Uluslararasi Balkanlarda Türk V Arligi Sempozyumu - Ii
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
ULUSLARARASI BALKANLARDA TÜRK V ARLIGI SEMPOZYUMU - II BiLDiRiLER ll. CİLT Y ayına Hazırlayan: Yrd.Doç.Dr. Ünal ŞENEL T.C CELAL BAY AR ill-1VERSİTESİ Manisa Yöresi Tüd{ Tarih ve Kültürünü Araştırma ve Uygulama Merkezi Celal Bayar Üniversitesi Yayını Manisa 2010 ULUSLARARASI BALKANLARDA TÜRK V ARLIGI SEMPOZYUMU-Il BİLDİRİLER ll. Cilt Yayma Hazırlayan: Yrd.Doç.Dr.Ünal ŞENEL © Celal Bayar Üniversitesi iSBN 978~975 ~ 8628-13- 1 978-975-8628-15-5 • Bu. kitapta yer alan bildirilerdeki bilgi, fıkir ve hükümlerin yanısıra kullanılan dile iJişk:in tüm sorumluluk sadece bildiri sahiplerine aittir. B askı: Celal Bayar Üniversitesi Matbaası Manisa2010 SOFYA'dald SOFU MEHMED PAŞA CAMİSİ (KARA CAMİ)'nin KİLİSEYE DÖNÜŞTÜRÜLMEsr Aşkın Koyuncu•• Sofya'daki Kara Cami'nin kiliseye çevrilmesi meselesi münferit olarak bir İslam mabedinin Hıristiyan mabedine dönüştüriilmesinden çok Bulgaristan'da Osmanlı mirasının tasfiyesi bağlamında ele alınması gereken bir konudur. Balkanlarda ulus devletlerin kuruluşu, Osmanlı geçmişi ile büyük bir kopuş yaşanmasına ve siyasi, idan, sosyal, ekonomik, kültürel, demografik ve dini alanlara nüfuz eden Osmanlı mirasının reddedilmesine sebep olmuştur. 1 Nitekim 1878'de özerk bir prenslik olarak kurulan Bulgaristan'da da saf bir ulusal kimlik inşası ve Hıristiyan Bulgar kültürünün ikamesi sürecinde Osmanlı mirasının tasfiyesi Avrupalıtaşmanın ön koşulu olarak algılanmış ve Bulgar modemleşme si en başından bir "deosmanizatsiya (Osmanlılıktan arınma)" hareketi şeklinde gelişmiştir? Bu hareket en çok maddi kültür varlıklarının tasfiyesinde kendisini göstermiş ve şehirlerin fiziksel yapısı, mimarisi ve görünümü Osmanlı sorırasında hızlı bir değişim sürecine girmiştir. 3 Kara Cami'nin kaderinde de bu anlay ı ş belirleyici olmuştur. Şehirler kimliklerini hakim devletin ideolojisinden ve üzerinde yaşayan insanların kültür ve medeniyetinden alırlar. Nitekim Osmanlı döneminde inşa edilen ve vakıflar sayesinde yaşatılan sivil ve dini yapıtarla Balkan şehirlerinin çehresi ve siluetlen değişerek İslami, oryantal bir görünüm kazanmıştı. Cami, mescit ve minareler, medrese, tekke, zaviye, türbe, mektep, imaret, hamam, konak, çeşme, bedesten, han, kervansaray, köprü vb. eserlerin yanı sıra, eurobalı veya tek katlı ahşap ve kerpiç evleri; dar, dolambaçlı ve çıkmaz sokak ları ; külliye, çarşı ve mezarlıkları ile yeşillikler içinde uzaktan bakıldığında bo ş bir manzara sunan, fakat bakımsız ve genel anlamda modern bir plandan yoksun olan ve dini cemaatterin cami, kilise ve havraların etrafında kümelenerek farklı mahallelerde yaşadıklan Bulgaristan şehirleri, diğe r Balkan şehirleri gibi Osmanlı şehrinin bütün • Bu bildiri yazann Prof. Dr. Bahaeddin Yediyıldız danışınanhğında hazırladığı Balkanlarda Dtinüşüm, Milli Devletler ve Osmanlı Mirasının Tasfıyesi: Bulgaristan Örneği (1878-1913) (Hacettepe Üniversitesi, Sosyal BilimJcr Enstitüsü, Ankara, Aralık 2005.) başlıklı doktora tezinden çeşitli ilave ve degişikliklerle üretilmiştir. •• Yrd.Doç.Dr., Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü. ı Bu konuda geniş bilgi için bkz. Maıia Todorova, "Balkanlar' daki Osmanlı Mirası", L. Cari Brown (Ed.), Imparatorluk Mirası, Balkanlarda ve Ortadoğu'da Osmanlı Damgası, Çev. Gül Ça~ah Güven, İletişim Yayın lan, İstanbul , 2000, s. 70-1 I 2. 2 Bemard Lory, Sıdbata na osrrıanskoto nasledstvo: Bılgars!«ıta gradska kultura, 1878-1900, pre. Lilina Yanakieva, Anıisitia, Sofıya, 2002, s. 7-8. 3 Geniş bilgi için bkz. Aşkın Koyuncu, "Bulgaristan'da Osmanlı Maddi Kültür Mirasının Tasfiyesi (1878-1908)", OTAM. S. 20, GUz 2006, s. 197-243. 129 özelliklerini taşıyordu.4 Osmanlı şehirlerinin fiziki altyapısı modernizm öncesi şehireilik ve sosyal yaşamını yansıtıyordu. Bu nedenle Balkanlarda kurulan ulus devletlerde şehirlerin yeniden inşası pratik, fonksiyonel ve ideolojik sebeplerle modernleşme programlarının temelini teşkil etti. Balkan ulus-devletleri yalnızca üretiın ve ekonomik gelişmeyi teşvik amacıyla değil, aynı zamanda Osmanlı hakimiyetinin bütün izlerini silerek ulusal kimliği vurgulamak için adeta şehirleri yeni baştan inşa ettiler. 5 Mesela, yalıuzca 1878-1885 yılları arasında Bulgaristan . Prensliği'nde 26, Şarki Rumeli'de ise 10 şehirde Avusturyalı, Alman, Çek, Rus ve Fransız mimar ve mühendisler tarafından hazırlanan modem tanzim planları yürürlüğe kondu. 6 Külliye, çarşı, mahalle merkezli şehirler yerine idari ve ticari merkezlerin olduğu meydanlara çıkan ızgara temelli, geniş bulvar, cadde ve so kaldardan oluşan modern şehirler inşa etme arzusu 1878 'den itibaren Bulgaristan' da sayısız Osmanlı eserini silip süpürdü. 7 Aslında Bulgaristan şehirlerinde "ilk imar ve ıslah çalışmaları" ve Osmanlı mirasının tasfiyesi Rus orduları ve gönüllü Bulgarlar tarafından daha 93 Harbi esnasında başlatılmış ve gerek muharebeler sırasında, gerekse Rusların Bulgaristan' dan çekildiği 1879 Temmuzuna kadar Vidin, Niğbolu, Ziştovi, Rusçuk, Razgrad, Sofya, Filibe, Eski Zağra, Yeni Zağra, Kızanlık, Yanbolu vs. yerlerde çok sayıda cami, mescit, medrese, mektep, mezarlık, vb. eserler tahrip ve ibrak edilmişti. 8 Savaştan sonra Bulgar hükümetleri tarafından yürütülen imar ve yıkım faaliyetlerinden en çok camiler etkilendi. Bemard Loıy'ye göre Bulgaristan'da Osmanlı Devleti'nden tevarüs edilen binalar içinde "camiler yüksek minareleri ile kiliselerin genellikle çan kulesinden mahrum olduğu şehirlerin üzerinde yükseliyorlar ve Bulgarların beş yüzyıl boyunca maruz kaldıkları dinsel ve sosyal ayrımcılığın sembolü olarak görülüyorlardı ". 9 Bu algı, Avrupa tarzı şehirler inşa etmek amacıyla öncelikle camiierin "tanzim planlarına" dahil edilerek bir vesile ile 4 Loıy, a.g.e., s. 99; Bazidar Jezernik, "Westem Perceptions of Turkish Towns in the Balkans", Urban History, Vol. 25, No. 2, 1998, pp. 212-213; Koyuncu, a.g.m., s. 207-208. Osmanlı şehri hakkında bkz. Fatma Acun, "A Portrait of the Ottoman Cities", Etudes Balkaniques, 2001, No. 4, pp. 116-140. 5 Alexandra Yerolympos, "A new city for a new state. City planning and the formatian of national identity in the Balkans (1820s-1920s)", Planning Perspectives, Vol. 8, No. 3, 1993, pp. 235-236. 6 Lory, a.g.e., s. 101; Yerolyınpos, a.g.m., s. 248, 257n4S; Koyuncu, a.g.m., s. 217. 7 Stephen. Lewis, "The Ottomao Architectural Patriınony of Bulgaria", Electronic Journal of Oriental Studies, IV, 2001 [M. Kiel, N. Landman & H. Theunissen (Eds.), Proceedings oj the llth International Congress oj Turkish Art, Utrecht- The Netherlands, August 23-28, 1999], No. 30, p. 3. 8 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız, Sadiiret HususiMaruzat Evrakı (Y.A.HUS), No. 163/61 (lS Aralık 1879); BOA, Sadaret, Rumeli-i Şarki Evrakı (A.MTZ.RŞ), No. 9/6, Jef 90 (25 Haziran 1885); BOA, Sadaret, Bulgaristan (A.MTZ.04), No. 24/39, lef 192 (23 Nisan 1889); Mahir Aydın, Şarki Rumeli Vilayeti, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1992, s. 212; Ömer Turan, "1877-1878 Osmanlı Rus Savaşında Filibe'de Yıkılan Osmanlı Eserlerine Dair Bir İngiliz Belgesi", Kubbealtı Aleademi Mecmuası, Yıi2S, S. 4, 1996, s. 243-244; Aynı yazar, The Turkish Minority in Bulgaria (1878-1908), Türk Tarih Kummu, Ankara 1998, 191-201; Aynı yazar, "1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı'nın Bulgaristan'daki Ttirk Varlığına ve Mimari Eserlerine Etkisi", Azize A. Yasa - Zeynep Zafer (Ed.), Balkanlarda Külti.Jrel Etkileşim ve Türk Mimarisi Sempozyumu, Şumnu, 17-19 Mayıs 2000: Bildiriler, C. 2, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara 2001, s. 769-770; Loıy, a.g.e., s. 105-109. 9 Loıy, a.g.e., s. 105. 130 yıkılınaya başlanmasına sebep oldu. Bir başka uygulama camiierin kiliseye çevrilmesiydi. Özellikle Osmanlı döneminde ldliseden tahvil edilen camiler için bu uygulama kaçımlmazclı. Camiler bazı hallerde yalnızca minareleri yıkılarak depo, müze, matbaa, hastane, kütüphane, hapishane, cephanelik vb. amaçlarla kullanıma uygun hale getiriliyordu. Şehirlerin modernleştirilmesi sürecinde Berlin Antlaşmasının 12. maddesine10 ayları olarak cami, mescit ve minarelerin yanısıra O smanlı dönemini hatırlatan medrese, tekke, zaviye, dergah, mezarlık, türbe, bedesten, han, kervansaray, hamam vb. eserlerle bunlann yaşamasım temin eden vakıf dükkanlar belediye imar planıanna dahil edilerek istimlak edildi ve yoUann genişletilmesi, park, bahçe, meydan vs. yapımı gibi amaçlarla tasfiye edildi. 11 Diğer bir uygulama göçlerle Türk nüfusun azalması ve vakıf gelirlerine el konulmasından dolayı bakımsız kalan ve zamamn. tahribatma bırakılan Osmanlı eserlerinin bir süre sonra "müşrif-i harab" ve "mail-i inhidam" olduklan bahanesiyle ile belediye emlak kanunu gerekçe gösterilerek yerel yönetimler tarafından yıkılmasıydı . 12 Bu uygulamalar Bulgar devlet adamlanmn ülkelerinin Hıristiyan Bulgar karakterini öne çıkarmak için yürüttükleri pilinçli bir politikanın sonucuydu. Bir başka ifade ile Bulgaristan şehirlerinin kimliği ulus-devletin temsil ettiği ideoloji, kültür ve medeniyete uyarlanmaya çalışılıyordu. Bağımsızlık sonrasında Sofya'da imar ve yıkım faaliyetleri 1878 öncesinde 4ı cami, 3 mescit, 15 kilise ve hayra, 3 medrese, ll mektep, 2 hamam, 5 kaplıca, 5 türbe, 3 han, 8 tekke, 1 dergah,· 2 zaviye, ı kütüphane ve ı hükümet konağı bulunan ve çarşıları, mahallelerj ve dar sokakları ile tipik bir Osmanlı şehri görünümünde olan Sofya, Bulgaristan' da Osmanlı mimari mirasının kaderinin anlaşılması bakımından önemli bir örnektir.13 Çünkü ulusal kimliğin vitrini ve Bulgaristan'ın Batıya açılan penceresi telakki edilen ve 10 Berlin Antlaşmasının 12. maddesi Bulgaristan'da kalan vakıflar ve ıniri emlak meselesini iki yıl içinde çözmek üzere Türk ve Bulgar temsilcilerinden oluşan bir komisyon kurulmasını