Drapieżne ptaszki

yło ich zaledwie 316, ale zadanie mieli ambitne. nold von Lückner. Porozmawiał z Niemcem o froncie Jak się wyraził Winston Churchill – „podpalić Eu- wschodnim, po czym pozwolił się odwieźć na dwo- Bropę”. A w każdym razie okupowaną Polskę: tak rzec jego własną limuzyną. skutecznie poprowadzić działania dywersyjne, żeby Niemcy przestali się tu czuć bezpiecznie. Odpowiadamy na pytanie, co ukształtowało tych ludzi. Z jakich środowisk pochodzili, jak wyglądało Cichociemni, spadochroniarze Armii Krajowej, ich wychowanie i edukacja w II Rzeczpospolitej. Opi- byli świetnie wyszkolonymi żołnierzami polskich sujemy szkolenie w Wielkiej Brytanii. Rysujemy pano- wojsk na Zachodzie. Wyselekcjonowani w Wielkiej ramę Polskiego Państwa Podziemnego, którego byli Brytanii, przeszli specjalistyczne kursy. Musieli być ważną częścią. wszechstronni; nie tylko skoczyć ze spadochronem w nocy w nieznanym terenie, ale i działać w obcym Losów wszystkich nie sposób opisać, toteż wybra- mieście, opracować zamachy na funkcjonariuszy liśmy kilkanaście postaci, aby za ich pośrednictwem III Rzeszy, zaplanować rozbicie niemieckiego więzie- pokazać różnorodność dróg wojennych i powojen- nia, opanowanie miasta, wysadzić most czy tory ko- nych całego pokolenia. lejowe, perfekcyjnie sfałszować dokumenty, strzelać z biodra jak rewolwerowcy, a w razie potrzeby nadać Po 1945 r. niektórzy cichociemni pozostanie wiadomość radiotelegraficzną. I mieli nauczyć, ile się w kraju przypłacili życiem, inni wtopili się w tłum z tego da, żołnierzy Armii Krajowej. i przetrwali, jeszcze inni wybrali emigrację. O kilku słuch zaginął, nie wiadomo, czy jeszcze żyją. Ich por - Cichociemnych spadochroniarzy ­ochrzczono tret zbiorowy kreślimy w 75. rocznicę pierwszego sko- mianem ptaszków, ale były to ptaszki drapieżne. ku do Polski. Na tę zresztą okoliczność 2016 r. został Słynęli z zachowania zimnej krwi w najtrudniej- ogłoszony przez Sejm RP Rokiem Cichociemnych Spa- szych sytuacjach. Przed zrzutem do Polski przygo- dochroniarzy Armii Krajowej. towywali fałszywą tożsamość na wypadek kontro- li przez Niemców. Wcielali się w różne role, a robili A mimo to w dominującej obecnie narracji hi- to tak brawurowo, jak np. Alfred Paczkowski, „Wania” storycznej cichociemnym trudno się przebić. Królu- – po aresztowaniu domagał się należnego traktowa- ją w niej żołnierze wyklęci – walczący z nową władzą nia jako włoski faszysta Alfredo Pascoto. Wszystkich na własną rękę, przyćmiewają subordynowanych i po- przebił Aleksander Stpiczyński, „Klara”, który z mo- słusznych rozkazowi o rozwiązaniu Armii Krajowej noklem na oku wkroczył do gabinetu feldmarszałka spadochroniarzy z Anglii. Szkoda, bo ci ostatni to elita III Rzeszy Wilhelma Lista jako pułkownik baron Ar- elit wojsk sprzymierzonych.

JOLANTA ZAREMBINA Redaktor wydania LESZEK BĘDKOWSKI Redaktor Pomocników Historycznych JERZY BACZYŃSKI Redaktor naczelny POLITYKI

wojna do Cichociemnych.indd 1 2016-04-13 13:51:16 Spis treœ ci Epoka i postacie Konteksty

Narodziny koncepcji sabotażu i dywersji podczas II wojny. Akcje brytyjskiego Szkolenie w kraju 110 Kierownictwa Operacji Specjalnych (SOE) 12 Opanowanie więzienia w Pińsku 116 Panorama Polskiego Państwa Podziemnego 18 Trzy razy sukces: inne udane akcje 120 Pokolenie ukształtowane w II RP 26 Porażka podczas próby odbicia LISTA 316 CICHOCIEMNYCH więźniów w Mińsku 124 SPADOCHRONIARZY AK 32 Cztery razy klęska: inne nieudane akcje 128 Jak się zostawało cichociemnym 48 Losy powojenne w kraju i na emigracji 134 Adam Borys, „Pług” 60 Wywiad Elżbieta Zawacka, „Zo” 66 z synem Józefa Zabielskiego, „Żbika” 140

Jan Piwnik, „Ponury” 74 Cichociemni w popkulturze 144

Bolesław Kontrym, „Żmudzin” 82 Tradycja podtrzymywana przez GROM 149

Adolf Pilch, „Góra” 88

Aleksander Tarnawski, „Upłaz” 98

Krótkie sylwetki: Teodor Cetys, „Wiking”; Hieronim Dekutowski, „Zapora”; Maciej Kalenkiewicz, „Kotwicz”; Eugeniusz Kaszyński, „Nurt”; Kazimierz Iranek-Osmecki, „Heller”; Stanisław Jankowski, „Agaton”; Zdzisław Jeziorański, „Jan Nowak”; Leopold Okulicki, „Niedźwiadek”; Alfred Paczkowski, „Wania”; Aleksander Stpiczyński, „Klara”; Waldemar Szwiec, „Robot” 102

™™ Oryginalna ™ naszywka noszona podczas szkolenia w Wielkiej Brytanii

leksander Tarnawski, „Upłaz”, to jeden A z ostatnich żyjących cichociemnych. Do dziś jest gościem honorowym wszystkich najważniejszych imprez GROM. Jednostka zawsze wysyła po niego samochód z kierowcą. A on pomimo skończonych 95 lat cierpliwie znosi długie podróże z Gliwic do Warszawy.

™™ Takie cukierki ™ wyprodukowano ™ ™™ „Spadochroniarzom AK zamordowanym przez UB” –™ z okazji 75. rocznicy ™ znaczki wydane przez podziemną Solidarność w 1986 r. pierwszego skoku ™ do Polski ™™ W tym kluczu przenosiła mikrofilmy cichociemna Elżbieta Zawacka, „Zo”.

BIOGRAFIE4 Cichociemni 5 Dokumenty Detale

Znak Spadochronowy 6

Przysięga cichociemnego 154 Kalendarium 8 Słowniczek cichociemnego 10 Instrukcja dla żołnierzy przerzucanych drogą lotniczą do kraju 154 Polscy spadochroniarze zrzuceni do innych krajów 17 Wspomnienia Józefa Zabielskiego, „Żbika”, Cichociemni w liczbach 49 i grypsy jego żony Wandy 157 Trasy lotów i samoloty 56 Listy i depesze 161 Operacja Ruction 57

Wyposażenie skoczka 58

Aklimatyzacja w kraju 64 ™™ Makieta pocisku V-2 we wsi Sarnaki przypomina Odbiór zrzutów 72 o przechwyceniu niemieckiej tajnej broni. Pomnik odsłonięto w 1995 r. Wtopieni w tłum: ubiór w konspiracji 80

Miejsca związane z cichociemnymi 86

Instruktorzy 92

Kręte drogi Leonarda Zub-Zdanowicza 94

Ordery i odznaczenia 96

Gambit „Pływaka” 108

Operacja Most III 109

Wyposażenie bojowe 114

Operacja Wachlarz 122

Operacja Ostra Brama 130

Pamiętnik rysowany na drzwiach w Auschwitz 132

Upamiętnienie 152 ™™ Notatnik cichociemnego Jana Waltera, „Cyrkla”, prowadzony podczas szkoleń w Wielkiej Brytanii.

BIOGRAFIE4 Cichociemni 5 1 ™™ Znak Spadochronowy nadany cichociemnemu mjr. kaw. Witoldowi Uklańskiemu, „Heroldowi”. Legitymacja uprawniająca do noszenia Znaku.

Znak SPADOCHRONOWY

20 czerwca 1941 r. Władysław Sikorski, Wódz Naczel- ny Wojska Polskiego, wydał rozkaz: 1 „1. Zatwierdzam Znak Spadochronowy w kształcie spadającego do walki orła. Na obczyźnie, gdzie my- śli wszystkich Polaków biegną ustawicznie do chwili powrotu – a obraz jego różne w wyobraźni przybiera kształty – ma to sens szczególny. Wojsko Polskie widzi swój powrót w walce, poświęceniu i chwale. Chcemy, by orły naszych sztandarów zwycięsko spadły na wro- ga, zanim spoczną na swojej oswobodzonej ziemi. 2. Ustalam dwa rodzaje Znaku Spadochronowego: bo - jowy i zwykły. Bojowy Znak Spadochronowy różni się od zwykłego tym, że orzeł ma złoty dziób i pazury. Znak nosi się na lewej piersi powyżej orderów. Na wewnętrz- nej stronie znaku jest wyryte hasło: »Tobie Ojczyzno« i numer ewidencyjny znaku. 4 3. Prawo noszenia znaku bojowego mają tylko żołnierze, którzy brali udział w bojowej akcji spadochronowej. Pra- wo do noszenia znaku zwykłego mają żołnierze posia- 3 dający wyszkolenie przewidziane odnośnymi rozkazami dla oddziałów spadochronowych. 4. Znak Spadochronowy bojowy nadaje Naczelny Wódz (...)”.

BIOGRAFIE6 Nasi AUTORZY

PATRYCJA CHIMKOWSKA – studentka i uczestniczka Warsztatów Dziennikarskich Instytutu Historycznego UW.

MAREK JEDYNAK – dr, historyk, pracownik Instytutu Pamięci Narodowej w Kielcach, au­ tor książki „Niezależni kombatanci w PRL”.

JERZY KOCHANOWSKI – prof. dr hab., pra­ cownik Instytutu Historycznego UW, badacz dziejów najnowszych społeczeństw środko­ wej Europy, członek redakcji „Przeglądu Hi­ storycznego”.

ANDRZEJ KRAJEWSKI – dr, historyk, pra­ 2 cow n ik Insty tutu Pa mięci Na rodowej we Wroc­ ławiu.

WOJCIECH KÖNIGSBERG – historyk, autor 2 Znak zaprojektował grafik Marian Walentynowicz, książki „Droga Ponurego. Rys biograficzny architekt i karykaturzysta, który w czasie II wojny był majora Jana Piwnika”, i współautor „Wielkiej korespondentem przy 1. Dywizji Pancernej gen. Stani­ Księgi Armii Krajowej”. Prowadzi blog histo­ sława Maczka. Jako prekursor polskiego komiksu w la­ ryczny „Wokół Wykusu”. tach 30. wyrysował „Przygody Koziołka Matołka”. MARCIN MAKOWSKI – dziennikarz, z wy­ kształcenia historyk, doktorant Polskiej Aka­ demii Nauk. 3 Dwa miesiące po bitwie o Arnhem, 20 listo­ pada 1944 r., minister obrony narodowej Ma­ JANUSZ MARSZALEC – wicedyrektor Mu­ rian Kukiel wydał rozkaz zmieniający wzór zeum II Wojny Światowej w Gdańsku, laure­ bojowego Znaku Spadochronowego. Doda- at Nagrody Historycznej POLITYKI za 1999 r. no pozłacany wieniec laurowy trzyma- (za książkę „Ochrona porządku i bezpieczeń­ ny w szponach przez orła. stwa publicznego w Powstaniu Warszaw­ skim”).

4 5 lutego 1954 r. w Londynie ustano­ PIOTR OSĘKA – dr hab., historyk, profesor wiono Znak Spadochroniarzy Armii w Instytucie Studiów Politycznych PAN, spe­ Krajowej. Do wnętrza wieńca laurowe­ cjalizuje się w historii Polski XX w. go dodano srebrną kotwicę Polski Walczą­ SEBASTIAN PAWLINA – historyk, dzienni­ cej. Edycja tej odmiany znaku liczy tylko karz, specjalizuje się w historii AK. 316 numerowanych egzemplarzy, tyle, ilu cichociemnych zrzucono do okupowanej oj­ JACEK TEBINKA – prof. dr hab., kierownik czyzny (ich lista – s. 32). Zakładu Historii Najnowszej i Myśli Politycz­ nej XIX i XX w. na Uniwersytecie Gdańskim, autor książki „Służby specjalne Wielkiej Bryta­ nii i Polski w XX wieku. Problem współpracy 5 W 1967 r. zaprojektowano odznakę 5 skoczka spadochronowego wojsk i rywalizacji”. powietrznodesantowych wzorowa­ KRZYSZTOF A. TOCHMAN – dr, historyk IPN ną na Bojowym Znaku Spadochrono­ w Rzeszowie, autor „Słownika biograficzne­ wym z 1944 r. Zamiast symbolu ko­ go cichociemnych”. twicy w wieniec wpisana jest liczba skoków oddanych przez żołnierza Oraz dziennikarze POLITYKI: lub liczba oznaczająca klasę specja­ JULIUSZ ĆWIELUCH, MARCIN listy w przypadku instruktora. KOŁODZIEJCZYK, TADEUSZ ZAWADZKI.

Cichociemni 7 Podręczne KALENDARIUM

™1939 30 grudnia – kpt. Jan Górski, „Chomik”, składa w szta- 15/16 lutego – operacja lotnicza Adolphus, pierwszy bie Naczelnego Wodza gen. Władysława Sikorskiego zrzut cichociemnych. pierwszy dokument w sprawie nawiązania łączności 20 czerwca – Wódz Naczelny podpisuje rozkaz (przygo- powietrznej z krajem. towany przez Macieja Kalenkiewicza) ustanawiający Znak Spadochronowy. ™1940 23 września – w rejonie Kincraig w Szkocji zostają przepro- 21 stycznia – Jan Górski razem z kpt. Maciejem Kalenkie- wadzone pierwsze ćwiczenia bojowe polskich oddzia- wiczem, „Kotwiczem”, ponawiają dokument z grudnia łów spadochronowych. 1939 r. 7/8 listopada – w ramach operacji lotniczej Ruction do kra- 14 lutego – Górski i Kalenkiewicz ponownie przedkładają ju skacze Jan Piwnik. dokument uzupełniony o listę 16 kandydatów gotowych na lot i skok do kraju. ™1942 21 czerwca – w Ringway niedaleko Manchesteru zostaje 10/11 kwietnia – na Kanale Królewskim (Bug–Pina na Po- otwarty brytyjski treningowy ośrodek spadochronowy lesiu) zostaje wysadzona niemiecka kanonierka rzeczna, – Central Landing School; w październiku szkolenie roz- uczestnikami akcji są dwaj cichociemni: kpt. Alfred Pacz- poczynają tam pierwsi polscy skoczkowie. kowski, „Wania”, oraz por. Zbigniew Piasecki, „Orlik”. 29 czerwca – przy Sztabie Naczelnego Wodza powstaje 28 lipca – w Audley End, w hrabstwie Essex, ośrodku Oddział VI, początkowo znany jako Samodzielny Wy- szkoleniowym dla cichociemnych rozpoczyna się pierw- dział Krajowy, z czasem zmienia on nazwę na Oddział szy kurs odprawowy, mający na celu przygotowanie kan- Specjalny. Odpowiada za większość spraw związanych dydatów na skoczków do pracy w podziemiu w Polsce. ze wspieraniem ZWZ-AK, w tym za przygotowanie ci- Sierpień – początek sezonu operacyjnego Intonacja, w któ- chociemnych do walki. rego ramach do kraju wysłano 119 skoczków i 49,5 t 20 września – Władysław Sikorski informuje Macieja Ka- sprzętu (zakończony w kwietniu 1943 r.). lenkiewicza o swoich dwóch decyzjach: po pierwsze – o przystąpieniu do stworzenia pierwszej polskiej jed- ™1943 nostki spadochronowej, po drugie – o niezwłocznym 18 stycznia – rozbicie więzienia w Pińsku, akcją dowo- podjęciu lotów do okupowanej Polski. dzi Jan Piwnik, udział bierze również trzech innych ci- chociemnych: ppor. Michał Fijałka, „Kawa”, por. Wacław ™1941 Kopisto, „Kra”, oraz por. Jan Rogowski, „Czarka”. Wśród Styczeń – w Briggens pod Londynem, w ośrodku Special uwolnionych znajduje się m.in. cichociemny Alfred Pacz- Operations Executive (SOE), rozpoczyna się pierwszy kowski, „Wania”. kurs walki konspiracyjnej, jego uczestnikami jest dwóch 13/14 marca – w ramach operacji lotniczej Stock do kraju późniejszych cichociemnych: ppor. Jan Piwnik, „Ponury”, skacze płk Kazimierz Iranek-Osmecki, „Heller”, kolejno oraz ppor. Franciszek Pukacki, „Gzyms”. szef Oddziału IV (kwatermistrzostwo) oraz II (wywiad)

BIOGRAFIE8 ™™ Od lewej: Pamiątkowy orzeł z beretu cichociemnego, płk. Felicjana Majorkiewicza; szkolenie w Wielkiej Brytanii; żołnierze AK i Armii Czerwonej razem patrolują zdobyte Wilno; zrzut broni dla powstania warszawskiego.

Komendy Głównej Armii Krajowej; o jego przysłanie kil­ 7 lipca – początek operacji Ostra Brama, której celem jest kukrotnie dopominał się gen. Stefan Rowecki, „Grot”, odebranie Niemcom Wilna, oraz wystąpienie wobec zbli­ dowódca AK. żającej się Armii Czerwonej w roli gospodarza; szefem Sierpień – rozpoczęcie sezonu operacyjnego Riposta, w ra­ sztabu polowych operacji partyzanckich okręgów wileń­ mach którego do kraju wysłano 146 skoczków i 265 t skiego i nowogródzkiego zostaje cichociemny mjr Teo­ sprzętu (zakończony w lipcu 1944 r.). dor Cetys, „Sław”. 9/10 września – w ramach operacji lotniczej Neon 4 do kra­ 1 sierpnia – wybuch powstania warszawskiego; walczyło ju skacze por. Elżbieta Zawacka, „Zo”, jedyna kobieta w nim 91 cichociemnych (18 zginęło). w szeregach cichociemnych. Sierpień – rozpoczęcie sezonu operacyjnego Odwet, w ra­ 10 października – płk Leopold Okulicki, „Niedźwiadek”, mach którego do kraju wysłano 38 skoczków i 355 t zostaje komendantem Bazy Przerzutowej i Ośrodka sprzętu (planowany do lipca 1945 r., zakończony przed­ Wyszkolenia Cichociemnych w Bazie nr 10 Impudent wcześnie w styczniu 1945 r.). w Ostuni, między Bari a Brindisi. 21 września – zakończył się ostatni kurs odprawowy. 21/22 – w ramach operacji lotniczej Przemek I do kraju ™1944 skacze plut. Kazimierz Śliwa, „Strażak 2”, najmłodszy ci­ 8 stycznia – akcja Polowanie, której celem są niemiec­ chociemny, w chwili skoku ma 19 lat. cy dygnitarze jeżdżący na polowania pod Warszawę, 26/27 grudnia – operacja lotnicza Freston, ostatni zrzut ci­ m.in. Ludwig Fischer, Ludwig Hahn oraz Franz Kutsche­ chociemnych. ra; wśród wykonawców są kpt. Tadeusz Gaworski, „ ­Lawa”, por. Bronisław Grun, „Szyb”, oraz kpt. Bolesław ™1945 ­Kontrym, „Żmudzin”. Akcja zakończyła się niepowo­ 19 stycznia – gen. Leopold Okulicki rozwiązuje Armię Kra­ dzeniem. jową. 29/30 stycznia – nieudany zamach na Generalnego Guber­ natora Hansa Franka niedaleko Szarowa w Puszczy Nie­ ™1946 połomickiej; wśród uczestników akcji znaleźli się dwaj 3 września – szef sztabu głównego Polskich Sił Zbrojnych cichociemni: por. Ryszard Nuszkiewicz, „Powolny”, oraz na Zachodzie gen. Władysław Kopański wydaje rozkaz, ppor. Henryk Januszkiewicz, „Spokojny”. w którym zachęca polskich żołnierzy, aby wstępowali 21/22 maja – w ramach operacji lotniczej Weller 29 do kra­ do nowo utworzonego Polskiego Korpusu Przysposobie­ ju skacze Leopold Okulicki; po upadku powstania war­ nia i Rozmieszczenia (jego zadaniem było przygotowa­ szawskiego, 3 października, obejmie stanowisko dowód­ nie zdemobilizowanych żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych cy Armii Krajowej. na Zachodzie do życia cywilnego). Historia PSZ na Za­ 29/30 maja – w ramach operacji lotniczej Wildhorn II chodzie, której częścią byli cichociemni, dobiega końca. do kraju skacze gen. Tadeusz Kossakowski, „Krystynek”, najstarszy cichociemny – w chwili skoku ma 56 lat. o p r a c . S e b a s t i a n P a w l i n a

Cichociemni 9 SŁOWNICZEK cichociemnego

Aklimatyzacja – okres od 2 do 6 tygodni bezpośrednio Ewa-Mat – kryptonim Referatu Ewakuacji Materiałowej po zrzucie, podczas którego cichociemni, przebywając Wydziału Zrzutów Oddziału V (Łączności) Komendy w Warszawie, przyzwyczajali się do warunków życia Głównej AK. Do zadań referatu należało podejmowanie w okupowanej Polsce. Był to również czas oczekiwania desantowanych zasobników oraz zapewnienie transpor- na przydział organizacyjny w szeregach AK. Podczas tu pozyskanej broni i ekwipunku do magazynów kon- aklimatyzacji cichociemnym stale towarzyszyły opieku- spiracyjnych. jące się nimi tzw. ciotki. Ewa-Pers – kryptonim Referatu Ewakuacji Personal- Bastion – duża placówka odbiorcza, która była w stanie nej Wydziału Zrzutów Oddziału V (Łączności) Komen- przyjąć jednocześnie zrzut z kilku samolotów. dy Głównej AK. Zadaniem żołnierzy referatu była ewa­ Battle dress – brytyjski mundur polowy, wykorzystywany kuacja cichociemnych z miejsca lądowania i opieka nad również przez stacjonujące w Wielkiej Brytanii Polskie nimi w pierwszym okresie ich pobytu w kraju (jesienią Siły Zbrojne na Zachodzie. W zasobnikach zrzucanych 1942 r. zadanie to przejął Referat Ptaszki U). W skład do Polski mundury polowe wypełniały luźne miejsca, referatu wchodziły tzw. ciotki. Referat odpowiadał chroniąc pozostały ekwipunek. W oddziałach party- za przygotowanie bezpiecznych lokali oraz ekwipunku zanckich w battle dressach występowali bardzo czę- dla ­cichociemnych. sto ­cichociemni. Firma – konspiracyjne określenie na AK. Burza – operacja wojskowa skierowana przeciwko Gwoździe – specjalne metalowe puszki w kształcie stożka, Niemcom w końcowej fazie okupacji, przed wkrocze- przystosowane do transportu pieniędzy dla AK. Cicho- niem wojsk sowieckich (rozpoczęta 4 stycznia 1944 r.). ciemni podczas skoku trzymali gwoździe w kieszeniach. AK miała wyzwalać należące do II RP tereny i przyjmo- W razie zagrożenia w łatwy sposób można było je ukryć, wać na nich Armię Czerwoną jako gospodarz i przedsta- wdeptując w ziemię. wiciel prawomocnego rządu. Intonacja – kryptonim sezonu przerzutów powietrznych Ciotki – pracownice Referatu Ewakuacji Personal- od sierpnia 1942 r. do kwietnia 1943 r. W tym okresie do Pol- nej Ewa-Pers Wydziału Zrzutów Oddziału V ski wystartowało 65 samolotów, z czego 42 wykonały zada- (Łączności) Komendy Głównej AK. Odpowia- nie. Wysłano do kraju 119 skoczków (3 zginęło podczas lotu, dały za przygotowanie lokali kontaktowych 1 podczas skoku), 49,5 t sprzętu oraz pieniądze. (tzw. londyńskich) i lokali bezpiecznych oraz Irvin QD – brytyjski spadochron szczelinowy wykorzysty- ekwipunku dla cichociemnych. Opiekowały wany m.in. przez 1. Samodzielną Brygadę Spadochrono- się i były przewodniczkami cichociem- wą i cichociemnych. Zbudowany był z okrągłej, 8-me- nych podczas ich aklimatyzacji w oku- trowej, jedwabnej czaszy połączonej linkami z uprzężą powanej Warszawie. i pokrowcem. Spadochron przystosowany był do skoków Eureka, S-fon – urządzenia radiotelefo- z wykorzystaniem liny statycznej (desantowej), co umoż- niczne służące do łączności ziemia–sa- liwiało skok z niskiej wysokości (ok. 300 m). molot. Ich zadaniem było naprowa- Izba, Leta, Park – kryptonimy Wydziału Techniczno-Le- dzanie nad zrzutowisko. Cichociem- galizacyjnego Oddziału I (Organizacyjnego) Komendy ni zapoznawali się z tymi aparatami Głównej AK. Jednostka odpowiadała za zaopatrywanie podczas kursów odprawowych. w nielegalne dokumenty wszystkich komórek KG AK

™™ Wyposażenie skoczka: Kombinezon, broń, kompas, pieniądze obowiązujące na terenie Generalnego Gubernatorstwa, latarka i fałszywe dokumenty. U góry: Beret instruktora cichociemnych ppor. Alfreda Wiśniewskiego, „Asa”.

BIOGRAFIE10 z wyjątkiem Oddziału II (Wywiadu). Do zadań legaliza- Riposta – kryptonim sezonu przerzutów powietrznych cyjnych przydzielono trzech cichociemnych. od sierpnia 1943 r. do lipca 1944 r. W tym okresie do Pol- Kedyw – kryptonim Kierownictwa Dywersji, pionu AK, ski wystartowało 381 samolotów, z czego 205 wykonało odpowiedzialnego za prowadzenie nieregularnej wal- zadanie. Wysłano do kraju 146 skoczków (3 zginęło pod- ki z Niemcami na terenie całego okupowanego kraju. czas lotu, 1 podczas skoku), 265 t sprzętu oraz pieniądze. Utworzony 22 stycznia 1943 r. Kedyw zastąpił działające Special Operations Executive (SOE) – brytyjskie Kierownictwo wcześniej: Wachlarz i Związek Odwetu. Operacji Specjalnych. Zadaniem SOE było koordynowanie Kociaki – konspiracyjne określenie 28 spadochroniarzy i prowadzenie działań dywersyjnych i innych form wal- – cywilnych kurierów Ministerstwa Spraw Wewnętrz- ki nieregularnej na tyłach wroga w okupowanej Europie nych do Delegatury Rządu RP na Kraj. Nazwa pochodzi- oraz wspieranie ruchu oporu w podbitych przez Niem- ła od nazwiska ministra spraw wewnętrznych prof. Sta- ców państwach. Polska sekcja SOE prowadziła nadzór nisława Kota. nad szkoleniem i przygotowywaniem cichociemnych. Kosz – konspiracyjne określenie zrzutowiska z czuwającą Special Training Stations (STS) – specjalne ośrodki szkolenio- placówką odbiorczą. we znajdujące się w dyspozycji SOE. W ośrodkach ci- Kurs korzonkowy – szkolenie mające na celu naukę kilku- chociemni przechodzili kursy przygotowujące do służby tygodniowego bytowania i przetrwania w terenie przy- w okupowanej Polsce. W kilkunastu tego typu bazach godnym w ekstremalnych warunkach. Organizowany szkolono żołnierzy z bytowania w obcym terenie, wal- był w górzystych rejonach Szkocji przez 1. Samodzielną ki wręcz, strzelectwa, prowadzenia i obsługi pojazdów Brygadę Spadochronową. wojskowych, skoków ze spadochronem, a także fałszo- Kurs odprawowy – szkolenie, które przygotowywało cicho- wania dokumentów, łączności radiowej i wywiadu. ciemnych do życia w okupowanej Polsce. Początkowo Syrena, Import, MII-Grad – kryptonim komórki, a następ- były to wykłady nt. zasad życia w konspiracji. nie wydziału odbioru zrzutów Oddziału V (Łączności) Legenda – cichociemni podczas ostatniego szkolenia (kur- KG ZWZ-AK, działającej od jesieni 1941 r. do paździer- su odprawowego) przygotowywali własne legendy. Był nika 1944 r. Odpowiadała za organizację zrzutowisk, to zbiór fałszywych dokumentów oraz informacji o za- punktów kontaktowych dla skoczków oraz ich ewa ­ wodzie i innych aspektach życia, związanych z tożsa- kuację z miejsca lądowania do Warszawy. Pracownicy mością, w którą mieli wcielić się w okupowanej Polsce komórki odpowiadali za opiekę nad cichociemnymi. na wypadek niemieckiej kontroli. Wachlarz – kryptonim wydzielonej organizacji dywer- Małpi Gaj – zwyczajowa nazwa ośrodka wstępnego szko- syjnej ZWZ-AK, której celem było przygotowanie lenia spadochronowego 1. Samodzielnej Brygady Spado- i prowadzenie działań zbrojnych na terenach polskich chronowej w Largo House. W zorganizowanym w czerw- na wschód od linii Bugu, podporządkowanych okupan- cu 1941 r. ośrodku stanęła m.in. wieża spadochronowa. towi niemieckiemu i sowieckiemu. Tereny objęte działal- Był to pierwszy tego typu obiekt w Wielkiej Brytanii. nością Wachlarza podzielono na pięć odcinków (schodzi- Melina – mieszkanie lub dom wynajęte bądź udostęp- ły się promieniście w Warszawie, przypominając wzór nione nieodpłatnie na potrzeby działań konspiracyjnych. rozłożonego wachlarza). Meliny przygotowywane w pobliżu zrzutowisk służyły Zasobnik – metalowy kontener, zamykany hermetycznie. za schronienie dla podjętych cichociemnych. Początkowo wykorzystywano niewygodne do trans- Odwet – kryptonim sezonu przerzutów powietrznych portu zasobniki typu C, później też typu H, który skła- od sierpnia 1944 r. do lipca 1945 r. W operacji wzięło dał się z pięciu samodzielnych celek (części), ważących udział 400 samolotów, z czego 227 załóg wykonało zrzu- po ok. 40–50 kg. Ułatwiało to ewakuację ze zrzutowiska. ty. Wysłano 38 spadochroniarzy (1 zginął podczas sko- Złapać katar nad Tatrami – wrócić do bazy po nieudanej pró- ku), 355 t sprzętu oraz pieniądze. Część zrzutów została bie zrzutu. skierowana jako pomoc dla powstania warszawskiego. Zrzutowisko – obszar o wymiarach ok. 400×120 m (następ- Placówka odbiorcza – grupa specjalnie zaprzysiężonych żoł- nie 1500×1500 m), zabezpieczony, na który można było nierzy ZWZ-AK, odpowiedzialnych za ochronę zrzutowi- wykonać desant ludzi i sprzętu. Był oznaczany świetlną ska i zapewnienie bezpieczeństwa lądowania i odbioru strzałą wskazującą kierunek wiatru. Zrzutowisko było cichociemnych oraz sprzętu. Każdej placówce towarzyszył obsługiwane przez żołnierzy placówki odbiorczej. delegat Komendy Głównej ZWZ-AK, który pełnił nadzór Związek Odwetu – kryptonim wydzielonej organizacji dy- nad całością operacji naziemnej oraz wspólnie z dowódcą wersyjnej ZWZ-AK, której celem było przygotowanie placówki odbierał pocztę specjalną i pieniądze dla AK. i prowadzenie działań zbrojnych na terenach polskich Ptaszki, zrzutki – określenia cichociemnych używane w Pol- wchodzących w skład Generalnego Gubernatorstwa. sce w konspiracji. Termin cichociemny w polskiej histo- riografii został utrwalony dopiero po II wojnie światowej. o p r a c . M a r e k J e d y n a k

Cichociemni 11 Epoka

rytyjczycy w okrążeniu. Brytyjczycy w przededniu II wojny światowej i w okresie tzw. dziwnej woj- Bny (październik 1939 r. – kwiecień 1940 r.) nie przywiązywali większej wagi do działań partyzanckich czy sabotażu. Wprawdzie Wielka Brytania i Francja po napaści III Rzeszy na Polskę wypowiedziały 3 wrześ- nia 1939 r. wojnę państwu Hitlera, ale wybrały strate- gię bierności. W Londynie i Paryżu przygotowywano „Panowie, się do starcia z Niemcami na froncie zachodnim wios- ną 1940 r., licząc jednak, że do tego czasu Adolf Hitler podpalcie Europę!” zostanie obalony przez konserwatywną opozycję, ma- W jakich okolicznościach jącą poparcie wśród generalicji. Szykowano się też ra- czej do wojny pozycyjnej, jaką znano z lat 1915–18. narodziła się podczas II wojny Późną wiosną 1940 r. zaskoczona blitzkriegiem Wehrmachtu Wielka Brytania znalazła się o krok koncepcja sabota¿u i dywersji. od groźby inwazji porównywalnej z wyprawą hiszpań- skiej Wielkiej Armady czy przygotowaniami Napole- ona Bonapartego. Stało się tak na skutek klęski wojsk alianckich poniesionej w wyniku niemieckiej ofensywy J a c e k T e b i n k a rozpoczętej 10 maja 1940 r. Już po 17 dniach kampanii Brytyjczycy rozpoczęli w Dunkierce ewakuację swoich sił ekspedycyjnych z Francji. Tego samego dnia gabinet wojenny zaakceptował propozycję szefów sztabu, aby powołać specjalną organizację do prowadzenia dywer- sji w państwach okupowanych przez III Rzeszę. Nie był

™™ Trening spadochronowy żołnierzy Special Operation Executive (SOE) w Wielkiej Brytanii w 1941 r.

BIOGRAFIE12 Cichociemni 13 Epoka

to jednak najważniejszy temat dyskutowany w dniach (1943–46). O ile Dalton przejawiał tendencję do ingero- 27–28 maja przez brytyjskich ministrów. Zastanawia- wania w decyzje dyrektora, o tyle jego następca pozosta- no się przede wszystkim, czy zwrócić się do włoskiego wiał CD swobodę działania. dyktatora Benito Mussoliniego w sprawie niemieckich Churchill postawił przed SOE zadanie: „Podpalcie warunków pokojowych. Przeważyło zdecydowane sta- Europę!”. Początkowo za priorytetowe uznano prze- nowisko nowego premiera Winstona Churchilla: należy rywanie łączności i transportu przeciwnika. Na dru- kontynuować ­wojnę. gim miejscu znalazły się operacje we Włoszech i Tu- Położenie militarne Wielkiej Brytanii po zawarciu nezji (znajdowała się pod władzą reżimu Petaine’a) przez Francję 22 czerwca 1940 r. rozejmu z Niemca- ze względu na wojnę w Grecji i Afryce Północnej. mi i Włochami było wyjątkowo złe. Brytyjczycy utracili Na trzecim – operacje w Skandynawii i Europie Za- na kontynencie ciężkie uzbrojenie i transport samocho- chodniej. W decydującej fazie wojny w okupowanej dowy korpusu ekspedycyjnego, który walczył w kampa- Europie miały wybuchnąć powstania wsparte przez nii francuskiej. Na Wyspach dysponowali uzbrojeniem działania z zewnątrz. dla zaledwie dwóch dywizji. Jednak zdecydowana prze- Przerastało to jednak możliwości organizacji, waga Royal Navy nad Kriegsmarine, która poniosła cięż- znajdującej się latem i jesienią 1940 r. w powijakach. kie straty w czasie kwietniowej inwazji na Norwegię, Zresztą SOE od początku natrafiało na przeszko- uniemożliwiała Hitlerowi podjęcie próby desantu i za- dy: było traktowane niechętnie przez szefów sztabu jęcia Wielkiej Brytanii bez uzyskania panowania w po- brytyjskich sił zbrojnych i nie miało swojego stałego wietrzu. Tym niemniej Brytyjczycy znaleźli się osamot- przedstawiciela w ich gronie. Foreign Office niechęt- nieni wobec groźby inwazji. nie patrzyło na próby działań SOE przeciw państwom osi w krajach neutralnych. Rywalizacja i konflikty Wizja Churchilla. W tej sytuacji Wielka Brytania uzna- o zakres działania cechowały też relacje SOE z wy- ła, że łatwiej jej będzie prowadzić wojnę, jeśli roz- wiadem – SIS. winie się opór zbrojny przeciw Niemcom na okupo- Szanse rozwoju działań SOE na kontynencie były wanych obszarach Polski, Francji, krajów Beneluk- nikłe nawet po brytyjskim zwycięstwie w październi- su, Norwegii i Danii. Winston Churchill był zwolen- ku 1940 r. w trzymiesięcznej lotniczej bitwie o Anglię. nikiem wojny niekonwencjonalnej. W czasie swojej Perspektywa przegranej państw osi wydawała się od- kariery brał udział w konfliktach asymetrycznych legła. Nie było klimatu sprzyjającego podjęciu zbroj- bądź je obserwował. W 1895 r. jako dziennikarz nej walki w Europie Zachodniej. Poza częścią okupo- przebywał na Kubie, na której Hiszpanie zmagali się wanej Polski – w postaci Generalnego Gubernatorstwa z miejscową partyzantką. Dwa lata później już jako – trudno było wówczas mówić o zorganizowanym ru- oficer tłumił powstanie pasztuńskie na pograniczu chu oporu w Europie. Brakowało organizacji, ludzi Indii z Afganistanem. Uczestniczył też w wojnie bur- i broni. Naiwne więc były nadzieje Churchilla, że zna- skiej (1899–1902), w której Burowie stosowali meto- czące siły niemieckie zostaną zaangażowane w walkę dy walki partyzanckiej. W 1940 r. brytyjska armia z potencjalnymi partyzantami. i służby specjalne pamiętały jednak przede wszyst- kim o doświadczeniach wyniesionych z wojny, jaką Obiecujące polskie podziemie. Za najbardziej obiecującą toczyły z Irlandzką Armią Republikańską w latach na przełomie lat 1940 i 1941 – ze względu na skalę ru- 1919–21, zakończonej wycofaniem się Brytyjczyków chu oporu – uznawano w Londynie Polskę, stawiając z większości terytorium Irlandii. z nią niemal na równi Czechosłowację. Bez poparcia Churchilla nie doszł kiego rozwoju po- Prekursor nowych metod walki w armii brytyj- wstałego 22 lipca 1940 r. Kierownictwa Operacji Specjal- skiej płk Colin Gubbins, kierujący SOE od 1943 r., na- nych (Special Operation Executive, SOE), nowej służby, wiązał kontakty w Warszawie jeszcze przed wybu- której celem było organizowanie i wspieranie chem wojny, gdy jako wysłannik brytyjskiego ruchów oporu w okupowanej Europie. ministerstwa wojny zapoznawał się Jej wcześniejszy zalążek stanowi- z możliwościami współdziałania ła sekcja MI R (Military Intelligen- w kwestiach sabotażu i wojny par- ce Research), zajmująca się wojną tyzanckiej. Na początku kampa- partyzancką w ministerstwie wojny, nii wrześniowej dołączył do bry- i sekcja D wywiadu (Secret Intelli- tyjskiej misji wojskowej w Polsce gence Service, SIS), specjalizująca się ™ wraz z 12 oficerami, specjalistami w dywersji. SOE podporządkowano Za najbardziej od sabotażu. Szybko musieli się oni ministerstwu wojny ekonomicznej, obiecującą na przełomie ewakuować do Rumunii na skutek na którego czele stał przyjazny Pola- lat 1940 i 1941 ataku Armii Czerwonej i klęski Pol- kom polityk Partii Pracy Hugh Dalton, – ze względu na skalę ski. Jednak nawiązane przez Gub- a od 1942 r. do końca wojny Roundell ruchu oporu – uznawano binsa kontakty z Oddziałem II Szta- Palmer, trzeci lord Selborne. W rze- w Londynie Polskę, bu Generalnego Wojska Polskiego czywistości działaniami SOE kiero- stawiając z nią niemal otworzyły drogę do współpracy wali dyrektorzy (oznaczani inicjałami na równi polsko-brytyjskiej w sprawach dy- CD): Frank Nelson (1940–42), Charles wersji. Cenną pamiątką z pobytu Hambro (1942–43) i Colin Gubbins Czechosłowację. w Polsce był czasowy zapalnik ołów-

BIOGRAFIE12 Cichociemni 13