnego – kilkadziesiąt metrów pow. Nowogródek) MIŁOSIERDZIE nych. Kilkadziesiąt metrów na prawo od bramy od drogi w głębi lasu, na wzniesieniu znajduje się Na podmurowaniu grobu ulokowana została wejściowej, przy ogrodzeniu cmentarnym, grób mogiła ofiar zbrodni niemieckiej z 1943 r. Na du- Na cmentarzu, na prawo od głównej ścieżki, granitowa płyta, do której przytwierdzona jest wykonany z lastryka z napisem: WINCENTY żej, betonowej płycie pomnik nagrobny z dwóch mogiła czterech osób z rodziny ostatniej wła- metalowa tablica z napisem: Ś + P/ ZGINĘLI JODKO/ ŻYŁ 24 LATA/ ZM. 1945/ POKÓJ ICH umieszczonych schodkowo płyt z nałożonym ścicielki dworu w Worończy, zamordowanych TRAGICZNIE W MAJĄTKU WOROŃCZA/ DUSZY. Obok została pochowana jego żona. We- krzyżem i stellą z tablicą memoratywną, na której przez partyzantów sowieckich podczas napadu 30.04.1943/ ANNA IZABELLA LUBAŃSKA dług ustaleń Piotra Kuźmicza Wincenty Jodko ze napis o treści: POMORDOWANYM/ POLAKOM 30 kwietnia 1943 r. Bolszewicy spalili wówczas Z MIERZEJEWSKICH/ 1874-1943/ ALEK- wsi Bobrowniki został zabrany z domu i zabity W 1943 R./ OBYWATELOM MIASTA/ WOŁKO- stary, zabytkowy dwór, perłę kresowej architek- SANDRA CZARNOWSKA/ 1894-1943/ JÓZEF WYSK 1995 R.W dolnej części tablicy – urywek tury. Rodzina właścicieli Worończy, aktywnie CZARNOWSKI/ 1918-1943/ JADWIGA CZAR- z wiersza Bolesława Leśmiana: MÓDLMY SIĘ zaangażowana w pracę konspiracyjną AK, udzie- NOWSKA ZE ŚCIBOR-MARCHOCKICH/ WŚRÓD DRZEW/ ZA ZDEPTANY WRZOS – / lała pomocy wszystkim potrzebującym pomocy, 1924-1943 ZA PRZELANĄ KREW,/ ZA ZBURZONY LOS! także ukrywającym się Żydom i zbiegłym jeń- Za pomnikiem nagrobnym – krzyż Straży Mo- com sowieckim. Niezwykle okrutny, niczym nie WSIELUB gił Polskich na Wschodzie postawiony w 1992 r. uzasadniony „wyczyn” sowieckich partyzantów (rejon Nowogródek, obwód Grodno, do 1939 r. W mogile spoczywa 130 Polaków, głównie dokonany dla uczczenia komunistycznego święta pow. Nowogródek) spośród inteligencji miasta Wołkowysk (w tym 1 maja - do dziś budzi zdumienie i dezaprobatę niezidentyfikowanych uczestników konspira- okolicznych mieszkańców. Z całej rodziny oca- Miejsce pochowania dowódcy VIII batalionu cji AK), rozstrzelanych w lipcu 1943 r. przez lał jedynie kilkunastoletni niewidomy Antoni 77 pp AK „Bohdanka” por. Władysława Mossa- komando Mullera. Ta doraźnie sformowana Czarnowski, który w tym czasie był w chacie swej kowskiego „Jastrzębca”, poległego 8/9 czerwca jednostka represyjna przeprowadzała masowe opiekunki. 1944 r. w akcji na niemiecki garnizon w tej miej- egzekucje ludności polskiej w całym regionie bia- Na mogile metalowy krzyż z tabliczką za- scowości. Brak lokalizacji; prawdopodobnie łostockim – dokonując rozstrzeliwań inteligencji wierającą napis, jednak z błędem w nazwisku w miejscu pochówku wybudowane są obecnie i przedstawicieli polskich elit w każdym mieście Czarnowskich (zapisanych tu jako Czarnoccy): zabudowania kołchozowe. powiatowym i pacyfikując od jednej do dwóch IZABELLA LUBAŃSKA Z D. MIERZEJEWSKA Na terenie przykościelnym – za kościołem – mo- wiosek w każdym powiecie. Zbrodnie te miały UR. W 1874 ROKU/ OSTATNIA WŁAŚCI- giła proboszcza Józefa Kuczyńskiego, rozstrzelanego być niemiecką odpowiedzią na polską działalność CIELKA WOROŃCZY/ JEJ CÓRKA ALEK- przez Niemców 31 lipca 1942 r. w ramach Polenaktion. konspiracyjną i partyzancką w Bezirk Białystok. SANDRA CZARNOCKA UR. W 1894 ROKU/

86 87 przez grupę prowokacyjną NKWD, która po wy- który według ustaleń Piotra Kuźmicza poległ je- W latach dziewięćdziesiątych XX w. zamiast Aleksander Joda, Antoni Jurgiel, Władysław mordowaniu 12 marca 1945 r. oddziału Fran- sienią 1945 r. w potyczce z NKWD w lesie woro- gwiazdy umieszczono krzyż. Kilkanaście lat Kibiń, Józef Kieć, Kazimierz Kiślewski, Antoni ciszka Weremowicza „Kuny” przystąpiła do nieckim. Na mogile ziemnej otoczonej metalowym temu obok pomnika postawiono kapliczkę z fi- Krawczyk, Majewski (administrator majatku La- represji wobec zdekonspirowanych uczestników łańcuchem stoi metalowy (wcześniej drewniany) gurką Matki Boskiej. dzin), Alfons Maksymowicz, Kazimierz Oszmian, siatki konspiracyjnej AK. Wraz z nim zamordo- krzyż z tabliczką „Żołnierz Armii Krajowej Zofia Bolesław Pieciulewicz, Edward Serżysko, Józef wano Adama Trusiło ze wsi Głusznie (pochowany Nowicka – poległa za Ojczyznę w 1945”. ZDZIĘCIOŁ (DIATŁOWO) Śliż, Józef Tomczyk, Wincenty Tomczyk. w Sobakińcach). Piotr Kuźmicz ustalił także, że na cmentarzu (rejon Diatłowo, obwód Grodno, do 1939 r. Po prawej stronie cmentarza, 20 m od grobu w Zabłociu pochowana została także łączniczka pow. Nowogródek) ŻOŁUDEK W. Jodki, znajduje się grób kolejnego akowca. AK Zofia Nowicka z d. Misiuro pochodząca z Osi- (rejon Szczuczyn, obwód Grodno, do 1939 r. Na obramowanej mogile ziemnej lastrykowa powicz. Należała do grupy sierż. Pawła Klukie- Na terenie dawnej cegielni Leoszki (3 km siedziba gminy w pow. Szczuczyn) stella z wyrytym krzyżem i napisem: JAN MI- wicza „Ireny”, wchodzącej w skład oddziału por. od Zdzięcioła) zbiorowa mogiła ponad 300 osób SIUKIEWICZ/ UR. 1920/ ZABITY W 1945 R./ Anatola Radziwonika „Olecha”. Została zastrze- wśród których było około 150 Polaków – w tym Na cmentarzu katolickim usytuowanym PAMIĄTKA OD SIOSTRY/ WŁADZI. Jan Mi- lona przez NKWD koło wsi Kunieje. Na mogile 23 żołnierzy miejscowej placówki konspiracyjnej około 4 km od Żołudka przy drodze wiodącej siukiewicz z Zabłocia został zabity przez NKWD ziemnej stoi drewniany krzyż. AK, zamordowanych w czerwcu 1944 r. przez do Bielicy znajdują się pojedyncze groby żołnierzy koło wsi Woronicze. Na opisywanym cmentarzu pochowano oddziały Brygady SS RONA gen. Bronisława AK poległych w różnych akcjach i walkach, m.in. 40 m od bramy wejściowej przy ścieżce idącej także Annę Nawrocką należącą do konspiracji Kamińskiego, złożonej z rosyjskich ochotników grób Józefa Kwiatkowskiego „Motyki” z I bata- na ukos w prawo - mogiła ziemna z pomnikiem ze AK we wsi Rubańce. Została zamordowana przez w służbie hitlerowskiej. Bezpośrednio po wojnie lionu 77 pp AK poległego w potyczce z Niemcami sztucznego kamienia z metalowym krzyżem, z na- prowokacyjny oddział NKWD, który po znisz- wzniesiony został w tym miejscu dębowy krzyż; koło Skrzybowców oraz Wacława Chańko z IV pisem: STEFAN STRACZYŃSKI/ ŻYŁ 22 LATA/ czeniu oddziału „Kuny” w Piaskowcach, niszczył obecnie stoi tu sowiecki pomnik w formie betono- batalionu 77 pp poległego 18 maja 1944 r. pod ZM. ŚMIERCIĄ TRAGICZNĄ/ 1948 R. Pocho- akowską siatkę terenową. wego obelisku z gwiazdą i tablicą z napisem w ję- Olchówką. Wiadomo, że pochowano tu także wany tu akowiec pochodził ze wsi Opanowce i zo- zyku rosyjskim: ZDIES/ POCHORONIENY/ 300 stał zamordowany przez agenta NKWD. ZAPURWIE CZIEŁOWIEK/ SOWIETSKICH GRAŻDAN/ Następna mogiła dalej w głębi cmentarza. (rejon Grodno, obwód Grodno, do 1939 r. ZAMUCZIENYCH/ NIEMIECKO – FASZIST- Na tablicy nagrobnej napis: PAWEŁ JACE- pow. Grodno) SKIMI/ ZACHWATCZIKAMI/ W 1944 GODU. WICZ/ ŻYŁ LAT 45/ ZM. III. 1945/ POKÓJ [tu pochowano 300 ludzi, obywateli radzieckich, JEGO DUSZY/ PAMIĄTKA OD RODZINY. W lesie za wsią mogiła, w której spo- zamęczonych przez niemiecko-faszystowskich za- Pochowany tu żołnierz AK zamieszkały we czywa 48 polskich zakładników – w tym ko- borców w 1944 roku]. Wśród zamordowanych wsi Siewruki to kolejna ofiara prowokacyjnego biet i dzieci, rozstrzelanych przez Niemców i pochowanych tu Polaków znajdowali się między oddziału NKWD, który po zniszczeniu w Pia- 18 września 1943 r. w odwet za zlikwidowa- innymi żołnierze AK z rejonu Rohotnej i Zdzię- skowcach oddziału „Kuny” mordował uczest- nie przez oddział AK niemieckiego gajowego. cioła: komendant placówki AK Protasiewicz, jego ników sieci terenowej AK. W miejscu pochówku zamordowanych władze zastępca (NN), Stanisław Bielatko, Leon Bojare- Na lewo od bramy wejściowej przy ogrodze- sowieckie postawiły pomnik-obelisk z czer- wicz, Stefan Ciereszki, Józef Celimiński, Wacław niu pochowany jest żołnierz AK Wacław Łyszczyk, woną gwiazdą, z napisem w języku rosyjskim. Danowski, Aleksander Dzikuć, Jan Jakowczyk,

88 89 Jerzego Jelskiego „Andrzeja” i Stanisława Szaka- Adama Łoszakiewicza „Iskry” (ur. 1921), pole- żołnierza IV batalionu 77 pp AK, zamordowanego lickiego „Stycznia” z I batalionu 77 pp AK oraz głego 24 maja 1945 r. pod Dajnowem w walce 24 grudnia 1944 r. przez NKWD. NN „Lisa” z IV batalionu 77 pp AK – groby do z grupą operacyjną NKWD. Mogiła z betonową Na cmentarzu w Żyrmunach znajdują się zlokalizowania. płytą nagrobną, na krzyżu tabliczka z nazwiskiem także groby akowców: Tadeusza i Czesława Bał- Liczne groby osób „zmarłych tragicznie” i pseudonimem poległego. Miejsce pochowania 4 troszów (napis na grobie: ZGINĘLI ŚMIERCIĄ w czasie II wojny światowej i w pierwszych latach podkomendnych „Iskry”, poległych wraz z nim, TRAGICZNĄ/ BAŁTROSZ TADEUSZ/ Ż[YŁ] powojennych. pozostaje nieznane. L[AT] 22 ZGI[NĄŁ] 18 XII 1944 R./ CZESŁAW Obok grób Adolfa Krypienia „Janusza” (ur. Ż[YŁ] L[AT] 20 ZGI[NĄŁ] 18 XII 1944 R./ PA- ŻYRMUNY 1908) – żołnierza Ośrodka AK Lida, po lipcu 1944 MIĄTKA OD RODZINY/ oraz grób Adama (rejon Werenowo, obwód Grodno, do 1939 r. r. dowódcy grupy samoobrony, który poległ w lu- Frankiewicza. pow. Lida) tym 1945 r. zamordowany przez prowokatora - Całkowita renowacja pomnika została zre- agenta NKWD. alizowana w ramach projektu Fundacji Pomocy Na cmentarzu 6 grobów żołnierzy AK. Wśród Po lewej stronie mogiły Krypienia usytu- i Więzi Polskiej „Kresy RP”, przy wsparciu finan- nich grób dowódcy oddziału partyzanckiego owany grób Kazimierza Tubilewicza (ur. 1926), sowym Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Na- rodowego oraz Związku Polaków na Białorusi. Żyrmuny, pomnik w trakcie renowacji

Żyrmuny, pomnik w trakcie renowacji Żyrmuny, stan po renowacji Żyrmuny, stan po renowacji

90 91

ENIE ŁA SZE AG YS IE Z R R N A II KK W ÓÓ

OO

W W

T

T

S S

Ż O K Ł A N I E R Z Y

ISBN 978-83-959701-1-5

9 7 8 8 3 9 5 9 7 0 1 1 5