Władza I Media W Bułgarii

WŁADZA I MEDIA W BUŁGARII

Andrzej Nowosad

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Książka dofinansowana przez Wydział Zarządzania i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego ze środków Wydziałowej Rezerwy Badań Własnych oraz Instytut Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej

RECENZENT Dr hab. Teresa Sasińska-Klass, prof. UJ

PROJEKT OKŁADKI Marcin Bruchnalski

REDAKTOR WYDAWNICTWA Agnieszka Stęplewska

KOREKTA Jerzy Hrycyk

SKŁAD I ŁAMANIE Wojciech Wojewoda

Książka, ani żaden jej fragment, nie może być przedrukowywana bez pisemnej zgody Wydawcy. W sprawie zezwoleń na przedruk należy zwracać się do Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego

ISBN 978-83-233-2543-7

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 012-631-18-81, 012-631-18-82, fax 012-631-18-83 Dystrybucja: ul. Wrocławska 53, 30-011 Kraków tel. 012-631-01-97, tel./fax 012-631-01-98 tel. kom. 0506-006-674, e-mail: [email protected] Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325 SPIS TREŚCI

Wstęp ...... 19 Rozdział 1. Założenia teoretyczne, metody badawcze, podstawowe pojęcia...... 27 1.1. Podstawowe pojęcia – przegląd ...... 27 1.1.1. System...... 27 1.1.2. System polityczny...... 29 1.1.2.1. Media w systemie politycznym ...... 32 1.1.3. System medialny...... 37 1.1.3.1. Polskie spojrzenie na system medialny ...... 38 1.1.3.2. Bułgarskie spojrzenie na system medialny...... 43 1.1.3.3. Media jako oko cyklonu procesów dziejowych ...... 56 1.2. Przedmiot badań...... 62 1.2.1 Metoda badań...... 62 Rozdział 2. Otoczenie polityczne i pierwsze bułgarskie periodyki w okresie wyzwolenia narodowego...... 73 2.1. Uwarunkowania historyczne, polityczne i kulturowe powstania pierwszych pe- riodyków bułgarskich ...... 73 2.2. „Lyuboslovie” – periodyk o funkcjach edukacyjnych...... 77 2.3. Funkcje oświeceniowe pierwszych periodyków na przykładzie pisma „Bălga- rski Orel” ...... 81 2.4. Funkcje oświeceniowo-informacyjne gazety „Tzarigradski vestnik” ...... 84 2.5. Uwarunkowania polityczne funkcjonowania bułgarskiego druku w imperium Osmanów...... 86 2.6. Centra rozwoju prasy bułgarskiej w imperium Osmanów...... 93 2.7. Reżim prawny działalności wydawniczej w imperium Osmanów ...... 95 2.8. Bułgarska prasa emigracyjna ...... 100 Rozdział 3. System polityczny i medialny Księstwa Bułgarii oraz Rumelii Wschodniej (1878–1885)...... 111 3.1. Ustalenie granic Księstwa Bułgarskiego i Rumelii Wschodniej ...... 111 3.2. Podstawy systemu politycznego Księstwa Bułgarii...... 114 3.2.1. Prawa obywatelskie i wolność druku w doktrynie prawa konstytucyjnego Księstwa Bułgarskiego (1879)...... 117 3.2.2. Uwarunkowania polityczne powstania Konstytucji Tărnowskiej...... 120 3.3. System polityczny Rumelii Wschodniej...... 121 3.4. Formy sprawowania władzy przez księcia Aleksandra I von Battenberga...... 122 3.4.1. Powołanie rządu i pierwszych instytucji medialnych...... 123 3.4.1.1. Funkcje i zadania gazety „Dărzhaven Vestnik” ...... 124 3.4.1.2. Funkcje i zadania Drukarni Państwowej ...... 126 3.4.2. Pierwsze próby zmiany systemu politycznego i medialnego księstwa ...... 127 3.4.2.1. Wprowadzenie reżimu wojskowego w Księstwie Bułgarii (1881– –1885) ...... 129 3.4.2.2. Adaptacja osmańskiego Prawa druku w Księstwie Bułgarii ...... 130 3.4.2.3. Wprowadzenie zmian do konstytucji i powołanie Rady Krajowej ... 132 6 Spis treści

3.4.2.3.1. Podporządkowanie druku Radzie Krajowej i MSW...... 133 3.4.3. Liberalizacja przepisów prawa druku...... 135 3.4.4. Proces transformacji systemu politycznego z dyktatury wojskowej w rzą- dy cywilne lojalne wobec armii...... 138 3.5. Rumelia Wschodnia jako oaza wolności prasy bułgarskiej...... 139 3.6. Liberalizacja prawa druku i proces zjednoczeniowy Księstwa Bułgarii i Rume- lii Wschodniej (1886) ...... 140 Rozdział 4. Reglamentacja druku i instytucje medialne w czasach Ferdynanda I Gotha (1887–1908)...... 143 4.1. Regulacje druku w okresie rządu narodowców Stefana Stambolova (1887– –1894)...... 144 4.1.1. Prześladowania polityczne w okresie rządu narodowców...... 150 4.2. Wolność druku czy prawo druku? Dymisja Stambolova i liberalizacja sceny politycznej w Bułgarii ...... 152 4.2.1. Odwilż w mediach ...... 153 4.2.2. Wolność prasy bez etyki zawodowej dziennikarzy i odpowiedzialności za słowo...... 156 4.3. Złote lata wolności mediów i oświecenia narodowego (1889–1908)...... 157 4.3.1. Funkcje i zadania BTA – pierwszej bułgarskiej agencji telegraficznej...... 160 4.3.2. Wpływ kryzysu gospodarczego i politycznego na doktrynę wolności me- diów (1900–1908)...... 162 4.4. Proces przygotowań politycznych do ogłoszenia niepodległości...... 164 4.4.1. Analiza otoczenia międzynarodowego Bułgarii w latach 1904–1907 ...... 164 4.4.2 Czynniki decydujące o wprowadzeniu regulacji druku w księstwie w latach 1901–1908...... 168 4.4.3. Regulacje druku na wypadek wojny i rewolucji...... 170 4.4.4. Analiza porównawcza regulacji druku – stan na 1907 rok...... 172 4.4.5. Analiza porównawcza instytucji medialnych – stan na 1907 rok ...... 174 4.5. Prasa żółta i wyspecjalizowana – nowe formy dziennikarstwa ...... 176 Rozdział 5. Regulacje druku i instytucje medialne Carstwa Bułgarii w latach 1908–1918 . 177 5.1. Zmiany systemu politycznego i medialnego przed wybuchem konfliktów bał- kańskich (1908–1912) ...... 177 5.2. Zmiany w systemie medialnym Bułgarii w czasie konfliktów bałkańskich (1912–1913) i I wojny światowej (1914–1918) ...... 179 5.2.1. Powołanie Dyrekcji Druku jako instytucji wspomagającej BTA...... 180 5.2.2. Funkcje BTA...... 181 5.2.3. Radio – telegraf bez drutu...... 183 5.3. Bułgaria po konfliktach zbrojnych (1912–1918)...... 186 5.4. Abdykacja Ferdynanda I, zmiany systemu politycznego i medialnego Bułgarii po I wojnie światowej...... 188 Rozdział 6. Media i władza w doktrynie etatystycznej (1919–1934)...... 191 6.1. System polityczny i gospodarczy Bułgarii po I wojnie światowej ...... 191 6.1.1. Powstanie nieformalnego Związku Dziennikarzy...... 195 6.2. Od wolności do podległości – media i władza w autorytarnym reżimie chłop- skim Aleksandra Stamboliyskiego (1919–1923) ...... 196 6.2.1. Ocena regulacji druku z 18 grudnia 1921/1924 roku ...... 198 6.3. „Terror za terror, śmierć za śmierć” – media i władza w autorytarnym reżimie burżuazyjnym Aleksandra Tzankova (1923–1926)...... 200 Spis treści 7

6.3.1. Nieudana próba przewrotu robotniczo-chłopskiego...... 202 6.3.2. Media i władza w okresie burżuazyjnych rządów Aleksandra Tzankova... 203 6.4. Media i władza po falach terroru ...... 205 6.5. System radiowy...... 209 6.6. Kryzys polityczny ...... 218 Rozdział 7. Instytucje medialne w doktrynie faszyzmu (1934–1944) ...... 221 7.1. „Zveno” – założenia ruchu politycznego, ustroju i doktryny (1934–1936)...... 221 7.1.1. Funkcje i zadania Dyrekcji Odnowy Społecznej...... 223 7.1.2. Regulacje druku w doktrynie „odnowy społecznej” ...... 224 7.1.3. System radiowy w doktrynie „odnowy społecznej”...... 227 7.2. Władza i media w okresie funkcjonowania monarcho-faszyzmu (1936–1944)... 229 7.2.1. Analiza przekształceń instytucji medialnych...... 231 7.2.1.1. Dyrekcja Odnowy Społecznej ...... 231 7.2.1.2. Rada Programowa Radia ...... 232 7.2.1.3. Dyrekcja Druku ...... 234 7.2.1.4. BTA ...... 235 7.2.1.5. Funkcje i zadania Służby Nadzoru Druku...... 235 7.2.1.6. System medialny w doktrynie faszyzmu ...... 238 7.3. Media i władza w warunkach wojny...... 240 7.3.1. Polityka wewnętrzna i zewnętrzna Bułgarii w czasie II wojny światowej.. 240 7.3.2. Władza i media w czasie II wojny światowej...... 243 7.3.2.1. Zadania, funkcje i struktura Głównej Dyrekcji Propagandy Naro- dowej...... 244 7.3.2.2. Dziennikarstwo – służba cywilna w warunkach wojny...... 246 7.3.2.3. Rejestr dziennikarzy ...... 247 7.3.2.4. Instytucja sądu moralnego i napiętnowania społecznego...... 248 7.3.2.5. Nacjonalizacja zawodu dziennikarza...... 249 7.3.2.6. Nacjonalizacja druku periodycznego...... 251 7.3.3. Wojna w eterze ...... 255 7.3.3.1 Zakaz słuchania obcych radiostacji ...... 255 7.3.3.2. Zakaz rozpowszechniania informacji o armii i działaniach wojennych ...... 256 7.3.4. Rozgłośnie aliantów...... 256 7.3.4.1 Radio Svobodna i nezavisima Bălgariya ...... 257 7.3.4.2. Radio Londyn ...... 257 7.3.5. Rozgłośnie Kominternu ...... 258 7.3.5.1. Radio Hristo Botev ...... 258 7.3.5.2. Radio Naroden Glas i Nowa Europa ...... 258 Rozdział 8. Media i władza w okresie funkcjonowania systemu komunistycznego...... 259 8.1. Czas politycznego rewanżu i rozliczeń...... 260 8.1.1. Powołanie instytucji Sądu Ludowego ...... 263 8.1.2. Ustawa o ochronie władzy ludowej...... 265 8.1.3. Czas czystek...... 266 8.1.4. System nadzoru i socjalizacji politycznej...... 269 8.2. Adaptacja i rozbudowa faszystowskiego systemu medialnego w doktrynie komunizmu ...... 270 8.2.1. Ograniczenie liczby gazet...... 270 8.2.2. Funkcje i struktura Ministerstwa Propagandy Narodowej ...... 273 8 Spis treści

8.2.3. Instytucja nadzoru prasy ...... 278 8.2.4. Instytucja cenzury...... 278 8.2.5. Instytucja Zarządu Głównego do spraw Literatury i Wydawnictw...... 280 8.2.6. Lista informacji chronionej...... 283 8.2.7. Instytucja ochrony i ujednolicania informacji ...... 285 8.3. System radiowy...... 285 8.4. Powstanie i rozwój telewizji w Bułgarii ...... 287 8.5. Monopolizacja agencji informacyjnych, prasy, druku i kolportażu ...... 295 8.6. Władza i media w pierwszych latach procesu transformacji (1989–1990) ...... 296 8.6.1. Tymczasowy statut BTV i BR...... 298 Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej...... 303 9.1. Doktryna konstytucyjna Republiki Bułgarskiej...... 303 9.1.1. Podstawowe prawa i wolności obywatelskie w doktrynie konstytucyjnej Republiki Bułgarskiej ...... 304 9.2. Otoczenie społeczne, polityczne i gospodarcze mediów w procesie transformacji ...... 306 9.2.1. Działalność Tymczasowej Rady do spraw Częstotliwości Radiowych, Kanałów Telewizyjnych i Sieci Kablowych ...... 311 9.3. Władza i media w latach 1994–1998 ...... 314 9.3.1. Polityczna wojna o wolność mediów w latach 1995–1998...... 320 9.3.2. Debata publiczna o doktrynie wolności mediów...... 335 9.3.3. Proponowane reżimy prawne prowadzenia działalności radiofonii i telewizji ...... 340 9.4. Aktualny reżim prawny działalności mediów w Bułgarii...... 343 9.4.1. Regulacje dotyczące mediów drukowanych...... 343 9.4.2. Własność instytucji medialnych i zatrudnianie dziennikarzy...... 344 9.4.3. Struktura instytucji medialnych...... 344 9.4.4. Odpowiedzialność wydawców ...... 344 9.4.5. Regulacje prawne dotyczące obowiązkowych egzemplarzy bibliotecznych...... 345 9.4.6. Zasady opodatkowania instytucji medialnych...... 345 9.4.7. Regulacje dotyczące ochrony konkurencji ...... 346 9.4.8. Regulacje dotyczące ochrony konsumentów mediów...... 346 9.4.9. Instytucja odpowiedzi i sprostowań...... 347 9.4.10. Ochrona źródeł informacji...... 348 9.4.11. Dostęp do informacji publicznej...... 349 9.4.11.1. Ocena efektywności praw wynikających z dostępu do informacji publicznej w sferze medialnej ...... 349 9.5. System mediów elektronicznych ...... 352 9.5.1. Działalność Rady Częstotliwości Radiowych ...... 353 9.5.1.1. Ocena regulacji dotyczących mediów elektronicznych wynikają- cych z Prawa o telekomunikacji z 1998 roku...... 354 9.5.2. Ocena ustawy Prawo o radiu i telewizji z 1998 roku...... 356 9.5.2.1. Definicje dotyczące radiofonii i telewizji...... 357 9.5.2.2. Nadawcy publiczni i komercyjni...... 358 9.5.2.3. Rada Mediów Elektronicznych...... 359 9.5.2.3.1. Zadania Rady Mediów Elektronicznych ...... 360 9.5.2.3.2. Członkowie Rady Mediów Elektronicznych...... 361 Spis treści 9

9.5.2.3.3. Przewodniczący Rady Mediów Elektronicznych ...... 362 9.5.2.3.4. Struktura Rady Mediów Elektronicznych ...... 362 9.5.3. Bułgarskie Radio i Bułgarska Telewizja ...... 364 9.5.3.1. Formy finansowania BR i BTV...... 364 9.5.3.2. Sankcje...... 365 9.5.4. Ustawowe gwarancje wolności słowa i mediów elektronicznych...... 365 9.6. Kodeks etyczny bułgarskich mediów ...... 366 Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich...... 367 10.1. Radio ...... 367 10.1.1. Radio publiczne ...... 367 10.1.1.1. Radio Horizont...... 367 10.1.1.2. Radio Hristo Botev ...... 368 10.1.1.3. Prywatni nadawcy publiczni...... 368 10.1.2. Radiostacje komercyjne...... 370 10.1.3. Radia formatowe...... 373 10.1.4. Grupy radiowe ...... 374 10.1.5. Radia profilowane...... 374 10.1.6. Ocena rynku radiowego...... 375 10.1.6.1. Kryzys w Bułgarskim Radiu...... 375 10.1.6.2. Mapa aktywności radiowej w Bułgarii...... 377 10.1.6.3. Mapa audytorium radiowego w Sofii ...... 378 10.1.7. System Radia FM+ ...... 378 10.2. Telewizja ...... 384 10.2.1. Państwowa telewizja publiczna ...... 384 10.2.2. Prywatne telewizje publiczne ...... 387 10.2.3. Telewizje komercyjne...... 387 10.2.3.1. Ogólnokrajowe telewizje komercyjne ...... 388 10.2.3.2. Regionalne telewizje komercyjne...... 389 10.2.4. Telewizje sieciowe...... 390 10.2.5. Telewizje kablowe i satelitarne...... 390 10.2.6. Telewizje profilowane ...... 391 10.2.7. Telewizja internetowa...... 392 10.2.8. Ocena rynku telewizyjnego w Bułgarii ...... 393 10.2.8.1. Mapa własnościowa telewizji komercyjnej...... 394 10.2.8.1.1. News Corporation...... 394 10.2.8.1.2. Antenna Group ...... 395 10.2.8.1.3. Balkan Media Group Limited...... 395 10.2.8.2. Mapa audytorium telewizyjnego w Bułgarii ...... 395 10.2.8.3. Mapa rynku reklamy telewizyjnej ...... 396 10.2.9. System telewizji Nova TV...... 396 10.3. Agencje informacyjne w systemie medialnym Bułgarii...... 399 10.3.1. BTA – krajowy instytut informacyjny...... 399 10.3.2. Prywatne agencje informacyjne...... 399 10.3.2.1. Agencja informacyjna BGNES...... 400 10.3.2.2. Agencja informacyjna DNES+...... 400 10.3.2.3. Bulgarian News Network ...... 400 10.3.2.4. Agencja Informacyjna Focus...... 400 10.3.3. Ocena agencji informacyjnych ...... 401 10 Spis treści

10.3.3.1. BTA ...... 401 10.3.4. System aencji Focus...... 402 10.4. Prasa drukowana w systemie medialnym w Bułgarii ...... 408 10.4.1. Media i władza – gazetowe wojny...... 409 10.4.2. Grupy medialne wydające prasę codzienną informacyjną w Bułgarii ...... 415 10.4.2.1. WAZ ...... 415 10.4.2.2. Economedia AD...... 416 10.4.2.3. Novinar Media AD ...... 416 10.4.2.4. Standart News EAD...... 417 10.4.2.5. Sega AD...... 417 10.4.2.6. Nova Bălgarska Mediyna Grupa EOOD ...... 417 10.4.2.7. Ekspres BG AD ...... 418 10.4.3. Ocena rynku prasy drukowanej w Bułgarii ...... 418 10.4.4. Analiza zawartości i wizualizacji bułgarskiej prasy drukowanej...... 424 10.4.4.1. „24 Chasa”...... 426 10.4.4.2. „Trud” ...... 428 10.4.4.3. „Dnevnik”...... 428 10.4.4.4. „Novinar”...... 429 10.4.4.5. „Standart” ...... 429 10.4.4.6. „Sega” ...... 430 10.4.4.7. „Telegraf” ...... 430 10.4.4.8. „Monitor”...... 431 10.4.4.9. „Ekspres” ...... 431 10.4.4.10. „Treta Văzrast” ...... 432 10.4.4.11. Bułgarska prasa drukowana. Wnioski z analizy ...... 432 10.4.5. Reklama w bułgarskiej prasie drukowanej...... 433 Rozdział 11. Media mniejszości, mniejszości w mediach w Bułgarii...... 435 11.1. Tematyka mniejszości etnicznych i narodowych na łamach prasy bułgarskiej.. 436 11.2. Media etniczne w systemie medialnym Bułgarii ...... 440 11.2.1. Prasa ormiańska ...... 444 11.2.2. Prasa żydowska...... 445 11.2.3. Prasa rosyjska ...... 446 11.2.4. Prasa Romów ...... 450 11.2.5. Prasa bułgarskich Turków ...... 453 11.2.6. Prasa Ukraińców, Macedończyków, Wołochów, Arumunów...... 457 11.2.7. Mniejszości bez mediów...... 457 11.3. Stanowiska mediów mniejszości wobec Bułgarii i Bułgarów...... 457 11.4. Media bułgarskie wobec kwestii mniejszości...... 459 Zakończenie ...... 463 Bibliografia ...... 471 Indeks osób ...... 497 Indeks prasy drukowanej ...... 507 Indeks agencji informacyjnych...... 513 Indeks rozgłośni radiowych ...... 515 Indeks stacji telewizyjnych...... 517 Spis ilustracji

Ilustracja 1. Pierwsze bułgarskie prawo radiowe z 1927 roku...... 211 Ilustracja 2. Strona tytułowa dziennika „24 Chasa” i tygodnika „168 Chasa” grupy WAZ...... 427

Spis rysunków

Rysunek 1. Stosunek systemów medialnych poszczególnych krajów do teoretycznych modeli Daniela C. Hallina i Paola Manciniego ...... 20 Rysunek 2. Media jako oko cyklonu procesu dziejowego, model proponowany przez autora ...... 58 Rysunek 3. Stosunek systemu medialnego Bułgarii do teoretycznego modelu syste- mów medialnych proponowanych przez Daniela C. Hallina i Paola Manciniego.... 469

Spis wykresów

Wykres 1. Finansowe rezultaty firm państwowych w okresie 1992–1996 w % akty- wów obrotowych ...... 309 Wykres 2. Produkcja zwierząt hodowlanych w Bułgarii w latach 1989–1997...... 310 Wykres 3. Nakład bułgarskich dzienników centralnych w I połowie 2007 roku...... 420 Wykres 4. Nakład bułgarskich tygodników centralnych...... 421 Wykres 5. Liczba tytułów gazet, według periodyczności druku, w Bułgarii w latach 2004–2006 ...... 422

Spis tabel

Tabela 1. Instytucje medialne Bułgarii za czasów księcia Aleksandra I, 1878 –1885, do nieformalnego zjednoczenia z Rumelią Wschodnią ...... 127 Tabela 2. Władność zgłaszania przestępstw popełnianych w druku z 16 marca 1907 roku...... 174 Tabela 3. Instytucje medialne powstałe w Księstwie Bułgarii za czasów księcia Fer- dynanda I, 1886–1908, do ogłoszenia niepodległości ...... 175 Tabela 4. Podstawowe regulacje dotyczące działalności radia w Carstwie Bułgarii do 1935 roku...... 229 Tabela 5. Zestawienie największej średniej słyszalności wiodących radiostacji prywatnych na terenie całego kraju w 2005 roku ...... 372 Tabela 6. Dostępność telewizji kablowej w Bułgarii...... 393 Tabela 7. Dostępność telewizji satelitarnej w Bułgarii...... 394 12 Władza i media w Bułgarii

Spis schematów

Schemat 1. Podległość instytucjonalna mediów w Bułgarii w 1930 roku ...... 216 Schemat 2. Struktura Rady Radiowo-Programowej w 1934 roku ...... 233 Schemat 3. Struktura Dyrekcji Druku do 1936 roku...... 235 Schemat 4. Struktura Ministerstwa Propagandy w 1944 roku ...... 274 Schemat 5. Struktura Ministerstwa Informacji i Sztuki, lata 1945–1947...... 277 Schemat 6. Struktura wydziałów Zarządu Głównego do spraw Literatury i Wydaw- nictw w 1952 roku ...... 281 Schemat 7. Struktura organizacyjna Rady Mediów Elektronicznych...... 363 Schemat 8. Struktura organizacyjna bułgarskiego radia prywatnego na przykładzie Radia FM+...... 380 Schemat 9. Struktura programowa bułgarskiego radia prywatnego na przykładzie Radia FM+...... 383 Schemat 10. Program dzienny krajowej telewizji komercyjnej w Bułgarii na przykła- dzie TV Nova...... 398 Schemat 11. Struktura zarządzania informacją w Agencji Focus w 2007 roku...... 406

Lista najważniejszych skrótów

BK – Bułgarska Książnica BKP – Bułgarska Partia Komunistyczna BRL – Bułgarska Republika Ludowa BTA – Bułgarska Agencja Telegraficzna BTV – Bułgarska Telewizja bTV – Telewizja BiTiVi BR – Bułgarskie Radio BSP – Bułgarska Partia Socjalistyczna CAP – Centralne Archiwum Państwowe CDA – Centralne Archiwum Państwowe CHAP – Centralne Historyczne Archiwum Państwowe COM – Komisja Europejska CRT – Centralna Radziecka Telewizja D – „Demokratzya” DD – Dyrekcja Druku MSZ Dn – „Dnevnik” DOS – Dyrekcja Odnowy Społecznej DP – Drukarnia Państwowa Du – „Duma” DV – „Dărzhaven vestnik” GDPN – Główna Dyrekcja Propagandy GDRR – Główna Dyrekcja Radiofonii i Radioifikacji GLAVLIT – Główny Zarząd Wydawnictw i Literatury ZSRR KB – Konstytucja Belgii, 1831 KC – Komitet Centralny KASK – Komitet Nauki, Sztuki i Kultury KRRiTV – Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji KT – Konstytucja Tărnowska, 1879 KTiR – Komitet Telewizji i Radia MIiS – Ministerstwo Informacji i Sztuki MOśN – Ministerstwo Oświaty Narodowej MPN – Ministerstwo Propagandy Narodowej MPTT – Ministerstwo Poczt, Telegrafów i Telefonów MSW – Ministerstwo Spraw Wewnętrznych MSZ – Ministerstwo Spraw Zagranicznych NIS – Narodowy Instytut Statystyczny OWL – Rozporządzenie o ochronie władzy ludowej, 1945 PD – Prawo druku 14 Władza i media w Bułgarii

Pdep – Prawo o deponowaniu obowiązkowych egzemplarzy drukowanych i innych utworów PKPD – Prawo karne za przestępstwa w druku PK – Prawo o rozpowszechnianiu gazet i wydań periodycznych PO – Prawo o osobie POK – Prawo o ochronie konkurencji PON – Prawo o ochronie nacji PPD – Prawo o profesjonalnych dziennikarzach PR – Prawo o radiu PRiTV – Prawo o radiu i telewizji Projekt RM 1998 – Projekt Prawa radiofonii i telewizji proponowany przez Radę Ministrów Projekt SS 1998 – Projekt Prawa radiofonii i telewizji proponowany przez Fundację Svobod- no Slovo PT – Prawo o komunikacji, Prawo o telekomunikacji RB – Republika Bułgarii RCR – Rada Częstotliwości Radiowych RM – Rada Ministrów RME – Rada Mediów Elektronicznych RPN – Rada Propagandy Narodowej RTiR – Radziecka Telewizja i Radio TPD – Rozporządzenia tymczasowe w sprawie przestępstw popełnianych przez druk SID – Służba Informacji i Dokumentacji MSZ SK – Orzeczenie Sądu Konstytucyjnego SL – Sąd Ludowy T – „Trud” TB – Traktat berliński, 1878 TND – Prawo o tymczasowym nadzorze druku TSS – Traktat z San Stefano, 1878 TV – Telewizja UB – Układ Bukareszteński, 1913 UDDiP – Prawo o dostępie do informacji publicznej UK – Układ Konstantynopolitański, 1913 UPD – Uzupełnienie do Prawa Druku UZPD – Uzupełnienie do zmian w Prawie Druku WAZ – Westdeutsche Allgemeine Zeitung WD – Wydział Druku MSZ WZN – Wielkie Zgromadzenie Narodowe ZGLiW – Zarząd Główny Literatury i Wydawnictw BRL ZN – Zgromadzenie Narodowe ZPD – Zmiany w Prawie Druku ZSRR – Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich System transliteracji

W Polsce do 1991 roku używano zapisu fonetycznego bułgarskich dźwięków odpowia- dającymi im dźwiękami w alfabecie polskim oraz zapisu według standardu transliteracji ISO/R 9:1968, jak również transliteracji alfabetu bułgarskiego na alfabet łaciński bez użycia znaków diakrytycznych, według normy PN-83 N-01201 z dnia 14 grudnia 1983 roku (Dz. Norm. i Miar nr 1/1984, poz. 1). W Bułgarii do roku 1994 zapis bułgarskich dźwięków transformowano pod wymowę niemiecką (bułgarskie „ш”, „щ”, „ч” wyrażano jako „tsch” „tscht”, „tch”), czy francuską i angielską (np. „й” zapisywano jako „j”, Снежана – Snajana). Od 1995 roku przyjęto zapis ISO 9:1995. W 2006 roku w Bułgarii przyjęto nowy system transliteracji, zaproponowany przez Radę Naukową Instytutu Języka Bułgarskiego przy Bułgarskiej Akademii Nauk, zaakceptowany przez Radę Ministrów, Bułgarski Instytut Standaryzacji oraz Agencję „Kadastar” przy Mini- sterstwie Rozwoju Regionalnego. Zapis ten wprowadzono w Bułgarii i przekazano do użytku międzynarodowego 27 września 2006 roku (RD-02-14-697)1 i formę tego zapisu przyjęto w niniejszej książce. А, а – A, a Б, б – B, b В, в – V, v Г, г – G, g Д, д – D, d Е, е – E, e Ж, ж – Zh, zh З, з – Z, z И, и – I, i Й, й – Y, y К, к – K, k Л, л – L, l М, м – M, m Н, н – N, n О, о – O, o П, п – P, p Р, р – R, r С, с – S, s Т, т – T, t У, у – U, u Ф, ф – F, f Х, х – H, h Ц, ц – Ts, ts Ч, ч – Ch, ch

1 Министерство на регионалното развитие и благоустройството, Заповед, nr РД-02-14- -697, София, 27.09.2006 r. 16 Władza i media w Bułgarii

Ш, ш – Sh, sh Щ, щ – Sht, sht Ъ, ъ – Ă, ă Ь, ь – Y, y Ю, ю – Yu, yu Я, я – Ya, ya Дж, дж – Dzh, dzh Дз, дз – Dz, dz Ев, ев – Ev, ev Йо, йо – Yio, yio Ьо, ьо – Yo, yo Przy transliteracji nazwisk pisarzy i polityków w nawiasie podawano wersję oryginalną zapisu, a gdy cytowano pracę autora powszechnie znanego w Polsce – również formę przy- jętą, na przykład Ivan Vazov (Iwan Wazow, Иван Вазов). Odnośnie do bułgarskich autorów prac publikowanych za granicą podawano oryginalną wersję zapisu nazwisk z cytowanej pracy. W bibliografii można znaleźć bułgarskie nazwiska w różnych transliteracjach. Tytuły gazet i biuletynów, kanałów radiowych i telewizyjnych, instytucji podawano w ła- cińskiej transliteracji, a w nawiasie wersję oryginalną zapisu. Nazwy instytucji, nurtów literackich czy doktryn politycznych podawano w tłumaczeniu na język polski, a w nawiasie ich zapis oryginalny. W stosunku do języka rosyjskiego przyjęto fonetyczny zapis literami alfabetu polskiego w celu wyraźnego ich oddzielenia od bułgarskich nazwisk, instytucji i tytułów prasowych, a w nawiasie podano oryginalną wersję zapisu. W stosunku do języka greckiego przyjęto transliterację fonetyczną, zgodnie z obowiązu- jącą od 1 stycznia 2005 roku konwersją PN-ISO 843. Wyrażenia w języku serbskim podawano w przyjętej łacińskiej wersji zapisu języka serbskiego, a w nawiasie zapis w cyrylicy. W stosunku do alfabetu ormiańskiego przyjęto fonetyczną transliterację na znaki łacińskie języka zachodniormiańskiego arevmtian hayeren, który jest językiem ormiańskiej diaspory w Bułgarii. Tytuły prasy mniejszości żydowskiej w Bułgarii podawano w transliteracji z języka buł- garskiego, bo takim językiem ta mniejszość w Bułgarii komunikuje się między sobą. W stosunku do języka romani przyjęto zapis fonetyczny Dassikane Roma. Języki pisane alfabetem łacińskim (francuski, angielski, niemiecki, turecki, rumuński) podawano w oryginale, bez fonetycznej konwersji. W wypadku nazw własnych i terminów osmańskich, pisanych alfabetem arabskim bądź perskim, przyjęto transliterację na współczesny język turecki, a w nawiasie podawano zapis oryginalny. Przypisy podawano w wersji oryginalnej. Nazwy miejscowości i obszarów geograficznych podawano w ich brzmieniu oryginalnym w danym okresie historycznym. W stosunku do współczesnych nazw miejscowości bułgarskich przyjęto zapisy w tran- skrypcji według norm RD-02-14-697, poza miejscowościami: Sofia, Warna i Burgas; dla miejscowości rosyjskich i serbskich – zapis fonetyczny w alfabecie polskim, poza Belgradem, Nowym Sadem, Petersburgiem, Moskwą, Odessą, które podano w formie powszechnie przy- jętej w Polsce (np. Belgrad, a nie Beograd; Kijów a nie Kiev). Nazwy miejscowości i regio- nów geograficznych wyraźnie różniących się w zapisie i wymowie, jak na przykład Adriano- System transliteracji 17 pol (Edirne, Odryn, Adrianopulis) podano w nawiasie w wersjach oryginalnych (Edirne, Одрин, Aδριανούπολις).

System podawania dat

Daty wydań, regulacji prawnych, wydarzeń historycznych dotyczących wewnętrznych spraw Bułgarii do 31 marca 1916 roku w tekście pisano według kalengarza juliańskiego i gregoriańskiego, na przykład 4/17 stycznia 1911 roku, a po 31 marca 1916 roku według kalendarza gregoriańskiego. W przypisach zachowano daty oryginalne. Dniem następującym po 31 marca 1916 roku dla Bułgarii jest 14 kwietnia 1916 roku. Dla Rosji dniem kolejnym po 31 stycznia 1918 roku jest 14 lutego. Dla Grecji dniem kolejnym po 9 marca 1924 roku jest 23 marca. Przy informacjach i źródłach podawanych w przypisach, aby przejść na kalendarz gregoriański: – od 5 października 1582 roku do 28 lutego 1700 roku należy dodać 10 dni, na przykład: 1 maja według kalendarza juliańskiego to 11 maja według kalendarza gregoriańskiego, – od 29 lutego 1700 roku do 28 lutego 1800 roku należy dodać 11 dni, – od 29 lutego 1800 roku do 28 lutego 1900 roku należy dodać 12 dni, – od 29 lutego 1900 roku do 28 lutego 1916 roku należy dodać 13 dni. Dla wydarzeń w Imperium Osmańskim, gdzie do 1 stycznia 1924 roku obowiązywał kalendarz muzułmański, podawano daty w kalendarzu muzułmańskim, juliańskim i gregoriań- skim. Traktaty międzynarodowe dotyczące Bułgarii podawano w kalendarzu juliańskim i gregoriańskim, na przykład 4 października/5 listopada.

System podawania literatury źródłowej

Literaturę źródłową podawano w przypisach dolnych w zapisie oryginalnym z datą jej rzeczywistego powstania, a jeżeli korzystano z tłumaczenia dzieła, podawano datę wydania, język tłumaczenia i stronę z tekstu, z którego korzystano, na przykład Hegel Georg Wilhelm Friedrich, 1821, Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie, Berlin, wydanie w języku polskim: 1958, Wykłady z filozofii dziejów, tłum. Janusz Grabowski, Adam Landman, PAN, Komitet Filozoficzny, Warszawa, s. 15.

System cytowania fragmentów prac obcych

Wybrane fragmenty literatury powstałej w innym języku niż polski cytowano w języku polskim w tłumaczeniu dokonanym przez autora niniejszej pracy, a gdy dzieło było dostępne w języku polskim, podawano cytaty z wydania polskiego, wskazując imię i nazwisko tłuma- cza. W wypadku dzieł, z których korzystano w wersji tłumaczenia na inny język niż polski, podano wersję oryginalną dzieła oraz wydanie, z którego faktycznie korzystano, na przykład: von Huhn A., 1886, Der Kampf der Bulgaren um ihre Nationaleinheit: politisch-militärische Geschichte der bulgarisch-rumelischen Ereignisse im Jahre 1885, Leipzig, wydanie w języku bułgarskim: 1888, А. Фон Хунъ, Борбата на Българитћ за съединението си, Полити- 18 Władza i media w Bułgarii

ческо военна история на Българо-румелийскитћ събития в 1885 г., tłum. Др. Валтеръ, Скоро печатница на Ст. Ив. Роглевъ, Руссе. Głównym powodem cytowania wydań w innych językach niż polski czy oryginalny jest fakt, że dostęp do wydania oryginalnego, w czasie pisania tej pracy, był utrudniony lub nie- możliwy. WSTĘP

Zainteresowanie badawcze problematyką systemów medialnych w ostatnich latach znacznie wzrosło. W nurt badań tego zagadnienia włącza się coraz więcej naukowców, specjalistów różnych dziedzin, z wielu krajów świata. Badacze starają się przybliżyć specyfikę systemu medialnego w różnorakich jego aspektach: jako elementu systemu politycznego, społecznego, ekonomicznego, ale też kultury politycznej czy form kształtowania poprzez media opinii publicznej bądź socjalizacji politycznej poprzez media. W badaniach mediów podejmowano również próby systematyzacji oraz analizy porównawczej systemów medialnych świata, najszerzej ujęte przez Daniela C. Hallina i Paola Manciniego (2004)1, którzy stosując analizę porównawczą do wnioskowania przyczynowo-skutkowego, usiłowali stworzyć teoretyczne ramy służące porównaniu systemów medialnych w trzech modelach polityki społecz- nej: liberalnym, demokratycznego korporacjonizmu (konserwatywnym) oraz spolaryzowanego pluralizmu. Model liberalny (północnoatlantycki) w opisie Hallina i Manciniego wystę- puje w krajach anglojęzycznych o liberalnej tradycji mechanizmów rynkowych, umiarkowanym pluralizmie oraz o wyraźnej tendencji do tworzenia rządów większościowych. Jest to model charakterystyczny dla systemu Stanów Zjedno- czonych, mniej dla Kanady, Irlandii i częściowo dla Wielkiej Brytanii, która zmierza w kierunku modelu demokratycznego korporacjonizmu. Model liberalny charakteryzuje się wysokim stopniem wyodrębnienia mediów z „innych ciał społecznych”, zwłaszcza tych, które w perspektywie historycznej pozostawały aktywne w sferze politycznej – partii, grup interesu oraz, w niektórych wypadkach, grup religijnych2. Model demokratycznego korporacjonizmu (model północno-środkowo- europejski), w opisie Hallina i Manciniego, jest charakterystyczny dla krajów o długiej i silnej tradycji demokratycznej oraz o dobrze rozwiniętej sferze publicznej i z aktywnym społeczeństwem obywatelskim, do których Hallin i Man- cini zaliczają: Szwecję, Danię, Finlandię, Norwegię Holandię, Niemcy, Austrię oraz wielonarodowościowe: Szwajcarię i Belgię. W tych krajach rozwinął się demokratyczny korporacjonizm, czyli system polityczny, w którym bardzo zróżnicowane ugrupowania polityczne oraz aktywne w życiu politycznym organizacje społeczne uległy integracji. Model ten charakteryzuje się wczesnym

1 Hallin Daniel C., Mancini Paolo, 2004, Comparing Media Systems. Three Models of Media and Politics, Cambridge University Press, wydanie w języku polskim: 2007, Systemy medialne. Trzy modele mediów i polityki w ujęciu porównawczym, tłum. Marta Lorek, Wydawnictwo Uniwer- sytetu Jagiellońskiego, Kraków. 2 Ibidem, s. 75–76, 80–81, 201–254. 20 Władza i media w Bułgarii rozwojem wolności prasy i przemysłu prasowego oraz bardzo wysokimi wskaź- nikami czytelnictwa gazet. Historycznie wyróżnia się w nim także istnienie silnych gazet partyjnych i innych mediów powiązanych ze zorganizowanymi grupami społecznymi. W krajach o korporacyjnym systemie medialnym przez większą część XX wieku prasa polityczna funkcjonowała obok prasy komercyjnej, choć w latach 70. straciła na znaczeniu3.

Rysunek 1. Stosunek systemów medialnych poszczególnych krajów do teoretycznych modeli Daniela C. Hallina i Paola Manciniego Źródło: Hallin Daniel C., Mancini Paolo, 2004, Comparing Media Systems, wyd. polskie: 2007, Systemy medialne. Trzy modele mediów i polityki w ujęciu porównawczym, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiel- lońskiego, Kraków, s. 71.

Model spolaryzowanego pluralizmu (model południowoeuropejski, śród- ziemnomorski), w opisie Hallina i Manciniego, występuje w krajach Europy śródziemnomorskiej, które weszły na drogę demokracji w latach 70., po długim okresie władzy dyktatorskiej (Hiszpania, Portugalia, Grecja). Cechą systemu politycznego tych krajów jest występowanie dużej różnorodności politycznej oraz związanych z tym konfliktów o podłożu ideologicznym. W modelu śródziemnomorskim przeważa prasa adresowana do elit, a wskaź- niki czytelnictwa są dość niskie. Wolność prasy i komercyjny przemysł medial-

3 Ibidem, s. 74, 146–200. Wstęp 21 ny rozwinęły się stosunkowo późno. Gazety często marginalizowano gospodarczo, a działalność prasowa wymagała subsydiów. W tych krajach występuje wysoki stopień paralelizmu politycznego. Prasa jest zorientowana na życie polityczne, a pluralizm zewnętrzny, tradycja dziennikarstwa o charakterze komentatorskim oraz dziennikarstwa zaangażowanego są zdecydowanie silniejsze niż w innych częściach Europy. Za zjawisko powszechne w tych krajach Hallin i Mancini uznali instrumentalizację mediów przez rząd, partie polityczne i podmioty gospodarcze posiadające koneksje polityczne, niski stopień profesjonalizmu dziennikarzy, brak wyraźnego oddzielenia dziennikarstwa od aktywności politycznej oraz ograniczoną autonomię zawodu dziennikarza4. Systemy Francji i Włoch znacznie odbiegają od przedstawionych wyżej trzech modeli i w opisie Daniela C. Hallina oraz Paola Manciniego zostały umieszczone pomiędzy systemem spolaryzowanego pluralizmu oraz korporacjonizmu demokratycznego, przy czym model systemu Belgii Hallin i Mancini sytuują bardziej w pobliżu systemu demokratycznego korporacjonizmu, a Włoch – bliżej systemu spolaryzowanego pluralizmu. System medialny Francji Hallin i Mancini umieszczają pomiędzy systemem Belgii i Włoch5. W analizie Daniela C. Hallina i Paola Manciniego brakuje spojrzenia nie tylko na systemy azjatyckie, lecz także na systemy medialne krajów nowej demokracji w Europie, jak, na przykład, Rosji, Czech, Węgier czy Bułgarii. O ile na temat systemu medialnego Polski czy Rosji pojawiają się publikacje tematyczne, o czym niżej, o tyle na temat Bułgarii w literaturze przedmiotu jest niewiele informacji, a tymczasem analiza systemu medialnego Bułgarii wydaje się intere- sująca w co najmniej dwóch aspektach. Po pierwsze, czy system medialny Buł- garii wpisuje się w któryś z wyżej przedstawionych modeli Hallina i Mancinie- go, a jeśli tak, to w który i dlaczego? Po drugie, jakie czynniki zadecydowały o kształcie bułgarskiego systemu medialnego i czy są to te same czynniki, które miały wpływ na formułowanie się wskazanych przez Hallina i Manciniego sys- temów medialnych na świecie? Ze względów metodycznych i praktycznych, które omówiono poniżej, zakres badań nad systemem medialnym Bułgarii ograniczono do czynników normo- twórczych i instytucjonalnych, które miały największy wpływ na charakter współczesnego systemu medialnego Republiki Bułgarii. W analizie przyjęto wykładnię hermeneutyczną, co oznacza, że źródła historyczne, teksty prasowe i literackie analizowano w szerokim kontekście społecznym i politycznym. Tek- sty ustaw dotyczących sfery medialnej traktowano jako jedno z wielu źródeł prawa, zaś legitymizację prawa widziano w narodzie, a nie w prawodawcy. System medialny interpretowano jako wytwór kultury narodu, w tym kultury politycznej. Pracę nad projektem rozpoczęto w 2000 roku, a ukończono jesienią w roku 2007.

4 Ibidem, s. 73, 89–145. 5 Ibidem, s. 71. 22 Władza i media w Bułgarii

W trakcie badań okazało się, że wyjaśnienie wielu istotnych aktualnie zjawisk systemowych w Bułgarii wymaga przywołania odległych źródeł historycznych. I to już było pierwsze potwierdzenie tezy Daniela C. Hallina i Paola Man- ciniego, że opisu systemów medialnych nie można dokonać bez uwzględnienia czynników historycznych, bowiem systemy medialne, w nie mniejszym stopniu niż często ściśle z nimi powiązane systemy partyjne, zostały ukształtowane przez te same konflikty społeczne i polityczne oraz powstałe pod ich wpływem instytucje, jak również wzorce normatywne i kulturowe. Mimo zastosowania metody hermeneutycznej, zadanie okazało się bardzo trudne. Badań nad mediami w Bułgarii w ujęciu systemowym do tej pory nie prowadzono. Nie ma zatem wzorca ani literatury, do której można się odnieść, lub dzięki którym można by zweryfikować naukowe tezy. Przed II wojną świa- tową badań mediów w Bułgarii nie prowadzono, a główne pozycje naukowe z zakresu prasy w Bułgarii, które powstawały po 1946, ale przed 1989 rokiem cechuje ideologiczna wybiórczość oraz mocny akcent propagandowy, natomiast w pozycjach, które powstawały po 1989 roku, do około 2003 roku dominuje subiektywizm i polityczne zaangażowanie. Aktualnie trudno w Bułgarii zdobyć dane na temat takich aspektów, jak: czytelnictwo gazet, państwowe subsydia dla prasy, koncentracja własności, powiązania dziennikarzy ze światem polityki, a przede wszystkim brak jako- ściowych badań mediów. Charakterystyczne, że brakuje też konkretnych informacji normatywnych dotyczących sfery medialnej z okresu funkcjonowania systemu komunistycznego w Bułgarii. Eliezer Alfandari (Елиезер Алфандари), bułgarski medioznawca, przyczynę tego stanu rzeczy widzi w tym, że komunistyczna ideologia odnosiła się do me- diów instrumentalnie, nie potrzebowała naukowych analiz, bo sama je tworzyła, a te, które powstawały, nie miały charakteru naukowo-badawczego, lecz instrumentalno-zastosowawczy, podporządkowany chwilowym potrzebom politycznej władzy6. W okresie instalowania demokracji, od 1989 roku, do czasu, gdy rozpoczęto nad nimi badania w 2000 roku, media w Bułgarii pozostawały przekonująco- -propagandowe i ideologicznie nacechowane, a spojrzenie doktrynalne domino- wało również w bułgarskiej nauce o polityce i komunikowaniu. Starsi naukowcy do zagadnień humanistycznych i politycznych podchodzili w zgodzie z upra- wianymi od lat naukowymi normami, a młodsi starali się nie naruszać akade- mickiego status quo. Dopiero w ostatnich latach, od 2002–2003 roku, można zauważyć w Bułgarii tendencję zmiany paradygmatu naukowego w naukach humanistycznych i politologicznych, która obejmuje również badanie mediów. Wyrażam nadzieję, że niniejsza książka wpisze się w tę zmianę pozytywnie.

6 Елиезер Алфандари, 2000, Медиите и властта. Журналистиката между свободата на словото и социалната отговорност, Тилиа, Академично издателство „Проф. Марин Дринов”, София, s. 12. Wstęp 23

W rozdziale 1 przedstawiono stan badań nad systemami medialnymi w Pol- sce i w Bułgarii oraz metodę badawczą, którą posłużono się w niniejszej pracy. Biorąc pod uwagę, że nie ma spójnej metodologii badań systemu medialnego w procesie dynamicznych zmian ani też modelu funkcjonowania mediów w okresie przełomowych wydarzeń historycznych, na potrzeby tej pracy skonstruowa- no model rozpatrujący media jako oko cyklonu w procesach dziejowych. W procesach dziejowych media zajmują uprzywilejowaną pozycję aktorów odgrywających rolę na scenie politycznych przemian, a jednocześnie obserwato- rów, którzy te przemiany opisują. I to właśnie daje im pozycję oka w cyklonie zmian, bowiem bez względu na siłę cyklonu w jego oku zawsze panuje podwyż- szone ciśnienie, ale, w porównaniu do siły przemian niesionych przez cyklon, względny spokój. W dotychczasowych pracach poświęconych systemom medialnym dominuje spojrzenie statyczne lub ujmujące media jako autonomiczny byt. W świetle przeprowadzonych badań można powiedzieć, że w wypadku Bułgarii media są integralną częścią systemu politycznego i jakakolwiek zmiana w systemie czy w jego otoczeniu wpływa na nie. Oznacza to, że system medialny nie jest statyczny i nie przyjmuje pozycji autarkicznej, lecz podlega istotnym zmianom w perspektywie historycznej oraz politycznej. Media i systemy medialne ulegają zmianom pod wpływem zmian politycznych, społecznych i gospodarczych. Aby wykazać zależność między zmianami w systemie politycznym i medialnym kraju, materiał przedstawiono w ujęciu chronologicznym, przyjmując jako punkty graniczne daty nagłych zmian doktryny politycznej lub doktryny medialnej. W trakcie badań okazało się, że można wychwycić stały charakter tych zależno- ści. Nagła zmiana doktryny politycznej inicjuje natychmiastową zmianę doktryny medialnej. W rozdziale 2 przedstawiono uwarunkowania historyczne, polityczne i kulturowe pojawienia się pierwszych periodyków bułgarskich oraz zmian politycznych w imperium Osmanów, które były czynnikiem rozwoju mediów w tym kraju. Wskazano funkcje pierwszych gazet w podziale na media mniejszości bułgarskiej w Imperium Osmańskim i bułgarskie media emigracyjne. Wyszuka- no paralele zmian. W rozdziale 3 zaprezentowano system polityczny, regulacje druku i instytucje medialne powstałe w okresie formułowania się statusu ograniczonego Księ- stwa Bułgarii i Rumelii Wschodniej (1878–1885) do nieformalnego ich zjednoczenia w 1885 roku. Wskazano uwarunkowania polityczne powstania Konstytu- cji Tărnowskiej (1879) oraz zawarte w doktrynie prawa konstytucyjnego wolności obywatelskie i wolność druku, jak również pierwsze, niekonstytucyj- ne, próby ich ograniczenia. Rozdział 4 to prezentacja regulacji druku i instytucji medialnych w czasach Ferdynanda I Gotha (1887–1908), gdy w kraju zmieniały się doktryny i reżimy polityczne. W okresie tym wyraźne zaznaczyły się okresy zniewolenia prasy i żonglowania wolnością słowa w politycznych starciach i doktrynalnych wojnach. 24 Władza i media w Bułgarii

W rozdziale 5 przedstawiono regulacje druku i instytucje medialne carstwa Bułgarii (1908–1918). W 1908 roku kraj ogłosił niepodległość i prowadził wojny terytorialne ze swoimi sąsiadami. W okresie tym w Bułgarii powołano do życia Bułgarską Agencję Telegraficzną, BTA, oraz radio, które w okresie wojen służyły do zadań specjalnych. W rozdziale 6 przedstawiono funkcje prasy i regulacje druku w doktrynie etatystycznej w Bułgarii (1919–1934). Straty wojenne i załamanie gospodarcze wpłynęły praktycznie na wszystkie dziedziny życia społecznego i politycznego kraju, w tym na system medialny. W Bułgarii etatyzm przyjął skrajne formy walki z własnością prywatną, powodując, że, podobnie jak w ZSRR czy Wę- gierskiej Republice Rad (Magyar Tanácsköztársaság, marzec–sierpień 1919), jego ofiarą stali się chłopi, rzemieślnicy, bankierzy, fabrykanci, a nade wszystko media. Rozdział 7 to prezentacja regulacji druku i instytucji medialnych w doktrynie faszyzmu (1934–1944) oraz funkcjonowania mediów w okresie II wojny świa- towej. Doktryna faszyzmu wykazywała w Bułgarii cechy programu, ruchu, ustroju politycznego i wyznaczała wykładnię norm społecznych i politycznych oraz zakreślała obszary funkcjonowania mediów. Doktrynę oparto na fanatyzmie, podbudowanym wulgarnym mistycyzmem narodowym, potępiającym tradycyjne instytucje wolności społecznych i obywatelskich, a dziennikarstwo widziano jako służbę cywilną kraju, mającą na celu zinstytucjonalizowanie procesu socjalizacji politycznej społeczeństwa. Rozdział 8 poświęcono relacji media–władza w okresie funkcjonowania systemu komunistycznego w Bułgarii. W systemie tym funkcję informacyjną mediów bezwzględnie powiązano z funkcją oceniającą i oddziałującą ideologicznie. W tym okresie powołano wiele instytucji stojących na straży komunistycznej dogmatyki oraz kierujących linią propagandy krajowej, którą zarezerwowano, między innymi, dla mediów. W rozdziale tym przedstawiono również proces wyzwalania się mediów spod dyktatu instytucji władzy politycznej w Bułgarii, w schyłkowym okresie systemu komunistycznego. Rozdział 9 poświęcono opisowi aktualnych norm i uwarunkowań działalno- ści mediów w Bułgarii, a w rozdziale 10 przedstawiono panoramę mediów buł- garskich w okresie od 1991 do 2007 roku i zaprezentowano aktualną analizę rynku mediów elektronicznych oraz drukowanych w Bułgarii, a także poddano je próbie oceny. W rozdziale 11 przedstawiono politykę państwa bułgarskiego wobec mediów mniejszościowych w zakresie doktryny etnicznego i narodowego współistnienia oraz przedstawiono panoramę mediów etnicznych w Bułgarii, a w zakończeniu pracy starano się usytuować system medialny Bułgarii w wyznaczonym przez Hallina i Manciniego modelu teoretycznym. Oddając książkę czytelnikom, chciałbym serdecznie podziękować prof. dr hab. Teresie Sasińskiej-Klas, prof. dr hab. Ewie Nowińskiej oraz dr Agnieszce Hess z Instytutu Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Ja- giellońskiego oraz prof. Nely Ognyanovej z Uniwersytetu Sofijskiego za kry- Wstęp 25 tyczne uwagi w trakcie powstawania tego tekstu, które znalazły swe odbicie w jego zmodyfikowanych fragmentach, co pozwoliło na wyeliminowanie wielu niedoskonałości niniejszej publikacji. Wszystkie pozostałe niedoskonałości obciążają wyłącznie jej autora. Za pomoc w dotarciu do źródeł, długie rozmowy i cenne uwagi na temat funkcjonowania mediów w Bułgarii, za kawy, ciasteczka i kanapki, a przede wszystkim za życzliwość i poświęcony czas pragnę podziękować: Marii Stefa- novej, przewodniczącej Rady Mediów Elektronicznych Republiki Bułgarii, Krasimirowi Uzunovowi, właścicielowi Agencji Informacyjnej „Focus”, Kon- stantinowi Tilevowi, wiceprezesowi Radia FM+, Nikolayowi Yanchovichinowi, dyrektorowi BG Radia, Gerganie Zhulevej, dyrektor fundacji „Dostęp do Infor- macji Publicznej” w Sofii, Lyudmilovi Kărzhilovi, kierownikowi działu „Wia- domości” w Darik Radiu, Atanasowi Genovowi, przewodniczącemu Stowarzy- szenia Bułgarskich Nadawców Radiowych i Telewizyjnych ABRO, Antoninie Bonevej z Ministerstwa Kultury Republiki Bułgarii, członkini grupy parlamentarnej do spraw mediów XXXIX Zgromadzenia Narodowego, Vasko Mari- novowi z Ministerstwa Sprawiedliwości Republiki Bułgarii, byłemu dyrektorowi ekonomicznemu Bułgarskiego Radia publicznego oraz Borianie Punchevej, dyrektorowi Instytutu Kultury Bułgarskiej w Warszawie. Szczególnie pragnę złożyć podziękowania dla grona moich bułgarskich przyjaciół, a zwłaszcza dla Petăra Delina, których pomoc i wsparcie były dla mnie niezwykle cenne. Serdecznie dziękuję też Wiesławie Nowosad za wszelką pomoc okazaną mi podczas pisania tej pracy.

Rozdział 1

Założenia teoretyczne, metody badawcze, podstawowe pojęcia

1.1. Podstawowe pojęcia – przegląd

1.1.1. System

Najprostsze definicje, które zawierają określenia systemu, głoszą, iż jest to „zbiór elementów pozostających we wzajemnych relacjach”1. Termin „system” wywodzi się od greckiego słowa sistema (σύστημα), ozna- czającego obiekt, rzecz lub pojęcia złożone2, w których można wyróżnić jakieś powiązanie, ujęcie w szeregu, zestawieniu, zestawie (sistochia, σύστοιχία)3. W nauce o polityce podstawową kategorią teoretyczną jest pojęcie systemu politycznego4, a w nauce o mediach coraz częściej spotyka się kategorię systemu medialnego5, która jest pojęciem bardzo szerokim. Na ogół system medialny ujmuje się jako podsystem społeczny6 czy podsystem w systemie organizacyjnym państwa7, a nad wyraz często mówi się o mediach w kategoriach systemu w ogóle, bowiem stanowią one złożoną sieć powiązań między nadawcą, przekazem i odbiorcą, między środkami masowego

1 Pogorzelski Witold, 2002, O filozofii badań systemowych, Scholar, Warszawa, s. 18. 2 Kambureli Teresa, Kamburelis Thanasis, 2004, Podręczny słownik grecko-polski, Wiedza Powszechna, Warszawa. 3 Την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια, el.wikipedia.org/wiki/Εγκυκλοπαίδεια 4 Szmulik Bogumił, Żmigrodzki, Marek (red.), 2004, Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 360. 5 Golka Bartłomiej, 2001, System medialny Francji, Elipsa, Warszawa; Golka Bartłomiej, 2007, System medialny Stanów Zjednoczonych, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa; Konarska Katarzyna, 2007, System mediów elektronicznych w Wielkiej Brytanii, Adam Marszałek, Toruń; Pokorna-Ignatowicz Katarzyna, 2003, Telewizja w systemie politycznym i medialnym PRL, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków; Bladocha Bronisław, 2003, Wolność słowa w systemie medialnym Wielkiej Brytanii, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń; Dobek-Ostrowska Bogusława (red.), 2002, Transformacja systemów medialnych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej po 1989 roku, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. 6 Goban-Klas Tomasz, 2005, Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 110–125; Mrozowski Maciej, 2001, Media masowe, władza, rozrywka i biznes, Aspra-JR, Warszawa, s. 117–123. 7 Mrozowski Maciej, 2001, Media masowe, władza, rozrywka i biznes, op.cit., s. 123. 28 Władza i media w Bułgarii komunikowania a środowiskiem gospodarczym, politycznym czy społecznym, między władzą a społeczeństwem. W literaturze politologicznej nie ma zgodności w definiowaniu pojęcia „system polityczny”, podobnie jak w środowisku badaczy mediów – terminu „system medialny”. Wynika to z faktu, iż pojęć tych używa się w różnych aspektach, a poszczególni autorzy wyodrębniają w „systemie” odmienne kategorie, nadając im pierwszoplanowe znaczenie. Zmiana ta może wynikać również z faktu, że obecnie znacznie szerzej niż kiedyś używa się słowa „polityka”, jak też słowa „media”. O ile w pierwszym przypadku można twierdzić, że kategoria systemu politycznego będzie się odnosić do tego, co jest związane z polityką, o tyle w przypadku mediów, nawet tak skrótowego rozumowania, nie można kategoryzować. Kategoria „media” może dotyczyć nowych technologii telekomunikacyjnych (Internet, telefonia komórkowa, łącze satelitarne), środków masowego przekazu (prasa, radio, telewizja), jak też budownictwa (gaz, prąd, bieżąca woda, ściek), energetyki (paliwo, promieniowanie, substancja lub jej stan), sztuki czy malarstwa. Każdą z tych dziedzin można rozumieć w kategoriach systemu, bowiem są to obiekty i rzeczy złożone, wykazujące jakieś wzajemne powiązanie, a że po- wiązań tych jest coraz więcej, również zakres definicyjny systemu ulega znacznemu rozszerzeniu. Terminem „media” można określić również pieniądz, a także politykę. Ludwig von Bertalanffy (1901–1972), amerykański biolog i filozof austriackiego pochodzenia, twórca ogólnej teorii systemów, rozpatrywał systemy nie- zależnie od ich rodzaju, charakteru elementów składowych oraz relacji między nimi. Twierdził, że system to zbiór elementów będących we wzajemnych relacjach, „powiązanych ze sobą i otoczeniem”8. Każda kategoria systemowa stanowi fundament do kolejnych konstrukcji ujęcia systemowego, a klasyfikację można przeprowadzić na różnych poziomach systemu, w zależności od podej- ścia do rozpatrywanych struktur9. Cechy elementów i relacje między nimi są uwarunkowane ich przynależnością do systemu. Taką definicję systemu przyjmuje również Witold Pogorzelski, akcentując, że elementy w zbiorze, które nazwiemy systemem, muszą „pozostawać ze sobą we wzajemnych relacjach”10. Marek Ziółkowski zwraca uwagę, że „system nigdy nie tkwi w próżni; własności otoczenia oddziałują na system i zarazem ulegają zmianie pod wpływem działania danego systemu”11.

8 von Bertalanffy Ludwig, 1968, General System Theory. Foundations, Development, Applica- tions, Octavo, New York, wydanie w języku polskim: 1984, Ogólna teoria systemów. Podstawy, rozwój, zastosowania, tłum. Ewa Woydyłło-Woźniak, PWN, Warszawa, s. 37. 9 Ibidem, s. 48, 68. 10 Pogorzelski Witold, 2002, O filozofii badań systemowych, op.cit., s. 18. 11 Ziółkowski Marek, 2006, Teorie systemu i funkcjonalizm, w: Jasińska-Kania Aleksandra, Nijakowski Lech M., Szacki Jerzy, Ziółkowski Marek, Współczesne teorie socjologiczne, Wydaw- nictwo Naukowe Scholar, Warszawa, t. 1, s. 363. Rozdział 1. Założenia teoretyczne, metody badawcze, podstawowe pojęcia 29

1.1.2. System polityczny

Konstanty Adam Wojtaszczyk podaje podstawową definicję sytemu politycznego, określając, iż jest to „ogół organów państwowych, partii politycznych oraz organizacji i grup społecznych – formalnych i nieformalnych – uczestni- czących w działaniach politycznych w ramach danego państwa oraz ogół generalnych zasad i norm, regulujących wzajemne stosunki między nimi”12. W ujęciu badawczym systemu politycznego, w zależności od metodologii, dominują trzy, pięć lub tylko dwie podstawowe kategorie. Pierwsze trzy dotyczą ujęcia instytucjonalnego, strukturalno-funkcjonalnego i systemowego, a kolejne dwie wyodrębniają z pierwszej kategorii aspekty normatywne i instytucjonalne oraz komunikacyjny. Ujęcie instytucjonalne sprowadza system polityczny do całokształtu instytucji politycznych oraz relacji zachodzących między nimi, a także do zasad dzia- łania systemów normatywnych, na podstawie których funkcjonują. W ujęciu tym system polityczny obejmowałby ogół osób, grup i organizacji, w ich wzajemnych powiązaniach i współdziałaniu, podmiotów posiadających dominujący wpływ na wypracowanie, wprowadzenie w życie i interpretacje norm regulują- cych życie wewnętrzne danego społeczeństwa. James Danziger w ujęciu instytucjonalnym (political institutions) wyróżnia struktury instytucji w systemie politycznym (structures of the political institutions) oraz ich rozmieszczenie (institutional arrangements). Ponadto proponuje rozpatrywanie aspektu instytucjonalnego w ujęciu systemu jako takiego (systems in general) i w kategoriach jego efektywności, ekonomiki, zachowań oraz rozwoju. Ujęcie w aspekcie behawioralnym Danziger proponuje rozpatrywać w kategorii przekonań politycznych (political beliefs), kultury politycznej (political culture), politycznej ideologii (political ideology) i politycznego zaanga- żowania (political actions)13. Ujęcie strukturalno-funkcjonalne traktuje system polityczny jako proces polityczny zachodzący w ramach poszczególnych wspólnot, takich jak państwo, związki zawodowe, zrzeszenia przedsiębiorstw i tak dalej. Strukturalne elementy systemu politycznego to zapełniające go role, działania, wzajemne od- działywanie, sposoby i wzorce zachowania jednostek oraz innych podmiotów stosunków społecznych. Max Weber pisze, że zachowania społeczne w procesie politycznym, doko- nujące się w ramach poszczególnych wspólnot, mogą wyznaczać pewne obyczaje tych wspólnot i te same zachowania mogą budować pewien ład społeczny na bazie konwencjonalnych reguł. W ten sposób, idąc dalej za Maxem Webe- rem, można mówić o pewnym porządku społecznym usankcjonowanym pisa-

12 Wojtaszczyk Konstanty Adam, 2004, Systemy polityczne, w: Szmulik Bogumił, Żmigrodzki Marek (red.), Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 360. 13 Danziger James N., 2003, Understanding the Political World: A Comparative Introduction to Political Science, wydanie piąte, Longman, New York, s. 25–38, 114–119. 30 Władza i media w Bułgarii nym bądź niepisanym prawem normującym zachowania polityczne, gospodarcze, kulturalne. Normy te mogą być koherentne z określonym porządkiem gospodarczym, instytucjonalnym i w ogóle politycznym, ale też takie relacje mię- dzy nimi występować nie muszą. Weber pisze: Działający mogą przypisać pewnemu porządkowi prawomocne obowiązywanie za sprawą: tradycji (obowiązywania tego, co zawsze było), afektywnej wiary (obowiązywa- nia nowego objawiania lub wzorca), wartościowo-racjonalnej wiary (obowiązywania tego, co wywiedziono jako absolutnie ważne) oraz pozytywnego ustanowienia, uchodzące- go za legalne, przy czym legalność ta może być uznawana za prawomocną w rezultacie: porozumienia zainteresowanych stron bądź narzucenia i podporządkowania14. Ujęcie systemowe w badaniach politycznych rozpatruje także interakcje między systemem politycznym a jego otoczeniem. David Easton pisze, że ujęcie systemowe sprowadza się do badania trzech etapów oddziaływania na system: poprzez wejście, przetworzenie i wyjście, gdzie wejścia i wyjścia są sprzężonymi zwrotnie relacjami między systemem a jego otoczeniem, zaś przetworzenie jest wewnętrznym procesem systemu15. Im większe jest parcie (nacisk wymierzony) na system, tym większe następują w nim przetworzenia. Easton zaznacza jednak, że głównym problemem w badaniach nad systemami politycznymi jest ogólny brak całościowej teorii systemu16. Zwraca uwagę, że w literaturze anglosaskiej dominują dwa podejścia do badań nad systemem politycznym: strukturalne (instytucjonalne) i behawioralno- -funkcjonalne17. Przemysław Deszczyński i Krzysztof Gołata wyróżniają pięć podejść doty- czących przeprowadzania badań nad systemami politycznymi. Po pierwsze, systemy można badać w ujęciu instytucjonalnym, w którym główny nacisk kła- dzie się na wyodrębnienie instytucji wchodzących w skład systemu politycznego. Drugie podejście: instytucjonalno-funkcjonalne, odnosi się do funkcjonalno- ści instytucji w stosunku do podstawowych celów systemu politycznego. Trze- cie podejście: normatywne, obejmuje normy i zasady regulujące wzajemne relacje między elementami systemu politycznego. Czwarte: komunikacyjne, dotyczy obiegu informacji pomiędzy poszczególnymi elementami systemu, a piąte: funkcjonalne, skupia się, przede wszystkim, na funkcjonalnych aspektach systemu politycznego18. Andrzej Antoszewski proponuje skupienie uwagi badacza głównie na strukturach instytucjonalnych systemu politycznego i norm regulujących stosunki

14 Weber Max, 1972, Wirtschaft und Gesellschaft, wydanie w języku polskim: 2002, Gospo- darka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, tłum. Dorota Lachowska, Biblioteka Socjo- logiczna, PWN, Warszawa, s. 27. 15 Easton David, 1965, Systems Analysis of Political Life, Wiley, New York, s. 15, e-book: www.questia.com 16 Ibidem, s. 13. 17 Ibidem, s. 15 18 Deszczyński Przemysław, Gołata Krzysztof, 2003, Demokratyczne systemy polityczne, Wy- dawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań, s. 9. Rozdział 1. Założenia teoretyczne, metody badawcze, podstawowe pojęcia 31 między nimi, a także na zakresie ich kompetencji i zależności. Antoszewski zaleca poddanie analizie procesu przetwarzania impulsów politycznych i spo- łecznych oraz ich transformację odnośnie do konkretnych działań politycz- nych19. To drugie podejście tworzy model badań zbliżony do opisanego wyżej ujęcia systemowego Davida Eastona. Rozpatruje interakcje między systemem politycznym a jego otoczeniem, które sprowadzają się do trzech etapów wzajemnego oddziaływania systemu i otoczenia: wejścia do systemu elementów z jego otoczenia, przetworzenia ich w systemie i ich wyjścia z systemu20. System polityczny to system interakcji, poprzez które wprowadza się w obieg społeczny i polityczny autorytatywne wartości, podejmuje wiążące decyzje i realizuje je, co, w interpretacji Teresy Sasińskiej-Klas, oznacza, że system można traktować jako otwarty, samoregulujący się i samoidentyfikujący mechanizm zachowań społecznych i politycznych21. Sasińska-Klas pisze, że w procesie interakcji socjalizacja polityczna pełni znaczącą rolę w umożliwianiu trwania systemu politycznego i w ogólnym ujęciu tej teorii można interpretować socjalizację jako mechanizm reakcji, poprzez który system polityczny zmaga się z presją, jaka jest na niego wywierana ze strony różnych czynników22. W badaniach nad systemem politycznym Konstanty Adam Wojtaszczyk wy- różnia cztery podsystemy systemu politycznego: instytucjonalny, funkcjonalny, regulacyjny i komunikacyjny23. Wojtaszczyk pisze, że podsystem instytucjonalny obejmuje struktury organizacyjne państwa (aparat państwa, partie polityczne, zinstytucjonalizowane grupy interesu) i spełnia rolę inicjującą w stosunku do pozostałych podsystemów oraz całego systemu politycznego, w rozstrzygającym stopniu określa jego treść, podstawowe kierunki działalności, charakter obowią- zujących norm24. Warto dodać, że na tle powyższych teorii należy uwzględnić różne funkcje realizowane w obrębie podsystemu instytucjonalnego (programujące, normatywne, integrujące, operatywne, kontrolne i administrujące), które aparat pań- stwa, instytucje polityczne czy zinstytucjonalizowane grupy interesu pełnią w systemie politycznym. Ralph Goldman przyjmuje, że podsystem funkcjonalny składa się z ogółu funkcji i ról wypełnianych przez poszczególne elementy podsystemu instytucjo-

19 Por.: Antoszewski Andrzej, 2000, System polityczny, w: Antoszewski Andrzej, Herbut Ry- szard (red.), Leksykon politologii, Atla 2, Wrocław, s. 583–585; Antoszewski Andrzej, 1996, Sys- tem polityczny jako kategoria analizy politologicznej, w: Sobkowiak Leszek, Jabłoński Andrzej W. (red.), Kategorie analizy politologicznej. Studia z teorii polityki, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, t. 1, s. 59–74; Deszczyński Przemysław, Gołata Krzysztof, 2003, De- mokratyczne systemy polityczne, op.cit., s. 9–10. 20 Easton David, 1965, Systems Analysis of Political Life, op.cit., s. 49. 21 Sasińska-Klas Teresa, 1992, Socjalizacja polityczna, Teorie, badania, ustalenia, nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 46. 22 Ibidem, s. 47. 23 Wojtaszczyk Konstanty Adam, 2004, Systemy polityczne, op.cit., s. 361. 24 Ibidem. 32 Władza i media w Bułgarii nalnego oraz przez system polityczny w całości, przy czym przez funkcję systemu politycznego Goldman rozumie każde działanie, które przyczynia się do zachowania systemu w długotrwałym okresie, to znaczy zmierzające zarówno do podtrzymania istniejącego stanu, jak i do dalszego jego rozwoju25. W podsystemie funkcjonalnym można wyróżnić między innymi: sterowanie procesami politycznymi według reguł przyjętych w danym systemie politycznym (funkcja regulacyjna); rozwiązywanie konfliktów (funkcja mediacyjna); przyjmowanie działań usprawniających funkcjonowanie systemu i instytucji w celu poszerzenia bazy funkcjonowania systemu (funkcja adaptacyjna) oraz wprowadzanie nowych reguł i mechanizmów działania (funkcja innowacyjna). Regulacje, podsystem normatywny, obejmują zespół norm, za których po- średnictwem są regulowane stosunki społeczno-polityczne i obejmuje on w swej złożoności, przede wszystkim, normy prawne (konstytucję, ustawy, akta orga- nów wykonawczych, orzeczenia sądowe), normy pozaprawne (autonomiczne), występujące w aktach, statutach, regulaminach, zarządzeniach, dyrektywach przyjmowanych przez organy i instytucje niepaństwowe (partie polityczne, grupy interesu, instytucje opinii publicznej) oraz reguły nienormatywne, do których można zaliczyć narodowe i polityczne tradycje, kulturę polityczną, świadomość narodową, praktykę prawną i polityczną, jak też idee prawne i doktryny sądowe. Podsystem komunikacyjny obejmuje ogół związków i stosunków istnieją- cych między różnymi strukturalnymi elementami podsystemu instytucjonalnego (między partiami politycznymi, parlamentem a rządem), które mogą wspierać system, naruszać jego podstawy, dążyć do obalenia systemu (działania antysystemowe) albo być wobec niego bierne (indyferentne)26.

1.1.2.1. Media w systemie politycznym System polityczny stale oddziałuje na swoje otoczenie (ekonomiczne, spo- łeczne, polityczne), ale też otoczenie oddziałuje na funkcjonowanie systemu. Szczególny nacisk otoczenia na system jest widoczny w okresach wzmożonej aktywności politycznej (wybory, ale też demonstracje), a nacisk systemu na otoczenie zwykle wiąże się z kryzysem politycznym, z legitymizacją władzy przejętej bez legitymacji (zamachy stanu, rewolucje). W każdym z tych podsystemów można usytuować media jako środki masowego komunikowania, środki kształtowania opinii publicznej, narzędzie socjalizacji politycznej czy instrument kształtowania kultury politycznej obywateli. Media nazwiemy środkami komunikowania masowego, ponieważ odbiorca mediów jest zbiorowy, czyli jest nim publiczność rozumiana jako zbiorowość pełniąca w procesie komunikacyjnym rolę odbiorcy. Może być ona pojmowana

25 Goldman Ralph M., 1972, Contemporary Perspectives on Politics, Van Nostrand Reinhold, wydanie drugie, New York, s. 276. 26 Wojtaszczyk Konstanty Adam, 2004, Systemy polityczne, op.cit., s. 360–362. Rozdział 1. Założenia teoretyczne, metody badawcze, podstawowe pojęcia 33 jako zbiór indywidualnych odbiorców bądź jako pewna całość – grupa społecz- na czy naród, grupy etniczne bądź narodowe27. W systemie politycznym media masowe mogą być politycznym środkiem komunikowania, a publiczność pełniąca w procesie komunikacyjnym rolę odbiorcy może podlegać politycznej socjalizacji, czyli odbieraniu nadawanych przez media wartości, zwyczajów i sposobów postępowania występujących i oczekiwanych w świecie polityki28. Teresa Sasińska-Klas pisze, że każdy system wymaga od obywateli wiedzy i akceptacji zwyczajów, norm i ról, które występują w otoczeniu społecznym, a celem tych zabiegów jest osiąganie postaw lojalnych wobec systemu i jego instytucji29. Sasińska-Klas zauważa, że jedną z cech określających trwałość systemu jest jego wytrzymałość na niepokoje i perturbacje uwidaczniające się w zachowa- niach naruszających równowagę i trwałość systemu30. W takim podejściu badawczym, jak pisze Sasińska-Klas, interesująca wydaje się analiza tej sfery działań – podejmowanych przez społeczeństwo oraz określone instytucje danego systemu społeczno-politycznego – które zmierzają do utrzymania go, lub tych działań, które prowadzą do zmian31. Z jednej strony media same mogą wytwarzać wzorce pożądanych przez system polityczny zachowań obywateli, ale z drugiej – instytucje systemu mogą wymuszać na mediach kształtowanie takich wzorców. Media są częścią zarówno systemu politycznego, jak i jego otoczenia, a w wielu wypadkach – jako całość – znajdują się jednocześnie w systemie politycznym (media państwowe i instytucje medialne będące częścią instytucji politycznych i organów państwa), jak również w jego otoczeniu (media prywatne, publiczne). Media są częścią podsystemu instytucjonalnego w obrębie systemu politycznego (instytucje medialne będące częścią organów państwa, prasa partyjna), w którym mogą pełnić funkcje komunikacyjne, mediacyjne, ale też równie dobrze – nadzoru i kontroli, regulacji stosunków społeczno-politycznych, propagandy, mogą też sterować procesami społecznymi i politycznymi. Media należą do podsystemu normatywnego, gdyż określa się wobec nich zespół norm, za których pośrednictwem jest regulowana lub instytucjo-

27 Za Tomaszem Gobanem-Klasem przyjęto, że: 1) publiczność to całość społeczna, 2) pu- bliczność ma swoją makrostrukturę (kręgi odbiorcze) i mikrostrukturę (jednostki i małe grupy), 3) wśród publiczności istnieje podział ról komunikacyjnych, 4) obieg informacji odbywa się nie tylko wewnątrz grup, ale także między grupami, 5) w obrębie publiczności wyodrębniają się ze- społy uczestników szczególnie aktywnych, którzy sami bądź tworzą grupy, bądź pośrednio starają się nawiązać kontakt z nadawcą przekazywanych treści, 6) proces odbioru objęty jest kontrolą społeczną (Goban-Klas Tomasz, 1968, Audytorium a publiczność. Analiza wzajemnych relacji, „Studia Socjologiczne” nr 2, s. 99). 28 Sasińska-Klas Teresa, 1992, Socjalizacja polityczna, op.cit., s. 9. 29 Ibidem, s. 10. 30 Ibidem. 31 Ibidem. 34 Władza i media w Bułgarii nalizowana działalność mediów w systemie. Normy i regulacje prawne dotyczą- ce funkcjonowania mediów (prasy, wolności słowa i rozpowszechniania informacji i idei) odnajdziemy w konstytucji, ustawach (np. w Polsce ustawy Prawo prasowe, Prawo radiofonii i telewizji), aktach organów wykonawczych (rozpo- rządzenia) i orzeczeniach sądowych. Regulacje dotyczące mediów znajdziemy również w normach pozapraw- nych, na przykład w statutach określających działalność radia i telewizji publicznej, regulaminach dotyczących funkcjonowania agencji prasowych, przyjmowanych przez organy i instytucje niepaństwowe. Media podlegają regułom nienormatywnym, a nawet nakreślają ich granice. Są one nośnikiem kultywacji narodowych i politycznych tradycji, krzewicielem kultury społecznej i politycznej, wyznaczają granice między prawdą i fałszem, dobrem i złem. W ujęciu normatywnym interesująca wydaje się analiza tej sfery działań instytucji władzy politycznej w stosunku do systemu medialnego jako części systemu politycznego w zakresie doktryny wolności mediów oraz uwarunkowań normatywnych i instytucjonalnych tej wolności, wyrosłych na gruncie historycznego rozwoju państwa. Doktryna wolności mediów jest elementem doktryny politycznej. Spójnej definicji terminu „doktryna wolności mediów”, jako połączenia wy- razów o ściśle określonym znaczeniu naukowym, nie ma, podobnie jak brak spójnej definicji terminu „doktryna polityczna”. Często termin „doktryna polityczna” występuje obok terminu „ideologia polityczna”, a nierzadko te dwa pojęcia są traktowane w literaturze zamiennie. Według wykładni włoskiego teoretyka polityki Giovanniego Sartoriego (ur. 1924) oraz Franciszka Ryszki (1924–1998), polskiego historyka idei politycznych i prawnych, filozofa polityki oraz historyka państwa i prawa, ideologia polityczna to system poglądów zorientowanych na działanie polityczne, który może takie działanie uzasadniać32 oraz do niego mobilizować33. Doktrynę polityczną natomiast, bazując na wykładni polskich naukowców, takich jak Franciszek Ryszka, Andrzej Sylwestrzak (ur. 1942) i Lech Dubel, specjalistów w zakresie historii doktryn politycznych i prawnych oraz nauk politycznych, można określić jako historycznie uwarunkowany zbiór poglądów, idei i teorii34 określających kierunki i cele działań politycznych, wyraźnie oznaczonych w czasie i przestrzeni35, zmierzających do wywarcia realnego wpływu

32 Ryszka Franciszek, 1984, Nauka o polityce. Rozważania metodologiczne, PWN, Warszawa, s. 189. 33 Sartori Giovanni, 1962, Democratic Theory, Wayne State University Press, Detroit, wydanie w języku polskim: 1998, Teoria demokracji, tłum. Piotr Amsterdamski, Daniel Grinberg, PWN, Warszawa, s. 611. 34 Sylwestrzak Andrzej, 2002, Historia doktryn politycznych i prawnych, wydanie piąte, rozszerzone, LexisNexis, Warszawa 2006, s. 16. 35 Ryszka Franciszek, 1984, Nauka o polityce, op.cit., s. 196. Rozdział 1. Założenia teoretyczne, metody badawcze, podstawowe pojęcia 35 na zasady organizacji i funkcjonowania państwa oraz wskazujących stojące przed państwem i prawem cele36. Na podstawie powyższych definicji doktrynę medialną możemy rozumieć jako zbiór poglądów określających kierunki i cele działań państwa, dotyczących realnego wpływu na sferę medialną w aspekcie zasad jej organizacji i funkcjonowania, wyraźnie oznaczonych w czasie i przestrzeni, mogących posiadać historyczne, technologiczne, polityczne, gospodarcze, kulturowe i językowe uwarunkowania. Za podstawowe instrumenty realizacji interesów politycznych rządzących w stosunku do sfery medialnej można przyjąć, zgodnie z metodologią nauk politycznych, realizację postanowień istniejących norm prawnych dotyczące sfery medialnej oraz polityczne koncepcje i decyzje podejmowane w stosunku do instytucji medialnych, na podstawie istniejącego prawa lub przekraczające sankcjonowanie prawnych regulacji normatywnych37. I w pierwszym, i drugim przypadku polityka i prawo, jako rozkaz suwerennej władzy państwowej skierowany do obywatela pod groźbą zastosowania przymusu, również dotyczące sfery medialnej, pozostaną ze sobą w relacjach zależności. Jeśli przyjąć, że media są nośnikiem komunikatów między instytucjami administracji państwa a społeczeństwem oraz między społeczeństwem a władzą z mandatem publicznym, to każda informacja o sprawach publicznych, jak też inna, umieszczona w mediach, stanowi informację publiczną i kształtuje opinię publiczną. W stosunku do wszystkich sfer działalności państwa, w tym informacyjnej, jak zauważa Grażyna Ulicka, decydenci polityczni kierują się normami prawnymi, ale też normami politycznymi38. Henryk Komarnicki pisze, że media, z jednej strony, przekazują społeczeństwu informacje o decydentach, przebiegu procesu decyzyjnego i wreszcie o planowanych decyzjach politycznych, ale też, z drugiej strony, przekazują publicz- ności informacje zgodne z interesem politycznym decydentów. Komarnicki pisze: Media kształtują opinię publiczną, a przede wszystkim (w warunkach wolności słowa i niezależności mediów) przekazują społeczeństwu informacje o decydentach, przebiegu procesu decyzyjnego i wreszcie o planowanych decyzjach politycznych. Dzięki tym in- formacjom społeczeństwo może kształtować swoją opinię na temat planowanych decyzji

36 Dubel Lech, 2007, Historia doktryn politycznych i prawnych do schyłku XX wieku, wydanie drugie, uzupełnione i poprawione, LexisNexis, Warszawa, s. 19. 37 Pałecki Krzysztof, 1988, Prawo, polityka, władza, Centralny Ośrodek Metodyczny Studiów Nauk Politycznych, Warszawa, s. 39. 38 Ulicka Grażyna, 2004, Determinanty polityki, w: Szmulik Bogumił, Żmigrodzki Marek (red.), Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie- Skłodowskiej, Lublin, s. 311. 36 Władza i media w Bułgarii

jeszcze przed ich podjęciem i następnie wywierać wpływ na proces decyzyjny i ostatecz- ny kształt podejmowanych decyzji39. Doktryna wolności mediów jest ściśle powiązana z doktryną wolności obywatelskich. Można przyjąć, że media będą tym bardziej wolne, im rzadziej polityczni decydenci będą podejmować działania normotwórcze i pozaprawne w celu ich ograniczenia; im rzadziej będą powoływać instytucje polityczne do nadzoru mediów czy strukturyzować instytucje medialne w instytucjach władzy politycznej. Skala wolności mediów jest skalą wolności społecznych i każdego pojedynczego człowieka, co – używając wykładni Jürgena Habermasa – oznacza, że „każda osoba ma mieć równe prawa do jak najszerszego systemu równych podstawowych wolności, dającego się pogodzić z takim samym systemem wol- ności dla wszystkich”40. Korzystając z terminologii Georga W.F. Hegla (1770–1831), można stwier- dzić, że wolność mediów wyraża „wolność przedmiotową narodu”. W Zasadach filozofii prawa Hegel pisze: „Istotą ducha jest wolność (...). Wszystkie właści- wości ducha istnieją tylko dzięki wolności, są tylko środkiem do wolności, wszystkie jej tylko poszukują i ją wytwarzają”41 i zauważa: państwo jako duch narodu jest obyczajem i świadomością jednostek, z których naród się składa (...). Ustrój poszczególnych państw zależy od samoświadomości narodu (...). Wartość ustroju bierze się ze zgodności ustroju ze stanem samowiedzy narodu, a w tym wyraża się zarazem wolność przedmiotowa narodu42. Przyjmując wykładnię Hegla, można uznać, że wolność przedmiotowa narodu to zgodność ustroju państwa ze stanem samowiedzy narodu i może się ona objawiać poprzez nieskrępowane głoszenie prawdy o świecie w mediach. Praw- da ta może wynikać ze społecznej i politycznej różnorodności oczekiwań i potrzeb, które są bardzo złożone, bowiem wynika z podstawowych wolności każ- dego pojedynczego człowieka, które dają się pogodzić z takim samym systemem wolności dla wszystkich.

39 Komarnicki Henryk, 2004, Decyzje polityczne i proces decyzyjny, w: Szmulik Bogumił, Żmigrodzki Marek (red.), Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, Wydawnictwo Uniwersy- tetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 299. 40 Habermas Jürgen, 1992, Faktizität und Geltung. Beiträge zur Diskurstheorie des Rechts und des demokratischen Rechtsstaates, Frankfurt am Main, wydanie w języku polskim: 2005, Faktyczność i obowiązywanie. Teoria dyskursu wobec zagadnień prawa i demokratycznego pań- stwa prawnego, tłum. Adam Romaniuk, Robert Marszałek, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, s. 99. 41 Hegel Georg Wilhelm Friedrich, 1821, Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie, Berlin, wydanie w języku polskim: 1958, Wykłady z filozofii dziejów, tłum. Janusz Grabowski, Adam Landman, PAN, Komitet Filozoficzny, Warszawa, t. 1, s. 27. 42 Hegel Georg Wilhelm Friedrich, 1821, Grundlinien der Philosophie des Rechts, Berlin, wydanie w języku polskim: 1969, Zasady filozofii prawa, tłum. Adam Landman, PWN, Warszawa, s. 272–275. Rozdział 1. Założenia teoretyczne, metody badawcze, podstawowe pojęcia 37

Nie zawsze prawda kreślona przez władze państwa stoi w zgodzie z oczeki- waniami czy potrzebami społecznymi, a tym bardziej jednego człowieka. Po- dobnie jak prawda głoszona przez media o państwie i społeczeństwie. Często politycy, media i społeczeństwo mogą stać ze sobą w sprzeczności. Hegel pisze, że państwo jako duch narodu jest obyczajem i świadomością jednostek, z któ- rych składa się naród i które głoszą prawdę43. Do sfery ducha narodu można zaliczyć doktrynę wolności mediów, które głoszą prawdę. W strukturze mediów wolność i prawda będą realizowane w pewnego rodzaju trójkącie, wyznaczonym trzema punktami: nadawcą, odbiorcą i przedmiotem informacji, a więc w tym wypadku osobą, instytucją lub społecznością, o której mówi przekaz. Od strony nadawcy wolność będzie oznaczać możliwość nieskrępowanego wyrażania opinii i przekazywania odkrytej prawdy. Od strony odbiorcy – zaspo- kajanie informacyjnych potrzeb i nieskrępowane poszukiwanie prawdy, a przedmiotem wolności będzie osoba, instytucja, społeczność czy społeczeń- stwo stanowiące treść przekazu44. Na tych trzech płaszczyznach w Bułgarii czę- sto dochodziło do zderzenia praw i wolności.

1.1.3. System medialny

Spójnej definicji systemu medialnego w literaturze przedmiotu brak45, choć teorii dotyczących mediów powstało na świecie wiele46. Na media spoglądano z punktu widzenia komunikowania masowego w ujęciu modelowym, roli me- diów w systemie społecznym, w gospodarce rynkowej, w stosunkach mediów i władzy, czy (re)produkcji, bądź też (re)prezentacji otaczającego świata, funkcji

43 Ibidem, s. 275. 44 Gałkowski Jerzy W., 1998, Wolność słowa jako wartość, w: Wolność słowa w mediach audiowizualnych. Załącznik do Sprawozdania Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji z rocznego okresu działalności. Materiały z konferencji KRRIT. Wolność słowa w mediach audiowizualnych, War- szawa, marzec 1998, www.krrit.gov.pl/sprawozdania.pdf, s. 5. 45 Zwraca na to uwagę, między innymi, Bartłomiej Golka, pisząc, że „ostrość takich pojęć, jak «system medialny» czy same «media» utrudnia wypełnianie ich treścią zgodnie z rygorami po- prawności naukowej” (Golka Bartłomiej, 2007, System medialny Stanów Zjednoczonych, op.cit., s. 2). Janusz Adamowski stara się jednak określić definicję systemu medialnego, pisząc: „Gdyby, w pewnym uproszczeniu, przyjąć, że system to skoordynowany wewnętrznie i mający określoną strukturę układ wielu elementów, a ponadto całokształt zasad organizacyjnych, norm prawnych i reguł obowiązujących w danej sferze aktywności (w tym przypadku medialnej), to o istnieniu takiego systemu [medialnego Wielkiej Brytanii – przyp. aut.]) możemy mówić” (Adamowski Janusz W., 2006, Czwarty stan. Media masowe w pejzażu społecznym Wielkiej Brytanii, Oficyna Wydawnicza Aspra-JR, Warszawa, s. 11). 46 Opisy modeli patrz: Goban-Klas Tomasz, 2005, Media i komunikowanie masowe, op.cit., s. 52–79; Baran Stanley J., Davis Dennis K., 2006, Mass Communication Theory. Foundations, Ferment, and Future, wydanie w języku polskim: 2007, Teorie komunikowania masowego, tłum. Agata Sadza, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. 38 Władza i media w Bułgarii propagandowej czy edukacyjnej i tak dalej47. Media rozpatrywano też między innymi w kategoriach społecznych, kulturowych, politycznych, ideowych, języ- kowych. Systematycznych ujęć teoretycznych dotyczących mediów, a także analiz de- finiujących media w kontekście systemu również nie jest wiele, co wcale nie oznacza, że nie podejmowano prób opisu i definiowania tej kategorii.

1.1.3.1. Polskie spojrzenie na system medialny W Polsce Walery Pisarek, nestor polskiego prasoznawstwa, od wielu lat kon- sekwentnie stosuje terminologię „prasa” praktycznie do wszystkiego, co dotyczy mediów – zarówno jako środka masowego komunikowania, jak i instytucji oraz całych zespołów ludzkich pracujących w prasie48, co jest zresztą zgodne z usta- wą Prawo prasowe z dnia 26 stycznia 1984 roku49, gdzie w rozumieniu ustawy prasa oznacza: Publikacje periodyczne, które nie tworzą zamkniętej, jednorodnej całości, ukazujące się nie rzadziej niż raz do roku, opatrzone stałym tytułem albo nazwą, numerem bieżącym i datą, a w szczególności: dzienniki i czasopisma, serwisy agencyjne, stałe przekazy telek- sowe, biuletyny, programy radiowe i telewizyjne oraz kroniki filmowe; prasą są także wszelkie istniejące i powstające w wyniku postępu technicznego środki masowego przekazywania, w tym także rozgłośnie oraz tele- i radiowęzły zakładowe, upowszechniające publikacje periodyczne za pomocą druku, wizji, fonii lub innej techniki rozpowszechniania; prasa obejmuje również zespoły ludzi i poszczególne osoby zajmujące się działalno- ścią dziennikarską (art. 7 ust. 2/1). Bartłomiej Golka z Uniwersytetu Warszawskiego pisze, że termin „prasa”, podobnie jak „system prasowy”, stały się anachroniczne wobec zmieniającej się rzeczywistości medialnej. W książce poświęconej systemowi medialnemu Fran- cji (2001) Golka pisze, iż „współczesną informację masową należy traktować jako złożony, a jednocześnie spójny system naczyń połączonych, wzajemnie na siebie oddziaływujących”50. Tezę tę Golka potwierdza również w swojej naj- nowszej publikacji na temat systemu medialnego Stanów Zjednoczonych (2007), gdzie zauważa wprost, że: Wszystkie media danego kraju wyrastają ze wspólnego pnia historyczno-kulturowego, kształtują się w konkretnych ramach konstytucyjno-prawnych, stanowią odbicie określo-

47 Patrz teorie zebrane w: Baran Stanley J., Davis Dennis K., 2007, Mass Communication The- ory. Foundations, Ferment and Future, op.cit.; Mrozowski Maciej, 2001, Media masowe, władza rozrywka, biznes, op.cit.; Goban-Klas Tomasz, 2005, Media i komunikowanie masowe, op.cit., w nich szeroka bibliografia przedmiotu. 48Pisarek Walery, 2002, Nowa retoryka dziennikarska, Universitas, Kraków; Pisarek Walery, 2002, Kodeksy etyki dziennikarskiej, w: Bauer Zbigniew, Chudziński Edward, Dziennikarstwo i świat mediów, Oficyna Cracovia, Kraków, s. 289–298; Pisarek Walery (red.), 2006, Słownik terminologii medialnej, Universitas, Kraków. 49 Prawo prasowe z dnia 26 stycznia 1984 r., DzU nr 5/1984, poz. 24 z późniejszymi zmianami. 50 Golka Bartłomiej, 2001, System medialny Francji, op.cit., s. 8–9. Rozdział 1. Założenia teoretyczne, metody badawcze, podstawowe pojęcia 39

nych poglądów i relacji ekonomicznych, a zmiany zachodzące w każdym z tych kompo- nentów odbijają się na całości rynku medialnego51. Trudno z takim podejściem się nie zgodzić. Media same w sobie stanowią system złożony, a jednocześnie są częścią mocno złożonego systemu politycznego, uwarunkowań społecznych, kulturowych i ekonomicznych, elementem systemu konstytucyjno-prawnego kraju i wchodzą w relacje z innymi podmiotami życia politycznego, gospodarczego, kulturalnego, społecznego w kraju i za granicą. W każdych ramach historyczno-kulturowych i politycznych pełnią one odpowiedzialne funkcje w kraju, ale też oddziaływają na kraj spoza jego granic terytorialnych (media emigracyjne), jak też z kraju na zagranicę. Jeśli nie są szczególnie ograniczone, media nie posiadają granic w oddziały- waniu społecznym, kulturalnym czy politycznym, a coraz częściej także ekonomicznym. Media (współ)tworzą wewnętrzne i zewnętrzne struktury w systemach i jed- nocześnie same tym systemom podlegają. Opisując system medialny Stanów Zjednoczonych, Golka zarysowuje histo- ryczny rozwój mediów w USA; ukazuje ich formy instytucjonalne; sygnalizuje dyskusje na temat funkcjonowania dziennikarstwa jako atrybutu państwa demokratycznego oraz ukazuje powiązania między mediami52. Maciej Mrozowski sytuuje media w systemie organizacyjnym państwa, wi- dząc je w formach zależności pomiędzy instytucjami systemu politycznego a systemu ekonomicznego, w których media pełnią istotną rolę według pozio- mów oddziaływania (media krajowe, media regionalne, media lokalne, media środowiskowe). W książce Media masowe, władza rozrywka, biznes Mrozowski zwraca uwagę, że system medialny jest częścią systemu organizacyjnego pań- stwa i sytuuje go pomiędzy instytucjami systemu politycznego oraz instytucjami systemu ekonomicznego państwa na odpowiednich dla siebie poziomach funkcjonowania: centralnym, regionalnym, lokalnym i środowiskowym. Mrozowski zaznacza, że, podobnie jak centralne instytucje systemu politycznego i ekonomicznego, media krajowe (centralne) wpływają na wszystkie pozostałe struktury systemu medialnego (media regionalne, lokalne, środowiskowe) i wszystkie wespół globalnie oddziałują na zbiorowości odbiorcze53. Zdaniem Mrozowskiego instytucje medialne oddziałują na instytucje systemu politycznego i ekonomicznego, ale też same znajdują się pod (bez)pośrednim oddziaływaniem instytucji politycznych i ekonomicznych54. O złożoności systemowej oraz uwarunkowaniach zewnętrznych i wewnętrz- nych mediów wielokrotnie pisał Tomasz Goban-Klas. Umiejscawia on media w systemie społecznym, ekonomicznym, politycznym i kulturowym (1972;

51 Golka Bartłomiej, 2007, System medialny Stanów Zjednoczonych, op.cit., s. 6. 52 Ibidem, s. 6. 53 Mrozowski Maciej, 2001, Media masowe, władza, rozrywka, biznes, op.cit., s. 123. 54 Ibidem, s. 120. 40 Władza i media w Bułgarii

1994; 1975; 1978; 2005), a także w sferze publicznej (1992), w systemie komunikowania społecznego oraz w kształtującym się pod wpływem nowych mediów społeczeństwie informacyjnym (1999)55. W 1975 roku Tomasz Goban-Klas opracował syntetyczny model komunikowania masowego poprzez media w szerokim kontekście procesu społecznego, a mianowicie w procesie rozwoju społecznego (1978). Wśród najważniejszych kategorii warunkujących istnienie i przebieg procesu komunikowania społecznego Goban-Klas wyróżnia: poziom technologii wpły- wający, między innymi, na rozwój technik komunikowania, ekonomikę, w tym charakter własności środków komunikowania, ideologię wyznaczającą rolę i zasady działania środków komunikowania w życiu społecznym i politycznym oraz kulturę określającą język i formę przekazów masowych56. Proces komunikowania masowego Goban-Klas ujmuje w formie warunkowej (biernej) i warunkującej (czynnej) rozwój społeczny. W samym procesie komunikowania masowego wyróżnia dwa rodzaje podmiotów społecznych – instytucje społeczne oraz społeczeństwo. Jego zdaniem, instytucje społeczne oddziałują na społeczeństwo poprzez sprawowanie przysługującej im władzy, a z kolei społe- czeństwo kontroluje instytucje poprzez swe działania i opinię publiczną57. Tematowi systematyzacji mediów wiele publikacji poświęciła Bogusława Dobek-Ostrowska, dzieląc system medialny na poszczególne elementy organizacji medialnych, które funkcjonują na rynkach: prasowym (redakcje dzienni- ków i czasopism), radiowym (stacje i sieci radiowe), telewizyjnym (kanały i sieci telewizyjne), nowych mediów (portale internetowe) oraz telekomunika- cyjnym (operatorzy sieci telefonicznych, kablowych, satelitarnych)58. Zdaniem Dobek-Ostrowskiej, media stanowią „jądro systemu”, które wchodzi w interakcje z elementami należącymi do tak zwanego rynku pierwotnego i rynku wtórnego59.

55 Goban-Klas Tomasz, 1972, Problematyka publiczności na tle struktury społecznej, „Studia Socjologiczne” nr 2, s. 77–105; Goban-Klas Tomasz, 1974, Badanie zbiorowości mediów, „Zeszyty Prasoznawcze” nr 2, s. 5–18; Goban-Klas Tomasz, 1975, Rola prasy w przeobrażeniach społeczno- -gospodarczych PRL, „Zeszyty Prasoznawcze”, nr 2, s. 5–20; Goban-Klas Tomasz, 1978, Komuni- kowanie masowe. Zarys problematyki socjologicznej, Ośrodek Badań Prasoznawczych, Kraków; Goban-Klas Tomasz, 1992, Mass Media w Polsce 1989–1992: rekonstrukcja sfery publicznej, nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego, Pracownia Socjologii Kultury i Komunikowania, Kraków; Goban-Klas Tomasz, Sienkiewicz Piotr, 1999, Społeczeństwo informacyjne: szanse, zagrożenia, wyzwania, Wydawnictwo Fundacji Postępu Telekomunikacji, Kraków; Goban-Klas Tomasz, 2005, Media i komunikowanie masowe, op.cit. 56 Goban-Klas Tomasz, 2005, Media i komunikowanie masowe, op.cit., s. 74. 57 Ibidem. 58 Dobek-Ostrowska Bogusława (red.), 2007, Media masowe na świecie. Modele systemów medialnych i ich dynamika rozwojowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 16– –17. 59 Dobek-Ostrowska Bogusława, 2004, Media masowe i aktorzy polityczni w świetle studiów nad komunikowaniem masowym, Astrum, Wrocław, s. 70–72. Rozdział 1. Założenia teoretyczne, metody badawcze, podstawowe pojęcia 41

Dobek-Ostrowska zauważa, że rynek pierwotny tworzą: publiczność mediów masowych i rynek reklamy, na którym funkcjonują zleceniodawcy, agencje reklamowe i domy mediowe działające na zlecenie i w imieniu zleceniodawców. Rynek wtórny zaś obejmuje relacje z dostawcami software, czyli produktów medialnych przemysłu fonograficznego i audiowizualnego, oraz z ich dystry- butorami, agencjami prasowymi/informacyjnymi i dostawcami hardware, czyli przemysłem dostarczającym nowych technologii, oprogramowania, sprzętu, niezbędnego do prowadzenia produkcji przez media; instytucje reglamentujące – kontrolujące, czyli ośrodki władzy politycznej, jak parlament, rząd, elity i partie polityczne, instytucje kontrolujące, jak na przykład rady audiowizualne, radiowe i telewizyjne60. W ramach systemu medialnego Dobek-Ostrowska wyróżnia: podsystem radia, telewizji, prasy drukowanej, telematyczny i nowych mediów. Jak pisze: Każdy system medialny operuje na określonym terytorium, którego zasięg wyzna- czają granice konkretnych państw, jednak efekty jego działania często wykraczają poza nie. System medialny jest wypadkową jego realizacji z zewnętrznym otoczeniem, tj. systemem społecznym, politycznym, ekonomicznym, kulturalnym (...). System medialny, sam będąc strukturą dynamiczną, podlegającą transformacji i zmianom, oddziałuje na otoczenie zewnętrzne. Ma on wpływ na ewolucję i przeobrażenia dokonujące się w sferze społecznej, politycznej, ekonomicznej czy kulturalnej61. O ile rozpatrywanie świata w kategoriach systemu politycznego upowszech- niono w ostatnich dziesięcioleciach62, o tyle o mediach w rozumieniu systemowym mówi się w ostatnich latach. W polskiej nauce o komunikowaniu opisano już, z różnego punktu widzenia, systemy medialne: Wielkiej Brytanii63, Stanów Zjednoczonych64 i Francji65. Janusz W. Adamowski, w wydanej w 2006 roku książce zatytułowanej Czwarty stan. Media masowe w pejzażu społecznym Wielkiej Brytanii, prezentuje genezę i rozwój mediów w Wielkiej Brytanii, gdzie pełnią one funkcję

60 Ibidem. 61 Ibidem, s. 16. 62 W dawnych opracowaniach dla określenia tego, co dziś nazywamy systemem politycznym, używano takich terminów, jak reżim polityczny, ustrój, rząd, naród, państwo. 63 Patrz np.: Adamowski Janusz W., 2006, Czwarty stan, op.cit.; Konarska Katarzyna, 2007, System mediów elektronicznych w Wielkiej Brytanii, op.cit.; Jędrzejczyk-Kuliniak Katarzyna, 2007, Prasa w Wielkiej Brytanii – rynek prasy informacyjnej, w: Dobek-Ostrowska Bogusława (red.), Media masowe na świecie. Modele systemów medialnych i ich dynamika rozwojowa, Wydawnic- two Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 135–151; Węglińska Agnieszka, 2007, Zmiany na rynku radiowo-telewizyjnym w Wielkiej Brytanii, w: Dobek-Ostrowska Bogusława (red.), Media masowe na świecie. Modele systemów medialnych i ich dynamika rozwojowa, Wydawnictwo Uni- wersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 153–179. 64 Golka Bartłomiej, 2007, System medialny Stanów Zjednoczonych, op.cit.; Płudowski To- masz, 2007, Amerykański rynek telewizyjny, w: Dobek-Ostrowska Bogusława (red.), Media masowe na świecie. Modele systemów medialnych i ich dynamika rozwojowa, Wydawnictwo Uniwersy- tetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 61–79. 65 Golka Bartłomiej, 2001, System medialny Francji, op.cit. 42 Władza i media w Bułgarii czwartej władzy (czwartego stanu), a dogodne warunki wyjątkowo harmonijne- go i wszechstronnego rozwoju społeczno-ekonomicznego wspomagały proces ich rozwoju66. W podobnym ujęciu opisuje system medialny USA Bartłomiej Golka w książce System medialny Stanów Zjednoczonych (2007). Pierwsze trzy rozdziały poświęca historii rozwoju prasy w USA, ukazuje początki radia i telewizji w Stanach Zjednoczonych Ameryki oraz wskazuje historyczne zdarzenia, które w zasadniczy sposób przyczyniły się do ukierunkowania zasadniczych elementów rozwoju amerykańskich mediów w funkcjonalnym, strukturalnym oraz ideologicznym planie. W planie historycznym i funkcjonalnym ujęciu Gol- ka rozpatrywał również system medialny Francji67. Większość prac z zakresu systemów medialnych przedstawia je w zastawie- niu z innymi systemami bądź w ujęciu porównawczym, jak, na przykład, praca Beaty Ociepki i Magdaleny Ratajczak Media i komunikowanie polityczne. Niemcy, Austria, Szwajcaria (2000)68, praca Alicji Jaskierni Publiczne media elektroniczne w Europie (2006)69 czy Media a integracja europejska (2004) pod redakcją Agnieszki Hess i Teresy Sasińskiej-Klas70. Na polskim rynku ukazało się również kilka prac obejmujących swym zakresem media polskie71 lub ściśle określony okres czasowy systemów medialnych w poszczególnych państwach, jak, na przykład, książka Rosyjskie media i dziennikarstwo czasów przełomu (1985–1997) Janusza Adamowskiego (1998)72 czy książka Jak porozumiewają się Szwajcarzy? Media wielokulturowej Szwajcarii Magdaleny Ratajczak poświęcona mediom w Szwajcarii73. W wielu publikacjach zestawiono teksty naukowe wielu autorów, dotyczące kilku krajów, i ukazano systemy medialne według różnorodnych kluczy tematycznych, jak na przykład w wymienionej wyżej książce Media a integracja europejska (2004) pod redakcją Agnieszki Hess i Teresy Sasińskiej-Klas czy w publikacjach pod redakcją Bogusławy Dobek-Ostrowskiej: Transformacja

66 Adamowski Janusz W., 2006, Czwarty stan, op.cit. 67 Golka Bartłomiej, 2001, System medialny Francji, op.cit. 68 Ociepka Beata, Ratajczak Magdalena, 2000, Media i komunikowanie polityczne. Niemcy, Au- stria, Szwajcaria, Oficyna Wydawnicza Arboretum, Warszawa. 69 Jaskiernia Alicja, 2006, Publiczne media elektroniczne w Europie, Aspra-JR, Warszawa. 70 Hess Agnieszka, Sasińska-Klas Teresa (red.), 2004, Media a integracja europejska, Wydaw- nictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. 71 Braun Juliusz, 2005, Potęga czwartej władzy, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, War- szawa, s. 65–218; Gluza Renata, 1999, Media w Polsce w XX wieku, Press, Warszawa; Grzelewska Danuta, Habielski Rafał, Kozieł Andrzej, Osica Janusz, Piwońska-Pykało Lidia, 2001, Prasa, radio i telewizja w Polsce. Zarys dziejów, Elipsa, Warszawa. 72 Adamowski Janusz, 1998, Rosyjskie media i dziennikarstwo czasów przełomu (1985–1997), Elipsa, Warszawa; Adamowski Janusz, 2002, Transformacja rosyjskich środków masowej informacji (lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte), w: Dobek-Ostrowska Bogusława (red.), 2002, Trans- formacja systemów medialnych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej po 1989 r., Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 35–60. 73 Ratajczak Magdalena, 2004, Jak porozumiewają się Szwajcarzy? Media w wielokulturowej Szwajcarii, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. Rozdział 1. Założenia teoretyczne, metody badawcze, podstawowe pojęcia 43 systemów medialnych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej po 1989 r. (2002)74, Media masowe w demokratyzujących się systemach politycznych (2006)75, Media masowe na świecie. Modele systemów medialnych i ich dynamika rozwojowa (2007)76. Do tej pory nie poświęcono jednak uwagi systemowi medialnemu Bułgarii.

1.1.3.2. Bułgarskie spojrzenie na system medialny Również w bułgarskiej literaturze przedmiotu brakuje publikacji na temat systemu medialnego tego kraju, choć istnieje wiele opracowań na temat samych mediów i komunikowania poprzez media. Eliezer Alfandari (Елиезер Алфандари, ur. 1941), medioznawca i socjolog z Uniwersytetu Sofijskiego, zwraca uwagę, że każdy system medialny powinien być rozpatrywany na trzech płaszczyznach: polityczno-normatywnej, prawno- -normatywnej i etyczno-normatywnej77, ale on sam nie podejmuje tego typu badań nad mediami. Alfandari, podobnie jak inni medioznawcy i politolodzy bułgarscy, nie zwraca uwagi na instytucjonalizację mediów w ramach systemu politycznego, choć wydaje się, że w wypadku Bułgarii ma to największe znaczenie. W Bułgarii ukazały się liczne prace naukowe dotyczące bułgarskiej telewi- zji78, radia79, prasy80, jak też wiele książek i rozproszonych tekstów w czasopi- smach naukowych na temat bułgarskich mediów rozpatrywanych w aspekcie języka, kultury czy etyki, bądź roli, jaką media pełnią w konfliktach społecz-

74 Dobek-Ostrowska Bogusława (red.), 2002, Transformacja systemów medialnych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej po 1989 r., op.cit. 75 Dobek-Ostrowska Bogusława (red.), 2006, Media masowe w demokratyzujących się systemach politycznych. W drodze do wolności słowa i mediów, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocław- skiego, Wrocław. 76 Dobek-Ostrowska Bogusława (red.), 2007, Media masowe na świecie, op.cit. 77 Алфандари Елиезер, 2000, Медиите и властта, op.cit., s. 11. 78 Николова Райна, 2006, Възникване и развитие на радиото и телевизията в България. Публичноправни аспекти, Сиела, София; Николова Райна, 2004, Телевизионната програма на обществената телевизия. Публичноправни аспекти, Сиби, София; Пешева Маргарита, 1995, Дворецът на Дедал: Телевизионният лабиринт: Опит за история на българската телевизия, Полипринт, София; Пешева Маргарита, Телевизионното махало, Полипринт, Враца; Иванова Поля, 2005, Първа програма на БНТ 1959–2000. Канал 1, Университетско издателство „Св. Климент Охридски”, София. 79.Димитров Веселин, 1994, История на радиото в България, Издателска къща „Витраж”, София, t. 1–2. 80 Боршуков Георги, 2003, История на българската журналистика 1844–1877, 1878– –1885, wydanie trzecie, Парадокс, Университетско издателство „Св. Климент Охридски”, София, s. 22–23; Топалов Кирил, 1990, Възрожденци, Университетско издателство „Св. Климент Охридски”, София t. 1–2; Топeнчаров Владимир, 1981, Българска журналистика, исторически очерк в два тома, 1885–1903 г., Наука и изкуство, София, t. 1–2. 44 Władza i media w Bułgarii nych81. Jak jednak zauważył Eliezer Alfandari, brak solidnej analizy mediów w ujęciu systemowym jest powodowany brakiem podejścia systemowego do mediów w bułgarskiej nauce o komunikowaniu82. Do tej pory w Bułgarii nie powstało całościowe opracowanie poświęcone mediom w ujęciu systemowym a warto zaznaczyć, że konceptualizacje sfery medialnej, jak również jej opracowania są nacechowane zwykle silnym elementem subiektywizmu. Alfandari, który poświęcił wiele publikacji bułgarskim mediom (1995; 1996; 1998; 2000)83, nie rozpatruje ich w ujęciu systemowym84. Najważniejszą funkcją mediów, zdaniem Alfandariego, powinna być ich misja społeczna. Bułgarski medioznawca nie uważa jednak, by rolą mediów była socjalizacja czy resocjalizacja społeczeństwa, choć zauważa, że ich rola w bu- dowaniu społeczeństwa obywatelskiego i kontroli władzy przez społeczeństwo jest trudna do przecenienia. Spojrzenie na system bułgarskich mediów, opisane przez Alfandariego jakby ad hoc, przy okazji opisu systemu medialnego USA, w książce Media i władza. Dziennikarstwo między wolnością słowa a odpowiedzialnością społeczną (2000)85 mocno się zdezaktualizowało. Niemniej ukazuje ono podstawowe problemy dotyczące relacji pomiędzy mediami a polityką medialną w Bułgarii od początków procesu transformacji (1989) do 1999 roku. Należy podkreślić, że w książce pod tytułem Media i władza, w zasadzie je- dynej na rynku bułgarskim, w której analizuje się media w ujęciu systemowym, idealnym wzorcem dla Alfandariego jest system medialny USA i na jego podstawie ukazuje on, jakby na marginesie, niedostatki bułgarskiego systemu medialnego. Spójność systemową bułgarskich mediów trudno w tej pozycji wy-

81 Кръстева Луливера, 1996, Социални конфликти и журналистика, Софийски Универ- ситет „Св. Климент Охридски”, Факултет по журналистика, София. 82 Алфандари Елиезер, 2000, Медиите и властта, op.cit., s. 12. 83 Алфандари Елиезер, 1995, Пазарното и политическото в новата ни журналистика, w: Журналистика в тоталитарното и посттоталитарното общество, „Сборник студии на Факултета по журналистика и масова комуникация”, София, s. 113–122; Алфандари Елиезер, 1996, Медии, политика, бизнес (1990–1996), w: Милев Симо (red.), Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапублицистика, Балкан медиа, София, t. 2, s. 120–137; Алфандари Елиезер, 1998, Цензура върху медите и цензура чрез медите, w: Милев Симо (red.), 1998, Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапублицистика, Балкан медиа, София, t. 2, s. 280–297; Алфандари Елиезер, 1998, Чуждестранният медиен капитал в България – комерсиална или политическа целесъобразност?, w: Милев Симо (red.), 1998, Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапублицистика, Балкан медиа, София, t. 2, s. 617–623; Алфандари Елиезер, 2000, Медиите и властта, op.cit.; Алфандари Елиезер, 2000, Би Би Си и британска медийна регулация, w: Панайотов Филип (red.), Би Би Си и България. BBC and Bulgaria. 60 години предавания за България. Материали от научна конференция, Факултет по журналистика и масова комуникация, СУ „Св. Климент Охридски” и Българска редакция на Би Би Си, София, s. 105–112. 84 Алфандари Елиезер, 2000, Медиите и властта, op.cit., s. 11. 85 Ibidem. Rozdział 1. Założenia teoretyczne, metody badawcze, podstawowe pojęcia 45 chwycić, chyba że z pisanych w podtekście, między wierszami, uwag na temat mediów w Bułgarii, jako odniesień do systemu amerykańskiego. Zdaniem Alfandariego, państwo, poprzez swoją politykę komunikacyjną (nazywaną dalej polityką medialną), wprowadza w obieg społeczny funkcje regulujące rolę mediów w społeczeństwie. Narzuca ono ramy polityczno- normatywne, prawno-normatywne i etyczno-normatywne w zakresie działalno- ści mediów i w klasie jej przedmiotu podejmuje decyzje odnośnie do wolności słowa i mediów oraz społecznej odpowiedzialności dziennikarza. Alfandari pisze: Oczywiście, w każdym konkretnym przypadku decyzje takie urzeczywistniane są w teorii i praktyce, w zależności od ideologicznej i medialnej doktryny, charakterystycz- nej dla polityki każdego państwa i praktyki jego władzy (...). W postkomunistycznej Buł- garii wolność słowa i mediów oraz społeczna odpowiedzialność dziennikarza jest materią niejasną, której regulacja jest pozbawiona koncepcji 86. Alfandari hołduje amerykańskiej koncepcji społecznej odpowiedzialności dziennikarzy87 i w odniesieniu do niej opisuje zarówno system medialny w USA, jak i jego niedostatki występujące w Bułgarii. Zdaniem Alfandariego, okres komunizmu spowodował wypaczenia systemu medialnego w Bułgarii, gdyż, jak pisze: Komunistyczna ideologia, odnosząc się do mediów całkowicie instrumentalnie, nie potrzebowała prawdziwie naukowych analiz mediów, bo sama je tworzyła, nie miały one charakteru naukowo-badawczego, lecz instrumentalno-zastosowawczy, podporządkowany chwilowym potrzebom rządzących (...). Przemiany po 1989 r. pokazały znowu, że kolejne rządy, przejmujące władzę, nie mają programu, nie mówiąc o koncepcji, odpowiedniej dla transformacji mediów. Najpierw mówiło się o likwidacji komunistycznego monopolu i zniesieniu cenzury, ale przedtem nie sformułowano pozytywnej formuły zmian (...). W rezultacie zaczęły wychodzić jakieś periodyczne, niewidzialne na rynku wydania: nie wiadomo dlaczego wszystko zaczęło się od tematów pornograficznych (ktoś zdecydował zapewne, że właśnie tego brakowało w Bułgarii), pojawiły się różne pisemka partyjne, zaczęły wychodzić prywatne gazety, prezentowane jako niezależne, pojawili się obcy in- westorzy (...). Równolegle z tym zaczęły się próby regulacji prawnych bułgarskiej przestrzeni medialnej, ale to z kolei stało się faktem dopiero po dziewięciu latach zmian 88. A wszystko to, jak podkreśla, doprowadziło do tego, że do dziś w Bułgarii nie opracowano nowego, całościowego modelu procesu transformacji mediów. „A jeśli nawet taki powstał, to jest on publicznie nieznany”89.

86 Ibidem, s. 10, 11. 87 Szerzej na ten temat: Płonkowski Tomasz, 1995, Amerykańska koncepcja społecznej odpo- wiedzialności dziennikarzy, Instytut Kultury, Warszawa. 88 Алфандари Елиезер, 2000, Медиите и властта, op.cit., s. 11. 89 Ibidem. 46 Władza i media w Bułgarii

Bułgarskim mediom, zauważa Alfandari, brakuje przyswojenia takich podstawowych zasad wolności słowa i mediów, jak: obiektywizm, pluralizm, tolerancja, dostęp do różnych grup socjalnych. Biorąc pod uwagę analizę zawartości bułgarskie media są wciąż przekonująco-propagandowe, czym odbiegają od klasycznego dziennikarstwa i jego celów, by przede wszystkim informować o świecie, wyjaśniać zjawiska i je analizować. Zamiast takiej konkretnej treści czytelnik otrzymuje jakieś sygnały i kody polityczne, kamuflowane pod przykrywką informacyjnej podszewki. Zamiast być dziennikarskimi, media w Bułgarii są oceniająco-normatywne i ta podstawowa ich cecha funkcjonuje jako kryterium dziennikarskiego profesjonalizmu. W praktyce, media bułgarskie wytworzyły swój model – na- rzucanego, propagandowego dziennikarstwa 90. Według Alfandariego, narzucony model propagandowy znajduje swe od- zwierciedlenie zarówno w tematyce, jak i stylistyce bułgarskich mediów. Służebna rola [mediów – przyp. aut.] jest absolutnie ukierunkowana na rzecz ekipy rządzącej. Jako personage, media niosą w sobie całą treść dziennikarstwa – od protoko- larnego po bulwarowy jego wariant, a dział organizacyjno-instytucjonalnej informacji coraz bardziej rośnie kosztem faktografii i tematyki, ważnej z punktu widzenia szerokiego interesu publicznego91. Służebna rola bułgarskich mediów wynika, zdaniem Alfandariego, z roli, ja- ką przypisywano w czasach komunistycznych dziennikarstwu – że ma ono słu- żyć interesom politycznym władzy, a nie społeczeństwu. „I właśnie dlatego w Bułgarii nie ma grup medialnych czy pojedynczych dziennikarzy, którzy od- dzieliliby się od świata polityki albo zabezpieczyli się przed politycznymi naci- skami”92. Ten model działania jest też kluczowy w pojmowaniu mediów przez władzę w Bułgarii. „Dla niej [władzy – przyp. aut.] są one [media – przyp. aut.] jej przedłużeniem w społeczeństwie, jej publicznym środkiem zarządzania społe- czeństwem”93. To właśnie z tej przyczyny, zdaniem Alfandariego, „dziennikarstwo bułgar- skie jest nieprofesjonalne: nie jest ono pośrednikiem społecznym, a częścią systemu politycznego, pozbawione autonomii”94. Ten bardzo skrótowo nakreślony model systemu działania mediów w Bułga- rii, na marginesie opisu systemu medialnego USA (co należy podkreślić), nie odbiega tematycznie od wcześniejszych publikacji Alfandariego. W zasadzie od samego początku procesu przemian politycznych i medialnych w Bułgarii autor pokazuje, że w tamtejszym dziennikarstwie brak profesjonalizmu, rozumianego jako misja społeczna mediów, że media pełnią służebną rolę wobec politycznej władzy, są jej podległe, chodzą na jej smyczy i pod jej dyktando.

90 Ibidem, s. 14. 91 Ibidem. 92 Ibidem. 93 Ibidem. 94 Ibidem. Rozdział 1. Założenia teoretyczne, metody badawcze, podstawowe pojęcia 47

W 1995 roku Alfandari zwracał uwagę, że nawet sprywatyzowane w pełni media (prasa, lokalne radiostacje i stacje telewizyjne) wykazywały podległość polityczno-partyjną, a media publiczne (radio i telewizja publiczne), znajdując się w sytuacji wyboru między prawami rynku a realizacją funkcji społecznych oraz politycznch, nie ryzykowały konfliktu z władzami i stały się de facto mediami gabinetów, promującymi ich polityczne doktryny i partyjne programy95. Za narzędzie uzależnienia mediów od władzy państwowej Alfandari uznał też reklamę jako ukryte źródło finansowania mediów przychylnych władzy po- litycznej96. Zależność mediów prywatnych od władzy jest także widoczna– zdaniem Al- fandariego – w ograniczonym dostępie (wąskie gardło) do zasobów i usług, co do których państwo posiada monopol. Jego zdaniem, do takich należą: zasoby mieszkalno-biurowe (różna cena za najem budynków i biur w zależności od sympatii bądź antypatii władzy wobec redakcji danej gazety97, radia czy telewizji), poligrafia, częstotliwości nadawcze, kredytowanie bankowe. „W tej dziedzinie również funkcjonuje mechanizm selekcji polityczno-partyjnej i tolerancji wobec określonych mediów”98. Jako zwolennik modelu systemu medialnego USA, Alfandari praktycznie w każdej swej publikacji krytykuje zbytnią centralizację mediów w Bułgarii (większość jest drukowana w Sofii), co – jego zdaniem – powoduje ograniczenie wypowiedzi całej struktury socjalnej i staje się przywilejem tylko określonych kręgów społeczno-politycznych. Przy czym, zauważa, centralizacja publicznego interesu nie idzie w parze z reprezentacją interesów lokalnych, które zwykle są bardzo specyficzne. Alfandari uważa, że tylko rozwój systemu mediów lokalnych może zabez- pieczyć publiczny głos środowisk regionalnych99. W Bułgarii sieć regionalna mediów publicznych nie jest rozwinięta. Zbyt wąsko również są reprezentowane w mediach grupy socjalne. Upolitycznienie mediów w Bułgarii, jak twierdzi Alfandari, dokonało się w sposób zarówno oficjalny, jak i dyskretny. Sposób dyskretny to prywatyzacja mediów w Bułgarii, poprzez którą w latach 90. XX wieku dokonano wielu ci- chych transferów finansów publicznych, które spowodowały przywłaszczenie sobie mediów przez grupy partyjne, wykorzystujące instytucjonalne mechanizmy do przejęcia ich jako prywatyzowanej własności majątku Skarbu Państwa. Polityczne uzależnienie mediów w sposób oficjalny dokonało się poprzez utrzymanie gigantów państwowych – Bułgarskiego Radia Narodowego i Bułgarskiej

95 Алфандари Елиезер, 1995, Пазарното и политическото в новата ни журналистика, op.cit., s. 113–122. 96 Алфандари Елиезер, 1996, Медии, политика, бизнес (1990–1996), op.cit., s. 120–137. 97 Należałoby zwrócić uwagę na konflikt aparatu państwa z tygodnikiem „Kultura” („Култу- ра”), któremu w 2000 roku za nieprzychylne publikacje podniesiono czynsz za najem lokalu i usiłowano doprowadzić do procesu eksmisji. 98 Алфандари Елиезер, 2000, Медиите и властта, op.cit., s. 15. 99 Ibidem, s. 15–16. 48 Władza i media w Bułgarii

Telewizji Narodowej – pod bezpośrednimi wpływami dominujących struktur politycznych w latach 90. XX wieku100. Reasumując, Alfandari uważa, że od 1990 do 2000 roku w Bułgarii nie po- wstała koncepcja systemu medialnego, a państwo wprowadziło podwójne standardy wobec mediów. Z jednej strony stworzyło podstawy dla społecznej pu- bliczności w medialnej przestrzeni, a z drugiej – trzymało media daleko od służ- by interesowi publicznemu poprzez autorytarno-biurokratyczny styl zarządzania i bieżący nadzór101. Transformację i modernizację systemu medialnego w Bułgarii można okre- ślić za autorem w znacznym stopniu jako imitowanie i symulowanie zjawisk, procesów i podmiotów istotnych dla przemian demokratycznych, takich jak: liberalizacja, deregulacja, prywatyzacja, demonopolizacja, decentralizacja, de- mokratyzowanie medialnej treści czy kształtowanie profesjonalnej samoświa- domości ludzi mediów102. Ideałem dla Alfandariego jest system medialny USA i dlatego też amerykań- skie rozwiązania medialne autor proponuje zaadaptować w Bułgarii. W swej treści media są przekonująco-propagandowe, co powoduje, że są daleko od klasycznego rozumienia dziennikarstwa i jego celów, by przede wszystkim informować o świecie, objaśniać go i analizować. Zamiast takich konkretnych treści publiczność otrzymuje hasła i polityczne kody, kamuflowane pod formą bogactwa informacyjnego103. Jako że Bułgaria nie ma wypracowanego własnego modelu narodowego me- diów, zatem klasyczne rozumienie „doktryny medialnej” pokazuje – w rozumieniu Alfandariego – że chodzi tu raczej o polityczną filozofię na temat (wolnej) działalności mediów i praktycznej polityki państwa wobec wolnego ich rozwoju, a nie o tworzenie, dzięki nim, autonomicznej sfery publicznej. Zdaniem autora Mediów i władzy, media w Bułgarii są zależne od państwo- wego sektora informacyjnego, choć ich zadaniem powinna być kontrola publiczna władzy państwowej. Przy takim konceptualnym niedostatku, medialna polityka w Bułgarii cechuje się „sytuacyjnością” i „temporalnością”104, a w 2000 roku bułgarski system medialny zaczął przypominać system włoski, w takim stopniu, w jakim w 1991 roku opisał go Paolo Mancini z Uniwersytetu w Perugii105. Model ten dość mocno odbiega od demokratycznych standardów, a charakteryzuje się, przede wszystkim tym, że:

100 Алфандари Елиезер, 1998, Чуждестранният медиен капитал в България, op.cit., s. 617–623. 101 Алфандари Елиезер, 2000, Медиите и властта, op.cit., s. 17. 102 Ibidem, s. 18. 103 Ibidem, s. 14. 104 Ibidem, s. 13. 105 Mancini Paolo, 1991, The Public Sphere and the Use of News in a „Coalition” System of Government, w: Peter Dahlgren, Colin Sparks (eds), Communication and Citizenship: Journalism and the Public Sphere in the New Media Age, Routledge, London, s. 139–150. Rozdział 1. Założenia teoretyczne, metody badawcze, podstawowe pojęcia 49

– media znajdują się pod silną kontrolą państwa, która jest albo bezpośred- nia, jak w wypadku radia i telewizji państwowych, albo pośrednia, polegająca na różnych formach subsydiowania prasy; – znaczny jest stopień przywiązania partyjnego mediów; – znaczny jest stopień integracji sfery dziennikarskiej i politycznej; – brak systemu profesjonalnych i etycznych norm pracy dziennikarza106. Warto podkreślić, że spostrzeżenia i wnioski Alfandariego są zasadne, ale trudno się z nimi zgodzić do końca. Niepewność, a czasem zbyt daleko idące uogólnienia w sądach Alfandariego są powodowane zapewne tym, że do tej pory w Bułgarii nie powstało żadne opracowanie teoretyczne dotyczące mediów w ujęciu zarówno systemowym, jak i analizy zawartości czy struktury własności, czy też po prostu w historycznym ujęciu rozwoju doktryn medialnych. W Bułgarii konceptualizacja sfery medialnej pozostaje subiektywna, podobnie jak jej naukowe opracowania. Naukowy opis dotyczący funkcjonowania mediów w Bułgarii wykazuje zależność od bieżącej sytuacji politycznej i spo- łecznej w kraju. W Bułgarii nie opracowano modelu narodowego dla mediów, podobnie jak nie ma doktryny wolności mediów, a nawet narodu107. Przy takim konceptualnym niedostatku, medialna polityka, owszem, cechuje się aktualnie – co zauważają bułgarscy autorzy – „sytuacyjnością” i „temporal- nością”108, ale nie jest to dla Bułgarii problem tylko współczesny. Bułgarski system medialny w różnych okresach rozwoju adaptował poszcze- gólne elementy z innych systemów medialnych, ale nie chodzi tu raczej o system włoski, w takim stopniu, w jakim w 1991 roku opisał go Paolo Mancini, lecz o adaptacje systemu osmańskiego i radzieckiego. System komunistyczny dokonał znacznego spustoszenia w sferze medialnej. Należy jednak przyznać, że bułgarscy komuniści przejęli bez większych zmian system medialny Bułgarii faszystowskiej, który ograniczał wolność mediów i akcentował ideologiczne oddziaływanie w równym stopniu, co system wypracowany przez ZSRR. Przyczyny dominacji w Bułgarii „mediów przekonująco-propagandowych, co powoduje, że są dalekie od klasycznego rozumienia dziennikarstwa”, należy

106 Алфандари Елиезер, 2000, Медиите и властта, op.cit., s. 13–14; Mancini Paolo, 1991, The Public Sphere and the Use of News in a „Coalition” System of Government, op.cit., s. 142– –149. Warto dodać, że książka Alfandariego i tekst Manciniego wyszły w druku, gdy w Bułgarii i Włoszech nie opracowano jeszcze kodeksu etycznego mediów. Publikacja Manciniego, do której odwołuje się Alfandari, ukazała się w 1991 roku, a we Włoszech dziennikarze przyjęli jednolity kodeks etyczny w roku 1998, natomiast w Bułgarii kodeks etyczny mediów przyjęto 24 listopada 2004 roku, a książka Alfandariego ukazała się drukiem w roku 2000. 107 Szerzej na ten temat: Новосад Анджей, 2003, България – опорна точка на Балканите. Национален идеал, външна политика и международно сътрудничество, w: Българистични проучваня, Фабер, Велико Търново, t. 9, s. 320–329. 108 Алфандари Елиезер, 2000, Медиите и властта, op.cit., s. 13. 50 Władza i media w Bułgarii szukać w historii kraju, ale nie tylko tej po II wojnie światowej. Z perspektywy historycznej można stwierdzić, że funkcje przekonująco-propagandowe leżą u samego podłoża bułgarskich mediów. Wyrastają ze wspólnego pnia historyczno- kulturowego, kształtują się w konkretnych ramach konstytucyjno-prawnych. W kategoriach systemowych o mediach piszą Rayna Nikolova (Райна Николова) oraz Neli Ognyanova (Нели Огнянова) z Uniwersytetu Sofijskiego. Nikolova obejmuje analizą publiczno-prawne aspekty funkcjonowania systemu telewizji publicznej w Bułgarii w zakresie programu109, Ognyanova natomiast patrzy na system medialny z punktu widzenia funkcjonalności systemu publicznych mediów elektronicznych110. Orlin Spasov w 2000 roku opisał dotychczasowe zainteresowania bułgar- skich medioznawców, językoznawców i politologów w kontekście struktury wizualnej i lingwistycznej bułgarskich mediów, stawiając na początku publikacji odważną tezę, że wizualizacja i wulgaryzacja bułgarskich mediów wiążą się bardziej z kodami narzuconymi przez koncepcje postmodernizmu w sztuce prasowej i audiowizualnej niż bezpośrednio z procesem transformacji systemowej i politycznej w Bułgarii111. Autor nie dowodzi tej tezy, nie weryfikuje sądów, nie podaje źródłowych przykładów, lecz prowadzi kakofoniczny sprawozdawczy wywód na temat wizu- alności i lingwistycznych zmian zanotowanych w bułgarskich mediach w ostatnich latach, z pominięciem zasad chronologii czy cytowania źródeł i w ten spo- sób stara się tłumaczyć zachodzenie zjawisk i zależności, które – jego zdaniem – pozwalają wyjaśnić niewytłumaczalny dotąd problem form transformacji buł- garskich mediów. Orlin Spasov widzi system medialny jako integralną część systemu społecz- nego, politycznego, gospodarczego i kulturalnego kraju, której nie można anali- zować w izolacji. Systemu medialnego nie można analizować w izolacji. Właśnie dynamika procesów społecznych, politycznych, gospodarczych i kulturalnych pokazuje, jak bardzo media z tymi procesami są związane. Dynamika zmian medialnych widoczna jest także w polaryzacji oceny ich roli112. Zdaniem Spasova, w latach 90. XX wieku bułgarskie media masowe albo przyjmowano z nadzwyczajnym entuzjazmem, albo radykalnie krytykowano, a to – według niego – sprawia, że wyostrzone formy politycznych przeciwstaw- ności warunkują też społeczny i polityczny stosunek do samych mediów.

109 Николова Райна, 2006, Възникване и развитие на радиото и телевизията в България. Публичноправни аспекти, op.cit. 110 Огнянова Нели, 2005, Обществена функция на електронните медии: законодател- ство и практики в ЕС, „Социологически проблеми” nr 3–4, s. 51–64. 111 Спасов Орлин, 2000, Преходът и медиите. Политики на репрезентация (България 1989–2000), Университетско издателство „Св. Климент Охридски”, София, s. 14. 112 Ibidem. Rozdział 1. Założenia teoretyczne, metody badawcze, podstawowe pojęcia 51

O ile przed 1989 rokiem opinia społeczna formułowała się wbrew czy nawet na prze- kór mediom, o tyle po 1989 roku dobór tematów dnia mediów nie tylko formułował opi- nię społeczną, ale wręcz ją narzucał 113. W rzeczy samej media postawiono przed dylematem. Z jednej strony mu- siały – twierdzi Spasov – pokonać całą dotychczasową strukturę językowej propagandy, a z drugiej – wypracować własny język komunikacji, zarówno werbal- nej, jak i wizualnej. Musiały zbliżyć się do czytelnika w całej jego złożoności subkulturowej, a tym samym odrzucić rolę pośrednika między społeczeństwem a władzą. Środki masowej informacji coraz bardziej oddalają się od roli pośrednika między społeczeństwem a polityką, a identyfikują się wprost z samymi obywatelami, pretendując do roli ich reprezentantów poprzez swoje polityki redakcyjne, podczas gdy w tym samym czasie polityczne przedstawienie znajduje się w kryzysie114. Spasov przemyca w tekście uwagi, że medioznawstwo bułgarskie jest w du- żym stopniu chaotyczne, bez jasno określonego pola zainteresowań. „Cała trudno poddająca się systematyzacji wielobarwność rozwoju mediów odpowiada analogicznemu stanowi teorii medialnych”115. Autor prezentuje ciekawe uwagi dotyczące sfery medialnej, opartej na teorii re-prezentacji: W różnych okresach swojego rozwoju media konstruują zmieniające się modus viven- di przedstawiania świata. Dlatego też ich reprezentacja jest zawsze re-prezentacją, która zawiera w sobie elementy pamięci historycznej116. Na podstawie analizy zawartości tekstów naukowych Spasova można rozu- mieć, że w takiej re-prezentacji z elementami pamięci historycznej media przed- stawiają świat i stosunki społeczne oraz w re-prezentacyjny sposób tworzą medialny dyskurs. Jeśli więc media w Bułgarii bardziej produkują rzeczywistość na bazie re-rzeczywistości, niż ją odwzorowują, to takie media – co proponuje Spasov – można analizować tylko odnośnie do przedstawionych re-prezentacji innych, podobnych im mediów, a nie w stosunku do rzeczywistego czy politycznego świata. Sformułowania Spasova są szczególnie trafne w odniesieniu do mediów po- czątku lat 90. XX wieku oraz okresu wyzwolenia narodowego (1878 rok), które w wewnętrznym świecie prowadziły metamedialne re-prezentacje ideologicznych reministencji. Gdyby jednak rozwinąć założenia Orlina Spasova, to bułgarskie media nie znajdowałyby się wewnątrz czy nawet w pobliżu systemu społecznego bądź politycznego Bułgarii. Tworzyłyby własny, autonomiczny system re-prezentacji minionego, jako pseudorzeczywistego, umieszczonego w okolicach metame-

113 Ibidem, s. 14–15. 114 Ibidem, s. 15. 115 Ibidem. 116 Ibidem, s. 16–17. 52 Władza i media w Bułgarii dialnej fikcji, bądź spektaklu, ale dostosowanego do społecznego kolażu nostalgicznych bułgarskich społeczności, przywołujących z pamięci historycznej wła- sne re-zdarzenia wymieszane z otaczającą je rzeczywistością społeczno-polityczno-ekonomiczną. W ten sposób Orlin Spasov przybliża się do koncepcji społeczeństwa spektaklu (Société du Spectacle) Guya Ernesta Deborda (1931–1994)117, czyli wizji społeczeństwa mediów jako odbiorców zbioru obrazów, których czytelnik biernie pożąda, a na które nie ma żadnego wpływu. Bułgarski odbiorca mediów żyłby zatem, zgodnie z tą koncepcją, w symulakrze złudzeń118, ale też w świadomości koniecznego, elastycznego dostosowywania się mediów, które tworzą „uniwersalny” dyskurs, poddany dominującej ideologii i doktrynie, co by przeciwstawiało się koncepcji Johna Fiskego (1842–1901)119, jakoby media, a zwłaszcza telewizja, dostosowywały się do różnych grup społeczenych. Zwłaszcza ta druga teoria, nie sformułowana explicite przez Spasova, mo- głaby znaleźć uzasadnienie w stosunku do bułgarskiej publiczności medialnej. Bułgarskie społeczeństwo nigdy nie było przygotowane do kolejnych, na- głych zmian społeczno-politycznych niesionych przez wiatry historii. Właśnie dlatego po każdej zmianie systemu politycznego media wpadały w metadyskurs oparty na historycznej amnezji. Czasami robiły to z własnej woli, częściej w wyniku „niepamięci” narzuconej przez nowe władze polityczne. W stosunku do lat 90. XX wieku Spasov proponuje, aby „udziału mediów w bułgarskiej transformacji nie przeceniać zbędnie”, bowiem media „nie były odizolowane od innych podstawowych zjawisk transformacji” i dlatego też na- leży je rozpatrywać tylko i wyłącznie wraz z innymi zjawiskami, to znaczy „w maksymalnie szerokim kontekście”120.

117 Debord Guy, 1967, La Société du Spectacle, Gallimard-Jeunesse, Paris 1996, wydanie w ję- zyku polskim: 1998, Społeczeństwo Spektaklu, tłum. Anna Ptaszkowska, Słowo/obraz/terytoria, Gdańsk; oraz Debord Guy, 1992, Société de la spectacle. Commentaires sur La société du spectacle, Editions Gallimard, Paris, wydanie w języku polskim: 2006, Społeczeństwo spektaklu oraz rozważania o społeczeństwie spektaklu, tłum. Mateusz Kwaterko, PIW, Warszawa. 118 Idea rozwinięta szczególnie w tekstach francuskiego filozofa Jeana Baudrillarda (1929– –2007). W koncepcji symulakry, symulacji, hiperrzeczywistości (simulacra, la simulation, l’hyper- réalité) Baudrillard widział rzeczywistość jako wchłoniętą przez jej własne przedstawienie, gdzie prawda, referencja czy przyczyna obiektywna przestały istnieć. Tym samym człowiek przestał postrzegać rzeczywistość, postrzega tylko jej symulację, zaś nakładanie się różnych symulacji spowodowało, że nigdy nie wiadomo, gdzie się kończy jedna, a zaczyna druga symulacja. To poplątanie symulacji i symulakry dotyczyło również znaków i ich hiperrzeczywistych przedstawień w hiperrzeczywistości (l’hyper-réalité), gdzie nawet nie znaki, ale złudzenia znaków podają się za obiektywną rzeczywistość. Koncepcja ta jest szczególnie ciekawa w rozumieniu roli telewizji w rzeczywistym świecie i tworzonych przez nią złudzeń znaków rzeczywistości (Baudrillard Jean, 1998, Simulacra and Simulations. Selected Writings, Mark Poster (red.), Stanford University Press, Stanford, s. 166–184, wydanie w języku polskim: 2005, Symulakry i symulacja, tłum. Sławomir Królak, Sic!, Warszawa). 119 Fiske John, 1987, Television Culture, Studies in Communication Series, London, wydanie Microsoft e-books, 2006. 120 Спасов Орлин, 2000, Преходът и медиите, op.cit., s. 19, 28. Rozdział 1. Założenia teoretyczne, metody badawcze, podstawowe pojęcia 53

Można stwierdzić, że Spasow w przedstawianym ujęciu systemowym skłania się ku tezie, że nastawienia do bułgarskich mediów w ekonomicznych, politycznych i kulturalnych parametrach transformacji nie powinno się łączyć przyczynowo-skutkowo, bowiem różne poziomy, na jakich dokonywał się proces transformacji, nie determinowały się wzajemnie w sposób bezpośredni, lecz wyka- zywały pośrednią współzależność. Media zatem, opisując transformacje wydarzeń społeczno-politycznych w ujęciu danego modelu socjalnych re-prezentacji, stały się zarówno analogo- nem, jak i analogatem atrybucji, zarówno rzeczywistych wydarzeń i zjawisk, jak i ich medialnych oraz medialno-społecznych re-prezentacji. Spasov zauważa, że językiem, który w okresie zmian dokonujących się po latach 90. XX wieku łączył prezentacje i re-prezentację medialną, był język reklamy121. Reklama bowiem „stała się centrum wizualnej normy lat 90. z waż- nych przyczyn kulturowych”, a przede wszystkim „zwiastunem postmoderni- stycznych orientacji” i elementem praw rynku, który „immunizował media przeciwko politycznym manipulacjom”122. Tezę można by uznać za trafną, gdyby nie fakt, że w Bułgarii nie istniały i nadal nie istnieją partyjnie niezależne media informacyjne i żadna reklama nie była i jeszcze nie jest w stanie ich zaszczepić przeciwko politycznym manipulacjom. Nadawcy symulują interes społeczny i manipulują czytelnikiem w celu osiągnięcia korzyści politycznych, na co zwracali uwagę na przykład Eliezar Alfandari czy Ivaylo Znepolski (Ивайло Знеполски)123. Krytycznie o mediach w systemie społeczno-politycznym pisze również Dimităr Naydenov (Димитър Найденов). Jego zdaniem, media bułgarskie od- rzuciły prawo krytyki władzy i jej decyzji politycznych na rzecz bez- pośredniego udziału w politycznach sporach, a ich polityczna „agresywność nie ma granic”124. Według Ivaylo Znepolskiego, wynika to z ideologicznej spuścizny minio- nych lat i ciągle obowiązujących starych mechanizmów w walce politycznej w Bułgarii125, choć na podstawie analizy można stwierdzić, że przeniesiono ją do czasów współczesnych siłą tradycji jeszcze z okresu wyzwolenia narodowego. Warto zauważyć, że życie polityczne w Bułgarii, spoglądając retrospektyw- nie na historyczne procesy transformacji sfery politycznej i medialnej, nie po- zwalało na tworzenie konsensualnych norm ani też nie sprzyjało porozumieniu społecznemu.

121 Ibidem, s. 155, 162. 122 Ibidem, s. 155, 161. 123 Алфандари Елиезер, 2000, Медиите и властта, op.cit.; Знеполски Ивайло, 1997, Новата преса и преходът. Трудното конституиране на четвъртата власт, Дружество Гражданин, София. 124 Найденов Димитър, 1995, Пресжурналистика 1989–1995, Софийски университет „Св. Климент Охридски”, Факултет по журналистика и масова комуникация, София, s. 174–175. 125 Знеполски Ивайло, 1997, Новата преса и преходът, op.cit. 54 Władza i media w Bułgarii

Rumen Dimitrov poświęca wiele uwagi badaniu przestrzeni publicznej w Bułgarii. W 1994 roku pisał, że badania mediów i nowych publiczności w Bułgarii oraz w ogóle w postkomunistycznej Europie są terra incognita, a systematyczne badania przestrzeni publicznej i zachodzących w niej zmian dopiero się zaczynają. Cały rozwój jawnej i niejawnej konwencji o publiczności przez ostatnie trzydzieści lat, począwszy od teorii publiczności politycznej Jürgena Habermasa (1929–)126 i funk- cjonalizmu publiczności Niklasa Luhmanna (1927–1998)127, poprzez interakcyjną analizę dyskursu publicznego (Frame Analysis) Ervinga Goffmana (1922–1982)128 i jego konty- nuatorów129, był ukierunkowany na strukturę i funkcje zachodniej publiczności. I choć et- nocentryzm tych teorii znajdował się pod kontrolą, to jednak nie przełamano go. Podob- nie jak problematyczno-historyczne badania pojęcia „publiczność”130, które nie byłoby w stanie sprostać wszystkim trudnościom metodologicznym w korzystaniu z „gotowych” historyczno-teoretycznych elementów badania wschodnioeuropejskiej realności131. Dimitrov zastanawia się, w jaki sposób dokonuje się komunikacja między społecznymi (prywatnymi) i politycznymi (państwowymi) strukturami w Euro- pie Wschodniej, jaki jest potencjał i jakie są granice publiczności, a tym samym – jakie istnieją realne szanse na zaistnienie procesów demokratycznych w takich krajach, jak Bułgaria. Zdaniem Dimitrova, publiczność uznaje za system komunikacyjny to, co dotyczy wymiany tematów, opinii, argumentów i tak dalej. Metakomunikacja jest komunikacją (po)nad komunikacją. Jest ona stopniem w samotematyzacji i refleksyjności samej publiczności i mediów. Ilość metakomunikacji w obrębie publiczności mówi o funkcjonalnej dyfe- rencjacji i tworzeniu w niej instytucji medialnej. Poza tym samotematyzacja jest oznaką krystalizacji społeczeństwa, a tym samym oznaką budowy jej profesjonalno-etycznych, deontologicznych więzi. Indykatorem publiczności – według Dimitrova – jest nie tylko to, o czym ona mówi, ale już sam fakt, że mówi132.

126 Habermas Jürgen, 1962, Strukturwandel der Öffentlichkeit. Untersuchung zu einer Kategorie der burgerlichen Gesellschaft, Neuwied/Rhein, ver. Suhrkamp, Frankfurt am Main 1990, wydanie w języku polskim: 2006, Strukturalne przeobrażenia sfery publicznej, tłum. Wanda Lip- nik, Małgorzata Łukasiewicz, Biblioteka Współczesnych Filozofów, PWN, Warszawa. 127 Luhmann Niklas, 1990, Gesellschaftliche Komplexität und öffentliche Meinung, „Soziologi- sche Aufklärung” nr 5, Wiesbaden–Opladen 1990, s. 170–182; Luhmann Niklas, 1996, Die Realität der Massenmedien, Westdeutsche Verlag, Opladen. 128 Goffman Erving, 1974, Frame Analysis: An Essay on the Organization of Experience, Harper & Row, New York–Evanston–San Francisco–London. 129 Snow David A., 1986, Frame Alignement Processes, Micromobilization and Movement Participation, „American Sociological Review” nr 51, s. 464–481. 130 Hölschеr Lucian, 1979, Öffentlichkeit und Geheimnis. Eine begriffsgeschichtliche Untersuchung zur Entstehung der Öffentlichkeit in der frühen Neuzeit, Klett-Cotta, Stuttgart. 131 Димитров Румен, 1994, Промени в източноевропейската публичност (програмно- -изследователски идеи), „Социологически проблеми” nr 2, s. 14. 132 Ibidem. Rozdział 1. Założenia teoretyczne, metody badawcze, podstawowe pojęcia 55

Konkretnym empirycznym profilem metakomunikacji we wschodnioeuro- pejskich społecznościach jest, zdaniem Dimitrova, to, w jaki sposób samookre- ślają się aktorzy sceny publicznej i politycznej, jakie są linie ich argumentacji, w jaki sposób inscenizują symboliczne konflikty, kiedy zachodzi konsensus, a kiedy nie i tym podobne. Metakomunikacja inwentaryzuje zwiastuny aktorów publicznych – kto, do kogo i w czyim imieniu mówi. W niej najwyraźniej przeprowadza definiowanie ogólnie przyjętych norm i identyfikację ich naruszeń. Na tym poziomie formułują się też metaproblemy spo- łeczeństwa – pojawia się uwaga publiczna (...). Metakomunikacja „dystansuje” komuni- kację od jej czysto instrumentalnej funkcji. A refleksja zwykle jest o tyle słabsza, o ile szybsze notuje się zmiany w publiczności133. W określeniu stopnia autonomii instytucjonalnej mediów i publiczności Di- mitrov proponuje spojrzenie na media jako na komunikacyjnego pośrednika. Dla niego pośrednictwo nie oznacza jednak ujednolicenia, ale również selektywną adekwatność. Wśród podstawowych zasad, zgodnie z którymi nowoczesne spo- łeczeństwo się komunikuje, Dimitrov uznaje, za Friedhelmem Neidhardtem134, dwie jako fundamentalne – konsensus i disensualną tolerancję. Te dwie zasady ograniczają publiczność medialną z dwóch stron – bezgranicznego sprywatyzowania polityki i bezgranicznego upolitycznienia prywatności (...). Problemem transformacji jest nie tyle partycypacja w polityce, ile autonomia od polityki135. Pluralizm społeczny, jak twierdzi Dimitrov, jest w pewnym sensie wyprze- dzany przez pluralizm polityczny. Media są pośrednikiem, ale nie tylko prze- kaźnikiem. Posiadają własny język i prawa, dlatego też badanie mediów powinno się zacząć od kwestii prostych, a nawet trywialnych, jak: czy podstawy prawno-polityczne wspomagają czy też osłabiają procesy publiczne?, w jaki sposób tematyzuje się publiczność w dyskursie społecznym? Jakie są argumenty „za” i „przeciw” przyjmowaniu ewentualnych norm dotyczących środków masowego komunikowania i organizacji politycznych, takich jak: partie, ruchy, stowarzyszenia? W jaki sposób reglamentuje się stosunki wzajemne między

133 Ibidem, s. 15. 134 Friedhelm Neidhardt (ur. 1934) to aktualnie emerytowany profesor socjologii w Institut für Soziologie der Freien Universität Berlin oraz Dyrektor Wissenschaftszentrum Berlin für Sozialfor- schung (WZB), gdzie Dimitrov był stypendystą na początku lat 90. W swoich teoriach Dimitrov opiera się, przede wszystkim, na pracach Neidhardta: 1992, Öffentlichkeit und soziale Bewegungen. Einige theoretische Anmerkungen, VS Verlag für Sozialwissenschaften WZB, Berlin; 1994, Öffentlichkeit, öffentliche Meinung, soziale Bewegungen, w: Öffentlichkeit, öffentliche Meinung, soziale Bewegungen, „Kolner Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie” Sonderheft 34, herausgegeben von Friedhelm Neidhardt, Opladen, Westdeutscher Verlag s. 7–41; Neidhardt Friedhelm, Eilders Christiane, Pfetsch Barbara, 1998, Die Stimme der Medien im politischen Prozeß: Themen und Meinungen in Pressekommentaren, Berlin; Neidhardt Friedhelm, 2001, Öffentlichkeit und Gemeinwohl: Gemeinwohlrhetorik in Pressekommentaren, „Gemeinwohl und Gemeinsinn” nr 2, s. 157–175, inne: www.wz-berlin.de/publikazionen 135 Димитров Румен, 1994, Промени в източноевропейската публичност (програмно- -изследователски идеи), op.cit., s. 15. 56 Władza i media w Bułgarii mediami elektronicznymi (wciąż jeszcze państwowymi) a instytucjami politycznymi? Jak tematyzuje się niezależność „niezależnych” mediów? „Niezależne” media definiują siebie jako niezależne w stosunku do sił politycznych, ale w tym samym czasie stają się coraz bardziej zależne od właścicieli – zwykle grup ekonomicznych niepozbawionych ambicji politycznych. Tu jednak prawo prywatne działa silniej niż publiczne. Miejsce politycznej zajmuje ekonomiczna autocenzura. Zwykle siły i grupy, polityczni i ekonomiczni aktorzy, stojący za mediami, pozostają w cieniu. Tu metakomunikacja ma najsłabsze podstawy. Tu media najmniej mogą przeskoczyć granice rozwoju społecznego136. W teorii systemu komunikowania dla Dimitrova ważny jest głównie proces profilowania i instytucjonalizowania publiczności, mniej mediów137, niemniej w procesach tych media odgrywały i nadal odgrywają istotną rolę. Przedstawione wyżej główne nurty naukowego dyskursu o mediach w Buł- garii wyraźnie pokazują brak podejścia systematycznego, ale – co warto podkre- ślić – wśród bułgarskich naukowców panuje zgoda, że bułgarskie media stano- wią element systemu politycznego kraju, funkcjonują na pasku politycznej wła- dzy i pod jej dyktando.

1.1.3.3. Media jako oko cyklonu procesów dziejowych Systemy medialne wchodzące w dynamiczne relacje z otoczeniem zewnętrz- nym można rozpatrywać w zależności od wielu czynników: socjologicznych, politycznych, komunikacyjnych, elit rządzących, źródeł finansowania działalno- ści przedsiębiorstw medialnych, instytucji politycznych i społecznych kontrolu- jących media, ale też wywierających na nie nacisk. Również zespół mediów masowych działających w społeczeństwach narodowych, w różnych sektorach, takich jak prasa, radio, telewizja, komunikacja, można rozpatrywać zarówno w płaszczyźnie ekonomicznej, jak i politycznej, społecznej, kulturowej, własnościowej, komunikacyjnej, a przede wszystkim pod względem roli, jaką media pełnią w systemie społecznym i politycznym oraz w procesie socjalizacji politycznej.

136 Ibidem, s. 16. 137 Por. Димитров Румен, 2000 (?), Институционализиране на политически независими медийни системи в Източна Европа, w: Лозанов Георги, Деянова Лиляна, Спасов Орлин (red.), Медии и преход, Център за развитие на медиите, София, s. 16–45; Dimitrov Rumen, 1993, Bundnis oder Bewegung. Der Differenzieurungsproze der „Union der demokratischen Krafte”, w: Hopken Wolfgang (Hrsg.), Revolution auf Raten. Bulgariens Weg in die Demokratie, Oldenburg Verlag, München, s. 63–82; Dimitrov Rumen, 1993, Bewegungsende zum Demokratiebeginn? Institutionalisierungsprobleme des politischen Vermittlungssystems in Bulgarien, „Forschungsjournal Neue Soziale Bewegungen” nr 6, s. 41–50; Димитров Румен, 1999, Предизвикателства пред гражданската компетентност, правно-институционални проблеми на масмедиите и гражданските организации като публични посредници, w: Карасимеонов Георги, България 1998: Ценности и обществено мнение, Фондация Фридрих Еберт, София. Rozdział 1. Założenia teoretyczne, metody badawcze, podstawowe pojęcia 57

W trakcie przeprowadzonych przez autora niniejszej pracy badań, których przedmiotem jest sfera medialna w Bułgarii, zauważono, że (współ)zależność i (współ)oddziaływanie mediów i sfer, takich jak: polityczna, prywatna, ideologiczna, doktrynalna, kulturowa, publiczna, socjalizacyjna czy ekonomiczna, w różnych okresach historycznych i reżimach politycznych są mniej lub bardziej zintensyfikowane. Można postawić tezę, że w tym wzajemnym napędzaniu się różnych (współ)procesów, (współ)oddziaływań, (współ)zależności we wszelakich sferach dzisiejszego świata (również technologicznej i dystrybucyjnej) media znaj- dą się w oku cyklonu procesów dziejowych. W procesach dziejowych burze nadciągają z różnych kierunków, a wiatry wieją z różnymi siłami, a także z róż- ną prędkością. W mediach – oku cyklonu – następuje wymiana z całym otoczeniem oka cyklonu, czy, gdyby użyć terminologii Jürgena Habermasa – mit allem Umwelten, co wywołuje zmiany adaptacyjne (Umstellungen) również w obszarach interakcji stanowiących otoczenie podsystemów, na jakie oddziałują (i jakie oddziałują na) media138. Każdy z występujących w cyklonie systemów (ściany cyklonu) funkcjonuje w systemie telicznym, czyli ukierunkowanym na realiza- cję własnych celów, ale cele te nie mogą zostać osiągnięte bez współudziału pozostałych telicznych systemów. Dlatego też w cyklonie procesów dziejowych nie można wyróżnić żadnego systemu o autarkicznej pozycji. Założeniem tej tezy jest, że będąc poza systemem społeczno-politycznym, a jednocześnie wewnątrz niego samego, jako oko cyklonu, media znajdują się w uprzywilejowanej pozycji politycznego gracza, ale i widza-aktora w spektaklu politycznych zmian. Media aktywnie transformują, lecz także pasywnie przy- glądają się procesowi transformacji, choć aktywnie go opisują i podlegają mu.

138 Habermas Jürgen, 1987, Theorie des kommunikativen Handelns, Suhrkamp, Frankfurt am Main, wydanie w języku polskim: 2002, Teoria działania komunikacyjnego. Przyczynek do krytyki rozumu funkcjonalnego, tłum. Andrzej Maciej Kaniowski, PWN, Warszawa, t. 2, s. 485. 58 Władza i media w Bułgarii

Rysunek 2. Media jako oko cyklonu procesu dziejowego, model proponowany przez autora

Źródło: Opracowanie własne. Rozdział 1. Założenia teoretyczne, metody badawcze, podstawowe pojęcia 59

Posługując się metaforą cyklonu dla przytaczanej wyżej (współ)zależności i (współ)oddziaływania różnych wiatrów dziejowych (politycznych, kulturowych, społecznych, ideologicznych, technologicznych), które wieją z różnych kierunków i z różną siłą, można powiedzieć, że media znajdują się w oku cyklonu dziejowego, istnieją w układzie (współ)zależności i oddziaływań i zawsze przemieszczają się wraz z cyklonem. Każdy z istniejących w cyklonie podsys- temów ma względną samodzielność, czyli – ponownie korzystając z terminologii Habermasa – stanowi odmienny punkt odniesienia (Referenzen) i funkcjonuje w pozornie przygodnych wzajemnych relacjach w otoczeniu oka cyklonu, ale faktycznie relacje między podsystemami i samym okiem cyklonu są w pewien sposób przesądzone przez przynależność do wspólnego systemu działania (do samego cyklonu). Oznacza to, że podsystemy stanowią wzajem siebie otoczenia, ale pozostają ze sobą w uregulowanych, zharmonizowanych stosunkach, pomiędzy którymi, jak prądy powietrza, płyną strumienie wymiany międzysys- temowej, a oko cyklonu (media) dla nich wszystkich jest sferą graniczną, bo poprzez media się one, między innymi, przejawiają. Habermas zaznacza, że między sąsiadującymi podsystemami zachodzące re- akcje ulegają zagęszczeniu w sferach granicznych, tworząc nowe struktury139, a punkty odniesienia odpowiadają komponentom, z jakich złożone jest samo działanie140. Habermas pisze: Zbiorowości, które składają się z uspołecznionych jednostek, są nośnikami systemów działania; w granicach wytyczonych przez kulturę i predyspozycje gatunkowe wykształ- cają one pewną własną strukturę141. Można zatem stwierdzić, że otoczenie mediów (oka cyklonu) kształtuje au- tarkię mediów w samym systemie, a sfera wolności mediów i instytucji medialnych – system medialny. W mediach, jak w oku cyklonu niebo jest pozornie prawie bezchmurne, wiatry napędzające spiralę dziejów są pozornie słabe lub nawet ciche, ale temperatura wewnątrz zawsze jest wysoka, choć ciśnienie (polityczne, ekonomiczne, społeczne) słabe. Media – oko cyklonu – to sfera interakcji i wzajemnego prze- nikania się systemu kultury, społeczeństwa, polityki, języka, gospodarki, a także osobowości pojedynczego dziennikarza i czytelnika. Pomiędzy każdym z nich istnieje sieć zależności. Dlatego też mediów nie można rozpatrywać w pozycji autarkicznej w całym cyklonie zmian, bowiem będąc okiem cyklonu procesów dziejowych, prze- mieszczają się zawsze wraz z nim, z taką samą prędkością i w tym samym kierunku co inne, pozostałe elementy cyklonu. Tworzą pień historyczno-kulturowy, kształtują się w konkretnych ramach konstytucyjno-prawnych, stanowią odbicie określonych doktryn politycznych, a całość zmian, po przejściu cyklonu procesu dziejowego, tworzy trzon systemu kulturowego, politycznego i medialnego

139 Ibidem, s. 431. 140 Ibidem, s. 425. 141 Ibidem, s. 430. 60 Władza i media w Bułgarii kraju, co powoduje, że system staje się publicznie widoczny i doktrynalnie identyfikowalny. Jeśli cyklon zmieni kierunek, oko cyklonu podąża wraz z nim, choć wyda- wać by się mogło, że z pozoru, poza podwyższoną temperaturą, silnymi wiatrami i pionowymi ścianami kłębiastych chmur (podsystemów) dookoła, nic w oku cyklonu się nie dzieje. Model mediów jako oka cyklonu procesów dziejowych może tłumaczyć usytuowanie mediów w wielorakich płaszyczyznach oddziaływania politycznego, ekonomicznego, społecznego w ujęciu historycznym. Nie jest to koncepcja nowa w naukach politologicznych, filozoficznych, a jej reprezentatywność moż- na odnaleźć w koncepcjach fenomenologii ducha Hegla142, „obalenia historycy- zmu” i „trzech światów” Karla R. Poppera (1902–1994)143 czy socjologii społe- czeństwa jako „świata życia” Talcotta Parsonsa (1902–1979) i Jürgena Haber- masa144. W modelu mediów jako oka cyklonu procesów dziejowych huragany proce- sów dziejowych mają różną siłę, przemieszczają się z różną prędkością i w róż- nych kierunkach. Nie znają granic. Po dotarciu do lądu cyklon zwykle się wy- pełnia, traci energię i znika, ale zmiany po jego przejściu pozostają. Średnica oka cyklonu jest różna i zazwyczaj zależna od rodzaju samego cyklonu. Z re- guły dolna część leja, tuż przy ziemi, jest otoczona chmurą odłamków i pyłu, które przy raptownej zmianie systemu politycznego mogą, ale nie muszą, ude- rzać w same media. System medialny będzie zależny od otaczających go politycznych czy ekonomicznych ścian chmur, a także od kierunków i siły wiatru samego cyklonu dziejów oraz zmian podsystemów, które wszak mogą ulegać przeobrażeniom jeden niezależnie od drugiego. Można przyjąć za Parsonsem, że funkcje każdego z otaczających oko cyklonu podsystemów da się wyczytać w procesie zmian z jego produktów, czyli: wartości, jakie niesie, norm, jakie wprowadza bądź którym podlega, celom, jakie wyznacza lub do których zmierza, i zasobów, jakie posiada lub chce posiąść145.

142 Bliżej patrz: Hegel Georg Wilhelm Friedrich, 1830, Enzyklopädie der philosophischen Wis- senschaften, wydanie w języku polskim: 1990, Encyklopedia nauk filozoficznych, tłum. Światosław Florian Nowicki, PWN, Warszawa, § 381–383, 385. „W duszy określonej jako indywiduum różni- ce występują jako zachodzące w nim zmiany, w których utrzymuje się ono w charakterze jednego podmiotu, i jako momenty jego rozwoju” (§ 396). 143 Por. Popper Karl R., 1982, The Open Universe: An Argument for Indeterminism, Routledge, London–New York, wydanie w języku polskim: 1996, Wszechświat otwarty. Argumenty na rzecz indeterminizmu, tłum. Adam Chmielewski, Znak, Kraków, s. 91; Popper Karl R., 1972, Objective Knowledge, wydanie w języku polskim: 1992, Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna, tłum. Adam Chmielewski, PWN, Warszawa, s. 174, 207–219. 144 Parsons Talcott, 1966, Societies: Evolutionary and Comparative Perspectives, Englewood Cliffs, New York. 145 Por. Parsons Talcott, Platt George M., Smelser Neil J., 1973, The American University, Harvard University Press, s. 9–10, podaję za: Habermas Jürgen, Theorie des kommunikativen Handelns, wydanie w języku polskim, op.cit., t. 2, s. 437. Rozdział 1. Założenia teoretyczne, metody badawcze, podstawowe pojęcia 61

W obszarze (współ)zależności i kohabitacji system medialny podlega procesowi transformacji wraz ze zmianami, jakie dokonują się w innych, otaczających to „oko cyklonu procesów dziejowych”, systemach: politycznym, społecznym, ekonomicznym, kulturowym, i takich sferach, jak: technologiczna, religijna, dystrybucyjna, które (współ)tworzą całość „cyklonu zmian”. W samym cyklonie można wyróżnić siły (współ)zależności występujące na kilku płaszczyznach. W pierwszej umieścimy, na przykład, (współ)oddziały- wanie kultury politycznej i systemu społecznego na system polityczny, ale też systemu politycznego na system kultury i kulturę polityczną. W drugiej płaszczyźnie można zaobserwować, na przykład, (współ)oddziały- wanie kultury konsumenckiej mediów na system zbiorowości nadawczych i zbiorowości odbiorców, a ich wszystkich na opinię publiczną, a także opinii publicznej na system nadawczy, odbiorczy i kulturę konsumencką mediów. Te (współ)zależności płaszczyzny górnej i dolnej przemieszczają się wzglę- dem siebie horyzontalnie, wokół oka cyklonu, ale i w płaszczyźnie pionowej, wertykalnie. Istotna może się wydawać analiza tych płaszczyzn w aspekcie kształtowania się i procesu transformacji systemu medialnego. Same media mogą w politycznym i społecznym systemie (współ)zależności pełnić rolę zwornika – wentyla, przez który te płaszczyzny (bez)pośrednio (współ)oddziałują na siebie, zmieniając charakter, a często i kierunek zmian wewnątrz cyklonu procesów dziejowych. Dlatego też, za Habermasem, można w tym modelu wyróżnić dwa rodzaje mediów – media sterowania, za których pośrednictwem dochodzi do wykształcenia i wyodrębnienia podsystemów w cyklonie zmian oraz socjalizacji politycznej społeczeństwa w ramach obowią- zującej doktryny politycznej, oraz – media komunikowania, które, w odróżnie- niu od mediów sterowania, nie hierarchizują i nie określają horyzontu możli- wych kierunków komunikowania, a także nie usuwają ich ograniczeń146. Jako całość media kanalizują strumienie komunikacyjne systemu, ale też same podlegają kanalizowaniu w systemie. Hierarchizują horyzont możliwych kierunków komunikacji i zarazem usuwają jego ograniczenia. Można przyjąć, że im większa autarkia mediów, tym mniejsze jest ich skanalizowanie w systemie politycznym i tym większą pełnią one rolę antecedencji w strukturze komunikowania społecznego i politycznego. To z kolei wpływa na autarkię i poziom ukształtowania opinii publicznej, kultury i socjalizacji politycznej, które znowu są kamieniem węgielnym każdego systemu społecznego, politycznego, kulturowego.

146 Habermas Jürgen, 1987, Theorie des kommunikativen Handelns, wydanie w języku polskim, op.cit., t. 2, s. 698–700. 62 Władza i media w Bułgarii

1.2. Przedmiot badań

Za przedmiot badań, jako studium przypadku, wybrano Bułgarię. Bułgaria to niewielki (110 910 km2), europejski kraj położony w południo- wo-wschodniej Europie, na Bałkanach, o stosunkowo małej liczbie ludności (około 7 320 000)147. Nie jest etnicznie, narodowo czy religijnie spójny. Państwowość Bułgarii przerwano w roku 1393, kiedy to dostała się pod jarzmo Osmanów. Kraj, jako pierwszy na Bałkanach i w Europie, uległ islam- skiemu imperium (1396 r.) i jako jeden z ostatnich z niewoli osmańskiej się wyzwolił (1908 r.). Zakres badań obejmuje okres od 1840, gdy pojawiają się pierwsze periodyki bułgarskie, a Bułgaria jeszcze znajduje się pod jarzmem osmańskim, do 2007 roku, gdy niepodległa, demokratyczna Bułgaria staje się członkiem Unii Europejskiej. W odniesieniu do regionu bułgarski druk periodyczny rozwija się stosunkowo późno, a jego losy są burzliwe, podobnie jak polityczne dzieje państwa, w którym przeprowadzono cztery zamachy wojskowe, powodując diametralną zmianę systemu politycznego i medialnego kraju.

1.2.1 Metoda badań

Systemy medialne przedstawiane w literaturze mają zwykle charakter dekon- strukcjonistyczny. Brak w nich stałego odniesienia przedmiotowego do sfery politycznej, gospodarczej czy społecznej, brak strukturalnej hierarchizacji. W literaturze przedmiotu rzadko podaje się przyczyny i skutki ukształtowania i funkcjonowania systemu medialnego, jego zależności z systemem politycznym czy gospodarczym. Opisuje się je, jakby były zawieszone w próżni, w odizolo- waniu od innych zjawisk społecznych i politycznych. Na podstawie przeprowadzonych badań nad systemem medialnym w Bułga- rii można zauważyć, że system medialny i media jako narzędzie komunikowania, również politycznego, nigdy nie są zawieszone w próżni, podobnie jak zmiany normatywne czy instytucjonalne dotyczące sfery politycznej bądź publicznej. Należą one do tej kategorii przyczynowo-skutkowej, gdzie system jest stanem pewnej przyczyny, która powstaje ze względu na pewien skutek i niesie określony skutek, który wywołuje dalsze przyczyny. Regulacje sfery medialnej (normatywne i instytucjonalne) występują w bez- pośredniej zależności od dominujących doktryn oraz reżimów politycznych, które powołują do życia różne instytucje medialne. Przy gwałtownie zmieniających się doktrynach politycznych i ustrojach wiele z historycznie wprowadzonych regulacji i powoływanych do życia instytucji regulujących działalność sfery medialnej kolejny system wchłania jako własne i rozwija.

147 www.cia.gov.pl Rozdział 1. Założenia teoretyczne, metody badawcze, podstawowe pojęcia 63

Przyjęto założenie, że systemu medialnego Bułgarii nie da się zadowalająco opisać i wyjaśnić bez uwzględnienia jego genezy, czyli potraktowania w długim okresie ciągu rozwojowego. Przyczyna tego tkwi w przekonaniu, że wiele ele- mentów aktualnego systemu w oderwaniu od swojej „historyczności” nie ma logicznego wytłumaczenia roli i funkcji, jaką pełnią aktualnie w systemie. Do- piero ukazanie przyczyn i kontekstu historycznego ich powstania oraz rozwoju tłumaczy rolę, jawną bądź ukrytą, którą pełni aktualnie w systemie. Tego typu historyczne podejście badawcze narzucił sam podmiot badany, czyli system medialny Bułgarii. Po pierwsze, analiza państwa, eksponującego wobec obywateli monopol przemocy, wyłoniła w Bułgarii sferę medialną jako obszar pacyfikowany w okresie obowiązywania różnych doktryn i systemów politycznych. W warunkach naturalnych media są wolne od ataków politycznego gwałtu, ale w warunkach wojny czy przewrotów wojskowych stają się one jednym z pierwszych elementów zmian systemowych. Po drugie, zamach na wolność mediów dokonywał się zwykle jako akt gwałtu na swobodach obywatelskich i politycznych, a ograniczanie swobód obywatelskich i politycznych zwykle występowało wraz z tłumieniem wolności mediów. Po trzecie, dzisiejszy system medialny to wynik ciągu skutków i przyczyn historycznych, który jednocześnie staje się przyczyną i niesie określony skutek dla państwa i społeczeństwa na przyszłość. Media bowiem są narzędziem komunikowania i edukacji społecznej, w tym edukacji politycznej. Od wiedzy politycznej zależy dokonywanie optymalizacji wyborów politycznych, a od wyborów politycznych jest zależny stan państwa, społeczeństwa i narodu jako całości. Zadano więc pytanie, czy system medialny Bułgarii pomaga czy też przeszkadza w optymalizacji wyborów społecznych i politycznych, a jeśli przeszkadza, to dlaczego i jakie elementy systemu medialnego na to wpływają. W badaniach systemu medialnego za podstawowy klucz kształtowania instytucji medialnych przyjęto tworzenie regulacji, norm i instytucji medialnych przez władzę polityczną państwa. W procesie badania systemu medialnego wykorzystano źródła zastane, jak: normy prawne, sprawozdania i protokoły dotyczące sfery medialnej, występują- ce w jednolitym systemie regulacji medialnych bądź rozproszone w wielu aktach prawnych, a dotyczące sfery medialnej. Badania przeprowadzano w sposób następujący. Najpierw przeanalizowano aktualny stan systemu medialnego Buł- garii, usystematyzowano go i opisano pod względem strukturalnym i normatywnym. W systemie tym wyłoniono te elementy, które nie znajdowały logicznego wytłumaczenia w ramach obowiązującego, demokratycznego, systemu politycznego. Takim elementem był, na przykład: zakaz krytykowania przez media wła- dzy politycznej i administracji państwa, czyli innymi słowy, odebranie mediom funkcji kontrolnej władzy politycznej, co jest jednym z podstawowych praw społeczeństw demokratycznych. Nie mogąc odnaleźć logiki tego typu regulacji, przywoływano źródła i analizowano media w ujęciu tradycji historycznej w celu sprawdzenia, w jakim okre- 64 Władza i media w Bułgarii sie, w jakim systemie politycznym, w jakich okolicznościach dana regulacja została przyjęta i jaką funkcję, jawną bądź ukrytą, pełni w aktualnym systemie. W ten sposób zwrócono uwagę na to, że wiele elementów bułgarskiego systemu medialnego to treści i regulacje wprowadzone w XIX wieku w Imperium Osmańskim, gdzie obowiązywała islamska teonomia, a system polityczny moż- na nazwać monarchią patrymonialną. W monarchii patrymonialnej (Wielka Porta XIX wieku) i demokracji parlamentarnej (Bułgaria XXI wieku) funkcje mediów w zakresie komunikowania, w tym komunikowania politycznego, nale- ży uznać za fundamentalnie odmienne. Zastanawiające jest zatem, dlaczego elementy prawa regulujące sferę medialną w państwie Osmanów do dziś są żywe w Bułgarii. Aby odpowiedzieć na to pytanie, przeanalizowano regulacje sfery medialnej i systemy polityczne od XIX wieku do czasów współczesnych. Następnie normatywne źródła zastane uznano za pierwotne, a zatem też autentyczne i wiarygodne, i poddano je analizie ilościowej oraz jakościowej, jak również przeanalizowano pod względem inkorporacji i kodyfikacji, czyli zebrano i połą- czono normy prawne dotyczące sfery mediów bułgarskich w okresie od ich pojawienia się w 1840 roku do końca roku 2007. Przedstawiono je według kryterium chronologicznego, by wskazać dynamikę rozwoju w ramach systemu politycznego. Nie tylko rejestrowano informacje zawarte explicite w źródłach, ale też na podstawie tych informacji dokonywano interpretacji zjawisk, których dotyczyły. Liczono się z tym, że w takich źródłach, jak: normy prawne, sprawozdania i protokoły wiele treści dotyczących doktryny medialnej mogło być przemilcza- nych i dlatego przeprowadzano analizę treści i zawartości mediów w propono- wanym przez socjologa Irenę Tetelowską aspekcie funkcjonalnym mediów, jako narzędzia przekazania pożądanych politycznie treści148. Przyjęto zalecaną przez Tetelowską zasadę segregacji mediów (gazet) na grupy, a potem, w aspekcie zawartości, ukazania różnic bądź podobieństw mię- dzy nimi149. Metoda ta pozwala wyłonić grupy mediów, które na przykład promują spo- łeczne postawy lojalne wobec systemu i jego instytucji, oraz takie, które pro- mują treści i zachowania naruszające równowagę i trwałość systemu. Skala rozproszenia treści i zawartości tych mediów świadczyła albo o pluralizmie politycznym (treści rozproszone), albo o wyraźnym kształtowaniu się politycznej opozycji „my” (media lojalne wobec systemu) i „oni” (media naru- szające równowagę i trwałość systemu), czy nawet braku opozycji, wyrażonej zestawieniem „my – media : my – władza”. W badaniach zwrócono uwagę na związki zachodzące między mediami a pozostałymi elementami procesu komunikacyjnego, które ujawniono i okre- ślono w trakcie analizy. Do takich zaliczono, między innymi, proponowane przez Walerego Pisarka w badaniach prasy związki między cechami przekazów

148 Tetelowska Irena, 1962, Analizy zawartości gazet. Wstępne stadium funkcjonalnej typologii prasy, „Zeszyty Prasoznawcze” nr 4, Ośrodek Badań Prasoznawczych, Kraków, s. 6. 149 Ibidem. Rozdział 1. Założenia teoretyczne, metody badawcze, podstawowe pojęcia 65 a czasem ich powstania, między cechami przekazów a odbiorcami oraz między cechami przekazów a ramami kulturalno-społeczno-polityczno-ekonomicznymi, w jakich powstały150. W badaniu systemu medialnego wykorzystano takie źródła, jak: relacje bezpośrednich uczestników wydarzeń oraz wybitnych polityków, dowódców, dziennikarzy, pisarzy, a także wspomnienia, opinie, korespondencje, które mo- gły ukazywać relacje pozainstytucjonalne, dominujące w sferze medialnej. Podstawowym materiałem źródłowym były, przede wszystkim, ustawy wła- dzy ustawodawczej i rozporządzenia wykonawczej. W ten sposób, wnioskowa- no, akty normatywne jako najpewniejsze źródła zastane bezpośrednio mówią o faktach wpływających na sferę medialną. Odczytu zawartych w nich treści dokonano według metodologii nauk historycznych, a ich interpretacji według nauk społecznych i politycznych. Wiedzę pozaźródłową oparto na wiedzy potocznej o epoce, wiedzy teore- tycznej o mediach i systemach politycznych, wiedzy o ideach i doktrynach politycznych, wiedzy o systemie politycznym i jego elementach składowych, czy wreszcie – wiedzy o kulturze i języku badanego kraju. W świetle nauk historycznych i nauk o polityce tego typu wiedza pozaźró- dłowa opiera się na informacjach pozaźródłowych w sensie ogólnym (efektyw- nym) i w sensie relatywnym. W sensie ogólnym są to informacje uzyskane ze źródeł pewnych, a w sensie relatywnym to informacje uzyskane z innych źródeł: w stosunku do czasów współczesnych były to ankiety i wywiady w środowisku instytucjonalnym aparatu państwa, regulującym bądź nadzorującym sferę me- dialną oraz w środowisku instytucji medialnych. W stosunku do czasów minio- nych za źródło informacji przyjęto opracowania historyczne, pamiętniki pisane przez polityków, a także powieści z epoki czy zawartość mediów, zgodnie z metodologią nauk historycznych151. Zgodnie z metodologią nauk historycznych i politycznych, na podstawie analizy źródeł zastanych i wywołanych, przeprowadzono dwustopniowe wnio- skowanie oparte na zasadzie, że skoro źródło jest autentyczne oraz zawarte w nim informacje wiarygodne, to fakty, o których źródło orzeka dla danego czasu „t”, w rzeczywistości w tym czasie „t” istniały152. Zgodnie z metodologią nauk społecznych przyjęto, że „fakt jest albo na pewno prawdziwy, albo prawdziwy z określonym prawdopodobieństwem wtedy, gdy istnieje obiektywny dowód, który go potwierdza”, a „twierdzenia nauki są trafne, gdy je logicznie wyprowadzono czy wyciągnięto z przyjętych a priori założeń”153.

150 Pisarek Walery, 1983, Analiza zawartości prasy, Ośrodek Badań Prasoznawczych, Kraków, s. 24. 151 Topolski Jerzy, 1984, Metodologia historii, PWN, Warszawa, s. 336–344. 152 Ibidem, s. 385. 153 Frankfort-Nachmias Chava, Nachmias David, 1996, Research Methods in the Social Scien- ce, wydanie w języku polskim: 2001, Metody badawcze w naukach społecznych, tłum. Elżbieta Hornowska, Zysk i S-ka, Poznań 2001, s. 30, 31. 66 Władza i media w Bułgarii

W sensie nauk politycznych dojście do określonego wniosku na podstawie założonego wcześniej zbioru przesłanek oparto na wyciąganiu wniosków z za- wartości materiału źródłowego, jakim są normatywne bądź instytucjonalne regulacje dotyczące sfery medialnej w aspekcie historyczno-porównawczym, ukształ-owanym przez paradygmat teoretyczny, zgodnie z którym skala wolno- ści mediów jest wyznacznikiem skali wolności politycznych i społecznych. Na podstawie analizy politologicznej w aspekcie historyczno-porównaw- czym szukano prawidłowości i współzależności systemu politycznego oraz doktryny wolności mediów. Źródła zastane poddano analizie treści, która jest jedną z metod badań spo- łecznych i politycznych, dostosowaną do badania procesu komunikowania się (ludzi, instytucji) oraz wytworów dotyczących aspektów pożądanych zachowań społecznych i politycznych154. Metodę analizy treści zastosowano w odniesieniu do badania procesów trwających przez długi czas. Problem braku trafności w analizie treści ograniczono poprzez indukcyjne i dedukcyjne metody wnioskowania logicznego. Starano się sformułować prawa ogólne, które, jak w każdym wnioskowaniu indukcyjnym i dedukcyjnym, mogły być prawdziwe, ale też równie dobrze mo- gły mijać się z prawdą. Hipotezy weryfikowano za pomocą wiedzy pozaźródło- wej w ujęciu rozwoju procesów historycznych, w aspekcie wewnętrznym, a jeśli nie dawały one satysfakcjonującej odpowiedzi, również poprzez odwoływanie się do otoczenia, zarówno systemu politycznego, medialnego, gospodarczego, jak i otoczenia międzynarodowego kraju. We wnioskowaniu przyjęto założenie, że wszystkie regulacje dotyczące me- diów należą do materiału normatywnego i są ściśle powiązane z obowiązującą systematyzacją prawa. Przyjęto, że prawo, jako zbiór norm ogólnych, pochodzą- cych od organów państwa, na których straży stoi przymus państwowy, wymusza zachowania polityczne i społeczne oraz może hamować bądź stymulować procesy polityczne, społeczne, ekonomiczne i medialne. Prawo jest bowiem instrumentem politycznego przymusu. Przyjęto, za Jürgenem Habermasem, że zależ- nie od obranej perspektywy norma prawna stanowi inny składnik sytuacji: dla działającego strategicznie leży ona na poziomie społecznych faktów, które z zewnątrz ograniczają jego pole manewru, dla działającego komunikacyjnie zaś leży ona na poziomie obligatoryjnych oczekiwań dotyczących zachowania155. Zdaniem Jürgena Habermasa, kultura i społeczeństwo, a zatem też media, wzajemnie się nakładają. Prawo jest jednocześnie systemem wiedzy i systemem działań156, które w całości tworzą „świat życia”, powstający „z sieci działań komunikacyjnych rozwijanej w społecznych przestrzeniach i historycznych czasach; te zaś działania czerpią ze źródeł kulturowych tradycji i prawowitych

154 Babbie Earl, 2001, The Practice of Social Reasearch, wydanie w języku polskim: 2003, Ba- dania społeczne w praktyce, red. nauk. Agnieszka Kloskowska-Dudzińska, wielu tłumaczy, PWN, Warszawa, s. 367. 155 Habermas Jürgen, 1992, Faktizität und Geltung, wydanie w języku polskim, op.cit., s. 44. 156 Ibidem, s. 96, 97. Rozdział 1. Założenia teoretyczne, metody badawcze, podstawowe pojęcia 67 porządków w takim stopniu, w jakim zależą od tożsamości uspołecznionych jednostek”157. W typowym trójpodziale władzy (ustawodawcza, wykonawcza i sądowni- cza) w systemach demokratycznych można media usytuować jako „czwartą władzę” i przypisać im, jako najważniejsze, funkcje kontrolne. Funkcja ta wiąże się, przede wszystkim, z uznaniem mediów jako instytucji, która przejęła dele- gowane przez społeczeństwo prawa kontroli i wyrażania krytyki władzy z wyboru publicznego i są przykładem na jedną z podstaw wolności politycznej społe- czeństwa. Uznano, że w systemach niedemokratycznych funkcje kontrolne mogą doty- czyć kontroli nie władzy przez społeczeństwo, lecz społeczeństwa przez władzę, która w sposób normatywny może zakwestionować prawo społeczne nie tylko do kontroli i wyrażania krytyki poprzez media, ale też do swobodnego wyraża- nia opinii na temat jej samej, jak też doktryny politycznej, jaką reprezentuje. Media w takich systemach mogą pełnić funkcję politycznej – używając siatki pojęciowej marksizmu – nadbudowy, czyli „wpisywać się w system poglądów, organizacji i instytucji, które służą interesom klasy władającej”158, a mogą też stać się agendą socjalizacji politycznej, w aspekcie formułowania pożądanych przez władzę politycznych zachowań społeczeństwa159. Przyjęto, że media prosystemowe stanowią narzędzie prosystemowej socjalizacji politycznej, a antysystemowe wykazują wobec niej opór. Skala nasilenia (bądź osłabienia) instytucjonalnych i normatywnych miar walki władzy politycznej z mediami wykazującymi opór wobec systemu politycznego stała się w niniejszej pracy wyznacznikiem skali wolności, autarkii mediów. Im mniejsze parcie na sferę medialną ze strony instytucji państwa, tym większa autarkia mediów, tym mniej skrępowany w aspekcie komunikacyjnym „świat życia”. Zarówno w jednym, jak i drugim spojrzeniu media uznawano za istotny element systemu politycznego, bowiem z podstawowych wyznaczników systemu politycznego podanych przez Tomasza Żyro wynika, że system polityczny kraju jest uzależniony od wzajemnego wpływu wielu osób, organizacji, mechanizmów i instytucji oraz od decyzji i zachowań typowych aktorów politycznych, takich jak partie polityczne, grupy interesu, parlament, prezydent, a także od systemu wyborczego, sposobu dystrybucji władzy i form wyrażania opinii publicznej160. W trakcie przeprowadzania badań zauważono, że nie zawsze dwie podstawowe regulacje sfery medialnej (normatywne i instytucjonalne) pokrywały się ze sobą. Dlatego też w przypadkach, gdy nie istniały regulacje normatywne, zapełniano informacyjną pustkę dotyczącą procesu transformacji sfery medialnej i doktryny wolności mediów poprzez analizę zmiany struktury instytucji medialnych lub ich funkcji oraz przez analizę treści wynikających z samego przekazu.

157 Ibidem, s. 96. 158 Ehrlih Stanisław, 1971, Wstęp do nauki o państwie i prawie, PWN, Warszawa, s. 52. 159 Sasińska-Klas Teresa, 1992, Socjalizacja polityczna, op.cit., s. 101–112. 160 Żyro Tomasz, 2006, Wstęp do politologii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 204. 68 Władza i media w Bułgarii

W ten sposób starano się wychwycić cechy stałe, które grupowano na podstawie ich podobieństw i różnic. Zauważono, że cechy te zależą od uwarunkowań historycznych i technologicznych epoki, od formacji społeczno-ekonomicznej i reżimu politycznego oraz otoczenia międzynarodowego, w których badany kraj, jego prawo i instytucje medialne działają. Przy czym prawo rozumie się tu w wy- kładni Habermasa jako „wszelkie komunikacje, które zorientowane są na prawo”, a „normy prawne” jako regulacje „odnoszące się refleksyjnie do społecznej integracji dokonującej się wprost w procesie instytucjonalizacji”161. Należy podkreślić, że prawo jest tworzone przez poszczególne ogniwa organizacji państwowej (organy państwa) i bez tej prawotwórczej działalności pań- stwo nie mogłoby funkcjonować. System normatywny zatem, raz powołany do życia, wpływa na funkcjonowanie państwa i poszczególnych jego organów oraz sfer zarówno w jego całości, jak i w poszczególnych częściach. Raz powołane do życia instytucje polityczne kształtują system polityczny, a instytucje medialne – system medialny. Jeśli instytucję medialną powołuje do życia władza polityczna i strukturyzuje ją wewnątrz instytucji politycznych państwa, to tym samym instytucja medialna staje się częścią systemu politycznego. Prawotwórcza rola organizacji państwowej prowadzi do ustanowienia swoistego rodzaju hierarchii organów i instytucji państwowych oraz tworzonych przez nie aktów normatywnych dotyczących sfery medialnej i instytucji medialnych. W związku z tym postawiono pytanie, gdzie w tej hierarchii ustrukturyzowano media i jaka jest ich zależność od doktryny, czy istnieje podległość wobec organów reżimu politycznego w danym okresie „t”? Regulacje prawne zwykle oznaczają oddziaływanie prawa na stosunki spo- łeczne i instytucjonalne, które powinny funkcjonować zgodnie z decyzją orga- nów państwa i w tym kontekście postawiono pytanie: czy wpływ norm dotyczą- cych mediów jest zgodny z decyzją organów państwa w stosunku do sfery medialnej, czy też media nie poddają się tym wpływom i tworzą tak zwany drugi obieg w kraju, bądź przenoszą się za granicę, poza obszar obowiązywania danych regulacji prawnych i reżimów politycznych? Czy jest to cecha stała w obrębie sfery medialnej, czy okazjonalna? Jakie instytucje przejmują funkcje komunikacyjne mediów, gdy nakłada się na nie cenzurę? Prawotwórstwo nie wyczerpuje działalności podstawowej państwa, bowiem może ono też stosować formy przymusu nieprzewidziane w obowiązującym prawie bądź przekraczać sankcjonowanie prawnych regulacji normatywnych. Postawiono pytanie, w jakich sytuacjach państwo stosuje przymus pozaprawny i jakie są jego formy wobec sfery medialnej? Znalezienie odpowiedzi na powyższe pytania badawcze stało się kluczowe przy określeniu, które z doktryn politycznych czy reżimów politycznych regu- lują sferę medialną w sposób oficjalny i przezroczysty, a które podporządko- wują sobie media po cichu oraz jaki był, o ile taki wystąpił, skutek wejścia instytucji medial

161 Habermas Jürgen, 1992, Faktizität und Geltung, wydanie w języku polskim, op.cit., s. 97. Rozdział 1. Założenia teoretyczne, metody badawcze, podstawowe pojęcia 69 nych do systemu politycznego i wyjścia z niego? Czy bułgarskie media cechuje opór wobec systemu politycznego i narzucanej im funkcji socjalizacji politycznej, czy i w jakich okolicznościach udzielają poparcia instytucjom, w obrębie których realizuje się władza? Jakie elementy z przeszłości normatywnej i instytucjonalnej mają wpływ na dzisiejszy system medialny w Bułgarii?162 System instytucjonalny mediów rozpatrywano według czterech kryteriów, które w nauce o polityce przedstawił Stanisław Ehrlih, i które zwykle są zarezerwowane dla analizy systemu organów państwa w strukturze organizacji pań- stwowej w celu zrozumienia mechanizmu działania tych organów i określenia ich roli w całokształcie ustroju i organizacji państwowej. Są to: a) zadania, jakie wykonują; b) zakres działań określonych przez uprawnienia i obowiązki (zakres kompetencji); c) organizacja wewnętrzna; d) tryb realizowania zadań w toku stałej działalności163. Podstawowe staje się pytanie o to, w skład jakich organów państwa wchodzą instytucje medialne i jakie organa państwa posiadają w stosunku do nich kompetencje normotwórcze oraz czy przynależność instytucjonalna mediów ma związek z typem reżimu i doktryny politycznej. Aby na to pytanie odpowiedzieć, system organów państwa podzielono, zgodnie z wykładnią Stanisława Ehrliha, na: a) system organów przedstawicielskich, czyli pochodzących z wyboru (parlament, samorząd terytorialny), gdy te wchodziły w skład organizacji państwowej, a nie były tylko organizacjami społecznymi; b) system organów przymusu, które podzielono na: pion administracyjny (administracji ogólnej), pion sądowo-pro- kuratorski i pion przymusu bezpośredniego (wojsko, siły porządku publicznego i ich organa pomocnicze, jak gwardie narodowe, oddziały paramilitarne, hufce o charakterze wojskowym, formacje specjalne podległe MSW); c) system orga- nów administracji gospodarczej; d) system organów kontrolnych164. W reżimach demokratycznych tylko w stosunku do tego pierwszego systemu organów państwa (parlament) możemy mówić o kompetencjach normotwór- czych. W reżimach niedemokratycznych takimi organami mogą być organa przymusu. W przypadku dwóch ostatnich, systemu organów administracji gospodarczej i systemu organów kontrolnych, uprawnienia takie mogą być przyznane w sytuacjach wyjątkowych, choć należy przyznać, że organa te mogą być również elementem pozaprawnego systemu przymusu państwa. Ponadto, gdy dana regulacja normatywna bądź instytucjonalna nie miała wyjaśnienia w czynnikach wewnętrznych, szukano przyczyn jej zaistnienia w otoczeniu. Aby sprawdzić, jakie czynniki warunkują rozwój i wolność mediów, w niniejszej pracy posłużono się sześcioma pytaniami posiłkowymi: a) jakie funkcje

162 W wypadku, gdy pojawiały się zagadnienia elementów normatywnych sfery medialnej adaptowane z systemów obcych, wskazywano ich źródła, ale nie poddawano ich już analizie historyczno-porównawczej. 163 Ehrlih Stanisław, 1971, Wstęp do nauki o państwie i prawie, op.cit., s. 65. 164 Ibidem, s. 65–66. 70 Władza i media w Bułgarii jawne i niejawne pełnią instytucje medialne w systemie politycznym kraju? b) jaką rolę dla mediów przewidziano w poszczególnych doktrynach i systemach politycznych w Bułgarii? c) jakie doktryny polityczne wiązano z doktryną wolności mediów? d) jaki system ekonomiczny sprzyja, a jaki hamuje rozwój mediów? e) w jaki sposób i czy w ogóle media uczestniczą w socjalizacji politycznej? f) czy sfera medialna stymuluje/hamuje rozwój kultury politycznej, społecznej, gospodarczej kraju, czy media dają wiedzę, dzięki której można dokonać optymalizacji wyborów politycznych, społecznych, ekonomicznych? Przyjęto za Jürgenem Habermasem, że działania normatywno-zinstytucjonalizowane są selektywnym urzeczywistnianiem kulturowo uznanych wartości w warunkach ograniczeń typowych dla danej sytuacji historycznej165 oraz że, z jednej strony, porządek normatywny narzuca porządki społeczne, ale, z drugiej, porządki społeczne nadają realność normatywnym oczekiwaniom społecz- nym. W wielu publikacjach tematycznych spotyka się coraz częściej pytania doty- czące tego, czy media są czwartą władzą, a jeśli tak, to czy i w jaki sposób wpływają one na zachowania społeczne i polityczne166. Pytania te są zasadne. W niniejszej pracy nie starano się jednak uzyskać na nie odpowiedzi. Uznano, że media mogą tworzyć common knowledge167 (kanon wiedzy, współwiedzę168) opinii publicznej, mogą nadawać spójność tezom i twierdzeniom dotyczącym zasad funkcjonowania świata i państwa, mogą zaspokajać potrzeby poznawcze człowieka, mogą wpływać na system polityczny, ale w każdym wypadku wiedza ta może, lecz nie musi być przetworzona w polityczny czy społeczny czyn, a tym samym system medialny może, ale nie musi, w tym aspekcie, być częścią systemu politycznego kraju. Kontrola władzy politycznej w Bułgarii aż do 2007 roku była de facto nor- matywnie zakazana, a sankcje za krytykę urzędników państwa umieszczono w kodeksie karnym. Uznano zatem, że media mogą, ale nie muszą pełnić funkcji kontrolnych wobec władzy politycznej; działalność mediów na poziomie instytucjonalnym czy funkcjonalnym może, ale nie musi, być regulowana przez instytucje polityczne czy społeczne, media mogą rozgraniczać dobro i zło, ale też nie muszą tego robić. Mogą wspierać system polityczny, ale też mogą być w stosunku do niego indyferentne, a ich postawa polityczna może wynikać zarówno z regulacji organów państwa, jak i własnego (nie)zaangażowania czy nawet ambiwalencji. Nowożytny układ społeczny i cywilizacyjny sprawia, że najważniejszym źródłem informacji człowieka są środki masowego komunikowania. Jeśli „de-

165 Habermas Jürgen, 1992, Faktizität und Geltung, wydanie w języku polskim, op.cit., s. 83. 166 Braun Juliusz, 2005, Potęga czwartej władzy, op.cit., s. 5; Adamowski Janusz W., 2006, Czwarty stan, op.cit., s. 9. 167 Suk-Young Chwe Michael, 2001, Rational Ritual, Culture, Co-ordination and Common Knowledge, Princeton University Press, Princeton. 168 Marody Mirosława, Giza-Poleszczuk Anna, 2004, Przemiany więzi społecznych. Zarys teorii zmiany społecznej, Scholar, Warszawa, s. 268. Rozdział 1. Założenia teoretyczne, metody badawcze, podstawowe pojęcia 71 mokracja opiera się na dobrze poinformowanych masach, a funkcją prasy jest informowanie tych mas”169, to wolność środków masowego przekazu odgrywa w niej istotną rolę. Dlatego też przeanalizowano media drukowane pod wzglę- dem tego, jaki typ informacji niosą i czy na bazie tych informacji społeczeństwo i władza polityczna mogą dokonywać optymalizacji wyborów politycznych. Prawo mediów do uczestnictwa w życiu społecznym i politycznym, w ich różnorakich funkcjach (informacyjnej, edukacyjnej, kontrolnej, a nawet rozrywkowej), jest prawem delegowanym przez społeczeństwo, by działały w interesie publicznym. Sprawdzono, czy bułgarskie media korzystają z tych praw, które delegowało na nie społeczeństwo, by działały dla jego dobra i w jego interesie. Da się zauważyć, że interes ten w ujęciu historycznym podlega szerokim dy- ferencjacjom, dlatego też media i ich formy istnienia w życiu politycznym oraz społecznym są mocno zróżnicowane. Z tego też powodu zaproponowano formę rozpatrywania mediów jako metaforycznego oka cyklonu procesów dziejowych. Model ten może tłumaczyć zmiany, które dokonują się w sferze medialnej w okresie gwałtownych zmian systemu politycznego.

169 Rivers William, Mathews Cleve, 1988, Ethics for the Media, Prentice Hall, Englewood Clif- fs, New Jersey, wydanie w języku polskim: 1995, Etyka środków przekazu, tłum. Jan Zakrzewski, Ewa Krasnodębska, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa, s. 17.

Rozdział 2

Otoczenie polityczne i pierwsze bułgarskie periodyki w okresie wyzwolenia narodowego

2.1. Uwarunkowania historyczne, polityczne i kulturowe powstania pierwszych periodyków bułgarskich

Pierwsze samodzielne państwo bułgarskie (Първата българска държава, 681–1018) zostało podbite przez wschodnie cesarstwo rzymskie – Bizancjum (Βυζάντιον, Vyzantion) i znajdowało się w jego składzie przez 70 lat (Визан- тийско владичество), a drugie państwo bułgarskie (Втората българска дър- жава, 1186–1396) po 210 latach istnienia zostało zawładnięte przez Osmanów. Bułgaria utraciła Veliko Tărnovo (Wielkie Tarnowo, Велико Търново), swoją stolicę, w 1393 roku, a trzy lata później upadło również Carstwo Widyń- skie (Бъдинското царство, 1364–1396), odseparowane w 1364 roku przez Iva- na Stratzimira (Iwan Stracimir, Иван Страцимир, 1324–1396) od II Carstwa Bułgarskiego (Търновското царство, 1186–1393). Było to trzecie przerwanie bułgarskiej państwowości, kultury prawnej i literackiej. Po upadku Veliko Tărnovo (1389), Literacka Szkoła Tyrnowska (Търновска книжовна школа, 1371–1389) działała zaledwie przez kilka następnych lat w znajdującym się kilkanaście kilometrów od stolicy, maleńkim monastyrze kilifarefskim (Килифаревско книжовно средище, do 1393 roku), po czym jej dorobek zaginął. Na dodatek reforma językowa świętego patriarchy Eutymiusza (патриарх Евтимий, ok. 1325/1330–ok. 1401), przeprowadzona tuż przed osmańskim naporem, spowodowała zniszczenie większości zbiorów wczesnej literatury bułgarskiej. Ze względu na nieortodoksyjność kopistów Eutymiusz nakazał spalić niewierne księgi, by nie szerzyły herezji, gdyż, o czym świadczył Grigorij Tzamblak (Grzegorz Cambłak, Григорий Цамблак, ok. 1360–1420) w Słowie pochwalnym Eutymiuszowi (Похвално слово за Евтимий, (?)): „Pierwsi tłuma- cze, czy to ze względu na trudność języka greckiego, czy też prostactwo wła- snego, pisali księgi różniące się w słowach od greckich oryginałów”1.

1 Цамблак Григорий, 1400, Григорïа, аръïепископа рωсïйкаго, похвално иже въ светыс ωтца нашего Еvjïмïа, патрïарса Търнωвскаго 1901, w: Kalužniacki Emil (Hrsg.), Werke des 74 Władza i media w Bułgarii

W ten sposób Bułgaria utraciła na pięć wieków literacką matrycę żywego ję- zyka. Grecy utracili ostatecznie swe państwo, Bizancjum, 60 lat po upadku Bułga- rii, kiedy to Turcy osmańscy w 1453 roku zajęli Konstantynopol, ale wiele wysp greckich aż do końca XVIII wieku, mimo toczonych o nie wojen, pozostało pod panowaniem Republiki Weneckiej (Repubblica serenissima, 697–1797), wielo- narodowościowego miasta-państwa opartego na wzorcach greckich polis, zaś cały archipelag joński pozostawał pod panowaniem Wenecji aż do końca XVIII wieku2. W odróżnieniu od Bułgarów, Grecy zdołali uratować część swojej biblioteki, wywożąc ze sobą cenne manuskrypty statkami do Wenecji i Florencji (Repub- blica fiorentina 1115–1532). Ponadto w ostatnich latach funkcjonowania pań- stwa Grecy przeżywali – jak to nazwał Stevan Runciman – swój ostatni rene- sans3. Wówczas prąd odkryć naukowych wymknął się spod kontroli religii, nauki świeckie zaczęły dominować nad religią, a religia coraz bardziej nabierała odcieni filozofii4. W Bułgarii takiego renesansu nie było5. Po podboju Serbii przez Turków osmańskich (1389, 1449)6 serbska ciągłość kulturowa i piśmiennicza trwała w Czarnogórze, a przeprowadzona, na bazie

Patriarchen von Bulgarien Euthymius (1375–1393), nach den besten Handschriften, Wien, reprint 1971, London, s. 40–41. 2 Greckie wyspy Turcy podbijali przez długi czas, tocząc wojny z Wenecją. Dopiero w 1522 roku zajęli Rodos (Ρόδος) w archipelagu Sporady na Morzu Egejskim, w 1571 roku – Królestwo Cypru, a Kretę (wen. Candia) – kolonię Republiki Weneckiej – dopiero w 1669 roku (Zinkeisen Johann Wilhelm, 1845–1863, Geschichte des osmanischen Reiches in Europa, bei Friedrich Andre- as Reich, Gotha 1856, część czwarta fotokopia, www.books.google, s. 595–603, 730). 3 Runciman Steven, 1970, The Last Byzantine Renaissance, wydanie w języku polskim: 1973, Ostatni renesans bizantyński, tłum. Józef Marzęcki, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa. 4 Już po upadku Konstantynopola w Europie ukazały się drukiem po łacinie: w 1469 roku Bo- tanika Teofrasta (370–287 p.n.e.), w 1478 roku – Kosmografia Ptolemeusza (100–ok. 168), w 1495 roku – Fizyka Arystotelesa oraz wiele innych dzieł greckich, co dla kultury zniewolonego kraju również nie było bez znaczenia. W Europie zainteresowano się greckimi starożytnościami, nauczano starogreki, a greccy emigranci zakładali drukarnie praktycznie na całym Kontynencie. 5 W Bizancjum XIII–XV wieku ostre spory teologiczne między łacinnikami i ortodoksami, pa- lamitami i hesychastami, platonikami i plotynikami o formy poznania i doświadczenia Boga nie ucichły nawet po upadku państwa, a swoim wysiłkiem intelektualnym pobudzały słowo pisane w XIV–XV-wiecznej jeszcze w Italii, dając jej silne podstawy do przebudzenia własnego renesansu. 6 Królestwo Serbii upadło po przegranej bitwie na Kosowym Polu (Kosovo polje, Косово поље, 1389), a resztki państwa Serbowie utracili w 1459 roku, oddając bez walki Smederevo (serb. Смедерево, tur. Semendire), co oznaczało również kres despotatu serbskiego. W rezultacie niemal cała Serbia, z wyjątkiem części naddunajskiej, stała się lennem sułtana, tracąc niepodległość na prawie 500 lat. Częściową niezależność Serbia odzyskała w wyniku dwóch powstań narodowych w 1815 roku pod wodzą Miloša Obrenovicia (Милош Обреновић, 1780–1860), założyciela dynastii serbskiej Obrenoviciów. Podboju jednak nie objęło część terytorium Czarnogóry (Црна Гора, Montenegro), która od 1170 roku znajdowała się w składzie Serbii. W latach 1498–1499 Turcy podbili tereny Czarnogóry z wyjątkiem Cetynii (Цетиње/Cetinje) i trudno dostępnych obszarów górskich, gdzie po upadku Serbii utworzono autonomiczne państewko mnisze pod panowaniem Rozdział 2. Otoczenie polityczne i pierwsze bułgarskie periodyki... 75 reformy ruskiej, reforma językowa Vuka Karadžicia (Вук Караџић Стефано- вић, 1787–1864) w latach 20. XIX wieku spowodowała nie tylko uproszczenie zapisu mowy serbskiej w grażdance, ale też oczyszczenie serbskiego słownika leksykalnego z niezrozumiałych społecznie wyrazów cerkiewnosłowiańskich. Reforma przeprowadzona przez Vuka Karadžicia, której cele autor wyłożył w Pierwszym serbskim elementarzu (Први српски буквар, 1827), spowodowała, że „nauka pisma stała się łatwiejsza dla narodu” serbskiego7, a reforma świętego Eutymiusza w Bułgarii przyniosła skutki odwrotne. Doprowadziła do powstrzymania rozwoju bułgarskiego języka literackiego. Tyrnowski patriarcha nie tylko spalił „niewierne” księgi, ale też zredukował strukturę leksykalną i gramatyczną literackiego języka bułgarskiego z XIV wieku do okresu cyrylo- metodiańskiego (X–XI wiek), a wprowadzona przez Szkołę Tyrnowską stylistyka „splatania słów” (плетение словес) powodowała, że teksty literackie stawały się coraz mniej czytelne w swojej strukturze logicznej i intencjonalnej. To spra- wiło, że przez blisko 500 lat niewoli Bułgarzy nie tylko nie posiadali jednolitej wykładni języka pisanego, ale też utracili jego gramatyczną i leksykalną matry- cę. Eutymiusz zredukował funkcję komunikacyjną bułgarskiego języka literackiego, naruszył jego strukturę gramatyczną i stylistyczną, bo starał się pisać „ładnie” (по лепоте). Reformy języka na podobieństwo serbskiej Karadžicia w Bułgarii nie było również w XVIII czy XIX wieku. W 1762 roku Paisiy Hilendarski (Паисий Хилендарски, 1722–1773) pisał w Słowiano-bułgarskiej historii (Славяно-българска история, 1762), że Buł- garzy nie mówili po bułgarsku, nie mieli świadomości narodowej, nie znali historii narodu, wstydzili się nazywać Bułgarami8. W odróżnieniu od Greków i Serbów, bułgarskich ksiąg drukowanych nie było aż do XIX wieku9. Pierwsza bułgarska książka opublikowana w „alfabecie świeckim” (obywatelskim, гражданска азбука) to Arytmetyka (Аритметика

rodu Petrović-Njegoš (Династија Петровић-Његош, 1499–1918). W roku 1782 zostało ono uznane przez Osmanów i do 1830 roku dwukrotnie powiększyło swoje terytorium. 7 „Litery wykorzystywane przez Serbów są takie same, jak Ruskich, i mają takie samo znaczenie. O niektórych niewielkich różnicach należy jednak zauważyć” (Караџић Вук Стефановић, 1827, Први српски буквар, w: 30 дигиталних копија оригиналних издања Вука Стефановића Караџића (1787–1864) из фонда Старе и ретке књиге, НБС, kopia 1, karta 1–2, S-I-0198, www.digital.nbs.bg.ac.yu/stara/vuk). 8 „Uczą się czytać i mówić po grecku, i wstydzą się nazywać Bułgarami (...). O głupi człowie- cze, że się wstydzisz własnego rodu (...), czyż Bułgarzy nie mieli własnego królestwa i państwa?” (Паисий Хилендарски, 1762, Славяно-българска история, karta 1, 2, wydanie 1972, Български писател, София, s. 42, 43). 9 Pierwsza bułgarska książka drukowana to „Niedzielnik” (Кириакодромион, 1808) św. So- fronya Vrachanskiego (Sofroniusz Wraczanski, Софроний Врачански 1739–1813). Zawarto w niej mowy kościelne na 94 tygodnie i napisano językiem cerkiewno-bułgarskim i w takim opublikowano alfabecie. Sofroniusz Wraczanski to cerkiewne imię popa Stoyko Vladislavova (Стойко Владиславов, 1739–1813). W latach 1794–1803 był on władyką w miejscowości Vraca (Враца). Szerzej na ten temat: Арнаудов Михаил, 1965, Поети и герои на българското възраждане, Български писател, София, s. 29. 76 Władza i media w Bułgarii

или научна числителница, 1833) Hristki Pavlovicha (Христаки Павлович Дупничанин, 1804–1848), nauczyciela z Dupnitzy (Дупница), który wydanie zlecił drukarni serbskiej w Belgradzie i Budzie10. Jeszcze wtedy wydawcy na- rzekali na „ciężkie do zapamiętania reguły ortograficzne” języka bułgarskiego11. Warto dodać, że pierwsza bułgarska drukarnia wydająca w języku bułgar- skim powstała w osmańskim Selniku (Thessalonice) w 1838 roku, czyli zaledwie czterdzieści lat przed wyzwoleniem narodowym Bułgarii12, podczas gdy serbskie (drukujące w cyrylicy) i greckie (publikujące w katharevusa, καθα- ρεύουσα) drukarnie matrycowe działały od drugiej połowy XV wieku13 – prawie 400 lat wcześniej. Warto zauważyć, że mimo tradycji druku Grecy mieli ogromne trudności w unifikacji swojego języka po wyzwoleniu narodowym, w scaleniu demotiki (δημοτική) – języka żywego, ale uważanego za zdegradowany i plebejski, z katharevusa – pseudoklasycznego języka emigracyjnej diaspory14.

10 Мирчев Кирил, 1978, Историческа граматика на българския език, Наука и изкуство, София, s. 38. Hristaki Pavlovich to autor takich podręczników, jak: Аритметика или научна числителница (Белград 1833), Греко-български разговорник (Белград 1835), Общополезен Писмовник (Белград 1835); Месецослов (Белград 1835), Първа българска граматика (Бдин 1836), Канон молебен и прочие (Букурещ 1841), Царственик или История българска (1844), Граматика славяно-българска (Белград 1845). 11 Jeszcze w 1825 roku Atanas Stoyanovich Kotlyanin (Kipilovsky) (Атанас Стоянович Котлянин (Кипиловски), 1802–1870), jeden z najbardziej wykształconych bułgarskich działaczy odrodzeniowych, wydawca i dziennikarz („Цариградски вестник”, 1851), pisał, we wstępie do swojego przekładu Święte Kwiatozebranie (Свещеное цветообрание или сто и четири священи истории, избрани из вехтиат и новиат завет..., 1825), wydanego w Budzie, że nie mógł opu- blikować książki w piśmie świeckim (grażdance) i zastosował w niej „słowiańskie”, „ciężkie do zapamiętania zasady ortograficzne” (тяжкозапамятни правописателни правила). Szerzej na ten temat: Котлянин Атанас Стоянович, 1825, Свещеное цветообрание или сто и четири священи истории, избрани из вехтиат и новиат завет..., Будин, s. 3–4. 12 Autonomię w ramach imperium Osmanów Bułgaria uzyskała dopiero w 1878 roku, po pięciu wiekach niewoli, a niepodległość proklamowała w roku 1908. 13 Pierwsza serbska drukarnia w Czarnogórze powstała w 1493 roku. Drukarnie serbskie w Czarnogórze powstały 45 lat po zastosowaniu przez Gutenberga pierwszego druku przemysło- wego w Moguncji. Od 1519 roku działały drukarnie serbska i grecka w Wenecji, a od końca XVI wieku również w Wiedniu, Bośni i Hercegowinie. Pierwszą serbską drukarnię w Wenecji założyli podgoriczanin Božidar Vuković (Божидар Вуковић, Подгоричанин „от Ђурић”, 1460–1539) i jego syn Vicence, a drugą, w latach 1569–1638, Jerolim Zagurović (Јеролим Загуровић, ?– –1572); po jego śmierci kierował nią Bartolomej Alberti (?–?) (Загуровић Јеролим, штампар, 2007, w: Српски биографски речник, Матица српска, Нови Сад, t. 3, s. 831–832). W literaturze serbskiej i czarnogórskiej można znaleźć dużo materiałów na temat historii serbskich drukarń. Patrz podstawowe studia: Medaković Dejan, 1958, Grafika srpskih štampanih knjiga XV–XVIII veka, Srpska akademija nauka, Beograd; Deretić Jovan, 1987, Kratka Istorija srpske književnosti, Beogradski Izdavačko-grafički zavod, Beograd, s. 39. 14 Szerzej na ten temat: Brzeziński M. Andrzej, 2002, Grecja, Trio, Warszawa, s. 19, 21, 41– –53. Rozdział 2. Otoczenie polityczne i pierwsze bułgarskie periodyki... 77

Kłopoty z unifikacją językową sprawiły, że prasa grecka pojawiła się dopiero po 1830 roku, i to pisana do 1976 roku w katharevusa, uznanej za oficjalną, ale niezrozumiałą dla szerokiej masy społecznej wersji języka greckiego. Za najważniejszą przyczynę opóźnienia druku bułgarskiego w porównaniu do serbskiego czy greckiego należy uznać też późniejsze o niemal 50 lat wyzwolenie narodowe Bułgarów. W odróżnieniu od Bułgarów, Serbowie i Grecy cieszyli się ciągłością piśmiennictwa i bogatą tradycją druku pod zaborem. Bułgarzy natomiast utracili suwerenność w 1393 roku, czyli 55 lat przed zastosowaniem przez Johannesa Gensfleischa zum Gutenberga (1396–1468) druku przemysłowego w Moguncji (1448).

2.2. „Lyuboslovie” – periodyk o funkcjach edukacyjnych

Za pierwsze ośrodki bułgarskiego druku można uznać główne miasta imperium: Konstantynopol (Κωνσταντινούπολις15, Цариград, İstanbul16), Izmir (Smyrna – Σμύρνη) i Edirne (Adrianopol, Одрин, Aδριανούπολις). Pierwszy bułgarski periodyk to „Lyuboslovie ili periodichesko spisanie ra- znih vedenii” („Любословие или периодическо списание разних ведении”, 1842, 1844–1848). To pismo, które w 1842 roku wydawał w Smyrnie Konstan- tin Fotinov (Константин Фотинов, ok. 1790–1858), odnalazł w roku 1894 profesor Ivan Shishmanov (Иван Шишманов, 1862–1928) w bibliotece w Plov- divie. Miało mały format, 32 strony. Profesor dowiódł, że po wydaniu próbnego numeru, w niewielkiej liczbie egzemplarzy, dalszej pracy nad periodykiem nie kontynuowano. Fotinov wyjechał z Izmiru do Grecji, gdzie tłumaczył z greckiego Opis ziemi (Землеописание, 1843) i dopiero po roku powrócił do wydawania periodyku. Kolejne numery periodyku „Lyuboslovie” wychodziły w Izmirze do 1844 roku w cyklu miesięcznym. Miały duży format, kosztowały 25 groszy i publikowano je w Tipografii A. Damianova17. Założenia dotyczące tego pisma Fotinov przedstawił w Programie- -manifeście opublikowanym w pierwszym numerze periodyku: Jaki naród na ziemi jest tak biedny i daleki od oświecenia nauczycielskiego, które czyni człowieka człowiekiem (...), a nie trzodą? (...) Jaki naród bez posiadania różnorodnych i dla poznania ludzkiego pożytecznych pism żyje tak, jak naród bułgarski? Jakie pismo nasi bracia Bułgarzy mają? Gdzież ich ziemi opisanie, dzięki czemu mogliby choćby miejsce, gdzie żyją i ojczyznę swą poznać?

15 W nowogreckim Konstantinupoli (Κωνσταντινούπολη). 16 Od 1930 Konstantynopol nosi nazwę Stambuł (Istanbul), z greckiego is ten poli – do miasta. 17.Szerzej na ten temat: Шишманов Иван, 1894, Константин Г. Фотинов, неговият живот и неговата дейност, „Сборник за народни умотворения, наука и книжнина”, Държавна Печатница, София, t. 11, s. 671–672. 78 Władza i media w Bułgarii

Gdzież ich gramatyka (...), gdzież poznania codzienne (...), gdzież pisma artystyczne, gdzież ich retoryka, matematyka, fizyka, filozofia i inne, które człowiekowi są bardziej niż chleb potrzebne? Gdzież ich historia dokładnie napisana, jaką inne narody mają, żeby mogli i oni na świecie pokazać, że są świadomym stworzeniem bożym, pomiędzy drugimi18. W sumie w ciągu dwóch lat ukazały się 24 numery periodyku „Lyuboslovie”. Pismo traktowało o podstawach geografii, matematyki, logiki, fizyki, filozofii19. Wydawano je „przy skromnych finansowych możliwościach redaktora” i dzięki hojności pewnego „archimandryty Bułgara, co z Jerozolimy przybył” oraz „pra- cowitego człowieka Raliego Mavridiego (Рали Мавриди, ?–?)20. Pod względem treści periodyk „Lyuboslovie” przypomina elementarz nauk skierowany do mniejszości bułgarskiej na terytorium Imperium Osmańskiego w celu wzbudzenia świadomości narodowej Bułgarów oraz niesienia elementar- nej wiedzy o świecie. Warto dodać, że w Izmirze w 1846 roku na 160 tysięcy mieszkańców zaledwie 70 tysięcy stanowili Turcy. Ukazywały się tam gazety w języku francuskim, greckim i angielskim. W mieście działało prawie 20 dobrze zorganizowanych drukarń, spośród których kilka posiadało czcionkę w grażdance21. Nie było to bez znaczenia dla prasy bułgarskiej. Tradycyjna cyrylica, opracowana jeszcze przez braci sołuńskich Cyryla (Konstantyn, Κύριλλος, 827–869) i Metodego (Michal, Μεθόδιος, ok. 815–885) nie odpowiadała bułgarskim dźwiękom w XIX wieku, podobnie zresztą jak serbskim czy ruskim, i nie można jej uznać za dobry nośnik dla żywego słowa. Alfabetu cyrylicy używano co prawda w literaturze i liturgii Kościoła ortodoksyjnego, ale przeciętny Słowianin XIX wieku nie znał go. Rosja jako pierwsza przeprowadziła reformę językową w piśmiennictwie świeckim. W 1708 roku Piotr I Wielki (Пëтр I), car (1689–1721) i cesarz Rosji (1721–1725), nakazał w miejsce cerkiewno-słowiańskiej cyrylicy wprowadzić grażdankę, o prostym, łatwym do czytania kształcie liter. Od początku XVIII wieku w tradycji ruskiej grażdanka stała się czcionką, na której oparto druk świecki, podczas gdy cyrylicy używano na potrzeby Kościoła. Misja Konstantina Fotinova przedstawiona w Programie-manifeście opublikowanym w „Lyubosloviu” w zasadzie powielała ideę rosyjską z XVIII wieku, by druk i wiedzę świecką szeroko udostępnić społeczeństwu22.

18 Ibidem. 19 Боршуков Георги, 2003, История на българската журналистика, op.cit., s. 22–23; Топалов Кирил, 1990, Възрожденци, op.cit., t. 1, s. 64–69. 20 Рангелов Рашо, 1993, Студии върху икономическата история на българската журналистика, Издателска къща „Хъски”, Серия Масмедии, София, s. 9. 21 Панайотов Филип, 1998, География на възрожденската ни журналистика, w: Милев Симо (red.), Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапублицистика, Балкан медиа, София, t. 2, s. 366–369. 22„Na rozkaz Piotra I tłumaczono i drukowano podręczniki matematyki, gramatyki, geografii, historii, wojskowości, różnego rodzaju dyscyplin technicznych, traktaty prawnicze, ekonomiczne, Rozdział 2. Otoczenie polityczne i pierwsze bułgarskie periodyki... 79

Fotinov publikował w swym periodyku podstawowe wiadomości z zakresu geografii, religii, biologii, sztuki i historii znamienitego niegdyś narodu, usiłując w ten sposób wzbudzić uśpionego pięciowiekową niewolą osmańską ducha narodowego. Aktualnie trudno stwierdzić, czy 24 numery pisma, wydane w małych nakła- dach, pełniły funkcję oświeceniową w szerokim zakresie, bowiem świadectw drukowanych na temat tego periodyku nie pozostało wiele. Charakterystyczne, że pierwsza prasa bułgarska, która powstała bardzo póź- no, w porównaniu do serbskiej czy greckiej, niosła w sobie podobne w charakterze do pierwszych serbskich i greckich periodyków treści. Pod względem zawartości „Lyuboslovie” można porównać do pierwszego serbskiego periodyku „Slaveno-serbskij magazin” (Славено-сербскiй мага- зинъ)23 oraz do popularnonaukowo-rozrywkowego periodyku greckiego „Ermis o logios” („Ερμής ο Λόγιος”, 1801–1821), czy ukazującego się w Peszcie od 1825 roku serbskiego periodyku „Serbskij letopis” („Сербскiй летописъ”, 1825), który jako „Letopis Matice Srbske” („Летопис Матице српске”, 1825) ukazuje się do dziś i jest jednym z najstarszych w Europie pism ciągłych, trak- tujących o literaturze, języku i kulturze24. Warto zauważyć, że pierwszy serbski periodyk – „Slaveno-serbskij magazin” – powstał, podobnie jak bułgarski, na bazie pomysłu jednego człowieka – Zahariji Orfelina (Захарија Орфелин, 1726–1785) – serbskiego pisarza, poety, zapalone- go naukowca i działacza odrodzeniowego, a wydawcą periodyku był Grek we- necki Dimitros Theodosios (Димитрије Теодосије, Δημητριοσ Θεοδόσιος, 1704–1782). Pismo wyszło w druku w Wenecji w 1768 roku, czyli 74 lata przed „Lyubosloviem”, ale podobnie jak „Lyuboslovie” zawierało zbiór różnych nauk i mów, podzielony na działy dla dzieci, młodzieży, dorosłych i wierzących. W odróżnieniu od „Lyuboslovia”, liczyło trzy razy więcej, bo 96 stron25.

słowniki obcojęzyczne i utwory literatury pięknej” (Jakóbiec Marian (red.), 1976, Historia literatury rosyjskiej, PWN, Warszawa, t. 1, s. 185). 23 Serb. „Slavenoserbski magazin” (Славено-сербски магазин), oryg. „Славено-сербский Магазин, то есть Собрание разных сочинений и переводов, к пользе и увеселению служащих”, 1768, Венеция). Dostępny w fotokopii online: Srpska stampa, Serbian Unity Con- gress, www.serbianunity.net 24 Założycielem „Letopis Matice Srbske” i redaktorem aż do swej śmierci był Georgije Maga- rašević (Георгије Магарашевић, 1793–1830), serbski pisarz, ceniony za dzienniki podróży i pobudzające ducha narodowego rozprawy historyczno-społeczne, jak na przykład Podróż po Serbii (Путовање по Србији, 1827). 25 Pomysł na stworzenie serbskiego periodyku pojawił się w drukarni Theodosiosa w Wenecji jeszcze w 1766 r., ale prace nad jego przygotowaniem oraz wybór miejsca druku trwały ponad rok. Dla pisma początkowo wybrano nazwę „Srpska pčela” (Српска пчела), a później tytuł zmieniono na „Slavensko-serbski magazin”. Pismo uznaje się za pierwszy druk periodyczny nie ze względu na jego periodyczność – bo ukazał się tylko jeden numer, ale z racji jego zawartości gatunkowej: jeden esej, kilka przypowieści i pouczeń oraz opowieści o różnej tematyce, podane w mniej lub bardziej rozbudowanej formie. Znamienny jest również fakt, iż opublikowano go w cerkiewno-serbskiej redakcji językowej (slavenosrpski jezik), podczas gdy większość książek serbskich w tym czasie 80 Władza i media w Bułgarii

Już od początku lat 70. XVIII wieku w Wiedniu, w drukarni Greka, Marki- desa Pullio (Makridis Poulios, Маркидес Пуљо, Μαρκίδων Πούλιου, Μαρκίδε- ς-Πούλιου, ?–?)26, drukowano pierwsze serbskie i greckie dzienniki o tematyce politycznej: „Serbskija povsednevija novini”27 („Сербскiя повсед-ненiя нов- ины”, od 1791) i podobny do niego grecki „Efimeris” („Εφημερίς, Εφημερίς των Κυριων”, 1790–1791; 1792–1797, 1800). „Lyuboslovie” pod względem zawartości przypomina serbskie i greckie periodyki okresu odrodzenia narodowego, jak: „Letopis”, „Zabavnik” Dimitrija Davidovicia (Димитрије Давидовић, 1789–1838)28, „Slaveno-serbskij magazin” czy grecki „Ermis o logios”. Można zatem przyjąć, że w okresie odrodzenia narodowego prasa nie pełni funkcji informacyjnej ani też kronikarskiej, w sensie faktograficznego opisu wydarzeń w układzie chronologicznym, lecz zawiera proste treści edukacyjne oparte na idei „przez oświatę do wolności”. Pod tym względem podstawowe funkcje pierwszych periodyków bułgarskich mogą być porównywalne do pierwszych periodyków serbskich czy greckich, choć powstały znacznie później. Przede wszystkim miały nieść oświatę w myśl idei „przez edukację do wolno-

publikowano jeszcze w wersji cerkiewno-ruskiej. W cerkiewno-ruskiej wersji językowej ukazało się również w drukarni Theodosiosa najbardziej znane dzieło Orfelina – monumentalna, 800- -stronicowa praca o rosyjskim reformatorze, napisana w formie historyczno-hagiograficznej, pod tytułem Żywot i sławne czyny hospodara Piotra Wielkiego z dodatkiem krótkiej historii geograficz- nej i politycznej o carstwie ruskim (Житие и славные деяния государя Петра Великого, с при- ложением краткой географической и политической истории о российском царстве, 1772, Венеция). 26 Szerzej o działalności wydawniczej Markidesa Pullio patrz: Βαρδάκα Νίκου, Ζαφειριάδου Σοφίας, 1998, Περι του Γεωργιου Μαρκου Πουλιου, συνεργατη του ρηγα φεραιου απο τη σιατιστα κοζανησ, παρεμβαση, Άνοιξη, αρ.τ. 102, σελ. 22–23; także: της Κατερίνας Μ. Μάτσου, „Εφημερίς” (1790–1797), Ο άθλος και η περιπέτεια της πρώτης ελληνικής εφημερίδας, „E-Telescope”, 18/6/2006, www.e-telescope.gr oraz Чурчић Лазар, 2002, Књига о Захарији Орфелину, прире- дио Боривој Чалић, Српско културно друштво Просвјета, Загреб, s. 76–87, 201–203; Деретић Јован, 1969, Славено-сербски магазин, w: Деретић Јован (red.), Доситеј и његово доба, Фило- лошки факултет, Београд, s. 7–10. 27 Znany bardziej jako „Serbskija novinï” (Сербскiя новины, Беч, 3 marca 1791). 28 W pierwszej dekadzie XIX wieku ukazywały się takie serbskie dzienniki, jak: „Novine serbske” (Новине Сербске, 1813) czy regularny serbski kalendarz rozrywkowy „Zabavnik” (Заба- вник, 1819–1821) wydawane przez studenta medycyny, serbskiego dziennikarza i publicystę Dimitrija Davidovicia (Димитрије Давидовић, 1789–1838), późniejszego ministra spraw we- wnętrznych i oświaty Księstwa Serbii, jednego z twórców ustawy zasadniczej kraju (Уставъ Кня- жества Сербiе, 1835, inaczej Сретењски устав. Szerzej na ten temat: Кркљуш Љубомирка, 2002, Правна историја српског народа, Прометеј, Нови Сад). Szerzej o serbskich drukach periodycznych patrz: Стотридесет година Библиотеке САНУ. Штампане информације, 1991, Библиотека Српске академије наука и уметности, Водич кроз Библиотеку, www.sanu.ac.yu/Biblioteka; Deretić Jovan, 1987, Kratka istorija srpske književnosti, Beogradski izdavačko-grafički zavod, Beograd, s. 64–65. Rozdział 2. Otoczenie polityczne i pierwsze bułgarskie periodyki... 81

ści”, ożywiać, rozpowszechniać i unifikować rodzimy język mówiony, ponadto rozbudzać ducha narodowego i głosić idee narodowowyzwoleńcze29. W bułgarskich, podobnie jak w greckich i serbskich, periodykach oświece- niowych publikowano podstawowe wiadomości o otaczającym świecie, wspomnienia, spostrzeżenia na różne tematy świeckie i duchowe, notatki o podstawowych naukach, regionach czy społecznościach. Jako gatunek można by nazwać te pisma periodycznymi utworami dziejopi- sarskimi o charakterze edukacyjno-literackim, mającymi na celu niesienie oświecenia społecznego i pobudzenie ducha narodowego.

2.3. Funkcje oświeceniowe pierwszych periodyków na przykładzie pisma „Bălgarski Orel”

W założeniu programowym funkcję oświeceniową miał pełnić bułgarski periodyk „Bălgarski Orel” („Български орел”, 1846–1847), który w Lipsku (Le- ipzig) usiłował wydać Ivan Andreov (Иван Андреов, 1820–1892), znany w historii jako Ivan Bogorov30 (Иван Богоров), dziennikarz, publicysta, wydawca książek, ale nade wszystko purysta językowy i autor Pierwszej bułgar- skiej gramatyki (Първичка граматика, 1844)31 . Prezentowane na łamach periodyku poglądy Bogorova pokrywały się z po- lityczną ideologią bułgarskiego odrodzenia narodowego, ukształtowaną pod wpływem zrywu narodowego Greków (1821–1829) i Serbów (1804–1813; 1815). Walcząc o godność narodową, reformy obywatelskie i społeczne32, bułgarscy działacze odrodzeniowi wykazywali postawy nasycone uproszczonym, nie- usystematyzowanym i intuicyjnym obrazem rzeczywistości społecznej oraz politycznej, bezrefleksyjnie przekazywali poprzez druk stereotypy, wartości i oceny podbudowane silnymi emocjami. W manifeście opublikowanym w pierwszym numerze pisma „Bălgarski Orel” Bogorov pisał:

29 Szczególnie aktywnie bułgarska prasa działała w Bukareszcie i w Konstantynopolu, w okresie bułgarskich powstań narodowych (1875–1878). 30 Bułgarski encyklopedysta, lekarz, wykształcony w Paryżu. Z zamiłowania dziennikarz, wydawca i handlowiec. W Lipsku, będąc studentem chemii, wydał 3 numery pisma „Bâlgarski Orel”. W Konstantynopolu wydawał „Tzarigradski Vestnik”, w Belgradzie, a następnie w Plovdivie – „Zhurnal za nauka, zanayat i tărgovliya” (Журнал за наука, занаяти и търговия), w Bukareszcie gazetę „Narodnost” (Народност). Bogorov jest znany w historii Bułgarii przede wszystkim jako purysta językowy, autor książek: Wprowadzenie do języka bułgarskiego (Упътване за български език) (Речник на българската литература, 1976, Издателство на Българска Академия на науките, София, t. 1, s. 112–114). 31 Първичка българска граматика, 1844, Написа Иванчо Андреов, Букурещ, в типогра- фията на Серд. К. Пенчович. Църк.-слав. букви. 32 Арнаудов Михаил, 1965, Поети и герои, op.cit., s. 20. 82 Władza i media w Bułgarii

Czy my, Bułgarzy, musimy być „żywi-martwi”? (...) czy musimy pozostać nieznani na świecie (...), czy musimy język swój pozostawić martwym?33 Nie, My, Bułgarzy, musimy zacząć odczuwać siebie jako naród, który ma takie same prawa, jak inne narody europejskie! Musimy mocno trzymać swój język i wiarę! (...) Mu- simy pokazać, że jesteśmy chrześcijanami, że jesteśmy Słowianami, braćmi Moskwian, Serbów i innych słowiańskich narodów”34. Poziom świadomości społecznej i politycznej prezentowany na łamach periodyku opiera się głównie na wiedzy potocznej, która jednak z pozoru ma wy- glądać jak refleksyjna, oparta na racjonalnym opisie i wyjaśnianiu zjawisk politycznych i społecznych. Podstawą naszego pisma jest dział naukowy, opis niektórych cudownych miejsc, krajów i narodów, naszej ojcowizny, jak i innych regionów Europy, a najwięcej słowiań- skich, które są bliższe narodowi naszemu; przypadki szczęścia narodu naszego od starych czasów do dziś; wiadomości o dawnym naszym wolnym państwie; dzieła naszych juna- ków i naszych carów; duma ojcowizny naszej itd.35 Z założenia pismo miało pozwolić Bułgarom na orientację w rzeczywistości politycznej i społecznej oraz na regulację stosunków z otoczeniem. Wpływu na socjalizację i edukację polityczną nie miało ono jednak wielkiego. Ukazały się zaledwie trzy numery pisma „Bălgarski Orel”36, a jako powód zaprzestania druku można wskazać brak zainteresowania czytelnika, jak również słabe, studenc- kie, zasoby finansowe wydawcy. Warto zaznaczyć, że przyjęty przez Bogorova w gazecie „Bâlgarski Orel” styl komunikowania społecznego i politycznego poprzez druk periodyczny stał się wykładnią poznawczej, edukacyjnej i oświeceniowej funkcji mediów bułgar- skich w okresie odrodzenia narodowego. Po powrocie do kraju Bogorov został bowiem jednym z najbardziej aktywnych dziennikarzy i wydawców. Wypracowany przez Bogorova styl dziennikarski towarzyszy bułgarskiej prasie do dziś. Nie cechuje go ani wewnętrzna koherentność, ani logiczność, czy też zgodność z rzeczywistością prezentowanych faktów (prawdziwość), lecz szeroka emocjonalność oparta na bezrefleksyjnie przyjętych stereotypach, nasycona uproszczonym wartościowaniem społecznej i politycznej rzeczywistości. Analizując zawartość pierwszych bułgarskich periodyków, można stwier- dzić, że pierwsza prasa bułgarska sięgnęła nie tylko po mówiony język potoczny

33 „Български орел” nr 1 z 20 kwietnia 1846 roku, karta 1, Народната библиотека в София, fotokopia. 34 Ibidem. 35 Ibidem. 36 Pierwszy numer pisma ukazał się 20 kwietnia 1846 roku, drugi – 20 września 1846 roku, a trzeci – 1 stycznia 1847 roku. Autor-redaktor wydawał go w Lipsku za pieniądze – jak pisał – „jakie na lekcjach zarobił” i „z książkowego zysku ze sprzedaży swojej gramatyki” (szerzej na ten temat: Речник на българската литература, op.cit., t. 1, s. 165–166; Боршуков Георги, 2003, История на българската журналистика, op.cit., s. 35–43, 46–48; Рангелов Рашо, 1993, Студии върху икономическа, op.cit., s. 9; Топалов Кирил, 1990, Възрожденци, op.cit., t. 1, s. 69–72). Rozdział 2. Otoczenie polityczne i pierwsze bułgarskie periodyki... 83 niewykształconego społeczeństwa, lecz także posłużyła się adekwatnym do poziomu percepcji odbiorcy systemem prezentacji treści. Niemiecki dziennikarz, który podpisywał się jako A. von Huhn, korespondent gazety „Könische Zeitung” w 1886 roku opisywał bułgarskie społeczeń- stwo jako „kraj wieśniaków, z ilością inteligencji; tak małą, że na palcach jednej ręki można ich wszystkich policzyć”37. Podobnymi spostrzeżeniami dzielili się Rosjanie, którym jednak, bardziej niż niemieckiemu dziennikarzowi, rzucała się w oczy zamożność społeczeństwa bułgarskiego38. Zarówno świadectwa niemieckie, jak i rosyjskie podkreślają chłopską struk- turę społeczeństwa bułgarskiego, w miarę zamożnego, ale niewykształconego lub wykształconego elementarnie. Dla większości Bułgarów w imperium Osma- nów dostęp do edukacji czy słowa pisanego był niemożliwy, a dla innych mocno utrudniony. Przez 500 lat niewoli naród stracił ciągłość kulturową, spadł na margines życia społecznego, religijnego i gospodarczego imperium. Już w XVI–XVII wieku Bułgarzy parali się głównie uprawą roli, wypasem trzody lub drobnym rzemiosłem. Rzadko opuszczali swoje miejsca zamieszkania. Owczarze wypędzali stada wiosną, wracali późną jesienią. Bułgarzy nie byli zamożni. Pisać i czytać potrafiło niewielu, a ci, którzy czytali – głównie w alfabecie greckim bądź francuskim. Przed wyzwoleniem Bułgarzy nie posiadali

37 „Bułgaria to kraj bogaty, ale bogactwo jego opiera się na ziemi – uprawie roli i hodowli. Przemysłu prawie nie ma. Również handel jest mocno zacofany i znajduje się głównie w rękach Żydów, Greków i obcokrajowców (...). Brak rozwiniętego handlu spowodował, że w Bułgarii nie ma dróg ani miast. Władza turecka nie zadbała o ich budowę, a patrzyła tylko, jak zebrać podatki (...). W okresie wyzwolenia narodowego Bułgaria to kraj wieśniaków, z małą ilością inteligencji; tak małą, że na palcach jednej ręki można ich wszystkich policzyć” (von Huhn A., 1886, Der Kampf der Bulgaren um ihre Nationaleinheit: politisch-militärische Geschichte der bulgarisch- -rumelischen Ereignisse im Jahre 1885, Leipzig, wydanie w języku bułgarskim: 1887, А. Фон Хунъ, Борбата на Българитћ за съединението си. Политическо военна история на Българо- -румелийскитћ събития в 1885 г., tłum. Др. Валтеръ, Скоро печатница на Ст. Ив. Роглевъ, Руссе, s. 5, 6, 7). 38 Rosyjski oficer i dziennikarz, książę Wasil Dimitrijewicz Dabidża (Васил Димитриевич Дабиджа, ?–1902) pisał o Bułgarii: „Między Bułgarami nie ma biedaków. Bułgaria to kraj po- wszechnej zamożności: tak mówią ludzie, którzy ją zeszli we wszystkie strony” (Дабиджа Васил Димитриевич, 1888, Сан Стефано и Константинопол в феврале 1878 г. Заметки князя, „Русская старина” nr 2, s. 382. Cytat podaję za: Kucharzewski Jan, 2000, Od białego caratu do czerwonego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, t. 5, s. 133). Generał Paweł Zotow (Павел Дмитриевич Зотов, 1824–1879), aktywny uczestnik wojen z Turcją na terytorium Bułgarii, pisał w 1886 roku podobnie: „Zdaje się, byliśmy w zupełnym błędzie co do środków Bułgarii, pomimo niejednokrotnie prowadzonych tu przez nas wojen. Wszyscy myśleli, że to kraj biedny, zniszczony, niemogący dostarczyć żadnych środków dla utrzymania armii, a tymczasem wszędzie widać liczne stada, a na podwórzach zeszłoroczne zapasy siana. W Rosji rzadko w której miejscowości można znaleźć taką obfitość przedmiotów pierwszej potrzeby, a i lud nie wygląda uciskany; przeciwnie, dość żywy i sprytny, trochę przypomina chłopów. Nie okazuje przychylności dla nas. Wszystko to dostrzegli nasi żołnierze” (Зотов Павел Дмитриевич, 1886, Война за независимость славян в 1877–1878 гг. Посмертные записки П.Д. Зотова, „Русская Старина”, t. XLIX, styczeń, s. 213–240; luty, s. 425–450, cytaty ze s. 217, 220, 226, 232 podaję w tłumaczeniu za: Kucharzew- ski Jan, 2000, Od białego caratu do czerwonego, op.cit., t. 5, s. 133–134). 84 Władza i media w Bułgarii zunifikowanego systemu znaków drukarskich ani norm ortograficznych dla swego języka, a reformy rosyjskie przyjęli późno, na bazie adaptacji serbskich. Język pierwszej bułgarskiej prasy można określić jako prosty, a czasem nawet prostacki, nasycony socjolektami, oparty na indeksowej (manifestacyjnej) funkcji języka, szeroko bazujący na stereotypach co – zdaniem Stanisława Mi- chalczaka – przedstawia fragmentaryczną wiedzę o świecie39. Na podstawie analizy treści można stwierdzić, że nadawca w sposób emocjonalny wyrażał przynależność (siebie i czytelnika) do określonej grupy społecznej, a zasób leksykalny upraszczał do kreacji takiego obrazu świata, jaki mógł się zmieścić w siatce pojęciowej ledwie potrafiącego czytać bułgarskiego odbiorcy (zarówno w kraju, jak i za granicą). Socjolekty dominują również w próbnym numerze gazety Ivana Dobrov- skiego (Иван Добровски, 1812–1896) „Mirozrenie” („Мирозрение”, Wiedeń 1849, Bukareszt 1851), którą wydano w Wiedniu w roku 1849. Warto dodać, że po ukazaniu się pierwszego numeru gazeta upadła, bo na jej prenumeratę nie zapisał się ani jeden czytelnik40. Geogri Borshukov pisał w 2003 roku, że w założeniach wiedeńskich Do- brovskiego „Mirozrenie” miało się opierać na wzorcu greckiej „Ermis o logios” („Ερμής ο Λόγιος”, 1801–1821), ale ostatecznie wydawca przyjął formułę francuskiego „La Revue du Monde”, skąd zaczerpnięto pomysł na tytuł41. Dwa lata później w Bukareszcie Dobrovski zmienił formułę gazety z oświe- ceniowej na rewolucyjną, a wiedeńskie motto gazety „Trzeba dziękować za teraźniejszość i szukać dobra” zostało zdominowane przez hasło „Wolność i państwowość!”.

2.4. Funkcje oświeceniowo-informacyjne gazety „Tzarigradski vestnik”

Pierwsza bułgarska gazeta oświeceniowo-informacyjna, o której wiadomo, że zdołała utrzymać się na rynku przez niemal 15 lat (od 1 stycznia 1848 roku do 24 grudnia roku 1862), to „Tzarigradski vestnik” („Цариградски вестник”,

39 Michalczyk Stanisław, 2005, Komunikowanie polityczne. Teoretyczne aspekty procesu, Wy- dawnictwo „Śląsk”, Katowice, s. 179–180. 40 Dobrovski posiadał skromne zasoby finansowe. Na założenie gazety pożyczył 3000 forin- tów, z czego 2500 musiał zapłacić, zgodnie z austro-węgierskim prawem, za rejestrację periodyku. Za resztę pieniędzy przeprowadził wśród wiedeńskich Bułgarów akcję reklamową. Pomoc w wy- sokości 500 forintów zaoferował mu rząd Austro-Węgier, bowiem Dobrovski nie ukrywał, że jego gazeta będzie chwalić politykę wielkich mocarstw, ale był już tak zniesmaczony, iż oferty nie przyjął i wkrótce wyjechał z Wiednia. 41 Боршуков Георги, 2003, История на българската журналистика, op.cit., s. 61–63; Панайотов Филип, 1998, География, op.cit., s. 372. Rozdział 2. Otoczenie polityczne i pierwsze bułgarskie periodyki... 85

1848–1862)42. Gazeta ukazywała się w liczącym 391 tysięcy mieszkańców Kon- stantynopolu, stolicy imperium Osmanów43. Na podstawie analizy funkcjonalnej można stwierdzić, że „Tzarigradski vestnik” miał największy wpływ na kształtowanie się bułgarskiej prasy odrodzenia narodowego. Periodyk powstał na bazie lipskiego pomysłu Bogorova i dzięki jego usilnym staraniom w sułtańskiej administracji. Dzięki gazecie „Tzarigradski vestnik” do bułgarskiego słownika terminolo- gicznego weszły takie słowa, jak: vestnik (вестник – niosący wiadomości, gazeta) oraz vestnikar (вестникар – dziennikarz, osoba pisząca wiadomości). O ile to pierwsze słowo (vestnik) przetrwało do dnia dzisiejszego bez szcze- gólnego zabarwienia emocjonalnego, o tyle to drugie (vestnikar) nabrało znaczenia pejoratywnego w stosunku do działalności dziennikarskiej i oznacza osobę zakłamaną, sprzedajną, która publikuje informacje wyssane z palca, przedstawia fałszywy obraz rzeczywistości, manipuluje opinią publiczną w celu osiągnięcia osobistych zysków. Pierwsze trzy numery gazety „Tzarigradski vestnik” nie są znane. Za manifest programowy periodyku uznaje się w nauce o mediach dwa teksty, umieszczone w numerach 7. i 81. gazety z dnia 16 lutego 1848 roku i 7 stycznia roku 1850. Pierwszy z nich ukazał się pod tytułem Do czytelników naszej gazety (Къмто четците на вестника ни, 1848)44. Jeśli się pominie fakt, że „Tzarigradski vestnik” zapowiadał posługiwanie się „bułgarskim językiem mówionym”, co Bogorov zastosował jeszcze w lipskim periodyku „Bălgarski Orel”, to, zgodnie z zamieszczonymi manifestami, gazeta miała mieć format informacyjny, ogólnopolityczny i ogólnospołeczny45. Wia- domo jednak, że osmańskie prawo druku na istnienie tego typu gazety nie po- zwalało. Na podstawie analizy zawartości można stwierdzić, że od pierwszych znanych nauce numerów pisma w periodyku zamieszczano treści głównie edukacyjne, kulturalne i handlowe, podawano kursy walut, ale prawie wszystkie publikacje dotyczące tematów kulturalno-społecznych można określić zdaniem: „Wczoraj było nam źle, dziś jest nam trochę mniej źle” (Ние вчера бяхме зле, днес сме по-малко зле). Charakterystyczne, że hasło to można przypisać rów- nież do bułgarskiej samoidentyfikacji społecznej i politycznej w całej nowożyt-

42 „Tzarigradski vestnik” ukazywał się z przerwami od 1 stycznia 1848 roku do 28 grudnia 1862 roku. Szerzej na ten temat: Речник на българската литература, op.cit., t. 3, s. 112–114; Боршуков Георги, 2003, История на българската журналистика, op.cit., s. 13, 28, 44–65, 104–109. 43 Jelavich Barbara, 1983, History of the Balkans. Twentieth Century, Cambridge University Press, wydanie w języku polskim: Historia Bałkanów. Wiek XX, 2005, tłum. Jędrzej Polak, Krzysztof Salawa, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 95. 44 „Цариградски вестник” nr 7, 16 lutego 1848. 45 „Będzie opisywać sprawy administracji, zewnętrzne wiadomości polityczne, bez jakiegokolwiek wnioskowania (komentowania – przyp. aut.), będzie opowiadać o polepszaniu naszych szkół i tego, ile wkłada się w oświatę narodową, będzie dawać drogiemu sercu wszelkie wiadomo- ści, polityczne i wydawnicze, jakie otrzyma z Bułgarii”(„Цариградски вестник” nr 81, 7 stycznia 1850). 86 Władza i media w Bułgarii nej historii państwa. Nawet aktualnie uzewnętrznia się ono typowym bułgar- skim „użalaniem się nad sobą i swoją nacją” (оплакване), prezentowanym nie tylko w mediach. Jak pisze Wayne Vucinich, jest to jednak cecha nie tylko Bułgarów 46.

2.5. Uwarunkowania polityczne funkcjonowania bułgarskiego druku w imperium Osmanów

W XIX wieku periodyki w imperium Osmanów ukazywały się z woli sułtana i sułtańskich wezyrów47. W kraju panowała cenzura. Osmanista Stanford J. Shaw pisze, że w imperium zakazem publikacji objęto w tym czasie nie tylko krytykę sułtana czy jego urzędników, lecz także dzieła literatury europejskiej48. ,ijنامثع ijلاع تلود) W ujęciu systemu politycznego Imperium Osmańskie Devlet-i Âliyye-i Osmaniyye) to dziedziczna monarchia patrymonialna, charak- teryzująca się tym, że państwo uważano za prywatną własność władcy – sułtana, „sługi dwóch świątyń” (Mekki i Medyny). Państwo Osmanów, nazywane też Wysoką Portą (Le Sublime Porte)49, jak również cała ziemia wraz z narodem w obrębie panowania sułtana stanowiły jego dziedziczną własność rodową. Doktrynę polityczną w państwie Osmanów oparto na dwóch domenach: domu wojny (Darülharb, Savaş yurdu)50 i domu islamu (Darülislam, İslam yur-

46 Takie użalanie się nad sobą i swoją nacją, rodziną, przyjaciółmi, a nawet nieznajomymi wydaje się trwałą cechą wielu narodów na Bałkanach (Turków, Greków, Bośniaków, Serbów, a nade wszystko Bułgarów). Zwracał na to uwagę również Wayne Vucinich (1915–2005), pisząc: „Ten charakterystyczny dla bałkańskich chrześcijan fatalizm (kismet) jest efektem wpływu islamu i wywodzi się on z doktryny o predestynacji, głoszącej, że wszystko dzieje się z woli Allaha lub Boga i że żaden śmiertelnik nie może uczynić nic, aby zmienić swoje przeznaczenie” (Vucinich Wayne S., 1965, The Ottoman Empire: Its Record and Legacy, Van Nostrand, Princeton, s. 121. Cytat podaję w tłumaczeniu polskim za: Jelavich Barbara, 1983, History of the Balkans. Twentieth Century, wydanie w języku polskim, op.cit., t. 2, s. 119). 47 O początkach prasy tureckiej i innych w imperium Osmanów można przeczytać online: www.geocities.com/medyanaliz/basintarihi/tarihce_gazeteler.htm. 48„Pisma niektórych «nieprawomyślnych» autorów obłożono zakazem (...) – dotyczyło to rów- nież twórców europejskich, takich jak Racine, Rousseau, Voltaire, Hugo czy Zola. Nie wolno było używać pewnych dwuznacznych słów, jak na przykład «anarchia», «wolność», «strajk», «konstytucja», «rewolucja», «morderstwo», «socjalizm», «dynamit» czy «Murat»”. Gazety i oficyny wydawnicze, które łamały to prawo, karano grzywnami lub zawieszano” (Shaw Stanford J., 1977, History of the Ottoman Empire, Cambridge University Press, Cambridge, t. 2, s. 251. Cytat podaję za: Jelavich Barbara, 1983, History of the Balkans. Eighteenth and Nineteenth Century, Cambridge University Press, wydanie w języku polskim: Historia Bałwanów. Wiek XVII–XIX, 2005, tłum. Jędrzej Polak, Krzysztof Salawa, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 94). 49 Nazwa pochodząca od wielkiej bramy do dzielnicy urzędowej w Stambule (Bâb-ı Âli), budynku, w którym mieściła się siedziba wielkiego wezyra (Vezir-î Azam). -znaczy też „świat islamu”, „świat świa (برحلا راد ,Z arabskiego „dom wojny” (dār al-harb 50 ta”, tłum. za: Hasan Sušić. Szerzej na ten temat: Sharif Mian Mohammad, 1966, A Histo- ry of Muslim Philosophy with Short Accounts of Other Disciplines and the Modern Renaissance in Rozdział 2. Otoczenie polityczne i pierwsze bułgarskie periodyki... 87 du)51, czyli, jak pisze Barbara Jelavich, domenie wojny oraz domenie wiernych, a obowiązkiem władcy było szerzenie i obrona islamu52. Władza sułtana pochodziła od Boga, sprawował on ją dla Boga i w jego imieniu, a naród którym rządził, podlegał bezpośrednio Bogu. Wszelkie prawo pochodziło od Boga, wszelkie atrybuty suwerena (sovereignty) należały do Bo- ga53. W systemie osmańskim zarówno władcę, jak jego kraj oraz naród deifiko- wano. Sułtana postrzegano jako namiestnika Boga, regionalnych możnowładów jako namiestników sułtana, a naród jako sługi, które służąc sułtanowi, służyły Bogu. Swoją władzę sułtan, wielki władca (Le Grand Seigneur) sprawował przy pomocy wezyrów i ministrów. Na ich czele stał wielki wezyr, Vezir-î Azam odpowiadający za koordynację prac urzędów państwa, jego ,(رiزوlub مظعا ردص) politykę zagraniczną, politykę wewnętrzną oraz wyprawy wojenne. Pomocą złożona z wezyrów. Ciało to zajmowało ,(ناويد) sułtanowi służyła rada Dîvân się przede wszystkim sprawami państwa, ale pełniło też funkcje normotwórcze54 W wykładni encyklopedycznej systemu politycznego Imperium Osmańskie- go na szczycie piramidy władzy stawia się sułtana, władcę absolutnego z bo- skiego nadania, ponieważ w teorii Bóg dał władzę tylko jemu i uważano go za jedyne jej źródło. Mógł on tworzyć własne prawo – kanuny55, które nazywano „prawem podstawowym”, i w imieniu tego prawa (Kanun namina) należało wypełnić wolę sułtana, który mógł też wydawać dekrety skierowane do narodu, -oraz decyzje opiera ,(نامرف ,z perskiego nazywane fermanami (firman, färmān jące się na regule: Quod principi placuit, legis habet vigorem („To, co podoba się władcy, ma moc prawa”)56. j,) lubاشداپ) Państwo dzieliło się na okręgi, zwane z perskiego padiszachami w których władzę sprawowali władcy ,(اشاب ,paszalikami (paşalik, vilayet zwierzchni, zwani paszami (paşa). Paszaliki dzieliły się na okręgi (beylik), zwa-

the Muslim Lands, edited and introduced by M.M. Sharif, Wiesbaden, wydanie w języku chorwackim: 1990, Historija islamske filozofije s kratkim pregledom drugih disciplina i savremene renesanse u islamskim zemljama, tłum. Dr Hasan Sušić, M.M. Šarif, August Cesarec, Zagreb, t. 2, s. 70–77. -Znaczy też „świat islamu”, „świat świa .(سإلا راد ,Z arabskiego „dom islamu” (dār al-islām 51 ta”, „świat wojny”. Sharif Mian Mohammad, 1966, A History of Muslim Philosophy, wydanie w języku chorwackim, op.cit., s. 70–77. 52 „Państwo osmańskie oparto na pojęciu świętej wojny; jego celem było rozszerzenie i obrona islamu. Uważano, że świat się dzieli na dwie sfery, domenę wiernych, darülislâm, i domenę wojny, darülharb. Obowiązkiem władcy było rozprzestrzenianie władzy islamu na jak największy obszar” (Jelavich Barbara, 1983, History of the Balkans. Eighteenth and Nineteenth Century, wydanie w języku polskim, op.cit., s. 51). 53 Koran, sury: IV: 59, 105; V: 44, 45, 47; VII: 3; XII: 40; XXIV: 55; XXXIII: 36. 54 Habibullah’s Encyclopedia of the Ottoman Empire and Her Times, www.practicalturkish. com 55 Szerzej na ten temat: Jelavich Barbara, 1983, History of the Balkans, wydanie w języku polskim, op.cit., t. 1, s. 52. 56 Habibullah’s Encyclopedia of the Ottoman Empire, op.cit. 88 Władza i media w Bułgarii ne też sandżakami (Sanjak, sancak – chorągiew) z władzą zwierzchnią bejów (bey), nazywanych też wodzami (efendi)57. wyrokujący na podstawie (ىضاق ,W sandżakach działali sędziowie (kadi prawa religijnego, sułtańskich rozporządzeń i prawa zwyczajowego, zwanego adat (z{|}, ‘ādah), którego używano do rozstrzygania problemów, odnośnie do których nie znajdowano przepisów w Koranie. Ponadto na kadich spoczywały obowiązki pisania testamentów i dzielenia spadków58. Za źródło i wykładnię prawa w państwie Osmanów uważano Koran (al- świętą księgę islamu, objawioną prorokowi Mohametowi ,(نرُقْلَأ ,Qur’ān j, 570–632 r. n.e.) w dziewiątym miesiącuللا دبع نب دمحم ,Muhammadowi) w 610 roku n.e. W Koranie można (ناضمر) księżycowego kalendarza, ramadan wyróżnić cztery rodzaje przepisów dotyczących postaw religijnych wiernych, ich rytualnych obowiązków, norm moralnych oraz regulacji stosunków społecz- nych, rodzinnych i religijnych. W całym systemie politycznym imperium wolę sułtana uznawano za świętą, a jego władzę mogło ograniczać jedynie islamskie prawo religijne szariatu (sza- .to znaczy boskie prawo objawione w Koranie i sunnach60 ,59(ةعيرش ,(ri’a(t Dzieliło ono czyny muzułmanina na pięć kategorii: konieczne, chwalebne, do- zwolone, naganne oraz zakazane61. Islamu nie traktowano w imperium Osma- nów tylko jako religii, ale też jako podstawę systemu organizacji państwa, życia społecznego, a nawet myślenia. Konstanty Adam Wojtaszczyk pisze, że islam nigdy nie był i nie jest tylko religią. Islam nie jest i nigdy nie był tylko religią. Jest również sposobem życia, kształtuje moralność oraz polityczne i ekonomiczne zachowania tak w sposób indywidualny, jak i narodów62. Na obszarze Bułgarii, Serbii czy Grecji w czasie władztwa osmańskiego (Bułgaria 1396–1878) obowiązywało islamskie prawo religijne – szari’a(t), stosowane przed sądami tureckimi63. Turcy osmańscy uznawali bułgarskie, serbskie, greckie sądy starszych, kmiecych, cechowych, gdzie stosowano prawo zwyczajowe64, nazywane też Sintagma (Азбучна синтагма). Jego podstawą było prawo rzymskie, powszechnie zwane „Zakon” (Закон), sądownik – sudeb- nik (судебник, IX/X w.) lub eklopa (еклопа, XIII w.). Prawo to oparto na zbiorze praw cesarza Konstantyna (Imperator Caesar Flavius Constantinus, 272–337)

57 Urzędy te zwykle kupowano. 58 Grodziski Stanisław, 1977, Porównawcza historia ustrojów państwowych, Universitas, Kra- ków, s. 293. 59 Osm. „droga prowadząca do wodopoju”. 60 Habibullah’s Encyclopedia of the Ottoman Empire, op.cit. 61 Szerzej na ten temat: Sharif Mian Mohammad, 1966, A History of Muslim Philosophy, wydanie w języku chorwackim, op.cit., t. 2, s. 71–72. 62 Wojtaszczyk Konstanty Adam, 2004, Systemy polityczne, op.cit., s. 377. 63 Maciejewski Tadeusz, 2007, Historia powszechna ustroju i prawa, wydanie trzecie, C.H. Beck, Warszawa, s. 254, Nb 348b. 64 Ibidem. Rozdział 2. Otoczenie polityczne i pierwsze bułgarskie periodyki... 89 i Justyniana (Iustinianus Flavius, 483–565)65 z uzupełnieniami z prawa kościel- nego, których w roku 1335 dokonał jeromonach Mateya Vlastar (Йеромонах Матей Властар, ?–1360)66. ,(ok. 1839–1871 ,تاميظنت) Proces laicyzacji państwa Osmanów, tanzimat rozpoczął się dopiero około 1839 roku, kiedy to w systemie zaczęto rozdzielać sferę szariatu od ustawodawstwa państwa, zwłaszcza w dziedzinie prawa karne- go67, ale prawo religijne dominowało w systemie. Warto zauważyć, że tanzimat doprowadził do roztoczenia kontroli państwa nad jego urzędnikami, ale funkcji tej nie rezerwowano dla prasy, a wręcz jej zakazano68. Biorąc pod uwagę system polityczny państwa Osmanów, nie dziwi, że pierwsze bułgarskie druki periodyczne w imperium zawierały głównie treści religijne i kulturalne. Warto zauważyć, że w ogóle gazety w imperium wydawano głównie w języku francuskim („Bulletin de Nouvelles”, 1795; „Gazette Fran- çaise de Constantinople”, 1796). Powodem była mocno rozbudowana kaligrafia osmańska języka arabskiego, którego dźwięki nie odpowiadały językowi turec- kiemu. Należy zauważyć, że w państwie Osmanów chrześcijaninowi dawano prawo wolności osobistej i swobodę wyznania, ale zgodnie z prawem szariatu traktowano go jako obywatela drugiej kategorii, niewiernego i nazywano do XVII a całą społeczność niewiernych z arabskiego rajah, co ,(اياعر ,wieku raja (râya można tłumaczyć jako „motłoch”, „bydło”. Od XVIII wieku chrześcijan i żydów nazywano niewiernymi69 albo „ludźmi Księgi”70, czyli objawionego Pisma Świętego71, ale szczególne prawa im nie przysługiwały. ,72(ةلم ,Narody niemuzułmańskie kontrolowano w systemie milletów (millah gdzie indywidualny status jednostki opierał się na jej przynależności religijnej oraz na statusie możnowładcy, do którego bezpośrednio należała. Rajah byli przywiązani do ziemi i należeli do możnowładcy. Historyk osmanista Vera Mutafchieva, autorka bazowego podręcznika do historii społeczno-ekonomicznej Imperium Osmańskiego, pisze, że status obywatela można było uzyskać w Wielkiej Porcie dopiero po 15 latach mieszkania w mieście, a na osobach, które takim statusem się nie cieszyły, spoczywał

65 Ibidem. 66 Властарь Матфей, Алфавитная синтагма Матфея Властаря, Москва 1892, przekład z greckiego na rosyjski Николай Ильинский, reprint 1996, Галактика, Москва. 67 Maciejewski Tadeusz, 2007, Historia powszechna ustroju i prawa, op.cit., s. 598, Nb 903a. 68 Art. 18–25 osmańskiego Prawa Druku, w: Aristarchi Gregoire, 1873–1888, Legislation Ot- tomane ou recueil des lois, reglements, ordonnances traites, capitulations et autres documents officiels de l’Empire Ottoman par Aristarchi Bey (Gregoire), publiée par Demetrius Nicolaides, Istambul, t. 3, s. 320–322. 69 Речник на чуждите, остарелите думи и термините, w: Грозданова Елена, Андреев Стефан, 1986, Българите през XVI век. По документи от наши и чужди архиви, Отечествен фронт, Велико Търново, s. 299. 70 Habibullah’s Encyclopedia of the Ottoman Empire, op.cit. 71 Ibidem. 72 Nawiązując do systemu perskiego po podboju w V w. n.e. starożytnego Miletu (Μίλητοσ). 90 Władza i media w Bułgarii obowiązek uprawy roli i odprowadzania podatku od ziemi (çift resmi)73. Do grupy tej należy zaliczyć Bułgarów. Turecki osmanista Mustafa Akdağ pisze, że od podatku çift resmi można było w imperium się wykupić, opłacając podatek od porzucenia ziemi çift bozan (çift bozan akçesi)74, czyli od tego, że ziemię pozostawiono bez uprawy (w nie- których regionach podatek ten nazywano boz behrê)75. Vera Mutafchieva uwa- ża, że ziemię rajah mógł też sprzedać lub oddać komuś innemu, ale obaj naukowcy są zgodni, iż jeśli rajah porzucił ziemię i gdzie indziej płacił podatek od uprawianej ziemi, musiał też zapłacić çift bozan od ziemi porzuconej76, co po- wodowało faktyczne przywiązanie do ziemi. Warto podkreślić, że społeczność w imperium dzielono na millety. Każdym milletem rządził etnarcha, który pełnił obowiązki świeckie i duchowne (millet başi). Urząd etnarchy kupowano. Millety cieszyły się sporą autonomią władzy, między innymi w zakresie ustanawiania własnych praw, w zgodzie i na bazie adatów (prawa zwyczajowego) oraz szariatu (prawa kanonicznego). Zbierały i rozdzielały część własnych podatków, ale musiały być lojalne wobec władzy administracyjnej imperium (bejów, paszów, wezyrów i sułtana), a nade wszystko wobec kadich i islamu77. Bułgarzy nie dysponowali szczególnymi prawami w ramach milletów, nie posiadali też własnego milletu i przynależeli do ortodoksyjnego milletu bizan- tyńskiego78. Poza milletem ortodoksyjnym istniał jeszcze w imperium millet gregoriańsko-ormiański, asyryjski i żydowski. Wewnątrz struktury społecznej Imperium Osmańskiego spośród wszystkich podbitych narodów największymi względami cieszyli się Grecy, których cenio- no za umiejętności zarządzania i zezwolono im na zakładanie szkół jeszcze w połowie wieku XVIII79.

73 „Wedle starego prawa, jeśli osiadły raja zmieni miejsce (zamieszkania – przyp. aut.), ma być zwrócony do swego miejsca (...). Jeśli ktoś z kategorii raja od 15 lat mieszka w mieście (...), ten wedle prawa nie jest raja, a jest obywatelem (...). Jeśli raja ucieknie ze swego miejsca ze względu na ucisk podatkowy i osiądzie w innym, zarządca tego drugiego musi go odesłać na jego stare miejsce” (Мутафчиева Вера, 1999, Османска социално-икономическа история, Къща „Петър Берон”, София, s. 135). 74 Речник на чуждите, остарелите думи и термините, op.cit., s. 302. 75 Akdağ Mustafa, 1970, Osmanli’tarihinde ayanlik düzeni devri 1730–1839, Ankara üniver- sitesi açik arşiv sistemi, www.acikarsiv.ankara.edu.tr., pdf, s. 52, 62. 76 Мутафчиева Вера, 1999, Османска социално-икономическа история, op.cit., s. 137. 77 Szerzej na ten temat: Jelavich Barbara, 1983, History of the Balkans, wydanie w języku polskim, op.cit., t. 1, s. 60–62. 78 Patriarchat ortodoksów można uznać za najbardziej związany z państwem osmańskim, a jego urzędy kupowano, podobnie jak urzędy w imperium Osmanów. Bułgarzy nie mieli środków finansowych na kupowanie sobie urzędów w millecie ortodoksyjnym. Runciman Steven, 1968, The Great Church in Captivity, Cambridge University Press, Cambridge, wydanie w języku polskim: 1973, Wielki Kościół w niewoli, tłum. Jan Stanisław Łoś, PAX, Warszawa. 79 Na podstawie: Mantran Robert, 1989, Histoire de l’Empire ottoman, wydanie w języku buł- garskim: Мантран Роберт, 1999, История на османската империя, tłum. Галина Меламед, Веселин Цаков, Рива, София. Rozdział 2. Otoczenie polityczne i pierwsze bułgarskie periodyki... 91

Inne podbite przez Osmanów narody uzyskały prawa społeczne i polityczne w pierwszej fazie tanzimatu, którego początek dał ogłoszony 3 listopada 1839 ,لوا ديجملا دبع ,roku edykt (hatt-i şerif) sułtana Abdülmecida I (Abd-ul- Mejid I 1823–1861) o zrównaniu w prawach wszystkich sułtańskich poddanych, bez względu na rasę i wiarę80. Edykt ten stał się podstawą występowania mniejszości narodowych w imperium o pozwolenie na druk periodyków we własnym języku, a także zakładania .(در{) szkół innych niż islamskie szkoły koraniczne, madrasy Warto podkreślić, że pierwsza próba wydania periodyku w języku bułgar- skim miała miejsce w Izmirze w 1842 roku („Lyuboslovye”), czyli 3 lata po wejściu w życie hatt-i şerif sułtana Abdülmecida I, ale dopiero w roku 1848 Bułgarom udało się założyć i utrzymać regularne pismo w stolicy kraju. Rok później, w 1849 roku, w Konstantynopolu poświęcono bułgarską cerkiew; założono Wspólnotę Bułgarskiej Książnicy (Община за българска кни- жница), która od roku 1850 wydawała pismo „Bălgarska knizhnitza” („Бъл- гарска книжница”, 1850) o charakterze oświeceniowym. Można zatem uznać, że formalną przyczyną braku bułgarskich preiodyków przed wprowadzeniem tanzimatu był brak woli politycznej po stronie administracji państwa. Dotyczy to nie tylko periodyków bułgarskich. W ogóle druk w imperium Osmanów zaczął się rozwijać dopiero po 1846 roku, a za jego ojca można uznać wielkiego wezyra Mustafę Reşita Paşę (Koca Mustafa Reşit Paşa, .81(1858–1800 ,ريرحت 5 marca/17 marca 1845 roku, rok przed objęciem urzędu wielkiego wezyra, Mustafa Reşit Paşa sam zaczął wydawać gazetę „Takvim-i Vekayi”, która była oficjalnym organem Wysokiej Porty i ukazywała się po persku, turecko-arabsku („Vakayi-i Mısriyye, Türkçe-Arapça”, 1828) francusku, rumuńsku, ormiańsku i wychodziła też na Krecie („Vakayi-i Giridiye”, 1831). Za cechę charakterystyczną gazet Wysokiej Porty można uznać to, że choć informacje w nich ukazywały się w różnych językach, a gazety ukazywały się pod różnymi tytułami, to treść w nich była taka sama. Choćby wymienić tu

80 Noble Edict of the Rose Chamber, tłum. ang. dokumentu Hertslet Edward, 1875–1891, The Map of Europe by Treaty. Showing the Various Political and Territorial Changes, Butterworths, London, t. 2, s. 1002–1005, cytat podaję za: Kołodziejczyk Dariusz, 2000, Turcja, Trio, Warszawa, ديمحلا دبع ,s. 15–16. Końcowy okres tanzimatu, za panowania Abdülhamida II (Abd-ul-Hamid II przyniósł imperium konstytucję (23 grudnia 1876), wzorowaną na konstytucji ,(1918–1842 ,ناث Belgii z 1831 roku. Została ona jednak rychło zniesiona (14 stycznia 1878). System prawny imperium nadal opierał się na prawie szariatu. Sułtan miał prawo zesłać bądź skazać bez sądu każdego, kogo uznał za niebezpiecznego dla kraju (KT 1876 art. 113) (Mantran Robert, 1989, Histoire de l’Empire ottoman, wydanie w języku bułgarskim, op.cit., s. 528–535, 541–550). 81 Robert Mantran podaje, że „pierwsza gazeta osmańska pojawiła się w 1831 roku i była organem oficjalnym Wysokiej Porty, a druga gazeta, która pojawiła się w 1840 roku, była organem nieoficjalnym”. Za ojca prasy w imperium Osmanów Mantran uznaje İbrahima Şinasi (1826– –1871), który założył pierwszą prywatną gazetę „Tasvir-i Efkar” („Portret Opinii Publicznej”) – i określa ją jako „umiarkowanie progresywna i pod francuskim wpływem” (Mantran Robert, 1989, Histoire de l’Empire ottoman, wydanie w języku bułgarskim, op.cit., s. 732–733). 92 Władza i media w Bułgarii

„L’Echo de Orient” („Doğunun Yankısı”, 1838–1845), „Le Journal de Constanti- nople” (1846–1866), „La Turque” (1866), „İmpartital” („Tarafsız”, 1841– –1912), „La Reforme” (1869–1922), „Le Phare du Bosphore” („Boğaziçi Fene- ri”), czy wychodzącą w Istambule angielską gazetę „Levlend – Herald” (1867)82. Bernard Lewis, osmanista, pisze, że Mustafa Reşit Paşa, znając siłę słowa i poparcia społecznego wyrażanego poprzez druk we Francji czy Anglii, gdzie pełnił misje dyplomatyczne, gdy został wielkim wezyrem w 1846 roku, właśnie przez prasę promował konieczność reform83. Niewielką jednak uwagę wielki wezyr zwracał na problemy społeczne, świeckie czy mniejszościowe. Historyk i osmanista Robert Mantran zaznacza, że pozycję Reşita Paşy mocno uzależniono od oficjalnej religijnej wykładni praw, koniunktury politycznej i woli głównych graczy imperium, o czym może świadczyć fakt, iż nim zmarł w 1858 roku, pięć razy był wezyrem, kilka razy uczestniczył w misjach dyplomatycznych i dwa razy stał na czele Ministerstwa Spraw Wewnętrznych84, w którego kompetencjach leżało wydawanie zgody na druk. Wydawana i nadzorowana z racji pełnienia funkcji w MSW przez Mustafę Reşita Paşę prasa w imperium zamieszczała głównie treści oficjalnej wykładni teokratyczno-autokratycznego państwa, z drobnymi wzmiankami reformator- skimi. Warto podkreślić, za Robertem Mantranem, że w imperium Osmanów tłumiono każdy mocniejszy akcent społeczny, polityczny czy religijny, który mógłby osłabić pozycję wezyra i sułtana w strukturze politycznej85. Problemy związane ze swobodnym funkcjonowaniem prasy w imperium Osmanów dotykały nie tylko mniejszości bułgarskiej. Wystarczy zanotować, że pierwsza gazeta turecka, przeznaczona dla Turków, pisana po turecku i traktują- ca o sprawach również świeckich to „Tercüman-ı Ahvâl”, która ukazała się w Konstantynopolu dopiero w roku 1860 (do 1866), prawie dwadzieścia lat po opublikowaniu w imperium pierwszych periodyków bułgarskich. Twórca gazety to należący do Ruchu Młodych Osmanów (Yeni Osmanlılar’nı) Agah Efendi (1832–1885). Zdania na temat początków periodycznego druku tureckiego w literaturze przedmiotu są podzielone86.

82 Na temat historii prasy tureckiej powstało wiele publikacji w języku francuskim i tureckim. Szerzej na ten temat: Popovic Alexandre, Clayer Nathalie, 1992, Presse Turque et presse de Tur- quie: Actes des trois colloques organises par l’Institut Français d’Etudes Anatoliennes et l‘Ecole Superieure de la presse de l’Universite de Marmara, Institut Francais d’Etudes Anatoliennes d’Istanbul, Marmara Universitesi, ISIS, İstanbul–Paris; Behnan Şapolyo Enver, 1969, Türk Gazete- ciliği Tarihi, Her Yönüyle Basın, Güven Matbaası, Ankara – tam bibliografia. W Internecie można znaleźć informacje o sporach na temat pierwszeństwa tureckich mutacji arabskich gazet. Szerzej na ten temat: Alpay Kabacali, İlk Özel Gazete: Tercüman-ı, www.bianet.org/2002/11/04/14291.htm; zarys historii początków prasy w Turcji – patrz: www.turkhackteam.org/archive 83 Bernard Lewis, 1977, Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuruluşunu Hazırlayan Düşünce Akımları, Atatürk Konferansları, Ankara, s. 17. 84 Mantran Robert, 1989, Histoire de l’Empire ottoman, wydanie w języku bułgarskim, op.cit., s. 475. 85 Ibidem. 86 Źródła tureckie za założyciela prasy tureckiej uznają Alexandra Blacque’a Beya (?–?), który w 1825 roku otrzymał od sułtana Mahmouda II pozwolenie na wydanie w Smirnie (Izmirze) gazety Rozdział 2. Otoczenie polityczne i pierwsze bułgarskie periodyki... 93

Można powiedzieć, że prasa turecka wydawana w języku tureckim, która pełniła funkcje szerokiego komunikowania społecznego, zaczęła się rozwijać dopiero po powszechnym zaadaptowaniu przez społeczeństwo reform języko- wych przeprowadzonych przez Mustafę Kemala Atatürka (1881–1938), który w 1928 roku zrezygnował z obowiązującego alfabetu arabskiego i zaadaptował łaciński, dając tym samym możliwość zapisywania wymowy tureckiej87. Oznacza to, że od pierwszych prób wprowadzenia zmian w systemie politycznym i medialnym Imperium Osmańskiego (1850) do rzeczywistych reform Atatürka (1928) minęło ponad 80 lat, zaś od pierwszych osmańskich gazet, wydawanych po francusku (1795)88, do druków wydawanych po turecku (1860), w sposób możliwy do odczytania przez Turka prawie 80 lat. Zarówno polityczne, jak i społeczne, językowe i kulturowe reformy w Imperium Osmańskim przebiegały zatem bardzo powoli. Sam fakt, iż pierwszą instytucję naukową Dom Wiedzy (Darülfünun), którą w 1900 roku przekształcono w Ottomańską Akademię Nauk (Dar’ül-fünuni Osmani), zakładano 17 lat, od 1846 do 1863 roku89, świadczy o tym, że nauka i problematyka świecka w imperium długo wyzwalały się spod dyktatu religii. Przyczyny mogły być zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne. Do przyczyn wewnętrznych można zaliczyć system polityczny, społeczny, edukacyjny i religijny imperium, a do zewnętrznych – jego otoczenie międzynarodowe, a przede wszystkim częste i długotrwałe wojny terytorialne.

2.6. Centra rozwoju prasy bułgarskiej w imperium Osmanów

W XIX wieku stolicą tureckiego imperium i najważniejszym centrum myśli administracyjnej, literackiej i kulturalnej był Konstantynopol (do 1923), przez Bułgarów zwany miastem carów – Carigradem (dziś Istambuł). Mieszkało w nim około 30–40 tysięcy Bułgarów, w tym najbogatsze i najlepiej usytuowane w hierarchii społecznej bułgarskie rody. W mieście społeczeństwo to wykazywało naj-

„Le Spectateur de l’Orient” w języku francuskim, do której w 1833 roku dołączył wkładkę w języku tureckim pisanym alfabetem arabskim „İzmir Postası” (1833–1915). Gazeta została przemianowana następnie na „Le Courrier de Smyrne” i w końcu na „Le Journal de Smyrne”. Pismo to można uznać za regionalny organ Wysokiej Porty. W 1831 roku Blacque otrzymał pozwolenie na wydawanie w języku francuskim gazety „Le Moniteur Ottoman de Constantinople” z wkładką po turecku „Osmanlı Gazetesi”, która od 1832 do 1845 roku wychodziła jako wkładka pod tytułem „Takvim-i Vakayı” na wzór wkładek do „Le Moniteur Egyptien” (1833), wydawanych (1849–1769 ,اشاب يلع دمحم ,w języku francuskim przez Mehmeda Alego Paşę (Méhémet-Ali w Kairze (szerzej na ten temat: Behnan Şapolyo Enver, 1969, Türk Gazeteciliği Tarihi, op.cit.). 87 Atatürk przeprowadził reformę językową, polegającą na oczyszczeniu języka tureckiego z arabskich i perskich naleciałości, uporządkowaniu i uproszczeniu słownictwa. 88 Ministerstwo Edukacji Republiki Tureckiej podaje datę 1727 (www.yok.gov.tr). 89 Ibidem. 94 Władza i media w Bułgarii większą świadomość odrębności religijnej i narodowej, choć dalekie było od idei kosmopolityzmu. W roku w Konstantynopolu poświęcono bułgarską cerkiew, o czym pisano wyżej, i założono Wspólnotę Bułgarskiej Książnicy. W okresie tanzimatu publikowali tam wyśmienici bułgarscy twórcy odrodzenia narodowego. Georgi Borshukov, bułgarski historyk i medioznawca, pisze, że w latach 60. XIX wieku, gdy druk turecki zaczynał dopiero się pojawiać, w Konstantynopolu ukazywało się 17 regularnych gazet i 7 biuletynów po bułgarsku, w tym „Gay- da” („Гайда” 1863–1867) – pierwsze bułgarskie pismo satyryczne (dwutygodnik) i „Makedonia” („Македония”, 1866–1872)90 – tygodnik odrodzeniowy o największym nakładzie (3 tysiące egzemplarzy)91. Oba pisma redagował Petko Rachov Slaveykov (Петко Рачов Славейков, 1827–1895)92, tłumacz, pisarz i publicysta bułgarski, liberał i jedna z czołowych postaci bułgarskiego odrodzenia narodowego oraz pierwszych lat niepodległej Bułgarii93. Pisma te pełniły funkcje oświeceniowe. W 1853 roku w poemacie Boyka dowódca (Бойка войвода, 1853) Slaveykov pisał: Śmierć jest straszna, powiadasz: Смърт било страшно, ти казваш: Niewola od śmierci jest gorsza. робство от смърт е по-страшно94. Za inne ważne ośrodki prasy bułgarskiej w Imperium Osmańskim, poza Konstantynopolem, należy uznać: Rusçuk (Русе, Russe), Selanik (Солун, Thessalonika, Θεσσαλονίκη95) oraz Edirne.

90 Pierwszy numer pisma ukazał się 3 grudnia 1866 roku – ostatni 23 lipca roku 1872. Wycho- dziło ono raz w tygodniu, ale przez pewien czas również dwa razy w tygodniu (Речник на българ- ската литература, op.cit., t. 2, s. 324–325). 91 Pierwszy numer ukazał się 15 czerwca 1863 roku, a ostatni – 15 kwietnia roku 1867. Cenzu- ra wstrzymała pismo w okresie od 24 kwietnia 1865 do 1 stycznia 1866 roku (Боршуков Георги, 2003, История на българската журналистика, op.cit., s. 147–152; Речник на българската литература, op.cit., t. 1, s. 245–246). 92 Poza tymi dwoma biuletynami Slaveykov wydawał jeszcze gazety: „Osten” („Остен”, 1879), „Tzelokupna Bălgariya” („Целокупна България”, 1879), „Nezavisimost” („Независимост”, 1880–1883), „Tărnovska Konstitutziya” („Търновска конституция”, 1884), „Istina” („Истина”, 1886), „Sofiyski dnevnik” („Софийски дневник”, 1886), „Pravda” („Правда”, 1888), które ode- grały niebagatelną rolę w budowie bułgarskiej świadomości narodowej i walce o niepodległość kraju. Por.: Речник на българската литература, op.cit., t. 3, s. 297–299; Леков Дочо, 1988, Българска възрожденска литература. Проблеми, жанрове, творци, Наука и изкуство, София, s. 221–237; Топалов Кирил, 1990, Възрожденци, op.cit., t. 2, s. 103–119. 93 Petko Rachov Slaveykov, jako deputowany pierwszego Wielkiego Zgromadzenia Narodo- wego, uczestniczył w opracowywaniu statusu ograniczonego księstwa, Konstytucji Tarnowskiej (1878), a dwa lata później, w 1880 roku, objął stanowisko przewodniczącego parlamentu oraz urząd ministra oświaty i spraw wewnętrznych (1880–1881). 94 Петко Рачов Славейков, 1853, Бойка войвода, różne wydania. 95 W literaturze polskiej często spotyka się nazwy: Saloniki, Tesaloniki bądź Tessaloniki. W pracy tej, jeśli chodzi o okres panowania osmańskiego w Macedonii, przyjęto dla miasta obo- wiązującą wówczas nazwę Selanik, ale w całości pracy używa się nazwy Thessalonika – od imienia Rozdział 2. Otoczenie polityczne i pierwsze bułgarskie periodyki... 95

W Rusçuku od 1865 roku (do 1867) co środę wychodziła po bułgarsku i turecku gazeta „Dunav/Tuna” („Дунав/Tuna”, w Selaniku od 1868 roku „Selanik- Solun” („Солун”)96, a w Edirne, w okresie 1867–1877 wydawano „Edirne” („Едирне”), którą po wojnie rosyjsko-tureckiej edytowano tylko w języku tureckim i greckim97. Organy prasowe Wysokiej Porty98 Bułgarzy nazywali „gazetami policyjny- mi”, a rola, jaką wyznaczyło im bułgarskie społeczeństwo, jak pisał Zahariy Stoyanov (Zachari Stojanow, Захарий Стоянов, 1850–1889)99, polegała na tym, że od czasu ich powstania „tytoń skręcało się nie w bibułę, lecz w gazetę »Du- nav«, którą, wydawać się mogło, że tylko po to drukowano”100. Niezależna bułgarska prasa regionalna nie istniała. Ponadto periodyki buł- garskie w imperium, z racji obowiązującego prawa, nie mogły zawierać treści politycznych, społecznych, administracyjnych i wojskowych, dziennikarz nie miał prawa do krytyki władcy, jego administracji i sojuszników, musiał umiesz- czać oficjalne treści administracyjne i nade wszystko być, jeśli nie oddany, to przynajmniej „religijnie lojalny” wobec islamu.

2.7. Reżim prawny działalności wydawniczej w imperium Osmanów

Gazeta „Srpski dnevnik” („Српски Дневник”), która powoływała się na wy- chodzący w języku francuskim organ Wysokiej Porty, dziennik „Le Journal de Constantinople”, poinformowała w 1857 roku, że pierwsze regulacje dotyczące druku w Imperium Osmańskim, na podstawie których osoba fizyczna mogła się starać o pozwolenie na otwarcie drukarni, wprowadzono w 1857 roku. Z relacji prasowej wynika, że „było to prawo bardzo ciężkie”101. W zbiorze osmańskich praw opublikowanych w Konstantynopolu w języku francuskim przez Gregoire’a Aristarchi Beya w tomach La législation ottomane

żony króla Macedonii Kassandra (Κασσανδρος, Kassandros, 358–297 r. p.n.e.) Thessalonike (Θεσσαλονίκη), na której cześć miasto zbudowano w 315 roku p.n.e. i nazwano jej imieniem. 96 Pismo – jak głosi stopka – „poświęcone rolnictwu, handlowi i różnym innym ogłoszeniom” wychodziło w Thessalonice w latach 1868–1870 po bułgarsku jako „Солун”, po turecku „Selanik”, po grecku „Θεσσαλονίκη” i w dialekcie Żydów sefardyjskich ladino „Salonika” (Панайотов Фи-л- ип, 1998, География, op.cit., s. 370). 97 Панайотов Филип, 1998, География, op.cit., s. 368–369. 98 O początkach prasy tureckiej i innej w imperium Osmanów można przeczytać online: www.geocities.com/medyanaliz/basintarih. 99 Właściwie Dzhendo Stoyanov Dzhedev (Джендо Стоянов Джедев) – uczestnik bułgarskich powstań narodowych, szczególnie z 20 kwietnia 1876 roku, autor pamiętników Zapiski po bălgar- skite văstaniya (Записки по българските въстания, 1885–1889, t. 1–3). 100 Стоянов Захарий, 1884, Записки по българските въстания. Разказът на очевидци, 1870–1878 г., от З. Стоянов, wydanie pierwsze, Пловдивъ, s. 88. 101 „Српски Дневник” nr 24 z 24 marca 1857. 96 Władza i media w Bułgarii

(Istambul, 1873–1888)102, osmańskie Prawo druku (PD) jest datowane na 19 grudnia 1280/1865 roku (2 szaban 1281). Składa się z 35 artykułów, ujętych w dwa rozdziały. Rozdział I osmańskiego PD poświęcono postanowieniom ogólnym103, a roz- dział II – sankcjom karnym104. Art. 35 informował, że prawo druku wchodzi w życie od dnia 12 grudnia 1280 roku (19 grudnia 1865/2/1281)105. Przepisy osmańskie stanowiły, że „żadnej gazety ani periodycznego druku, zawierającego treść polityczną bądź administracyjną, w jakimkolwiek języku nie wolno wydawać bez zezwolenia”106. To samo dotyczyło wydawania broszur. Prośbę o pozwolenie na druk należało składać do Ministerstwa Sprawiedli- wości107, a jeśli chodzi o gazety regionalne – do odpowiedniego regionalnego zarządcy, który miał obowiązek przekazać ją do Ministerstwa Sprawiedliwo- ści108. W procedurze udzielania zezwoleń wprowadzono barierę biurokratyczną, fi- nansową i administracyjną. Polegały one na piętrzeniu trudności w uzyskaniu zezwolenia na druk. Krąg podmiotów mogących starać się o zgodę na druk formalnie zakrojono szeroko, ale zgodę uzależniono od decyzji odpowiedniego urzędu, co zwykle powodowało wymuszanie łapówek. Obywatel turecki mógł zarejestrować gazetę bądź periodyk po ukończeniu 30. roku życia, mając pełnię praw obywatelskich i nie będąc nigdy karanym109. W prośbie należało podać tytuł pisma, częstotliwość wydawania, nazwę drukarni. Dodatkowo trzeba było dołączyć wszystkie wymagane zgody na prowadzenie działalności drukarskiej od drukarza, który miał wydawać gazetę110. W gazecie na każdej stronie należało umieścić imię i nazwisko redaktora odpowiedzialnego za ukazujące się w niej treści111, który pełnił też funkcję we- wnętrznego cenzora prewencyjnego. Działalność drukarską koncesjonowano. Nabyte prawa do wydawania druku można było zbyć tylko za zgodą władz, które takiego prawa udzieliły112, a nowy właściciel niezależnie od praw nabytych musiał uzyskać indywidualne pozwolenie na druk113. Odpowiedzialność za treść ponosił autor i wydawca, a gdy autor nie był pod- pisany – wydawca114. Na wydawcy spoczywał też obowiązek przekazania obo-

102 Aristarchi Gregoire, 1873–1888, Legislation Ottomane, op.cit., t. 3, s. 320–335. 103 PD 1865, art. 1–9. 104 PD 1865, art. 10–35. 105 PD 1865, art. 35. 106 PD 1865, art. 1. 107 PD 1865, art. 1. 108 PD 1865, art. 2. 109 PD 1865, art. 3. 110 PD 1865, art. 4. 111 Ibidem. 112 PD 1865, art. 5. 113 PD 1865, art. 6. 114 PD 1865, art. 7. Rozdział 2. Otoczenie polityczne i pierwsze bułgarskie periodyki... 97 wiązkowych 2–3 egzemplarzy do Komitetu Druku w stolicy, jak też do władz regionalnych oraz umieszczania sprostowań i opinii osób wspomnianych w publikacji w następnym, drugim bądź trzecim numerze wydania, nie dłuższych niż artykuł, który ich dotyczył115. Prawo zabraniało posiadania i rozpowszechniania gazet wydanych za grani- cą, o treściach politycznych bądź administracyjnych116. Za odstępstwa od reguły powinnego zachowania wyznaczonego dyspozycją normy prawnej stosowano sankcje materialne polegające na tym, że za wydawanie gazety, biuletynu bądź periodyku bez pozwolenia nakładano grzywny finansowe w wysokości 10 lirów za każdy egzemplarz wydanej gazety bądź książki, a jej druk wstrzymywano117. Posiadanie gazety bądź książki wydanej bez pozwolenia podlegało sankcji finansowej w wysokości 10 lirów118. Odmowę druku treści oficjalnych sankcjonowano grzywną finansową w wy- sokości od 2 do 25 lirów. Publikowanie treści uznanych za występujące przeciwko obowiązującemu porządkowi administracyjnemu i prawnemu oraz normom społecznym, do których należy zaliczyć również normy etyczne i religijne, traktowano jako przestępstwo wymierzone przeciwko państwu i podlegało ono przepisom kodeksu postępowania karnego119. Za występowanie za pośrednictwem druku przeciwko urzędnikom państwa omawiany akt prawny przewidywał sankcje od jednego miesiąca do jednego roku pozbawienia wolności i karę grzywny od 5 do 25 tureckich lirów120, a wy- stępowanie przeciwko sojusznikom imperium – od 3 miesięcy do trzech lat wię- zienia oraz grzywnie od 15 do 100 lirów121. Podobnym sankcjom karnym podle- gało również przypisywanie cech i treści obraźliwych osobom fizycznym bądź prawnym122, w tym radom, sądom, organom państwa i jego instytucjom123, jak też pracownikom tych instytucji124. W omawianym akcie prawnym kary za przestępstwa popełnione przez druk dzielono w zależności od stopnia ich szkodliwości125: za treści wymierzone przeciwko urzędnikom państwowym – pozbawienie wolności od 5 dni do 5 miesięcy126, przeciwko osobom fizycznym – od 2 dni do 2 miesięcy więzie- nia127.

115 PD 1865, art. 8. 116 PD 1865, art. 9. 117 PD 1865, art. 10. 118 PD 1865, art. 11. 119 PD 1865, art. 12–15. 120 PD 1865, art. 16. 121 PD 1865, art. 17. 122 PD 1865, art. 18. 123 PD 1865, art. 19. 124 PD 1865, art. 20. 125 PD 1865, art. 22–25. 126 PD 1865, art. 24. 127 PD 1865, art. 25. 98 Władza i media w Bułgarii

Dziennikarz, który z innych gazet przedrukowywał informacje mogące wprowadzić w błąd opinię publiczną, podlegał karze od miesiąca do roku pozbawienia wolności i karze grzywny od 10 do 50 lirów128. Jeśli przestępstwo powtórzyło się, najmniejsze nakładane sankcje mogły być tylko w podwójnym wymiarze129. Na wydawanie druków w imperium przyznawano licencję zawodową, od której pobierano roczne opłaty tametaut, w wysokości opłat pobieranych od lekarzy i dentystów. Jeśliby uznać, że regulacje te jako źródło prawa są pewne, a ich tłumaczenie poprawne, można stwierdzić, że druk i słowo w Imperium Osmańskim kontrolowano zarówno w systemie prewencyjnym (système préventif), jak i represyjnym (système repressif) islamskiej teonomii. Media podlegały regulacjom instytucjonalnym organu krajowego (zgodę na druk wydawało ministerstwo), normom mo- ralnym i obyczajowym, wyznaczającym treści „dobre” i „sprawiedliwe”, oraz normom religijnym szariatu, a reglamentowano je również w zakresie działalności gospodarczej, bowiem działalność wydawniczą oparto na licencji zawodowej. Media podlegały zatem mechanizmom sprawowania władzy politycznej, gospodarczej i religijnej w państwie Osmanów i podlegały kontroli zarówno prewencyjnej, jak i represyjnej. Rozumiano je jako narzędzie jednokierunkowego komunikowania, czyli od nadawcy do odbiorcy. Odmowę druku treści oficjalnych sankcjonowano, w myśl omawianej regulacji, karą grzywny. Media podlegały autocenzurze. Prawo zakazywało mediom rozpowszechniania treści politycznych bądź administracyjnych oraz odmawiało prawa do krytyki urzędników państwowych, a wydawcy i autorzy starali się zmieścić w ramach nakreślonych przez prawo. Sankcjonowano posiadanie i rozpowszechnianie gazet wydanych za granicą, w których poruszano zakazane w imperium tematy. Warto zwrócić uwagę, że przyjęcie regulacji druku w imperium nastąpiło po okresie szerokich adaptacji prawa francuskiego przez Ottomanów, w tym mię- dzy innymi: kodeksu karnego (1858), kodeksu handlowego (1850, znowelizo- wanego w 1861 roku), kodeksu handlu morskiego (1863), prawa rolnego (1858) i innych130 oraz nadania obywatelom wąsko zakrojonych wolności edukacyj- nych131. Ponad połowę obywateli imperium w tym czasie można uznać na niepi- śmienną, a „niewiernych” za największą część tej grupy. Robert Mantran pisze, że dopiero w II połowie XIX wieku, za czasów sułtana Mahmuda II (Mahmud-ı wprowadzono w imperium system edukacji ,(1903–1885 ,يناث دومحم ,sānī

128 PD 1965, art. 26. 129 PD 1865, art. 33. 130 Mantran Robert, 1989, Histoire de l’Empire ottoman, wydanie w języku bułgarskim, op.cit., s. 489–490. 131 W 1876 roku przyjęto oktrojowaną konstytucję, wzorowaną na konstytucji Belgii z 1831 roku, ale była to reforma już zbyt daleko idąca i 14 stycznia 1878 roku konstytucję zawieszono. Szerzej na ten temat: Grodziski Stanisław, Porównawcza historia ustrojów państwowych, op.cit., s. 294. Rozdział 2. Otoczenie polityczne i pierwsze bułgarskie periodyki... 99

świeckiej dla dzieci, młodzieży i dorosłych, w którym poza głównymi treściami religijnymi (czytanie Koranu) dopuszczano również edukację na poziomie podstawowym w zakresie matematyki, fizyki, języka francuskiego i języków wschodnich132. Oznacza to, że dopiero w II połowie XIX wieku w imperium nauka zaczęła wyzwalać się spod dyktatu religii. Warto dodać, że w kanonie szkół świeckich religii nauczano obowiązkowo i był to przedmiot bazowy. Po- nadto szkoły świeckie albo nie cieszyły się dużym zainteresowaniem, albo do- stęp do nich był utrudniony. W ujęciu statystycznym do czasu wojny krymskiej (1853–1856) nauki świeckie w imperium pobierało 3371 uczniów, podczas gdy tylko w konstantynopolitańskich madrasach uczyło się ich 16 752133. Można przyjąć, że głoszenia idei świeckich w teokratycznym państwie, w chwili przyjęcia regulacji druku, nie wypracowano jako społecznej potrzeby, lecz zaadaptowano z Francji, w pakiecie innych regulacji dotyczących takich sfer, jak: ekonomiczna, transportowa czy rolna. Mantran pisze, że Prawo druku, ze względu na permanentny stan wojny i niestabilną sytuację wewnętrzną w kraju, nie weszło w życie, a oficjalnie zniesiono je przed wojną o Cypr w roku 1867134. Osmańska rewolucja kulturalna i obywatelska pełniła fasadowe funkcje. Zwracał na to uwagę Georgi Sava Rakovski (Георги Сава Раковски, 1821– –1867)135 w swoim najmniej znanym utworze Ogłupiały Derwisz, czyli problemy orientu (Изтупленый Дервиш или Въсточный въпросъ, 1858)136, zesta- wiając osmańską rewolucję kulturalną z (bez)prawnym porządkiem państwa: Młodzi tureccy urzędnicy nauczyli się mówić po francusku, ubierają się po europejsku od stóp do głowy á la França, tylko głowy ich są jeszcze tureckie (...). Królestwo jest bezsilne, bez prawa i porządku. Każdy robi sobie, co chce – do woli137.

132 Mantran Robert, 1989, Histoire de l’Empire ottoman, wydanie w języku bułgarskim, op.cit., s. 490. 133 Ibidem, s. 492. 134 Ibidem, s. 541. 135 W zasadzie Georgi Stoykov Rakovski (Георги Стойков Раковски), a prawdziwe imię Sabi Stoykov Popovich (Съби Стойков Попович). Rakovski to jeden z głównych bułgarskich ideolo- gów i organizatorów ruchu narodowowyzwoleńczego. Tłumacz, pisarz, poeta. Autor takich utwo- rów, jak m.in. Gorski pătnik, Показалец или ръководство (1859), Няколко речи о Асеню първому (1860), Преселение в Русия или руската убийствена политика за българите (1860), Българските хайдути (1867). Szerzej na ten temat: Речник на българската литература, op.cit., t. 3, s. 191–197. 136 1858, Изтупленый Дервиш или Въсточный въпросъ от Г.С. Раковскаго, в Одессћ, издава Неша Стойкова, сестра на г. С. Раковски, Областна печатница, Пловдив 1884. 137 „I tak po wielu wysiłkach przekształcano państwo Osmanów. Wprowadzano do seraju wszystkie europejskie obyczaje. Teraz tam się gotuje europejskie potrawy, je się sztućcami, sprzęty domowe zwozi z Europy, wedle najbardziej wysublimowanego smaku i ostatniej paryskiej mody. Sułtan Abdülmecid I chodzi do teatru, przyjmuje życzliwych mu Europejczyków (...). Młodzi tureccy urzędnicy nauczyli się mówić po francusku, ubierają się po europejsku od stóp do głowy á la França, tylko głowy ich są jeszcze tureckie (...). Z każdej strony do Turcji nadciągają Europej- czycy, jak pszczoły do miodu. Ale jacy Europejczycy? – Szarlatani i przestępcy przegnani z wła- 100 Władza i media w Bułgarii

Robert Mantran pisze, że dopiero w końcowym okresie tanzimatu (1870– ,iناث ديمحلا دبع ,za panowania Abdülhamida II (Abd-ul-Hamid II (1876– 1842–1918), książka, teatr, esej filozoficzny, a nade wszystko prasa stały się narzędziem komunikowania społecznego i politycznego. Nowa inteligencja komunikuje się głównie przez prasę, która zaczyna się rozwijać po 1840 roku. Większość etnicznych i religijnych mniejszości w imperium posiada własne gazety. W różnych językach głosiły one tę samą wiarę w postęp i wskazywały takie same ideały sprawiedliwości i braterstwa. Gdzieniegdzie jednak stopniowo zaczęły pojawiać się w mediach również treści nacjonalistyczne, a po całym kraju mnożą się apostołowie wol- ności dla regionalnych języków i kultur, którzy z czasem żądają ustanowienia administracyjnej autonomii, chroniącej regionalną specyfikę na obszarach wielokulturowych138.

2.8. Bułgarska prasa emigracyjna

O ile pierwsze bułgarskie periodyki w państwie Osmanów wpisywały się w specyfikę tanzimatu o tyle poza granicami imperium należy je wiązać z ideą rewolucji narodowowyzwoleńczej. Centrami bułgarskiej prasy rewolucyjnej stały się głównie miasta dzisiejszej Serbii i Rumunii. W Novim Sadzie w Austro-Węgrzech, nie bez powodu nazywanym w II połowie XIX wieku serbskimi Atenami i sercem romantyzmu, Georgi Sava Rakovski usiłował założyć pierwszą bułgarską gazetę rewolucyjną. Dzięki swym przyjaciołom, Jovanowi Djordjeviciowi (Јован Ђорђевић, 1826–1900) oraz Danilowi Medakoviciowi139 (Данило Медаковић, 1819–1881) udało mu się obejść austriackie prawo przy rejestracji periodyku, które wymagało od wydawcy nie tylko posiadania austriackiego obywatelstwa, ale też niemałej sumy pieniędzy. „Bălgarska Dnevnitza” („Българска дневница”, 1857)140 została pomyślana najpierw jako bułgarskojęzyczna wersja ukazującej się w Novim Sadzie serb- snych krajów. Ani jeden rozumny człowiek nie przybył (...), wszyscy bez moralité (...), a w pań- stwie korupcja, morderstwa i kradzieże (...), z miedzi monety biją, a że nie mają nowej, to armaty przetapiają na monety, co żadnej wartości poza granicami Konstantynopola nie mają (...). Podra- biają banknoty i oszukują naród (...). Królestwo jest bezsilne, bez prawa i porządku. Każdy robi sobie, co chce – do woli” (Раковски Георги Сава, 1858, Изтупленый Дервиш или Въсточный въпросъ, op.cit., s. 14, 27, 28, 27). 138 Mantran Robert, 1989, Histoire de l’Empire ottoman, wydanie w języku bułgarskim, op.cit., s. 478. 139 Danilo Medaković wydawał w Nowym Sadzie gazety rewolucyjne, m.in. „Напредак” (1848), która szybko została zakazana, „Јужна пчела” (1851) i „Српски дневник” (1852) z dodatkiem literackim „Седмица”. Medaković to historyk, autor książki Повесница српскогo народа од најстаријих времена до 1850 у четири књиге (у Новом Саду, 1851–1852). Szerzej na ten temat: Deretić Jovan, 1987, Kratka istorija, op.cit., s. 164. 140 W sumie ukazało się 18 numerów gazety – od 26 czerwca do 23 października 1857 roku 4 kwietnia wyszedł numer próbny pisma „Дневница”, które miało być samodzielną wersją gazety, ale pozostało wkładką do gazety serbskiej. Szerzej na ten temat: Речник на българската Rozdział 2. Otoczenie polityczne i pierwsze bułgarskie periodyki... 101 skiej gazety „Srpski Dnevnik” („Српски дневник”), która wychodziła tam do 1864 roku141. Samodzielność bułgarskiego pisma od początku mocno ograniczono. Zaled- wie raz w tygodniu dołączano ją jako wkładkę pod tytułem „Dunavski Lebed” („Дунавски лебед”, 1857). Dwa ostatnie numery, od 16. do 18., tłumaczono również na język francuski. Jeszcze w pierwszym numerze gazeta zadeklarowała, że ani nie będzie, ani też nie ma zamiaru pisać niczego przeciwko sułtanowi142, ale Rakovski publi- kował tam głównie odezwy do narodu bułgarskiego i swoje własne utwory literackie, w tym między innymi wstęp do poematu Podróżnik leśny (Горски пътник, 1857) z umieszczonymi w nim strofami: Dzielny w dziejach swych, narodzie, Храбри в старост ти, народе, Ciężko znosisz dziś kajdany! тяжко носиш днес иго! Wolność swoją utraciłeś, Свобода т’ изчезн’ отиде, Turka cię objęło zło. турско те налегна зло. Carskie ci zabrano trony! Царски с’ изгуби престоли! Chwała twa straciła blask! Слава твоя потъмня! Turek godność ci odebrał, Турчин сяйност т’ оголи, Niebo twe ogarnął mrok! небо твое помрачня!143 Wkładka przestała się ukazywać, ale nie wiadomo, czy z przyczyn politycznych, czy raczej zbyt małego zainteresowania, o czym świadczyć by mogły próby tłumaczenia jej na język francuski w celu znalezienia liczniejszej grupy czytelników. Po nieudanej próbie założenia gazety w Novim Sadzie Rakovski wyjechał do Belgradu, gdzie znalazł poparcie w osobie Miloša Obrenovicia (Милош Обреновић, 1780–1860), serbskiego księcia (1815–1839, 1858–1860), któremu bliskie były idee jedności słowiańskiej, a szczególnie serbsko-bułgarskiej. Jego pozycja w 1860 roku wzmocniła się w kraju, gdyż parlament serbski usunął z tronu na jego korzyść Aleksandra Karadziordzievicia (Aleksander Karadjor-d- jević, Александар Карађорђевић, 1888–1934)144. 23 sierpnia 1860 roku Rakovski otrzymał oficjalną zgodę na wydanie gazety i pierwszy numer „Dunavski Lebed” wyszedł z drukarni książęcej 1 września roku 1860. Kilka miesięcy później Rakowski wyjechał z Serbii z misją tworzenia legii bułgarskiej (1861–1862) i zaprzestał wydawania periodyku.

литература, op.cit., t. 1, s. 151; Боршуков Георги, 2003, История на българската журнали- стика, op.cit., s. 75–88, 111–114. 141 Gazeta „Српски дневник” wychodziła do 1864 roku, wydawca został postawiony za treści w niej ukazujące się pod sąd wojskowy, a po amnestii w 1865 roku pismo nie zostało już wzno- wione. 142 Панайотов Филип, 1998, География, op.cit., s. 373. 143.Gorski Pătnik, Pregovor bălgarskamu narodu (Предговор Българскому Народу), В Новий Cад, 30 мая 1857, wydania różne. 144 Władca Królestwa Serbów-Chorwatów i Słoweńców w latach 1919–1934. 102 Władza i media w Bułgarii

W okresie przygotowań do powstań narodowowyzwoleńczych austriacki Novi Sad utracił znaczenie centrum kulturalnego na rzecz serbskiego Belgradu, który stał się jednym z ośrodków bułgarskiej myśli rewolucyjnej i oświecenio- wej. Od 1862 roku w Belgradzie ukazywały się, między innymi, gazeta Ivana Bogorova „Zhurnal za nauka, zanayat i tărgoviya” („Журнал за наука, занаят и търговия”, 1862) oraz gazeta „Văstok” („Въсток”, 1865). Wydawali je gramatyk i filozof języka Nikola Părvanov (Никола Първанов, 1837–1872)145 oraz serbski poeta Aleksandar Andrić (Александар Андрић), który w 1860 roku przeniósł z Timişoary do Belgradu serbskie pismo „Svetovid” („Световид”) (Timişoara 1853–1855, Belgrad 1860–1870). Jako ciekawostkę można podać, że Andrić na łamach „Svetovida” przybliżał, między innymi, twórczość Adama Mickiewicza (1798–1855)146, organizującego w tym czasie na Bałkanach polskie legiony. Filip Panayotov, bułgarski historyk mediów, pisze, że na gazetę w języku bułgarskim Andrić zdecydował się z przyczyn komercyjnych147. Za największe centrum wydawanej poza Imperium Osmanów bułgarskiej prasy odrodzeniowej należy uznać Rumunię, a zwłaszcza stolicę kraju – Buka- reszt. Mihal Bărbalescu, rumuński historyk, pisze, że po uzyskaniu niepodległości przez hospodarstwa wołoskie i mołdawskie prasa rumuńska rozwijała się szybko i, w porównaniu do Grecji, Serbii czy Austro-Węgier, swobodnie148. Od 1848 roku w Rumunii gwarantowano prawa obywatelskie, a uchwalona w lipcu 1866 roku oktrojowana, narzucona konstytucja (la constitution octroye), wzorowana na belgijskiej z 1831 roku, wprowadzała w kraju system monarchii konstytucyjnej i dawała szerokie swobody słowa i druku149, które 31 lat później zostały powtórzone w oktrojowanej konstytucji Księstwa Bułgarskiego z 1879 roku.

145 Nikola Părvanov to autor Belezhki vărhu gramatikata na novobălgarski ezik (1868, Беле- жки върху граматиката на новобългарския език от Ив. Момчилова, Русчук) i Izvod iż băl- garskata gramatika (1870, Извод из българската граматика. Законите на българският език, Русчук). 146 Utwory Adama Mickiewicza znajdziemy między innymi w: Андрић Александар, 1853, Славенска позоришна игра (Из Мицкјевића, ч. III, s. 216), „Световид”, Беч, II, 17, s. 2–3; Андрић Александар, 1853, Историја Западни Славена „Световид”, Беч, II, 51, s. 1–3; Андрић Александар, 1855, Реформатори – Светозар. Прилог Световида за белетристику, Беч, 30 listopada, s. 3. 147 Панайотов Филип, 1998, География на възрожденската ни журналистика, op.cit., s. 375; Боршуков Георги, 2003, История на българската журналистика, op.cit., s. 116, 142, 144, 144–147, 149, 223, 329. 148 Szerzej na ten temat: Bărbalescu Mihal, Deletant Dennis, 1989, Istoria Romăniei, Editura enciclopedică, Bucureşti, s. 357–361. 149 „Prasa jest wolna; w żadnym wypadku nie wolno wprowadzać cenzury; obowiązuje zakaz wprowadzania kaucji od pisarzy, wydawców lub drukarzy. Jeśli autor jest znany i ma miejsce zamieszkania w Belgii, wydawca, drukarz lub dystrybutor nie może być ścigany” (por.: KB 1831, art. 18; KB z 17 lutego 1994 r., art. 25 La constitution Belge, Texte coordonné du 17 février 1994, „Moniteur belge” du 19 avril 1996; Tekst w języku polskim: Skrzydło Wiesław, 1996, Konstytucja Belgii, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa. Rozdział 2. Otoczenie polityczne i pierwsze bułgarskie periodyki... 103

Rumuni uzyskali autonomię w 1829 roku, gdy na mocy rosyjsko- -osmańskiego pokoju w Adrianopolu (aktualnie Edirne) Turcy Ottomańscy ograniczyli swoje wpływy w księstwach (dominium) Mołdawii (Moldova) i Wołoszczyzny (Valahia) do pobierania corocznego haraczu oraz zatwierdzania wybieranych tam hospodarów (Domn, Voievod)150. Niepodległość Mołdowa i Wołoszczyzna otrzymały w 1829 roku, a fakt, iż w roku 1859 książę Alexandru Ioan Cuza (1820–1873) został wybrany władcą zarówno Wołoszczyzny, jak i Mołdawii, zaowocował faktycznym zjednocze- niem księstw. W grudniu 1861 roku Zgromadzenie Narodowe – parlamenty Mołdawii i Wołoszczyzny – proklamowały powstanie nowego państwa pod nazwą Rumunia151. Georgi Borshukov i Kiril Topalov, badacze bułgarskich mediów emigracyjnych w Rumunii, piszą, że w Bukareszcie w połowie lat 60. XX wieku ukazy- wało się 57 bułgarskich gazet, pisanych w języku bułgarskim, rumuńskim i po francusku. Na ich łamach publikowali czołowi intelektualiści bułgarscy, jak: Georgi Sava Rakovski, Lyuben Karavelov (Любен Каравелов, 1834–1879), Hristo Botev (Христо Ботьов Петков, 1848–1876) 152. Na podstawie analizy zawartości można stwierdzić, że wydawane w Rumu- nii gazety bułgarskie kopiowały stylistykę pierwszych bułgarskich, serbskich

150 Oba dominia, w czasach panowania Turków osmańskich na Bałkanach, cieszyły się względną swobodą. Wołoszczyzna, znajdując się pomiędzy dwoma potężnymi sąsiadami (Turcją Osmańską i Węgrami), od 1389 do 1526 roku płaciła Ottomanom trybut, ale politycznie uzależniły ją Węgry. Całkowitej supremacji osmańskiej poddano ją dopiero po załamaniu się potęgi Węgier, w wyniku klęski pod Mohaczem (Mohács, 1526), gdy prawie całe terytorium państwa opanowali Osmanie, a resztę królestwa przejęła rodzina Habsburgów, jako dziedzinę rodową, wskutek układu wiedeńskiego (1515) pomiędzy Jagiellonami i Habsburgami. W 1804 roku Węgry weszły jako prowincja do nowo utworzonego Cesarstwa Austrii i odzyskały niepodległość po jego upadku w roku 1918. Hospodarstwo Mołdawskie zaś w 1387 roku złożyło hołd lenny Władysławowi Jagielle, królowi polskiemu i aż do 1497 roku Mołdawię podporządkowano politycznie i militarnie Królestwu Polskiemu. Dopiero w 1456 roku hospodarstwo złożyło trybut Osmanom, ale po 40 latach Stefan III Wielki (Ştefan cel Mare, 1433–1504) ponownie podporządkował je Polsce. W 1512 roku Mołdawia stała się państwem wasalnym Imperium Osmańskiego, przy czym w 1774 roku Austriacy przyłączyli do swego imperium Bukowinę z Suczawą (Suceava) oraz Czerniowce (Cernăuţi, 1775). Szerzej na ten temat: Zinkeisen Johann Wilhelm, 1845–1863, Geschichte des osmanischen Reiches in Europa, op.cit.; Pinon René, 1908, L’Europe et l’Empire Ottoman, les aspects actuels de la question d’Orient, Perrin, Paris, s. 24–48; Mantran Robert, 1989, Histoire de l’Empire ottoman, wydanie w języku bułgarskim, op.cit., s. 34–60; Dziemidok-Olszewska Bożena, 2005, System polityczny Rumunii, w: Sokół Wojciech, Żmigrodzki Marek, Systemy polityczne państw Europy Środkowej i Wschodniej, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 433; Bărbalescu Mihal, Deletant Dennis, 1989, Istoria Romăniei, op.cit., s. 357–359, 378–382). 151 Dziemidok-Olszewska Bożena, 2005, System polityczny Rumunii, op.cit., s. 433; Bărbalescu Mihal, Deletant Dennis, 1989, Istoria Romăniei, op.cit., s. 358. 152 Речник на българската литература, op.cit., t. 2, s. 161–172; Боршуков Георги, 2003, История на българската журналистика, op.cit., s. 185–188, 221–260; Топалов Кирил, 1990, Възрожденци, op.cit., t. 1, s. 64–69. 104 Władza i media w Bułgarii i greckich periodyków oświeceniowych, ale też szeroko korzystały z tradycji druku rumuńskiego, francuskiego i rosyjskiego, wypracowując własny profil gazet rewolucyjnych. W odróżnieniu od pozostałych krajów regionu, periodyki rumuńskie rozwi- jały się w II połowie XIX wieku zarówno centralnie, jak i regionalnie, a za główną tego przyczynę można uznać fakt, iż współczesna Rumunia do 1861 roku rozwijała się jako dwa różne organizmy państwowe, i w każdym z nich, od końca lat 20. XIX wieku prasa odgrywała istotną rolę oświeceniową, edukacyjną i informacyjną. Mihal Bărbalescu pisze, że pierwszą gazetę w języku rumuńskim, „Curierul românesc”, opublikowano w Bukareszcie 8/20 kwietnia 1829 roku i od razu miała 200 prenumeratorów153. Jej wydawca, Ion Heliade Rădulescu (1802– –1872), to rumuński gramatyk i literat, twórca reformy językowej, późniejszy założyciel Akademii Rumuńskiej (Academia Română, 1866). W gazecie umieszczano też w sposób regularny wkładkę literacką „Curier de ambe sexe” (1836–1848)154. W Jassach w tym samym czasie, od 1/13 czerwca 1829 roku, zaczęła się ukazywać gazeta „Albina românească” (Iaşi, 1829–1849), poświęcona sprawom społecznym i politycznym, ale też goszcząca na swych łamach treści historyczne, poezję, opowiadania, a nawet całe nowele. W Braszowie (Braşov) od 1838 roku ukazywała się „Gazeta Transilvaniei” (Braşov, 1838)155. W latach 40., a szczególnie w latach 60. XIX wieku cały kraj dosłownie za- lano prasą periodyczną o różnorodnej tematyce. Warto wspomnieć tu choćby o takich gazetach, które odegrały niebagatelną rolę w kształtowaniu świadomo- ści narodowej Rumunów, wspierały procesy unifikacji języka rumuńskiego, ale też żywo popierały idee niepodległościowe Bułgarów, jak: „Icoana lumii” (1840–1841), „Dacia literară” (1840), wydawana przez Mihaila Kogălniceanu (1817–1891), rumuńskiego polityka, historyka i pisarza, czy w końcu „Arhiva românească” (1841), „Propăşirea” (1844), „Albumul istoric şi literar” (1854) i tak dalej156. Spośród bułgarskiej emigracji najwięcej gazet wydawali w Rumunii Georgi Sava Rakovski oraz Lyuben Karavelov. Bułgarskie pisma ukazywały się zarów- no w Bukareszcie, jak i w większych miastach Rumunii: w Braszowie, Jassach (Iaşi), Giurgiu. W Bukareszcie Rakovski wydawał między innymi: „Budushtnost” („Будущ- ност-Viitorulu”, 1864), „Branitel” („Бранител”, 1864), „Bălgarska Starina” („Българска старина”, 1865), w którym kopiował pomysły, ale nawet całe treści z pisma „Arhiva românească” Mihaila Kogălniceanu. Lyuben Karavelov zaś, poza założeniem pierwszej bułgarskiej gazety rewolucyjnej „Svoboda” („Свобода”, 1869–1872) oraz gazet:, „Nezavisimost”

153 Bărbalescu Mihal, Deletant Dennis, 1989, Istoria Romăniei, op.cit., s. 365. 154 Ibidem. 155 Ibidem. 156 Ibidem, s. 357–361. Rozdział 2. Otoczenie polityczne i pierwsze bułgarskie periodyki... 105

(„Независимост”, 1873–1874), „Znanie” („Знание”, 1875–1876), aktywnie pra-cował w Bukareszcie jako korespondent dla kilku gazet rosyjskich, jak: „Nasze Wriemia” („Наше время”), „Moskowskije Wiedomosti” („Московские ведо-мости”), czy „Russkaja Riecz” („Русская речь”), a nade wszystko zakła- dał komitety rewolucyjne. Roli Lyubena Karavelova w Serbii i Rumunii nie można jednoznacznie okre- ślić, choć bułgarska nauka, szczególnie wyrosła w okresie funkcjonowania systemu komunistycznego (1946–1989), stawia go na piedestale ruchu rewolucyjnego i umieszcza w panteonie tak zwanych odrodzeniowców. Przeprowadzona aktualnie, bez ideologicznego nacisku, analiza zawartości gazet Lyubena Karavelova, szczególnie wydawanych w Bukarszcie, skłania ku twierdzeniu, że siał on dezinformację wśród bułgarskiej emigracji w kwestiach istotnych dla ruchu rewolucyjnego, hamował go i rozpraszał, na co jeszcze w 1884 roku zwracał uwagę Zaharyi Stoyanov157. W latach 1872–1873 Karavelov współpracował w Rumunii z poetą Hristo Botevem, z którym wspólnie wydawali gazetę „Nezavisimost”, kontynuatorkę „Svobody”158. Wokół pism Karavelova, Rakovskiego i Boteva, o wyjątkowo prorosyjskiej orientacji, jednoczyła się młoda, rewolucyjnie nastrojona bułgarska emigracja, tak że „Svododa” i jej kontynuatorka „Nezavisimost” szybko przekształciły się w organy prasowe bułgarskich rewolucjonistów, podzielających idee rewolucjonizmu rosyjskiego. Z analizy zawartości wynika, że gazety Karavelova wydawane w Bukaresz- cie można uznać bardziej za organa rosyjskiego ruchu rewolucyjnego niż pro- bułgarskie w swej wymowie, co mogło też stać się powodem tego, że nie cie- szyły się zaufaniem bułgarskiej diaspory w Bukareszcie. Dominuje w nich agre- sja, a stylistyka jest szczególnie obraźliwa. Nie ma tematu, sprawy, problemu, koncepcji, co do których Bułgarski Rewolucyjny Komitet Centralny (Български революционен централен комитет) nie wyraził na łamach rewolucyjnych gazet Karavelova swego stanowiska i nie były to opinie, jakie przeciętni Bułga- rzy, niezaangażowani w rosyjski rewolucjonizm, chcieli słyszeć czy czytać. Agresywny styl bułgarsko-rosyjskich gazet rewolucyjnych można określić jako wyjątkowy, zarówno w słowie, jak i treści. Osobom, które nie chciały się przyłączyć do prorosyjskiego, rewolucyjnego ruchu, zarzucano „psychikę nie- wolnika” i wyzywano od „baranich mózgów”, a liderów innych koncepcji wyzwolenia kraju niż rosyjska – podobnie jak „osobistych wrogów” Karavelova, których wówczas nie brakowało – traktowano na rewolucyjnych łamach w spo- sób szczególnie obraźliwy. Zaharyi Stoyanov najgorszymi epitetami obdarzał

157 Стоянов Захарий, 1884, Записки по българските въстания, op.cit., t. 1, s. 74, 76, 86. 158 Речник на българската литература, op.cit., t. 2, s. 161–172; Боршуков Георги, 2003, История на българската журналистика, op.cit., s. 185–188, 221–260; Топалов Кирил, 1990, Възрожденци, op.cit., t. 1, s. 64–69. 106 Władza i media w Bułgarii

Lyubena Karavelova, oskarżając go o zdradę interesów narodowych, przekup- stwo, działalność na szkodę rewolucji159. Wyjątkowa prorosyjskość poróżniła Karavelova z Hristo Botevem, który, poza wydawaniem gazet i działalnością literacką, pracował w Bukareszcie jako nauczyciel w bułgarskiej szkole. W Bukareszcie Botev wydawał „Budilnik” („Будилник”, 1873) i „Zname” („Знаме”, 1874–1875); w Braile ukazywała się „Duma na Bălgarskite emigranti” („Дума на българските емигранти”, 1871, 1874–1875), a w Giurgiu, tuż przy brzegu Dunaju – gazeta „Nova Bălgariya” („Нова България”). Warto dodać, że gazeta „Zname” zaczęła się ukazywać po tym, jak Karavelov przestał wydawać „Svobodę”, i w sposób naturalny przejęła ona funkcję naczelnego organu rewolucjonistów160. Można stwierdzić, że o ile Ivan Bogorov czy Konstantin Fotinov dali począ- tek bułgarskim drukom periodycznym i stali się motorem wypracowania bułgar- skiego stylu i języka dziennikarskiego, o tyle Lyuben Karavelov i Hristo Botev stali się ojcami-założycielami prasy politycznie zaangażowanej. Periodyki Bogorova i Fotinova wydawano sumptem autorów i w większości zawierały one ich własne publikacje. Gazety Petko Rachova Slaveykova czy Lyubena Karavelova finansowano na prawach spółek i otwarto na współpracę z innymi autorami. Spółkę akcyjną na wydanie bułgarsko-rumuńskiej gazety „Budushtnost”, która zebrała 3 tysiące miedziaków (жълтици) kapitału, Rakovski założył w Bukareszcie we wrześniu 1863 roku. Kapitał ten dość szybko zwiększył się do 4 tysięcy, ale mimo to gazeta upadła. Spółkę akcyjną na wydawanie pisma „Bălgarska pchela” („Българска пчела”, 1864) założył Rakovski również w Braile (80 osób). W celu wydawania innych pism wydawcy łączyli autorów, zakładali stowarzyszenia. Bułgarska prasa emigracyjna nie przynosiła jednak zysków, tytuły upadały i, jak pisano, druk przejadał sam siebie. Każda kolejna gazeta ukazywała się za pożyczone pieniądze. Aby obniżyć koszty, Karavelov pożyczył „za potwierdzeniem” 100 napole- onów od innego rewolucjonisty, dołożył do nich swoje skromne oszczędności oraz inne „drobne sumy” i w Belgradzkiej Drukarni Państwowej kupił starego „Keisera”, mogącego drukować po 1000 egzemplarzy na godzinę. W drukarni Karavelova, nie licząc jego samego i jego żony Natalii, pracowało po 3–4 ludzi dziennie, ale i tak przynosiła ona straty. Finanse stały się też kolejnym powodem sporów między Karavelovem i Botevem. Ten drugi bowiem, aby opłacić druk – jak pisał do Ivana Drasova (Иван Драсов, 1848–1901), swego współpracowni- ka przy redagowaniu gazety „Văzrazhdane” (Възраждане), odmawiał sobie jedzenia: „W tym tygodniu głodowałem dwa dni (...), a drukarnię już mam, tylko nie mów nikomu”161 – pisał.

159 Szerzej na ten temat: Стоянов Захарий, 1884, Записки по българските въстания, op.cit., t. 1, s. 74, 76, 86. 160 Речник на българската литература, op.cit., t. 2, s. 130. 161 Ботев Христо, 1958, Събрани съчинения в осем тома, София, t. 1, s. 501. Rozdział 2. Otoczenie polityczne i pierwsze bułgarskie periodyki... 107

Zaharyi Stoyanov pisał o działalności dziennikarskiej i wydawniczej Boteva: Główną przyczyną tego, że Botyiov opuścił gazetę i pozwolił, aby pisali w nim takie niegramotne i beznadziejne artykuły, było to, że ciężko zachorował, o czym informowali na łamach (...). O chorobie Botjova w tym czasie K. Tulashkov, który mu służył zawsze za adiutanta, mówił: „On złamanego grosza nie miał, a jak zwalił się w chorobie i ja nie miałem, nie mieli i ci jego przyjaciele, co kręcili się koło niego. Poszedłem założyć zega- rek, ale nikt nie chciał go przyjąć (bo pewnie był bardzo dobry, wedle wszelkiego praw- dopodobieństwa i przez wiarygodną i niewzbudzającą podejrzeń osobę oddawany). A on chory jak do umarcia i głodny”162. Bułgarscy emigranci w Rumunii nie byli ludźmi zamożnymi i do Rumunii wyjechali głównie w celach zarobkowych, podczas gdy bogatsi Bułgarzy pozostali w imperium Osmanów. Tam do wyboru mieli pisane po bułgarsku czy turecku i francusku oficjalne gazety, którymi zresztą tak czy inaczej nie byli zainteresowani, czy to z przyczyn finansowych, czy też ukazujących się w nich niezmiennych treści. Bułgarska prasa – zarówno w osmańskiej Turcji, jak i na emigracji – była droga, bo wysokie były koszty jej przygotowania i druku. Na przykład „Gayda”, pismo satyryczne Slaveykova, kosztowała cztery grosze, czyli tyle samo, co porcja sudżuka, suchej kiełbasy wyższej klasy, lub dwie porcje wieprzowiny bądź 16 porcji chleba w restauracji. Na zakup gazet niewielu Bułgarów mogło sobie zatem pozwolić w II poło- wie XIX wieku, a ci, którzy mogli, woleli dokonać innych ekonomicznych wy- borów. Ponadto oficjalna prasa turecka była tańsza, bo dofinansowywana przez Wysoką Portę163. Ze względu na zbyt wysoką cenę i związany z tym mały popyt upadły też pierwsze bułgarskie dzienniki o ambicjach informacyjnych: „Sekidnevniy Novi- nar” (Секидневний новинар, 6 kwietnia 1877–5 czerwca 1877), który wycho- dził w Bukareszcie i podobny do niego, ale wydawany po rumuńsku w Ploeşti, w małym formacie „Vulturul” (1878). Założyciel gazety „Sekidnevniy Novinar”, Ivan Pop Aleksov hadżi Enov (Иван поп Алексов хаджи Енов, 1834–1903?), wykazywał ambicję, już po tym jak wojska rosyjskie ruszyły przeciwko sułtanowi, aby gazetę „aktualną” wydawać „szybko”, w „dzisiejszych ważnych czasach”. Gazeta po 50 numerach upadła, a zatrudniony przez właściciela, specjalnie do obróbki informacji i rozwoju finansowego przedsięwzięcia, młody wówczas bułgarski student finansów z Genewy, Mihail Tenev (Михаил Тенев, 1856–1943) – późniejszy szef Banku Narodowego Księstwa (1885–1889) i jego minister finansów (30 stycznia 1899– –13 października 1899) – musiał szukać nowej pracy164.

162 Стоянов Захари, 1888, Христо Ботйов. Опит за биография, wydanie 1996, Народна младеж, София, s. 121. 163 Рангелов Рашо, 1993, Студии върху икономическа, op.cit., s. 10–11. 164 Ташев Ташо, 1999, Министрите на България 1879–1999, op.cit.; Рангелов Рашо, 1993, Студии върху икономическа, op.cit., s. 36–37; Боршуков Георги, 2003, История на българската журналистика, op.cit., t. 1, s. 321–323. 108 Władza i media w Bułgarii

O strukturze informacyjnej ówczesnej gazety i doborze tematów dnia (Agen- da Setting) aktualnie trudno cokolwiek powiedzieć. Wiadomo, że korzystała z informacji francuskiej l’Agence Havas165. Egzemplarze tej pierwszej gazety bułgarskiej o profilu informacyjnym nie zachowały się. Pozostały zaledwie krótkie notatki, z powołaniem się na zawarte w niej informacje, z których korzy- stały inne bułgarskie gazety wydawane w Serbii i Rumunii166. Warto dodać, że w Braile w Rumunii w 1869 roku powstała też pierwsza bułgarska instytucja naukowa – Bułgarska Książnica (Българско книжовно дружество, BK), która dała początek Bułgarskiej Akademii Nauk (Българска академия на науките). Od roku 1870 BK wydawała „Periodichesko Spisanie” („Периодическо списание”), w którym umieszczano treści zarówno naukowe, jak i społeczne i polityczne, a samo Towarzystwo uczestniczyło w akcjach o charakterze politycznym167. Jeśli przyjrzeć się aktom założycielskim bułgarskich komitetów rewolucyjnych i ich statutom, to w okresie odrodzenia narodowego prasę (a szczególnie jej funkcję propagandową) traktowano jako oręż walki narodowowyzwoleńczej. Publikowane propagandowe treści umieszczano na równej linii z takimi działa- niami, jak nawoływanie do podpalenia Konstantynopola i najważniejszych osmańskich miast, czy wykonywanie wyroków śmierci. Bułgarski Rewolucyjny Komitet Centralny168 ma na celu wyzwolenie Bułgarii poprzez rewolucję moralną i z orężem (...). Aby osiągnąć ten cel, dopuszcza się stosowanie wszelkich środków: propagandy, druku, broni, ognia, śmierci i tak dalej169.

Bułgarski Rewolucyjny Komitet Centralny posiada w swych rękach taką samą wła- dzę, jak każdy inny rząd tymczasowy. Musi on przygotować i dokonać rewolucji za po- mocą wszystkich środków – moralnych i materialnych; a mówiąc krótko, ma on do wykonania następujące zadania: a) Rozpowszechniać między naszym narodem idee buntu poprzez propagandę; a ta propaganda może się dokonać poprzez komitety i przez druk, to znaczy przez gazety, manifesty, proklamacje, broszury i tym podobne; b) przygotować bunt pod względem organizacyjnym i materialnym, opracować plan wojenny, wyznaczyć dowódców i tak dalej170.

165 Agencję założył w 1832 roku francuski publicysta węgierskiego pochodzenia Charles-Louis Havas (1783–1858) i funkcjonuje ona do dziś jako l’Agence France-Presse. 166 Рангелов Рашо, 1993, Студии върху икономическа, op.cit., s. 36–37; Боршуков Георги, 2003, История на българската журналистика, op.cit., s. 323. 167 Методиев Веселин, Стоянов Лъчезар, 1987, Българските държавни институции 1879– –1986. Енциклопедичен справочник, „Петър Берон”, София, s. 15–16. BK przeniosła swoją działalność do Sofii dopiero w 1881 roku. Zmiana nazwy BK na Bułgarską Akademię Nauk nastą- piła w 1911 roku, trzy lata po ogłoszeniu niepodległości przez Carstwo Bułgarii. 168 Българскиятъ революционни централни комитетъ, 1870. 169 Устав на Българскиятъ централни революционни комитетъ, програма на Българскиятъ централни революционни комитетъ, Глава I, Цел, art. 1. Tekst umieszczono w: Стоянов Захарий, 1884, Записки по българските въстания, op.cit., s. 116–125; cytowany fragment – s. 114. 170 Ibidem, s. 116. Rozdział 2. Otoczenie polityczne i pierwsze bułgarskie periodyki... 109

Komitet, zarówno w programie założycielskim, jak i regulaminie działalno- ści, uznał funkcję propagandową mediów oraz oddziaływanie ideologiczne poprzez prasę i druk za jedne z najważniejszych i usytuował w hierarchii na równi z organizacją akcji zbrojnych i terrorystycznych. Jeśliby przyjąć, za Jürgenem Habermasem, że mechanizmy integracji systemowej oddzielają się od siebie w tym samym czasie, w którym oddzielają się od siebie mechanizmy integracji społecznej171, to rozwój mediów może wskazywać skalę panującej autonomii politycznej, ale też płaszczyznę oddzielenia się me- chanizmów integracji systemowej, jej płaszczyzn i kolejności występowania po sobie. Aktywność celowa i komunikacja kształtujące strukturę społeczną, czy od- wrotnie – zmiany w strukturze społecznej kształtujące potrzebę zmiany aktyw- ności politycznej i komunikacyjnej w stosunku do Bułgarów nastąpiły później niż w przypadku ich obecnych sąsiadów. Dopiero w latach 60. XIX wieku Bułgarzy politycznie i społecznie, w sposób przejrzysty dezintegrowali się w płaszczyźnie społecznej i politycznej w Impe- rium Osmańskim i proces ten nastąpił o 3–4 dziesięciolecia później niż w odniesieniu do Serbów, Greków czy Rumunów, na równi z Turkami. Może to ozna- czać, że dezintegracja Bułgarów nie miała charakteru ewolucyjnego, lecz nagły, a nawet trochę narzucony poprzez wydarzenia w otoczeniu międzynarodowym. Bułgarska prasa emigracyjna mogła rozwijać się tylko w głównych miastach imperium, o stosunkowo dużej liczbie mieszkańców i w „autonomiach politycznych”, na obszarach geograficznie bliskich ich miejsca zamieszkania. Ważnym czynnikiem rozwoju prasy stały się regulacje sfery medialnej. W imperium druk ograniczono normami religijnymi i administracyjnymi, a bułgarska prasa emigracyjna swobodnie rozwijała się tylko na tych sąsiedzkich obszarach autonomii politycznej, na których panujący reżim posiadał autorytet normatywny w zakresie sfery medialnej. W całym otoczeniu międzynarodowym Bułgarii największą wolnością media cieszyły się w Rumunii. Tam też rozwinęła się bułgarska prasa odrodzeniowa. Powielała ona wzorce prasy serbskiej i greckiej z XVII i XVIII wieku oraz ru- muńskiej i rosyjskiej z wieku XIX172. Dostęp Bułgarów do prasy narodowej cechowało mocne ograniczenie w Imperium Osmanów – ze względów politycznych, w Rumunii – z przyczyn ekonomicznych. Prasa była za droga. Druk przekraczał możliwości finansowe wydawców, a ceny gazet – zdolności nabywcze emigrantów. Przyczyną braku zbytu pierwszych periodyków mogła być też niesiona przez nie treść. Warto podkreślić, że gazeta w tych czasach funkcjonowała jako nośnik komunikacji dla egalitarnych grup emigranckich. Zwykle jedna osoba potrafiąca czytać odczytywała gazetę dla grona osób, które na bieżąco poddawały jej treść publicznej krytyce. Stąd

171 Habermas Jürgen, 1987, Theorie des kommunikativen Handelns, wydanie w języku polskim, op.cit., t. 2, s. 289. 172 Ważnym ośrodkiem bułgarskiej prasy emigracyjnej w II połowie XIX wieku była Odessa. 110 Władza i media w Bułgarii często zdarzały się formy grupowego odrzucania tytułu prasowego w całości, co powodowało zaprzestanie druku gazety i powoływanie na jej miejsce innego tytułu przez tego samego wydawcę. W Grecji Bułgarzy nie prowadzili działalności wydawniczej. Przyczyną pod- stawową mogła być odległość do większych miast greckich, w tym Aten. Buka- reszt znajdował się zaledwie 70 kilometrów od Rusçuka (Russe), podczas gdy Ateny blisko 1200 kilometrów od Sofii. Warto zaznaczyć, że najbliższa Bułga- rom Thessalonika – stolica Macedonii, jak również całe terytorium Macedonii znajdowały się pod panowaniem Osmanów. Na dodatek bułgarskie rozumienie kwestii macedońskiej diametralnie różniło się od greckiego czy macedońskiego, co utrudniało przyjmowanie na tych terenach rewolucyjnej treści bułgarskich gazet. Rozdział 3

System polityczny i medialny Księstwa Bułgarii oraz Rumelii Wschodniej (1878–1885)

W 1878 roku po raz pierwszy, po niemal 500 latach niewoli, Księstwo Buł- garii otrzymało szeroką autonomię. Uwolniło się spod panowania Wysokiej Porty i w sposób silnie przyspieszony musiało stworzyć zasady dotyczące przy- szłego funkcjonowania kraju. Wojna rosyjsko-turecka z 1877/1878 roku przyniosła Bułgarom wolność, ale szybko też podzieliła kraj na liberałów i konserwatystów, tych, którzy przy boku Rosji widzieli niepodległość kraju, i tych, co chcieli wyzwolić się również od rosyjskich wpływów. W nowy system polityczny i gospodarczy wpisywały się również gazety – jako środek masowego, a przede wszystkim politycznego komunikowania.

3.1. Ustalenie granic Księstwa Bułgarskiego i Rumelii Wschodniej

Postanowienia Traktatu pokojowego zawartego przez Rosję i Turcję w San Stefano 1878 r. (TSS)1 oraz Traktatu berlińskiego z 1878 roku (TB)2, kończące-

1 Traktat pokojowy w San Stefano kończył X wojnę rosyjsko-turecką, toczoną od 24 kwietnia 1877 do 31 stycznia 1878 roku. Wojna rozpoczęła się od ataku Rosji, przy wsparciu powstańców bułgarskich, serbskich, czarnogórskich, a także wojsk rumuńskich, na Turcję i zakończyła zdoby- ciem Adrianopola (Edirne). Traktat korygował granice między Turcją a Czarnogórą (TSS 1878, art. 1), uznawał niepodległość Księstwa Czarnogóry (TSS 1878, art. 2), Serbii (TSS 1878, art. 3–4), Rumunii (TSS 1878, art. 5), Bułgarii (TSS 1878, art. 6–11), gwarantował reformy w Bośni i Her- cegowinie (TSS 1878, art. 14), wprowadzał statut ograniczony na Krecie, w Epirze i Tesalii, a także w europejskich prowincjach Turcji (TSS 1878, art. 15), gwarantował opuszczenie przez Rosję zajętych przez nią terenów Armenii (TSS 1878, art. 16) oraz azjatyckiej i europejskiej Turcji, z wyjątkiem terenów Bułgarii (TSS 1878, art. 25). Tekst traktatu: 1952, Сборник договоров России c другими государствами 1856–1917, Госполитиздат, Москва, s. 159–175. Cytowane tłumaczenie polskie tekstu w: Rubacha Jarosław, Malinowski Andrzej, Giza Antoni, 2006, Historia Bułgarii 1870–1915. Materiały źródłowe z komentarzami, t. 1, Neriton, Warszawa, s. 21–32. 2 Сборник договоров России c другими государствами 1856–1917, op.cit., s. 181–206; cytaty za tłumaczeniem polskim tekstu w: Rubacha Jarosław, Malinowski Andrzej, Giza Antoni, 2006, Historia Bułgarii 1870–1915. Materiały źródłowe, op.cit., s. 36–55. 112 Władza i media w Bułgarii go kryzys wschodni, określały w sprawie Bułgarii, że terytorium kraju stanowić będą linie granic, obejmujące Bułgarię Północną z sandżakiem sofijskim3; zaś tereny Bułgarii Południowej, nazywane wtedy Rumelią Wschodnią (Източна Румелия, Rumeli-i Sarki), miały pozostać sandżakiem tureckim, ale ze słowiań- skim gubernatorem4. W traktacie z San Stefano (aktualnie Yeşilköy pod Istambułem) nakreślono mapę Bułgarii, sięgającej na południu od Morza Egejskiego, na zachodzie po Jezioro Ochrydzkie5. Nominalnie Bułgaria wraz z Rumelią Wschodnią pozosta- wała pod zwierzchnictwem Wielkiej Porty, ale praktycznie – pod protektoratem Rosji6. W traktacie z San Stefano założono wybór księcia Bułgarii w wolnych wyborach, po uprzednim zatwierdzeniu kandydata przez Wysoką Portę, przy zgodzie mocarstw (głównie Rosji) i obwarowano, że nie będzie on potomkiem żad- nej z panujących w Europie dynastii7. Porozumienie podpisane w San Stefano zakładało również zwołanie specjalnego zgromadzenia bułgarskich osobistości, aby przed wyborem księcia opra- cować zbiór praw podstawowych dla księstwa, określić charakter wyboru oraz formę funkcjonowania przyszłego rządu8. Kontrolę nad wszelkimi formami ustanawiania systemu polityczno-gospodarczego oraz praw obywatelskich po- wierzono rosyjskiemu komisarzowi9. Warto zaznaczyć, że po zajęciu Bułgarii przez wojska rosyjskie urząd Na- czelnika Zarządu Cywilnego objął rosyjski książę Władimir Czerkasskij (Вла- димир Александрович Черкасский, 1824–1878), który, co warto dodać, w latach 1864–1866 kierował Komisją Rządową Spraw Wewnętrznych i Du-

3 TSS 1878, art. 6. 4 Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България 1878–1944, t. 3, Издателска къща „Анубис”, София, s. 10–11. 5 Obszar Bułgarii wyznaczono od granicy z Księstwem Serbii wzdłuż zachodniej granicy kazy Vranje do pasma Karadag, następnie na zachód przez Kumanovo, Kochani, Kalkadelen do Driny, następnie do Ochrydy (obecnie Macedonia) po góry Linas i dalej – przez Gorchi i Starowo – do góry Grammos. 6 „Bułgaria będzie autonomicznym, płacącym haracz księstwem, z chrześcijańskim rządem i narodową milicją. Ostateczne granice Bułgarii zostaną wyznaczone przez specjalną rosyjsko- -turecką komisję jeszcze przed opuszczeniem Rumelii przez armię rosyjską” (TSS 1878, art. 6). 7 „Książę Bułgarii będzie wybierany przez ludność w wolnych wyborach i zatwierdzonych przez Wysoką Portę po uprzedniej zgodzie mocarstw. Żaden z członków panujących dynastii europejskich nie może zostać wybrany księciem Bułgarii. W przypadku, gdy wybór nowego księcia bułgarskiego nie zostanie dokonany (za pierwszym razem – przyp. aut.), wybór nowego księcia odbędzie się na tych samych warunkach i w tej samej formie” (TSS 1878, art. 7). 8 „Zgromadzenie notabli bułgarskich, zwołane w Filipopolu (Plovdiv, stolica Rumelii Wschod- niej – przyp. aut.) lub Tărnovo (Veliko Tărnovo, stara stolica Carstwa Bułgarii – przyp. aut.) przed wyborem księcia, opracuje pod nadzorem rosyjskiego komisarza i w obecności komisarza ottomań- skiego ustawę dotyczącą przyszłego rządu, wzorując się na tym, co zostało zrobione w 1830 roku, po pokoju adrianopolskim w księstwach naddunajskich” (TSS 1878, art. 7). 9 „Wprowadzenie ładu w Bułgarii, jak też nadzór nad tymi zmianami, powierzone zostaną na dwa lata komisarzowi rosyjskiemu” (TSS 1878, art. 7). Rozdział 3. System polityczny i medialny Księstwa Bułgarii oraz Rumelii Wschodniej... 113 chownych Królestwa Polskiego (Królestwo Polskie kongresowe, царство По- льское, 1815–1916) i jako członek Komitetu Urządzającego, przeprowadzające- go ukazy uwłaszczeniowe w kongresowym Królestwie Polskim10, dał się po- znać, jak o nim pisano, jako „tępy despota, doktryner i rusyfikator”11. W Bułgarii Czerkasskij żądał ślepego posłuchu i bezmyślnego wykonywania rozporządzeń. Chciał zaadaptować dla księstwa większość rosyjskich regulacji prawnych w celu ustanowienia dla siebie władzy gubernatorskiej12, ale pod koniec negocjacji traktatowych tak poruszyły go jego ostateczne postanowienia, że 19 lutego (3 marca) 1878 roku, o godzinie 5 rano zmarł na zawał serca w San Stefano, kilka godzin przed podpisywaniem dokumentu13. Jego miejsce zajął książę Aleksandr Dondukow Korsakow (Александр Михайлович Дондуков- Корсаков, 1820–1893)14, który, w odróżnieniu od Czerkasskiego, dał się poznać jako zwolennik doktryn liberalnych państwa. Zgodnie z postanowieniami traktatu, komisarza wspierała rosyjska armia, w sile sześciu dywizji piechoty i dwóch dywizji kawalerii, nie więcej niż 50 tysięcy ludzi, która stacjonowała w księstwie przez dwa lata, na bułgarski koszt15. Rosja musiała opuścić całą europejską i azjatycką część Turcji16, poza terytoriami przyznanymi Księstwu Bułgarii (Bułgaria Północna i sandżak sofijski), co de facto stało się przyczyną śmiertelnego zawału Czerkasskiego. Szczegółowe regulacje dotyczące Bułgarii opracowano w 1878 roku w Ber- linie i w traktacie, kończącym kryzys wschodni, znacznie okrojono zarówno terytorium Bułgarii17, jak również zmniejszono jej autonomię. W traktacie zaznaczono, że:

10 Большая Советская Энциклoпедия, 1978, wydanie trzecie, Советская Энциклoпедия, Москва, t. 29, s. 80. 11 Kucharzewski Jan, 2000, Od białego caratu do czerwonego, op.cit., t. 5, s. 136. 12 Regulacje te nie miały charakteru systemowej wykładni prawa. Rosja sama takowej wykład- ni nie posiadała. W 1864 roku opracowano, co prawda, w Rosji ustawę regulującą postępowanie karne, która składała się ze wstępu oraz trzech ksiąg i liczyła w całości 2012 artykułów, ale ze względu na permanentny stan wojny i napiętą sytuację wewnętrzną wszelkie sprawy karne rozpa- trywały sądy wojskowe (Maciejewski Tadeusz, 2007, Historia powszechna ustroju i prawa, op.cit., s. 763, Nb 1073). 13 Черкасский князь Владимир Александрович, Русский биографический словарь, op.cit. 14 Ibidem. 15 TSS 1878, art. 7–8. 16 TSS 1878, art. 25. 17 „Granica będzie przebiegać na północy prawym brzegiem Dunaju, od dawnej granicy Serbii aż do punktu, który wyznaczy komisja europejska, położonego na wschód od Silistry. Z tego punktu skieruje się ku Morzu Czarnemu i dotrze na południe do Mangalii, która zostanie włączona do terytorium rumuńskiego. Morze Czarne będzie stanowić wschodnią granicę Bułgarii. Na połu- dniu granica biegnąć będzie korytem strumienia, nad którym położone są wsie Hodża-Kioj, Selam- Kioj (...) – do głównego łańcucha gór Wielki Bałkan, aż do szczytu Kosica. Tu opuści łańcuch Bałkanów i skieruje się na południe między wsiami Pirtop i Dużancy, z których pierwsza przypad- nie Bułgarii, a druga Rumelii Wschodniej, aż do potoku Tuzu-Dere, a następnie z biegiem tego potoku podąży aż do jego ujścia do Tupolicy” (TB 1878, art. 1). 114 Władza i media w Bułgarii

Terytorium Bułgarii tworzyć będzie, płacące haracz, autonomiczne księstwo pod zwierzchnictwem Jego Wysokości Sułtana (...); będzie ono posiadać chrześcijański rząd i narodową milicję18.

3.2. Podstawy systemu politycznego Księstwa Bułgarii

Zgodnie z traktatem berlińskim (1878) monarcha Bułgarii miał zostać wybrany przez ludność, po zatwierdzeniu przez Wysoką Portę, po uprzedniej zgodzie mocarstw19. Mając do wyboru dwa miasta: Plovdiv – stolicę Rumelli Wschodniej i Veli- ko Tărnovo – starą stolicę II Carstwa Bułgarii, ustalono, że zgromadzenie buł- garskich notabli zbierze się w Tărnowie, by „przed wyborem księcia opracować statut ograniczony Księstwa”. Przy wyborach i opracowaniu ograniczonego statusu powinno wziąć pod uwagę następujące czynniki praw obywatelskich: – Podczas organizowania wyborów i opracowania statutu ograniczonego muszą być wzięte pod uwagę prawa i interesy wszystkich zamieszkujących je społeczeństw20; – Odmienne wyznania bądź przekonania religijne nie mogą służyć za powód wyklu- czenia kogokolwiek, bądź nieprzyznania mu praw obywatelskich i politycznych; prawa dostępu do urzędów publicznych, funkcji i zaszczytów lub wykonywania swojej profesji i rzemiosła w jakimkolwiek miejscu21. Traktat berliński przyznawał Rosji prawo pozostawienia przez okres 9 mie- sięcy wojsk okupacyjnych w Bułgarii oraz Rumelii Wschodniej22. Kwestii od- noszących się do Macedonii, Morza Egejskiego i innych terenów przyznanych jej w traktacie z San Stefano, do których Bułgaria wyrażała pretensje terytorialne, w traktacie berlińskim nie poruszono. Ustalono, że tymczasowy rząd Bułgarii będzie funkcjonować do ukończenia prac nad statutem ograniczonym księstwa pod nadzorem carskiego komisarza rosyjskiego23. Warte podkreślenia jest, że w czasie tymczasowego zarządu komisarycznego ziemie bułgarskie podlegały władzy Rosji, a porozumienia z San Stefano i Ber- lina przewidywały dla Bułgarii instytucję monarchy, określonego w traktacie berlińskim jako: wybranego przez naród, przy zgodzie mocarstw i zaakceptowa- nego przez sułtana. Taka regulacja instytucji monarchy w Bułgarii w formie niezmienionej pozo- stała do 1908 roku, do czasu ogłoszenia niepodległości przez Carstwo Bułgarii i wprowadzenia w kraju systemu monarchii dziedzicznej24.

18 TB 1878, art. 1, 2. 19 TB 1878, art. 5. 20 TB 1878, art. 4. 21 TB 1878, art. 5. 22 TB 1878, art. 22. 23 TB 1878, art. 6. 24 Методиев Веселин, Стоянов Лъчезар, 1987, Българските държавни институции, op.cit., s. 43. Rozdział 3. System polityczny i medialny Księstwa Bułgarii oraz Rumelii Wschodniej... 115

Tymczasowy rosyjski zarząd komisaryczny miał przygotować dla Bułgarii kadry do rządzenia krajem i powołać instytucje. Spośród nich za najważniejsze należy uznać: Najwyższy Sąd Kasacyjny (Върховен касационен съд, 1878), Bibliotekę Narodową (Народна библиотека), Bułgarski Bank Narodowy (Българска народна банка, 1879) oraz Zgromadzenie Ustawodawcze (Учредителното събрание, 1879), które miało na celu przygotowanie tymczasowego statutu księstwa25, w literaturze nazywanego Konstytucją Tarnowską (Търновска конституция). W zwołanym 10/23 lutego 1879 roku w Veliko Tărnovo Zgromadzeniu Ustawodawczym zasiadło 231 delegatów, z czego tylko 89 z wyborów (jeden mandat przypadał na 10 tysięcy wyborców), a resztę stanowili bułgarscy notable życia politycznego, duchowego i intelektualnego26. Tak mała reprezentatywność obywatelska z wyborów w Zgromadzeniu Ustawodawczym może wynikać z charakterystycznego dla Europy XIX wieku rozumienia ciała ustawodawczego, które w monarchiach miało pełnić rolę, wy- korzystując słowa Hegla, „dodatku w systemie politycznym”27, a celem obrad Wielkiego Zgromadzenia Narodowego wcale nie było wypracowanie rozumne- go kształtu ustaw28, tylko zapewnienie, by użyć znów słów Hegla, „podmiotowego momentu wolności formalnej”29. Uformowanej z notabli życia społecznego i ekonomicznego bułgarskiej konstytuancie przedłożono pod dyskusję, przygotowany przez rosyjski korpus oku- pacyjny30, projekt konstytucji księstwa31. Za jego autora w literaturze naukowej podaje się szefa wydziału sprawiedli- wości w rządzie petersburskim, Siergieja Łukjanowa (Сергей Лукянов, ?–?),

25 Ibidem, s. 54–55. 26 Ibidem, s. 285. 27 Hegel Georg Wilhelm Friedrich, 1821, Grundlinien der Philosophie des Rechts, wydanie w języku polskim, op.cit., § 245. 28 Ibidem, § 314. 29 Ibidem, § 301. Zbigniew Stawrowski pisze, że rzeczywiste uzasadnienie konieczności istnienia władzy ustawodawczej, w myśli koncepcji Hegla, polegało na zainteresowaniu sprawami ogól- nymi tej części społeczeństwa, której życie toczyło się zasadniczo w sferze prywatnej. Istotne jest tu tylko i wyłącznie zaspokojenie Heglowskiego „podmiotowego momentu wolności formalnej”, to znaczy wytworzenie w obywatelach przekonania, że to, co wydarza się na arenie politycznej, nie jest czymś zupełnie obcym i niezależnym od ich woli, a tym samym wzbudzenie w nich poczucia identyfikacji z państwem i wykształcenie postaw patriotycznych (Stawrowski Zbigniew, 1994, Państwo i prawo w filozofii Hegla, Biblioteka Myśli Politycznej, Wydawnictwo Naukowe PAT, Kraków, s. 122). Hegel uzasadniał, że „społeczeństwo obywatelskie przy całym nadmiarze bogactwa nie jest dość bogate, to znaczy nie posiada w należącym do niego majątku dostatecznie dużo, aby zapobiec nadmiarowi ubóstwa i wytwarzaniu się motłochu” (Hegel Georg Wilhelm Friedrich, 1821, Grundlinien der Philosophie des Rechts, wydanie w języku polskim, op.cit., § 245). 30 Rosyjski korpus okupacyjny w Bułgarii i Rumelii Wschodniej miał składać się z 6 dywizji piechoty i 2 dywizji kawalerii i nie mógł liczyć więcej niż 50 tysięcy ludzi. Korpus ten utrzymywano na koszt zajętego przez niego kraju (TB 1878, art. 22). 31 TB 1878, art. 22. 116 Władza i media w Bułgarii członka tymczasowego zarządu rosyjskiego w Bułgarii32, który, jak piszą polscy politolodzy, Janusz Karp i Marian Grzybowski, założył dla księstwa silny ośro- dek władzy monarszej z wąskim katalogiem swobód politycznych i obywatelskich33. Z przeprowadzonych aktualnie badań archiwalnych w Rosji wynika, że Kon- stytucję Księstwa Bułgarskiego34 (Konstytucja Tărnowska, Търновска консти- туция, KT) opracowano w powołanej specjalnie do tego celu w Petersburgu Komisji Administracyjno-Publicznej Osoboje Sowieszczanije (Особое совеща- ние)35, na której czele stał nie Siergiej Łukjanow, lecz książę Siergiej Nikołaje- wicz Urusow (Сергей Николаевич Урусов, 1816–1883), a za sprawy meryto- ryczne odpowiadał Aleksandr Dmitrijewicz Gradowskij (Александр Дмитри- евич Градовский, 1841–1889)36. Warto zaznaczyć, że Gradowskij to rosyjski liberał, teoretyk państwa narodowo-progresywnego, zwolennik doktryny konstytucjonalizmu z gwarantowanymi szeroko prawami wolności mediów i prawami obywatelskimi. Fakt, iż jego nazwisko nie jest ujmowane w historii bułgarskiego konstytucjonalizmu, może mieć związek z tym, że był zwolenni- kiem idei i doktryn, które przez bolszewicką i radziecką Rosję nie były akcep- towane. Aktualnie, dzięki udostępnieniu nauce materiałów archiwalnych, można stwierdzić, że rosyjskich ojców bułgarskiej konstytucji jest wielu. Fundamentem bułgarskiej konstytucji stała się doktryna liberalna, czy – jak pisał w 2000 roku Władimir Aleksandrowicz Gutorow (Гуторов Владимир Александрович), rosyjski historyk doktryn politycznych – „oszałamiająco liberalna dla Rosji ówczesnych czasów”37.

32 Методиев Веселин, Стоянов Лъчезар, 1987, Българските държавни институции, op.cit., s. 285. 33 Karp Janusz, Grzybowski Marian, 2002, System konstytucyjny Bułgarii, Wydawnictwo Sej- mowe, Warszawa, s. 5. 34 Конституция на Българското княжество, przyjęta 16 kwietnia 1879, zm. 15 maja 1893 i 11 lipca 1911 roku. 35 W Rosji carskiej tak nazywano niektóre komisje o mieszanym składzie osobowym, złożone z przedstawicieli administracji państwa oraz obywateli powoływanych w celu rozpatrzenia i opracowania projektów prawnych dotyczących różnych dziedzin życia. 36 „Gradowskij uczestniczył w redagowaniu projektu bułgarskiej konstytucji 1879 roku, która, według wyobrażeń Rosji ówczesnych czasów, wyglądała «oszałamiająco liberalnie» (...) stała się ona podstawą Konstytucji Tărnowskiej. Projekt konstytucji został zaaprobowany przez II wydział Osobistej Kancelarii Jego Wysokości” (Гуторов Владимир Александрович, Гуляк Иван Ива- нович, 2002, А.Д. Градовский, ученый и социально-политический мыслитель, „Журнал соци- ологии и социальной антропологии”, nr 3, t. 5, s. 36). Przewodniczącym komisji był książę Siergiej Nikołajewicz Urusow (Сергей Николаевич Урусов, 1816–1883), w jej skład wchodzili także sekretarz państwa F.A. Brun (Ф.А. Брун), wicedyrektor Departamentu Azji MSZ (Азиатс- кий департамент министерства иностранных дел) A.A. Mielnikow (А.А. Мельников) i profesor prawa Uniwersytetu Petersburskiego Gradowskij, którego nazywano autorem bułgarskiej konstytucji (Гуторов Владимир Александрович, Гуляк Иван Иванович, 2002, А.Д. Градовский, ученый, op.cit., s. 36–37). 37 Гуторов Владимир Александрович, Гуляк Иван Иванович, 2002, А.Д. Градовский, ученый, op.cit., s. 36. Rozdział 3. System polityczny i medialny Księstwa Bułgarii oraz Rumelii Wschodniej... 117

Za podstawę w opracowaniu konstytucji księstwa jej autorzy – ilu by ich nie było – przyjęli ustawę zasadniczą królestwa Belgii z 1831 roku, należącą do najstarszych ustaw zasadniczych w Europie i na świecie wraz z formami jej adaptacji w Serbii i Rumunii. Pierwsza bułgarska ustawa zasadnicza składała się z 22 rozdziałów, w któ- rych zawarto 169 przepisów, w tym regulacje dotyczące sfery medialnej. Rozdziały I–VIII dotyczą terytorium księstwa, jego godła oraz kompetencji księcia i Zgromadzenia Narodowego, rozdział IX – wyznania wiary, rozdział X – stanowienia praw, a rozdział XI – majątku księstwa.

3.2.1. Prawa obywatelskie i wolność druku w doktrynie prawa konstytucyjnego Księstwa Bułgarskiego (1879)

Regulacje dotyczące praw obywatelskich w Konstytucji Tărnowskiej (KT) zapisano w rozbudowanym rozdziale XII (w sumie 30 artykułów), w którym też, w artykułach 79–81, regulowano działalność prasy i druku. Przepisy te stano- wiły, że druk jest wolny, a jakakolwiek cenzura jest niedopuszczalna. Druk jest wolny. Jakakolwiek cenzura jest niedopuszczalna, jak też jakiegokolwiek zastawu nie można żądać od pisarzy, wydawców i drukarzy. Jeśli pisarz jest znany i mieszka w Księstwie, wydawca, drukarz i roznosiciel nie będzie prześladowany38. Tylko Pismo Święte, przeznaczone dla Cerkwi, mogło podlegać kontroli co do jego dogmatycznej zawartości, jak też przeznaczone dla szkół kościelnych podręczniki do nauki religii. Pismo Święte i podręczniki do religii zatwierdzał Święty Synod39. W świetle KT przestępstwa związane z prasą podlegały osądowi według zasad ogólnych40. W bułgarskiej doktrynie prawa konstytucyjnego dosłownie skopiowano regulacje dotyczące swobody druku i słowa druku z konstytucji Belgii (KB 1831), która w momencie jej powstawania w 1830 roku przyjmowała Belgię jako scentralizowane państwo unitarne z dziedziczną monarchią parlamentarną. O wolności druku, niedopuszczalności cenzury, zakazie prześladowania drukarza i wydawcy, jeśli pisarz mieszka na terenie Belgii, stanowił art. 18 Konstytucji Belgii41, który w dzisiejszej wersji językowej brzmi: Prasa jest wolna; w żadnym wypadku nie wolno wprowadzać cenzury; obowiązuje zakaz wprowadzania kaucji od pisarzy, wydawców lub drukarzy. Jeśli autor jest znany

38 KT 1879, art. 79 ust. 1–2. 39 KT 1879, art. 80. 40 KT 1879, art. 81. 41 KB 1831, art. 18 ust. 1–2. 118 Władza i media w Bułgarii

i ma miejsce zamieszkania w Belgii, wydawca, drukarz lub dystrybutor nie może być ści- gany42. Bardzo szeroko sformułowano w doktrynie prawa konstytucyjnego katalog praw i swobód obywatelskich dla księstwa Bułgarii, gdzie poza wolnością słowa i druku gwarantowano również: prawo nietykalności osobistej i nietykalność własności prywatnej43, tajemnicę korespondencji44, bezpłatną naukę podstawo- wą45, wolność zgromadzeń i stowarzyszeń46, nieograniczone prawo składania inicjatyw indywidualnych i kolektywnych oraz szerokie prawa wyborcze. Równie szeroko określono prawo swobodnego wyrażania opinii przez deputowanych Zgromadzenia Narodowego47, jak też zagwarantowano, że obrady odbywać się będą przy drzwiach otwartych48. W kolejnych rozdziałach konstytucji organizowano działalność Zgromadze- nia Narodowego (XIII–XIX) i konstytuanty – Wielkiego Zgromadzenia Naro- dowego (rozdział XX). Następne dotyczyły pracy i struktury Rady Ministrów i ministerstw (rozdział XXI) oraz wprowadzały regulacje odnośnie do wnosze- nia zmian do konstytucji (rozdział XXII). W świetle pierwszej bułgarskiej doktryny prawa konstytucyjnego prawo posiadania informacji było jednoznaczne z prawem jej rozpowszechniania, a wolność słowa – podobnie jak działalność gospodarcza – nie mogła być skrępowana. Konstytucja gwarantowała tajemnicę korespondencji i przekazów telegra- ficznych49. Pod względem systemowym Konstytucja Tărnowska określała Bułgarię jako monarchię parlamentarną. Władza wykonawcza należy do monarchy, władzę ustawodawczą monarcha dzieli z parlamentem (Народно събрание), a władza sądownicza działa w imieniu monarchy. Książę pełni też funkcję naczelnego dowódcy w czasie wojny i pokoju. W doktrynie prawa konstytucyjnego przewidziano instytucję namiestnika i regenta. Namiestnik ma zastępować rządzącego monarchę, gdy ten znajduje się poza terytorium kraju, a instytucję regenta przewidziano na wypadek, gdyby monarcha nie był pełnoletni, nie mógł sprawować obowiązków lub gdyby go nagle zabrakło. Ciałem ustawodawczym ustanowiono Zgromadzenie Narodowe, wybierane drogą wyborów powszechnych przy przyjęciu zasady reprezentacji jednej osoby

42 La constitution Belge, Texte coordonné du 17 février 1994, „Moniteur belge” du 19 avril 1996; Skrzydło Wiesław, 1996, Konstytucja Belgii, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa, art. 25. 43 KT 1879, art. 67. 44 KT 1879, art. 77. 45 KT 1879, art. 78. 46 KT 1879, art. 81–82. 47 KT 1879, art. 93. 48 KT 1879, art. 99. 49„Prywatne listy i depesze telegraficzne są tajemnicą i są nietykalne. Odpowiedzialność osób za naruszenie tajemnicy listów i depesz określi się odrębną ustawą” (KT 1879, art. 77). Rozdział 3. System polityczny i medialny Księstwa Bułgarii oraz Rumelii Wschodniej... 119 na 10 000 mieszkańców. Zwoływane przez monarchę Zgromadzenie Narodowe obradowało od 15 października do 15 grudnia. Za główny cel jego pracy ustalono przyjęcie budżetu. Monarcha miał prawo rozwiązać parlament i rozpisać nowe wybory bez podania szczególnych przyczyn. Władzę wykonawczą wespół z monarchą sprawowała Rada Ministrów (Министерски съвет, RM), pracująca pod kontrolą monarchy i pomyślana jako ciało kolegialne złożone z premiera i ministrów, których mianował i odwoływał monarcha. RM odpowiadała za sprawy wewnętrzne Bułgarii. Wszyscy członkowie gabinetu, w tym też premier, kierowali ministerstwami. Ponosili oni osobistą i kolektywną odpowiedzialność za swoje rządy zarówno przed monarchą, jak i Zgromadzeniem Narodowym, choć zasada tej drugiej odpowiedzialności ostatecznie nie wyszła w życie. Należy podkreślić, że Konstytucja Tărnovska dawała szerokie prawa obywatelskie i wprowadzała wolność mediów, ale nie tworzyła specjalnych instytucji dotyczących sfery medialnej czy stojących na straży poszanowania tych praw podstawowych bądź wolności. W stosunku do ludności, czyli ogółu osób fizycznych, które znajdują się na terytorium podlegającym zwierzchnictwu księstwa, Konstytucja Tărnowska nie dawała odrębnego obywatelstwa. Księstwo nie otrzymało suwerenności ze- wnętrznej, czyli nie mogło ustanawiać stosunków z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi, ale posiadło ograniczoną suwerenność wewnątrz imperium polegającą na pozyskaniu praw normatywnych przez monarchę i Zgromadzenie Narodowe, skierowanych do ludności zamieszkałej na terytorium księstwa. Nie posiadało ono samodzielności jako podmiot stosunków mię- dzynarodowych, a ograniczenie jego suwerenności wynikało z ustanowionego nad nim protektoratu i zarządu komisarycznego. Wobec ludności bułgarskiej zamieszkałej poza księstwem stosowano klau- zulę narodową polegającą na tym, że zrównywano ją w prawach z własnymi obywatelami. Klauzulę tę stosowano szczególnie do Rumelii Wschodniej oraz Macedonii i Tracji. W okresie formułowania się systemu politycznego Księstwa Bułgarii nie- ostre nakreślenie w ustawie zasadniczej kompetencji poszczególnych władz państwa stało się podłożem konfliktów politycznych i prowadziło do walki o media. W opracowanej przez stronę rosyjską ustawie zasadniczej Księstwa Bułgar- skiego niewystarczająco ostro rozgraniczono kompetencje między poszczegól- nymi władzami: wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą, co stało się przy- czyną walki politycznej. Władza sądownicza podlegała władzy wykonawczej i miała służyć ochronie monarchy. 120 Władza i media w Bułgarii

3.2.2. Uwarunkowania polityczne powstania Konstytucji Tărnowskiej

Prace nad przygotowaniem Konstytucji Tărnowskiej odbywały się w okresie Tymczasowego Zarządu Komisarycznego Bułgarii przez Rosję (Временното руско управление на България, 1877–1880), którym, jak już pisano wyżej, kierował generał, książę Aleksander Dondukow-Korsakow, Rosyjski Imperator- ski Komisarz w Bułgarii (Руски Императорски Комисар в България). Warto podkreślić, że książę Aleksander Dondukow-Korsakow okazywał przychylność Bułgarom i przywiązywał ogromną wagę do treści zapisywanych w konstytucji, ale nie do samej konstytucji jako ustawy zasadniczej. Na przykład na pytanie jednego z tărnowskich deputowanych, dlaczego zgo- dził się na zawarcie w konstytucji gwarancji tak szerokich praw obywatelskich, Dondukow-Korsakow miał powiedzieć łamaną francuszczyzną: Comme vous êtes naїf, mon cher! Les constitutions c’est comme les jolies femmes: elles ne demandent qu’a être violées Jakiż jesteś naiwny, mój drogi. Konstytucje są jak piękne kobiety: domagają się gwałtu50. Konstytucja Tărnowska, przewidująca dla Księstwa Bułgarii monarchię par- lamentarną, w której, w duchu europejskiego i rosyjskiego liberalizmu, szeroko nakreślono prawa obywatelskie i swobody druku51, ostatecznie nie oparła się na adaptacji prawa rosyjskiego w formie narzucanej przez księcia Czerkasskiego, lecz przyjęła za punkt odniesienia zmiany społeczne i polityczne, które nastąpiły w Europie Zachodniej II połowy XIX wieku, w wyniku rewolucji społecznej (Francja, Włochy, Hiszpania)52. System monarchii konstytucyjnej w Bułgarii oparto na sukcesji agnatycznej, przy zastosowaniu prawa desygnacji następcy spoza dynastii panujących w Eu- ropie, zatwierdzonego przez Wysoką Portę po uprzedniej akceptacji mocarstw, w zgodzie z postanowieniami traktatu w San Stefano53. Warto podkreślić, że związana z ideą kształtowania konstytucjonalizmu koncepcja ograniczonej suwerenności monarchy w księstwie występowała w nie- pełnym zakresie. Monarcha co prawda nie miał monopolu na dysponowanie przymusem, ale nie był związany własnym prawem i mógł je zmieniać. Zgromadzenie Narodowe posiadało szerokie kompetencje tylko w zakresie przyjmowania budżetu państwa, a ustanawianie praw ogólnych ograniczała wola monarchy przedstawiana w formie ukazu, czyli aktu normatywnego z mocą ustawy.

50 Podaję w wersji oryginalnej za: von Huhn A., 1886, Der Kampf der Bulgaren um ihre Natio- naleinheit, wydanie w języku bułgarskim, op.cit., s. 8. 51 Dubel Lech, 2007, Historia doktryn politycznych, op.cit., s. 341. 52 Sczaniecki Michał, 1994, Powszechna historia państwa i prawa, PWN, Warszawa, wydanie dziewiąte, LexisNexis, Warszawa 2007, s. 364. 53 TSS 1878, art. 7. Rozdział 3. System polityczny i medialny Księstwa Bułgarii oraz Rumelii Wschodniej... 121

Podobnie jak w imperium Osmanów, władza wykonawcza dokonywała sub- sumcji poszczególnych przypadków pod prawo ogólne i pod wolę panującego. W osobie monarchy obie władze (wykonawcza i ustawodawcza) łączyły się w indywidualną jedność w instytucji monarchy, która, gdyby skorzystać ze słów Hegla, miała być zarówno wierzchołkiem, jak i podstawą monarchii54. W Konstytucji Tărnowskiej niezbyt ostro oddzielono od siebie kompetencje władzy wykonawczej, ustawodawczej i sądowniczej, a fakt, iż osoba księcia skupiała w swych rękach atrybuty trzech władz, można uznać za konfliktogenny już w założeniu konstytucjonalizmu o podłożu liberalnym. Podobnie konflikto- genne stało się adaptowanie szerokich praw obywatelskich w społeczeństwie wychowanym w kulturze politycznej państwa Osmanów, dla którego zasady ograniczonej suwerenności monarchy były obce. A. von Huhn, niemiecki dziennikarz z Bałkanów, pisał: Wprowadzenie Dondukowej Konstytucji ściągnęło wielką biedę na kraj (...). Młodzi Bułgarzy, wychowani na obczyźnie, rzucili się do polityki (...). Powstawały partie, któ- rymi kierowali ci Panowie, ale bardzo źle, bo brakowało im jakiegokolwiek doświadcze- nia (...). Innymi słowy, w Bułgarii powstał taki bałagan, jak wszędzie na świecie55.

3.3. System polityczny Rumelii Wschodniej

W statucie Rumelii Wschodniej, opracowanym przez komisję międzynaro- dową, precyzowano bardzo wyraźnie zakres kompetencji poszczególnych władz i nie doszło do walki politycznej między nimi. Nie wprowadzono również regulacji druku. Statut Rumelii Wschodniej określała Ustawa zasadnicza (Органически устав) z 14 kwietnia 1879 roku, przyjęta przez specjalną, działającą na podstawie art. 16 traktatu berlińskiego komisję, w której skład weszło po dwóch przedstawicieli Rosji, Anglii, Imperium Osmańskiego, Włoch i po jednym Austro- Węgier oraz Niemiec. W Rumelii Wschodniej zdecydowanie rozdzielono kompetencje władzy wykonawczej, ustawodawczej i sądowniczej. Na czele władzy ustawodawczej postawiono Zgromadzenie Obwodowe (Областно събрание), w którego skład wchodziły osoby dzielone według trzech kategorii – na bazie przysługującego im prawa, na podstawie wyborów i z mianowania przez Głównego Zarządcę (Главен управител), zwanego też gubernatorem. Według prawa, do Zgroma- dzenia Obwodowego wchodziło 7 liderów religijnych w obwodzie, z wyborów pochodziło 36 członków, a z mianowania – 10. Zgromadzenie Obwodowe na sesje zwyczajne zwoływano na 2 miesiące we- dług ustalonego prawa (sprawy budżetu), a na sesje nadzwyczajne mógł je zwo-

54 Hegel Georg Wilhelm Friedrich, 1821, Grundlinien der Philosophie des Rechts, wydanie w języku polskim, op.cit., § 272–273. 55 von Huhn A., 1886, Der Kampf der Bulgaren um ihre Nationaleinheit, wydanie w języku bułgarskim, op.cit., s. 16. 122 Władza i media w Bułgarii

ływać gubernator. W odróżnieniu od Konstytucji Tărnowskiej, Ustawa organizacyjna reguluje nie tylko tryb zwoływania na sesję, ale i porządek wewnętrzny oraz stosunki wzajemne między instytucjami obwodu. Siłą balansującą między władzą ustawodawczą (Zgromadzenie Obwodowe) a wykonawczą (Główny Zarządca) stał się w Rumelii Wschodniej Stały Komitet (Постоянен комитет), który odzwierciedlał siły Zgromadzenia Obwodowego, ale łączył funkcje ustawodawcze, wykonawcze i kontrolne. Składał się on z 10 osób i miał kompetencje kontrolne wobec administracji i finansów, ustawodawcze w okresie między sesjami Zgromadzenia, a przy zatwierdzeniu Zgromadze- nia przez Stały Komitet – wykonawcze. Przewodniczącemu Stałego Komitetu podporządkowano wszystkie instytucje władzy wykonawczej, takie jak: dyrekcja sądownictwa, finansów, handlu, rolnictwa i tak dalej. Wszystkie działały na zasadach komitetowych, o rotacyjnym charakterze władzy najwyższej56. Wobec ludności bułgarskiej zamieszkałej w księstwie stosowano klauzulę narodową. Zarówno w księstwie, jak i w Rumelii Wschodniej ciało oficerskie było zło- żone z Rosjan, którzy wcześniej służąc w rosyjskiej armii, zaciągnęli się do armii bułgarskiej57. W księstwie i Rumelii Wschodniej nie stworzono żadnej specjalnej instytucji w stosunku do sfery medialnej, nie było też instytucji stojącej na straży poszanowania praw obywatelskich czy praw człowieka.

3.4. Formy sprawowania władzy przez księcia Aleksandra I von Battenberga

Na pierwszego księcia Księstwa Bułgarii wybrano Aleksandra Józefa von Battenberga z dynastii Hessen-Darmstadt (1857–1893), syna polskiej hrabianki Julii Hauke (1825–1895)58. Bułgarscy historycy, Elena Statelova i Stoycho Grăncharov, piszą, że nowy książę przybył na ziemię bułgarską 24 czerwca 1879 roku i od razu dążył do utworzenia państwa scentralizowanego, o silnej władzy monarszej, z ograniczo- ną rolą parlamentu i minimalnymi swobodami obywatelskimi59. Von Battenberg zadeklarował wierność konstytucji i ogłosił przywiązanie do Rosji i jej cara,

56 Методиев Веселин, Стоянов Лъчезар, 1987, Българските държавни институции, op.cit., s. 77–78, 268, 272, 274, 283. 57 W Rumelii Wschodniej poza Rosjanami służyli też oficerowie niemieccy, włoscy, francuscy. W księstwie oficerowie zaciągali się na 2-letnie kontrakty w służbie czynnej i na 8 lat w rezerwie, zaś w Rumelii Wschodniej nie było armii sensu stricto, tylko forma milicji, do której zaciągano się na służbę czynną. Oficerowie w większości byli Rosjanami. Szerzej na ten temat: von Huhn A., 1886, Der Kampf der Bulgaren um ihre Nationaleinheit, wydanie w języku bułgarskim, op.cit., s. 51. 58 Córka generała broni armii Królestwa Polskiego Maurycego Bosak-Haukego (1775–1830). 59 Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 18. Rozdział 3. System polityczny i medialny Księstwa Bułgarii oraz Rumelii Wschodniej... 123 dążył do zmiany przepisów ustawy zasadniczej, by jak najbardziej przypominała ona rosyjskie propozycje Siergieja Łukjanowa. Von Battenberg chciał rządzić krajem jak majętny car. Pierwszą pożyczkę w wysokości 44,5 miliona złotych lewów Bułgaria zaciągnęła w konsorcjum banków wiedeńskich (Wiener Bank-Verein Lenderbank) na kontynuację budowy linii kolejowej Ruse–Warna, drugą – w wysokości 25 tysięcy złotych lewów – na linię kolejową Jambol–Burgas, Pleven–Sofia, Bukareszt–granica serbska, po nich następne60. Linie kolejowe zaczęto budować na terenach księstwa jeszcze w imperium, a sygnatariusze traktatu berlińskiego i traktatu z San Stefano wyraźnie zobowiązywali Bułgarię do przejęcia dotychczasowych zobowiązań rządu osmańskiego w kwestii ich budowy i finansowania61. Na bułgarskich granicach wprowadzano punkty kontrolne i ustanowiono drakońskie cła (poza Rumelią Wschodnią i Macedonią, gdzie przepływ ludzi, towarów i usług odbywał się bez skrępowania). Spowodowało to, że masa spo- łeczna poczuła się oszukana iluzjami, iż nowe rządy uczynią z kraju podatkowy raj. Wstrzymano komunikację między mieszkańcami księstwa a ich rodzinami w imperium. Utrudniano podejmowanie pracy w Wielkiej Porcie, podczas gdy księstwo ogarniał kryzys finansowy, polityczny i gospodarczy. Sandżak Sofij- ski, z dominującą zabudową wiejską, nie należał do najbogatszych w Wysokiej Porcie i strumień emigracji zarobkowej musiał się skierować w kierunkach innych niż dotychczasowe: Konstantynopol czy Thessalonika, w równie ubogie jak Księstwo Bułgarii regiony Serbii, Rumunii i Grecji.

3.4.1. Powołanie rządu i pierwszych instytucji medialnych

5/17 lipca 1879 roku książę Aleksander von Battenberg powołał w Księstwie Bułgarii pierwszy bułgarski rząd, na którego czele postawił jawnego zwolennika rządów carskiej Rosji w Bułgarii – Todora Burmova (Тодор Бурмов, 1834– –1906). Burmov, jako absolwent Akademii Duchownej w Kijowie (1857), to – podobnie jak książę Aleksander – gorący zwolennik idei zjednoczonej słowiańsz- czyzny pod patronatem rosyjskiego cara. Swoje poglądy uzewnętrzniał, działa- jąc aktywnie po 1860 roku w gazetach, takich jak: „Bălgarski knizhnitzi” („Български книжници”, 1858–1862), „Săvetnik” („Съветник”, 1863–1865) i „Wriemja” („Время”, 1862–1865), oraz w czasie okupacji Rumelii Wschod- niej przez wojska rosyjskie, gdy pełnił tam funkcję gubernatora plovdivskiego i jednocześnie gubernatora sofijskiego62. Polityczną orientację Burmova i gazety „Săvetnik”, w której Burmov stale publikował, najdobitniej określiła unicka gazeta „Bălgariya” („България”, 1862), pisząc w 1862 roku, że jest to „ruski organ”, a jego redaktorzy są „ruski-

60 Рангелов Рашо, 1993, Студии върху икономическа, op.cit., s. 13–14. 61 TB 1878, art. 10. 62 Burmov kierował rządem bułgarskim od 17 lipca do 6 grudnia 1879 roku (Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 18–19). 124 Władza i media w Bułgarii mi poddanymi i agentami”, „wojownikami o panslawizm”63. Było w tym wiele racji. Swój stosunek do Bułgarów i Księstwa Bułgarskiego gazeta „Săvetnik” wyrażała w częstych na swych łamach określeniach Bułgarii jako: Blyuwarija (na bazie wymiocina), Pljuvarija (na bazie plwocina), Latinija (łacinnica), Lzhebułgarija (łże-Bułgaria) i w wielu innych, które raczej nie powinny się ukazywać w oficjalnym organie przedstawicieli prawosławnego duchowieństwa w Wielkim Zgromadzeniu Narodowym. Gazetę „Wriemia”, w której również udzielał się Burmov, można uznać za jeszcze bardziej negatywnie nastawioną do Bułgarii i Bułgarów, ponadto wydawano ją w języku rosyjskim.

3.4.1.1. Funkcje i zadania gazety „Dărzhaven Vestnik” Jako premier, Todor Burmov stał się inicjatorem założenia gazety rządowej. „Dărzhaven Vestnik” („Държавен вестник”, 1879, DV) po raz pierwszy ukazał się drukiem 28 lipca/9 sierpnia 1879 roku i pod niezmienionym tytułem obecny jest na rynku do dziś. Jest źródłem prawa w ujęciu informacyjnym. Dostarcza informacji na temat tego, co jest prawem obowiązującym w danym czasie i miejscu. W pierwszym numerze DV opublikowano deklarację księcia Aleksandra o objęciu tronu, a także program rządu Burmova. 15/27 września 1879 roku w nr 7 opublikowano Pismo nr 2773 (Окръжно писмо nr 2773) Ministerstwa Wojny (Министерство на войната) zakazujące wydawania biuletynów i gazet oraz pisania do takowych przez żołnierzy i oficerów64. Od samego początku w DV ukazywały się rozporządzenia organizujące działalność państwa, zaproszenia na uroczystości, telegramy od i do różnych głów państwa oraz wszelkiego rodzaju teksty okolicznościowe, głównie wy- chwalające rosyjskiego cara. Nie brakowało też prasowych ataków na oponen- tów nowej władzy, polemik i politycznych sporów. Aktualnie publikowane są w nim ustawy, rozporządzenia, akty i przepisy prawne, dzięki czemu „Dărzhaven Vestnik” stał się archiwum aktów normatywnych. Początkowo DV ukazywał się raz w tygodniu, ale zaledwie po kilku numerach gazeta przyjęła formę dziennika, który coraz bardziej rozrastał się objęto-

63 Cytaty podaję za: Боршуков Георги, 2003, История на българската журналистика, op.cit., s. 107. 64 Zakaz następnie potwierdzono w 1884 roku rozporządzeniem nr 92 ministra wojny, genera- ła-majora, księcia Kantakuzena (Генерал-майор, княз Кантакузен ?–?, DV nr 60, 5 sierpnia 1884). Rozporządzenie to zostało wydane już na mocy obowiązującego Prawa karnego za prze- stępstwa w druku, które Rada Ministrów, bez aprobaty parlamentu, wydała w grudniu 1883 roku. O konieczności wprowadzenia prawa regulującego zasady druku szczególnie dla wojska dyskuto- wano od samego początku autonomii księstwa, gdy liczne oficjalne i półoficjalne biuletyny gene- rałów, oficerów, ministerstw i ministrów pojawiały się jak grzyby po deszczu. Zamieszczano w nich odezwy, sprzeczne z innymi rozporządzenia, rozkazy, polemiki, a nawet poezję. Wiele z nich publikowało informacje przeciwstawne, choć ukazywały się w ramach tego samego ministerstwa czy brygady. Rozdział 3. System polityczny i medialny Księstwa Bułgarii oraz Rumelii Wschodniej... 125

ściowo. Dominowały w nim teksty, oficjalne i publicystyczne, w których wyra- żano poparcie dla despotycznych metod tłumienia rosyjskich buntów przez cara Aleksandra II Romanowa (1855–1881) i krytykowano rewolucyjne akcje w Rosji, zmierzające do obalenia caratu. Umieszczano w nim też odpłatnie ogłoszenia handlowe, a także wyroki są- dów w sprawach handlowych i cywilnych. Gazetę sprzedawano w sprzedaży bezpośredniej oraz przez abonament. Gazeta powstała na bazie pomysłu premiera Burmova, a jej redakcję od samego początku podporządkowano Ministerstwu Spraw Wewnętrznych (Мини- стерство на вътрещните дела, 1879–, MSW), powstałemu na bazie ukazu księcia nr 23 z 17/29 lipca 1879 roku i art. 161 Konstytucji Tărnovskiej65, zaś regulacjom wewnętrznym w DV poświęcono specjalne rozporządzenie – regulamin (правилник), którego nie opublikowano66. W pierwszym okresie istnienia dziennika Burmov zapełniał jego łamy osobi- ście, ukazując niekiedy szeroko swoją ideologiczną zaciętość. Polemizował nie tylko z ludźmi, ale i z gazetami: z Petko Rachovem Slaveykovem – redaktorem gazety „Tzelokupna Bălgaryia” w Mowie nr 224267, z gazetą „Vitosha” („Вито- ша”) i innymi68. Ze względu na dobór tematów i prezentowane treści, gazeta DV coraz bardziej zaczynała przypominać organ prasowy Rosji w Bułgarii niż gazetę rządu bułgarskiego. W Rumelii Wschodniej w roku 1882 wychodziła podobna do DV gazeta „Obshtinski list” („Общински лист”, 1882–1885), pomyślana jako oficjalny organ władzy gubernatorskiej. „Obshtinski list” stał się źródłem prawa w ujęciu informacyjnym dla Rumelii Wschodniej. Na łamach gazety publikowano regulacje władz gubernatorskich w rubryce „Prawo obwodu” („Областен закон”), rozporządzenia i rozkazy gubernatora („Прикази69 на главния управител”), rozporządzenia publiczno-administracyjne („Публично-администранивен пра- вилник”). Gazeta ukazywała się do 25 lipca 1885 roku. W sumie wyszło 85 numerów, z których zachowało się niewiele. Obie oficjalne gazety – „Dărzhaven Vestnik” i „Obshtinski list” – poza publikacjami aktów normatywnych oraz słowami polemiki i ataków politycznych, zamieszczały również reklamy, nekrologi oraz drobne ogłoszenia miejskie70 (czasami reklamy wręcz krzyczały treścią i literą). Umieszczano je na łamach tuż przy oficjalnych dyrektywach władz i aktach normatywnych, które miały dać obywatelom przede wszystkim odpowiedź na pytania: kto, w jakich warun-

65 Методиев Веселин, Стоянов Лъчезар, 1987, Българските държавни институции, op.cit., s. 155. 66 Рангелов Рашо, 1993, Студии върху икономическа, op.cit., s. 18. 67 Доклад nr 2242, DV nr 4, 18 sierpnia 1879. 68 DV nr 32, 5 marca 1880; Рангелов Рашо, 1993, Студии върху икономическа, op.cit., s. 17–19. 69 Z ros. „nakaz”. 70 CDA, dział 425, pudełko 1, t. 13. 126 Władza i media w Bułgarii kach, jak powinien postąpić i jakie są negatywne następstwa zachowania nie- zgodnego z wzorem powinnego zachowania.

3.4.1.2. Funkcje i zadania Drukarni Państwowej Do publikacji druków państwowych powołano w 1880 roku Drukarnię Pań- stwową (Държавна печатница) na mocy specjalnego rozporządzenia Instrukcja z 2/14 września 1880 roku (Инструкция от 2 септември 1880 г.), które było dziełem gabinetu Petko Karavelova (Петко Каравелов, 1843–1903). Decyzję o jej wybudowaniu przyjęto w głosowaniu parlamentarnym. Na ten cel uwolniono kredyt w wysokości 50 tysięcy franków z Bułgarskiego Banku Narodo- wego (Българска Народна Банка). Warto zaznaczyć, że poza urzędem premiera Rady Ministrów Karavelov pełnił również obowiązki ministra finansów71. Oficjalne otwarcie drukarni nastąpiło 25 stycznia/ 2 lutego 1881 roku. Ze względu na brak pomieszczeń, umieszczono ją – wraz z biblioteką – w meczecie Bujuk (Буюк-джамия), blisko pałacu książęcego, w budynku dzisiejszego Mu- zeum Archeologicznego, w samym centrum Sofii72. Drukarnia Państwowa, która wciąż funkcjonuje73, publikowała oficjalne biuletyny i druki instytucji państwowych, ale też szybko stała się przedmiotem pożądania partii politycznych. Funkcję dyrektoriatu dla DP pełniła Główna In- spekcja Ministerstwa Oświaty Narodowej (Министерство на народното про- свещение).

71 Maszyny drukarskie – 3 polskie i 2 amerykańskie – BBN kupił w Wiedniu na kredyt opro- centowany na 2% rocznie. Ponadto przekazał wyposażenie z „drukarni okupanta” w Sofii, przejętej przez władze księstwa, oraz Drukarni Słowiańskiej (Славянска печатница), w której BBN miał aktywa i którą wcześniej zakupiono na wydawanie gazety „Balkan” („Балкан”, 1875–1883), mają- cej na celu pobudzanie ducha narodowego na Bałkanach. Matryce literowe zakupiono od wiedeń- skiej firmy K. K. Hof Schriftgiesserei Poppelbaum, a w papier zaopatrywano się w Niemczech w firmie Koenig Bauer Kloster Oberzell w Norymberdze i w Wiedniu – w firmie bułgarskich emigrantów „Panitza i inni” (Паница и други). (Рапорт на Комисията извършила справка в делата и книжата на Държавната печатница до Министъра на народното просвещение, DV nr 54, 1884; Рангелов Рашо, 1993, Студии върху икономическа, op.cit., s. 26–29). 72 Do końca 1883 roku DP dysponowała 5 prasami i 2 maszynami prasowymi, z czego 1 paro- wą, wspomaganą 15 innymi, oraz 3 maszynami grawerskimi do liter cyrylickich i łacińskich. Bu- dowę nowego budynku drukarni rozpoczęto 14 czerwca 1885 roku, a ukończono ją w roku 1887. Po jej uruchomieniu publikowała tam też władza gubernatorska Rumelii Wschodniej z Plovdiv. 73 18 marca 1950 roku rozporządzeniem nr 141 Prezydium Zgromadzenia Narodowego (Указ 141 на Президиума на Народното събрание z 18 marca 1950 roku) Drukarnia Państwowa (Dăr- zhavna Pechatnitza) otrzymała imię Georgiego Dimitrova, a po upadku komunizmu zmieniono jej nazwę na „Obrazovanie i nauka” („Образование и наука” ЕАД.). Rozdział 3. System polityczny i medialny Księstwa Bułgarii oraz Rumelii Wschodniej... 127

Tabela 1 Instytucje medialne Bułgarii za czasów księcia Aleksandra I, 1878–1885, do nieformalnego zjednoczenia z Rumelią Wschodnią

Nazwa Założyciel Miejsce Podległość Opublikowano Zmieniono Dla księstwa Bułgarii „Dărzhaven Todor Bur- Sofia Ministerstwo 28 lipca 1879 Do teraz Vestnik” mov Spraw We- – Księstwo – premier wnętrznych Bułgarii Rady Mini- strów Dla Księstwa Bułgarii i Rumelii Wschodniej Drukarnia Petko Ka- Sofia Ministerstwo „Instrukcja” RM, 18 marca Państwowa ravelov – Oświecenia 2 września 1880 prezes Rady Narodowego Ministrów i minister finansów Komitet Nieznany Sofia Ministerstwo DV nr 26 ? Druku Sprawiedliwo- z 30 maja 1881 ści Dla Rumelii Wschodniej „Obshtinski Nieznany Plovdiv Urząd Guber- ?, ?, 1882 25 lipca list” – Ru- natora Rumelii 1885 melia Wschodniej Wschodnia

Źródło: Opracowanie własne.

Jak wynika z tabeli, pierwsza gazeta rządowa w księstwie Bułgarii („Dăr- zhaven Vestnik”) powstała z inicjatywy MSW, a w Rumelii Wschodniej na zlecenie Urzędu Gubernatora. Drukarnia Państwowa w Sofii, a także Komitet Druku obsługiwały obie bułgarskie autonomie.

3.4.2. Pierwsze próby zmiany systemu politycznego i medialnego księstwa

Nadzwyczajna prorosyjska nadgorliwość Aleksandra von Battenberga, jak również gabinetu Burmova, prezentowane na łamach oficjalnej gazety państwa oraz innych biuletynów państwowych, przysporzyły księciu wielu przeciwników w społeczeństwie, a jawnych wrogów w parlamencie i rządzie. Książę domagał się poparcia w sprawie wprowadzenia zmian w konstytucji, rozszerzających uprawnienia monarchy kosztem pozostałych władz państwa. Po raz ostatni Aleksander von Battenberg zażądał zmiany konstytucji w styczniu 1881 roku i po raz kolejny spotkał się z odmową parlamentu. Wów- czas też bardzo szybko zaczęły rozgrywać się wydarzenia, zarówno wewnątrz, 128 Władza i media w Bułgarii jak i w otoczeniu międzynarodowym kraju, które doprowadziły do wprowadzenia reżimu wojskowego i pierwszych regulacji w zakresie sfery medialnej. W kwestiach zmiany zapisów konstytucji sprzeciw wyrażał zarówno pierwszy bułgarski parlament, jak i konserwatywny, przywiązany do idei zrzeszenia wszystkich Słowian pod przywództwem rosyjskiego cara, gabinet Burmova. W celu uzyskania poparcia dla swoich planów Aleksander von Battenberg za- czął zabiegać o względy antyrosyjsko nastawionych liberałów, reprezentantów drobnej i średniej burżuazji, a także w Austro-Węgrzech i Niemczech, powołu- jąc się na swoje niemieckie korzenie. Jednakowego stosunku do konstytucji nie wykazywali również liberałowie, którzy podzielili się na dwa obozy: popierający księcia obóz kierowany przez Dragana Tzankova (Драган Цанков, 1828–1911) oraz nieprzejednany na czele z Petko Karavelovem i Petko Rachovem Slaveykovem, który jako deputowany pierwszego Wielkiego Zgromadzenia Narodowego uczestniczył w opracowywaniu statusu ograniczonego księstwa. W wyborach przeprowadzonych na przełomie września i października 1879 roku, których kampania koncentrowała się na hasłach: „za” lub „przeciw” konstytucji, wygrali nieprzejednani liberałowie, którzy utworzyli gabinet pod kierownictwem Petko Karavelova zaangażowanego w rosyjski rewolucjonizm, podobnie jak jego starszy brat Lyuben. 2/16 grudnia 1879 roku konserwatyści przygotowali plan przewrotu, ale książę zalecił zastosowanie środków legalnych. Dragan Tzankov doprowadził do rozłamu wśród liberałów, odłączył się od nich i stanął na czele Partii Postę- powo-Liberalnej (Прогресивно-либералната партия), prorosyjskiej, ale pro- mującej prawo do niezawisłości narodowej dla księstwa i zjednoczenia ziem bułgarskich. Od 24 marca/7 kwietnia do 28 listopada/10 grudnia 1880 roku stał on na czele gabinetu, który kierował się zasadą negacji wszystkiego, co miało związek z Niemcami i Austro-Węgrami, ale popierał księcia o tyle, o ile on sam działał pod dyktat Rosji. 1/13 marca 1881 roku rosyjski car Aleksander II zginął w zamachu i bułgarski książę Aleksander pojechał na jego pogrzeb do Petersburga, zaś w kraju oficjalne gazety przeprowadziły hałaśliwą nagonkę prasową przeciwko liberałom- -rewolucjonistom, narzucając opinii publicznej tezę, że kraj zarażono ideami rosyjskiego rewolucjonizmu, a jego bułgarscy przywódcy rewolucyjni (czytaj: opozycja) są nihilistami. W miastach i na wsiach organizowano akcje i zebrania żałobne, na których zbierano podpisy pod listami protestacyjnymi przeciwko nihi- lizmowi. Bułgarski historyk, Ilcho Dimitrov, pisze, że w rządowych gazetach liberałów przedstawiano jako sojuszników morderców „cara wyzwoliciela”74.

74 Szerzej na ten temat: Димитров Илчо, 1984, Кратка история на България, wydanie w ję- zyku polskim: 1986, Bułgaria. Zarys dziejów, tłum. Maria Więckowska, Adam Koseski, Książka i Wiedza, Warszawa, s. 198. Rozdział 3. System polityczny i medialny Księstwa Bułgarii oraz Rumelii Wschodniej... 129

3.4.2.1. Wprowadzenie reżimu wojskowego w Księstwie Bułgarii (1881–1885) Po powrocie z Petersburga książę Battenberg z pomocą rosyjskiego generała szwedzkiego (fińskiego) pochodzenia, Johana Casimira Gustavovicha Ehrnro- otha (1833–1913) przygotował zamach stanu75, konsultowany zapewne z przedstawicielami wielkich mocarstw w Petersburgu przy okazji pogrzebu cara Alek- sandra II, choć nie znaleziono żadnego dokumentu, który jednoznacznie by o tym świadczył. Nie wiadomo też, czy plany księcia Bułgarii zyskały poparcie Rosji. Faktem jest, że zaraz po powrocie do Sofii książę poinformował przedstawicieli wielkich mocarstw o planowanym przewrocie. W opublikowanym 27 kwietnia/9 maja 1881 roku Manifeście książęcym (Княжески манифест) Alek- sander I, czystym językiem bułgarskim, poinformował, że rozwiąże parlament, zwoła Wielkie Zgromadzenie Narodowe, a obowiązki premiera powierzy gene- rałowi Ehrnroothowi76. Książęcy manifest w tym wypadku pełnił ważniejszą rolę niż orędzie do narodu czy dokument programowy. Można go rozumieć jako normatywną dekla- rację monarchy. Wypowiedziana w manifeście deklaracja zwołania Wielkiego Zgromadzenia Narodowego w pierwszym momencie wywołała w Sofii bardziej ciekawość niż polityczne zainteresowanie. Księcia nie traktowano poważnie. Tekst manifestu uznano za zagadkowy, a jego skutek prawny za nieznany. Ponadto ani liberało- wie Karavelova i Tzankova, ani też konserwatyści Burmova nie przewidywali bezpośredniej interwencji Rosji w sprawy księstwa, tym bardziej że Rosja sama musiała uporać się z własnymi problemami po śmierci cara Aleksandra II. Wie- rzono, że książę może zniszczyć zasady konstytucji, na którą przysięgał, ale nie podejrzewano, że może liczyć na pomoc oficerów „cara wyzwoliciela”. Rosjanie byli przygotowani do zamachu. Plotki o zamiarach księcia krążyły po Rumelii Wschodniej, o czym może świadczyć tekst opublikowany w Plovdiv

75 Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 27. 76 „Bułgarzy! Dwa lata już minęły, od kiedy Bogu było po myśli dać w moje ręce losy Bułgarii poprzez jednogłośny wybór jej narodu (...). Wedle rady naszego Zbawcy i mojego wuja cara Alek- sandra II, ale nie bez wahania, zdecydowałem się pochylić głowę nad bożym zamysłem (...). Dziś ojczyzna nasza jest dyskredytowana od zewnątrz i znajduje się w wielkim nieładzie wewnętrznym. To zachwiało w narodzie wiarę w prawo i spowodowało strach przed jutrem (...). Bułgarzy! Zło- żyłem przysięgę na Konstytucję. Dotrzymywałem jej i będę dotrzymywał do końca. Ale ta przysię- ga zmusza mnie, bym miał na względzie dobro całego księstwa (...). Dlatego zwołam Wielkie Zgromadzenie Narodowe (...), a swemu ministrowi wojny Ehrnroothowi powierzam stworzenie nowego ministerstwa. To ministerstwo będzie miało tymczasowy charakter i będzie rządzić, dopóki Wielkie Zgromadzenie Narodowe się nie zbierze” (Радев Симеон, 2004, Строителите на съвр- еменна България, ИК „Захарий Стоянов”, София, t. 3; Превратът и пълномощията – całość dostępna w: Българска виртуална библиотека, www.slovo.bg). 130 Władza i media w Bułgarii

10/29 kwietnia 1881 roku w gazecie „Nezavisimost”, gdzie pisano: „Nie ośmieli się!”. Podobne odczucia miała też europejska dyplomacja77. 27/9 maja kwietnia 1881 roku książę odwołał liberalny rząd i wyznaczył nowy, na czele z ministrem wojny, generałem Ehrnroothem. Tacy i inni Rosjanie chcą zmusić Bułgarów, tak jak zmusili Serbów, by przypomnieli sobie słowa starożytnego mędrca, który powiedział do pszczoły: „Nie chcę twego miodu, ani twego żądła” – napisał Dragan Tzankov w liście otwartym do Michaiła Aleksandrowicza Hitrowo (Михаил Александрович Хитрово, 1837–1896)78, rosyjskiego przedstawiciela dyplomatycznego w Sofii79. 1/13 lipca 1881 roku książę rozwiązał parlament80 i wprowadził w kraju re- żim wojskowy. Wszystkie czynniki kształtujące system polityczny podporząd- kował władzy wojskowych. W kraju zawieszono normy prawno-konstytucyjne i instytucje, przez które opozycja mogłaby wyrażać swoje stanowiska. Dostęp do prasy oficjalnej stał się ściśle reglamentowany, a wobec prasy nieoficjalnej wprowadzono utrudnienia w zakresie obecności na rynku.

3.4.2.2. Adaptacja osmańskiego Prawa druku w Księstwie Bułgarii Zaadaptowane w 1881 roku osmańskie Prawo druku z 1864 roku legło u podstaw systemu medialnego Bułgarii oraz jak upiór towarzyszy mu do dziś i de facto na wiele dziesiątek lat zablokowało rozwój wolnych mediów w tym kraju. Przez zwolenników porządku demokratyczno-konstytucyjnego zastosowanie osmańskich regulacji w 1881 roku zostało uznane za sprzeczne z prawem i go- dzące w podstawowe wolności obywatelskie, a nade wszystko nieważne na terytorium księstwa, gdzie oficjalnym językiem ustanowiono język bułgarski. Zwolennicy regulacji osmańskich odpierali zarzuty, twierdząc, że konstytucja jest ustawą określającą status ograniczony księstwa i przepisy osmańskie nadal w nim obowiązują. Tę drugą opcję potwierdzono w rozporządzeniu ministra sprawiedliwości z 25 maja/6 czerwca 1881 roku81, rosyjskiego generała-majora

77 Ibidem. 78 Michaił Aleksandrowicz Hitrowo to rosyjski przedstawiciel dyplomatyczny na Bałkanach. Od 1871 roku sprawował funkcję konsula generalnego w Konstantynopolu, przez 10 lat konsula w Bitoli (Macedonia), następnie w Belgradzie (Serbia), a w czasie wyzwolenia Bułgarii i w okresie reżimu pełnomocnictw przebywał w Sofii. W 1884 roku kierował ambasadą Rosji w Bukareszcie (Rumunia), a w latach 1892–1896 w Portugalii i Japonii. Znany jest jako poeta i przyjaciel rosyjskiego pisarza Aleksieja Tołstoja (Алексей Толстой, 1882–1945) i zwolennik unii rosyjsko- -japońskiej (Русская история в портрете, www.rulex.ru; Русский Биографический Словарь, op.cit.). 79 Telegram z 16 czerwca 1881 roku, podaję za: Гърдев Борислав, Компромисният демо-к- рат, www.liternet. bg. 80 Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 27. 81 DV nr 16, 25 maja 1881, s. 276. Tekst orzeczenia w języku bułgarskim w: Свободата на печата в България 1879–1947. Документален сборник, op.cit., s. 16–17. Tam też zapytanie do Rozdział 3. System polityczny i medialny Księstwa Bułgarii oraz Rumelii Wschodniej... 131

Porfirija Stamatowa (Порфирий Стаматов, 1840–1925). Piastował on ministe- rialną tekę niecałe dwa miesiące, od 19 maja 1881 do 13 lipca 1881 roku. Prawo osmańskie przetłumaczono na język bułgarski i 30 maja/11 czerwca 1881 roku opublikowano w DV. Z tym samym dniem weszło w życie82. Tłumaczenie tekstu oparto na wydanych po francusku przez Gregoire’a Ari- starchiego zbiorze praw osmańskich83, a za autora adaptacji do rodzimych wa- runków należy uznać Konstantina Stoilova (Константин Стоилов, 1853– –1901)84. Kto te przepisy prawne, czy też poszczególne jednostki redakcyjne osmańskiego tekstu prawnego, przetłumaczył z francuskiego na bułgarski, nie wiadomo. Pewne jest jednak, że tłumaczenia dokonano z błędami85. Na bazie nowych/starych regulacji generał-major Porfirij Stamatow uznał w piśmie nr 2030 z 30 maja/11 czerwca 1881 roku (Окръжно nr 2030)86, że przestępstwa popełniane przez druk powinny być rozpatrywane w sądach rejo- nowych, a w kwestii przestępstw z art. 12–21 oraz art. 24 i 26 dał wszelkie peł- nomocnictwa prokuratorom. Minister zaznaczył, że przestępstwa prasowe mają być rozpatrywane „bez ociągania”, a przepis art. 79 Konstytucji Tarnowskiej, mówiący, że: „Druk jest wolny. Jakakolwiek cenzura jest niedopuszczalna, jak też jakiegokolwiek zastawu nie można żądać od pisarzy, wydawców i drukarzy. Jeśli pisarz jest znany i mieszka w Księstwie, wydawca, drukarz i roznosiciel nie będzie prześladowa- ny”87, zinterpretował w sposób następujący: Uważa się za odpowiedzialnych: pisarza, który jest znany i mieszka na terytorium Księstwa Bułgarii; a gdy ten nie jest znany – wydawcę; a gdy nie jest on znany – drukarza; a gdy drukarz nie jest znany – roznosiciela, zgodnie z art. 79 Konstytucji88. Za największe przestępstwa, podlegające najwyższej karze, Ministerstwo Sprawiedliwości uznało druki wymierzone w Jego Wysokość Księcia (powołu- jąc się na art. 8 Konstytucji Tărnowskiej) i orzekło, że w takich wypadkach karze będą podlegać nie tylko autorzy, ale też: wydawcy, drukarze, roznosiciele, sądu i jego argumenty (Свободата на печата, op.cit., s. 12–16; DV nr 16, 25 maja 1881, s. 275– –276). 82 DV nr 36, 30 maja 1881, s. 276–278. Tekst po bułgarsku w: Свободата на печата в България 1879–1947, s. 18–13. 83 Tekst w języku francuskim w: Gregoire Aristarchi, 1873–1888, Legislation Ottomane, op.cit., t. 3, s. 320–335. 84 Konstantin Stoilov dwa razy stał na czele gabinetu. Pierwszy raz po kryzysie politycznym związanym z abdykacją księcia Aleksandra I (10 czerwca 1887–1 września 1887), a drugi – po upadku rządu Stefana Stambolova (Стефан Стамболов) (31 maja 1894–30 stycznia 1899). 85 Poprawne tłumaczenie, źródła oryginalnego, opublikowali adwokaci F. Peretz i Iv. Hr. Geshov w Plovdiv w 1881 roku w książce Наказателен законик, поправен и обяснен според оригинала от адвокатите Ф. Перец и Ив. Хр. Гешов, Пловдив. 86 Окръжно № 2030 на Министерството на правосъдието относно приложението на Турския закон за печата в Княжество България, София 29 maja 1881 r. (DV nr 35, 30 maja 1881, s. 278–279). Tekst po bułgarsku w: Свободата на печата в България 1879–1947, s. 24–26. 87 KT 1879, art. 79, ust. 1–2. 88 Ibidem. 132 Władza i media w Bułgarii bez względu na to, czy autor jest znany w Księstwie Bułgarii, czy nie. Nakłady pism naruszających Prawo druku miały podlegać konfiskacie89. Aresztowano redakcje gazet wyrażających jakąkolwiek dezaprobatę wobec działań politycznych, w tym nawołujące do bojkotu wyborów.

3.4.2.3. Wprowadzenie zmian do konstytucji i powołanie Rady Krajowej Wybory do II Wielkiego Zgromadzenia Narodowego (w celu zmiany konstytucji) przeprowadzono w dniach od 14/26 czerwca do 21 czerwca/3 lipca 1881 roku, w warunkach policyjnego terroru i nadaktywności sądów. „Nóż mamy na gardle! Prosimy, usuńcie rosyjskich oficerów sprzed urn” – pisał w telegramie otwartym 16/28 czerwca 1881 roku do cara Rosji Aleksan- dra III Aleksander Tzankov90. Na żądanie księcia Aleksandra I Wielkie Zgromadzenie Narodowe zebrało się 1/13 lipca 1881 roku w Svishtovie (łac. Sistov, bułg. Свищов, tur. Zigit), małej miejscowości nad brzegiem Dunaju91, gdzie od 1877 roku znajdowała się główna kwatera wojsk rosyjskich. Tam, w ciągu zaledwie godziny, przekazało księciu nadzwyczajne pełnomocnictwa na okres siedmiu lat. Wśród przyjętych rozwiązań systemowych należy wymienić powołanie nowej instytucji państwa – Rady Krajowej (Държавен съвет) o charakterze wojskowym i niesprecyzowanych kompetencjach, znajdującej się pod zwierzchnią władzą księcia. Ograniczono też Zgromadzenie Narodowe w liczbie reprezen- tantów narodowych i w kompetencjach ustawodawczych92. Ważnym czynnikiem zmian w systemie politycznym stał się sposób obsady urzędów państwa. Książę otrzymał szerokie kompetencje w zakresie dokonywania zmian kadrowych, nadając rosyjskimi oficerom szerokie pełnomocnictwa w wykonywaniu władzy. Profesjonalni wojskowi łączyli funkcje dowódcze z głównymi funkcjami w aparacie państwa, rządzili, opierając się na armii i z wykorzystaniem wojskowych metod działania. Rosyjski korpus oficerski stał się głównym oparciem politycznym księcia. Jeśli wierzyć źródłom, po przejęciu tronu w Petersburgu przez Aleksandra III Aleksandrowicza Romanowa (Александър III Александрович, 1845–1894),

89 Ibidem. Rozwiązania prawne Stamatova odnośnie do druku zostały utrzymane w mocy przez kolejnych ministrów sprawiedliwości z reżimu pełnomocnictw: Georgiego Teoharova (Георги Теохаров, 12 lipca 1881–5 lipca 1882; 15 marca 1883–4 sierpnia 1883) oraz Dimităra Grekova (Димитър Греков, 5 lipca 1882–15 marca 1883). 90 Гърдев Борислав, Компромисният демократ, op.cit. 91 Svishtov to najbardziej wysunięte na południe miasteczko nad Dunajem. Posiada dużą przy- stań rzeczną. Znajduje się w odległości około 90 kilometrów od Ruse i około 260 kilometrów od Sofii. Już od czasów starożytnych, ze względu na swoje geograficzne położenie, Svishtov (Decre- tum Terris, od 69 r. n.e.) wykorzystywano do celów militarnych. 92 Методиев Веселин, Стоянов Лъчезар, 1987, Българските държавни институции, op.cit., s. 281. Rozdział 3. System polityczny i medialny Księstwa Bułgarii oraz Rumelii Wschodniej... 133 nowego cara Rosji (1881–1894), rosyjscy generałowie mieli rozkaz zdławić wszelkie oznaki władzy w księstwie, w tym sparaliżować pod względem decy- zyjnym samego monarchę, by wymusić na Bułgarii skierowanie do cara Rosji prośby o protektorat. Przeszkodą w realizacji tego zamierzenia stały się zgromadzenia mieszkańców i bułgarska prasa, o czym relacjonowali do Petersburga rosyjscy oficerowie: Przy skrępowaniu księcia panującego i władzy ustawodawczej i przy braku w Bułgarii ludzi do kierowania machiną państwową, prasa i zgromadzenia są przeszkodą do pra- widłowego biegu spraw państwowych (...) stąd wynika zastój w sprawach zarządu centralnego i niezadowolenie ludności z rządu, a nieraz nawet z władzy najwyższej państwa (...).Wobec takiego stanu rzeczy naród bułgarski przyjdzie do uznania, iż protektorat Rosji jest konieczny, i sam odda się pod opiekę cara wyzwoliciela93. Z cytowanego wyżej tekstu wynika, że celem rosyjskich oficerów było doprowadzenie do rozkładu lub niedowładu politycznych struktur Księstwa Buł- garskiego.

3.4.2.3.1. Podporządkowanie druku Radzie Krajowej i MSW Likwidację prasy opozycyjnej oraz reglamentację i „koszarowanie” mediów rządowych można określić jako cechę stałą dla reżimów wojskowych w Bułgarii. W Ukazie nr 801 z 14/25 września 1881 roku „O zmianach i uzupełnieniach do Prawa druku z 1881 roku” (UPD 1881)94 książę podporządkował Prawo druku osmańskiemu Kodeksowi karnemu za przestępstwa w druku i przeniósł prawa kontroli druku z ministra sprawiedliwości na ministra spraw wewnętrznych95, rosyjskiego podpułkownika Arnolda Aleksandrowicza Remlingena (Арнолд Александрович Ремлинген, 1841–?)96. W gestię MSW książę przekazał również obowiązek uzyskania zgody na druk periodyczny dla obcokrajowców97 i na Rem- lingena, ministra niebędącego członkiem Rady Ministrów, ale będącego człon- kiem Rady Państwa, scedował funkcje cenzury represyjnej i prewencyjnej. W sprawozdaniu Raport dla Jego Wysokości98 Remlingen żądał, by „do każ- dej prośby dołączano dokumenty dotyczące wszystkich osób, które chcą reje- strować gazetę, w myśl art. trzeciego”99.

93 Покровский Михаил Николаевич, 1924, Дипломатия и войны Царской России в 19 столетии, Красная новь, Москва, s. 345–351. 94 За изменения и допълнения към Закона за печата от 1881 г. постановени с княжески указ от 14 септември 1881 г. по предложение на Министерство на вътрешните дела (DV nr 67, 16 września 1881). Pełny tekst po bułgarsku w: Свободата на печата в България, op.cit., s. 27–29). 95 UPD 1881, art. 1. 96 Remlingen pełnił obowiązki szefa MSW od 1 lipca 1881 (Ukaz nr 565, DV nr 47, 1881) do 31 grudnia 1881 roku (Ukaz nr 1078), nie będąc członkiem Rady Ministrów. 97 UPD 1981, art. 2. 98 Доклад до Неговото Височество, DV nr 67, 16/28 września 1881. 99 Ibidem. 134 Władza i media w Bułgarii

Artykuł 3 UPD nakładał też obowiązek przesyłania jednego egzemplarza każdego opublikowanego tekstu do MSW100. Tego samego dnia, 14/25 września 1881 roku książę wydał Manifest książęcy (Княжески манифест), w którym formalnie utworzył Radę Krajową, określił jej skład i polityczne zadania. Rada stała się instytucją usytuowaną ponad wszystkimi innymi instytucjami konstytucyjnej władzy i podlegała bezpośrednio księciu. Do jej zadań należało przygotowywanie wszystkich projektów ustaw przed wniesieniem ich do rozpatrzenia przez Zgromadzenie Narodowe, przygotowanie ustaw dotyczących finansów państwa, sprawdzenie i zaakceptowanie regulaminów dotyczących administracji państwa i jej obsady kadrowej. Rada służyła za ostatnią instancję w sporach administracyjnych, pełniła funkcje nadzoru nad sądami cywilnymi i informowała monarchę o przypadkach naruszania przez sędziów cywilnych i wojskowych ustanowionego prawa101. W reżimie wojskowym media ściśle podporządkowano wojsku. Oficerowie sprawowali funkcje władzy wykonawczej, sądowniczej, ustawodawczej, byli cenzorami, a także wydawcami prasy propagandowej. Wyrokowanie w sprawach przestępstw popełnionych przez druk przekazano w gestię sądów rejono- wych. Wyroki wydawano według politycznych wytycznych Rady Krajowej. Ogłaszano je w trybie przyspieszonym. Rada prowadziła nadzór nad sądami i monitorowała działalność sędziów. W kompetencjach Rady Państwa leżały również regulacje dotyczące sfery medialnej. Rada składała się z trzech kategorii członków. Pierwszą stanowili szefowie wszystkich ministerstw, których liczbę zredukowano do 6. Byli oni członkami Rady Państwa z mocy prawa. Druga grupa obejmowała 8 członków wybieranych w 2-stopniowej procedurze, a trzecia składała się z członków mianowa- nych. Poza grupą usytuowano przedstawiciela Kościoła prawosławnego. Ciało działało kolegialnie, ale ministrowie mieli głos decydujący w sprawach, które leżały w kompetencjach ich resortów102. Ministrami byli rosyjscy oficerowie, którzy łączyli funkcje dowódcze z funkcjami w aparacie państwa. W kraju zapanował policyjny i wojskowy terror. „Bułgarzy szybko się zo- rientowali, że Rosja kocha Bułgarię bardzo, ale nie naród bułgarski”– pisał w 1886 roku niemiecki korespondent z Bałkanów, von Huhn103. Członkowie rozwiązanego rządu i parlamentu, dziennikarze, intelektualiści oraz pisarze uciekli do Rumelii Wschodniej. Wśród nich byli między innymi: Petko Karavelov, Petko Rachov Slaveykov, a nawet Zahariy Stoyanov, aktywny, choć nie aż tak ślepo oddany sprawie rosyjskiej jak dwaj poprzedni. Sto- yanov pisał na łamach rewolucyjnych pism: „Rabotnik” („Работник”, 1881),

100 UPD 1881, art. 3. 101 Методиев Веселин, Стоянов Лъчезар, 1987, Българските държавни институции, op.cit., s. 91. 102 Ibidem. 103 von Huhn A., 1886, Der Kampf der Bulgaren um ihre Nationaleinheit, wydanie w języku bułgarskim, op.cit., s. 7. Rozdział 3. System polityczny i medialny Księstwa Bułgarii oraz Rumelii Wschodniej... 135

„Nezavisimost”, „Bratstvo” („Братство”, 1881), „Săvetnik”, ale wykazywał umiarkowane poparcie dla koncepcji rosyjskich rządów carskich w Bułgarii Z krajobrazu medialnego księstwa znikła prasa. Ukazywały się głównie jed- nokartkówki rosyjskich generałów, a za najważniejszą z nich należy uznać „Bălgarski glas” („Български глас”), który w chwili powstania nosił zrusyfi- kowany tytuł „Bulgarskij glas” („Булгарский глас”, 1879), a dopiero od drugiego numeru jego tytuł poprawnie napisano po bułgarsku. Do końca trwania reżimu pełnomocnictw „Bălgarski glas” publikował oficjalne komunikaty reżi- mu, w tym również w języku francuskim104. Na mocy instrukcji generała-majora Leonida Sobolewa (Леонид Соболев, 1844–1913 (Instrukcja nr 3988 z 5 grudnia 1881) zabroniono drukowania w Drukarni Państwowej wszelkich gazet poza DV105. Ze względu na rywalizację między grupami oficerów nowe rządy wojskowych książę powoływał co kilka miesięcy i równie szybko je odwoływał. 23 czerwca 1882 roku sformowano ostatni, 7. rząd reżimu pełnomocnictw, któ- ry, w odróżnieniu od wcześniejszych, przetrwał prawie 15 miesięcy106. W czasie jego trwania w księstwie pojawiły się tendencje poliarchiczne, kształtujące instytucjonalne minimum dla funkcjonowania demokracji, a w wśród nich nowa regulacja dotycząca sfery medialnej.

3.4.3. Liberalizacja przepisów prawa druku

Zliberalizowane Prawo druku (PD 1883) wprowadzono w życie ukazem księcia nr 75 z 6/18 lutego 1883 roku107, na prośbę ministra Remlingena, szefa MSW niebędącego w składzie Rady Ministrów. Za „autora” regulacji należy uznać rosyjskiego generała-majora Leonida Sobolewa, który łączył funkcje premiera i ministra spraw wewnętrznych księstwa (1832–1833). Nowe regulacje stały się kompilacją rozporządzeń osmańskich i stosowa- nych w Rosji od 1865 roku tymczasowych zasad druku (временные правила о печати). Do regulacji osmańskich dołączono zasadę obserwującej cenzury represyjnej (карательная цензура) w miejsce osmańskiej prewencyjnej, ale treści podlegające cenzurze pozostawiono takie same. Nowe regulacje dotyczące

104 Боршуков Георги, 2003, История на българската журналистика, op.cit., s. 350, 352, 354. 105 Рангелов Рашо, 1993, Студии върху икономическа, op.cit., s. 27. 106 Методиев Веселин, Стоянов Лъчезар, 1987, Българските държавни институции, op.cit., s. 281. 107 Закон за печата от 6 фебруари 1883 г. i Ukaz nr 75 z 6 lutego 1883 roku zostały opublikowane łącznie jako Закон за печата, Държавна Печатница, София 1883, Numer DV – nieznany bądź tekst nie został w DV opublikowany. Pełny tekst po bułgarsku w: Свободата на печата в България, op.cit., s. 30–36. 136 Władza i media w Bułgarii druku wprowadzono dwoma aktami normatywnymi: Prawo druku (PD 1883) oraz Prawo karne za przestępstwa w druku (PKPD 1883)108. Prawo druku z 1883 roku składało się z 7 rozdziałów: rozdział I poświęcono drukarniom i zawierał on 4 artykuły; rozdział II poświęcono prasie periodycz- nej109; rozdział III – rozporządzeniom karnym110; rozdział IV – książkom i bro- szurom111; rozdział V – prasie zagranicznej112; rozdział VI – sprawom sądowym za przestępstwa popełnione przez druk113, a rozdział VII zawierał końcowe postanowienia ogólne114. Akt wykonawczy do omawianego aktu normatywnego wydano 12/24 grudnia 1883 roku Prawo karne za przestępstwa w druku (PKPD 1883), złożone z 36 artykułów, opracował minister sprawiedliwości Konstantin Stoilov, ten sam, który nakazał przetłumaczenie i wprowadzenie w księstwie osmańskich regulacji druku. Przepisy Prawa druku z 1883 roku stanowiły, że otwieranie drukarń jest swobodne115, ale każdy, kto chce otworzyć drukarnię lub litografię, jest zobo- wiązany do wskazania władzom regionalnym miejsca, w którym będzie się ona znajdować, w przeciwnym wypadku drukarnia zostanie zamknięta drogą admi- nistracyjną, a właściciel zapłaci grzywnę w wysokości od 100 do 300 lewów116; wszystko, co drukowano w drukarni, musiało być też opatrzone jej nazwą117. W stosunku do druków periodycznych przyjęto, że są one wolne i nie podle- gają cenzurze, nie wymagano też wstępnego pozwolenia na nie118. Nie wprowadzono zmian w ograniczeniach podmiotowych przy wydawaniu zezwolenia. Osoba, która starała się o zgodę na wydawanie periodyku, musiała być obywatelem bułgarskim, mieć ukończone 30 lat życia, korzystać z pełni praw obywatelskich i nie być wcześniej karaną119. Musiała posiadać licencję zawodową120, do której otrzymania konieczne było przynajmniej średnie wy- kształcenie121. Ograniczenia nałożono na wydawców periodyków o charakterze politycznym, na których – poza wymogami wynikającymi z wyżej opisanych artykułów

108 Наказателен закон за престъпления по печата. Tekst po bułgarsku: Свободата на печата, op.cit., s. 18–23. 109 PKPD 1883, art. 5–11. 110 PKPD 1883, art. 12–28. 111 PKPD 1883, art. 29–32. 112 PKPD 1883, art. 33–36. 113 PKPD 1883, art. 37–42. 114 PKPD 1883, art. 43–44. 115 PD 1883, art. 1. 116 PD 1883, art. 2. 117 PD 1883, art. 3. 118 PD 1883, art. 5. 119 PD 1883, art. 6. 120 PD 1883, art. 6. 121 PD 1883, art. 6. Rozdział 3. System polityczny i medialny Księstwa Bułgarii oraz Rumelii Wschodniej... 137

5 i 6 – nakładano też obowiązek podania do MSW informacji, w jakiej drukarni periodyk będzie drukowany i jaki będzie jego tytuł122. Podobnie jak w prawie tureckim wszystkie strony gazety powinny posiadać wydrukowane nazwisko osoby odpowiedzialnej za ukazujące się treści – redaktora i wydawcy123, a każda zmiana redaktora bądź wydawcy podlegała zgłosze- niu do MSW pod groźbą sankcji124. Za każdy artykuł ukazujący się w periodyku odpowiadał autor, wydawca i redaktor, a gdy nie było wskazanego autora – redaktor odpowiedzialny i wydawca125. Na wydawcy spoczywał obowiązek umieszczania komunikatów i informacji oficjalnych zaraz po ich otrzymaniu126. Utrzymano również instytucję sprostowania i odpowiedzi. Każda osoba wspomniana w tekście miała prawo do odpowiedzi, ale nie dłuższej niż sam tekst, który jej dotyczył127. Zarówno ogłoszenia oficjalne, jak i odpowiedzi miały być publikowane bez- płatnie128. Rozdział dotyczący druków periodycznych opatrzono dodatkową uwagą, że odpowiedź urzędników może być wydrukowana tylko za zgodą wła- ściwego im ministra129. Kolejne przepisy wykazywały wyraźną sprzeczność z doktryną wolności mediów i stanowiły, że każda osoba, która wyda bądź wydrukuje coś bez wstęp- nego zezwolenia MSW, podlega karze grzywny po 100 lewów za każdy egzemplarz gazety bądź książki130. W dalszej części rozdziału III powtórzono przepisy Prawa karnego za prze- stępstwa w druku z regulacji osmańskich z 1864 roku. Na rozpatrzenie spraw prasowych i drukarskich sądy miały 7 dni131, a wyrok należało wykonać do 24 godzin od jego orzeczenia132. W rozporządzeniach ogólnych wprowadzono dwa obowiązkowe, bezpłatne egzemplarze biblioteczne, przekazywane do Biblioteki Narodowej w Sofii oraz po jednym, dodatkowym egzemplarzu wydań politycznych do MSW133. Rozpo- rządzenie, przyjęte przez III (generalskie) Zgromadzenie Narodowe, zmieniało wszystkie dotychczasowe normy dotyczące druku.

122 PD 1883, art. 7. 123 PD 1883, art. 8. 124 PD 1883, art. 9. 125 PD 1883, art. 10. 126 PD 1883, art. 11. 127 Ibidem. 128 Ibidem. 129 PD 1883, art. 10. 130 PD 1883, art. 12. 131 PD 1883, art. 39 ust. c. 132 PD 1883, art. 39. 133 PD 1883, art. 45. 138 Władza i media w Bułgarii

3.4.4. Proces transformacji systemu politycznego z dyktatury wojskowej w rządy cywilne lojalne wobec armii

8/20 sierpnia 1883 roku liberałowie i konserwatyści w Rumelii Wschodniej podpisali porozumienie, które przewidywało przywrócenie w kraju porządku konstytucyjnego. Ich organy prasowe, „Tărnovska Konstitutzya” (1883–1888) oraz „Săznanie” („Съзнанье”, 1883), stały się alternatywnym źródłem informacji normatywnych (z komentarzami) wobec oficjalnej gazety księstwa – „Dăr-zhaven Vestnik”. 6/19 września 1883 roku książę opublikował manifest, w którym obiecał przywrócenie konstytucji. Zdymisjonował generalski gabinet i oficerskie Zgro- madzenie Narodowe. Następnego dnia, w celu złagodzenia niezadowolenia, książę odwołał rząd i powołał nowy, koalicyjny, złożony z generałów w cywilnych ubraniach, konserwatystów, umiarkowanych liberałów i członków Partii Postępowo-Liberalnej Tzankova. Na czele nowego gabinetu stanął Dragan Tzankov134. Tzankov mógł być odpowiednim premierem w danej sytuacji politycznej, zwłaszcza że na łamach gazet dał się poznać jako obrońca konstytucjonali- zmu135. Tymczasem metodami strachu i prześladowań, siłą sądów i rosyjskich oficerów nowy bułgarski premier starał się, przede wszystkim, zdusić liberałów. Nie było to trudne, gdyż łączył stanowisko premiera i ministra spraw wewnętrz- nych. Deputowani kolejnego, IV Zgromadzenia Narodowego przyjęli proponowane przez księcia zmiany w konstytucji. Wzmacniały one wpływ monarchy na rządy państwem, zmniejszały liczbę deputowanych i przedłużały kadencję Zgromadzenia Narodowego, wprowadzały ograniczenia do ordynacji wyborczej, a nade wszystko powoływały drugą izbę parlamentu. System polityczny księstwa wyraźnie transformował z dyktatury wojskowej w rządy cywilne lojalne wobec armii, ale też powołując drugą izbę parlamentu, zmierzał w kierunku zjednoczenia państwa. We wprowadzonym 12/24 grudnia 1883 roku dopełniającym Prawo druku z 6/18 lutego 1883 roku Prawie karnym za przestępstwa w druku przepisy doty- czące druku tylko nieznacznie złagodzono. Określono w nich, że przestępstwa- mi są: Wszelkie przestępstwa popełnione przez wydrukowanie i rozpowszechnianie książek, gazet, broszur, ulotek, ogłoszeń oraz wizerunków, rysunków, litografii bądź fotografii136. Rodzaje kar i ich wysokość ujęto w przepisach artykułów od 2 do 33, powta- rzających rozwiązania prawne i kary z wcześniejszego Prawa druku. Jedyna różnica to bardziej rozbudowana – nawet w stosunku do osmańskiego Prawa

134 Димитров Илчо, 1984, Кратка история на България, wydanie w języku polskim, op.cit., s. 201. 135 „Съзнание” nr 15 z 2 lipca 1883 roku. 136 PD 1883, art. 1. Rozdział 3. System polityczny i medialny Księstwa Bułgarii oraz Rumelii Wschodniej... 139 druku z 1864 roku – klasyfikacja rodzajów przestępstw popełnianych za pośred- nictwem druku i odpowiedzialności karnej za nie137. 31 grudnia 1883/12 stycznia 1884 roku doszło do ostatecznego rozpadu koalicji. Po wystąpieniu z niej liberałów w rządzie pozostali jedynie Dragan Tzan- kov ze swoją Partią Postępowo-Liberalną, konserwatyści i rosyjscy oficerowie przebrani w cywilne garnitury138. Ich rządy trwały do 29 czerwca 1884 roku, kiedy to kolejne przewroty i ostatecznie wojskowy zamach stanu 9/21 sierpnia 1886 roku doprowadziły do detronizacji księcia Aleksandra i jego ucieczki do Rosji, gdzie uciekł też Dragan Tzankov. Po powrocie do kraju w 1885 roku, do końca życia, czyli do 1911 roku Tzankov będzie walczył na łamach gazet „Vi- tosha” („Витоша”), „Bălgarski glas” („Български глас”) oraz „Svetlina” („Све- тлина”) o zbliżenie z Rosją. Von Huhn, niemiecki korespondet z Bałkanów, pisze, że w ciągu 6 lat wojskowego reżimu i rządów Tzankova „naród bułgarski stracił w Europie całą sympatię ze względu na dzikie prześladowanie wszystkiego, co nie było rosyjskiego pochodzenia”139.

3.5. Rumelia Wschodnia jako oaza wolności prasy bułgarskiej

W Rumelii Wschodniej rosła opozycja. Prorosyjscy liberałowie (nierewolu- cyjni) pod kierunkiem Zaharya Stoyanova utworzyli w Plovdiv Tajny Komitet Rewolucyjny (Таен революционен комитет), w którego skład weszli przedstawiciele Księstwa Bułgarii i Rumelii Wschodniej. Komitet pełnił funkcje rzą- du tymczasowego na emigracji, ale miał też na celu doprowadzenie do zjednoczenia narodowego. Jego organ prasowy to gazeta „Borba” („Борба”) oraz „Samozashtita” („Самозащита”). W porównaniu do Księstwa Bułgarskiego – jak pisał Ivan Vazov (Iwan Wa- zow, Иван Вазов, 1850–1921) w „Nowej Ziemi” („Нова земя”, 1896) – Rume- lia Wschodnia to był „kwitnący, bułgarski, arcybułgarski obwód”140. Działało tam 5 bułgarskich drukarń, istniała bułgarska Biblioteka Narodowa i Towarzystwo Naukowo-Literackie (Научно-книжовно дружество)141.

137 Teksty tych rozporządzeń w: Свободата на печата в България 1879–1947, op.cit., s. 30– –41. 138 W 1886 roku Dragan Tzankov musiał ratować się ucieczką z kraju do Rosji, skąd powrócił dopiero w roku 1895, po upadku reżimu Stefana Stambolova. 139 von Huhn A., 1886, Der Kampf der Bulgaren um ihre Nationaleinheit, wydanie w języku bułgarskim, op.cit., s. 8. 140 Вазов Иван, 1896, Нова земя, „Стрелец”, wydanie 1994, Библиотека „Български шедьоври”, София, s. 257. 141 Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 39. 140 Władza i media w Bułgarii

Formalnie w Rumelii Wschodniej obowiązywało osmańskie prawo druku, ale de facto – żadne142. Bez przeszkód wychodziła tam wszelkiego rodzaju prasa. Organem liberałów na emigracji stała się plovdivska „Nezavisimost” (1881– –1883), nawiązująca tytułem do bukareszteńskiej „Nezavisimosti” (1878) Lyu- bena Karavelova143. W plovdivskiej „Nezavisimosti” publikowali między innymi byli urzędnicy księstwa, jak Petko Karavelov i Petko Rachov Slaveykov, oraz działacze libe- ralni z Rumelii – Ivan Salabashev (Иван Салабашев, 1855–1924) czy Georgi Stranski (Георги Странски, 1848–1904), który kierował bułgarskim rządem na emigracji w Rumelii Wschodniej. 6/18 stycznia 1883 roku „Nezavisimost” przestała się ukazywać, a jej funkcje przejęła gazeta „Yuzhna Bălgarya” („Южна България”, 1881–1885). Jej założyciel i redaktor to Georgi Benev (Георги Бенев, 1843–1909)144. „Yuzhna Bălgarya” skupiała wokół siebie zarówno oponentów prorosyjskiego Aleksandra I, jak i wrogów nowego gubernatora Rumelii Wschodniej (1884– –1885) – protureckiego konserwatysty Gavrila Krăstevicha (Гаврил Кръстевич, 1817–1898). Pierwszego gazeta nazywała „zdrajcą narodu”, drugiego obdarzała epitetami: paşa, bey, a w stosunku do obu nie szczędziła bulwarowych epite- tów145. Ze względu na poglądy i idee można powiedzieć, że jest to pierwsza bułgarska prasa centrowa. W warunkach szalejącego terroru w Księstwie Bułgarii, w latach 1881–1885, Rumelia Wschodnia stała się oazą swobodnej prasy bułgarskiej, a znajdujący się dziś zaledwie godzinę jazdy samochodem od Sofii Plovdiv – jej tętniącym sercem.

3.6. Liberalizacja prawa druku i proces zjednoczeniowy Księstwa Bułgarii i Rumelii Wschodniej (1886)

6/18 września 1885 roku wojska bułgarskie zajęły Rumelię Wschodnią i 9/21 września zniesiono jednostronnie urząd gubernatora. Na mocy pokoju zawartego 24 marca/5 kwietnia 1886 roku sułtan przekazał księciu Aleksandrowi I zwierzch- nictwo nad prowincją146. Przyznanie 24 marca/5 kwietnia 1886 roku księciu Bułgarii urzędu General- nego Gubernatora Rumelii Wschodniej na zasadach określonych w art. 17 trak-

142 Aż do zjednoczenia z Księstwem Bułgarii 5 kwietnia 1886 roku Rumelia Wschodnia, będąc formalnie częścią państwa osmańskiego, nie podlegała władzy księcia Aleksandra I. 143 Боршуков Георги, 2003, История на българската журналистика, op.cit., s. 243. 144 Georgi Benev to dyrektor finansowy Rumelii Wschodniej oraz członek Rządu Tymczaso- wego (1885). 145 Боршуков Георги, 2003, История на българската журналистика, op.cit., s. 447. 146 Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit. t. 3, s. 119– 98. Rozdział 3. System polityczny i medialny Księstwa Bułgarii oraz Rumelii Wschodniej... 141 tatu berlińskiego (1878)147 powodowało, że, z jednej strony, pojawiła się realna nadzieja na zjednoczenie historycznych ziem bułgarskich w jeden organizm państwowy, ale z drugiej, równie wyraźna stała się groźba ich podporządkowa- nia Petersburgowi. Prasowym orędownikiem zjednoczenia stał się Zaharyi Stoyanov, który na łamach ukazujących się w Plovdiv gazet „Borba” i „Samozshtita”, przygotowy- wał społeczeństwo bułgarskie do tego wydarzenia, nadając mu ton najwyższej wagi148. Na początku lutego 1895 roku druk w księstwie formalnie przestał być skrę- powany, choć ze względu na napiętą sytuację wewnętrzną stosowano względem niego specjalne zasady. Formalnie 21 lutego/5 marca 1885 roku Prawo druku z 6/18 lutego 1883 roku i Prawo karne za przestępstwa w druku z 12/24 grudnia 1883 roku unieważniono. Nowy gabinet objął Petko Karavelov. Pełnił on funkcję premiera tuż przed i zaraz po dyktaturze generałów (w latach 1880–1881 i 1884–1886). W lutym 1885 roku Petko Karavelov zamienił też dla mediów prywatnych turecki podatek tametaut na podatek od patentów. Nowe prawo patentowe wprowadzone 21 lutego/5 marca 1885 roku dzieliło wykonywane zawody na 5 kategorii, spośród których 2. stanowiły osoby wykonujące swobodną profesję149: adwokaci, lekarze, dentyści, drukarze, wydawcy gazet i biuletynów. Z regulacji zostali wyłączeni (zwolnieni z podatku patentowego) autorzy i tłumacze150. Ze względu na wojnę terytorialną z Turcją w 1885 roku oraz agresję Serbii na Bułgarię z poparciem Grecji, aż do zjednoczenia ziem, bułgarska prasa znaj- dowała się pod dyktatem władzy, czy, jak pisał Zahariy Stoyanov, „chodziła na szczudłach, spowita we mgle Witoszy”151 („Nezavisimost”, 18/30 stycznia 1886)152. W Rumelii Wschodniej, gdzie działał zarząd komisaryczny, regulacji sfery medialnej nie zanotowano, ani w okresie gubernatorskim, ani też w czasie za- rządu komisarycznego Bułgarii (1885–1886), wprowadzonego jednostronnie ukazem księcia nr 1 z dnia 9/21 września 1885 roku. Nie wprowadzono też takich w okresie wojen.

147 Кесяков Богдан Душков, 1925, Принос към дипломатическата история на България 1870–1925, София, t. 1, s. 16–19. Cytowane tłumaczenie polskie tego tekstu: Rubacha Jarosław, Malinowski Andrzej, Giza Antoni, 2006, Historia Bułgarii 1870–1915. Materiały źródłowe, op.cit., s. 66–67. 148 Топeнчаров Владимир, 1981, Българска журналистика, op.cit., t. 1, s. 39–40. W gazecie „Samozashtita” Stoyanov odrzuca argumenty zagranicznych mediów, jakoby zjednoczenie było rosyjską inicjatywą („Самозащита”, 28 września 1885). 149 Закон за патентите, DV nr 17, 21 lutego 1885, art. 7. 150 Ibidem. 151 Masyw górski Witosza, wznoszący się zaledwie 8 kilometrów na południe od Sofii, nawet latem potrafi być spowity gęstą mgłą. 152 „Do tego wspaniałego dnia nasze dziennikarstwo chodziło na szczudłach; partie biły się o czarne oczy Piotra i białe włosy Pawła, a współczesne idee, dążenia i kierunki spowite były w mgłach Witoszy” („Независимост” nr 1, 18 stycznia 1886). 142 Władza i media w Bułgarii

24 czerwca 1886 roku wielkie siły uznały zjednoczenie terytoriów Księstwa Bułgarii i Rumelii Wschodniej. Pomimo wojen, nieustannego naruszania zasad konstytucyjnych i wprowadzenia terroru policyjnego i wojskowego, księciu Aleksandrowi I, jak piszą Janusz Karp i Marian Grzybowski, nie udało się zdławić orientacji liberalnej społeczeństwa bułgarskiego153. Podobnie, mimo 4 regulacji dotyczących sfery medialnej (3 wprowadziło Ministerstwo Sprawiedliwości, a 1 Ministerstwo Spraw Wewnętrznych), nie udało się zdusić w Księstwie Bułgarii wolności mediów. W 1885 roku, powstałe w roku 1881, na bazie osmańskich regulacji, Prawo druku uznano za sprzeczne z konstytucją i zniesiono. Sferę medialną uregulo- wano prawem patentowym, podobnie jak inne, wolne zawody. W takim stanie prawnym druk w Księstwie Bułgarskim przetrwał okres abdykacji księcia Alek- sandra von Battenberga, czasy regencji, aż do 1887 roku, gdy wybrano nowego księcia i ze względu na konflikty polityczne w księstwie oraz zagrożenie wojnami terytorialnymi z sąsiadami przywrócono przepisy dotyczące druku z 1883 roku, charakterystyczne dla rządów cywilnych lojalnych wobec armii. Przewrót wojskowy, dokonany 9/21 sierpnia 1886 roku przez grupę rywali- zujących między sobą oficerów, wymusił na Aleksandrze I ucieczkę z kraju do Rosji, jak pisano wyżej, ale dokonany 24 sierpnia/5 września 1886 roku przez wiernych księciu oficerów kontrprzewrót ponownie otworzył mu bramy do kraju. Dwa dni po powrocie Aleksander von Battenberg wyznaczył Radę Re- gencyjną i abdykował.

153 Karp Janusz, Grzybowski Marian, 2002, System konstytucyjny Bułgarii, op.cit., s. 7. Rozdział 4

Reglamentacja druku i instytucje medialne w czasach Ferdynanda I Gotha (1887–1908)

Po prawie roku rządów regencyjnych1, 25 czerwca/7 lipca 1887 roku, Wiel- kie Zgromadzenie Narodowe wybrało 26-letniego Ferdynanda Maksymiliana Karola Leopolda Maria Sachsen-Coburg-Gotha (Ferdinand Maximilian Karl Leopold Maria von Saxe-Coburg und Gotha, Фердинанд I, 1861–1948) na nowego księcia Bułgarii. W odróżnieniu od poprzednika, Ferdynanda przyjmowano jako inteligentnego, wykształconego, cieszącego się poparciem wielkich mocarstw, a fakt, iż od razu zaczął uczyć się języka bułgarskiego, spowodował, że szybko zyskał sympatię poddanych. Rządził w Bułgarii 31 lat. Młodego władcę łączyły więzy krwi z największymi rodami arystokra- ycznymi Anglii, Belgii, Hiszpanii, Portugalii, Brazylii i Francji. Za dowód inteligencji i roztropności politycznej Ferdynanda I może służyć fakt, iż wiele prerogatyw władzy oddał ówczesnemu przewodniczącemu parlamentu Stefanowi Stambolovowi, temu samemu, który po przewrocie w 1886 roku sprowadził księcia Aleksandra I z powrotem z Rosji do Bułgarii. Pozycja Stambolova, który wchodził też w skład Rady Regencyjnej (регентски съвет, 7/19 września 1886– –25 czerwca/7 lipca 1887), była zbyt mocna w państwie, by doprowadzać do konfrontacji. Wydawało się też, że w wyniku zawirowań politycznych Stambo- lov mógł zmienić poglądy, co okazało się poniekąd prawdą, zważywszy że stał się on późniejszym liderem Partii Narodowo-Liberalnej (Народнолиберална партия, 1890–1935). Scena polityczna Bułgarii jednak się nie ustabilizowała. Z dnia na dzień zmieniały się opcje ideologiczne i doktryny polityczne. Kolejne rządy nie potra- fiły przetrwać dłużej niż kilka miesięcy, a żaden z nich nie był politycznie trans- parentny. Stefan Stambolov sformułował pierwszy rząd o podłożu narodowym 20 sierpnia/2 września 1887 roku. Jego hasłem tym razem stało się wzmocnienie

1 W Bułgarii wówczas po raz pierwszy wprowadzono rządy regencyjne, przewidziane w Kon- stytucji Tărnowskiej jako instytucja systemu monarszego, która wypełnia część funkcji monarchy w określonych prawem przypadkach, takich jak abdykacja. Pierwsze rządy regencyjne w Bułgarii trwały w latach 1886–1887; drugie w latach 1943–1944; a trzecie w latach 1944–1946 (szerzej na ten temat: Методиев Веселин, Стоянов Лъчезар, 1987, Българските държавни институции, op.cit., s. 278–279). 144 Władza i media w Bułgarii pozycji księcia w systemie politycznym, przywrócenie właściwej funkcji parlamentu, uniezależnienie się od Rosji, przywiązanie do Niemiec i Austro-Węgier. Tekę ministra sprawiedliwości w rządzie Stambolova objął Konstantin Sto- ilov, który ponownie – tym razem już przez Zgromadzenie Narodowe (V) – wprowadził 13/25 grudnia 1887 roku regulacje prasy na podstawie Prawa druku z 1883 roku. Organem prasowym narodowców stała się gazeta „Svoboda”, nawiązująca tytułem do rewolucyjnego pisma Karavelova, i to ona jako pierwsza poinfor- mowała o nowym Prawie druku, na dzień przed jego wprowadzeniem, 12/24 grudnia 1887 roku.

4.1. Regulacje druku w okresie rządu narodowców Stefana Stambolova (1887–1894)

Nowe Prawo druku (1887) powtarzało przepisy z 1883 roku, nakładające wysokie kary za przestępstwa popełniane przez druk, ale liberalizowało ograniczenie wolności słowa i opinii, choć nie dopuszczało możliwości krytykowania władcy, urzędników państwowych, oficerów, osób pełniących urzędy, bądź z racji pełnionych urzędów. Zgromadzenie Narodowe przyjęło nowe regulacje druku 13/25 grudnia 1887 roku, a opublikowano je w gazecie „Dărzhaven Vestnik” nr 147 z dnia 29 grudnia/10 stycznia 1887 roku 2. W omawianej regulacji uznawano za przestępstwo popełniane przez druk: „wszelkie podburzanie do nieposłuszeństwa lub niestosowania się do przepisów i rozporządzeń władzy”3, utrzymywano skrócony – 7-dniowy – czas rozpatrywania spraw prasowych i 24-godzinne wykonanie wyroku4. W całości nowe Prawo druku z 13/25 grudnia 1887 roku składało się z 47 przepisów. Omawiany akt prawny rozpoczynały „Założenia wstępne” („Общи начала”), zawierające regulacje prawne rozpisane w artykułach od 1 do 17, w których powtarzano przepisy dotyczące regulacji działalności drukarń z Pra- wa druku z 6 lutego 1883 roku. W omawianym akcie prawnym zniesiono licencję zawodową zarówno w wypadku zakładania drukarń, jak i gazet oraz wymagania ukończonych 30 lat życia (wystarczyła pełnoletność)5, obniżono kary za przestępstwa związane z rejestracją (od 15 dni do 3 miesięcy aresztu)6, a obowiązek zgłoszenia działalno- ści wprowadzono na czas do 24 godzin od pierwszego wydania7, nie jak wcze-

2 Закон за печата z 13 grudnia 1887, DV nr 147, 29 grudnia 1887. Tekst w: Свободата на печата, op.cit., s. 55–60. 3 PD 1887, art. 18. 4 PD 1887, art. 22. 5 PD 1887, art. 4–5. 6 PD 1887, art. 6. 7 PD 1887, art. 7. Rozdział 4. Reglamentacja druku i instytucje medialne w czasach Ferdynanda I Gotha... 145

śniej, gdy działalność uzależniano od uzyskania wstępnej zgody od MSW przed rozpoczęciem druku. Za naruszenie tego wymogu oraz za dokonywanie zmian własnościowych i osobowych w redakcji bądź drukarni przewidziano grzywnę, ale minimalną, od 10 do 100 lewów8, zaś nadzór na prasą przekazano prokuratorom okręgowym9, odbierając tym samym MSW kompetencje kontroli prasy. Zmieniono również przepis o wymogach niekaralności wydawców. Przepis ten przyjął formułę: „Nie może być wydawcą bądź pisać w gazecie, czy piśmie periodycznym, kto odbywa w więzieniu karę pozbawienia wolności za przestępstwo umyślne bądź za przestępstwo w druku”10. Za jego naruszanie groziła kara grzywny w wysokości od 50 do 500 le- wów11. Zrezygnowano również z nadzoru odpowiedniego ministra przy umieszcza- niu odpowiedzi do gazet, w których naruszono interesy instytucji państwowych, organów władzy i osób fizycznych. Rzetelność informacji zabezpieczono prawem do odpowiedzi i miała ona eliminować lub co najmniej ograniczać liczbę sytuacji konfliktowych. Instytucja odpowiedzi, zgodnie z doktryną prawa me- diów, pełniła zatem formę kompensacyjną, zastępując postępowanie sądowe i niejako wyrok sądowy12. Wydawcę zobowiązano do umieszczania odpowiedzi w najbliższym bądź jednym z najbliższych numerów, bez prawa wprowadzania do tekstu jakichkolwiek zmian13. Każda osoba fizyczna lub prawna otrzymała prawo domagania się od wydawcy umieszczenia odpowiedzi bądź sprostowania, ale zarówno prośba, jak i odpowiedź musiały być napisane w formie „należytej”14. Aby odpowiedź mo- gła być wydrukowana bezpłatnie, nie powinna przekraczać dwukrotności tekstu, którego dotyczyła15. Za odmowę umieszczenia odpowiedzi przewidywano sank- cję finansową w wysokości od 20 do 500 lewów16. Zakres i formy przestępstw popełnianych przez druk w nowych regulacjach nie uległy zmianie17, ale odpowiedzialność za nie ponosił tylko autor18. Gdy zaś pisarz był nieznany, odpowiedzialność spadała na wydawcę i redaktora w rów- nych częściach19.

8 PD 1887, art. 7, 8. 9 PD 1887, art. 8. 10 PD 1887, art. 9. 11 Ibidem. 12 Porównaj: Barta Janusz, Markiewicz Ryszard, Matlaka Andrzej (red.), 2005, Prawo mediów, Lexis-Nexis, Warszawa, s. 402. 13 PD 1887, art. 10. 14 PD 1887, art. 11. 15 Ibidem. 16 Ibidem. 17 PD 1887, art. 12. 18 PD 1887, art. 13. 19 PD 1887, art. 14. 146 Władza i media w Bułgarii

Osoba przedrukowująca teksty będące przestępczymi w rozumieniu litery nowego Prawa druku była uznana za współwinną20. Karze grzywny podlegał ten, kto wnosił bądź rozpowszechniał pisma zabronione, one same zaś podlegały konfiskacie21. Rodzaje przestępstw określono w rozdziale II. Za przestępstwa popełniane przez druk uznano: podburzanie przez druk do przestępstw ujętych w kodeksie karnym – do 3 lat więzienia22; narażanie bezpieczeństwa wewnętrznego i ze- wnętrznego państwa, jak też osoby księcia – od roku do 5 lat więzienia23; na- woływanie do łamania zasad prawa ustanowionego w państwie – od miesiąca do roku więzienia24. Nowe prawo dotyczące druku szczególnie chroniło monarchę. Za nawoły- wanie do naruszania nietykalności osobistej księcia groziła kara od roku do 5 lat pozbawienia wolności25; na taką samą karę narażano się przy nawoływaniu do zdrady narodowej bądź zmiany ustanowionego porządku w państwie26, a za wypowiadanie słów obraźliwych w stosunku do księcia w prasie lub za szkalo- wanie jego dobrego imienia w inny sposób – groziła kara od roku do 3 lat wię- zienia27. Prawo druku z 13/25 grudnia 1887 roku przewidywało nakładanie kar do 6 miesięcy pozbawienia wolności na tych, którzy za pośrednictwem druku uznawali bądź urzeczywistniali działania, które w świetle prawa uznawano za prze- stępstwa28. Omawiany akt prawny przewidywał również, że osoby występujące przeciwko sojusznikom Księstwa Bułgarii podlegają karze pozbawienia wolności od miesiąca do roku29; takiej samej karze podlega ten, kto narusza dobre imię przedstawicieli innych państw pełniących misje dyplomatyczne w księstwie30; jak też ten, kto narusza dobre obyczaje, porządek społeczny lub zasady współ- życia religijnego31. Przepisy te adaptowano z regulacji osmańskich. Nowe przepisy regulowały również funkcje informacyjne druku. Kto za po- średnictwem druku rozpowszechniał informacje kłamliwe, wypaczał fakty lub wydarzenia albo przekazywał niedokładnie sprawozdania z debat i postanowień Zgromadzenia Narodowego – podlegał karze grzywny od 10 do 300 lewów32; kto przypisywał za pośrednictwem druku innemu przestępczą bądź inną krzyw-

20 PD 1887, art. 15. 21 PD 1887, art. 17. 22 PD 1887, art. 18. 23 PD 1887, art. 19. 24 PD 1887, art. 20. 25 PD 1887, art. 21. 26 Ibidem. 27 PD 1887, art. 22. 28 PD 1887, art. 23. 29 PD 1887, art. 24. 30 PD 1887, art. 25. 31 PD 1887, art. 26. 32 PD 1887, art. 27. Rozdział 4. Reglamentacja druku i instytucje medialne w czasach Ferdynanda I Gotha... 147 dzącą go działalność, podlegał karze więzienia od miesiąca do roku i grzywnie w wysokości 1000 lewów33; kto naruszał godność osobistą innego czy to przez „złosłowie”, czy przez przypisywanie mu obraźliwych cech, które go mogły poniżyć bądź zainicjować krzywdzącą go myśl społeczną – podlegał karze pozbawienia wolności od 15 dni do 6 miesięcy i karze grzywny w wysokości do 500 lewów34. W nowych regulaminach utrzymano przepisy zabraniające krytykowania mi- nistrów i urzędników: Kto za pośrednictwem druku naruszył dobre imię ministra, deputowanego narodowego, urzędnika państwa bądź regionu, osoby duchownej z uznanych w Księstwie wyznań wiary, oficera, rządu bądź samorządu regionalnego z powodu wykonywania czynności urzędowych bądź pełnienia urzędu – podlega karze od miesiąca do dwóch lat więzienia35. Zastrzeżono jednocześnie, że karze nie podlega ten, kto wykaże36, że opisana w druku działalność bądź cecha urzędnika państwa są bądź były zgodne z praw- dą37. Zwolniono z odpowiedzialności karnej dziennikarza, który opisywał życie osobiste osób, a te nie wniosły przeciwko niemu sprawy bądź wniosły taką, ale ją wycofały38. Wszelkie kary nakładane za przestępstwa w druku podlegały dokładnemu udokumentowaniu, to znaczy, że do każdej sprawy musiał być sporządzony odpowiedni protokół, w którym należało wykazać winę skazanego i umotywo- wać nałożoną karę39. Przestępstwami popełnianymi za pośrednictwem druku miały się zajmować sądy okręgowe40, a instytucją, która była władna wnieść sprawę, stała się prokuratura41, a nie MSW. Od wyroku można było się odwołać w ciągu 7 dni od jego wydania42, a sąd apelacyjny powinien zająć się sprawą nie później niż do 5 dni od otrzymania odwołania43. Od wyroku sądu apelacyjnego można było się odwołać w ciągu 3 dni do Najwyższego Sądu Kasacyjnego. Każdą gazetę lub pismo periodyczne skazane za przestępstwo popełniane przez druk zobowiązano do opublikowania wyroku na pierwszej stronie gazety, wyraźną czcionką, w pierwszym kolejnym numerze od dnia jego orzeczenia44.

33 PD 1887, art. 28. 34 PD 1887, art. 29. 35 PD 1887, art. 30. 36 Zgodnie z PD 1887, art. 28 i 30. 37 PD 1887, art. 31. 38 PD 1887, art. 32. 39 PD 1887, art. 33. 40 PD 1887, art. 34. 41 PD 1887, art. 36. 42 PD 1887, art. 39. 43 PD 1887, art. 40. 44 PD 1887, art. 44. 148 Władza i media w Bułgarii

Przestępstwa popełnione za pośrednictwem druku ulegały przedawnieniu po upływie 6 miesięcy od ich popełnienia45. Omawiany akt prawny zmieniał wszystkie dotychczasowe rozporządzenia odnośnie do druku46. W stosunku do regulacji z 1883 roku w 1887 roku w sposób oczywisty zła- godzono wymiar kary za przestępstwa w druku i ochronę księcia przed prasą, zaś instytucje i urzędników organów centralnych i regionów poddano kontroli prasy, chroniąc ich jednocześnie przed niesłusznymi oskarżeniami. Niemniej jednak okres wolności prasy trwał zaledwie 2 lata, w ostatnich miesiącach panowania księcia Aleksandra I, następnie w czasie regencji i kilku pierwszych miesięcy sprawowania władzy przez nowego monarchę. Nową regulacją była konieczność wydawania wyroku za przestępstwa prasowe w formie pisemnej, z opisem przestępstwa i nałożonej za nie kary, od któ- rej można było się odwołać kolejno – do dwóch wyższych niż sąd okręgowy instancji: Sądu Apelacyjnego oraz Najwyższego Sądu Kasacyjnego. Ze względu na konfliktową sytuację międzynarodową, w jakiej znalazła się Bułgaria w 1887 roku47, na podobieństwo Turcji w roku 1864, wprowadzone 13/25 grudnia 1887 roku nowe przepisy druku objęły ochroną przed atakami prasy sojuszników zagranicznych Bułgarii. Zmieniły się też w sposób szczególny warunki rejestracji prasy. Zrezygno- wano z formy nadzoru prewencyjnego (prasa miała obowiązek rejestracji do 24 godzin od ukazania się periodyku, a nie jak wcześniej – najpierw uzyskania zgody na rejestrację); uwolniono spod kontroli treści polityczne, a objęto nią oszczercze, obraźliwe i kłamliwe. Wprowadzono również szerokie prawa do sprostowań i odpowiedzi, uznając, że przy publikacjach o charakterze oszczerczym bądź kłamliwym są one waż- niejsze od samej publikacji, co poskutkowało przyznaniem dla odpowiedzi dwa razy większej ilości miejsca w periodyku, niż zajmował tekst, którego dotyczyło sprostowanie. Warto zaznaczyć, że wyróżniony wyżej art. 30 – „Kto za pośrednictwem druku naruszył dobre imię ministra, deputowanego narodowego, urzędnika pań- stwa bądź regionu (...)”48 – wprowadzał starą/nową jakość w regulacjach druku w Bułgarii. Starą – bowiem otaczał ochroną urzędników z racji piastowania przez nich funkcji publicznych, ale też nową – bo poddawał ich krytyce prasy, jeśli ich działania naruszały ustanowiony w państwie porządek. To samo doty- czyło osób duchownych wszystkich uznanych wyznań w Bułgarii, co warto podkreślić, natomiast przedstawicieli obcych bułgarskiej tradycji religii nie ob-

45 PD 1887, art. 43. 46 PD 1887, art. 47. 47 Po wojnie terytorialnej z Serbią, 3 marca 1886 roku, zagrożeniu wojennym z Turcją w sprawie przyłączenia Rumelii Wschodniej do Księstwa Bułgarii, 5 kwietnia 1886 roku, oraz coraz częściej pojawiającego się sporu terytorialnego w tak zwanej kwestii macedońskiej między Bułga- rią, Serbią, Grecją i Turcją. 48 PD 1887, art. 30. Rozdział 4. Reglamentacja druku i instytucje medialne w czasach Ferdynanda I Gotha... 149 jęto ochroną. Religiami tradycyjnymi dla Bułgarii tego okresu były prawosławie i islam, chronione postanowieniami traktatu z San Stefano z 1878 roku. Aktualnie – choć w Bułgarii prawo prasowe (prawo druku) jako takie nie istnieje, a druk jest wolny i podlega rejestracji na zasadach ogólnych dla działalno- ści gospodarczej – artykuły 30–32 z regulacji z 1887 roku pozostały żywe. Do 2000 roku w kodeksie postępowania karnego (Наказателен Кодекс, kk) Repu- bliki Bułgarii49, mimo wielu zaistniałych do dziś zmian systemu politycznego, a także zmian w samym kk, znajdował się następujący zapis: Za obrazę50 funkcjonariusza bądź przedstawiciela społecznego w czasie lub z powodu pełnienia przez niego funkcji, dokonaną w miejscu publicznym, głoszoną w druku lub w inny sposób, nakłada się karę od trzech tysięcy do dziesięciu tysięcy lewów i naganę publiczną51. W Bułgarii przepis ten stał się narzędziem zniewolenia prasy i powodem prześladowania dziennikarzy w XIX wieku, w okresie rządów autorytarnych w latach 20. XX wieku, w okresie obowiązywania systemu faszystowskiego i komunistycznego, a również w latach 1992–1997, i, w złagodzonej formie, do 2007 roku. Podobnie od 1887 roku pozostał inny zapis: „Kto pomawia inną osobę lub przypisze jej przestępstwo, podlega karze grzywny za krzywoprzysięstwo52 od trzech tysięcy do siedmiu tysięcy lewów i naganie publicznej”53, jak też zapis, że: „Nie podlega karze ten, kto wykaże prawdziwość ogłoszonych sądów bądź przypisanych przestępstw”54. Przepisy te, zachowane reliktowo nawet w kodeksie karnym Republiki Buł- garii (od 1991), a w 1907 roku wzmocnione dodatkowo wymiarem kary, rów- nież wykorzystywano do tłumienia wolności prasy w czasach dyktatury komunistycznej (1947–1991), jak też w Bułgarii demokratycznej (1992–1997). Prze- pisy te złagodzono dopiero w roku 2000 i zniesiono w 2007 roku, po przystąpieniu Bułgarii do Unii Europejskiej. W ogólnym spojrzeniu na nowe Prawo druku z 13/25 grudnia 1887 roku Konstantin Stoilov, autor regulacji, powtarzał przepisy z Prawa karnego za przestępstwa w druku z 8 lutego 1883 roku, które, notabene, w 1885 roku jeszcze w czasie funkcjonowania gabinetu Petko Karavelova uznano za sprzeczne z konstytucją. Rozwojowi wolnej prasy w Bułgarii, w świetle nowych przepisów, prze- szkadzały przede wszystkim: zakaz krytykowania nowego księcia, niedostoso-

49 Наказателен Кодекс, DV nr 26, 2 kwietnia 1968, z późniejszymi zmianami. 50 Zmiany – DV nr 28, 1982; nr 10, 1993. 51 Kk, art. 148 ust. 1. Przepis ten zmieniono w 2000 roku, DV nr 21, 2000. 52 W polskiej terminologii raczej „pomówienie”, w bułgarskiej – dosłownie „krzywoprzysię- stwo”. 53 Kk, art. 147 ust. 1. Zmiany wprowadzono w 1982, 1993 i 2000 roku (DV nr 28, 1982; nr 10, 1993; nr 21, 2000). 54 Kk, art. 147 ust. 2. 150 Władza i media w Bułgarii wanie się do regulacji rządowych, krytykowanie sojuszników Bułgarii i wystę- powanie przeciwko ustanowionemu porządkowi oraz bezpieczeństwu we- wnętrznemu i zewnętrznemu państwa. W świetle nowych regulacji prasa nie mogła pełnić funkcji kontrolnej władzy, ale też przestała pełnić funkcje organu władzy wykonawczej.

4.1.1. Prześladowania polityczne w okresie rządu narodowców

Pierwsza ciężka próba dotknęła prasę w czasie despotycznych rządów stam- bolistów, w latach 1887–1894, kiedy to oficjalne władze prześladowały nie tylko przeciwników oficjalnej polityki rządu, ale też co bardziej samodzielnych i wpływowych działaczy kultury55. Premier Stefan Stambolov dążył do ochrony księcia, ale też do ochrony Buł- garii przed Rosją, która po śmieci Aleksandra II i objęciu carskiego tronu w 1881 roku przez Aleksandra III Aleksandrowicza najpierw stała się oficjalnym wrogiem księcia Aleksandra I, krytykowanego przez nowy carski reżim za zbytni liberalizm w powierzonym mu kraju, a następnie księcia Ferdynanda I. Za wrogów nowej władzy w Bułgarii uznano nie tylko tych, którzy poskra- miali despotyczne zacięcie pierwszego bułgarskiego księcia (liberałów), ale też tych, którzy sławili Rosję pod władzą cara Aleksandra III, oraz tych, którzy pozostali zwolennikami księcia Aleksandra I, jak też tych, którzy niemile widzieli w Bułgarii księcia Ferdynanda I. „Polityce tej służyły i dyplomacja, i sądownictwo, i wojsko, i poczta, i telegraf, i druk. Tu czy tam, od czasu do czasu słychać było słabe postękiwania niezależnej opinii lub protestu, ale były to głosy w pustyni” – pisano we wspomnieniach z tamtych lat56. Ofiarami prześladowań stali się głównie rusofile, jak: Petko Karavelov i jego żona Ekaterina Karavelova (Екатерина Каравелова, 1860–1947), Vasil Dru- mev (Васил Друмев, 1840–1901), Stoyan Mihaylovski (Стоян Михайловски, 1856–1927), Aleko Konstantinov (Алеко Константинов, 1863–1897), czy Trayko Tzvetkov Kitanchev (Трайко Цветков Китанчев, 1858–1895), wycho- wanek rosyjskich szkół, nauczyciel i zwolennik Aleksandra III. Ekaterina Karavelova zajmowała się publicystką i dziennikarstwem od 1886 roku. Pisała felietony polityczne pod różnymi pseudonimami, zwykle na łamach gazety „Tărnowska Konstytucja”, organu liberałów redagowanego przez Petko Rachova Slaveykova57.

55 Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 107. 56 Szerzej na ten temat: Стефан Стамболов в спомени на съвременници, 2003, ИК „Изток- -Запад”, София, s. 59. 57 Podczas gdy jej mąż, Petko Karavelov, siedział w więzieniu, ona broniła jego racji publicznie, za co często skazywano ją na areszt domowy, a sam Stambolov żądał dla niej kary śmierci. Po śmierci męża (1903), który dwa razy jeszcze stał na czele gabinetu w Bułgarii (1886, 1901), Eka- terina Karavelova całkowicie poświęciła się działalności społecznej i publicystycznej, stając się Rozdział 4. Reglamentacja druku i instytucje medialne w czasach Ferdynanda I Gotha... 151

Vasila Drumeva, znanego jako metropolita Kliment Tărnovski (Kliment Tar- nowski, Климент Търновски, 1841–1901), prześladowano, bowiem w swojej twórczości literackiej i publicystycznej, po objęciu tronu w Rosji przez Alek- sandra III, nadal uważał, że „przeszłość i całe życie patrzą na Wschód”. Autora pierwszej oryginalnej powieści bułgarskiej Nieszczęsna rodzina (Neshtastna familya, Нещастна фамилия, 1860) za twórczość publicystyczną i polityczną skazano na 3 lata zamknięcia w monastyrze. Drumev był premierem Bułgarii w początkowym okresie państwa (1879–1880) i przed rewolucją Stambolova (1886)58. Stoyan Mihaylovski z kolei jako dziennikarz i publicysta stał się niewygodny dla władzy za sonety satyryczne59 i bajki ezopowe60, posiadające w ówczesnych czasach wyraźny polityczny podtekst61. Ale najbardziej piętnowano go za dzia- łalność publicystyczną i polityczną w Rumelii Wschodniej w czasach dyktatury rosyjskich generałów, gdy pełnił funkcję redaktora naczelnego gazety „Narod- niy glas” („Народний глас”) w Plovdiv i był szefem MSZ Rumelii Wschodniej (1880). Aleko Konstantinov natomiast przez prawie całą swoją karierę zawodową był sędzią Sofijskiego Sądu Okręgowego bądź pracował w prokuraturze. Dwa razy zwalniano go z pracy z przyczyn politycznych za felietony i opowiadania, w których ośmieszał trzecią władzę. Prześladowania stambolistów objęły szeroki krąg społeczny i trwały do 19 maja 1895 roku, czyli 6 lat. Równie długo w Bułgarii obowiązywała cenzura. Wpływ reżimu politycznego na doktrynę wolności mediów można przedsta- wić za pomocą porównania statystycznego: – w 1886 roku, w Sofii ukazało się 18 nowych gazet i 2 nowe magazyny, w regionie – 21 gazet i 5 biuletynów; – w 1887 roku w Sofii ukazało się 12 nowych gazet i 2 magazyny, w regionie – 21 gazet i 4 magazyny; – w 1888 roku w Sofii ukazało się 5 gazet i 4 magazyny, w regionie – 7 gazet i 4 magazyny; – w 1889 w Sofii ukazało się 7 gazet i 3 magazyny, w regionie – 6 gazet i 5 magazynów; – w 1890 roku w Sofii ukazały się tylko 2 nowe gazety i 2 magazyny; nie ukazywała się regionalna prasa periodyczna62. Oznacza to, że rolę prasy w systemie politycznym i społecznym marginalizowano. Wydania periodyczne znikały, nowe pojawiały się jednostkowo.

symbolem emancypacji i edukacji kobiet w Bułgarii. Jej biografia nie została dobrze przebadana, choć bez wątpienia jest to jedna z najbardziej niezależnych kobiet ówczesnej Europy. 58 Bliżej o nim: Речник на българската литература, op.cit., t. 1, s. 390–393. 59 Zebrane w tomie Философически и сатирически сонети, 1895. 60 Najbardziej dziś znane z jego twórczości, to: Орел и охлюв, Бухал и светулка, Секира и търнокоп. 61 Szerzej na ten temat: Речник на българската литература, op.cit., t. 2, s. 393–396. 62 Топeнчаров Владимир, 1981, Българска журналистика, op.cit., t. 1, s. 165. 152 Władza i media w Bułgarii

Pokazowe procesy sądowe przeciwko redaktorom i intelektualistom rozpo- częto już w 1887 roku, a od roku 1888 ich liczba rosła lawinowo. Tylko oficjał- ka „Svoboda” w każdym swoim numerze wychwalała cenzurę, a dumny z jej wprowadzenia był też Stambolov, który na posiedzeniu parlamentu 12 grudnia 1887 roku, gdy na wokandzie było nowe Prawo druku, powiedział: „Panowie Deputowani Narodowi, większość z was ma świadomość, że wprowadzając cenzurę, zrobiłem tak dobry uczynek, że historia będzie mi to mieć w pamięci jako najwyższą zasługę”63. Należy podkreślić, że przepisy regulujące druk obowiązywały wszystkich re- strykcyjnie, egzekwowano je w stosunku do prasy opozycyjnej, głównie przed- stawiającej rewolucyjną i prorosyjską linię programową.

4.2. Wolność druku czy prawo druku? Dymisja Stambolova i liberalizacja sceny politycznej w Bułgarii

Po dymisji Stambolova wiosną 1894 roku i jego zabójstwie w czerwcu 1895 roku64, książę Ferdynand zdołał przejąć kontrolę nad bułgarską sceną politycz- ną, a jego pozycję niezmiernie wzmocnił rozpad pierwotnej Partii Liberalnej i Konserwatywnej, w wyniku czego doszło do utworzenia kilku konkurujących ze sobą stronnictw. Koalicyjny rząd pod kierownictwem Konstantina Stoilova z Partii Narodo- wej (Народна партия), a wcześniej z Partii Konserwatywnej (Консервативна партия), w jednym z pierwszych swoich rozporządzeń uwolnił druk, czym po- budził działalność literacką oraz – poprzez wiele innych zainicjowanych regulacji – stworzył warunki rozwoju prywatnej przedsiębiorczości i oddłużenia krajowego przemysłu. Stoilov podjął decyzję o rozbudowie kolei żelaznej, przy- czyniając się tym samym nie tylko do znacznego rozwoju gospodarczego, ale też wzrostu znaczenia transportowego kraju. Stoilov od samego początku działalności politycznej współpracował ze Stambolovem, ale w 1888 roku przeszedł na stronę opozycji i po upadku reżimu objął urząd premiera Bułgarii (1894–1899). Gabinet Partii Narodowej Stoilova w pierwszym miesiącu działalności opu- blikował deklarację, że zmieni Prawo druku. W przemówieniu w Warnie Sto- ilov stwierdził, że poprzednie regulacje, które on sam opracował, były wynikiem kompromisu między cenzurą a wolnością druku65. Nie oznaczało to uwolnienia prasy, lecz zmianę kierunku jej represjonowania.

63 Podaję za: Топeнчаров Владимир, 1981, Българска журналистика, op.cit., t. 1, s. 148. 64.Stambolov zginął zasztyletowany przez macedońskich najemników na ulicy w Sofii w czerwcu 1895 roku. 65„Będziemy chcieli, by zniesiono wszystkie ustawy, które przeczą Konstytucji, a na pierwszym miejscu Prawa druku (...). Może się wydać dziwne, że ja nazywam to prawo antykonstytu- cyjnym, gdy pod nim widnieje mój podpis. Niech więc wyjaśnię (...). Gdy proponowałem wprowadzenie takiego prawa, w kraju królowała cenzura (...). Zaproponowałem takie ciężkie prawo, aby Rozdział 4. Reglamentacja druku i instytucje medialne w czasach Ferdynanda I Gotha... 153

8/20 lipca 1894 roku dawny oficjalny organ autorytarnego reżimu Stambo- lova, gazeta „Svoboda”, która wyrosła przy rządach Stoilova na główny organ opozycji, pisała, że w sądzie trwają dwie sprawy przeciwko jej redaktorom na podstawie Prawa druku z 1887 roku, a 21 lipca/2 sierpnia – już 15 spraw66. Ironią losu gazeta „Svoboda”, która w czasie rządów Stambolova zaciekle bro- niła Prawa druku z 1887 roku, po zmianie władzy stała się jego największą ofiarą. Nowy rząd 20 maja/1 czerwca 1894 roku opublikował w gazecie „Svobodno Slovo” („Свободно слово”) deklarację rządową, zobowiązując się, że nowa Rada Ministrów będzie się kierować „prawem, sprawiedliwością i interesami gospodarczymi kraju”, a jej priorytetami będą: „demokratyzacja rządów, powrót do swobód obywatelskich i poprawa sytuacji gospodarczej”67. 19/31 maja, na dzień przed opublikowaniem manifestu, rząd ogłosił amne- stię. Objęła ona czołowych działaczy politycznych, redaktorów i dziennikarzy, w tym znanych rusofilów. Jednocześnie przeprowadzono czystki kadrowe w milicji i władzach regionalnych, usuwając z nich stambolistów68. W połowie 1894 roku w kraju ukazywało się już 77 gazet o różnym zabarwieniu politycznym69.

4.2.1. Odwilż w mediach

Po amnestii i odwilży w mediach zaczęły się mnożyć w kraju zarówno partie polityczne, jak i ich oficjalne organy prasowe. Publikować można było wszystko, ale nie o zabarwieniu socjalistycznym czy rewolucyjnym. Wobec prasy opozycyjnej nadal stosowano mechanizmy represji i wprowadzono ukrytą cen- zurę. Organem prasowym rządu i stworzonej przez niego nowej Partii Narodowej stała się gazeta „Mir” („Мир”, 1894–1944)70. Na jej łamach publikowali Stoyan Mihaylovski i Iliya Bobchev71.

przenieść ciężkość nakładania kar z rąk oficerów na ręce sędziów. Ponieważ moi koledzy (Stefan Stambolov – przyp. aut.) nalegali, by zostawić taką formę cenzury, jak była. Prawo druku z 1887 roku było pewnego rodzaju kompromisem pomiędzy cenzurą a wolnością druku” („Черно Море” nr 17, 1894). 66 „Свобода”, 8 lipca 1894; „Свобода”, 21 lipca 1894. 67 „Свободно слово”, 20 maja 1894. 68 Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 131. 69 Ibidem, s. 132. 70 Gazeta od samego początku mocno oddziaływała na opinię publiczną jako nośnik idei liberalnych. W latach 30. XX wieku pisała w duchu wyraźnie anglofilskim i antyfaszystowskim. Re- dakcja nie akceptowała ekstremizmu politycznego i społecznego. Zamknięto ją po zajęciu Bułgarii przez wojska radzieckie w 1944 roku (Трифонова Цвета, 2006, Данил Крапчев и в. „Зора”. Незабравимо (Интервюта, писма, документи), Фабер, Велико Търново, s. 57). 71 Илия Савов Бобчев (1873–1936), adwokat i dziennikarz publikujący pod różnymi pseudonimami (Певецов, Савов, Самоиловски, Ил. Б., И. С., И. С. Б.) w gazetach „Mir” („Мир”), 154 Władza i media w Bułgarii

12/24 czerwca 1895 roku gazeta „Mir” zaczęła domagać się nowego prawa druku. Na łamach gazety umieszczono obszerny artykuł o sytuacji druku w Buł- garii i obwiniono prasę o socjalistycznej i rewolucyjnej linii programowej o naruszanie konstytucyjnych wolności. Gazeta „Mir” zaproponowała dodanie do konstytucji 3 paragrafów odnośnie do druku. Pierwszy miał stanowić, że druk jest wolny, drugi wprowadzać wobec redaktora wymóg posiadania wyż- szego wykształcenia, a trzeci uznawać, że za teksty podpisane odpowiada autor, a za niepodpisane – redaktor. Natomiast za przestępstwa popełniane przez druk proponowano odpowiedzialność na podstawie kodeksu karnego72. Właśnie ta propozycja znalazła uznanie władzy politycznej. 28 listopada 1894 roku, na sesji VIII Zgromadzenia Narodowego, Petăr Pe- shev (Петър Пешев, 1858–1931), absolwent prawa w Moskwie, który we wrze- śniu 1894 roku objął stanowisko ministra sprawiedliwości, opracował projekt ustawy o zmianie Prawa druku z 13/25 grudnia 1887 roku oraz wszelkich roz- porządzeń dotyczących druku, a wprowadzonych przez gabinet Stambolova73. Na tak utworzonej bazie w Księstwie Bułgarii chciano odbudować, proklamo- waną w Konstytucji Tărnowskiej, wolność słowa i druku. Propozycja ta spowodowała dyskusję publiczną na temat konieczności opracowania specjalnego, liberalnego prawa druku i prasy. Ta jednak spotkała się z krytyką zarówno ze strony rządu, jak i opozycji. W swoim piśmie do władz obwodowych minister sprawiedliwości Stoilov motywował wprowadzenie nowego prawa, twierdząc, że największe narodowe nieszczęścia opierają się na przestępstwach dokonanych za pomocą wolności druku: Zgromadzenie Narodowe, będąc w przekonaniu, że jedne z najgroźniejszych win za nasze narodowe nieszczęścia opierają się na przestępstwach dokonanych za pomocą wol- ności druku, na posiedzeniu 17 grudnia 1887 roku przegłosowało nowe prawo w tym względzie (...). To nowe prawo druku, które już zostało zatwierdzone ukazem księcia74 i opublikowane w gazecie „Dărzhaven Vestnik” nr 147 z 29 grudnia 1887 roku75, i od tego też dnia wchodzi w życie, jest oparte na Konstytucji; nie narzuca żadnych ograniczeń ani na działalność wydawniczą; ani na redagowanie gazet czy druków periodycznych; w niczym nie stawia granic dla krytyki, która jest najsilniejszym organem kontroli nad

„Polet” („Полет”), „Svetlina” („Светлина”), „Bălgarski pregled” („Български преглед”), „Băl- garska sbirka” („Българска сбирка”). Wiele tłumaczył z rosyjskiego (Българска Енциклопедия, op.cit.). 72 „Мир”, 12 czerwca 1895. 73 Peshev penił funkcje ministra sprawiedliwości w latach 1894, 1899–1900, a ministrem oświaty był w okresie 1913–1918. Znany jest jako autor książki Wydarzenia historyczne i ich działacze, od końca Wyzwolenia do dziś, z adnotacjami o ich życiu (Исторически събития и деятели от навечерието на Освобождението ни до днес с бележки за живота им, 1929). 74 Ukaz bez numeru z 16 grudnia 1887 i z 29 grudnia 1887. 75 29 grudnia 1887/10 stycznia 1888. Rozdział 4. Reglamentacja druku i instytucje medialne w czasach Ferdynanda I Gotha... 155

działalnością rządu; nie narzuca żadnych ograniczeń na rozprzestrzenianie idei, z których wypływa prawda76. W debacie parlamentarnej nad stanowionym prawem uznano, że wszelkie nowe rozporządzenia dotyczące druku ograniczą wolność słowa, i postanowiono zachować stare prawo, a tylko wykreślić z niego przepisy krzywdzące i tłumiące wolność prasy i słowa oraz głos opinii publicznej. Zmian w kodeksie karnym dotyczących przestępstw popełnianych przez druk nie wprowadzono. Nowe przepisy z 23 grudnia/4 stycznia 1894 roku Prawo o uzupełnieniu Prawa druku z 16 grudnia 1887 roku (UPD 1887)77 – zmieniały dotychczasowe regulacje: Prawo o zmianach prawa druku z 16 grudnia 1887 roku (ZPD 1887) datowane na 19/31 grudnia 1894 roku78 oraz Prawo o uzupełnieniach do zmian w Prawie druku z 16 grudnia 1887 roku (UZPD 1887), datowane na 6/18 lutego 1896 roku79. Prawo o zmianach z 19/31 grudnia 1894 roku składało się z 7 artykułów i, przede wszystkim, skreślało kary pozbawienia wolności za przestępstwa prasowe oraz obniżało wysokość grzywien. Zastrzeżono, że nie ulega zmianie art. 33 kodeksu karnego, ale sprawy przestępstw popełnianych przez druk przyjęły sądy cywilne80, które miały działać na podstawie złożenia skargi przez osoby fizyczne lub prokuratora81, a sprawy prasowe miano rozpatrywać w normalnie ustanowionym porządku prawnym i w przeznaczonych dla nich terminach, we- dług zwykłej wokandy spraw82. Prawo o uzupełnieniach z 23 grudnia/4 stycznia 1894 roku zmieniało brzmienie pięciu artykułów: 5, 6, 7, 13 i 14. Art. 5 otrzymywał brzmienie: Redaktorem odpowiedzialnym gazety lub pisma może być każdy pełnoletni obywatel Bułgarii, który cieszy się pełnią praw obywatelskich i politycznych, posiada stały adres zamieszkania i posiada dokument potwierdzający ukończenie przynajmniej szkoły śred- niej83.

76 Prawo zostało opublikowane jako część dokumentu pierwszej sesji regularnej VIII Zgroma- dzenia Narodowego (księga II, Sofia 1895, s. 939). Nie opublikowano go oddzielnie w DV. Głów- ne założenia tego prawa znajdziemy w: Окръжно 8585 от 31 декемврий 1887 г. на Министер- ство на правосъдието, DV nr 147, 29 grudnia 1887; tekst również w: Свободата на печата в България (1879–1947), s. 69–70. 77 Закон за допълнение на някои членове от закона за печата от 16-й декемврий 1887 г. (Ukaz nr 856, 23 grudnia 1893; DV nr 13, 19 stycznia 1894). 78 Закон за изменения в закона за печата от 16-й декемврий 1887 г., DV nr 13, 19 stycznia1894. 79 Закон за допълнение на някои членове от закона за печата от 16-й декемврий 1887 г. (Ukaz nr 42 z 4 lutego 1896; DV nr 29, 6 lutego 1896). Dokument w: Свободата на печата в България (1879–1947), s. 82–84. 80 ZPD 1887, art. 6. 81 Ibidem. 82 ZPD 1887, art. 7. 83 UPD 1887, art. 5. 156 Władza i media w Bułgarii

Art. 13 otrzymał brzmienie: „Za każde przestępstwo dokonane w druku odpowiada autor, a jeśli dokonano go w gazecie lub czasopiśmie – odpowiada redaktor odpowiedzialny tychże”84. Art. 14 dotyczył odpowiedzialności za przestępstwa w druku – jeśli autor bądź redaktor odpowiedzialny nie byli znani, wówczas odpowiedzialność spa- dała na wydawcę85. Zmiany te powodowały, że wolność słowa i druku postanowiono oprzeć na zapisach konstytucji. Ale, po raz kolejny, poza zmniejszeniem wymiaru kary za przestępstwa prasowe, nie wprowadzono istotnych zmian w przepisach bułgar- skiego kodeksu karnego, które dotyczyły przestępstw popełnianych za pośred- nictwem druku, co powodowało, że prasę uwolniono spod kontroli władzy wykonawczej i ustawodawczej, ale nie sądowniczej. Nadal organem nadzorczym nad prasą pozostawało Ministerstwo Sprawie- dliwości, z tym że sądy miały rozpatrywać sprawy w trybie zwyczajnym, zaś rozmiar sankcji karnych, mocą prawa, znacznie zmniejszono. Zrezygnowano między innymi z kary więzienia za przestępstwa popełniane za pośrednictwem druku i z wysokich grzywien. Media stały się relatywnie wolne, choć nie aż tak, jak gwarantowała im to Konstytucja Tărnowska.

4.2.2. Wolność prasy bez etyki zawodowej dziennikarzy i odpowiedzialności za słowo

Rozpasanie dziennikarskie za rządów premiera Konstantina Stoilova86 i póź- niej, przy zmieniających się jak w kalejdoskopie gabinetach, musiało być w owym czasie w Bułgarii ogromne, skoro słowo „dziennikarz” (vestnikar, вестникар) stało się w literaturze końca XIX wieku synonimem krętacza, kłamcy, naciągacza, człowieka pozbawionego wszelkich zasad moralnych i etycznych, tego, który wiele razy „sprzedawał za grosze swe sumienie i zmie- niał poglądy”87. Najdobitniej ten okres scharakteryzował Ivan Vazov (Iwan Wazow, Иван Вазов, 1850–1921) w sztuce Czy oby nie dziennikarz? (Вестникар ли?, 1900), pisząc: Nie mogę patrzeć na nasze gazety. Błoto, kłamstwa i głupoty w nich tylko88 (...). Ga- zet nie czytam i nie chcę wiedzieć, co w nich napisane (...)89. Jak dziennikarz – to uciekaj!

84 UPD 1887, art. 13. 85 UPD 1887, art. 14. 86 Stoilov stał na czele gabinetu od 28 czerwca/9 lipca 1887 do 20 sierpnia/1 lipca 1887 roku oraz od 19/31 maja 1894 roku do 9/21 października 1899 roku. 87 Вазов Иван, 1900, Вестникар ли?, w: Вазов Иван, 2005, Разкази. Пътеписи, Слово, Велико Търново, s. 202. 88 Ibidem, s. 188. 89 Ibidem, s. 196. Rozdział 4. Reglamentacja druku i instytucje medialne w czasach Ferdynanda I Gotha... 157

Kto go zwietrzy, temu nos odpada (...)90. Widzisz dziennikarza, wiedz, że to zły człowiek. Uczciwy człowiek gazet nie pisze91. Opisana przez Vazova działalność prasy polegająca na wyłudzeniach, szka- lowaniu bądź grożeniu zniesławieniem – jeśli redaktorowi nie chciano zapewnić odpowiedniej sumy na „prenumeratę” gazety – była powodowana brakiem istotnych regulacji prawnych dotyczących ochrony konsumenta. W okresie Bułgarii liberalnej to nie gazety były zagrożone i zastraszone, lecz same siały zagrożenie i postrach społeczny. Ivan Vazov pisał o tym następująco: Wysyłał mi swoją gazetę, a ja mu ją zwracałem – raz, dwa, trzy razy. Za czwartym razem porwałem ją na kawałeczki i odesłałem mu w kopercie. Wówczas mnie zbluzgał, napisał, żem „jak świnia głupi” i codziennie gazetę przynosiła mi poczta. (...). A w niej kłamstwa i przekleństwa tylko... jeden drugiego od partyzantów wyzywa. Ten bandyta, ów – szarlatan, tamten bezecny, inny zaś zdrajcą i sprzedawczykiem nazywany; czwarty z kolei – chamem i głupcem. Podły – to najlżejsze w niej słowo (...). A jakie kłamstwa wymyślają!92 (...) Oddałem go pod sąd (...). Dwa lata się sądziliśmy, straciłem 400 lewów na adwoka- tów i w końcu skazali go na 3 dni więzienia93. W większości redakcji, które nie spełniały cenzusu wykształcenia, zatrudniano studentów na stanowiskach redaktorów, co spowodowało, że 28 sierpnia 1897 roku w Bułgarii przyjęto wykładnię mówiącą, że „student nie może być redaktorem odpowiedzialnym w gazecie o profilu politycznym”94. Gazety szerzące idee rewolucyjne tłumiono, stanowczo egzekwując cenzus wykształcenia i opłaty patentowe, które wprowadzono w 1895 roku, ale do 1898 roku traktowano jako przepis martwy. „Svoboda”, od której żądano bezzwłocz- nej spłaty należnych Skarbowi Państwa sum wynikających z opłat patentowych od 1895 roku, pisała w tym kontekście o „gazetach męczennicach” prawa patentowego, choć na łamach oficjałki Stambolova musiało to brzmieć co najmniej fałszywie95.

4.3. Złote lata wolności mediów i oświecenia narodowego (1889–1908)

Druga połowa lat 90. XIX wieku i pierwsze 10-lecie XX wieku to okres naj- większej wolności prasy i słowa w Bułgarii. Jest to też czas największej w Buł- garii przebudowy kraju.

90 Ibidem, s. 197. 91 Ibidem, s. 189. 92 Ibidem. 93 Ibidem, s. 190. 94 „Народни права” nr 89, 28 sierpnia 1897. 95 „Свобода” nr 2233, 17 czerwca 1898. 158 Władza i media w Bułgarii

Okres od 1889 do 1908 roku – kiedy to Bułgaria proklamowała niepodle- głość, a jej dotychczasowy książę Ferdynand I ogłosił się carem – historia na- zwała „okresem oświecenia narodowego” lub „złotymi latami”. W całym kraju budowano drogi i mosty, szkoły wiejskie i uniwersytety, wy- syłano na stypendia rządowe za granicę literatów, dziennikarzy i nauczycieli, budowano fabryki i małe manufaktury. A wszystko to robiono z wielkim rozma- chem zarówno w Sofii – stolicy kraju – jak i w najodleglejszych prowincjach. Nowe rządy uwolniły nie tylko słowo, lecz także myśl i inicjatywę społeczną. Jedne po drugich powstawały stowarzyszenia i spółki dla osiągania korzyści handlowych, i w celach oświecenia społecznego. Ściągnięto do Sofii najlep- szych europejskich architektów, nauczycieli, fizyków, techników i inżynierów. Kraj rozwijał się w oszałamiającym tempie. W druku ukazały się wtedy najważniejsze i utrzymujące się na poziomie europejskim dzieła literatury bułgarskiej. W jednych wyszydzano bułgarską za- ściankowość, w innych z kolei głoszono narodową chwałę. Klasyką gatunku stał się Baj Ganio (Бай Ганьо, 1895) Aleko Konstantinova i jego pierwsze oryginalne bułgarskie felietony publikowane w gazecie „Zname” (1894). Kwitła publicystyka prasowa i powstały najważniejsze utwory literackie Ivana Vazova czy Konstantina Velichkova (Константин Величков, 1855–1907), którzy zało- żyli w Plovdivie pierwsze czysto literackie pismo, miesięcznik „Zora” („Зора”, 1886–1944), na którego łamach Vazov, wówczas minister kultury w rządzie Stoilova, zaczął publikować powieść Wujaszkowie (Чичовци, 1886). Przy periodykach organizowano kluby intelektualne i wolnomularskie loże, kwitła mię- dzynarodowa wymiana myśli i idei. Publikował każdy. I ten, kto doskonale operował słowem, i ten, kto ledwo potrafił pisać. Aleko Konstantinov w opowiadaniu Baj Ganio zakłada gazetę, opublikowanym w tomie Baj Ganio tak scharakteryzował funkcje mediów: Zebrali się Dochoolu, Gochoolu i Danko Harsazina. Kasę chcą robić – bo kasa to nie byle co! (...)96. Gazetę wydajmy, wielka sztuka wydać gazetę. Przysłonisz oczy (a i nie ma takiej potrzeby), nawyklinasz na lewo i prawo i gotowe (...). Do tego nie trzeba kto wie jakiej filozofii. (...) Rządową czy opozycyjną? – Niech to diabli. Nie wiem, ile wytrzyma ten rząd (...). Myślę, że w chwili obecnej razem z rządem (...) najlepiej z rządem (...), a jak wyniuchamy, że trzęsą mu się portki, to mu damy po kolanach i z nowymi znów bę- dziemy u władzy (...). Nawrzucamy, co nam do głowy wpadnie (...). Cała sprawa, by za- mydlić oczy (...). Tak Baj Ganio i Danko Harsazina zajęli się kierowaniem opinią pu- bliczną97. Pod względem społecznym występujące zagrożenia ze strony mediów opi- sywał zarówno Aleko Konstantinov, jak i Ivan Vazov. Ich konkluzje są podobne:

96 Константинов Алеко, 1895, Бай Ганъо, Невероятни разкази за един съвременен българин, София, cytaty z „Пан 96”, София 2005, s. 153. 97 Ibidem, s. 159–160. Rozdział 4. Reglamentacja druku i instytucje medialne w czasach Ferdynanda I Gotha... 159

Dziennikarz chciał pieniędzy – odmówiłem mu, nie jestem szalony. A on mi na to: Nie dajesz? Jutro pojawi się w gazecie informacja, że twoja córka w szemranym towarzy- stwie...98 – pisał o etyce dziennikarskiej Vazov. Danko był naszym sąsiadem, strasznie się nadymał, uczony był... Dajmy mu popalić, napiszmy, że „dowiedzieliśmy się, że jest złodziejem, choć złodziej to zbyt słabe słowo, że jest bandytą, ale to też za słabe słowo, przebrzmiałe, że jest fatalny. Najlepiej fatalny. Jego żona, jego dzieci, cały jego ród taki jest...” – opisywał funkcjonowanie prasy Konstantinov99. W tym też okresie Stoyan Mihailovski wydał Księgę o narodzie bułgarskim (Книга за българския народ, 1897) poświęconą bułgarskiej „narodopsycholo- gii”. Ta „encyklopedia zła”, jak ją wówczas określono, traktowała władzę jako „motel, gdzie przebiegli zajmują najlepsze pokoje”100, a dziennikarzy ujmowała w kategoriach krętaczy i kłamców – „Dziennikarz – o jakaż miła i słodka profesja (...) oczerniać wszystkich ludzi”101. Okres konsensualnych rządów w latach 1894–1908 to złote lata dla bułgar- skiej literatury i prasy. W tym niezwykle krótkim okresie bujnie rozwijała się kultura, ukazały się drukiem jedne z najważniejszych dzieł literackich przełomu wieków. Swoje największe dzieła wydali wtedy między innymi: – Konstantin Velichkov, członek Partii Postępowo-Liberalnej (Прогре- сивно-либералната партия), ambasador Bułgarii w Serbii (1902–1904), autor sentymentalnych Listów z Rzymu (Писма от Рим, 1895) i nostalgicznych So- netów konstantynopolitańskich (Цариградски сонети, 1899); – Dimcho Debelyanov (Димчо Дебелянов, 1887–1917) – w 1906 roku de- biutował w piśmie „Săvremennost” („Съвременност”), by zaledwie w ciągu roku znaleźć się w panteonie europejskiej poezji XX wieku; – Pencho Slaveykov (Пенчо Славейков, 1866–1912) – twórca bułgarskiej liryki intymnej, autor między innymi tomu Konwalie (Момини сълзи, bułg. „konwalie”, ale też „panieńskie łzy”), emocjonalnych poematów: Cis moll czy Serce serc (Сърце на сърцата) – sztandarów bułgarskiego romantyzmu, wpi- sanych również w historię literatury niemieckiej jako słowiańska kontynuacja idei twórczych Heinricha Heinego (1797–1856)102. Jest to też czas wielkich literackich i publicystycznych debiutów, między innymi: Antona Strashimirova (Anton Straszimirow, Антон Страшимиров, 1872–1937), oryginalnego autora tłumaczonej w całej Europie literatury diaboli-

98 Вазов Иван, 1900, Вестникар ли?, op.cit., s. 212. 99 Константинов Алеко, 1895, Бай Ганъо, op.cit., s. 160. 100 Вазов Иван, 1900, Вестникар ли?, op.cit., s. 212. 101 Ibidem, s. 240. 102 W latach 90. wydał: Бащин край, Любимий падишах, Дим до Бога, Манго и мечката, Цар Давид. 160 Władza i media w Bułgarii styczno-ludycznej103, poety Peyio Yavorova (Pejo Jaworow, Пейо Яворов, 1878–1914). Literatura i kultura bułgarska kwitły w druku książkowym i na łamach gazet. Powieści i wiersze ukazywały się w formie zebranej w drukarskich tomach, ale najpierw na łamach czasopism. Literaci publikowali we własnych gazetach, jak: Ivan Vazov czy Konstantin Velichkov w gazecie „Zora”, a Zahariy Sto- yanov w „Borba” („Борба”), lub w gazetach, w których pracowali jako redaktorzy, jak Peyo Yavorov w „Misăl” („Мисъл”), albo z którymi współpracowali, jak: Dimcho Debelyanov z pismem „Bălgarska sbirka”, „Săvremennik”, „Nov păt” („Нов път”), „Osa” („Оса”). Prasę tego okresu można określić jako mocno zróżnicowaną, zarówno pod względem tematycznym, gatunkowym, politycznym, jak i jakościowym.

4.3.1. Funkcje i zadania BTA – pierwszej bułgarskiej agencji telegraficznej

W okresie funkcjonowania koalicyjnych rządów w Księstwie Bułgarskim powstała Bułgarska Agencja Telegraficzna, BTA (Българска телеграфна агенция, БТА), utworzona w 1898 roku na mocy ukazu (prikazu) księcia Fer- dynanda I z dnia 27 stycznia/9 lutego104. Agencję utworzono na podstawie wzorców rosyjskich i w duchu rosyjskim, co zresztą książę starał się podkreślić w nazwie rozporządzenia, tytułując je „prikaz” (приказ), a nie „ukaz” (указ). Podkreślono w ten sposób charakter BTA jako centralnego urzędu państwowego, niebędącego ministerstwem, ale zajmującego się określonymi zagadnieniami państwowymi w randze ministerstwa. Początkowe funkcje BTA polegały na segregacji, przetwarzaniu przejmo- wanych drogą telegraficzną informacji i rozpowszechnianiu ich w instytucjach rządowych państwa. BTA utworzono w okresie rządów Konstantina Stoilowa, który w między- czasie zmienił poglądy z liberalnych na konserwatywne i narodowe. Strukturę agencji oparto na wzorcach Petersburskiej Agencji Telegraficznej105, PTA (Са- нкт-Петербургское Телеграфное Агентство, 1904)106, ale instytucjonalnie

103 W Polsce znany z powieści Smok (Змей, 1900), wydanie w języku polskim: 1985, tłum. Krystyna Migdalska, seria „Koliber”, Książka i Wiedza, Warszawa. 104 Приказ номер 28 на княз Фердинанд от 27 януари 1898 г., DV nr 41/1898 r. 105 Методиев Веселин, Стоянов Лъчезар, 1987, Българските държавни институции, op.cit., s. 38. 106 Petersburska Agencja Telegraficzna PTA (Санкт-Петербургское телеграфное агентство, ПТА), to pierwsza oficjalna agencja państwowa Rosji. Powstała na bazie założonej w 1902 roku państwowej Agencji Handlowo-Telegraficznej (Торгово-телеграфноe агентство, 1902). W 1914 roku PTA przemianowano na Pietrogradzką Agencję Telegraficzną (Петроградское телеграфное агентство), którą 1 grudnia 1917 roku przekształcono w Centralny Organ Informacyjny, CIO (Центральный информационный орган, ЦИО), przy Radzie Komisarzy Ludowych (Совет народных комиссаров, СНК РСФСР), a od 7 września 1918 roku przemianowano na Rosyjską Agencję Telegraficzną, ROSTA (Российское телеграфное агентство, РОСТА). W literaturze Rozdział 4. Reglamentacja druku i instytucje medialne w czasach Ferdynanda I Gotha... 161 usytuowano ją wewnątrz struktury Ministerstwa Spraw Zagranicznych, a nie, jak w Rosji, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. BTA miała porządkować depesze zagraniczne otrzymywane przez Radę Mi- nistrów oraz przygotowywać część z nich do druku w rubryce „Część nieoficjalna” w gazecie „Dărzhaven Vestnik”. Pierwszym dyrektorem BTA, na podstawie tego samego ukazu księcia o powołaniu BTA, został Oskar Iskander (Оскар Искандер, ?–1907)107, który pełnił tę funkcję od 1/13 lutego do 23 czerwca/5 lipca 1898 roku108. Liczba napływających depesz sprawiła, że BTA już 16 lutego 1898 roku za- częła wydawać własny, codzienny biuletyn, do którego informacje przepisywa- no ręcznie w cyclostyle (przez kalkę), a kopie rozprowadzano wśród urzędników państwowych109. Pierwszy biuletyn napisał własnoręcznie dyrektor Iskander110. Liczył on 4 strony i zawierał 7 informacji. 17 lutego/1 marca 1898 roku opublikowano pierwsze informacje BTA w gazecie „Dărzhaven Vestnik”, podając na pierwszym miejscu depeszę z Wied- nia O pogarszającym się stanie zdrowia Jej Carskiej Wysokości Księżnej Kle- mentyny, księżnej Clementine d’Orléans (1817–1908), matki Ferdynanda I111. Choć BTA była usytuowana instytucjonalnie wewnątrz struktury MSZ, nie utrzymywała stosunków z innymi agencjami telegraficznymi świata. Pełniła raczej rolę organu pomocnego dla sekretariatu MSZ, który miał na celu przyjmowanie i rozprowadzanie otrzymywanych ze świata informacji wśród organów państwa i instytucji rządowych. Treści niektórych telegramów wysyłanych do Rady Ministrów, zapewne za zgodą odpowiedzialnego ministra, przekazywano do wiadomości publicznej poprzez „Dărzhaven Vestnik” i za ich opracowanie miała odpowiadać właśnie BTA. przedmiotu ROSTA często mylnie podaje się jako pierwszą prywatną Rosyjską Agencję Telegra- ficzną, RTA (Русское телеграфное агентство, РТА), która była inicjatywą prywatną, obsługiwała prywatne gazety rosyjskie i działała z przerwami od 19 grudnia 1866 roku do 1878 roku. Agencję ROSTA z kolei w 1925 roku przemianowano na Telegraficzną Agencję Związku Radzieckiego, TASS (Телеграфное агентство Советского Союза, TACC), którą z kolei w 1992 roku przemianowano na Informacyjną Agencję Telegraficzną Rosji, ITAR-TASS (Информационное телегра- фное агентство России, ИТАР-ТАСС), i do dnia dzisiejszego jest oficjalną agencją informacyjną Federacji Rosyjskiej (na podstawie różnych źródeł). 107 Приказ номер 28 на княз Фердинанд от 27 януари 1898 г., op.cit. 108 Charakterystyczne, że danych personalnych o osobach zakładających profesjonalne instytucje medialne w Bułgarii nie ma w archiwach, co powoduje, że literatura przedmiotu jest pełna domysłów podawanych jako fakty. Drugą cechą charakterystyczną jest, że takie osoby pojawiają się na 2–3 miesiące w przestrzeni publicznej i znikają bezpowrotnie. A dotyczy to całego okresu rozwoju instytucji medialnych w Bułgarii, od założenia BTA, aż do 1991 roku. 109 Марков Стефан, 1998, Българските държавни институции в областта на печата 1898–1992, w: Милев Симо (red.), Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапублицистика, Балкан медиа, София, t. 2, s. 126–127; Денев Панайот, 1998, 100 години БТА, w: Милев Симо (red.), 1998, Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапублицистика, Балкан медиа, София, t. 2, s. 854. 110 БТА отбелязва 105 години, „Дневник”, 27 stycznia 2003. 111 Денев Панайот, 100 години БТА, op.cit., s. 854. 162 Władza i media w Bułgarii

Pod koniec XIX wieku kraj się rozwijał, a nowe reformy państwa szły w dwóch kierunkach: z jednej strony – liberalizacji polityki, centralizacji władzy i modernizacji kraju, a z drugiej – ochrony praw pracowniczych oraz szerzenia języka, oświaty i kultury bułgarskiej. W tej ostatniej dziedzinie kluczowa rola przypadła prasie, z racji jej nowych funkcji oświeceniowych i edukacyjnych. Funkcje te prasie i literaturze nadał nowy rząd oświecenia narodowego.

4.3.2. Wpływ kryzysu gospodarczego i politycznego na doktrynę wolności mediów (1900–1908)

Pierwsza poważna bitwa o wolność prasy rozegrała się w Bułgarii w grudniu 1900 roku, gdy niestabilny i nieporadny rząd Todora Ivanchova stał się na tyle niepopularny wśród społeczności, że w kilku miastach w Bułgarii zaczęto gło- śno protestować przeciwko niemu. Kraj rozwijał się pod względem ekonomicznym bardzo szybko, ale rząd przeliczył się w planowanych wpływach podatkowych i nie potrafił sobie pora- dzić z rozdmuchanymi wydatkami zaplanowanymi przez poprzedni gabinet Stoilova. Z pasywami po uprzednim gabinecie, w wysokości ponad 67 milionów le- wów, nowy gabinet nie był w stanie wywiązać się ze zobowiązań finansowych zarówno w kraju, jak i wobec wierzycieli za granicą. Rząd podniósł podatki, a jednocześnie wprowadził zaległości wypłat w sferze budżetowej do kilku mie- sięcy. W społeczeństwie zawrzało, a oficjalne dymisje „odpowiedzialnych” ministrów i całych rządów nie były w stanie ostudzić gorącej atmosfery spo- łecznej112. Minister sprawiedliwości Petăr Peshev usiłował ostudzić społeczne emocje nowym rozporządzeniem w sprawie przestępstw w druku, czym wywołał wrze- nie w parlamencie, co wynika z zapisu stenograficznego debaty: Przewodniczący: Zapisuję was, Panowie, czekajcie! Głos ma doktor Danev. Dr Nikola Genadiev: Proszę ogłosić porządek oratorów! Przewodniczący: Powiem każdemu oratorowi, jak przyjdzie jego kolej! Pan, Panie Gena- diev, chce Pan wiedzieć, gdzie jest zapisany? Genadiev: Tak! Przewodniczący: Piąty. Nikola Habrovski: A ja?! Przewodniczący: Drugi! Tzvyatko Taslakov: A ja? Przewodniczący: Sześćdziesiąty! Stoyan Danev: Panowie, Przedstawiciele Narodowi! Projekt, który mamy rozpatrzyć, nosi tytuł Rozporządzenia tymczasowe w sprawie przestępstw w druku (...), i ja się pytam… Dragan Tzankov z sali: Niech głos zabierze minister! Petăr Peshev z sali: Powiem, gdy przyjdzie moja kolej!

112 Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 133–136. Rozdział 4. Reglamentacja druku i instytucje medialne w czasach Ferdynanda I Gotha... 163

Przewodniczący: Proszę zachować ciszę!!! Dragan Tzankov z sali: Jak mu się chce zatwierdzenia, musi powiedzieć! Przewodniczący: Nie ma Pan głosu! Z sali: Ma obowiązek! Musi powiedzieć!113 Po burzliwej debacie parlamentarnej w obronie wolności słowa i druku, która odbyła się 11/24 listopada 1900 roku, Rozporządzenia tymczasowe w sprawie przestępstw w druku (RTPD 1900)114 odczytano, przegłosowano i przyjęto w parlamencie, a następnie opublikowano w DV nr 273 z 13/26 grudnia 1900 roku. Składały się one tylko z 6 punktów: za przestępstwa w prasie miał odpowia- dać autor lub osoba odpowiedzialna, a jeśli nie ma autora – osoba odpowie- dzialna115; redaktorem odpowiedzialnym mógł być każdy obywatel bułgarski, który posiadał prawa wyborcze do Zgromadzenia Narodowego i świadectwo wyższego wykształcenia116; drukarz, który opublikował gazetę bądź biuletyn dla osoby, która do druku praw nie posiadała – podlegał karze grzywny od 1000 do 5000 lewów117; nikt nie mógł być redaktorem odpowiedzialnym dla więcej niż jednej gazety bądź biuletynu118; wszystkie inne rozporządzenia Prawa druku, które nie przeczyły tym przepisom, utrzymano w mocy119. Rozporządzenie tymczasowe weszło w życie w dniu opublikowania120, czyli 13/26 grudnia 1900 roku, i obowiązywało przez 5 miesięcy. Zniesiono je 7/20 maja 1901 roku na mocy rozporządzenia Prawo o zmianie prawa i rozporządzeń do Prawa druku (ZPD 1901)121, którym zniesiono też większość dotychczasowych regulacji dotyczących druku. Nowe rozporządzenie składało się z 7 artykułów, z których 1 głosił, że roz- porządzenie to zmienia Prawo druku z 16/28 grudnia 1887 roku oraz wszystkie akty wykonawcze do niego i ustawy przyjęte przez kolejne Zgromadzenia Naro- dowe122; na podstawie 2 unieważniono rozporządzenie z 13/26 grudnia 1901 roku123; 4 zmieniał kwalifikacje przestępstw prasowych i stanowił, że karalność za sprawy druku ma się odbywać na takich samych zasadach, jak za inne sprawy cywilne124; 5 ustanawiał hierarchię osób odpowiedzialnych za publikowane

113 Zapis stenograficzny: Parlamentarna debata drugiej połowy sesji zwyczajnej X Zwykłego Zgromadzenia Narodowego w dniu 11 listopada 1900 roku odnośnie do rozporządzenia tymczasowego w sprawie przestępstw w druku; całość sesji dotyczącej druku opublikowano w: Свободата на печата в България 1879–1947, op.cit., s. 86–92. 114 Временни наредби за престъпленията по печата, DV nr 273, 13 grudnia 1990. 115 RTPD 1900, art. 1. 116 RTPD 1900, art. 2. 117 RTPD 1900, art. 3. 118 RTPD 1900, art. 4. 119 RTPD 1900, art. 5. 120 RTPD 1900, art. 6. 121 Закон за отмяна на Закона и наредбите по печата, DV nr 100, 12 maja 1901. 122 ZPD 1901, art. 1. 123 ZPD 1901, art. 2. 124 ZPD 1901, art. 4. 164 Władza i media w Bułgarii treści – odpowiednio w kolejności: autor – wydawca – drukarz – kolporter, zaś 6 punkt brzmiał: „Redaktorem albo wydawcą gazety bądź czasopisma może być każdy pełnoletni bułgarski obywatel, który ma pełnię praw obywatelskich i politycznych oraz stały adres zamieszkania w Bułgarii”125. Posiadanie prasy obcej na terytorium kraju stało się wolne126, a przestępstwa popełnione przez druk ulegały przedawnieniu po upływie 6 miesięcy127. Ostatnia próba ujarzmienia prasy z przyczyn politycznych przyniosła jej de facto wolność. „Założysz kajdany na wolność prasy – to jakbyś kajdany na ducha narodu założył, a wolno puścił anarchię i tyranię” – napisze Ivan Vazov128.

4.4. Proces przygotowań politycznych do ogłoszenia niepodległości

W 1907 roku sytuacja międzynarodowa była sprzyjająca dla Bułgarii: Rosja, osłabiona po wojnie z Japonią, zaangażowała się w wojny z Cesarstwem Otto- mańskim na Kaukazie. Wielka Porta była osłabiona wojną z Rosją i powstaniami narodowowyzwoleńczymi na Krecie, w Macedonii, Armenii i dodatkowo kryzysem wewnętrznym wywołanym przez ruch młodych liberałów, którzy, wzorując się na rewolucji w Iranie, żądali wprowadzenia szerokiego parlamentaryzmu w kraju. W Serbii panowała anarchia, a zainteresowanie Austro-Węgier terena- mi Bośni i Hercegowiny także sprzyjało Bułgarii. Wszystkie te czynniki miały wpływ na to, że Księstwo Bułgarii zdecydowało się na podjęcie najważniejszych w jego nowożytnej historii decyzji – prokla- mowanie niepodległości.

4.4.1. Analiza otoczenia międzynarodowego Bułgarii w latach 1904–1907

Na podstawie analizy otoczenia międzynarodowego można stwierdzić, że podjęcie decyzji o ogłoszeniu niepodległości przez Bułgarię mogło nie nieść dla kraju skutków negatywnych. Zagrożenia wojną nie było lub było minimalne. Rosja była osłabiona spiralą rewolucji robotniczej wymierzonej zarówno przeciwko rządowi, jak i przeciw przemocy państwa wobec obywateli, na dodatek liczyła straty po przegranej wojnie z Japonią (wrzesień 1905). Wydarzenia „krwawej niedzieli” (Кровавое воскресенье, 9/22 stycznia 1905), kiedy to milicja zmasakrowała pokojową demonstrację robotników przed Pałacem Zi- mowym w Petersburgu, spowodowały, że masowo i jawnie oficerowie wystę-

125 ZPD 1901, art. 6. 126 ZPD 1901, art. 7. 127 ZPD 1901, art. 8. 128 Вазов Иван, 1900, Вестникар ли?, op.cit., s. 202. Rozdział 4. Reglamentacja druku i instytucje medialne w czasach Ferdynanda I Gotha... 165 powali przeciwko carowi i służbie w armii, chłopi żądali ziemi, robotnicy ustawodawstwa pracy, a wszyscy razem – obalenia caratu. Na Krecie trwał masowy ruch protestacyjny pod przywództwem Eleftheriosa Venizelosa (Ελευθέριος Βενιζέλος, 1864–1936), ministra sprawiedliwości i spraw zagranicznych w autonomicznym rządzie Krety, który zorganizował rewoltę (1905) w celu ograniczenia władzy księcia Jerzego, wyzwolenia wyspy pod wpływem Imperium Osmańskiego i zjednoczenia jej z Grecją, czym przy- ciągnął całą uwagę Grecji i dużą cesarstwa osmańskiego. W sąsiedniej Serbii panowała anarchia, a na dodatek kraj znajdował się w stanie izolacji międzynarodowej na skutek przewrotu majowego (Мајски преврат), gdy w nocy z 28 na 29 maja/10 na 11 czerwca 1903 roku spiskowcy pod wodzą generała Dragutina Apisa (Драгутин Димитријевић Апис, 1876– –1917) zamordowali rodzinę królewską: króla Aleksandra Obrenovicia (Ал- ксандар Обреновић, 1876–1903), jego żonę, królową Dragę (краљица Драга Обреновић, 1861–1903), oraz obu braci króla, jak też przedstawicieli rządu: premiera Dimitrija Cincara-Markovicia (Димитрије Цинцар-Марковић, 1849– –1903), ministra wojny, generała Milovana Pavlovicia (Милован Павловић, 1842–1903). Zamach stanu i brutalny mord na rodzinie królewskiej spowodowały, że Ser- bia znalazła się w izolacji międzynarodowej. Do 1907 roku krajem wstrząsały zamachy wojskowe, a polityczne wojny nie cichły, co oznaczało też paraliż władzy kraju. W Imperium Osmańskim natomiast wywodzący się z tajnych stowarzyszeń kadetów szkół wojskowych i studentów ruch Młodych Osmanów (Yeni Osman- lilar) zorganizował się w silną organizację wojskowo-polityczną i przyjął charakter szerokiego ruchu społeczno-narodowego, występującego, jak pisze Carter Vaughn Findley ze Swedish Research Institute w Istambule, przeciwko represjom, „a przede wszystkim przeciwko elicie tanzimatu i narzuconej przez nią politycznej hegemonii oraz biurokracji”129. Młodoturcy (Yeni Türk), dążący do europeizacji kraju, w 1906 roku, zawią- zywali w całym kraju wojskowe komitety wolności130, których liczba zwolenni- ków rosła wraz ze wzrostem cen w imperium, przeżywającym trudne lato i je- sień 1906 roku, a zaraz potem jedną z najcięższych zim (1906/1907). Brakowało opału, chleba, mąki, a ceny osiągały – jak piszą historycy – „poziom nie do zniesienia” 131.

129 Findley Carter Vaughn, 1986, Economic Bases of Revolution and Repression in the Late Ottoman Empire, „Comparative Studies in Society and History” vol. 28, nr 1, styczeń 1986, s. 81. 130 Ruch młodoturków „wywodził się głównie z zachodnioeuropejskich elit intelektualnych, pozyskiwał dla swych idei dużą grupę oficerów służących w osmańskiej armii, by obalić reżim Abdülhanida II” (Stawowy-Kawka Irena, 2000, Historia Macedonii, Ossolineum, Wrocław– –Warszawa–Kraków, s. 159). 131„Le Moniteur Oriental”, 3 lutego 1907; Shaw Stanford J., 1977, History of the Ottoman Em- pire, op.cit., t. 2, s. 263–267; Quataert Donald, 1979, The Economic Climate of the „Young Turk Revolution” in 1908, „The Journal of Modern History” vol. 51, nr 3, Supplement, wrzesień 1979, 166 Władza i media w Bułgarii

Wielkie mocarstwo rozpadało się od wewnątrz. Ormianie zorganizowali się w silny ruch narodowowyzwoleńczy i nawet przeprowadzili nieudany zamach na sułtana (1905)132. Macedonia, pod strażą europejskiej żandarmerii133, po krwawo stłumionym powstaniu ilindeńskim (Илинденското востание, 1903) nadal organizowała komitety rewolucyjne, o czym pisze historyk i politolog z Krakowa, Irena Stawowy-Kawka134. W latach 1905–1908 Imperium Osmanów ogarnęła rewolucja młodoturków, ale też japońskie zwycięstwo nad Rosją, odwiecznym wrogiem Osmanów, poni- żonym przez azjatycki naród, i rewolucja w Rosji dawały Wielkiej Porcie impuls do podjęcia działań zbrojnych na Kaukazie, zaangażowania się w walki ormiańsko-azerskie (1905), po stronie Azerów, co oznaczało de facto wojnę terytorialną z Rosją. Ważnym impulsem był również kryzys irański (1905) za- –1905 ,نارRا Pطورشم شبنج) początkowujący rewolucję konstytucyjną w Iranie –1911), która wymuszała na szachu Muzaffarze al.-Dinie (MuzSzafari’d-DS īn ustępstwa monarsze i ostatecznie (1907–1896 ,راجاق Pاش نيدلارفظم ,Shāh Qājār zgodę na utworzenie parlamentu w roku 1911. Przygotowywanie rewolucji przez ruch młodoturków w imperium Osmanów (1902–1904) i jej przebieg w latach 1905–1907, a w końcu przewrót wojskowy

s. D1147–D1161; Findley Carter Vaughn, 1986, Economic Bases of Revolution and Repression, op.cit., s. 83–106. 132 Ormianie walczyli wówczas nie tylko z Turcją na ziemiach zajętych przez Osmanów (szerzej na ten temat: Mantran Robert, 1989, Histoire de l’Empire ottoman, wydanie w języku bułgar- skim, op.cit., s. 587), ale też z Rosją po tym, jak Gubernator Generalny Kaukazu, książę Grigorij Golicyn (Князь Григорий Сергеевич Голицын, 1838–1907), nakazał konfiskatę mienia Kościoła Ormiańskiego (szerzej na ten temat: Atamian Stevan, 1959, The Armenian Community. The His- torical Development of a Social and Ideological Conflict, Philosophical Library, New York, s. 114–115; Świętochowski Tadeusz, 1998, Azerbejdżan i Rosja. Kolonializm, islam i narodowość w podzielonym kraju, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa, s. 54). A jednocześnie konflikt ormiańsko-azerski, tak zwana wojna tatarsko-ormiańska (1905), zaangażował Imperium Osmańskie po stronie tureckich Azerów i pochłonął około 128 wsi ormiańskich i 158 muzułmań- skich, zaś liczba ofiar – w zależności od źródeł – wyniosła liczbę od 3100 do 10 000 ludzi (dane z różnych źródeł, które powołują się głównie na: Ordubadi Mohammad Saeed, 1991, Ganli Illar, Karabagh Yardim Komitesi, Baku, s. 10, 116). 133 Nad pokojem w Macedonii czuwały oddziały pokojowe austriackie, francuskie, włoskie i brytyjskie (Mantran Robert, 1989, Histoire de l’Empire ottoman, wydanie w języku bułgarskim, op.cit., s. 585–586). 134 Bułgaria wspomagała militarnie i finansowo preobrazheńskie (преображенско востание) i ilindeńskie powstania narodowe Macedończyków, a główne walki toczono w trzech wyznaczonych na Kongresie Powstańczym w Bitoli (Битола, 2–7 maja 1903) regionach rewolucyjnych: bitolskim (Macedonia Wardarska), solenickim (Macedonia Egejska) i skopijskim (Macedonia Wardarska), jak też w obwodzie adrianopolskim (Tracja). Do ich stłumienia użyto 164-tysięcznej armii osmańskiej, wyposażonej w 444 działa. Zabito 8800 ludzi, zrównano z ziemią 12 400 mace- dońskich wsi, a 70 tysięcy ludzi pozostało bez dachu nad głową (szerzej na ten temat: Stawowy- Kawka Irena, 2000, Historia Macedonii, op.cit., s. 152–154). Rozdział 4. Reglamentacja druku i instytucje medialne w czasach Ferdynanda I Gotha... 167 w 1908 roku spowodowały, jak pisze Stanford J. Shaw, osłabienie sułtańskiego ośrodka decyzyjnego135. Wojska imperium zostały rozproszone wewnętrznie oraz zaangażowane ze- wnętrznie w wojny w różnych częściach imperium. Ponadto Grecja zajmowała się własnymi sprawami na Krecie, Serbia była sparaliżowana, Austria zaś sprzyjała Bułgarii, bo sama była zainteresowana Bośnią i Hercegowiną, które zresztą anektowała w 1908 roku. Bułgaria solidnie przygotowywała się do ogłoszenia niepodległości. Wspo- magała ruch młodoturecki, a w Konstantynopolu i w Macedonii organizowano komitety rewolucyjne, mamiąc jednocześnie Greków i Serbów ideą rozbioru Macedonii. W Rosji działali wojskowi agenci oddani bułgarskiej sprawie, w większości rosyjscy oficerowie, którzy wcześniej służyli w armii bułgarskiej, natomiast w Wiedniu, Paryżu czy Berlinie silne grupy nacisku w sprawie buł- garskiej wytworzono na bazie osobistych kontaktów elity kulturalnej tych państw. Księstwo nie tylko finansowało pobyt swojej elity kulturalnej i politycznej w europejskich stolicach, ale też z otwartymi ramionami przyjmowało europejskich architektów, przemysłowców, literatów, dziennikarzy, polityków i nade wszystko przedstawicieli wpływowej arystokracji. W 1905 roku kryzys finansowy opanowano. Bułgaria rozwijała się szybko, a jej zdolności finansowe ro- sły, co odczuwali również europejscy specjaliści zatrudniani do budowy linii kolejowych, zakładów przemysłowych i ogromnych gmachów kultury w całym kraju. Rosły inwestycje zagraniczne. W 1904 roku Bułgarii udało się zmusić sułtana do podpisania zobowiązania, że dokona zwrotu majątków zagarniętych Bułgarom w Rumelii Wschodniej oraz zniesie embargo handlowe, w zamian za co Bułgaria miała się zobowiązać, że zakaże tworzenia na swoim terytorium komitetów rewolucyjnych i zbrojnych czet136 oraz nie podejmie działań wymierzonych przeciwko cesarstwu (porozumienie z dnia 18 marca/8 kwietnia 1904 roku, art. 1, 6)137.

135 Shaw Stanford J., 1977, History of the Ottoman Empire, op.cit., t. 2, s. 263–264. 136 Czeta (чета) to zbrojne oddziały w czasie walk narodowowyzwoleńczych w imperium Osmanów. Jedna czeta to około 100 uzbrojonych ludzi, zwykle chroniących się w górach i lasach. Według Tymczasowego prawa o czetach leśnych (Привремен закон за нарадните горски чети 1872) czetą kierował jeden przywódca, którego nazywano vojvoda (войвода) i jeden chorąży (alfiere, знаменоносец, байракта), który znajdował się pod bezpośrednimi rozkazami vojvody (art. 1). Przywódców dzielono na trzy stopnie. Pierwszego wyznaczało Najwyższe Dowództwo Narodowe (Върховно народно нaчалство, NDN), a pozostałe 2 stopnie mógł nadać wyznaczony przez NDN vojvoda (art. 2–3). Każdy z vojvodów sam tworzył własną drużynę (дружина) (art. 3). Osoby przystępujące do czety musiały złożyć przysięgę, że „wyrzekają się pijaństwa, kłamstwa, złodziejstwa, kurewstwa i będą zadowoleni z zapłaty, jaką otrzymują” (art. 5). Obcokrajowcy i innowiercy nie byli przyjmowani do czet (art. 6). Tekst w: Стоянов Захарий, 1884, Записки по българските въстания, op.cit., s. 77. 137 „Mieszkańcy prowincji Rumelia, którzy w ciągu ostatnich dwóch lat zbiegli do Bułgarii lub Rumelii Wschodniej, lub pozostali w kraju, ale pozbawieni zostali swych majątków, uzyskają gwarancje władz cesarskich, iż jeśli zdecydują się powrócić, zostaną im zwrócone ich domostwa 168 Władza i media w Bułgarii

Choć punkty tego porozumienia nie były przestrzegane przez żadną ze stron, uśpiły jednak cesarską czujność w kwestii bułgarskiej i macedońskiej. Cesar- stwo zgodziło się na uznanie niepodległości Bułgarii w zamian za wypłatę 429 milionów lewów jako rekompensaty za koleje żelazne, zaległy podatek za Ru- melię Wschodnią (40 milionów lewów) i inne opłaty oscylujące między 81 a 120 milionami lewów. Sygnały wysyłane przez bułgarskie władze za granicę były jednoznaczne: „za wolność od Turka płacić mu nie będą”, a „odkupią ją sobie krwią”138. 30 marca/12 kwietnia 1904 roku Bułgaria podpisała z Serbią układ o unii między dwoma państwami139 i Serbia prawdopodobnie opracowała też plany rozbioru Macedonii, ale jednoznacznego potwierdzenia tego w dokumentach archiwalnych nie ma. Sytuacja wewnętrzna w Bułgarii również sprzyjała ogłoszeniu niepodległo- ści. Aż do 1906 roku rządy były stabilne. Walka polityczna między partiami przekształciła się w formę politycznej kooperacji dla dobra kraju. Stolica roz- wijała się bardzo szybko. W roku 1903 otwarto w Sofii pierwszy szpital, w 1905 roku pierwszy bank kredytowy. W 1903 roku po ulicach Sofii zaczęły jeździć pierwsze tramwaje, lampy oświetliły centrum miasta…

4.4.2. Czynniki decydujące o wprowadzeniu regulacji druku w księstwie w latach 1901–1908

W stosunku do obowiązujących od dnia 7/20 maja 1901 roku regulacji Pra- wo o zmianie prawa i rozporządzeń do Prawa druku140, które przyznawały mediom wolność w szerokim zakresie, w latach 1901–1908 dwie pierwsze regulacje, w 1904 i 1907 roku, dotyczyły szczególnej ochrony księcia i nazwano je Prawem o osobie (Закон за особата, PO), z rodzajnikiem określonym na końcu wyrazu (Osobata), aby było wiadomo, kogo dotyczą. Pierwszą regulację Prawo o przestępstwach popełnionych przez druk przeciwko Głowie Państwa i członkom jego rodziny (Закон за престъпленията, извършени чрез печата против Държавния глава и членовете на неговото семейство, DV nr 11 z 16/29 stycznia 1904)141 – wprowadzono ewidentnie po wydarzeniach w Serbii, czyli zamordowaniu rodziny królewskiej i członków

i ziemie” (Кесяков Богдан Душков, 1925, Принос към дипломатическата, op.cit., 1, s. 22–23. Tekst w języku polskim: Rubacha Jarosław, Malinowski Andrzej, Giza Antoni, 2006, Historia Bułgarii 1870–1915. Materiały źródłowe, op.cit., s. 76–77, art. 4 porozumienia). 138 Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 224–225. 139 Tekst: Външна политика на България, Документи и материали, 1995, София, t. 2, s. 112–113. Tekst cytowany z tłumaczenia polskiego: Rubacha Jarosław, Malinowski Andrzej, Giza Antoni, 2006, Historia Bułgarii 1870–1915. Materiały źródłowe, op.cit., s. 81–82. 140 Закон за отмяна на Закона и наредбите по печата, DV nr 100, 12 grudnia 1901, op.cit. 141 Закон за престъпленията, извършени чрез печата против Държавния глава и членове- те на неговото семейство, DV nr 11, 16 stycznia 1904. Rozdział 4. Reglamentacja druku i instytucje medialne w czasach Ferdynanda I Gotha... 169 rządu w maju 1903 roku, i nie miała ona bezpośredniego związku z wewnętrzną sytuacją polityczną w Bułgarii. Rozporządzenie to głosiło, że „osoba Księcia jest święta i nietykalna”142, temu zaś, kto za pośrednictwem druku występuje bądź nawołuje do jego zmiany lub zniesienia instytucji Monarchii, grozi kara więzienia od 5 do 10 lat i grzywna od 5000 do 10 000 lewów143; kto zaś za pośrednictwem druku życzy mu śmierci, podlega karze od 3 do 10 lat więzienia i grzywnie od 3 do 8 tysięcy lewów144. Warto podkreślić, że nowe prawo wprowadzono dopiero po 7 miesiącach od zaistnienia wydarzeń w Serbii. Przyzwolenie społeczne dla nowych regulacji było duże. Jedynie satyryczny „Bălgaran” („Българан”) w dwuwierszu „Ach, jak te prawa druku / kneblują nam usta” (Ах, тез закони за печата запушват ни устата) skomentował je w sposób pejoratywny145. Drugą regulację dotyczącą szczególnej ochrony „Osoby” wprowadzano w Bułgarii 13 marca 1907 roku, wykorzystując incydent, jaki zaszedł podczas otwarcia gmachu nowo wybudowanego Teatru Narodowego w Sofii, gdy grupa studentów wygwizdała księcia Ferdynanda. Regulacje miały szerszy związek z sytuacją polityczną w kraju. 23 października/7 listopada 1906 roku upadł gabinet generała piechoty Ra- cho Petrova (Рачо Петров Стоянов, 1861–1942), zwolnionego z armii w 1896 roku narodowca, ministra wojny w czasie dyktatury Stefana Stambolova. Powo- dem odwołania rządu stały się publikacje w opozycyjnych gazetach „Mir” i „Pryaporetz” („Пряпорец”), głoszące, że przy zakupie broni dla macedońskich organizacji narodowowyzwoleńczych oficerowie (rosyjscy?) powiązani z premierem dopuścili się korupcji i malwersacji finansowych. W 1906 roku w całej Bułgarii rozlały się strajki – najpierw na kolei żelaznej, potem na otwartym zaledwie kilka miesięcy wcześniej uniwersytecie. O sformułowanie nowego gabinetu poproszono Dimităra Petkova (Димитър Николов Петков, 1858–1907) z partii Narodowo-Liberalnej (Народнолибе- рална партия), który był szefem MSW w gabinecie Petrova. Miał on jawnych wrogów w kręgach rosyjskich oficerów związanych z Petrovem, bo torpedował ich decyzje jeszcze w czasie reżimu pełnomocnictw, ale też dysponował w tym gronie oddanymi przyjaciółmi. Przez wiele lat działał w podziemiu macedoń- skiego ruchu narodowowyzwoleńczego, wydawał się więc w danych okoliczno- ściach najbardziej kompetentny, by rozwiązać sprawy korupcji, uzbroić i wspo- móc orężem Macedończyków, profesjonalnie wyszkolić bułgarskie i macedoń- skie czety. Jego atutem było też, że potrafił pokojowo stłumić strajki. Jak już wspomniano, do wprowadzenia nowej regulacji dotyczącej druku wykorzystano incydent, jaki zdarzył się przy oficjalnym otwarciu gmachu Te- atru Narodowego dnia 3/16 stycznia 1907 roku.

142 PO 1904, art. 1. 143 PO 1904, art. 2. 144 PO 1904, art. 3. 145 „Българан”, 30 stycznia 1904. 170 Władza i media w Bułgarii

Teatr wybudowano nowoczesny, na podstawie planów architektonicznych przygotowanych przez europejskich architektów, a na uroczystość jego otwarcia z wielką pompą zaproszono dygnitarzy i akredytowane w Bułgarii misje dyplomatyczne. Był to gmach okazały, choć nie pierwszy z nowo budowanych bu- dynków użyteczności publicznej w Bułgarii. Podczas uroczystości otwarcia teatru grupa studentów wygwizdała publicznie księcia Ferdynanda I, co spotkało się z oburzeniem władz, a sam Ferdynand – uznawszy, że takie zachowanie nie licuje z godnością studenta, zażądał od uczelni ukarania żaków. W ich obronie stanęli inni studenci oraz część uniwer- syteckich wykładowców. To spowodowało, że książę nakazał zamknąć uniwer- sytet, wykładowców zwolnić z pracy, a studentów wcielić do wojska146. Niepokoje społeczne rozlały się po kraju. 11/24 marca 1907 roku zabito w Sofii premiera Petkova. Nie wiadomo, dlaczego i z czyjej ręki zginął. Prasa snuła domysły. Morderstwo to było politycznie groźne w dwóch aspektach. Po pierwsze, po raz pierwszy sięgnięto po życie premiera rządu, a po drugie, morderstwa dokonano jakby symbolicznie na ulicy Car Osvoboditel (Цар Освобо- дител), poświęconej „Wyzwolicielowi”, carowi Rosji Aleksandrowi II, któremu w tym czasie miano też w Sofii odsłonić pomnik147. System polityczny księstwa charakteryzował się w tym czasie występowa- niem wielu partii politycznych o różnej orientacji ideologicznej, reprezentują- cych szerokie spektrum polityczne, obejmujące partie antysystemowe od lewicy po prawicę. W Bułgarii, podobnie jak w Rosji, we Francji czy Włoszech, ist- niały silne partie komunistyczne, ale też silna prawica, co doprowadziło do systemu spolaryzowanego pluralizmu, a w końcu do skrajnych działań politycznych. Zaledwie 3 dni po morderstwie premiera Petkova, 14/27 marca 1907 roku przyjęto w Bułgarii nowe, krótkotrwałe Prawo druku (PD 1907) 148. Miało ono regulować media drukowane, zarówno w sytuacji napięcia społecznego, jak i ewentualnej wojny przed proklamowaniem niepodległości zjednoczonej Buł- garii. Prawo druku opublikowano 2 dni później na łamach gazety „Dărzhaven Vestnik” (DV nr 58, 16/29 marca 1907).

4.4.3. Regulacje druku na wypadek wojny i rewolucji

Nowe Prawo druku podzielono na 4 rozdziały: rozdział I poświęcono zasa- dom ogólnym149, rozdział II – karom150, rozdział III – podległości sądowej i produkcji opatentowanej, rozdział IV – rozporządzeniom przejściowym.

146 Szerzej na ten temat: Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 205–206. 147 Ostatecznie budowany od 1901 roku pomnik Aleksandra II odsłonięto 30 sierpnia/13 wrze- śnia 1907 roku. 148 Закон за печат, DV nr 58, 16/29 marca 1907. 149 PD 1907, art. 1–12. 150 PD 1907, art. 13–27. Rozdział 4. Reglamentacja druku i instytucje medialne w czasach Ferdynanda I Gotha... 171

W artykule 1 ustawodawca formułował definicję druku, określając, że: „Drukiem jest każdy wytwór myśli, przekazany za pomocą druku, litografii, hektografii, różnych rysunków, obrazów, przedstawień i innych znaków symbolicznych”151. W artykułach 2, 5, 6 i 7 określono zasady działania drukarń jako zarejestrowanych firm jednoosobowych lub spółek, opierających swą działalność na kodeksie handlowym, oraz stwierdzono, że niezarejestrowana drukarnia będzie rozumiana jako drukarnia tajna. Organem rejestrującym drukarnie miał być sąd okręgowy152. Ponadto uznano, że druki powinny być opatrzone nazwą wydawcy i drukar- ni153. Wydawcą mógł być każdy pełnoletni obywatel Bułgarii, który posiadał pełnię praw obywatelskich i politycznych, miał stały adres zamieszkania w księ- stwie, nie był karany na podstawie kodeksu handlowego, cywilnego i skarbowe- go, posiadał wykształcenie wyższe lub średnie (przy dodatkowej opłacie 140 lewów opłaty patentowej154). Publikacje książkowe o tematyce politycznej ustawodawca zrównał w prawie z prasą polityczną, natomiast jednokartkowe broszury – z prasą periodycz- ną155. Jedna osoba mogła wydawać tylko 2 gazety jednocześnie156. Odpowiedzialność za przestępstwa w druku pozostawiono w formie niezmienionej z poprzedniego Prawa druku, gdzie najpierw odpowiadał autor, gdy go nie można było ustalić – redaktor, wydawca, drukarz i na samym końcu sprzedawca157. Wydawca – by znieść z siebie odpowiedzialność karną – musiał udowodnić autorstwo innej osoby w stosunku do druku stanowiącego przestępstwo158. Na- kładano kary administracyjne, a gdy wydawca bądź autor nie byli w stanie ich zapłacić, mogły one być zamienione na karę pozbawienia wolności159. Zgodnie z nowymi rozporządzeniami, głównym wykroczeniem było posiadanie tajnych drukarń i niezarejestrowanych gazet, a wysokość grzywien okre- ślono na sumę od 100 do 1000 lewów160. Kto za pośrednictwem druku namawiał do popełnienia przestępstwa, naruszania porządku prawnego w kraju bądź działań narażających kraj na niebezpie- czeństwo wewnętrzne lub zewnętrzne, podlegał karze więzienia od 3 miesięcy

151 PD 1907, art. 1. 152 PD 1907, art. 2, 5–7. 153 PD 1907, art. 3. 154 PD 1907, art. 3 ust. 2–3. 155 PD 1907, art. 3. 156 PD 1907, art. 7. 157 PD 1907, art. 9. 158 PD 1907, art. 10. 159 PD 1907, art. 12. 160 PD 1907, art. 13, 14. 172 Władza i media w Bułgarii do 3 lat i karze grzywny161. Podobnej karze podlegał ten, kto szerzył nienawiść lub promował niechęć do wojska; kto naruszał porządek społeczny, niósł obrazę, złorzeczył innemu162, przy czym ustawodawca rodzaj i wielkość kar odnosił do kodeksu karnego163. Sprawy w kwestii przestępstw w druku rozpatrywały sądy okręgowe164 na osobisty wniosek poszkodowanego165, przy czym władnymi do wniesienia sprawy mogły być też instytucje: Rada Ministrów – jeśli przestępstwo w druku dotyczyło Zgromadzenia Narodowego, jego komisji bądź deputowanych166; minister – jeśli dotyczyło jego osobiście bądź ministerstwa i podległych mu organów; minister spraw wewnętrznych – jeśli przestępstwo dotyczyło naruszania porządku społecznego, szerzenia nienawiści lub niechęci do wojska167. Oskarżony otrzymał szerokie możliwości odwoływania się od wyroku są- du168, ale też po każdym orzeczeniu sądowym był zobowiązany do opublikowania decyzji sądu na pierwszej stronie gazety, drukiem zwykłym.

4.4.4. Analiza porównawcza regulacji druku – stan na 1907 rok

W stosunku do wcześniej obowiązujących regulacji prawnych, w nowym rozporządzeniu wprowadzono, przede wszystkim, definicję druku169 oraz zrów- nano prawa wydawców w prawie handlowym z innymi formami działalności gospodarczej, która podlegała rejestracji na zasadach ogólnych. Jedynym obostrzeniem w wypadku rejestracji działalności wydawniczej był wymóg wyż- szego wykształcenia. Działalność wydawniczą mogła prowadzić też osoba z wykształceniem średnim, ale za dodatkową opłatą administracyjną, która nie przyznawała jej praw „patentowych”170. Poza regulacjami dotyczącymi druku, ochroną objęto wojsko i urzędy pań- stwa każdego szczebla. Warto zwrócić uwagę, że – w odróżnieniu od wcześniej- szych regulacji – nie wprowadzono nakazu umieszczania odpowiedzi ani też nie wprowadzono konieczności publikowania sprostowań przez prasę. Z danej regulacji prawnej w Bułgarii do dziś pozostawiono: odnośnie do działalności wydawniczej – rejestrację prasy na zasadach ogólnych dla firm jednoosobowych bądź spółek, zgodnie z kodeksem prawa handlowego, przy czym wydawanie gazety czy biuletynu traktowano bez szczególnego wyróżnie-

161 PD 1907, art. 16–18. 162 PD 1907, art. 19–25. 163 Kk, art. 235, 235. 164 PD 1907, art. 28. 165 PD 1907, art. 29. 166 PD 1907, art. 30. 167 PD 1907, art. 30 ust. 1–4. 168 PD 1907, art. 33–36. 169 PD 1907, art. 1. 170 PD 1907, art. 2–3. Rozdział 4. Reglamentacja druku i instytucje medialne w czasach Ferdynanda I Gotha... 173 nia tej działalności w sferze usług, ale zniesiono konieczność publikowania spro- stowań i odpowiedzi. Aktualnie prasa bułgarska – poza szczególnym okresem wyborów prezydenckich i parlamentarnych – nie ma obowiązku umieszczania sprostowań czy odpowiedzi; a w czasie wyborów umieszcza takowe, na podstawie odrębnych przepi- sów, tylko w stosunku do informacji na temat tych kandydatów w wyborach, których w okresie przedwyborczym przedstawiano w złym świetle w oczach opinii publicznej. Z kodeksu karnego – z racji również szczegółowych regulacji dotyczących obrazy deputowanych Zgromadzenia Narodowego, członków Rady Ministrów i podległych im urzędników państwowych171 – nie wykreślono przepisów doty- czących kar nakładanych na dziennikarzy za „obrazę dokonaną w miejscu publicznym, głoszoną w druku lub w inny sposób, funkcjonariusza bądź przedstawiciela społecznego w czasie lub z powodu pełnienia przez niego funkcji”172. W 1908 roku zarówno te, jak i pozostałe przepisy nowego prawa druku umo- cowano w znowelizowanym kodeksie karnym – Prawo o uzupełnieniach i zmianach niektórych punktów kodeksu karnego Królestwa Bułgarii z dnia 10/23 lipca 1908 roku173 w artykułach: 56, 72, 105, 120, 122, 123, 124, 172, 173, 174, 230, 236, 538 oraz w nowelizacji Prawa o zmianach w prawie postępowania sądo- wego z dnia 11/24 lipca 1908 roku w artykułach: 641, 642, 643, 644, 645, 646, 647, 648174. We wspomnianych nowelizacjach prawa karnego wprowadzono również kary za przestępstwa dokonane przez druk przeciwko głowie państwa i członkom jego rodziny z 16 stycznia 1904 roku, podporządkowując ochronę księcia zasa- dom ogólnym ochrony urzędników państwowych, co przyjęto w odrębnym akcie wykonawczym z 17 stycznia 1907 roku175. Instytucją uprawnioną do za- kładania spraw w związku z przestępstwami w druku przeciwko monarsze ustanowiono prokuratora generalnego.

171 Kk, art. 30. 172 Kk, art. 30–32, aktualnie art. 147–148. 173 Закон за допълнение и изменение на някои членове на наказателния закон, DV nr 165, 28 lipca 1908; tekst w: Свободата на печата в България 1879–1947, op.cit., s. 124–138. 174 Закон за изменение на Углавното съдопроизводство, DV nr 165, 28 lipca 1908. Tekst w: Свободата на печата в България 1879–1947, op.cit., s. 129–131. 175 Закон за изменение и допълнение на някои членове от закона за престъпленията, извършени чрез печата против Държавния глава и членовете на неговото семейство, DV nr 13, 17 stycznia 1907. 174 Władza i media w Bułgarii

Tabela 2 Władność zgłaszania przestępstw popełnianych w druku z 16 marca 1907 roku

Przestępstwa w druku wobec osób, Władność zgłaszania przestępstw w druku instytucji Książę Prokurator generalny Parlament, komisje, deputowani Prezes Rady Ministrów/osoba fizyczna Rada Ministrów, ministerstwa, urzędy Prezes Rady Ministrów Ministrowie/osoba fizyczna Osoba fizyczna Osoba fizyczna

Źródło: Opracowanie własne.

Z tabeli 2 wynika, że osoby piastujące funkcje państwowe były podwójnie chronione prawem i jako osoby fizyczne, i instytucjonalnie, jako urzędnicy pań- stwa. Rynek reklamy, w tym ogłoszeń oficjalnych państwa, nie podlegał regulacjom nowego prawa druku z 16 marca 1907 roku. Umieszczano je na zasadach ogólnych według stawek wydawców. Dopuszczalna była publikacja za odpłat- nością reklam rynkowych w gazecie „Dărzhaven Vestnik”, oficjalnym biuletynie prasowym państwa.

4.4.5. Analiza porównawcza instytucji medialnych – stan na 1907 rok

W okresie od zjednoczenia narodowego w 1885 roku do ogłoszenia niepod- ległości kraju w 1908 roku nową instytucją medialną stała się Bułgarska Agen- cja Telegraficzna, BTA, istniejąca wewnątrz struktury Ministerstwa Spraw Za- granicznych i obsługująca jego kancelarię. W odróżnieniu od okresu sprzed zjednoczenia Księstwa z Rumelią Wschodnią, poza komunikatami, przygoto- wywanymi do publikacji w gazecie „Dărzhaven Vestnik”, publikowała ona dwa własne biuletyny, drukowane, a nie – jak jeszcze w 1898 roku – pisane ręcznie przez kalkę. Bułgarską Agencję Telegraficzną, BTA pozostawiono w strukturze wewnętrznej Ministerstwa Spraw Zagranicznych, ale od 1905 roku wydawała po 2 biuletyny dziennie176. W stosunku do Drukarni Państwowej regulacje nie zmieniły się. Wydawała ona tylko „Dărzhaven Vestnik” i druki państwowe.

176 Марков Стефан, 1998, Българските държавни институции, op.cit., s. 131. Rozdział 4. Reglamentacja druku i instytucje medialne w czasach Ferdynanda I Gotha... 175

Tabela 3 Instytucje medialne powstałe w Księstwie Bułgarii za czasów księcia Ferdynanda I, 1886–1908, do ogłoszenia niepodległości

Nazwa Założyciel Miejsce Podległość Opublikowano „Dărzhaven Vest- Działa od 28 lipca 1879 roku Ministerstwo Spraw Wewnętrznych nik” Drukarnia Pań- Działa od 2 września 1880 Ministerstwo Finansów stwowa roku Ministerstwo Oświecenia Narodowego Bułgarska Agencja Konstantin Sofia Ministerstwo 17 lutego 1898 Telegraficzna Stoilov – Mini- Spraw Zagra- roku sterstwo Spraw nicznych Zagranicznych

Źródło: Opracowanie własne.

Z tabeli 3 wynika, że w okresie zjednoczeniowym w Bułgarii powstała jedna nowa instytucja medialna i była to BTA, którą w odróżnieniu od gazety „Dăr- zhaven Vestnik” od samego początku umieszczono wewnątrz struktury MSZ. W Bułgarii, w przeciwieństwie do Rosji, powstał wyraźny podział kompetencji ministerialnych w kwestiach podległości państwowych instytucji medialnych. Prawo patentowe zmieniono w 1898 roku177. W nowelizacji ustawy utrzymano podział zawodów na 5 kategorii, autorów i tłumaczy zwolniono z podatku, ale już kategorię wolnego zawodu podzielono na 10 grup, uzależniając wyso- kość podatku od dochodu – w tym również dla wydawców i drukarzy – od 20 do 300 lewów rocznie, przy czym podatek był ustanowiony progresywnie, a nie proporcjonalnie. W stosunku do prawa patentowego ustawodawca podzielił drukarzy i wy- dawców gazet na 3 kategorie podatkowe: I – 80 lewów, II – 40 lewów, III – 20 lewów rocznie, w zależności od dochodu, co nie było wysoką sumą, w porów- naniu do bankierów – od 150 do 2000 lewów, czy towarzystw akcyjnych – ponad 500 tysięcy lewów178. Wydawanie gazety stało się typowym przedsięwzięciem komercyjnym. Nie istniała jednak w księstwie gazeta, która by swój zysk oparła tylko na sprzedaży informacji, nie licząc prasy skandalizującej, która stała się na przełomie wieku nową formą dziennikarstwa w Bułgarii. Większość tytułów, zwłaszcza prasa niszowa, utrzymywała się z subsydiów uzyskiwanych za „polityczną” linię poparcia dla władz. Zmiany do Prawa druku wprowadzano w Bułgarii w reakcji na wydarzenia społeczne i polityczne w kraju i za granicą i obowiązywały one przez krótki czas.

177 Изменения в Закона за патентите, DV nr 16, 21 stycznia 1898. 178 Ibidem. 176 Władza i media w Bułgarii

4.5. Prasa żółta i wyspecjalizowana – nowe formy dziennikarstwa

Zwiastunami żółtej prasy stają się gazety „Otziv” („Отзив”, 1898–18/31 lipca 1901) Pеtăra Petrova (Петър Петров, ?–?) i konkurencyjna wobec niej „Ve- cherna poshta” („Вечерна поща”, 1900–1914; 1919–1924) Stoyana S. Shangova (Стоян С. Шангов, 1867–1925). Publikowały one materiały w stylu sensacyjnym, balansujące na pograniczu prawdy, fałszu i fantazji. Pisały słodkawym językiem bulwarów i siały polityczny zamęt179. Powstała również prasa wyspecjalizowana – gazety handlowe i literackie, jak na przykład „Bălgarski tărgovski vestnik” („Български търговски вестник”), który zajmował się sprawami handlowymi i finansowymi, od 1893 roku ukazy- wał się 2 razy w tygodniu, a od 1897 roku – codziennie. Najbardziej znane pisma literackie z tego okresu, to: „Bălgarski pregled” („Български преглед”, 1893–1900), „Bălgarska sbirka” (1894–1912, 1914– –1915), „Letopisi” („Летописи”, 1899–1905). Mniej wyspecjalizowane gazety były przeznaczone głównie dla mieszkańców wsi, a publikowano w nich teksty o tematyce rolnej wraz z poradami na temat życia180. Większość prasy na rynku bądź należała do partii politycznych, bądź była z nimi finansowo powiązana, lub też przyjmowała od nich subsydia. Typowymi organami partyjnymi były, między innymi, gazeta „Mir” (1894– –1944) – organ prasowy Partii Narodowej (Народната партия), gazeta „Zna- me” (1894–1898) i „Pryaporetz” (1898–1932) – organy Partii Demokratycznej (Демократическата партия), gazeta „Bălgariya” („България”, 1898–1915, 1919–1921) – pismo Partii Postępowo-Liberalnej (Прогресивнолибералната партия), czy „Radikal” („Радикал”, 1905–1948) – organ partii Radykalno- Demokratycznej (Радикалдемократическата партия).

179 Gazeta publikowała na przykład informacje, że „niektórzy ludzie z władzy proponowali redakcji pieniądze, żeby o nich źle nie pisała” (BNB, Български периодичен печат, nr 4934; То- пeнчаров Владимир, 1981, Българска журналистика, op.cit., t. 1, s. 550). 180 Szerzej na temat rynku prasy w Bułgarii tego okresu: Топeнчаров Владимир, 1981, Българска журналистика, op.cit., t. 1 (1885–1903), София 1981; t. 2 (1903–1917), София 1983. Należy jednak przy lekturze uwzględnić zasadę ograniczonego zaufania, zarówno do prezentowa- nego materiału, jak i analizy treści. Rozdział 5

Regulacje druku i instytucje medialne Carstwa Bułgarii w latach 1908–1918

Kolejne wielkie przeobrażenia systemu politycznego Bułgarii przypadły na pierwsze lata XX wieku. Połączona Bułgaria, która miała status autonomii, a funkcjonowała jak niezależne państwo, podjęła próbę zrzucenia zależności od Wysokiej Porty. Po nawiązaniu licznych stosunków dyplomatycznych i pozyskaniu zapewnień o życzliwości otoczenia międzynarodowego, IV Wielkie Zgro- madzenie Narodowe proklamowało 9/22 września 1908 roku niepodległe Car- stwo Bułgarii (Царство България). Dla podkreślenia wagi historycznej wydarzenia IV Wielkie Zgromadzenie Narodowe obradowało w Veliko Tărnovo, gdzie też w 1879 roku przyjęto Kon- stytucję Tărnovską określającą status ograniczony księstwa. W tym samym dniu, 9/22 września, dotychczasowy książę Ferdynand I (1887–10/22 września 1908) przyjął godność cara (1908–1918), i w ten sposób Bułgaria dołączyła do grona niezależnych państw bałkańskich. Wysoka Porta nie starała się przeszkodzić Bułgarii w procedurze ogłaszania niepodległości, gdyż jej pozycja międzynarodowa była trudna, a w czasie negocjacji ustalono, że Bułgaria zapłaci imperium odszkodowanie, które częściowo będzie pochodzić z pożyczki rosyjskiej. Pożyczka ta weszła w poczet niezapła- conej Rosji przez sułtana kontrybucji z 1878 roku i Bułgaria miała ją Rosji spła- cać przez 75 lat1.

5.1. Zmiany systemu politycznego i medialnego przed wybuchem konfliktów bałkańskich (1908–1912)

11/24 czerwca 1911 roku V Wielkie Zgromadzenie Narodowe wprowadziło kilka istotnych zmian do tekstu Konstytucji Tărnowskiej z 1879 roku. Przede wszystkim słowo „Księstwo” zamieniono na „Carstwo” oraz wprowadzono kilka poprawek dotyczących delegacji ustawowych, rozszerzających kompetencje cara kosztem parlamentu. Zmieniono też nazwę konstytucji z Konstytucja Tărnovska na Konstytucja Carstwa Bułgarii (Конституция на Царство България, 1911), a poprzez to, że 45 stron tekstu wraz z podpisami oprawiono

1 Patrz przypis bez numeru, redaktora naukowego w: Jelavich Barbara, 1983, History of the Balkans. Twentieth Century, wydanie w języku polskim, op.cit., s. 53. 178 Władza i media w Bułgarii w srebro, nadano jej nazwę „Srebrnej Konstytucji” (Сребърна конституция, 1911). Car Ferdynand I podpisał nową konstytucję 11/24 czerwca 1908 roku. Spośród delegacji ustawowych najważniejszą zmianą było przyznanie monarsze prawa do podpisywania porozumień międzynarodowych bez zgody parlamentu (art. 17) oraz, że w razie nieobecności cara decyzje miała podejmować Rada Ministrów (art. 19). Pozostałe regulacje (utworzenie 2 nowych ministerstw, określenie 4-letniej kadencji parlamentu) nie miały większego znaczenia dla systemu politycznego czy medialnego kraju. Przepisy dotyczące wolności prasy, słowa i druku zachowano z Konstytucji Tărnowskiej w kształcie niezmienionym. Prasa była wolna i nie można było brać zakładu czy kaucji od drukarza bądź wydawcy. Regulację prasy powiązano z przepisami prawa patentowego, które przy- znawało licencje na działalność drukarską i wydawniczą. Przy czym licencję zawodową zupełną otrzymywały osoby pełnoletnie z wyższym wykształceniem, a niepełną – osoby ze średnim wykształceniem, za dodatkową opłatą, ale bez prawa patentu. Osoby z licencją niezupełną mogły się stać właścicielami dru- karń i periodyków, ale by otrzymać licencję zupełną – musiały wejść w spółkę z osobą spełniającą wymagania patentowe. Cenzury w mediach nie było, a rozpiętość tematyczna, polityczna i gatunko- wa ówczesnej prasy nieodparcie nasuwa skojarzenia z kolorami tęczy. Skojarze- nia bardzo zasadne – zwłaszcza po tym, jak w nowych regulacjach dotyczących wyborów do parlamentu i władz obwodowych, w których wprowadzono system proporcjonalny, gdzie mandaty rozdzielano według liczby głosów otrzymanych na dane partie, nakazano też partiom wybrać sobie reprezentacyjne dla nich kolory. Barwy partii umieszczano na listach wyborczych, by również niepi- śmiennym dać szansę świadomego wyboru politycznego. Mimo napiętej sytuacji politycznej (strajki kolejarzy) i militarnej (wojny z Turcją o Trację, 1911), w przepisach konstytucyjnych nie dokonano zmian instytucjonalnych w sferze mediów, prawa do wolności wypowiedzi, druku czy rozpowszechniania informacji. Nie można też jednak stwierdzić, by ograniczenie wolności słowa i druku nie funkcjonowało w królestwie, szczególnie w czasie wojen bałkańskich (1912–1913) czy I wojny światowej (1914–1919). Cenzu- ra represyjna obejmowała treści wymierzone w monarchę, władze państwa, bułgarskich sojuszników na arenie międzynarodowej. Gazeta „Rabotnicheski vestnik” („Работнически вестник”), organ rewolucyjny socjalistów, pisała prześmiewczo na temat „braku” cenzury w Bułgarii: Sakăzov2: Macie wprowadzoną cenzurę? Todorov3: Nie mamy specjalnej ustawy.

2 Yanko Sakăzov (Янко Сакъзов, 1860–1941), socjaldemokrata, twórca lewicowej gazety „Ob- shto delo” („Общо дело”), organu Bułgarskiej Robotniczej Partii Socjaldemokratycznej (szerocy socjaliści, Българската работническа социалдемократическа партия). W odróżnieniu od marksi- stowskiej gazety „Novo vreme” („Ново време”), „Obshto delo” uważano za gazetę „reformatorską”. 3 Todor Todorov Strashimirov (Тодор Тодоров Страшимиров, 1880–1925) – rewolucyjny działacz lewicowy z Bułgarskiej Robotniczej Partii Socjaldemokratycznej. W 1907 roku decyzją Rozdział 5. Regulacje druku i instytucje medialne Carstwa Bułgarii w latach 1908–1918 179

Sakăzov: I na tym cała rzecz polega!4

5.2. Zmiany w systemie medialnym Bułgarii w czasie konfliktów bałkańskich (1912–1913) i I wojny światowej (1914–1918)

Niepodległość Bułgarii spowodowała powrót do kwestii macedońskiej na arenie międzynarodowej. Serbia, Bułgaria, Grecja i Czarnogóra zawarły wiosną 1912 roku, po raz pierwszy w historii, sojusz przeciwko Osmanom. Wojnę prowadzono na kilku frontach, a powstrzymano pod naciskiem wielkich sił. W maju 1913 roku Bułgaria zyskała Edirne (Adrianopol), ale Grecy zdążyli przed Bułgarami zająć Thessalonikę. Różnice koncepcyjne co do losu zajętych ziem5 oraz nacisk Włoch w sprawie niepodległości Albanii, czego żadna ze stron sojuszu nie przewidywała, spowodowały poważne spory między Bułgara- mi, Grekami i Serbami. W nocy z 16/29 na 17/30 czerwca 1913 roku rząd bułgarski wydał rozkaz ataku na Grecję i Serbię, co okazało się ogromnym błędem, bowiem do walk przeciwko Bułgarii przyłączyły się wojska rumuńskie, czarnogórskie i osmań- skie. Bułgaria znalazła się w sąsiedzkich kleszczach z każdej strony granicy. II wojna bałkańska zakończyła się dla Bułgarii druzgocącą klęską. Poza utrzy- maniem 130-kilometrowego pasa wybrzeża Morza Egejskiego, nie otrzymała ona żadnych ziem macedońskich, straciła Adrianopol i Dobrudżę6. O ile do deklaracji niepodległości Bułgaria przygotowywała się przez kilka lat, a nawet do wojny terytorialnej o Macedonię, o tyle nie była przygotowana do zwrócenia się krajów sąsiednich przeciwko niej po zwycięskiej wojnie z Turcją. Sytuację międzynarodową Bułgarii po ogłoszeniu niepodległości i konfliktach bałkańskich można podsumować słowami jugosłowiańskiego pisarza i dyplomaty Ivo Andricia (Иво Андрић, 1892–1975) z powieści Most na Drinie (Na Drini Ćuprija, На Дрини ћуприја, 1945).

księcia Ferdynanda został wyrzucony z uniwersytetu i wcielony do wojska. Wyjechał do Szwajca- rii, gdzie skończył prawo. W 1920 roku przeszedł do Bułgarskiej Partii Komunistycznej i z jej ramienia rozpoczął aktywną działalność polityczną (był deputowanym w parlamencie), za co został aresztowany, a w 1925 roku zabity na ulicy w Sofii. 4 „Работнически вестник” nr 137, 17 października 1913. Nakład gazety aresztowano 12 grudnia 1912 roku i przez 2 miesiące czyniono jej trudności w ponownej rejestracji. Ponownie ukazała się 15 lutego 1913 roku (Топeнчаров Владимир, 1981, Българска журналистика, op.cit., t. 2, s. 57). 5 Serbia i Grecja chciały podziału ziem macedońskich, podczas gdy Bułgaria wolała szeroką jej autonomię, licząc, że kiedyś Macedonia przyłączy się do Bułgarii. 6 Szerzej na ten temat: Jelavich Barbara, 1983, History of the Balkans. Twentieth Century, wydanie w języku polskim, op.cit., s. 110–114. 180 Władza i media w Bułgarii

Tak to już życie ludzkie jest urządzone (...), że każdy łut dobra jest zaprawiony dwoma łutami zła, że na tym padole nie ma dobroci bez nienawiści ani wielkości bez zawiści, podobnie jak nie ma najmniejszego przedmiotu, który by nie rzucał cienia7. W okresie wojen bałkańskich druk regulowano w sposób oficjalny na podstawie Prawa druku z 16/29 marca 1907 roku, szczególnie przestrzegając prze- pisów chroniących Zgromadzenie Narodowe, jego komisje i deputowanych8, a nade wszystko ministrów i ministerstwa, stano na straży porządku publicznego, zapobiegano szerzeniu niechęci społecznej do wojska9. A w sposób biurokratyczny i podatkowy utrudniano życie prorosyjskiej prasie rewolucyjnej.

5.2.1. Powołanie Dyrekcji Druku jako instytucji wspomagającej BTA

Pierwszą instytucję regulującą administracyjnie działanie mediów w Bułgarii – Dyrekcję Druku (Дирекция на печата, DD) – utworzono pomiędzy wojnami bałkańskimi (1912–1913) a I wojną światową (1914–1919). Powstała ona jako wydział Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Wyznań Religijnych (Министер- ство на външните работи и изповеданията). W rzeczy samej był to kolejny departament przy BTA połączony pod jedną nazwą – Dyrekcja Druku. Przyczyną stworzenia DD były częste i ważne informacje (oficjalne i nieofi- cjalne) z zagranicy oraz z frontu, napływające do Bułgarii w czasie wojen bał- kańskich. To one spowodowały, że pod koniec wojny powołano Dyrekcję Druku z dwoma wydziałami: BTA i Wydziałem Druku. Funkcji BTA nie zmieniono, ale od 9 maja 1910 roku wydawała ona biuletyn pod tytułem „Preglad na chuzhdiya pechat” („Преглед на чуждия печат”, 1910), w którym poza tłumaczonymi na język bułgarski artykułami z prasy zagranicznej publikowano również teksty z gazet krajowych i komentarze redakcji do nich, jak też do tematów poruszanych przez prasę zagraniczną. Z czasem umieszczano w biuletynie teksty własne, odnoszące się do tekstów zagranicznych, krajowych, bądź do sytuacji w kraju i jego otoczenia międzynarodowego. Formuła przedruków i komentarzy własnych spowodowała, że przegląd prasy zagranicznej szybko zmieniono na przegląd prasy w ogóle i ukazywał się on jako „Pregled na Pechata” („Преглед на печата”, od 1910). W czasie wojen bałkańskich BTA rozrosła się personalnie. Poza naczelnikiem zatrudniano w niej również, w ramach struktury MSZ, 2 zastępców naczelnika, 1 osobę odpowiedzialną za służbę BTA, 2 redaktorów i 1 współpra-

7 Андрић Иво, 1945, На Дрини ћуприја, Просвета, Beograd, wydanie w języku polskim: 1956, Most na Drinie, tłum. Kalina Kalita, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź, s. 255. 8 PD 1907, art. 30. 9 PD 1907, art. 30 ust. 1–4. Rozdział 5. Regulacje druku i instytucje medialne Carstwa Bułgarii w latach 1908–1918 181 cownika10. Osoba odpowiedzialna za służbę BTA dbała też o poprawność poli- tyczną rozpowszechnianych przez agencję informacji.

5.2.2. Funkcje BTA

W 1913 roku zmianie uległa polityka kadrowa MSZ wobec BTA. Po raz pierwszy naczelnikiem BTA została osoba spoza struktur MSZ, żołnierz i dziennikarz, na dodatek obcokrajowiec. Yiosif Yakov Herbst (Йосиф Яков Хербст, 1875–1925) – austriacki Żyd, nim objął urząd dyrektora BTA, ukończył akademię wojskową w Bułgarii, słu- żył w bułgarskiej armii w czasie wojny, został ranny na froncie i dał się poznać jako aktywny i wzięty dziennikarz pracujący dla mediów zagranicznych. W 1907 (1905?) roku był jednym z założycieli Towarzystwa Stołecznych Dziennikarzy (Дружеството на столичните журналисти, DSD). Jego poglądy były zdecydowanie bułgarsko-narodowe i konserwatywne11. W BTA – jak się wydaje – jego funkcja była mocno złożona. Znał kilka europejskich języków i tłumaczył depesze zagraniczne dla potrzeb bułgarskiej Rady Ministrów, publikował materiały prasowe w gazetach bułgarskich, a nade wszystko był aktywnym korespondentem z Bułgarii do gazet: wiedeńskich: „Die Zeit” i „Die Neue Freie Presse”, londyńskiej „The Daily Mail” i berlińskiej „Die Vossische Zeitung”, kreując na ich łamach propagandowy wizerunek odnoszą- cej zwycięstwa Bułgarii. Podobnym celom służyły zapewne pierwsze depesze BTA dla agencji zagranicznych, a także stworzona przez Herbsta francuskojęzyczna gazeta propagan- dowa BTA „L’Echo de’Bulgarie”, kopiująca tytuł starej osmańskiej oficjałki. „L’Echo de’Bulgarie” przeznaczono dla odbiorców obcokrajowców, a wy- dawcą było MSZ Bułgarii. Mimo ogromnych strat wojennych w „L’Echo de’Bulgarie” kreowano wizerunek propagandowy Bułgarii jako kraju gospodarczo rozwijającego się, które- mu wojna w zasadzie źle nie służy12, a jeśli spotykają go jakieś niepowodzenia, to tylko ze względu na międzynarodową zmowę i zawiść sąsiadów. Hasła tego typu, poza „L’Echo de’Bulgarie”, formułowano również w prasowych organach narodowców, jak na przykład w gazetach: „Mir”13, „Narodni prava” („Народни права”), „Volya” („Воля”). Poza opisem zmowy międzyna- rodowej przeciwko Bułgarii podawano również codziennie listę jej ofiar, ale głównie uchodźców z krajów sąsiednich szukających w Bułgarii schronienia

10 Денев Панайот, 100 години БТА, op.cit., s. 855. 11 Ibidem. 12 „L’Echo de’Bulgarie” nr 58–51, 10–13 października 1913; nr 66, 19 września 1913; nr 68, 21 września 1913. Szerzej o polityce Bułgarii w czasie wojen bałkańskich oraz I wojny światowej patrz: Илчев Иван, 1990, България и Антантата през Първата световна война, Наука и изкуство, София. 13 „Мир” nr 3997, 10 września 1913. 182 Władza i media w Bułgarii i żywności oraz bułgarskich cywilów ranionych lub zabitych w wyniku działań wojennych14. Po utworzeniu Wydziału Druku (WD), BTA zachowywała również swe pierwotne funkcje. Była sekretariatem informacji nadchodzących i nadawcą treści propagandowych. Natomiast WD pod względem formalnym przypominał dzisiejsze przyrządowe agencje białego wywiadu o funkcjach rozszerzonych o propagandę. Celem Wydziału Druku było śledzenie informacji w zagranicznych i krajowych mediach, tłumaczenie ich i – gdy zachodziła potrzeba – odpowiednie ko- mentowanie do oficjalnych biuletynów BTA i własnych. Pod względem formalnym Wydział Druku powielał po części zadania BTA, nieformalnie jednak za- trudniono tam osoby, które rozkładały publikowane w krajowej i zagranicznej prasie teksty na drobne elementy, doszukiwały się w nich szyfrów i tajnych przekazów, a także kodowały w rodzimych korespondencjach dla prasy krajowej i zagranicznej informacje przeznaczone dla odbiorców własnych tajnych informacji. Szczególna aktywność dziennikarska Yiosifa Yakova Herbsta mogła być w takim kontekście dobrze zrozumiała. Ponadto Wydział Druku systematycznie monitorował około 150 tytułów prasy krajowej i zagranicznej, abonowanej przez DD, jak też informacje w innych tytułach, w których omawiano zagadnienia dotyczące Bułgarii czy jej międzyna- rodowego otoczenia. WD dokonywał również przeglądu reakcji prasy zagranicznej na wysyłane z kraju korespondencje dziennikarskie oraz depesze BTA. Obserwowano gazety krajowe; nawiązywano kontakty z dziennikarzami obcokrajowcami i – w różny sposób – kupowano ich przychylność, a wraz z nią dobry wizerunek Bułgarii w zagranicznych mediach. Wydział Druku wydawał regularnie 4 biuletyny: oficjalny przegląd prasy zagranicznej „Pregled na chuzhdiya pechat”, który z czasem przyjął formę codziennych biuletynów, w których publikowano w całości bądź we fragmentach ukazujące się w prasie zagranicznej teksty o Bułgarii lub o jej międzynarodo- wym otoczeniu. Drugim, nieoficjalnym biuletynem był „Sluzheben pregled na chuzhdiya pechat” („Служебен преглед на чуждия печат”), przeznaczony do użytku wewnętrznego, rozprowadzany według rozdzielnika, dla urzędników państwowych. Poza tymi dwoma przeglądami wydawano również periodycznie gazetę „Izvestiya ot balkanskite strani” („Известия от балканските страни”) oraz „Sedmichen pregled na chuzhdiya pechat” („Седмичен преглед на чуждия печат”), gdzie zamieszczano najważniejsze informacje minionego tygodnia, ukazujące się w prasie zagranicznej na temat Bułgarii czy jej otoczenia między- narodowego15.

14 Szerzej na ten temat: Илчев Иван, 1990, България и Антантата, op.cit. s. 35. 15 Марков Стефан, 1998, Българските държавни институции, op.cit., s. 127–128. Rozdział 5. Regulacje druku i instytucje medialne Carstwa Bułgarii w latach 1908–1918 183

Formy i funkcji tych wydziałów Dyrekcji Druku – BTA i Wydziału Druku – nie zmieniono aż do 1936 roku, kiedy to powołano 3. wydział, mając na celu odciążenie DD od nałożonych na nią zadań. Funkcji instytucji nadzorującej druk i rozpowszechniającej informacje propagandowe, kreujące pozytywny wizerunek kraju nie zmieniono aż do 1991 roku. Podobnie nie zmieniono funkcji BTA. W czasie wojen i pokoju BTA pełniła funkcje sekretariatu informacyjnego MSZ i kancelarii tajnej, łamała szyfry i kodowała własne informacje o charakterze militarnym i strategicznym, prowadziła monitoring prasy i nasłuch radiowy wydarzeń w krajach sąsiednich oraz w Austro-Węgrzech, Niemczech i Rosji. BTA była kuźnią kadr wywiadowczych i kontrwywiadow- czych oraz instytucją socjalizacji politycznej pełniącą też funkcje propagandowe i manipulacyjne.

5.2.3. Radio – telegraf bez drutu

Zainteresowanie Bułgarów radiem zaczęło się jeszcze pod koniec XIX wieku, a pierwsza publikacja jemu poświęcona ukazała się drukiem w 1889 roku. Był to bardzo długi artykuł zatytułowany Próby Hertza i ich znaczenie (Опитите на Херца и тяхното значение), drukowany w czasopiśmie „Iskra” („Искра”)16 w odcinkach przez ponad rok – od 6. numeru w 1889 roku do 10. numeru w 1890 roku17. W tekście tym po raz pierwszy dla określenia radia użyto terminu „telegraf bez drutu” (Телеграф без жица). Pierwsze informacje na temat samego radia w opublikowano Bułgarii w czasopiśmie „Sbornik na poshtite i telegrafite” („Сборник на пощите и телеграфите”) w 1879 roku18. Pierwszy przekaz radiowy przez tak zwany bezprzewodowy telegraf odbył się w Sofii w 1903 roku. Wówczas, jak pisze Veselin Dimitrov, „grupa wojskowych i cywilnych inżynierów oraz techników zademonstrowała emisję z radiostacji niemieckiej firmy «Siemens», specjalnie przywiezionej do Bułgarii, którą przygotowano do emisji radiowej dla celów armii, floty i społe-czeństwa”19. Veselin Dimitrov pisze, że Zgromadzenie Narodowe już w 1905 roku prze- głosowało środki na budowę pierwszej bułgarskiej radiostacji, ale nie poinfor- mowano o tym społeczeństwa20. W tym samym roku na rynku bułgarskim uka- zała się pierwsza książka poświęcona telegrafowi bez kabla autorstwa Borisa Leshtova (Борис Лещов ?–?). Opisując techniczne parametry radia i możliwo-

16 „Искра” nr 6, 1889–nr 10, 1890; publikacja oparta na studium profesora Porfirija Bah- mat’eva (Порфирий Бахматьев) (Димитров Веселин, 1994, История на радиото в България, op.cit., t. 2, s. 15). 17 Димитров Веселин, 1994, История на радиото в България, op.cit., t. 2, s. 15. 18 „Сборник на пощите и телеграфите”, t. 1879, s. 124, za: Димитров Веселин, 1994, История на радиото в България, op.cit., t. 1, s. 16. 19 Димитров Веселин, 2005, История на българското медийно право (радиораз- пръскване), w: Чолаков Радомир, (red.), 2005, Медийно право. Речник на основни понятия, Труд – Вестникарска група България, София, s. 167. 20 Ibidem. 184 Władza i media w Bułgarii

ści jego zastosowania, Leshtov napisał o radiu na pierwszej stronie książki, że „przyszłość należy do niego” 21. Veselin Dimitrov podaje, że na mocy postanowienia Zgromadzenia Naro- dowego Rada Ministrów w tym samym roku zdecydowała o zbudowaniu pierwszej stacjonarnej stacji nadawczej i kilku przenośnych. Przez stacjonarną stację miano nawiązywać stały kontakt z bułgarskimi statkami na morzu, a przenośne radiostacje miały służyć wojsku22. Plany ich budowy jednak nie były publicznie dostępne. Czy wybudowano je, czy nie? – do końca nie wiadomo. Jeszcze na początku 1906 roku nie było woli politycznej do realizacji tego typu planów. Dopiero 8 kwietnia 1908 roku opublikowano carski ukaz nr 8 (Указ No 8 от 8 април 1908 г.), który nakazywał Głównej Dyrekcji Kolei Żelaznych, Poczt i Telegrafów – zgodnie z postanowieniem Rady Ministrów z dnia 11 marca 1908 roku oraz zgodnie z protokołem nr 22 – zamówienie w firmie Marcon Wirless w Londynie dostawy sprzętu dla „jednej przybrzeżnej radiostacji w Warnie na sumę 12 700 lewów”23. Niewiele informacji w literaturze przedmiotu zachowało się na temat tej pierwszej bułgarskiej radiostacji. Wiadomo, że nadano jej imię „Nadеzhda” („Надежда”, bułg. „nadzieja”). Zbudowano ją w Warnie w 1911 roku, ale ze względu na wydarzenia regionalne od razu wykorzystano ją do celów militarnych i morskich. Bułgarskie radio od samego początku traktowano jako telegraf bez kabla i podporządkowano Ministerstwu Kolei Żelaznych Poczt i Telegrafów. Nie- mniej jednak, mimo przejęcia kontroli nad radiem przez wojsko, od samego początku myślano o wykorzystaniu radia jako narzędzia komunikowania spo- łecznego. W 1912 roku, przy okazji oficjalnego otwarcia radiostacji w Warnie, „Varnenski tărgovski vestnik” („Варненски търговски вестник”) w numerze 514 z 6/19 maja 1912 roku pisał o możliwości nadawania przez radio telegra- mów (30 stotinek za słowo) i o planach tworzenia biuletynu informacyjnego dla gazet na bazie „informacji wyłowionych z rozgłośni francuskiej”24. Choć projekt tworzenia biuletynu informacyjnego istniał rzeczywiście, nigdy go nie zrealizowano25. Powodem wstrzymania działalności, a raczej całkowitego przejęcia radiostacji na cele wojskowe, był wybuch w 1912 roku I wojny bał- kańskiej i pogrążenie kraju na 7 lat w chaosie wojennym, aż do traktatu pokojowego w 1919 roku.

21 Лещов Борис, 1905, Телеграф без жици, София. 22 Димитров Веселин, 1994, История на радиото в България, op.cit., t. 2, s. 37. 23 „Сборник на пощите и телеграфите” nr 3–4, 1909, s. 109; cytuję za: Димитров Веселин, 1994, История на радиото в България, op.cit., t. 1, s. 42. 24 „Варненски търговски вестник”, 6 maja 1912. 25 Димитров Веселин, 1994, История на радиото в България, op.cit., t. 1, s. 51. Rozdział 5. Regulacje druku i instytucje medialne Carstwa Bułgarii w latach 1908–1918 185

Po 2 wojnach bałkańskich Bułgaria dysponowała 4 radiostacjami w armii i 1 na statku. Radiostacje – jak podały „Voenni izvestiya” („Военни известия”) – obsługiwało 208 osób26. 12/25 czerwca 1914 roku w Sofii rozpoczęto budowę pierwszej radiostacji przeznaczonej do celów publicznych. W ciągu zaledwie 4–5 miesięcy wybudowano w stolicy antenę wysokości 120 metrów, w pobliżu starego dworca kole- jowego, gdzie aktualnie wznoszą się kominy elektrociepłowni. Otwarcie radiostacji, która rozpoczęła oficjalnie działalność 4/17 październi- ka 1914 roku, odbyło się przy udziale wszystkich ministrów, poza ministrem wojny, by podkreślić jej publiczny charakter, co zauważono w większości miej- scowych gazet, jak „Mir” czy „Utro” („Утро”). Gazeta „Mir” 2 września 1914 roku na pierwszej stronie pisała też, jak „ogromne znaczenie dla kraju ma taka radiostacja”27. Radiostacja jednak nie pełniła takich funkcji, z jakimi aktualnie kojarzymy radio. Miała ona za zadanie przyjmowanie i nadawanie telegramów krajowych i zagranicznych drogą dźwiękową. Do 1918 roku, jeśli przejrzeć zawartość gazet z tamtych lat, radio nie było w Bułgarii wykorzystywane ani jako źródło informacji publicznej, ani też jako jej nośnik. Przez cały czas wojen i krótkich przerw między nimi radio w Bułgarii było wykorzystywane do celów militarnych i od samego początku, jako telegraf bez kabla, leżało w kompetencjach Ministerstwa Kolei Żelaznych, Poczt i Telegra- fów, które w czasie wojen i następujących po nich przewrotów politycznych oraz powojennych falach rządowego terroru podporządkowano MSW i sztabowi generalnemu. Drogą radiową nadawano zaszyfrowane wiadomości własne, przechwytywa- no i deszyfrowano obce, rozpowszechniano rządową propagandę, przyjmowano i nadawano telegramy. Dopiero w 1925 roku radio w Bułgarii zaczęło spełniać funkcje publiczne28 i propagandowe. Wtedy po raz pierwszy, komunistyczny lider Georgi Dimitrov (Georgi Dymitrow, Георги Димитров, 1882–1949) od- czytał przez mikrofon mowę radiową29. Do 1920 roku Bułgaria posiadała 4 radiostacje: jedną o nazwie „Fraga” w Warnie (Фрага, 1908–1912); jedną w Sofii (София, 1914–); jedną w Shume- nie (Шумен, 1917–) i jedną w Kyustendil (Кюстендил, 1920–). Wszystkie

26 „Военни известия” nr 24, 7 maja 1913. Cytuję za: Димитров Веселин, 1994, История на радиото в България, op.cit., t. 1, s. 57. 27 „Мир” nr 4332, 2 września 1914. 28 25 września 1921 roku nadano pierwszą audycję radiową w Sofii, ale w związku z demon- stracjami społecznymi, a jednocześnie uroczystościami pogrzebowymi pisarza Ivana Vazova (zmarł 22 września 1921 roku), nie została ona praktycznie zauważona przez bułgarskie społeczeń- stwo i media. W programie ujęto – jak pisano w gazecie „Zora”: mowę rosyjską i niemiecką; skrzypce solo; śpiew kobiet; wiolonczela solo; śpiew męski; orkiestrę instrumentalną („Зора” nr 703, 1921; „Зора” nr 704, 1921). Program podaję za: Димитров Веселин, 1994, История на радиото в България, op.cit., t. 1, s. 72. 29 Димитров Веселин, 1994, История на радиото в България, op.cit., t. 1, s. 73. 186 Władza i media w Bułgarii radiostacje, poza sofijską, miały regionalny charakter, małą moc i wykorzystywano je głównie do odbioru i wzmacniania sygnałów radiowych nadawanych z Sofii. Jedynie radiostacja w Sofii przechwytywała sygnały z Paryża, Rzymu, Pragi, Berlina i Konstantynopola i nadawała swoje, które, z kolei, odbierały regionalne radiostacje w miejscowościach Warna, Shumen i Kyustendil. Moc anteny sofijskiej określano na 10 kilowatów, przy długości fal od 600 do 2800 metrów. Do sierpnia 1920 roku stacje regionalne wykorzystywano do celów wojskowych, a stację w Sofii również do nadawania i odbioru radiotelegramów30.

5.3. Bułgaria po konfliktach zbrojnych (1912–1918)

Lata wojen i chaosu powodowane wydarzeniami na froncie bałkańskim za- kończyły się dla Bułgarii ogromnymi stratami w terytorium i ludziach31. Na mocy układu bukareszteńskiego z 28 lipca/10 sierpnia 1913 roku zmuszono Bułgarię do oddania Grecji i Serbii prawie całej Macedonii, bez ziem położonych w górnym biegu rzek Struma, Mesta i Strumica, a w zamian za część Tracji Egejskiej – ziem położonych między Mestą a Maricą. Na bazie tego

30 Ibidem, t. 2, s. 69–70. 31 W 1912 roku Bułgaria, Serbia, Grecja i Czarnogóra zawarły sojusz wojskowy, zwany Ligą Bałkańską, skierowany przeciwko Turcji, ale także wymierzony przeciwko dążeniom niepodległo- ściowym Albańczyków i Macedończyków. I wojna bałkańska trwała od 9 października 1912 do 30 maja 1913 roku i zakończyła się zwycięstwem Ligi. Przy podziale zysków z I wojny bałkańskiej Bułgaria stanęła przeciwko Serbii i jej sojusznikom, tocząc z nimi wojnę w okresie 29 czerwca–10 sierpnia 1913 roku. II wojna bałkańska zakończyła się porażką Bułgarii. Niekorzystny dla Bułgarii traktat pokojowy z państwami Ligi podpisano w Bukareszcie 10 sierpnia 1913 roku, a odrębny z Turcją 29 września 1913 roku. I wojna światowa (wielka wojna) trwała od 28 lipca 1914 do 11 listopada 1918 roku. Bułgaria i Turcja stanęły po stronie Państw Centralnych (Austro-Węgry, Niemcy) przeciwko Entencie (Wielka Brytania, Francja, Serbia, Rosja, Japonia, Włochy [od 1915], Stany Zjednoczone [od 1917]. Bułgaria, która na 4,7 miliona mieszkańców zmobilizowała około 877 tysięcy ludzi, skapitulowała 29 września 1918 roku, 30 października padła Turcja, 3 listopada Austro-Węgry, a 11 listopada 1918 roku w lasach Compiegne w Rethnodes podpisano rozejm z Niemcami. Traktaty pokojowe z przegranymi państwami podpisano w latach 1919–1920. Wojna zakończyła się klęską dla Bułgarii. Jej straty w ludziach oszacowano na około 104 tysięcy zabitych i rannych (dane za: Mała Encyklopedia Wojskowa, 1967, praca zbiorowa, t. 1–3, MON, Warsza- wa), a wraz z wojnami bałkańskimi 55 tysięcy zabitych, 105 tysięcy rannych. Gospodarka zaś poniosła straty rzędu 2 miliardów lewów (dane za: Димитров Илчо, 1984, Кратка история на България, wydanie w języku polskim: 1986, Bułgaria, zarys dziejów, op.cit., s. 231–232). W wyniku wojen Bułgaria utraciła prawie całą Macedonię, Dobrudżę Południową, Trację Wschod- nią i Zachodnią, i została zmuszona do zapłacenia reparacji wojennych w wysokości 2 miliardów 250 milionów złotych franków (dane za: Лазаров Иван, Палангурски Милко, Павлов Пламен, Тютюнджиев Иван, 2004, Кратка история на българския народ, Ровита, Велико Търново, s. 301–302). Rozdział 5. Regulacje druku i instytucje medialne Carstwa Bułgarii w latach 1908–1918 187 samego układu Bułgaria utraciła też Dobrudżę Południową na rzecz Rumunii i została zmuszona do zdemilitaryzowania armii (art. 5)32. Z kolei na mocy układu konstantynopolitańskiego z 16/29 września 1913 roku Bułgaria odstąpiła Turcji Trację Wschodnią bez okręgów Malko Tărnovo, Svilengrad i Tzarevo (art. 1)33. W czasie wojen bałkańskich zginęło ponad 55 tysięcy bułgarskich żołnierzy, 105 tysięcy odniosło ciężkie rany, a gospodarka poniosła straty rzędu 2 miliar- dów lewów34. W I wojnie światowej Bułgaria usiłowała odzyskać utracone terytoria, co spowodowało, że doznała dalszych strat terytorialnych, przypieczętowanych 27 listopada 1919 roku traktatem w Neuilly-sur-Seine pod Paryżem. Po I wojnie światowej Bułgaria straciła dodatkowo około 11% swego terytorium w stosunku do stanu z 1914 roku. Poza Dobrudżą Południową – na rzecz Rumunii i Tracją zachodnią oraz częścią okręgu Smolyan – na rzecz Grecji, Bułgaria straciła również pas ziem granicznych na rzecz nowo powstałego Kró- lestwa Serbów-Chorwatów i Słoweńców (Struma, Tzaribrod, Bosilegrad), a w Białomorskiej Tracji, pozostawionej Bułgarii po układzie bukareszteńskim, ustanowiono zarząd sił zjednoczonych. Bułgarię zmuszono też do zapłacenia reparacji wojennych w wysokości 2 miliardów 250 milionów złotych franków (około 450 milionów dolarów), co stanowiło jedną czwartą bogactwa narodowego i było poza możliwościami finansowymi kraju35. Stanisław Starzyński (1853–1935), charakteryzując w 1926 roku powojenne ustroje państw europejskich, pisał: Wojna światowa wstrząsnęła potężnie bryłą świata, jej układami społecznymi, sto- sunkami gospodarczymi i rozdziałem dóbr; podziałała jak każdy wulkaniczny, eruptywny wybuch, wydobywając na wierzch warstwy nowe, bądź takie, których poprzednio wcale nie było, bądź te, które były u dołu, usuwając natomiast na drugi plan warstwy dotąd przodujące. Przewartościowała wszystkie wartości, tak w rzeczach, jak w ludziach tkwią-

32 Umowa o pokoju między Bułgarią z jednej strony a Grecją, Czarnogórą, Rumunią i Serbią z drugiej strony, podpisana 28 lipca/10 sierpnia 1913 roku w Budapeszcie wraz z 4 protokołami do art. 2, 3, 4, 5 ratyfikowana przez Rumunię, Serbię i Grecję 7 sierpnia 1913 roku, a przez Czarnogó- rę – 18 sierpnia 1918 roku, w: История на Българите 1878–1944, w: Документи, op.cit., s. 215– –218; tekst po polsku: Rubacha Jarosław, Malinowski Andrzej, 2006, Historia Bułgarii, op.cit., s. 122–126. Bułgarzy podpisali ten akt, mając nadzieję, że mocarstwa poddadzą go rewizji (Stawowy-Kawka Irena, 2000, Historia Macedonii, op.cit., s. 169). 33 Umowa o pokoju między Bułgarią i Turcją, podpisana w Konstantynopolu 16/19 września 1913 roku, w: История на Българите 1878–1944, w: Документи, op.cit., s. 219–224; tekst po polsku w: Rubacha Jarosław, Malinowski Andrzej, 2006, Historia Bułgarii, op.cit., s. 130–166. 34 Димитров Илчо, 1984, Кратка история на България, wydanie w języku polskim: 1986, Bułgaria. Zarys dziejów, op.cit., s. 231–232. 35 Лазаров Иван, Палангурски Милко, Павлов Пламен, Тютюнджиев Иван, 2004, Кратка история, op.cit., s. 301–302; reparacjom towarzyszyła też zapłata w naturze w wysokości 13 500 krów, 125 byków, 12 500 koni i 2500 mułów (Bell John D., 1977, Peasants in Power: Alexander Stamboliski and the Bulgarian Agrarian National Union, 1899–1923, Princeton University Press, Princeton, s. 194). 188 Władza i media w Bułgarii

ce, a pod tym ostatnim względem dokonała tego na korzyść siły muskularnej, na nieko- rzyść zaś umysłowej. Na obyczajność wpłynęła ujemnie, a zwłaszcza obniżyła poziom moralny, co się zresztą łatwo tłumaczy tem oswojeniem się z zniszczeniem życia, wolno- ści i mienia, jakie jest niestety codzienną treścią akcji wojennej; dorobkowi kulturalnemu i poziomowi cywilizacyjnemu zadała krzywdy niepowetowane36. Wpływ wojny na życie narodowe zaważył na lawinowym wzroście poparcia dla ugrupowań lewicowych. Permanentny kryzys polityczny w Bułgarii rozpoczął się zaraz po I wojnie światowej. Ogromne straty wojenne spowodowały, że lewicowe organizacje i partie polityczne prowadziły zakulisowe rozmowy z bolsze- wicką Rosją o przyjęciu Bułgarii i Macedonii pod jej skrzydła. Nie była to tylko bułgarska tendencja w owych czasach. Polityczny chaos powodowany wojennym wyniszczeniem i napierającą ideologią komunistyczną ogarnął wówczas też mię- dzy innymi Albanię, Jugosławię, Węgry. Stanisław Starzyński pisał: Sama wojna wywoływała skutki niezamierzone i zamierzone, z czem łączyło się powstanie licznych państw nowych37, a zniknięcie tylko jednego dawnego (i to należącego do kategorii „drobnoustrojów”38), odrodzenie niektórych państw dawnych, oraz zmiana formy rządu i ustroju państwowego w państwach pokonanych39, z wyjątkiem Bułgariji, gdzie nastąpiła tylko zmiana „cara” Ferdynanda na jego syna Borysa40.

5.4. Abdykacja Ferdynanda I, zmiany systemu politycznego i medialnego Bułgarii po I wojnie światowej

Klęska militarna Bułgarii spowodowała, że car Ferdynand I abdykował na rzecz swego syna, cara Borysa III (Borys, цар Борис III, 3 października 1918–

36 Starzyński Stanisław, 1926, Powojenny ustrój państw europejskich, wydanie drugie, rozszerzone i uzupełnione, nakładem Krakowskiej Spółki Wydawniczej, Kraków, s. 6. 37 Islandia przekształciła się z prowincji duńskiej w samodzielne państwo złączone z Danią unią związkową (30 listopada 1918). Irlandia 5 grudnia 1922 roku usamodzielniła się jako dominium angielskie (Saorstät Eireann), Czechosłowacja (z Rusią Przykarpacką) określa się jako republika demokratyczna (konstytucja z dnia 29 lutego 1920, Jugosławia (Zjednoczone Królestwo Serbów- Chorwatów i Słoweńców) jako monarchia parlamentarna (konstytucja z 28 czerwca 1921). Powstała Republika Estonii, Republika Łotewska, Litwa Kowieńska, Rzeczpospolita Finlandzka (szerzej na ten temat: Starzyński Stanisław, 1926, Powojenny ustrój państw europejskich, op.cit., s. 9–26). 38 Starzyńskiemu chodzi o Czarnogórę, która weszła w skład Jugosławii – przyp. aut. 39 Turcja zmieniła system polityczny w wyniku zbrojnego ruchu anatolskiego. W 1922 roku przelała władzę na Wielkie Zgromadzenie Narodowe, które w 1923 i 1924 roku uchwaliło złożenie z tronu dawno zbiegłego z kraju sułtana i proklamowało republikańską formę rządów, 24 maja 1924 roku przyjęło konstytucję. Węgry w 1918 roku oderwały się od Austrii i weszły pod wpływy rewolucji rosyjskiej, w ciągu 6 miesięcy 1919 roku funkcjonowały jako Republika Rad (Magyar Tanácsköztársaság); Austria Związkowa, Rzesza Niemiecka zostały rozbite na małe państewka o szerokich kompetencjach partykularnych (krojonych). (Szerzej na ten temat: Starzyński Stani- sław, 1926, Powojenny ustrój państw europejskich, op.cit., s. 60–64, 71–77). 40 Starzyński Stanisław, 1926, Powojenny ustrój państw europejskich, op.cit., s. 7. Rozdział 5. Regulacje druku i instytucje medialne Carstwa Bułgarii w latach 1908–1918 189

–28 sierpnia 1943), a na wewnętrznej scenie Bułgarii starły się ze sobą dwie dominujące ideologie lewicowe: Bułgarski Ludowy Związek Chłopski (Българ- ски земеделски народен съюз, БЗНС) – „oryginalny, zrodzony i wychowany w Bułgarii” twór ideologiczny, przekształcony w 1919 roku w doktrynę państwa chłopskiego pod przywództwem premiera Aleksandra Stamboliyskiego (Al- eksandăr Stambolijski, Александър Стоименов Стамболийски, 1879–1923)41 oraz rywalizująca z nim, powstała w 1919 roku z wąskiej frakcji Partii Socjal- demokratycznej, Bułgarska Partia Komunistyczna (Комунистическата партия), która na rodzimy grunt usiłowała „skopiować rosyjski bolszewizm”42. Obok nich występowały partie i ugrupowania liberalne, i to właśnie je obarczano winą za poniesioną na frontach klęskę. Podczas gdy ideologia importowana z Rosji za podmiot zmian obierała pro- letariat pracujący miast, źródłem siły rodzimej miała się stać wieś, a szczególnie biedne, średnio zamożne i bezrolne chłopstwo. W ujęciu historycznym w Bułga- rii nie wykształciła się ani silna arystokracja miejska, ani ziemiańska.

41 Aleksander Stambolijski to premier Bułgarii w latach 1919–1923 z ramienia Bułgarskiego Narodowego Związku Chłopskiego, wcześniej – deputowany XIV (1908–1911), XVI (1913), XVII (1914–1915), XVIII (1919–1920), XIX (1920–1923) i XX (1923) Zgromadzenia Narodowego, a w 1911 roku – Wielkiego Zgromadzenia Narodowego. Jego rządy określa się jako dyktaturę chłopską. Zamordowano go w czasie przewrotu w 1923 roku, za: Ташев Ташо, 1999, Министр- ите на България 1879–1999, op.cit. 42 Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 356–357.

Rozdział 6

Media i władza w doktrynie etatystycznej (1919–1934)

6.1. System polityczny i gospodarczy Bułgarii po I wojnie światowej

Klęska militarna w drugim konflikcie bałkańskim oraz I wojnie światowej, które przyniosły Bułgarii ogromne straty w ludziach i nakładały duże reparacje, spowodowały kryzys gospodarczy i załamanie ducha narodowego. We wszystkich koncepcjach politycznych w Bułgarii, od skrajnej lewicy po skrajną prawi- cę, w doktrynie politycznej głoszono konieczność ingerencji państwa w prywatny sektor gospodarczy. Po wyborach parlamentarnych 19 sierpnia 1919 roku partie lewicowe, o których rzeczywistej sile decydował chłopski elektorat, zdobyły w Bułgarii większość mandatów w 237-osobowym parlamencie. Partia chłopska Aleksan- dra Stamboliyskiego uzyskała najwięcej, bo 85 miejsc, podczas gdy skrajni socjaliści, którzy w międzyczasie stali się komunistami – 47, a inni socjaliści – 38 miejsc w parlamencie. Partie demokratyczne i liberalne zdobyły 66 miejsc, tak że przewaga sił lewicowych okazała się przygniatająca. Żadna z nich jednak nie była w stanie utworzyć rządu większościowego, zaś do koalicji nie dążyły ze względów programowych1. Nastroje polityczne w społeczeństwie były na tyle burzliwe, że 3 grudnia 1919 roku car wydał ukaz Prawo o gwarantowaniu wolności zebrań (Закон за гарантиране свободата на събранията, 1919), który składał się tylko z jednego artykułu: Kto przemocą, zastraszaniem, okrzykami lub w inny sposób będzie próbował rozpę- dzić zebranie obywateli, podlega karze więzienia do trzech lat (...). Osoba, która rozpędzi zebranie, podlega karze więzienia do 5 lat (art. 1)2. Bułgarscy historycy, Elena Statelova i Stoycho Grăncharow, piszą, że na kryzys polityczny nałożyła się fala strajków w kraju i demonstracji społecznych, które od 29 grudnia 1919 do 3 stycznia 1920 roku przekształciły się w masowe

1 Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 360. 2 Закон за гарантиране свободата на събранията, Ukaz nr 362 z 3 grudnia 1919 roku, DV nr 198, 3 grudnia 1919. 192 Władza i media w Bułgarii akcje antyrządowe, do których stłumienia premier Stamboliyski wystawił wojsko i milicję3. Sto trzydzieści pięć strajków, w których uczestniczyło ponad 80 tysięcy ludzi, brutalnie rozgromiono4, a o rozpętanie strajków rząd oskarżył socjalistów, komunistów i liberałów5. Ze względu na presję opinii publicznej i grup nacisku, premiera zmuszono do złożenia dymisji. Skala posunięć etatystycznych wprowadzonych w całym kraju od 1919 roku może być porównywalna do zmian wprowadzanych po rewolucji w Rosji w latach 1918–1920, czy Węgierskiej Republice Rad. Etatyzm stał się koncepcją doktrynalną dla państwa przeżywają- cego gospodarczy i narodowy kataklizm6. W przedterminowych, niewolnych od manipulacji, wyborach przeprowadzonych w marcu 1920 roku partia chłopska zyskała 110 miejsc w 237-osobowym parlamencie7 i 21 maja 1920 roku Stamboliyski ponownie powołał rząd, tym razem większościowy, bowiem Bułgarski Ludowy Związek Chłopski w mię- dzyczasie przeciągnął na swoją stronę część elektoratu i jednocześnie zmniejszono liczbę miejsc w parlamencie, likwidując 13 mandatów, z czego 9 z partii komunistycznej8. Stamboliyski mógł rządzić samodzielnie i zamierzał nakręcić koniunkturę gospodarczą kraju poprzez rozległą działalność inwestycyjną państwa. Obiecy- wał chłopom wiejską sielankę, elektryczność, telegraf i kino9, choć w rzeczywi-

3 Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 361. 4 Ibidem. 5 Barbara Jelavich pisze, że „Ciekawostką jest, że w Bułgarii, kraju o najsłabszym zapleczu przemysłowym na Bałkanach, rozwinął się najprężniej ruch socjalistyczny o marksistowskim programie” (Jelavich Barbara, 1983, History of the Balkans, wydanie w języku polskim, op.cit., t. 2, s. 153). 6 Etatyzm stosowano również w USA i Europie Zachodniej po wielkim kryzysie (Great De- pression, Great Slump, 1929–1933), którego skutki najsilniej odczuło, rolnictwo i przemysł, a w Niemczech stał się on nawet jednym z elementów sukcesu politycznego Adolfa Hitlera. Można uznać, że doktryna ta jest dominująca w chwilach załamania systemu gospodarczego i politycznego kraju. 7 Bułgarska Partia Komunistyczna otrzymała 50 miejsc, Partia Demokratyczna – 24, Partia Lu- dowa – 14, BRSDP – 9, Partia Postępowo-Liberalna – 6 mandatów (www.bgrod.org). 8 Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 361–362. 9 „Bułgaria będzie «modelowym państwem rolniczym», którego miasteczka i wioski będą wolne od zabłoconych, krętych uliczek i ludzkich pijawek. Będą one dysponować zdrową wodą pitną, zalesionymi parkami, nowoczesnymi nawozami, telegrafem, telefonem i światłem elektrycznym. Będą również posiadać wysoce rozwinięty ruch spółdzielczy oraz gęstą sieć kolejową (...). Będzie miała «Dom Rekreacji Rolnej», w którym prezentować się będzie wykłady, sztuki teatralne i filmy, a rolnicy będą mogli posłuchać nagrań z «najwybitniejszymi przemowami najtęższych oratorów»” (Bell John D., 1977, Peasants in Power: Alexander Stamboliski and the Bulgarian Agrarian Natio- nal Union, op.cit., s. 160, podaję w tłumaczeniu na język polski: Jelavich Barbara, 1983, History of the Balkans, wydanie w języku polskim, op.cit., t. 2, s. 183). Rozdział 6. Media i władza w doktrynie etatystycznej (1919–1934) 193 stości przygotował im represje polityczne, konfiskatę majątków i więzienne cele. Pomarańczowa dyktatura, od barw partii chłopskiej Stamboliyskiego, siała terror w wsiach i miastach. Podobnie jak w ZSRR czy Węgierskiej Republice Rad, etatyzm w Bułgarii przyjął skrajne formy walki z własnością prywatną, powodując, że jego ofiarą stali się chłopi, rzemieślnicy, bankierzy, fabrykanci, a nade wszystko obszarnicy ziemscy i media. Przy pomocy paramilitarnych oddziałów chłopskich – Pomarańczowej Gwardii (Оранжева гвардия, сопа- джии)10 – rząd zmuszał chłopów, bankierów i fabrykantów do tworzenia przedsiębiorstw-spółek o prywatno-państwowym kapitale mieszanym, a gdy propozycje nie znajdowały posłuchu – nacjonalizował ich majątki. Media miały pozytywnie nagłaśniać doktrynę etatyzmu o podłożu socjalistycznym i ideę konfrontacji społecznej, która przyświecała rządowi Stamboliyskiego od samego początku. Nawet w najbliższym otoczeniu politycznym Stamboliyski szukał wrogów, zmowy i układu. Naturalny opór klasycznych właścicieli czynników produkcji, jak ziemia, kapitał i praca, powodował, że czynniki te stały się, w rozumieniu doktryny państwa, pożądanymi środkami produkcji, a to oznaczało, że człowieka (właści- ciela ziemi, kapitału, a również rąk do pracy) sprowadzono do roli przedmiotu, o którego posiadanie należało stoczyć polityczną walkę. Miał ją wygrać ten, kto posiadł kontrolę nad środkami produkcji – tak zresztą można interpretować w sposób najprostszy koncepcję marksizmu-leninizmu. W celu realizacji planów politycznych najpierw uchwalono, że państwo posiada monopol na handel zbożem i wyrobami mącznymi, następnie wprowadzono około 100 rozporządzeń, które w sposób zorganizowany przekształcały Buł- garię w kraj małorolnych chłopów, zrzeszonych w państwowe organizacje ko- operacyjne na wzór sowieckich kołchozów11 i sowchozów12. Elena Statelova i Stoycho Grăncharow piszą, że przejmowano nieużytki i ziemie obszarników, konfiskowano grunty orne o powierzchni powyżej 300 hektarów oraz lasy i łąki powyżej 500 hektarów, zabierano majątek miejskiej burżuazji, a także i Cerkwi prawosławnej w procesie sekularyzacji13. Niepokornych chłopów, fabrykantów i bankierów oddawano pod sąd bez prawa do obrony. Inteligencję zaś – jak wynika z opublikowanych w 1994 roku

10 Jest to nieoficjalna nazwa jednostek paramilitarnych Aleksandra Stamboliyskiego, które brutalnie tłumiły strajki i demonstracje oraz wszelkie przejawy opozycji w Bułgarii na początku lat 20. XX wieku. 11 Ros. колхоз, czyli gospodarstwo kolektywne (коллективное хозяйство), tworzone w celu osiągnięcia większej wydajności, na podstawie przymusowego przejęcia ziem od indywidualnych rolników na rzecz państwa i wymuszonej na nich pracy byłego właściciela. 12 Ros. совхоз, czyli gospodarstwo sowieckie (советское хозяйство), tworzone z ziemi zare- kwirowanej od dawnych wielkich właścicieli ziemskich. 13 Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 363. 194 Władza i media w Bułgarii obserwacji Stefana Popova (Стефан Попов, 1906–1989) – „gięto, by sprowa- dzić ją na słuszną drogę, nawet jeśli ceną miało być jej zniszczenie”14. Oficerów i weteranów wojennych, pisarzy, a szczególnie dziennikarzy wła- dza umieściła na specjalnym celowniku. Instytucje państwa gorliwie wkraczały w ich życie zawodowe i sferę prywatną. Pomarańczowe flagi wywieszano na znacjonalizowanych budynkach, wydawano pomarańczowe banknoty, na kolor pomarańczowy lakierowano ministerialne samochody, atramentem w kolorze pomarańczy pisano rządowe rozpo- rządzenia i wydawano wyroki śmierci15. Szaleństwo władzy – gdyby użyć słów Barbary Tuchman16 – ogarnęło w latach 20. XX wieku nie tylko Rosję i Węgry, ale też Bułgarię, z tym że w odróż- nieniu od węgierskiej rewolucji astrów, było ono rodzimego chowu17. Oba kraje – Węgry i Bułgaria – traktaty pokojowe po I wojnie światowej przeżywały jako tragedię narodową. Szukano winnych, wyładowywano emocje w rozliczaniu „rachunku sumienia”. W doktrynie bułgarskiej winnymi klęski militarnej z cza- sów wojen mieli być wszyscy, którzy nie współrządzili z agrarystami: liberało- wie, komuniści, umiarkowani socjaliści. Wszystkich wrogów reżimu nazywano bolszewikami. W marcu 1920 roku gazeta „Zemedelsko zname” („Земеделско знаме”, 1902–1934)18, rządowy organ partii chłopskiej, opublikowała na pierwszej stronie tekst – manifest pod tytułem Bolszewikom po bolszewicku19, w którym pisano: W sposób zgodny z prawem przejmie się majątki komunistów w miastach, a ich samych zamknie w odosobnionych miejscach, na przykład na burgaskich bagnach, by mogli tam budować swoje komunistyczne królestwo20. W zaledwie 2 lata pomarańczowa dyktatura znacjonalizowała fabryki, banki i firmy ubezpieczeniowe, zmusiła do ucieczki z kraju komunistów i demokra- tów, chłopów i inteligencję, wcieliła do paramilitarnych oddziałów ponad 300

14 Попов Стефан, 1994, Българската идея, ИК „Летописи”, София, s. 23. 15 Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 369. 16 Tuchman Barbara, 1984, The March of Folly: From Troy to Vietnam, wydanie w języku polskim: 1992, Szaleństwo władzy, tłum. Maria i Andrzej Michejdowie, Książnica, Londyn. 17 Węgry po traktacie w Trianon w Wersalu (4 czerwca 1920) straciły trzy czwarte terytorium (patrz bliżej: Felczak Wacław, 1997, Historia Węgier, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków– –Gdańsk, s. 319). 18 Gazeta „Zemedelsko zname” po przerwie na lata wojny zaczęła wychodzić ponownie 10 września 1917 roku jako organ prasowy partii chłopskiej, gdzie redaktorami byli: Delyo Geor- giev (Дельо Георгиев ?–?) i Spas Duparinov (Спас Дупаринов), przy czym ten ostatni pełnił funkcje redaktora naczelnego gazety w latach 1917–1918, a od 1918 do 1920 roku zastępcy redaktora naczelnego. W okresie od 14 marca do 9 czerwca 1923 roku stał na czele Ministerstwa Spra- wiedliwości z ramienia partii chłopskiej. 19 На болкевици по болшевицки, „Земеделско знаме”, 12 marca 1920. 20 Cytuję za: Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 361. Rozdział 6. Media i władza w doktrynie etatystycznej (1919–1934) 195 tysięcy ludzi, a do obowiązkowych brygad budowlanych zmuszonych do robót publicznych – każdego mężczyznę od 20. i kobietę od 16. roku życia21. Założe- niem ideologicznym tych zmian miało być przybliżenie ludzi do ziemi i wymie- szanie klas społecznych. Stefan Stamboliyski wierzył, że przekształci Bułgarię w „modelowe państwo rolnicze” i żeby to osiągnąć, sięgnął po wszystkie znane mu czynniki produkcji: ziemię chłopów, kapitał fabrykantów i bankierów oraz po pracę tych, którzy nie posiadali ani ziemi, ani kapitału, czyli młodzieży, z której formułował przymu- sowe brygady robotnicze. W każdym z tych przypadków człowieka uprzedmiotowiono i zinstrumentalizowano, jakby miał pełnić tylko rolę narzędzia wy- twórczego w służbie państwu. Informację i człowieka, który jej dostarcza, rów- nież uprzedmiotowiono. Dziennikarz miał służyć interesowi publicznemu, a interesem tym miało być bezgraniczne popieranie działań władzy politycznej. Stan zniewolenia mediów, zinstrumentalizowania pracy dziennikarza i uprzed- miotowienia człowieka w Bułgarii trwał nieprzerwanie do 1991 roku, czyli ponad 70 lat. Oznacza to, że ze względu na okres i formę zniewolenia mediów bułgarski system medialny w skali Europy może być porównywalny tylko do Rosji i byłego ZSRR.

6.1.1. Powstanie nieformalnego Związku Dziennikarzy

W 1919 roku powstał w Bułgarii nieformalny Związek Dziennikarzy (ZD), który nie zarejestrował oficjalnie żadnej działalności, a miał na celu jedynie niesienie „pomocy finansowej dla swoich biednych członków”. 15 lutego 1920 roku zorganizował on w Teatrze Narodowym koncert, w rocznicę 1. spotkania tej nieformalnej grupy wsparcia22. Związek utworzył 3 fundusze: „Dom dziennikarski”, „Fundusz emerytalny” i „Fundusz pomocowy” 23. Dwa ostatnie miały nieść stałą i jednorazową pomoc zapomogową, a 1. finansować arendę miejsca zebrań, a z czasem budowę wła- snego ośrodka24.

21 Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 369. 22 Новакова Камка, 1998, Кратка история на журналистическите организации в България, w: Милев Симо (red.), Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапублицистика, Балкан медиа, София, t. 2, s. 745. 23 Ibidem. 24 Ibidem. 196 Władza i media w Bułgarii

6.2. Od wolności do podległości – media i władza w autorytarnym reżimie chłopskim Aleksandra Stamboliyskiego (1919–1923)

Aleksandăr Stamboliyski twierdził, że społeczeństwo bułgarskie nie dzieli się na klasy, lecz na warstwy społeczne, a ponieważ najliczniejszą warstwą w Bułgarii byli chłopi, na nich budował swój polityczny kapitał. Historia poka- zała, jak bardzo się mylił. Lata 1919–1933 w Bułgarii to modelowy wręcz przykład walki klas: chłop- skiej, robotniczo-chłopskiej, burżuazji i arystokracji wojskowej. W każdej z tych walk przypisywano mediom podobne funkcje. Miały one głosić chwałę posiada- cza środków produkcji. Agraryści formalnie podporządkowali sobie w latach 1921–1923 prasę, przekształcając ją w narzędzie rządowej propagandy25. Przede wszystkim na początku lat 20. ubiegłego wieku przewidziano w przepisach dotyczących druku stanowisko redaktora-cenzora, który miał być odpowiedzialny za treści ukazujące się w gazetach, książkach i periodykach. W ten sposób ponownie wprowadzono w Bułgarii cenzurę prewencyjną, a obowiązek cenzorski spoczął na wydawcy. W mowie przed parlamentem minister sprawiedliwości Aleksandăr Radolov (Александър Радолов, 1883–1945), którego należy uznać za jedną z najważ- niej-szych osób reżimu, i który stał również na czele MSW26, motywował ko- nieczność wprowadzenia nowych regulacji, twierdząc, że druk jest najmocniejszym narzędziem oddziaływania na społeczeństwo i z tego też powodu przestęp- stwa popełniane za pośrednictwem druku powinny być srogo ścigane27. We wszystkich krajach druk jest najmocniejszym narzędziem rozwoju kultury, a w krajach demokratycznych też najmocniejszym środkiem politycznego wydźwigania się narodów (...). Druk jest wolny (...). Należy jednak wprowadzić ostre rozróżnienie mię- dzy wolnością druku a przestępstwami popełnianymi za pośrednictwem druku (...). W druku, częściej niż gdziekolwiek indziej, mogą być dokonywane przestępstwa, a prze- stępcy pozostają bezkarni (...). Takie przestępstwa mogą zastraszać obywateli, podkopy wać ich morale i przyszłość całego kraju (...). Wydawcy i drukarze, którzy nie mogą sami

25 Марков Стефан, 1998, Българските държавни институции, op.cit., s. 132. 26 W rządzie Stamboliyskiego Aleksandăr Radolov stał na czele Ministerstwa Sprawiedliwości od 21 lutego 1920 do 9 listopada 1921 roku (Ukaz nr 3, DV nr 261, 21 lutego 1920; Ukaz nr 16, DV nr 179, 9 listopada 1921); pełnił obowiązki ministra kolei żelaznych, poczt i telegrafów od 24 października do 9 listopada 1921 roku (Ukaz nr 14, DV nr 167, 24 października 1921; Ukaz nr 16, DV nr 179, 9 listopada 1921); ministra spraw wewnętrznych i zdrowia narodowego od 9 listopada 1921 do 5 stycznia 1922 roku (Ukaz nr 16, DV nr 179, 9 listopada 1921; Ukaz nr 1, DV nr 226, 5 stycznia 1922) oraz ministra handlu, przemysłu i pracy od 5 listopada do 14 marca 1922 roku (Ukaz nr 1, DV nr 226, 5 stycznia 1922; Ukaz nr 7, DV nr 279, 14 marca 1922). 27 Stenogram: Законопроект за печата и мотивите към него, внесен от Министерство на правосъдието на 21 ноември 1921 r. във Втората редовна сесия на XIX-то Обикновено народно събрание, tekst w: Свободата на печата в България 1879–1947. Документален сборник, op.cit., s. 132–135). Rozdział 6. Media i władza w doktrynie etatystycznej (1919–1934) 197

nadzorować treści umieszczanych w druku, powinni zatrudnić redaktorów, którzy będą to za nich robić (...). Dopóki prości ludzie wierzą, że wszystko, co drukiem napisane, jest prawdą, trzeba zaostrzyć przepisy, a i wziąć pod uwagę należy, że w Anglii, Francji i Niemczech są one jeszcze bardziej ostre28. Radolov zaproponował nowe, składające się z 13 artykułów, Prawo druku (PD 1921)29, w którym zrównano przestępstwa w druku z innymi realnie popeł- nianymi przestępstwami i podporządkowano je kodeksowi karnemu. Jeśli autor mieszkał w carstwie, to wydawca i drukarz nie byli prześladowani30. Jeśli wy- dawcą lub redaktorem było stowarzyszenie, to odpowiedzialność spadała na całe stowarzyszenie. Wydawcy i drukarze mogli zatrudniać do pomocy redaktorów, ale, aby uznać, że redaktora wyznaczono, jego nazwisko musiało być umieszczone na każdej stronie druku. Redaktorem mógł być każdy pełnoletni obywatel Bułgarii niepozbawiony praw obywatelskich i politycznych31. Za przestępstwo dokonane za pośrednictwem druku miał odpowiadać redaktor wraz z autorem32, a ewentualne nałożone kary finansowe mieli między sobą dzielić autor, redaktor i wydawca, jako zamawiający dzieło33. Prawo druku wprowadzało konfiskatę i niszczenie utworów drukowanych34; zaś osoby przedrukowujące bądź publikujące treści zawarte w innych publikacjach, poprzez które popełniono przestępstwo, miały być tak samo za nie odpo- wiedzialne35. Utwory publikowane konfiskowano i niszczono ze względu na złamanie prawa bądź z racji ochrony interesu publicznego36. Art. 12 określał, że gazety, periodyki i książki zagraniczne, które nie naru- szały porządku prawnego Bułgarii, były wolne37, a art. 13 – że nowe prawo druku miało wejść w życie w dniu opublikowania38. W debacie parlamentarnej opozycja złożona z garstki liberałów i demokra- tów zaznaczała, że: „Przestępstwa dokonywane są nie przez autora, a przez ograniczanie wolności słowa”39, ale jej siła głosu była zbyt słaba. Ostatecznie

28 Ibidem. 29 Ibidem, s. 135–137. 30 PD 1921, art. 1. 31 PD 1921, art. 2. 32 PD 1921, art. 5. 33 PD 1921, art. 6. 34 PD 1921, art. 11. 35 Ibidem. 36 Ibidem. 37 PD 1921, art. 12. 38 PD 1921, art. 13. 39 Stenogram: Реч на В. Моллов, народен представител на Демократическата партия, произнесена на 21 ноември 1921 г. във Втората редовна сесия на XIX-то Обикновено народно събрание, tekst w: Свободата на печата в България 1879–1947. Документален сборник, op.cit., s. 138. 198 Władza i media w Bułgarii nowe Prawo druku (Закон за печата) przyjęto 18 grudnia 1921 roku, ale w formie załagodzonej niż proponowana przez Radolova, a opublikowano dopiero 24 grudnia 1924 roku40, 3 lata po przyjęciu.

6.2.1. Ocena regulacji druku z 18 grudnia 1921/1924 roku

W przyjętych 18 grudnia 1921 roku a opublikowanych w 1924 roku rozwią- zaniach prawnych z propozycji ministra Aleksandra Radolova dotyczących druku utrzymano 9 artykułów: Art. 1 pozostał bez zmian, a art. 2 został zmie- niony w następujący sposób: „Jeśli pisarz bądź wydawca w ciągu 7 dni wskaże osobę winną przestępstwa, to tym samym zwolniony będzie z odpowiedzialności karnej”41. Oznaczało to, że jeśli wydawca wykaże, iż poczynił szczególne starania w kierunku zatrudnienia redaktora, a ten nie podjął obowiązków, to odpowie- dzialność spadała na redaktora42. Przepis ten pozwalał na wymuszanie przez wydawcę pracy cenzorskiej, a sądowi dawał podstawy prawne do pociągania do odpowiedzialności osób wskazanych przez wydawcę na stanowisku redaktora. Redaktorem mogła być każda pełnoletnia osoba, która miała obywatelstwo buł- garskie oraz posiadała pełnię praw obywatelskich i politycznych43. Art. 6 pozostawiono bez zmian. Art. 7 dotyczący konfiskaty druku pozostał w formie proponowanej przez Radolova, podobnie jak art. 8 – dotyczący zniszczenia dzieła, o ile wymagało tego orzeczenie sądu44. Zadania redaktora (a zarazem instytucji cenzury) oparto na dwóch przepisach zawartych w art. 5 i 6. Redaktor miał sprawować nadzór nad zawartością periodyku i odpowiadać za umieszczone w nim treści45. Nowe Prawo druku pozwalało na konfiskatę i pociąganie do odpowiedzial- ności prawnej osób publikujących, ale też przedrukowujących zakazane treści. Należy podkreślić, że utwory opublikowane mogły być konfiskowane i nisz- czone ze względu na złamanie prawa, ale też z racji ochrony interesu publiczne- go46, czego wcześniej w ustawodawstwie bułgarskim nie stosowano. Za jedno przestępstwo mogła jednak odpowiadać tylko jedna osoba, a nie – jak chciał minister Radolov – kilka.

40 Закон за печата z 18 grudnia 1921 roku, DV nr 217, 24 grudnia 1924. Tekst w: Свободата на печата в България 1879–1947. Документален сборник, op.cit., s. 135–137. W zbiorze podano błędną datę publikacji (24 grudnia 1921). 41 PDP 1921/1924, art. 2. 42 PDP 1921/1924, art. 3. 43 PDP 1921/1924, art. 5. 44 PDP 1921/1924, art. 7. 45 PDP 1921/1924, art. 5, 6. 46 PDP 1921/1924, art. 11. Rozdział 6. Media i władza w doktrynie etatystycznej (1919–1934) 199

Funkcje, zakres obowiązków oraz odpowiedzialności redaktora, jakie można było w tych czasach spotkać, na przykład w regulacjach bolszewickiej Rosji, wykazywały sprzeczność z doktryną wolności mediów i praw podstawowych wynikających z konstytucji. Pakiet nowych regulacji prawnych, w tym Prawo druku, a także działania wymiaru sprawiedliwości na ich podstawie miały mało wspólnego z gwaran- cjami wolności obywatelskich, w tym słowa i druku, zawartymi w konstytucji. Stamboliyski jednak uważał, że „nigdy Konstytucji nie naruszał, bo takiej jeszcze nie napisał”47. Sędziowie wydawali wyroki, oskarżonych pozbawiano prawa do obrony ad- wokackiej, krajem wstrząsały zabójstwa polityczne48. Szalały prześladowania, zamykano opozycyjne gazety49, mnożono propagandowe biuletyny, jak: „Mla- dezhko zemedelsko zname” („Младежко земеделско знаме”), „Zemedelska zashtita” („Земеделска защита”), „Zemedelski strazh” („Земеделски страж”) i inne. Stamboliyski – choć metody miał podobne – w odróżnieniu od Lenina50 uważał, jak już podkreślono, że społeczeństwo dzieli się nie na klasy, lecz warstwy społeczne. A ponieważ najsilniejszą warstwą w Bułgarii byli chłopi, uzna- wał, że skoro kraj istnieje jedynie dzięki pracy chłopów, to i władza polityczna powinna przejść przez nich, w jego ręce. W 1920 roku. przedstawiając swój program polityczny, mówił: Mistyczny kult proletariatu to najbardziej niebezpieczna iluzja świata (...). Chcę swobody dla robotników, ale nie wierzę, żeby mogli rządzić (...). Z chłopami jest inaczej. Każdy z nich to żywa encyklopedia. On zna się na zwierzętach i roślinach, buduje i sprzedaje własny wóz oraz przewiduje pogodę lepiej niż stacje meteorologiczne. Całe nasienie rozwiniętej ludzkości leży w chłopie. Potrzeba mu tylko trochę organizacji i wie- dzy51. Ksenofobiczne hasła kolportowano w prasowym organie partii chłopskiej – gazecie „Zemedelsko zname”, nastawionej konfrontacyjnie wobec wszystkie-

47 Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 365; Петрова Димитрина, 1988, Самостоятелно управление на БЗНС. 1920–1923, СУ „Св. Климент Охридски”, София, s. 186. 48 21 maja 1922 roku zabito lidera partii Zjednoczenia Demokratycznego Aleksandra Grekova (Александър Греков), w lipcu tego samego roku innego członka partii – Pando Chulkeva (Пандо Чулкев). 49 Szerzej na ten temat: Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 393. 50 Włodzimierz Lenin (Владимир Ленин, 1870–1924), właściwie Władimir Iljicz Uljanow (Владимир Ильич Ульянов) – rosyjski polityk organizator i przywódca rewolucji paździer- nikowej, pierwszy przywódca Rosji Radzieckiej. Teoretyk i ideolog rosyjskiego komunizmu (Большая Советская Энциклoпедия, op.cit., t. 14, s. 294–300). 51 Тодоров Коста, 1994, Изповедта на една луда балканска глава, София, s. 202. Cytat po- daję za: Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 357. 200 Władza i media w Bułgarii go, co reżim Stamboliyskiego uznawał za obce. Widząc w sobie mesjasza i ojca narodu, Stamboliyski uważał, że tylko 2 osoby dały światu coś oryginalnego – on i Lenin. Pomarańczowy terror Stamboliyskiego, choć historycznie odległy, nakreślił dla Bułgarii dominującą do dziś cechę walki politycznej i doktryn politycznych dotyczących sfery medialnej. Dominantą w nich stały się: zemsta i konfrontacja, demagogia, nihilizm, hasło „kto nie jest z nami, jest przeciwko nam” oraz gło- szone na prawo i lewo „albo śmierć, albo niech żyje”52.

6.3. „Terror za terror, śmierć za śmierć” – media i władza w autorytarnym reżimie burżuazyjnym Aleksandra Tzankova (1923–1926)

Hasło „Śmierć Stamboliyskiemu i jego najbliższemu otoczeniu narodowo- chłopskiemu” zainicjowało w Bułgarii „Niech żyje!” ich przeciwstawności. Partie opozycyjne z centrum i prawicy połączyły się w 1922 roku w ultraprawi- cowym Sojuszu Narodowym (Народен съюз) i utworzyły Ligę Wojskową (Во- енeн съюз), która 9 czerwca 1923 roku zorganizowała, poparty przez cara Bo- rysa III, przewrót wojskowy, w którego wyniku armia opanowała Sofię i urzędy centralne. Stamboliyskiego zamordowano. 9 czerwca 1923 roku zabito również głównych działaczy partii chłopskiej i założycieli tajnego Komitetu Wiejskiej Dyktatury (Комитет за селска диктатура) – pomysłodawców paramilitarnej Pomarańczowej Gwardii: ministra sprawiedliwości Spasa Duparinova (Спас Дупаринов, 1892–1923), który wraz z Delyo Georgievem (Дельо Георгиев) prowadził „Zemedelsko zname”, oraz Kruma Popova (Крум Попов, ?–1923), burmistrza Sofii w okresie od 8 czerwca 1922 do 9 czerwca 1923 roku. Zabito też Stoyana Kalăcheva (Стоян Калъчев, ?–1923), dziennikarza i redaktora gazet „Zemedelsko zname” i „Pobeda” („Победа”), który przez pewien czas pełnił też funkcję sekretarza osobistego Stamboliyskiego, oraz innych działaczy i dziennikarzy agrarystów. Zabito także ambasadora Bułgarii w Czechosłowacji Rayko Daskalova (Райко Даскалов, 1886–1923), który od 1919 roku zajmował różne ministerialne stanowiska w reżimie Stamboliyskiego i należał do głównych pomysłodaw- ców reformy rolnej. Ciekawostką jest, że jego córka Svetla Daskalova (Светла Даскалова, 1921–), pełniąc w latach 1966–1990 funkcję ministra sprawiedliwo- ści w socjalistycznym reżimie Todora Zhivkova (Todor Żiwkow, Тодор Живк- ов, 1911–1998), brała odwet na potomkach oprawców ojca jeszcze w nie tak odległych czasach.

52 Семов Марко, 1999, Българска народопсихология. Размисли върху това какви сме били и какви сме днес, Университетско издателство „Св. Климент Охридски”, София, s. 347. Rozdział 6. Media i władza w doktrynie etatystycznej (1919–1934) 201

Uformowany w listopadzie 1923 roku nowy, narodowy, ultraprawicowy gabinet Aleksandra Tzankova (Александър Цолов Цанков, 1879–1959)53 najpierw wziął odwet na agrarystach i komunistach, chłopach i inteligentach, a potem na wszystkich, z którymi było mu nie po drodze. Marzeniem Tzankova stało się porwanie za sobą ludu jako społecznej masy, ale swoje cele doprecy- zował dopiero na fali nadchodzącego faszyzmu. Podstawę do uformowania ultraprawicowego, burżuazyjnego reżimu autorytarnego Tzankova, który podszyto nienawiścią do agrarystów, fobią przed skrajnymi bolszewikami, umiarkowanymi komunistami, liberałami oraz krajami sąsiednimi, dał niewątpliwie pucz z 9 czerwca 1923 roku, znany w historii jako przewrót ligowców (преврат от лигарите). Gabinet Tzankova kierował się polityką rewanżyzmu i konfrontacji, która doprowadziła kraj do kolejnej fali prześladowań, politycznych zbrodni i masowego terroru. Szaleństwo władzy ogarnęło Bułgarię po raz wtóry. Tzankova również nale- ży uznać za zwolennika etatyzmu. W 1919 roku pisał: Socjalizm musi być z konieczności trochę burżuazyjny, a burżuazja trochę socjalistyczna. Wzajemne przenikanie się przeciwności jest nie tylko pożądane, ale i korzystne. Rozumne ustępstwa są konieczne z obu stron, żeby nie tracić ofiar i sił dla procesu spo- łecznego (...). Pozycja państwa jako kontrolera i kierownika życia gospodarczego jest tu faktem, o którym trzeba pamiętać. Państwo nie zrezygnuje z pozycji, jakie sobie wywal- czyło54. W styczniu 1924 roku Tzankov wymusił w parlamencie ustawę Prawo o ochronie państwa55, na mocy której zakazywano w Bułgarii działalności wszelkich organizacji i partii, „które wykorzystywały nielegalne struktury do osiągania swych celów”.

53 Tzankov to premier Bułgarii w latach 1923–1926, wcześniej deputowany XXI (1923–1927), XXII (1927–1931), XXIII (1931–1934), XXIV (1938–1939) i XXV (1940–1944) Zgromadzenia Narodowego. Kierował zamachem stanu, obalając rząd Stamboliyskiego (1923) i wprowadzając w kraju prefaszystowską, czarną dyktaturę, wymierzoną przeciwko agrarystom Stamboliyskiego i komunistom. W 1926 roku usunięto go z urzędu premiera z inicjatywy liberalnego skrzydła Poro- zumienia Demokratycznego (Демократически сговор). Do 1930 roku pełnił funkcję przewodni- czącego Zgromadzenia Narodowego, a do 1932 roku stał na czele Ministerstwa Oświecenia Naro- dowego. W 1932 roku doprowadził do rozbicia PD, tworząc Narodowy Ruch Społeczny (Народно- -социално движение), który objęto zakazem działalności wraz z innymi partiami w 1934 roku, po przewrocie pułkowników kierowanym przez Kimona Stoyanova (Кимон Георгиев Стоянов), stojącego w czasie rządów Andreya Lyapcheva (Андрей Ляпчев) w latach 1926–1928 na czele Ministerstwa Kolei Żelaznych, Poczt i Telegrafów. Po 1934 roku stał się inicjatorem ruchu faszystowskiego. W 1944 roku Tzankow uciekł z kraju do Wiednia, gdzie stanął na czele bułgarskiego rządu na uchodźstwie, za co wyrokiem Sądu Ludowego skazano go na śmierć. W 1949 roku uciekł z Wiednia do Argentyny i tam zmarł w roku 1959 (z różnych źródeł). 54 Цанков Александър, 1919, Последствията от войната, София, s. 100–101. 55 Закон за защита на държавата, Ukaz nr 2 z 23 stycznia 1924 roku. 202 Władza i media w Bułgarii

Dotyczyło to, przede wszystkim, partii i organizacji agrarnych56 i komunistycznych. Ich lista była długa i obejmowała między innymi: Partię Pracy (Пар- тия на труда), Ogólny Związek Syndyków Robotniczych (Общ работнически синдикален съюз), Bułgarski Komunistyczny Związek Młodzieżowy (Българ- ски комунистически младежки съюз), czyli w zasadzie wszystkie partie i organizacje, które przyjęły postanowienia komunistycznego Kominternu z posiedzenia w dniach 5–7 sierpnia 1923 roku, podczas którego postanowiono o organizowaniu bojówek w celu przeprowadzenia powstania narodowego pod hasłem „władza robotniczo-chłopska”. (Głównym ideologiem zamachu stanu był Georgi Dimitrov57). Poza partiami Kominternu lista objęła oficerów, którzy 21 września 1923 roku planowali zamach stanu. Na celowniku nowej władzy znalazły się też media. Prasa regionalna, która dopiero zaczęła się pojawiać na rynku, po okresie zduszenia przez reżim Stam- boliyskiego, znikała z pejzażu medialnego kraju zaraz po wydaniu kilku pierwszych numerów: „Balkanski kurier” („Балкански куриер”, Plovdiv 1923, 3/37 numerów), „Bădeshte” („Бъдеще”, Veliko Tărnovo 1924, 32 numery); „Eho” („Ехо”, Veliko Tărnovo 1924, 2 numery); „Kărdzhaliyska poshta” („Кърджа- лийска поща”, Kărdzhali 1925, 8 numerów); „Obnova” („Обнова”, Warna 1927, 16 numerów); „Balkanska tribuna” („Балканска трибуна”, Veliko Tărnovo 1929, 3 numery).

6.3.1. Nieudana próba przewrotu robotniczo-chłopskiego

W liście otwartym do robotników i chłopów (Отворено пиисмо до работ- ниците и селените в България, 1923) Georgi Dimitrov, zwolennik etatyzmu robotniczo-chłopskiego, pisał 27 października 1923 roku na łamach gazety „Ra- botniczeski vestnik” („Работнически вестник”, 1897–1937): Drodzy towarzysze, po wielkich rewolucyjnych walkach, które jak na razie kończyły się niepomyślnie dla narodowej masy (...). Walkach, które nie były po to prowadzone, by ustanawiać sowiecką władzę w Bułgarii, jak przemyślnie kłamie dzisiejszy rząd, lecz wymierzone przeciwko królującej dyktaturze wojskowej (...). Na naszych oczach ich ze- zwierzęcone bandy masowo wybijały powstały naród. Sięgnęli po wsie i po majątek ludu pracującego (...). Doprowadzili do krwawej jatki między narodem a politykami (...). Tyl- ko zwalenie tego krwawego bankiersko-monarchiczno-generalskiego rządu przyniesie uciszenie mas w kraju (...). Nie upadajcie na duchu! Nie traćcie nadziei! Nie załamujcie się! Głowy do góry, sławni bojownicy! Niech żyje robotniczo-chłopski rząd! Niech żyje lud pracujący Bułgarii58. Określony w bułgarskiej literaturze historycznej jako powstanie wrześniowe (22/23 września 1923) nieudany przewrót robotniczo-chłopski pod przywódz-

56 Szczególnie Pomarańczowej Gwardii z czasów Stambolova. 57 Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 404. 58 „Работнически вестник”, 27 października 1923. Rozdział 6. Media i władza w doktrynie etatystycznej (1919–1934) 203 twem Georgiego Dimitrova przyniósł – według różnych danych – od 2500 do 5000 ofiar śmiertelnych, dziesiątki tysięcy aresztowanych i tysiące rannych59. Wkrótce potem Bułgaria pogrążyła się w chaosie procesów sądowych i zabójstw politycznych, dokonywanych, z jednej strony, przez robotniczo-chłopskich ter- rorystów, a z drugiej, przez specjalną formację rządową MSW Eskadron (Еска- дрон)60. „Wzajemne wybijanie się zalało kraj, a ofiar było wiele tak po jednej, jak i drugiej stronie” – napiszą bułgarscy historycy61. Według premiera Tzankova, od 9 czerwca 1923 do 4 września 1925 roku Po- rozumienie Narodowe straciło 325 osób, w tym jednego członka Biura Central- nego, 6 deputowanych, 19 burmistrzów i innych. Więcej zabito działaczy komunistycznych i chłopskich62. Partia zwykle twierdziła, że ofiary zabito „przy próbie ucieczki”, w związku z czym gazeta „Zvănar” (Звънар) ironicznie pytała: „dlaczego nie ma żadnego rannego przy próbie ucieczki?”63.

6.3.2. Media i władza w okresie burżuazyjnych rządów Aleksandra Tzankova

Gabinet Aleksandra Tzankova nie wykazywał zainteresowania ustawowym zniewoleniem mediów. Przyczyna wydaje się prosta. W czasach rządów Tzan- kova obowiązywały regulacje druku wprowadzone przez gabinet Stamboliy- skiego z 18 grudnia 1921 roku, wystarczyło je tylko formalnie opublikować64. Świadectw politycznego bandytyzmu w gazetach z tamtych lat zostało jednak wiele, choć redakcje opozycyjnych gazet również zamykano (za naruszanie dobrych obyczajów i wspieranie terroryzmu), nakłady ich konfiskowano, a dziennikarzy albo zmuszano do emigracji, albo zabijano. Nowi redaktorzy-

59 Димитров Илчо, 1984, Кратка история на България, wydanie w języku polskim: 1986, Bułgaria. Zarys dziejów, op.cit., s. 243. W historiografii socjalistycznej, bazującej na danych ko- munistów z tego okresu publikowanych szczególnie w latach 1944–1989, liczba ofiar sięgała nawet 30 tysięcy. Taką liczbę zresztą podaje sam Tzankov: „Bunt bolszewicko-komunistyczny został stłumiony, ale nasi komuniści wymyślili fantastyczną legendę, że rząd faktycznie stłumił bunt, ale za cenę 30 000 zabitych pracowników wiejskich. Było to kłamstwo i pomówienie, ale stanowczo rozpowszechniane przez Ligę Praw Człowieka i Praw Obywatelskich oraz przez prokomunistyczny druk i wszystkich tajnych agentów Trzeciej Międzynarodówki” (Цанков Александър by © Цан-к- ов Милко, 1998, България в бурно време. Спомени, Прозорец, София, s. 193). 60 Szerzej na ten temat: Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 408–418. 61 Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 417. 62 Szerzej na ten temat: Първанова Румяна, 1994/1995, Демократическият сговор и неговото управление (1923–1931), „Исторически преглед” nr 3, s. 19–49. 63 „Zvănar” to pismo satyryczne agrarystów. Funkcję redaktora naczelnego gazety pełnił Geor- gi Ivanov Vâlkov (Георги Иванов Вълков). Pismo wstrzymano w 1925 roku z przyczyn politycznych. Cyt. za: Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 417. 64 PD 1921/1924; Закон за печата z 18 grudnia 1921 roku, DV nr 217, 24 grudnia 1924, op.cit. 204 Władza i media w Bułgarii

-cenzorzy zmienili perspektywę polityczną, a starzy przepadali bez śladu, podobnie jak literaci czy dziennikarze głoszący uprzednio chwałę chłopów i pracującego proletariatu. Yosif Herbst, ówczesny dyrektor BTA, będąc świadkiem zabójstwa politycznego, przepadł bez śladu w kwietniu 1925 roku. W czasach Tzankova pra- cował on dla gazet: „ABV” („АБВ”, 1924–1925), „Eho” („Еxo”, 1924–1925), „Dnes” („Днес”, 1925) i „Vik za svobodni hora” („Вик за свободни хора”, 1923–1924), gdzie opisywał represje reżimu, w tym, między innymi, wrzucenie 12 stycznia 1925 roku do rzeki przez oficerów Eskadronu ciała zamordowanego przez nich bułgarskiego polityka Vălcho Ivanova (Вълчо Иванов, 1880–1925). Hristo Yasenova (Христо Ясенов, 1889–1925), bułgarskiego poetę symboli- stę i publicystę schwytano i zastrzelono. Geo Mileva (Гео Милев, 1895–1925) – czołowego bułgarskiego dziennikarza i ekspresjonistę – skazano na więzienie za poemat Wrzesień (Септемв- ри) o powstaniu wrześniowym, następnie przepadł bez śladu. Milev był zało- życielem pisma „Vezni” („Везни”, 1919–1922), które stało się wiodącym manifestem bułgarskiego ekspresjonizmu. W styczniu 1924 roku założył też pismo „Plamăk” („Пламък”), w którym drukował artykuły prasowe i między innymi feralny poemat Wrzesień jak też początek poematu Piekło (Ад). Ze względu na poemat Wrzesień numery 7–8 pisma skonfiskowano, na mocy wcześniej ustanowionego prawa, a Mileva oddano pod sąd. W styczniu 1925 roku wydawania pisma sądownie zabroniono, a 14 maja 1925 roku Mileva skazano na rok więzienia, 20 tysięcy lewów grzywny i pozbawienie praw obywatelskich oraz politycznych na 2 lata. Gdy pisarz zdecydował się odwołać do sądu apelacyjnego, 15 maja 1925 roku, aresztowano go, po czym przepadł bez śladu. Później ujawniono, że został zamordowany i pochowany w mogile zbiorowej na polach Iliyantzi (Илиянци), na dzisiejszych przed-mie- ściach Sofii. Anton Strashimirov, bułgarski pisarz i dziennikarz, od 1901 roku wydawał pismo „Nash zhivot” („Наш живот”), a w czasie I wojny światowej i wojen bałkańskich pracował jako korespondent wojenny dla gazet „Voenni izvestiya” („Военни известия”) i „Otechestvo” („Отечество”). W 1921 roku, w czasie dyktatury Stamboliyskiego, pełnił funkcję redaktora pisma „Nashi dni” („Наши дни”), poświęconego życiu kulturalnemu w Bułgarii po wojnach. Pisał do gazety Geo Mileva „Plamăk”, tworzył i redagował też pismo „Bălgarska obshtodo- stăpna biblioteka” („Българска общодостъпна библиотека”, 1922–1923). Przy zmieniającym się nieustannie otoczeniu politycznym był on w ciągłym konflikcie z prawem. Umarł na emigracji, w Wiedniu. Nazwiska skazanych i wypędzonych z kraju w czasach Tzankova można by mnożyć. Ofiarą reżimu, jak pisze Rumyana Părvanova, padła większość działa- Rozdział 6. Media i władza w doktrynie etatystycznej (1919–1934) 205 czy kultury Bułgarii końcowego okresu księstwa65, profesorowie uniwersyteccy, działacze robotniczy i chłopscy, pierwszy kwiat rodzimej inteligencji. Polityka rewanżyzmu powodowała, że ulice Sofii stały się niebezpieczne za- równo dla chłopskich, robotniczo-chłopskich, jak i burżuazyjnych działaczy. Szerzyły się odwetowe akcje terrorystyczne. Elena Statelova i Stoycho Grăncharov piszą, że 13 kwietnia 1924 roku niezna- ne siły dokonały nieudanego zamachu na cara Borysa; 14 kwietnia zastrzelono generała Kostę Georgieva (Константин Георгиев Георгиев, 1873–1924) – deputowanego partii rządzącej i jednego ze współuczestników przewrotu z 1923 roku; wreszcie – 16 kwietnia, w dniu pogrzebu Georgieva, eksplozja wstrząsnęła cerkwią katedralną pod wezwaniem św. Niedzieli, zrzucając jej kopułę na tłum ludzi. Na miejscu zginęło ponad 140 osób, w tym kobiety i dzieci. Nie zginął żaden minister, ale za to cały kwiat bułgarskiej armii – 11 generałów i wielu ofice- rów. Car także by zginął, gdyby nie spóźnił się na mszę66. Stanisław Starzyński, polski prawnik i polityk, specjalista w zakresie prawa konstytucyjnego na Uniwersytecie Lwowskim pisał w 1926 roku: Bułgarja byłaby dziś z pewnością areną jakichś terrorystycznych rządów, gdyby się były udały oba zeszłoroczne zamachy na króla Borysa (jeden na jego wycieczce za miasto, drugi przez potworne wysadzenie w powietrze katedry w Sofji), który przy tej spo- sobności przedstawił się w rzeczywiście pięknym świetle67. Po zamachu na cerkiew gabinet Tzankova zaczął kierować się polityką „terror za terror, śmierć za śmierć”. W kraju wprowadzono stan wojenny68 i ścisłą cenzurę. W ciągu kilku dni aresztowano ponad 13 tysięcy ludzi, spośród których połowę skazano na więzienie lub śmierć. Przeprowadzano głośne procesy publiczne i wy- mierzano kary śmierci przez powieszenie w miejscu publicznym, co w Bułgarii było zjawiskiem dotąd niespotykanym. Wielu zatrzymanym nie dane było dotrwać do procesu sądowego. Przepadali bez śladu69. Najbardziej uderzono w środowisko literatów i dziennikarzy. Dowodów „zbrodni” sądy nie musiały przeciwko nim szukać. Ich nazwiska czarno na białym widniały pod artykułami gazet.

6.4. Media i władza po falach terroru

Dwie fale terroru (chłopska i ultraprawicowa) oraz zamachy stanu wynisz- czyły jeszcze bardziej kraj, po latach wojen, i zdeptały kwiat bułgarskiej inteli-

65 Първанова Румяна, 1994/1995, Демократическият сговор и неговото управление, op.cit. 66 Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 418. 67 Starzyński Stanisław, 1926, Powojenny ustrój państw europejskich, op.cit., s. 71. 68 Zniesiono go dopiero 25 października 1925 roku. 69 Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 418–422. 206 Władza i media w Bułgarii gencji. Przemoc rządu spowodowała też zmiany polityczne w Bułgarii. W wyniku wydarzeń wiosennych 1924 roku partie demokratyczne i liberalne zjedno- czyły się w luźne Porozumienie Demokratyczne (Демократичен сговор), które po roku przekształciło się w jednolitą partię centrum i straciło swój federacyjny charakter. Fale przemocy przerwano dopiero dymisją gabinetu Tzankova na żądanie cara Borysa. Biało-czarna dyktatura70 trwała dwa i pół roku. W pisanych po latach wspomnieniach Aleksander Tzankov wyznał: „Winy nie mam, mam zasługi”71. Jako premier rządziłem Bułgarią dwa i pół roku. Cztery lata byłem przewodniczącym parlamentu i ćwierć wieku deputowanym. W latach mojego rządu, a i całej mojej kariery politycznej, życie moje było burzliwe, a nie raz czy dwa nawet krytyczne. Nie miałem dnia pokoju, czy spokoju, ani urlopu, ani odpoczynku, a radości – nigdy. Moje rządy to tylko walka, walka, i to taka, na wielu frontach – walka z buntownikami, komunistami, walka z ministrem wojny generałem Vălkovem72, nieporozumienia z carem Borysem i pałacową świtą; walka z opozycją; walka z wewnętrznymi siłami odśrodkowymi, to znaczy z partyzantami z Porozumienia Demokratycznego73, walka z macedońską organizacją rewolucyjną74; unikanie i odbijanie podejrzeń i intryg niektórych z naszych sąsiadów, któ-

70 Termin „czarna i biała dyktatura” (Черна и бяла диктатура) w stosunku do rządów Tzan- kowa pojawił się w związku z tym, że większość jego ministrów to wolnomularze, którzy przy podejmowaniu decyzji głosują białymi i czarnymi kulami. Biała oznacza zgodę, czarna – sprzeciw. 71 Цанков Александър by © Цанков Милко, 1998, България в бурно време, оp.cit., s. 193. 72 Иван Вълков Вълков (1875–1962), twórca przewrotu z 1923 roku, a po zamachu stanu – minister wojny. Pod jego kierownictwem stosowano w Bułgarii w okresie rządów Tzankowa represje wobec lewicy, które ostatecznie doprowadziły do powstania wrześniowego w 1923 roku i zamachu terrorystycznego na cerkiew św. Niedzieli w Sofii w 1925 roku. Cieszył się bezgra- nicznym zaufaniem młodego cara Borysa III. W latach 1929–1934 kierował Ambasadą Bułgarii we Włoszech, gdzie prowadził rozmowy w sprawie zaślubin Borysa III z córką króla Włoch Wiktora Emanuela III, księżną Giovanną di Savoia, późniejszą carycą Bułgarii. Po odwołaniu go z funkcji ambasadora w 1934 roku, Vălkov przestał uczestniczyć w życiu publicznym. W 1954 roku został skazany na śmierć, ale ze względu na wiek karę zamieniono mu na 20 lat więzienia. Zmarł w więzieniu w Starej Zagorze w 1962 roku (z różnych źródeł). 73 Демократичен сговор – partia, a raczej federacja partii demokratycznych Bułgarii, poza li- beralnymi, które w 1923 roku połączyły siły z oficerami, by kierować krajem po zamachu stanu. Partie wchodzące w skład Porozumienia Demokratycznego cieszyły się szeroką autonomią, zacho- wały własne struktury i działały na zasadzie konsensusu. Wewnątrz można wyróżnić siły skrajnie prawicowe – Tzankova i konserwatywne – nazywane tu przez Tzankova „partyzantami”– przyp. aut. W skład Porozumienia Demokratycznego wchodziły: Porozumienie Narodowe (Народен сговор) – partia przed przewrotem 1923 roku koordynująca działania burżuazji i oficerów, Partia Demokratyczna (Демократическа партия), Partia Radykalna (Радикална Партия) i Zjednoczona Partia Postępu Narodowego (Обединена народно-прогресивна партия) (Величко Георгиев, 1989, Народен сговор 1921–1923, София, s. 151). Partia rozpadła się w 1932 roku (z różnych źródeł). 74 WMRO (ВМРО) – Wewnętrzna Macedońska Organizacja Rewolucyjna (Вътрешна маке- донска революционна организация) to organizacja polityczna założona w Thessalonice w 1893 roku przez Hristo Tatarcheva (Христо Татарчев), Demyana Grueva (Дамян Груев), Ivana Ha- dzhinikolova (Иван Хаджиниколов), Petăra Poparsova (Петър Попарсов), Antona Dimitrova Rozdział 6. Media i władza w doktrynie etatystycznej (1919–1934) 207

rych celem było postawienie w złym świetle i mnie, i Bułgarii (...). „Ciężka jest bułgarska carska korona” – powiedział car Asen I swemu zabójcy bojarowi Ivanko75, ale nie mniej ciężki jest krzyż bułgarskiego premiera76. Po dymisji gabinetu Tzankova77, 4 stycznia 1926 roku, Porozumienie Demo- kratyczne sformułowało rząd pojednania narodowego na czele z Andreyem Lyapchevem (Андрей Ляпчев, 1866–1933). W lutym na wniosek premiera Lyapcheva parlament przegłosował amnestię, która objęła ponad 7 tysięcy ludzi, a rząd starał się nakłonić emigrację polityczną (blisko 2 tysiące ludzi) do powrotu do kraju. Ponownie zezwolono na działalność związków zawodowych i partii politycznych, w tym Bułgarskiej Partii Robotni- czej (Българска работническа партия, BPR) – czystego klonu BKP oraz różnych odłamów partii chłopskiej. Była to forma legalizacji partii i ruchów działających poza oficjalnym obiegiem. Amnestia jednak nie objęła winnych zamachów terrorystycznych oraz głównych działaczy agrarnych i komunistycznych. Wyniki wyborów z 29 maja 1927 roku wyraźnie pokazały nowe tendencje w życiu kraju. Partie nastawione na konfrontacje miały słabą reprezentację w parlamencie, podczas gdy partie głoszące pojednanie narodowe ustanowiły w nim większość. 44,6% i 173 mandaty w 273-osobowym Zgromadzeniu Naro- dowym zdobyło – zjednoczone pod wodzą Lyapcheva – Pojednanie Narodowe, 42 deputowanych zyskały rozbite partie chłopskie, Partia Demokratyczna – 12 mandatów i Partia Robotnicza – 478. Dotychczas ustrukturyzowane elektoraty – robotniczy i chłopski – rozbito i zmuszono do szukania nowej politycznej samoidentyfikacji. Przed podobnym wyborem postawiono robotnicze, chłopskie i skrajnie prawicowe gazety. Więk- szość z nich przyjęła centrową, zaangażowaną linię polityczną: „Zawsze sprawiedliwe – nigdy neutralne” – jak pisała „Pladne” („Пладне”), której redaktorem naczelnym został działacz agrarystów Georgi Mihov Dimitrov (Георги Михов Димитров, 1903–1972). „Pladne” wybrała linię środkową, ogłaszając,

(Антон Димитров) i Hristo Batandzhieva (Христо Батанджиев), mająca na celu zjednoczenie ziem i działająca w Macedonii i Bułgarii do połowy XX stulecia. Jej tradycje są żywe w Bułgarii do dziś (z różnych źródeł). 75 Car Iwan Asen I (цар Иван Асен I) został zabity przez uzurpatora bojara Ivanko w 1196 roku. 76 Цанков Александър by © Цанков Милко, 1998, България в бурно време. Спомени, op.cit., s. 183. 77 Zdaniem Stanisława Starzyńskiego, dymisja ta była powodowana skutkami rewolucji wojskowej w sąsiedniej Grecji (1922), przegnania króla Jerzego (1923), proklamowania republiki (Hellenike Politeia), ustalenia konstytucji republikańskiej (29 września 1925). „Za odpowiedź na dyktaturę grecką bywa uważana zmiana rządu w Bułgarji, gdzie król Borys zdecydował się na usunięcie premjera Cankowa, a postawienie na czele rządu Bułgara-Macedończyka Liapczewa, co znowu z orzeczeniem Rady Ligi Narodów, przyznającem Bułgarji słuszność w jej zbrojnym konflikcie z Grecją, uważane jest za podniecanie ruchu macedońskiego na Bałkanie” (Starzyński Stani- sław, 1926, Powojenny ustrój państw europejskich, op.cit., s. 71). 78 Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 443–447. 208 Władza i media w Bułgarii

że jest: „po stronie demokracji i parlamentaryzmu, po stronie pokoju i postępu, po stronie narodu bułgarskiego”79. Uwolnione w czasie odwilży spod cenzury gazety wylewały swój żal. Zaan- gażowani politycznie dziennikarze najpierw zamieszczali na łamach periodyków najbardziej niewybredne słowa pod adresem oponentów i „zdrajców”, ale rów- nie szybko skreślali z nich imiona swych dotychczasowych partyjnych idoli. Polityki mediów tego okresu nie można określić jako niezależnej, bo więk- szość wydawanych w kraju gazet pełniła funkcje organów partyjnych, ale też nie można powiedzieć, że media (państwowe i prywatne) uzależniono od wielkich partyjnych przywódców. Tych bowiem, przy coraz większym rozdrobnieniu partyjnym, pojawiło się tak wielu, że pogubiono ich w medialnym tłumie. Nie brakowało też wydań skrajnie lewicowych czy prawicowych, jak choćby gazeta Aleksandra Tzankova pod tytułem „Lăch” („Лъч”), którą były premier zaczął wydawać pod koniec 1928 roku. Dumny ze swych dawnych osiągnięć, niechętny do współpracy z „wypalonymi” ministrami w latach 1928–1930, Tzankov głosił na łamach pisma „Lăch” potrzebę powołania w Bułgarii moralnej władzy z autorytetem i siłą, która mogłaby wskrzesić ducha narodowego i zrodzić w nim wielki zryw. Gazeta „Lăch” Tzankova w historii bułgarskiej prasy zapisała się jako pierwsze pismo faszystowskie. Najpierw na łamach gazet, a następnie na scenie politycznej w okresie rzą- dów Andreya Lyapcheva agraryści zaczęli prowadzić politykę konsensusu, zbli- żając się do linii programowej Pojednania Narodowego, ale Tzankov, wierząc, że historia wyznaczyła mu misję specjalną o światowym znaczeniu, coraz czę- ściej spoglądał w kierunku Niemiec. Fascynowały go działania Narodowosocja- listycznej Niemieckiej Partii Robotników (Nationalsozialistische Deutsche Ar- beiterpartei, NSDAP), która na bazie mieszaniny haseł nacjonalistycznych, rasi- stowskich i socjalistycznych80 w 1924 roku, po zwolnieniu Adolfa Hitlera (1889–1945) z więzienia, obudowywała swoją polityczną potęgę. W odróżnieniu od Niemiec, Bułgaria w latach 1926–1933 zdołała ustabili- zować swoją scenę polityczną. Rząd Lyapczeva prowadził politykę konsensusu politycznego, ale też wdrażał doktrynę etatystyczną i państwo mocno ingero- wało w życie gospodarcze i społeczne kraju81. W okresie rządów Lyapczeva w Bułgarii powstała też nowa instytucja medialna, której wcześniej nie można było wprowadzić ze względów czysto politycznych. Było to radio.

6.5. System radiowy

79 „Пладне”, 2 września 1928; cytat za: Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 443. 80 Tzankov nie ukrywał zauroczenia Moją walką (Mein Kampf, 1924) Adolfa Hitlera i w książ- ce Mój program (Моята програма, 1938) powielał hitlerowską doktrynę faszyzmu na rodzimym gruncie. Patrz: Цанков Александър, 1938, Моята програма, София. 81 Lyapchev stał na czele 3 gabinetów, w latach: 1926–1928; 1928–1930; 1930–1931; w latach 1931–1933 pracowano pod jego nieformalnym kierownictwem. Zmarł na raka w 1933 roku. Rozdział 6. Media i władza w doktrynie etatystycznej (1919–1934) 209

17 stycznia 1925 roku, jeszcze w czasie trwania reżimu Tzankowa, w Sofii zarejestrowano spółkę Radio Balkan (Радио Балкан), która w lipcu tegoż roku wystąpiła o koncesję na budowę sieci rozsiewczej w Bułgarii. Ministerstwo Kolei Żelaznych, Poczt i Telegrafów w rządzie Tzankova ze względu na – jak określono – „błędne rozumienie radia”, dopatrzyło się w statucie spółki nieja- sności, co też spowodowało, że jej działalność przerwano82. W okresie obu dyktatur etatystycznych nie zezwalano w Bułgarii ani na import radioodbior- ników, ani też na budowę sieci rozsiewczej fal radiowych. Syndrom „strachu przed radiem” – jak go określił Veselin Dimitrov w książ- ce Historia radia w Bułgarii (История на радиото в България, 1994) – po- wodował, że regulacje i publiczne wykorzystanie tego pierwszego w Bułgarii medium elektronicznego ciągle odkładano w czasie83. Sceny politycznej w kraju nie uznawano za stabilną i nawet pokaz radioodbiornika w parlamencie w 1925 roku nie przekonał deputowanych o konieczności jego rozpowszechnienia w kraju. Dopiero 30 marca 1927 roku minister kolei żelaznych, poczt i telegrafów w rządzie Lyapcheva, podpułkownik Kimon Georgiev (Кимон Георгиев, 1882– –1969) przygotował projekt prawa o radiu, motywując w parlamencie koniecz- ność jego przyjęcia słowami: Przez ostatnie lata radiotechnika uczyniła ogromne postępy na drodze swego rozwoju. Przez radio dziś przekazuje się nie tylko telegramy, ale też prowadzi się rozmowy telefoniczne, przekazuje rysunki, fotografie, stenogramy itp. (...). Najszerzej jednak technika radiowa zyskała w tak zwanej funkcji rozpowszechniania radiowego. Ta funkcja tylko w ciągu zaledwie kilku lat stała się kulturalną koniecznością dzisiejszych społeczeństw, ponieważ uzupełnia ona prasę i pomaga w przenikaniu kultury we wszystkich krajach, jak też jest czynnikiem oświaty w rozwoju duchowego życia narodów (...). Funkcja rozpo- wszechniająca radia, dzięki szerokiemu przekazywaniu popularnych dyskusji, lekcji edukacyjnych, mów mężów politycznych, wiadomości gospodarczego i finansowego charakteru itp., jest żywym źródłem nauki, wychowania i rozrywki. Z drugiej strony korzystanie z tej funkcji jest związane ze stosunkowo niewielkimi wydatkami i przynosić będzie znaczne dochody dla Skarbu Państwa (...). Ze względu na to mam przyjemność was poprosić, panowie deputowani narodowi, abyście przyjęli i głosowali nad przedstawionym tu Prawem radiowym84. Pierwsze w Bułgarii Prawo o radiu (PR 1927) przyjęto w głosowaniu Zgro- madzenia Narodowego dnia 6 kwietnia 1927 roku i opublikowano w DV nr 29 z dnia 10 maja 1927 roku85.

82 Димитров Веселин, 1994, История на радиото в България, t. 1, op.cit., s. 83. 83 Ibidem, s. 86. 84 Приложения към стенографските дневници на XXI ОНС, IV РС, t. 1, s. 470. Cytat za: Димитров Веселин, 1994, История на радиото в България, t. 1, op.cit., s. 97. 85 Закон за радиото, DV nr 29, 10 maja 1927. 210 Władza i media w Bułgarii

W wersji pierwotnej projekt ustawy składał się z 10 artykułów, ale po jej zredagowaniu pomiędzy pierwszym a drugim czytaniem w Zgromadzeniu Na- rodowym zostało ich 986. W definicji legalnej, zawartej w ustawie, która wiążąco ustala rozumienie określonego pojęcia na użytek omawianego aktu prawnego, radio określono jako: „Radiotelegraf, radiotelefon i radio rozsiewanie (radiodyfuzja) – język mówiony, muzyka i relacje z rynku”87. Oznaczało to, że bułgarski ustawodawca z definicji łączył funkcje telefoniczne, telekomunikacyjne, rozrywkowe i informacyjne radia. W związku z tym, że telegraf i telefon usytuowano w konstytucji pod kontrolą państwa, podobną kontrolą objęto też funkcje informacyjne i rozrywkowe radia, które – jako nową techniczną możliwość komunikowania telegraficznego – podłączono do wcześniejszych regulacji dotyczących telefonii i telegrafii, objętych monopolem naturalnym, wyni- kającym z charakteru usługi i możliwości technicznych do jej świadczenia. Skarb Państwa posiadał wyłączność w zakresie budowania i utrzymania nadajników radiowych88. W omawianym akcie prawnym wprowadzono jednak przepis, zgodnie z którym „eksploatacja stacji rozsiewczej fal radiowych (ra- diodyfuzyjnej) może być dokonywana również, na zasadzie koncesji, przez obywatela bułgarskiego, na warunkach zatwierdzonych przez Zgromadzenie Narodowe”89. Na eksploatację stacji koncesji nie wymagano od bułgarskich statków handlowych90 . Założono, że forma przyznawania koncesji zostanie opracowana i wydana w akcie wykonawczym do ustawy, rozporządzeniu-regulaminie Ministra Poczt i Telegrafów91. Regulamin taki (Правилник)92 wydano 13 sierpnia 1927 roku93.

86 W wersji pierwotnej w art. 4 pisano: wyłącza się z monopolu (państwa – przyp. aut.): a) odbiorniki radiowe przedsiębiorstw państwowych, b) radiostacje Ministerstwa Wojny, c) radiostacje bułgarskich statków handlowych. W wersji ostatecznej z monopolu wyłączono tylko statki handlowe, bowiem zarówno odbiorniki radiowe przedsiębiorstw państwowych, jak i radiostacje Ministerstwa Wojny z definicji były własnością Skarbu Państwa. Art. 5 dotyczący przydzielenia koncesji prywatnym podmiotom przeniesiono do art. 2 jako ust. 2 (Стенографски дневници 21 ОНС, IV PC, 76 З, 5/IV 1927, s. 1314, Николова Райна, 2006, Възникване и развитие на ра- иото и телевизията в България, op.cit., s. 15–17; Димитров Веселин, 1988, Българите и радиото, София, s. 20–21; Димитров Веселин, 1994, История на радиото в България, op.cit., t. 1, s. 78–82; Чолаков Радомир, 2000, Право на радио- и телевизионните организации в България, Сиела, София–Wien, s. 23). 87 PR 1927, art. 1. 88 PR 1927, art. 2 ust. 1. 89 PR 1927, art. 2 ust. 2. 90 PR 1927, art. 4. W akcie wykonawczym do ustawy (Правилник за прилагане на закона за радиото, DV nr 107, 13 sierpnia 1927) w artykule 4 dodano sformułowanie, że monopol nie odnosi się do bułgarskich statków handlowych bez względu na to, czy znajdują się na terytorium Bułgarii, czy na obcych wodach terytorialnych (Правилник за прилагане на закона за радиото, DV nr 107, 13 sierpnia 1927, art. 4). 91 PR 1927, art. 9 ust. 3. 92 Pravilnik to bezpośrednio związany z ustawą akt wydawany przez władzę wykonawczą, w którym omawia się szczegóły warunków przewidzianych w ustawie. W Polsce podobny do rozporządzenia. Szerzej na ten temat: Стайнов Петко, Ангелов Анастас, 1947, Ръководство на административно право – обща част, София, s. 242. Rozdział 6. Media i władza w doktrynie etatystycznej (1919–1934) 211

Ilustracja 1. Pierwsze bułgarskie prawo radiowe z 1927 roku

Źródło: Dărzhavna Agentzya Arhivi.

93 Правилник за прилагане на закона за радиото, DV nr 107, 13 sierpnia 1927. 212 Władza i media w Bułgarii

Koncesja – zgodnie z ówczesnymi normami administracyjnymi w Bułgarii – mogła być przyznawana na okres do 25 lat i nie dawała praw własności ani serwitutu co do własności państwa. Można ją określić jako przyznaną na szczegól- nych warunkach możliwość korzystania z własności Skarbu Państwa, bez żad- nych dodatkowych praw do niej94. W pierwotnym zapisie przy 1. czytaniu w Zgromadzeniu Narodowym ustawa określała również, że działalność radiową mogą rozpocząć przedsiębiorcy prywatni na podstawie uzyskanej od ministra poczt i telegrafów koncesji95. Instytucją nadzoru nad osobami, które otrzymały licencję na działalność radiową, ustanowiono Ministerstwo Kolei Żelaznych, Poczt i Telegrafów (Минис-терство на железниците, пощите и телеграфите)96, funkcjonujące w strukturze państwa od 1 stycznia 1912 roku. Ono też wydawało pozwolenia na korzystanie z aparatu radiowego97, nakładało sankcje karne za przechwy- tywanie radiotelefonicznej i radiotelegraficznej korespondencji98, za słuchanie radia bez pozwolenia99 oraz za zakłócanie działalności radiowej i radiotelegra- ficznej100. Artykuł 9 ustawy przewidywał wydanie przez ministra kolei żelaznych, poczt i telegrafów specjalnego regulaminu, który w sposób szczegółowy miał określać warunki i formy funkcjonowania radia101. Regulamin taki (Pravilnik), wydany 13 sierpnia 1927 roku (Regulamin PR 1927)102, dotyczył głównie działalności rozsiewczej i określał 3 podstawowe funkcje radia: 1) radiotelegraficzną (радиотелеграфна служба); 2) radiotelefo- niczną (радиотелефонната служба); 3) radiorozsiewczą (радиоразпръ- сквателната служба). Funkcja radiotelegraficzna – dotyczyła przyjmowania i nadawania telegra- fów przez telegraficzne stacje nadawcze; funkcja radiotelefoniczna – dotyczyła prowadzenia rozmów telefonicznych przez stacje radiotelefoniczne; a radioroz-

94 Стайнов Петко, Ангелов Анастас 1947, Ръководство на административно право, op.cit. Definicję podaję za: Николова Райна, 2006, Възникване и развитие на радиото и телевизията в България, op.cit., s. 20. 95 PR 1927, art. 2 ust. 2. W pierwotnym zapisie przy pierwszym czytaniu w Zgromadzeniu Na- rodowym, Стенографски дневници 21 ОНС, IV PC, 76 З, 5/IV 1927, s. 1314, op.cit., art. 5. 96 Български държавни институции 1879–1986, 1987, Енциклопедичен справочник, wyd. Д-р Петър Берон, София 1987, s. 318. 97 PR 1927, art. 5. Osoby, które otrzymały pozwolenie od ministra kolei zelaznych, poczty i telegrafu na korzystanie z odbiornika radiowego, płaciły taksy abonenckie. 98 PR 1927, art. 6. 99 PR 1927, art. 7. Abonent aparatu radioodbiorczego, który przechwyci korespondencję radio- telegraficzną, lub radiotelefoniczną, podlega karze więzienia od 6 miesięcy do 3 lat. Użyte aparaty i narzędzia podlegają konfiskacie (PR 1927, art. 6). Kto korzysta bez pozwolenia z aparatu radioodbiorczego, podlega karze zamknięcia w ciemnicy do roku i grzywnie do 5000 lewów. Użyte aparaty i narzędzia podlegają konfiskacie (PR 1927, art. 7). 100 PR 1927, art. 8. 101 PR 1927, art. 9. 102 Правилник за прилагане на закона за радиото, DV nr 107, 13 sierpnia 1927. Rozdział 6. Media i władza w doktrynie etatystycznej (1919–1934) 213 siewcza – zajmowała się przekazywaniem językiem mówionym: opowiadań, konferencji, lekcji edukacyjnych, muzyki i wszelkiego rodzaju informacji o rynku103. Regulamin wyznaczał też obszar monopolu państwa na działalność radio- wą104, wskazywał i tworzył instytucję odpowiedzialną za jego przestrzeganie105, a także umiędzynarodawiał działalność radiową w Bułgarii106 oraz wyznaczał instytucję władną do podejmowania wszelkich decyzji dotyczących rozsiewczo- ści fal radiowych na szczeblu krajowym i międzynarodowym. Instytucją, której podstawową funkcją była kontrola w zakresie działalności radiowej i przestrzegania monopolu państwa, stała się Dyrekcja Główna Poczt, Telegrafów i Telefonów, umiejscowiona instytucjonalnie wewnątrz Minister- stwa Kolei Żelaznych, Poczt i Telegrafów. Posiadała ona kompetencje regula- cyjne i kontrolne co do obszaru rozsiewczości krajowej, zarówno w zakresie niezbywalnego monopolu państwa, jak i obszarów koncesjonowanych. Instytucją władną wobec całej działalności radiowej związanej z rozsiewczo- ścią naziemną w Bułgarii ustanowiono Radę Ministrów, która też posiadała kompetencje do zawierania umów międzynarodowych w dziedzinie radiokomu- nikacji107. Pozwolenie na koncesję dla działalności radiowej wydawała specjalnie do tego powołana 4-osobowa Komisja Dyrekcji Głównej Poczt, Telegrafów i Tele- fonów przy Ministerstwie Kolei Żelaznych, Poczty i Telegrafu, w której skład wchodzili: przedstawiciele Głównej Dyrekcji, Ministerstwa Wojny, Minister- stwa Oświaty oraz Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Zdrowia108, ale przy akceptacji parlamentu109. Pozwolenie na użytkowanie radioodbiorników wydawano jako indywidualny akt administracyjny, określający prawa i obowiązki obywateli w określonych sferach życia obywatelskiego. Uprawnionego do wydawania pozwoleń na użytkowanie odbiorników radiowych ustanowiono ministra kolei żelaznych, poczt i telegrafów110.

103 Regulamin PR 1927, art. 1. 104 Regulamin PR 1927, art. 2, 4. 105 Regulamin PR 1927, art. 4. 106 Regulamin PR 1927, art. 4 ust. 2; art. 47. 107 Bułgaria przyłączyła się do Międzynarodowej Konwencji Radiowej, podpisanej w Wa- szyngtonie 25 listopada 1927 roku, w której zobowiązała się do wybudowania stacji nadawczych na swym terytorium (szerzej na ten temat: Димитров Веселин, 1994, История на радиото в България, op.cit., t. 1, s. 102). Wiosną 1929 roku przystąpiła także do Praskiego Planu Budowa- nia Stacji Nadawczych Radiowych, opartego na Europejskiej Konferencji Radioelektrycznej (szerzej na ten temat: Енциклопедия България, 1978, БАН, София, t. 1, s. 557; także Николова Райна, 2006, Възникване и развитие на радиото и телевизията в България, op.cit., s. 23). 108 Regulamin PR 1927, art. 9. 109 Regulamin PR 1927, art. 2 ust. 2. 110 Regulamin PR 1927, art. 9 ust. 2. 214 Władza i media w Bułgarii

Pozwolenie na użytkowanie radioodbiorników mógł otrzymać każdy podmiot prawny111. Dawało ono prawo do zainstalowania anteny odbiorczej112, importu i eksportu odbiorników radiowych, ich budowania i modyfikowania113, a przede wszystkim do słuchania audycji krajowych i zagranicznych. Regulamin określał biorców takiego typu usługi radiowej jako radiosłucha- czy oraz kategoryzował grupy podmiotów mogących się starać o pozwolenia na działalność radiową114, jak też szczegółowo określał rodzaje pozwoleń115, zasady produkcji radioodbiorników116 i handlu nimi117; wskazywał, którego typu odbiorniki nie są dopuszczalne do rynku i tak dalej118. Regulamin określał też, że w razie ogłoszenia stanu wojennego lub wojny zabrania się produkcji, importu, handlu i wymiany zarówno radioodbiorników, jak i ich części, a w wypadku wojny zainstalowane już radioodbiorniki miały podlegać inwentaryzacji119. Formę i wysokość opłat za korzystanie z usług radiowych uzależniono od typu radioodbiornika i celów, którym miał on służyć120. Należy podkreślić, że zgodnie z ustawą Prawo o radiu z 1927 roku i wyda- nym do niej w tym samym roku regulaminem – każda koncesja wydana przez władzę wykonawczą na działalność radiową wymagała zatwierdzenia parla-

111 Do połowy 1928 roku odmówiono tylko 17 użytkownikom. Osób fizycznych nie objęto tym prawem. Szerzej na ten temat: Димитров Веселин, 1994, История на радиото в България, op.cit., t. 1, s. 106. 112 W pokoju lub pod dachem, ale nie wyżej niż 5 metrów od wysokości dachu (art. 31), przy czym wszystkie anteny musiały być wyposażone w komutator (przełącznik, dziś switch – przyp. aut.), stawiany zawsze na ziemi, gdy aparat nie pracował (Regulamin 1927, art. 31); na cudzym dachu można ją było stawiać tylko za pozwoleniem właściciela nieruchomości i przy pokryciu wszelkich strat wyrządzonych ewentualnym jej upadkiem z dachu (Regulamin 1927, art. 35). 113 Regulamin PR 1927, art. 19. 114 Regulamin PR 1927, art. 9 ust. a–d. W grupie biorców usług radiowych wyszczególniono: a) osoby prawne posiadające prawo domagania się przyznania koncesji i osoby fizyczne, którym takie prawo przyznano; b) organy państwowe i regionalne niemające charakteru handlowego; c) każdą organizację społeczną, kulturalną, oświatową i wszelkie inne towarzystwa społeczne uznane przez państwo; d) obcokrajowców pod warunkiem wzajemności. 115 Podstawowe kryteria przyznawania koncesji i pozwoleń zostały oparte na celach, którym miało służyć radio: a) osobiste; b) naukowe; c) oświatowo-kulturalne; d) handlowe, bankowe i rozrywkowe (restauracje, piwiarnie, kino, teatr itd.). 116 Na produkcję radioodbiorników wymagano uzyskania zgody Głównej Dyrekcji Poczt, Tele- grafów i Telefonów (Regulamin 1927, art. 14). 117 Handel odbiornikami radiowymi nie podlegał nadzorowi, ale obwarowano go wymogiem zgody Głównej Dyrekcji Poczt, Telegrafów i Telefonów, ze wskazaniem miejsca i rodzaju odbior- ników radiowych przeznaczonych do obrotu. Sprzedawać można było tylko sprawdzone i fabrycz- nie oznaczone aparaty (Regulamin 1927, art. 15). Podobnej procedurze podlegał handel międzyna- rodowy aparatami radiowymi. 118 Regulamin PR 1927, art. 13–15. W zasadzie jedyne ograniczenie wprowadzono wobec apa- ratów mogących działać jako odbiornik i nadajnik. 119 Regulamin PR 1927, art. 54. 120 Regulamin PR 1927, art. 59–61. Rozdział 6. Media i władza w doktrynie etatystycznej (1919–1934) 215 mentu121. Prawo posiadania pozwolenia na korzystanie z usług radiowych miały tylko legalne osoby prawne, co nie było bez znaczenia, biorąc pod uwagę ów- czesną sytuację polityczną w kraju. Na marginesie społecznym, pozbawione praw obywatelskich wciąż pozostawały organizacje i stowarzyszenia zarejestrowane na nazwiska dawnych działaczy komunistycznych i agrarystów, którzy na mocy amnestii opuścili więzienia, ale nie mieli przywróconych praw politycznych. Dla osób fizycznych radio było niedostępne. Ludność mogła słuchać go tylko w siedzibach organizacji użyteczności publicznej (czytelnie, stowarzyszenia, szkoły). Ze względu na ciąg wojen i walk wewnętrznych wprowadzenie, w sposób reglamentowany, radia do powszechnego użytku dokonało się w Bułgarii z ponad 30-letnim opóźnieniem w stosunku do innych krajów europejskich. I nie ma w tym niczego zaskakującego. Pierwsza w Bułgarii ustawa Prawo o radiu po- wstawała w szczególnych politycznych i społecznych okolicznościach, po wielu burzliwych zmianach społecznych i politycznych, komunistycznym terroryzmie i dwóch aleksandryjskich falach terroru: pomarańczowej – Aleksandra Stambo- liyskiego i biało-czarnej, Aleksandra Tzankova. O ile ambicjom Stamboliyskiego kres położyła jego nagła śmierć, o tyle Tzankov dopiero zaczął nabierać politycznego rozpędu, wkraczając, w tym również dzięki sile radia, w przestrzeń społeczną i medialną ze swoimi programami politycznymi i ideologiami. Niebagatelną rolę odgrywały w tym czasie ambicje Georgiego Dimitrova, przywódcy ruchu komunistycznego, który już w 1925 roku wykorzystał siłę radia i stał się pierwszym bułgarskim politykiem zwracającym się z orędziem wygłoszonym przez radio do narodu. Po 3 latach od wydania ustawy, wiosną 1930 roku zmieniono akty wykonawcze do Prawa o radiu z 1927 roku. W nowych regulacjach z 29 marca 1930 roku (Regulamin PR 1930)122 rozszerzono listę osób, które otrzymały prawo występowania o przyznanie pozwolenia na użytkowanie radia (zarówno odbiorczego, jak i nadawczego), wydawanie pozwoleń administracyjnie przeniesiono z Dyrekcji Głównej Poczt, Telegra- fów i Telefonów na naczelników regionalnych oddziałów Dyrekcji Głównej Poczt, Telegrafów i Telefonów123, a same pozwolenia miały być wydawane na czas nieograniczony124. Nowy regulamin wprowadzał też możliwość anulowania pozwolenia, jeśli osoba, która je otrzymała, nie dotrzymywała warunków jego przyznania, nie płaciła abonamentu bądź naruszała ustawę125, przy czym wznowienie pozwolenia po uiszczeniu zaległych opłat następowało automatycznie. Pod względem systemowym nowe rozporządzenie z 1930 roku w porówna- niu z prawem radiowym z roku 1927 niewiele zmieniało. Pełny zakres upraw-

121 PR 1927, art. 2 ust. 2. 122 Правилник за прилагане на закона за радиото, DV nr 293, 29 marca 1930. 123 Regulamin PR 1930, art. 8. 124 Regulamin PR 1930, art. 9. 125 Regulamin PR 1930, art. 11. 216 Władza i media w Bułgarii nień względem działalności radiowej nadal posiadała władza wykonawcza, a funkcję kontrolną nad nią miała władza ustawodawcza. Jedynie kompetencje odnośnie do przyznawania pozwoleń na korzystanie z usług radiowych obniżo- no w hierarchii organów państwa z Głównej Dyrekcji na regionalnych naczelni- ków Głównej Dyrekcji. Funkcje i zakres usług radiowych pozostawiono bez zmian.

Ministerstwo Kolei Ministerstwo Spraw Żelaznych, Poczt Zagranicznych i Telegrafów

Radio Dyrekcja Druku

Kolportaż prasy Bułgarska Agencja Telegraficzna

Wydział Druku

Wydział Informacji i Dokumentacji

Schemat 1. Podległość instytucjonalna mediów w Bułgarii w 1930 roku

Źródło: Opracowanie własne.

Przedstawiony schemat podporządkowania instytucji medialnych centralnym organom władzy wskazuje, że w odróżnieniu od druku i BTA, radio od samego początku znalazło się w strukturze Ministerstwa Kolei Żelaznych, Poczt i Tele- grafów. Warto podkreślić, że w rozumieniu władzy państwowej radio rozumiano jako telegraf bez kabla i miało ono pełnić przede wszystkim funkcje telekomunikacyjne. Potwierdza to wydany 16 października 1931 roku przez ministra spraw we- wnętrznych i zdrowia narodowego statut Rodno Radio (nr pisma 13173/1931) jako stowarzyszenia o niekomercyjnym charakterze i użyteczności publicznej, którego podstawowe cele nakreślono jako: dbanie o rozwój techniki radiowej; ochrona moralnych i materialnych interesów wszystkich klubów Rodno Radio, Rozdział 6. Media i władza w doktrynie etatystycznej (1919–1934) 217 które wchodzą w skład stowarzyszenia (ust. a–c statutu); propagowanie kultury Bułgarii poprzez radio126. Organem prasowym stowarzyszenia stała się gazeta „Radiovesti” („Радио-вес- ти”)127. Bułgarska Agencja Telegraficzna, BTA, pierwsza skorzystała z możliwości technicznych radia w Bułgarii. Ministerstwo Spraw Zagranicznych już w 1928 roku poprosiło dyrektora DP, aby otworzył dział radia przy BTA i zatrudnił w nim 2 pracowników. BTA z radia czerpała informacje pochodzące z francuskiej agencji telegraficznej L’agence Havas, angielskiej Reutersa128, niemieckiej WTB129 oraz serbskiej Agencji Telegraficznej „Avala” (Telegrafska agencija „Avala”, Теле- графска агенција „Авала”)130, która od początku lat 30. prowadziła również intensywny nasłuch radiowy. Jako źródło informacji radio wykorzystywano w BTA od 1 sierpnia 1928 roku, a pracujący w niej „operatorzy radiowi” otrzymywali „dobre zapłaty”131. Pierwszą próbę emisji prywatnej radiostacji przeprowadzono w Bułgarii w listopadzie 1929 roku. Przez 7 kolejnych dni – od 24 do 30 listopada – rozle- gało się „Halo, Halo, Radio Sofia”. Radio nadawało głównie muzykę. Według danych statystycznych, w połowie 1928 roku w Bułgarii zarejestrowano 992 aparaty radiowe. Obywatelom bułgarskim wydano 770 pozwoleń, a 292 – obcokrajowcom. W stolicy działało 437 aparatów radiowych (44%), w Ruse – 78 (8%), w Plovdivie – 49 (5%), w Warnie – 36 (3,6%), w GornOrya- hovitza – 26 aparatów, w Lom – 22, w Pleven – 18, w Vidyniu – 17, a 41 miej- scowości miało po jednym zarejestrowanym aparacie132. W 1930 roku powstał związek bułgarskich miłośników radia ojczyźnianego Săyuz na bălgarskite radiolyubiteli „Rodno Radio” (Съюз на българските

126 Устав на съюз „Родно радио” – София, CDA, Dział 1540 K, karta 120–125. Opis struktury patrz: Николова Райна, 2006, Възникване и развитие на радиото и телевизията в България, op.cit., s. 67–74, opis działalności patrz: Димитров Веселин, 1994, История на радиото в България, op.cit., t. 1, s. 131–214. 127 Българско радио, Енциклопедия България, op.cit., t. 1, s. 558. 128 Agencję założył w Akwizgranie (Aix-la Chapelle) niemiecki Żyd Paul Julius Baron von Reuter (1816–1899), który w 1851 roku przeniósł ją do Londynu i funkcjonuje ona do dziś jako Agencja Informacyjna Reuters (Reuters), należąca do Reuters Group plc (z różnych źródeł). 129 Wolffs Telegraphisches Bureau (W.T.B.), założona w Berlinie w 1849 roku przez niemieckiego Żyda Bernharda Wolffa (1811–1879), do I wojny światowej stała się jedną z większych agencji informacyjnych w Europie. W bułgarskiej literaturze przedmiotu często mylnie się podaje, że Bułgarskie Radio i BTA korzystały w latach 20. XX wieku z niemieckiej agencji DNB (Deutsches Nachrichtenbüro), oficjalnej agencji informacyjnej III Rzeszy, która powstała 5 grudnia 1933 roku na bazie połączenia W.T.B i TU (Telegraphen-Union), założonej w Niemczech w 1913 roku przez Alfreda Hugenberga (1865–1951), współtwórcy założonej w 1919 roku nacjonalistycz- nej Niemieckiej Partii Narodowej (Deutschnational Volkspartei, DNVP) (z różnych źródeł). 130 Agencja „Avala” to pierwsza serbska agencja informacyjna. Powstała w 1919 roku, a od roku 1934 prowadziła nasłuch radiowy (z różnych źródeł). 131 Димитров Веселин, 1994, История на радиото в България, op.cit., t. 1, s. 122. 132 Ibidem, s. 106. 218 Władza i media w Bułgarii

радиолюбители „Родно Радио”, 1930–1934), powiązany z niejasnymi kręgami finansowymi stolicy, o nieprzejrzystej strukturze i niejasno stawianych sobie celach. Radio związku od zimy 1930 roku starało się o przyznanie koncesji na nadawanie programu radiowego z Sofii, ale po wielu próbach jej ostatecznie formalnie nie otrzymało133, choć nadawało regularnie134. Spikerami radiowymi „Rodno Radio” byli między innymi: Elena Shopova (Елена Шопова), Vencha Dobreva (Венча Добрева), Mariya Popova (Мария Попова), Petăr Vitanov (Петър Витанов), których oficjalnie zatrudniano w „Rodno Radio” jako telefonistów135. Jesienią 1934 roku powstało w Sofii radio pirackie. Założył je młody czło- wiek, absolwent technikum, Kosta Arnaudov (Коста Арнаудов), który przyje- chał do Sofii w poszukiwaniu pracy. Ze swojego domu nadawał muzykę z płyt gramofonowych, którą odbierano w odległości kilometra. Namierzony przez członków stowarzyszenia „Rodno Radio” sam oddał się policji, a karę mu daro- wano136. W 1934 roku powstał też Bălgarski radiosăyuz (Български радиосъюз, 1934). Było to kolejne stowarzyszenie miłośników radia, Bułgarskie Stowarzy- szenie Radiowe, które 26 marca 1934 roku opracowało i przyjęło na swym kongresie statut137. 8 sierpnia tego samego roku Bălgarski radiosăyuz połączył się z „Rodno Radio”, tworząc Radiosăyuz Radio Sofia (Радиосъюз Радио София, 1934–1936). W 1936 roku, ze względu na napiętą sytuację polityczną w kraju, uległ on rozwiązaniu.

6.6. Kryzys polityczny

Okres polityki konsensualnej prowadzonej przez gabinet Andreya Lyapcheva (1926–1931) uwidacznia, że w procesach dziejowych media, jak oko cyklonu zmian, podążają wraz z nim, ale też pełnią funkcję balonu pompowanego na- strojami społecznymi i politycznymi, znajdującymi się w ich otoczeniu. Im większe napięcie polityczne i społeczne, tym większe ciśnienie w mediach i na media. Ale też, gdy napięcie społeczne i polityczne graniczy z atmosferą wybu- chu społecznego, wprowadzenie odwilży w mediach staje się skutecznym wen- tylem bezpieczeństwa, dzięki któremu obniża się polityczne i społeczne ciśnie- nie. Zwłaszcza gdy scena polityczna jest mocno spolaryzowana, a partie – od lewicy po prawicę – wykazują cechy silnie antysystemowe. Warto dodać, że wskaźnik polaryzacji zmalał w procesie konsensualizacji sceny politycznej, ale

133 Чолаков Радомир, 2000, Право на радио- и телевизионните организации в България, op.cit., s. 24. 134 Димитров Веселин, 2005, История на българското медийно право (радиоразпръсква- не), op.cit., s. 168. 135 www.bnr.bg. 136 Димитров Веселин, 1994, История на радиото в България, op.cit., t. 1, s. 168–169. 137 Ibidem, t. 2, s. 153–154. Rozdział 6. Media i władza w doktrynie etatystycznej (1919–1934) 219 gwarantem konsensualizmu był tylko jeden człowiek, i gdy go zabrakło, polityka konsensusu ponownie przetransformowała w politykę konfrontacji. W okresie konsensualnym media służyły uczestnikom procesu negocjacji i same brały w nich udział, w okresie konfrontacji stały się narzędziem wyko- rzystywanym przez elitę władzy politycznej do śledzenia życia społecznego, narzucania politycznych norm i padały ofiarą nagłych zmian politycznych. W każdym z tych systemów media bardziej służyły uczestnikom procesu politycznego niż szerokiej publiczności. Komunikowanie polityczne opierało się na szerzeniu idei i poglądów oraz komunikowaniu stanowisk innym grupom uczestniczącym w procesach politycznych. Media i władza nie dbały o komunikowanie z niezaangażowaną politycznie publicznością, a społeczeństwo traktowały jak bezwolną masę. Powstałe w tym okresie radio dostarczało głównie rozrywki, a władzy – możliwości jednostronnego komunikowania swych stanowisk innym aktorom sceny politycznej. Zarówno informację, jak i rozrywkę państwo ściśle reglamentowało. Sytuacja polityczna w Bułgarii zaczęła ulegać znacznemu pogorszeniu, po- cząwszy od 1930 roku, a w 1933 roku, kiedy Andrey Lyapchev, wielokrotny premier kraju, zmarł na raka po ciężkiej chorobie, stała się już trudna do opano- wania. Kolejne 3 urzędujące gabinety Nikoly Mushanova (Никола Мушанов 1872– –1951), w latach 1931–1932, 1932, 1932–1934, można uznać za bardzo słabe, a wypracowana przez Lyapcheva droga konsensusu społecznego i politycznego przyjęła ponownie formę rewanżyzmu i konfrontacji, doprowadzając ostatecznie do ostrego kryzysu parlamentaryzmu bułgarskiego. Rosnące w siłę organizacje i ruchy prawicowe doprowadziły w czerwcu 1932 roku do procesu przeciwko Komitetowi Centralnemu Bułgarskiej Partii Komunistycznej (BKP) i Partii Agrarystów, za zbrodnie popełnione na ludności cywilnej. Agrarystów rozliczano za pomarańczowy reżim Stamboliyskiego, komunistów – za zamachy terrorystyczne w czasie dyktatury Tzankova. W tym samym roku sofijski sąd okręgowy unieważnił wybór 15 komunistów do władz obwodowych, a w 1933 roku rozwiązano – na podstawie art. 20 Prawa o ochronie państwa z 1924 roku – grupę parlamentarną Bułgarskiej Partii Robotniczej (Българска работническа партия), utworzoną w 1927 roku jako oficjalny klon BKP138. 27 listopada 1933 roku grupa oficerów zorganizowała kongres Tajnego Związku Wojskowych (Таен военен съюз), podczas którego postanowiono dokonać w kraju kolejnego przewrotu wojskowego, ale też – „zaprowadzić po- rządek” w Macedonii (Piryńskiej) i przejąć władzę na terytorium „całej ojczyzny”139.

138 Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 499. 139 Ibidem, s. 505. 220 Władza i media w Bułgarii

Przewrót dokonany przez Polityczny Krąg „Zveno” (Политически кръг „Звено”, 1927–1935; 1941–1946; 1947–1949) nastąpił 19 maja 1934 roku – tym razem, w odróżnieniu od przewrotu z 9 czerwca 1923 roku, obyło się bez przelewu krwi. Rozdział 7

Instytucje medialne w doktrynie faszyzmu (1934–1944)

7.1. „Zveno” – założenia ruchu politycznego, ustroju i doktryny (1934–1936)

19 maja 1934 roku to początek bułgarskiego systemu nieparlamentarnego1. Zmianie uległa też doktryna polityczna i medialna kraju. Przewrót dokonany przez Polityczny Krąg „Zveno” stał się fundamentem budowy niedemokratycz- nego systemu, bez parlamentu bądź z parlamentem fasadowym. Polityczny Krąg „Zveno” utworzyła w kwietniu 1927 roku grupa intelektu- alistów, na których czele stanął dziennikarz i polityk, przewodniczący Stowa- rzyszenia Dziennikarzy Bułgarskich (Съюз на българските журналисти) Dimo Kazasov (Димо Казасов, 1886–1980)2, minister kolei żelaznych, poczt i tele- grafów (1923–1924) w gabinecie Aleksandra Tzankova. Skrajne narodowo-socjalistyczne i faszyzujące organizacje polityczne o pod- łożu wojskowym, które przejęły władzę w kraju po 19 maja 1934 roku, od samego początku miały kłopoty w osiągnięciu porozumienia co do kierunków jej sprawowania. Na czele 1. rządu oficerów stanął podpułkownik Kimon Georgiev Stoyanov (Кимон Георгиев Стоянов, 1882–1869), który w gabinecie Andreya Lyap- cheva, w latach 1926–1928, kierował Ministerstwem Kolei Żelaznych, Poczt i Telegrafów3.

1 Bez parlamentu bądź z parlamentem fasadowym. 2 Historia wspomina Dimo Kazasova jako człowieka o skrajnych poglądach lewicowych (1919–1923), narodowo-faszystowskich (1923–1926) i komunistycznych (1944–1980). W latach 20. XX wieku działał w Bułgarskiej Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej (Българска работн- ическа социалдемократическа партия, BSPR). Ideologicznie to najpierw zwolennik rosyjskiego bolszewizmu i bułgarskiego agraryzmu, następnie propagator narodowego socjalizmu (z różnych źródeł). Z ramienia BSPR Dimo Kazasov został deputowanym w parlamentach XVIII (1919–1920) i XXI (1923–1927) kadencji. Do władzy dostał się po przewrocie 9 czerwca 1923 roku, dokonanym przez Ligę Wojskową, i w gabinecie Aleksandra Tzankova stał na czele Ministerstwa Kolei Żela- znych, Poczt i Telegrafów (1923–1924). Uczestniczył w przewrocie 9 września 1944 roku (Ташев Ташо, 1999, Министрите на България, op.cit.). 3 Uczestniczył aktywnie we wszystkich zamachach stanu w Bułgarii (1919, 1922, 1934, 1944) bez względu na ich charakter. Odsunięty od władzy w roku 1935 przez cara Borysa, zbliżył się w 1943 roku do lewicy i stanął na czele przygotowań do kolejnego zamachu stanu. W 1944 roku 222 Władza i media w Bułgarii

W ciągu kilkunastu miesięcy, od 1934 do 1936 roku, Bułgaria 6 razy zmie- niała gabinety i 3 razy system polityczny: z parlamentarnego na rządy wojskowych i monarchię faszystowską. Po przewrocie wojskowym 19 maja 1934 roku oficerowie suspendowali Konstytucję Tărnowską i rozwiązali XXII Zgromadzenie Narodowe. Władzę sprawowali za pomocą rozporządzeń, przejmując również część prerogatyw monarchy. Zmniejszono liczbę jednostek regionalnych w administracji, łączono ministerstwa, wprowadzano bezpośrednią podległość jednostek regionalnych premierowi wywodzącego się z korpusu oficerskiego. Zmieniono mechanizm władzy w państwie. Zakazem działalności objęto partie i organizacje polityczne. Klub „Zveno” w założeniu miał stać się głów- nym filarem nowej organizacji społeczno-politycznej o charakterze masowym, której zadania określono jako służba państwu i jego władzy (self-governments; entretenu par le gouvernement). Nowa doktryna zakładała społeczną służbę państwu, ujętą nie w formie partii politycznej, lecz masowego ruchu narodowego o podłożu statolatrii (statolatory), którego zadania opierały się na gloryfikacji scentralizowanej władzy państwa (a raczej głównie jego biurokracji), na podstawie silnego przywództwa wojskowego oraz solidaryzmu społecznego. Ruch „Zveno” nie miał podmiotowości prawnej. Elementem łączącym wy- stępujące w nim podmioty miała być, wyznawana wspólnie, ale niesprecyzowa- na bliżej narodowo-socjal-faszystowska ideologia. Posiadał on wojskowe zaple- cze oraz młodzieżową przybudówkę. Pod względem systemowym „Zveno” wykazywał cechy zarówno ruchu politycznego i społecznego, jak i ustroju pań- stwa i doktryny politycznej4. Bułgarska statolatria, przeciwna i demokracji parlamentarnej, i monarchii, gloryfikowała państwo pod rządami oficerów. W odróżnieniu od katolickiej, parareligijnej statolatrii faszystowskich Włoch (fascismo) czy niemieckiego narodowego socjalizmu (nazizmu, Nazi), bułgarska nie deifikowała Bułgarów jako pojedynczych nadludzi czy nacji przybóstwionej światłem (Übermenschen, Lichtmenschen), lecz oparła się na gloryfikacji wojska, a przede wszystkim na kulcie „wspólnej sprawy”, koncepcji narodu jako „towarzysza broni w doli i niedoli”.

został premierem 2 pierwszych komunistycznych rządów, następnie wicepremierem, w 2 gabinetach Georgiego Dimitrowa (do 1950) i ministrem różnych resortów aż do 1962 roku (miał wówczas 80 lat), a od 1962 do swej śmierci w 1969 roku był członkiem Prezydium Zgromadzenia Narodo- wego (Президиум на Народното събрание) Bułgarii (miał 89 lat). To jeden z głównych ideolo- gów bułgarskiego realizmu socjalistycznego (Георгиев Кимон, Избрани произведения, София 1982; Недев Недю, 2007, Три държавни преврата или Кимон Георгиев и неговото време, Сиела, София). 4 „Zveno” wpisuje się we wzorcowe określenie faszyzmu: głoszenie nieuchronności wojny, od- rzucenie egalitaryzmu politycznego jednostki, negacja teorii walki klas i grup społecznych, antyli- beralizm, absolutny etatyzm (hiperetatyzm), podniesienie znaczenia państwa do rangi wartości absolutnej (Dubel Lech, Historia doktryn politycznych i prawnych, op.cit., s. 460–461). Rozdział 7. Instytucje medialne w doktrynie faszyzmu (1934–1944) 223

Ruch ten znalazł żyzne podłoże społeczno-polityczne. Prawie każdy Bułgar, nieważne po czyjej stronie, walczył kiedyś o jakąś sprawę, był czyimś towarzy- szem broni bądź kamratem w niedoli. Bułgarską doktrynę faszyzmu oparto na koncepcji, by zapomnieć o tym, co kiedyś dzieliło, a uwypuklić to, co teraz łączy; pokazać glorię narodowej chwały, do której zaliczono zarówno triumfy, jak i narodowe tragedie, a wszystko po to, by zbudować nowe, „oświecone” narodowo społeczeństwo. Mediom w tej doktrynie wyznaczono rolę socjalizacji politycznej, czyli zakorzeniania w jednostce systemu wartości, norm oraz wzo- rów zachowań uznanych za obowiązujące w państwie.

7.1.1. Funkcje i zadania Dyrekcji Odnowy Społecznej

Pod względem instytucjonalnym funkcje „oświecania” narodowego pełniła, powołana na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 czerwca 1934 roku, Dyrekcja Odnowy Społecznej (DOS, Дирекция на обществената обнова). Jej cele określano jako kierowanie duchowym rozwojem narodu. Ukierunkowywać duchowe życie w kraju, w celu zjednoczenia i odnowy, w służbie narodowi, jak też śledzić życie duchowe za granicą i uświadamiać światu zewnętrznemu o stanie, rozwoju oraz potrzebach materialnej i duchowej bułgarskiej kultury; uczestni- czyć w organizowaniu obywateli w jednorodne ideowo, ogólnonarodowe ugrupowanie (групировка)5. Instytucję Dyrekcji Odnowy Społecznej podporządkowano bezpośrednio premierowi. Ustanowiono w niej zarząd Głównego Dyrektora Odnowy Społecz- nej (Главен директор на обществената обнова). W strukturze Głównego Dy- rektoriatu znajdowały się: sekretariat, departament wewnętrzny i zewnętrzny oraz dyrektoriaty regionalne6. Głównego dyrektora i dyrektorów departamentów mianował Prezes Rady Ministrów. Ich zadania można określić jako tworzenie etatowych i ochotniczych społecznych jednostek oddziaływania ideologicznego i propagandowego w miastach i wsiach. Dyrekcja Odnowy Społecznej objęła kontrolą druk, radio, teatr, a poprzez etatowych i nieetatowych agentów nadzorowała i ukierunkowywała w sposób ideologiczny pracownicze i szkolne zebrania, na których agenci DOS nie kon- centrowali uwagi na argumentacji, lecz starali się zaślepić społeczeństwo, z jednej strony wzbudzić społeczne fobie, a z drugiej zaufanie do wojskowej elity, otoczonej oddanymi ludźmi zaufania społecznego, piastującymi (bądź mogącymi piastować) stanowiska w aparacie państwa7. Do zaufanych zaliczano również rozmówców, obiecując im przywileje w aparacie władzy.

5 Български държавни институции, op.cit., s. 80. 6 Ibidem. 7 Porównaj do opisu doktryny faszyzmu: Andrzej Sylwestrzak, 2002, Historia doktryn politycznych i prawnych, LexisNexis, wydanie szóste, rozszerzone, Warszawa 2007, s. 425–426. 224 Władza i media w Bułgarii

Poprzez sztukę, kulturę, druk DOS tworzono nową mitologię narodową. Na łamach gazet wskrzeszano bądź kreowano „historycznych” bohaterów. Agenci DOS (wtyczki) ingerowali też w życie osobiste obywateli, propago- wali władzę oficerów, szerzyli ideę „nowego społeczeństwa” (новото обще- ство), odwoływali się do wspólnoty tożsamości narodowej, wywoływali spo- łeczne fobie. Oddziaływano w sposób zgoła mityczny na aktywność jednostki i utwierdzano ją w przekonaniu, że należy przeprowadzić w państwie pozytyw- ne zmiany, a ich gwarantem miało się stać wojsko. W okresie rządów odnowy społecznej istotnym zmianom uległa struktura Rady Ministrów. Zmniejszono o 2 liczbę ministerstw, centralizowano departa- menty. W 1934 roku Bułgaria nawiązała stosunki ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich.

7.1.2. Regulacje druku w doktrynie „odnowy społecznej”

Za cel polityczny gabinety „Zveno” postawiły sobie utworzenie nowego, oświeconego narodu, a dla skartelowanej przez aparat państwa prasy drukowanej przewidziano funkcję socjalizacji politycznej. Media drukowane stały się formalnym instrumentem w polityce odnowy społecznej, pełniąc funkcje za- równo propagandowe, jak i ideologicznie edukacyjne i manipulacyjne. Dostęp do prasy i druku ściśle reglamentowano. 12 czerwca 1934 roku car Borys ogłosił ukaz nr 27 Rozporządzenie o druku (PD 1934)8, w którym wydał zakaz prowadzenia działalności wydawniczej bez uprzednio uzyskanej zgody. Carski ukaz składał się z 5 artykułów. W artykule 1 zaznaczono, że „nikt nie może wydawać gazety ani pisma bez wstępnego pozwolenia”9. Dla stolicy organem władnym do wydawania zezwoleń na druk ustanowiono Dyrekcję Odnowy Społecznej, a dla prowincji – jej obwodowe dyrektoriaty10. Właścicieli wychodzących pism i magazynów zobowiązano do uzyskania zgody na dalszą działalność w ciągu 10 dni od wejścia w życie tego rozporzą- dzenia, a wszystkie gazety i pisma, którym odmówiono zezwolenia, musiały zaprzestać dalszej działalności11. Odpowiedzialny za redagowanie gazety mógł być tylko obywatel bułgarski, powyżej 30. roku życia, a broszur – powyżej 21. roku życia. Redaktorzy nie mogli być karani12. W Rozporządzeniu o druku przewidziano, że „kto wydaje, drukuje bądź re- daguje gazetę bez pozwolenia, podlega karze do 3 lat pozbawienia wolności

8 Наредба за печата, DV nr 58, 14 czerwca 1934. 9 PD 1934, art. 1. 10 PD 1934, art. 1. 11 PD 1934, art. 2. 12 PD 1934, art. 3. Rozdział 7. Instytucje medialne w doktrynie faszyzmu (1934–1944) 225 i karze grzywny 30 000 lewów, a cały nakład gazety bądź wydania podlega konfiskacie”13. Na mocy art. 5. kolportaż gazet wychodzących bez pozwolenia wstrzymywano przy pomocy policji14. Oficjalnym organem reżimu stała się poranna gazeta „Novi dni” („Нови дн- и”)15, która w codziennej rubryce, „Fakty, których nie można zapomnieć” („Факти, които не трябва да се забравят”), mitologizowała i gloryfikowała naród bułgarski, a negowała mitologie narodów sąsiednich. Szczególnie napa- stliwe publikacje redakcja poświęcała Macedończykom, którzy nie chcieli od- kryć w sobie bułgarskiej tożsamości narodowej16. Zadania polityczne mediów i dziennikarzy podległych Dyrekcji Odnowy Społecznej oparto na oddziaływaniu ideologicznym poprzez, między innymi, sferę kultury, literatury, sportu. Dziennikarze uczestniczyli w procesach socjalizacji poprzez organizowane odczyty i lekcje ideologiczno-propagandowe, a prasa poprzez ich reklamę17. Powszechna inwigilacja społeczeństwa objęła wszystkie sfery życia publicznego i zawodowego, a także większość sfer życia prywatnego. Listę gazet zamkniętych i tych, którym zezwolono na dalszą działalność, opublikowano w gazecie „Dărzhaven Vestnik” (por. nr 69, 27 czerwca 1934; nr 71, 29 czerwca 1934 oraz nr 74, 3 lipca 1934). W 1. turze zakazano działalności 14 gazet, a wśród nich znalazły się: 1 organ partii chłopskiej „Pladne”, 4 organy partii komunistycznej: „Rabotnik”, „Edinstvo” („Единство”), „Zvezda” („Звезда”), „Rabotnicheska misăl” („Работническа мисъл”), 2 gazety o tematyce wojskowej dyskredytujące krąg „Zveno”, w tym „Ataka v boen vik” („Атака в боен вик”) oraz kilka tytułów należących do prasy skandalizującej (żółtej)18. W 2. turze zamknięto 10. tytułów, głównie organy partii komunistycznej oraz organizacji macedońskich, jak „Nezavisima Makedoniya” („Независима Македония”), „Makedonsko zname” („Македонско знаме”), „Chervena tribuna” („Червена трибуна”)19. A w 3. fazie zamknięto 10 gazet, w tym głównie tytuły prasy żółtej oraz gazetę mniejszości żydowskiej „Evreyski vesti” („Еврей- ски вести”)20. Na liście gazet, które objęto pozwoleniem druku, znalazło się około 120 ty- tułów, poza oficjalną prasą reżimu, w przeważającej większości wąsko wyspecjalizowane pisma o charakterze edukacyjnym i zawodowym oraz hobbystycz-

13 PD 1934, art. 5. 14 Ibidem. 15 Wydawano ją od 24 sierpnia 1934 do 28 czerwca 1935 roku. Wydawcą była Dyrekcja Od- nowy Społecznej. 16 Patrz: „Нови дни” nr 1, 24 sierpnia 1934, s. 1; numery od 97, 15 grudnia 1934 do 122, 17 stycznia 1935. 17 Български държавни институции 1879–1986, op.cit., s. 80. 18 DV nr 69, 27 czerwca 1934, s. 1195. 19 DV nr 71, 29 czerwca 1934, s. 1228. 20 DV nr 7, 3 lipca 1934, s. 1267. 226 Władza i media w Bułgarii nym. Oficjalna prasa oskarżała zamknięte gazety o zdradę interesów narodowych, szykanowała pracujących w nich dziennikarzy. W październiku 1934 roku rządy faszystowskich generałów przyniosły Buł- garii kolejną regulację druku: Rozporządzenie-prawo o rozpowszechnianiu gazet i wydań periodycznych (PK 1934)21. Miała ona wyeliminować z rynku media wychodzące poza oficjalnym obiegiem lub zachowujące się neutralnie wobec nowej doktryny. Na podstawie omawianego aktu prawnego wprowadzono istotne zmiany strukturalne na rynku prasy. Skartelowano media i podporządkowano je apara- towi państwa, wprowadzono nadzór redakcyjny i kontrolę kolportażu22. Dzięki nowemu rozporządzeniu-prawu, na bazie Stowarzyszenia Stołecz- nych Dziennikarzy (Дружество на столичните журналисти, SDS) utworzono spółkę komandytową „Strela” (Командитно дружество „Стрела”), która stała się podmiotem zaciągniętych w imieniu Dyrekcji Odnowy Społecznej praw i obowiązków wynikających z monopolu dystrybucji prasy, „ręcznej sprzedaży wychodzących w Sofii gazet i innych periodyków”23. „Strela” otrzymała wyłączne prawo dystrybucji wszystkich gazet codziennych, tygodników, magazynów i druku periodycznego na terenie Sofii zarówno w zakresie sprzedaży ręcznej, jak i w kioskach, sklepach, budkach z tytoniem24. W regulacji przewidziano, że „Strela” rozszerzy swą działalność na cały kraj, poprzez regionalne oddziały25, zarządzane przez regionalne biura Stowa- rzyszenia Dziennikarzy Prowincjonalnych (Съюз на провинционалните журналисти, SDP). Jej zyski ustalono na 31,5% ceny od każdego sprzedanego egzemplarza26. Zarząd spółki zobowiązano do wyboru dyrektora ze swego składu oraz obwarowano przyjęciem jednego przedstawiciela rządu, wskazanego przez premie- ra27. Decyzje zarząd podejmował większością głosów28, a głos decydujący nale- żał do przedstawiciela rządu. Na wydatki administracyjne spółka mogła przeznaczyć 12% swoich wpły- wów brutto29, a pozostałe przychody podlegały podziałowi według następują- cych zasad: 4% przeznaczano na fundusz rezerwowy spółki; 12% – na zarząd; 14% – dla wydawnictw kolportowanych przez „Strelę” gazet i biuletynów; 70% – dla Stowarzyszenia Stołecznych Dziennikarzy, które miało rozdzielać te przy-

21 Наредба-закон за разпространение на вестниците и периодическите издания, DV nr 161, 16 października 1934. 22 Szerzej na ten temat: Наредба-закон за разпространение на вестниците и периодическите издания, DV nr 161, 16 października 1934. Tekst również w: Свободата на печата в България 1879–1947. Документален сборник, op.cit., s. 152–155. 23 PK 1934, art. 1. 24 PK 1934, art. 4. 25 PK 1934, art. 5. 26 PK 1934, art. 6. 27 PK 1934, art. 7. 28 PK 1934, art. 8. 29 PK 1934, art. 10. Rozdział 7. Instytucje medialne w doktrynie faszyzmu (1934–1944) 227 chody na specjalne fundusze: 70% – na fundusz emerytalny; 10% – na fundusz pomocowy; 10% – na fundusz podwyższania kwalifikacji i 10% – na utrzymanie domów wypoczynkowych stowarzyszenia30. Wysokość emerytur dla dziennikarzy przydzielanych z funduszu emerytalnego nie mogła przekraczać najwyższych emerytur przewidzianych dla pracow- ników sfery budżetowej31. Dzięki nowym rozporządzeniom wprowadzono w Bułgarii monopol na kol- portaż prasy oraz monopol na świadczenia emerytalne dla dziennikarzy. Zarów- no Stowarzyszenie Dziennikarzy, jak i „Strela” i jej majątek podlegały kontroli szefa rządu. Statut spółki zmienił się dopiero w 1950 roku, gdy decyzją Rady Ministrów stała się ona własnością Skarbu Państwa i weszła w skład instytucji Bułgarskie Poczty (Български пощи), znajdującej się w strukturze Ministerstwa Poczt i Telegrafów. W takim stanie kolportaż prasy jako monopol państwa przetrwał do 2001 roku, przy czym od października 1996 do 20 czerwca 2001 roku „Stre- la” działała jako 1-osobowa spółka Skarbu Państwa, po czym została sprywaty- zowana, i zmieniła nazwę na „Razprostranenie na pechata” (Разпространение на печата)32 i nadal zachowała pozycję monopolisty.

7.1.3. System radiowy w doktrynie „odnowy społecznej”

Na mocy rozporządzenia-prawa nr 6 z 17 stycznia 1935 roku wydanego przez premiera (PR 1935)33 opracowano pierwsze normy organizacji działalno- ści programowej radia. Radio miało pełnić, przede wszystkim, funkcje propagandowe, a funkcje informacyjne i rozrywkowe marginalizowano. Rozporządzenie z 17 stycznia 1935 roku zawierało 70 artykułów. Podkreślo- no w nim, że sfera radiowa jest własnością państwa i wprowadzono co do tego odpowiednie zmiany. Za najważniejszą z nich można uznać otoczenie monopolem państwa produkcji wyposażenia radiowego i rozpowszechniania programu radiowego, co spowodowało utworzenie krajowej sieci radiowej z radiostacjami w Sofii (Radio Sofia, Радио София, 1935), Starej Zagorze (Radio Stara Zagora, Радио Стара Загора, 1936) i Warnie (Radio Varna, Радио Варна, 1936). Do obowiązującej cenzury represyjnej wprowadzono również cenzurę pre- wencyjną. Zgodę na działalność wydawał Dyrektor Odnowy Społecznej dla Stolicy (Директор на обществената обнова за столицата) i dyrektorzy obwo- dowi działający w regionach (Областните директори за провинцията)34. Interesujące jest, że w artykule 2. formalnie regulowano też działalność telewizji w Bułgarii, na wiele lat przed jej powstaniem. W omawianym akcie

30 PK 1934, art. 11. 31 PK 1934, art. 12 ust. 1. 32 Bułg. „kolportaż prasy”, www.razprostranenie.com 33 Наредба-регламент nr 6, 1935, DV nr 22, 31 stycznia 1935. 34 PR 1935, art. 1. 228 Władza i media w Bułgarii prawnym przewidziano, że monopol państwa obejmuje „rozpowszechnianie obrazu dla ogólnego użytku”35. Na mocy art. 19 powołano w 1935 roku – kierowniczą (ръководният) i wy- konawczą (изпълнителният) – Rady Programowe (радиопрограмен съвет), podporządkowane ministrowi informacji36, oraz wprowadzono abonament za użytkowanie radia. Radio finansowano głównie z taks nałożonych na społeczeństwo za użytko- wanie odbiorników radiowych, ale też przewidziano dofinansowywane z bu- dżetu państwa, gdyby sumy te okazały się niewystarczające37. Słuchanie radia bez opłaty abonamentu podlegało sankcjom karnym. Tego typu forma regulacji finansowania radia i telewizji państwowych (publicznych) pozostała do dziś, z tym że opłaty abonamentowe w Bułgarii uiszcza się od każdego zarejestrowa- nego licznika elektrycznego, o czym niżej. Akt wykonawczy do Prawa o radiu to, wspomniane wyżej, Rozporządzenie- prawo o rozpowszechnianiu radia38. Określało ono, że: radio może być pań- stwowe, społeczne i prywatne39, a skład osobowy radiostacji państwowych podlegał zatwierdzeniu, raz w roku, przy zatwierdzaniu budżetu przez Dyrekcję Główną Poczt, Telegrafów i Telefonów40. W sensie organizacyjno-prawnym bułgarskie radio nie otrzymało osobowo- ści prawnej, lecz znalazło się w strukturze Ministerstwa Poczt, Telegrafów i Telefonów (MPTT). Ministerstwo określało skład osobowy Radia, wyznaczało Radę Programo- wą, która miała być złożona z 7 członków Wykonawczej Rady Programowej (określanej przez MPTT), 7 przedstawicieli instytucji państwowych (ministerstw) oraz z 10 przedstawicieli kultury i edukacji narodowej – typowanych i zatwierdzanych przez MPTT41. Warto dodać, że majątek spółki „Rodno Radio” w 1935 roku znacjonalizowano „ze względu na liczne spory majątkowe”42. Podstawowe regulacje dotyczące działalności radia przedstawiono, w ujęciu chronologicznym, w tabeli 4.

35 PR 1935, art. 2 ust. d. 36 PR 1935, art. 19, 20. 37 PR 1935, art. 29 ust. b. 38 Наредба-закон за радиото, DV nr 22, 31 stycznia 1935. 39 PR 1935, art. 10. 40 PR 1935, art. 11. 41 PR 1935, art. 21. 42 Димитров Веселин, 1994, История на радиото в България, op.cit., t. 2, s. 155–156. Rozdział 7. Instytucje medialne w doktrynie faszyzmu (1934–1944) 229

Tabela 4 Podstawowe regulacje dotyczące działalności radia w Carstwie Bułgarii do 1935 roku

Nazwa regulacji Data wprowadzenia Opublikowany Prawo o radiu43 10 maja 1927 roku DV nr 29, 10 maja 1927 roku Pravilnik44 13 sierpnia 1927 roku DV nr 107, 13 sierpnia 1927 roku Rozporządzenie45 17 stycznia 1935 roku DV nr 22, 31 stycznia 1935 roku

Źródło: Opracowanie własne.

Radio w Bułgarii pełniło funkcje rozrywkowe i informacyjne zaledwie 8 lat.

7.2. Władza i media w okresie funkcjonowania monarcho-faszyzmu (1936–1944)

23 stycznia 1935 roku ustąpił rząd Kimona Georgieva. Na czele nowego gabinetu stanął generał Pencho Zlatev (Пенчо Иванов Златев, 1883–1948) i w ten sposób od władzy odsunięto autorytarną grupę oficerów z kręgu „Zveno”. Kolejna zmiana gabinetu nastąpiła 3 miesiące później. 21 kwietnia 1935 roku nowy rząd uformowany przez Andreya Tosheva (Андрей Славов Тошев, 1867–1944) pozbawił wojskowych kierowniczej roli w państwie, a gdy 21 listopada 1935 roku powołano kolejny gabinet na czele z osobistym sekretarzem cara Borysa III (1934–1935) Georgim Kyoseivanovem (Георги Иванов Кьосе- иванов, 1884–1960), wpływy wojskowych wyeliminowano również jako grupę nacisku. Ukazem z 6 czerwca 1936 roku Rozporządzenie o ochronie moralności i siły materialnej armii monarcha nałożył kary pozbawienia wolności i wysokiej grzywny na osoby wykorzystujące korpus oficerski do rozgrywek politycznych: Kto ustnie, pisemnie lub w inny sposób dokonuje propagandy lub agitacji, by wcią- gnąć armię lub jej pojedynczych członków w społeczno-polityczne walki, podlega karze pozbawienia wolności do lat 5 i karze grzywny od 10 000 do 100 000 lewów, a jeśli jest to żołnierz, podlega on karze pozbawienia wolności do lat 10 i karze grzywny od 20 000 do 150 000 lewów46.

43 Закон за радиото, DV nr 29, 10 maja 1927. 44 Правилник за прилагане на закона за радиото, DV nr 107, 13 sierpnia 1927. 45 Наредба-закон за радиото, DV nr 22, 31 stycznia 1935. 46 Наредба-закон за запазване моралната и материалната сила на войската, Ukaz nr 232 z 6 czerwca 1936 roku; DV, nr 128, 12 czerwca 1936, art. 1. 230 Władza i media w Bułgarii

Mimo odsunięcia wojska od władzy nie zmieniła się ani doktryna, ani też styl rządzenia państwem. Narastały konflikty między instytucją monarchy a rządem i parlamentem. W końcu, nie mogąc osiągnąć porozumienia ze Zgromadzeniem Narodo- wym, car Borys III 14 listopada 1936 roku rozwiązał parlament i zakazał dzia- łalności partii politycznych. Historia zanotowała tę datę jako narodziny bułgar- skiego monarcho-faszyzmu. Car zawiesił konstytucję, a parlament, co prawda, wybierano, ale pełnił on już tylko funkcje doradcze. Dyktatura wojskowa przekształciła się w monar- chiczną. W 1938 roku odbyły się wybory parlamentarne, w których kandydaci mogli startować tylko niezależnie, nie jako członkowie partii. Mimo ścisłego nadzoru policyjnego podczas wyborów, w parlamencie liczącym 160 miejsc znalazło się 32 agrarystów, 8 socjaldemokratów i 5 komunistów. Wszystkie te grupy były opozycyjne wobec rządu. Komunistów i niektórych agrarystów wygnano47. Pod względem systemu politycznego Bułgaria coraz bardziej zbliżała się w tych latach do sąsiedniej Rumunii. Doktryna faszystowska, która wykazywała cechy programu, ruchu, ustroju politycznego, wyznaczała wykładnię norm spo- łecznych i etyki zawodowej dziennikarzy. Oparto ją na fanatyzmie, podbudowanym wulgarnym mistycyzmem narodowym, który doprowadził do potępienia tradycyjnych instytucji społecznych i obywatelskich. Nie można określić tego zjawiska społeczno-politycznego jako odosobnione w międzywojennej Europie. Poprzez kreację własnej mitologii narodowej wiele narodów usiłowało (od)tworzyć narodową kulturę, jako zespół wiedzy, do któ- rego uczestnicy komunikacji sięgali i z którego czerpali interpretacje, gdy poro- zumiewali się ze sobą w zakresie otaczającego ich świata48. Niewiele narodów dokonywało tego jednak w tak szerokim zakresie. W Bułgarii do kreacji wspólnego, zmitologizowanego świata wykorzystywano państwo i jego suwerenne prawo do stosowania przymusu oraz cały wie- lopoziomowy system aparatu przemocy. Środkom masowego komunikowania wyznaczono w tym systemie funkcję socjalizacji politycznej w tworzeniu nowego, „uświadomionego” narodu. Działania mitotwórcze w zakresie tworzenia nowego społeczeństwa, nowej kultury społeczno-politycznej miały na celu zmitologizować państwo, ale też – jeśliby skorzystać z terminologii Habermasa – zbudować nową „osobowość” społeczną49.

47 Opozycjoniści uciekli głównie do Rumunii i Jugosławii. Szerzej na ten temat: Jelavich Bar- bara, 1983, History of the Balkans. Twentieth Century, wydanie w języku polskim, op.cit., t. 2, s. 223. 48 Definicję kultury jako strukturalnego komponentu świata podaję za Habermasem (Habermas Jürgen, 1987, Theorie des kommunikativen Handelns, wydanie w języku polskim, op.cit., t. 2, s. 244). 49 Ibidem. Rozdział 7. Instytucje medialne w doktrynie faszyzmu (1934–1944) 231

Pod wpływem „uświadomionej” masy społecznej zmuszono jednostkę do utwierdzania własnej tożsamości społeczno-politycznej na podstawie egalitarnej identyfikacji doktrynalnej masy społecznej metodą strachu i sankcji prawnych oraz prześladowań. Pole semantyczne treści społecznych, mitotwórczych, symbolicznych, które w początkowym okresie bułgarskiego faszyzmu splotły się w sieć codziennej praktyki komunikacyjnej oraz interakcji społecznych i politycznych, re(produ- kowały) symboliczne struktury – używając ponownie terminologii Habermasa – substratu „świata życia” społecznego50. Miało ono się stać podłożem wszelkich rzeczy i zjawisk społeczno-politycznych ulegających przemianie jako całość. Bułgarskim mediom wyznaczono rolę substratu w reakcjach polityczno- -społecznych, który miał zarówno sam ulec przemianie, jak i stać się ekstraktem zmian – ich nośnikiem i publicznym gwarantem. Media miały być nośnikiem totalizacji, Gleichschaltungu, ujednolicenia poglądów, instytucji politycznych i egalitaryzacji społecznych zachowań. Systemowo eliminowano z egalitarnej masy to, co od niej odstawało: wolny rynek, niezależną myśl twórczą, wreszcie – inną rasę człowieka. Większość regulacji prawnych dotyczących sfery medialnej w okresie funkcjonowania systemu faszystowskiego to Gleichschaltung normatywny, który charakteryzował się tym, że żadna z norm przynależnych do systemu nie prze- sądzała treści normy hierarchicznie niższej, a jedynie wskazywała podmiot kompetentny do ich ustanawiania. Powiązań między normami albo nie było, albo nabierały charakteru delegacyjno-kompetencyjnego. W pierwszej fazie faszyzmu, zapoczątkowanej przewrotem wojskowym, do systemu wprowadzono, jak w wojsku, zasadę hierarchicznej, pionowej struktury podległości instytucji medialnych oraz obowiązujących norm prawnych. Jeśli chodzi o te ostatnie, to trudno skategoryzować konkretny ogół norm obowiązu- jących w państwie, również pod względem normatywnego rozdziału między tworzeniem prawa a jego stosowaniem.

7.2.1. Analiza przekształceń instytucji medialnych

W czasach monarcho-faszyzmu narzucona przez wojskowych doktryna i styl rządzenia państwem uległy istotnym zmianom również w zakresie struktury i podległości instytucji medialnych.

7.2.1.1. Dyrekcja Odnowy Społecznej 1 lipca 1935 roku zlikwidowano Dyrekcję Odnowy Społecznej (DOS)51, a w 1936 roku przy istniejących 2 wydziałach Dyrekcji Druku – Bułgarskiej Agencji Telegraficznej, BTA, i Wydziale Druku, powołano 3. wydział – Służbę

50 Ibidem. 51 Наредба-закон за отменяне Наредба-закон за обществената обнова, Ukaz nr 219, DV, 28 czerwca 1935. 232 Władza i media w Bułgarii

Informacji i Dokumentacji. W 1938 roku zmieniono też strukturę Bułgarskiego Radia i Rady Programowej. Funkcje i zadania zlikwidowanej DOS rozdzielono na: Radę Ministrów – w zakresie organizacji i zarządu bojówek młodzieżowych; Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Wyznań (Министерство на външните работи и изпове-данията, MSZiW) – w zakresie kontroli druku; Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Zdrowia Narodowego (Министерство на вътрешните работи и народното здраве, MSWiZ) – w dziedzinie propagandy i agitacji52.

7.2.1.2. Rada Programowa Radia W 1938 roku wprowadzono zmiany w regulacjach dotyczących Rady Pro- gramowej Radia (RPR) i precyzowano w niej kwoty ministerialne. Do RPR mieli wchodzić, odpowiednio: po 1 przedstawicielu z Ministerstwa Poczt i Tele- grafów, Ministerstwa Wojny, Ministerstwa Oświaty, Ministerstwa Spraw We- wnętrznych i Zdrowia, Dyrekcji Zdrowia, Ministerstwa Rolnictwa i Minister- stwa Handlu53. Ich mandat trwał 3 lata. Radio państwowe strukturalnie podzielono na: Kierowniczą Radę Progra- mową (Ръководният радиопрограмен съвет, KRP) i Wykonawczą Radę Pro- gramową (Изпълнителният радиопрограмен съвет, WRP). KRP można określić jako organ kolektywny, złożony z 7 przedstawicieli wymienionych ministerstw, o mandacie 3-letnim, rotacji po jednej trzeciej skła- du rocznie, najpóźniej do 1 marca każdego roku, o niesformułowanym przejrzy- ście zakresie kompetencji i funkcji. WRP tworzył kolektywny, działający bez przerwy, wewnętrzny organ instytucji władzy wykonawczej złożony z: Naczelnika Służby Radiowej (Начал- ник на радиослужба); Naczelnika Służby Rozsiewczości Radiowej (Началник на радиоразпръсквателна служба); przedstawiciela Głównej Dyrekcji Odnowy Społecznej (Главна дирекция на обществената обнова) i kierowników od- działów programowych54. Do kompetencji Rady Wykonawczej należało okre- ślanie zawartości programowej radia. Rada Programowa określała działalność programową radia i ją egzekwowała poprzez 5 oddziałów wewnętrznych: muzyczny (Отдел музикален), edukacyjno-wychowawczy (Образователно-възпитателен), profesjonalno-gospodarczy (професионално-стопански), informacyjny (информационен) i propagandowy (пропаганден).

52 Български държавни институции 1879–1986, op.cit., s. 81. 53.Правилник за радиослужба, art. 13, b, cytat za: Николова Райна, 2006, Възникване и развитие на радиото и телевизията в България, op.cit., s. 79. 54 PR 1935, art. 26 ust. 1. Rozdział 7. Instytucje medialne w doktrynie faszyzmu (1934–1944) 233

W oddziale muzycznym działały sekcje: – muzyki zwykłej i klasycznej (обикновена и класическа музика); – muzyki ludowej (народна музика); – muzyki rozrywkowej i tanecznej (забавна и танцова музика). W oddziale edukacyjno-wychowawczym działały sekcje: – dramatu, literatury i sztuki (драма, литература и изкуство); – nauki popularnej (популярна музика); – oświaty religijnej, zdrowotnej i spraw codziennych (битова, религиозна и здравна просвета). W oddziale profesjonalno-gospodarczym działały sekcje: – gospodarki rolnej (земеделско стопанство); – przemysłu i rzemiosła (индустрия и занаят); – handlu (търговия). W oddziale informacji powołano 3 sekcje: A, B, C, gdzie kwalifikowano informację jako: – informację ogólną (информация); – informacje zewnętrzne – służba kontaktów z zagranicą (външна информация); – informacje wewnętrzne (вътрешна информация)55. Oddział propagandy podzielono na 2 sekcje: propagandy krajowej (вътрешна пропаганда) i propagandy zagranicznej (външна пропаганда). W sekcji propagandy krajowej powołano wydziały: – kultury codziennej (самобитна култура); – przedsięwzięć państwowych i społecznych (държавни и обществени мероприятия); – ideowo-propagandowych kontaktów między organizacjami kultury i gospodarki (идей- но-пропагандна връзка между културни и стопански организации); – obrony narodowej (държавна отбрана). W sekcji propagandy zagranicznej powołano wydziały: – propagandy narodowej (национална пропаганда); – eksportu (износ); – turystyki (туризъм)56.

Schemat 2. Struktura Rady Radiowo-Programowej w 1934 roku

Źródło: Opracownie własne.

Taki typ regulacji, struktury i organizacji państwowych mediów elektronicznych przetrwał aż do 1990 roku, a nawet – jak pisze Radomir Cholakov – dłużej57.

55 W sekcji A zajmowano sią klasyfikacją informacji. W sekcji B – „reporterskiej” – funkcjo- nował dział relacji spoza studia (предавания вън от студиото), w sekcji C – gazecie radiowej (радиовестник) – przygotowywano i odczytywano wiadomości propagandowe. 56 Чолаков Радомир, 2000, Право на радио- и телевизионните организации в България, op.cit., s. 27. 57 „Ten typ organizacji został przyjęty praktycznie bez zmian przez późniejszy reżim komunistyczny i funkcjonował w takiej formie aż do 1990 roku, kiedy to ponownie go zatwierdzono ana- logicznym rozporządzeniem IX Zgromadzenia Narodowego (...). Podstawowe cechy charakterystyczne przebłyskiwały również przy ponawianiu prób prawnej regulacji działalności radiowej 234 Władza i media w Bułgarii

7.2.1.3. Dyrekcja Druku W 1936 roku przy istniejących 2 wydziałach Dyrekcji Druku – Bułgarskiej Agencji Telegraficznej, BTA, i Wydziale Druku – powołano wewnątrz tej samej struktury 3. wydział – Służbę Informacji i Dokumentacji (Служба за информа- ция и документация, SID), której zadaniem było odciążenie BTA od nałożo- nych na nią zadań. W odróżnieniu od 2 pozostałych wydziałów, SID posiadała samodzielny bu- dżet58. Do zadań SID należało między innymi: 1) przygotowywanie i wydawanie materiałów w językach obcych o Bułgarii i kolportowanie ich za granicą; 2) przygotowywanie specjalnych materiałów w celu sprowokowania dyskusji zagranicznych mediów o życiu kulturalnym i gospodarczym Bułgarii; 3) zaopa- trywanie zagranicznych dziennikarzy w informacje dotyczące Bułgarii59; 4) inicjowanie przejawów bułgarskiej kultury za granicą; 5) pomoc w wydawaniu książek bułgarskich i obcych autorów piszących o Bułgarii za granicą; 6) inicjowanie powstawania materiałów prasowych o Bułgarii w obcych periodykach i gazetach codziennych; 7) udostępnianie materiałów zdjęciowych z Bułgarii mediom zagranicznym; 8) pomaganie bułgarskim działaczom kultury w aktywnym uczestnictwie w zagranicznych wystawach, konkursach, imprezach muzycznych i tym podobnych60. Ponadto SID przejęła funkcje archiwalne DD i prowadziła: Archiwum Poli- tyczne (Политически архив), w którym gromadziła drukowane w obcej prasie materiały na temat Bułgarii oraz inne ważne obce publikacje z zakresu polityki międzynarodowej; Archiwum Kulturalne (Културен архив), gdzie przechowy- wano informacje o działalności kulturalnej Bułgarów na świecie i obcokrajow- ców w Bułgarii, a także systematyzowano informacje o działaczach kultury, którzy uczestniczyli w ważnych imprezach kulturalnych w kraju, oraz Archi- wum Biograficzne (Биографичен архив), gdzie gromadzono dane osobowe zarówno Bułgarów, jak i obcokrajowców, między innymi: polityków, pisarzy, artystów61. Szeroki zakres kompetencji sytuował SID w sferze instytucji dyplomacji kulturalnej państwa, na podobieństwo dzisiejszych departamentów promocji czy instytutów kultury w ramach MSZ, ale też nadawał jej określone zadania propagandowe i agenturalne. Nie dziwi zatem, że gromadzone w SID bazy danych mogły być wykorzystywane nie tylko w miękkiej dyplomacji.

i telewizyjnej, choć niekiedy zawoalowane w innej, zaadaptowanej formie modelowej” (Чолаков Радомир, 2000, Право на радио- и телевизионните организации в България, op.cit., s. 27). 58 Budżet DD od 1913 roku wynosił około 133 tysięcy złotych lewów. Budżet SID był nieza- leżny od budżetu DD i nie był publikowany. Szerzej na ten temat: Денев Панайот, 100 години БТА, op.cit., s. 855. 59 Funkcje propagandy na zagranicę przejęła w 1967 roku Sofia Press – agencja informacyjna do spraw propagandy w obcych językach. 60 Марков Стефан, 1998, Българските държавни институции, op.cit., s. 127. 61 Ibidem, s. 128–129. Rozdział 7. Instytucje medialne w doktrynie faszyzmu (1934–1944) 235

Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Dyrekcja Druku

BTA Wydział Druku SID (1936) – Pregled na chuzhdiya Archiwum: pechat – polityczne – Sluzheben pregled na – kulturalne chuzhdiyat pechat – biograficzne – Izvestya ot balkanskie strani – Sedmichen pregled na chuzhdiya pechat

Ministerstwo Propagandy (1944)

Schemat 3. Struktura Dyrekcji Druku do 1936 roku

Źródło: Opracowanie własne.

Na przedstawionym wyżej schemacie podległości instytucjonalnej można zauważyć, że pod względem strukturalnym całą Dyrekcję Druku ze wszystkimi jej wydziałami podporządkowano MSZ.

7.2.1.4. BTA BTA pozostawiono w strukturach Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Wyznań do 1951 roku. Jako instytucja „medialna” BTA do 1991 roku pozo- stała elementem władzy wykonawczej i nigdy w swej historii, do upadku komunizmu w 1991 roku, nie pełniła funkcji stricte informacyjnych, a tylko propagandowe. W 1944 roku całą Dyrekcję Druku, wraz z BTA, ustrukturyzowano w Ministerstwie Propagandy Narodowej.

7.2.1.5. Funkcje i zadania Służby Nadzoru Druku W kwietniu 1938 roku, na mocy Rozporządzenia-prawa o tymczasowym nadzorze druku (TND 1938)62 Rada Ministrów przejęła tymczasowy nadzór nad drukiem.

62 Наредба-закон за временния надзор върху печата, Ukaz 121 z 10 kwietnia 1938 roku, DV nr 83, 15 kwietnia 1938. 236 Władza i media w Bułgarii

W myśl definicji legalnej, zawartej w omawianym akcie prawnym, za druk uznano wszelkie utrwalone metodą druku nośniki słowa pisanego i obrazu: książkę, prasę, artykuł prasowy, ogłoszenie, plakat i tym podobne63. W rozporządzeniu TND ustalono nową procedurę udzielania pozwoleń na druk oraz powołano nową instytucję nadzoru i kontroli druku – Służbę Nadzoru Druku (Службата по надзора по печата, SND). W odniesieniu do istniejących regulacji i zezwoleń Rada Ministrów wprowa- dziła nadzór, który w jej imieniu miała sprawować nowa instytucja nadzoru medialnego – Służba Nadzoru Druku. Pracowała ona pod kierownictwem ministra wyznaczonego przez Radę Ministrów. W stolicy kompetencje co do nadzoru prasy przyznano ministerialnym organom nadzoru druku (органите на надзора по печата), a poza stolicą osobom fizycznym, wskazanym przez ministra wyznaczonego przez Radę Ministrów do nadzoru prasy64. W trybie koncesyjnym, polegają- cym na tym, że jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną na podstawie decyzji właściwego organu państwowego, wyznaczone przez ministra osoby fizyczne stawały się osobami prawnymi i z chwilą przyjęcia funkcji otrzymywały zdolność do czynności prawnych w imieniu SND. Regulacja TND zawężała minimalną listę praw wywodzących się z zezwolenia ogólnego i dawała Radzie Ministrów prawo zmiany praw oraz obowiązków wydawców. Służba Nadzoru Druku otrzymała prawa wydawania pozwolenia lub zakazu w całości bądź części w stosunku do druku i jego kolportażu65. Organa i osoby prawne pełniące funkcje nadzoru druku prowadziły też kon- trolę prewencyjną treści, zgodnie z pisemnymi instrukcjami, wydanymi przez ministra wyznaczonego przez Radę Ministrów66. W dodatkowych warunkach, dotyczących regulacji ogólnych w stosunku do wydań periodycznych (gazety lub magazyny), wprowadzono, poprzez dodatkowe rozporządzenia, wymóg uzyskania wstępnej zgody na druk67, zarówno dla całego wydania, jak i pojedynczych, umieszczonych w nim treści. Organem władnym do wydania takiej zgody ustanowiono ministra sprawującego nadzór nad prasą na wniosek naczelnika Służby Nadzoru Druku i obwarowano wymogiem, między innymi, podania: siedziby wydawcy, wykształcenia, miejsca zamieszkania oraz programu gazety lub magazynu68. W procedurze udzielania zezwoleń wprowadzono barierę biurokratyczną i administracyjną. Polegała ona na piętrzeniu trudności w uzyskaniu zezwolenia na druk całych wydań, jak również poszczególnych artykułów, pasaży tekstu czy pojedynczych słów. W minimalnej liście wymogów koniecznych do otrzymania zezwolenia ogólnego wydawcę zobowiązano też do zatrudnienia redaktora. Mógł nim być

63 TND 1938, art. 2. 64 TND 1938, art. 4. 65 TND 1938, art. 3. 66 TND 1938, art. 5. 67 TND 1938, art. 6. 68 TND 1938, art. 6 ust. 2. Rozdział 7. Instytucje medialne w doktrynie faszyzmu (1934–1944) 237 obywatel bułgarski, z pełnią praw obywatelskich i politycznych, który ukończył: dla redaktora gazety – 30: dla redaktora magazynu – 21 lat życia69. W rozporządzeniu przewidziano szeroki krąg podmiotów, które nie mogły pełnić funkcji redaktora-cenzora. Nie mogła to być osoba: sądzona za zdradę narodową, działalność przestępczą lub zmowę przeciwko głowie państwa i członkom jego rodziny, przestępstwa przeciwko siłom zbrojnym oraz wykroczenia przewidziane w Prawie o ochronie państwa (1924 z uzup. 1934)70. Po- nadto musiała to być osoba w pełni władz umysłowych71, nieprzebywająca w więzieniu bądź areszcie72. Wydawca nie mógł być redaktorem i nie mógł wskazać jako redaktora osoby, która nie uczestniczyła w programowym ukierunkowywaniu gazety ani doborze materiału73. Wydawcę zobowiązano, by przed rozpoczęciem druku powiadomił o tym miejscowy wydział policji oraz przedstawił zaświadczenie zgody. Wydawcę objęto zobowiązaniem powiadomienia organów policji i nadzoru o każdej zmianie, w terminie nie dłuższym niż 24 godziny74. Dyspozycję normy wyznaczającą powinny sposób zachowania wydawcy oparto na zakazie wydawania utworów, których treści nie zatwierdziła Służba Nadzoru Druku75. Za odstępstwa od reguły powinnego zachowania wyznaczonego dyspozycją omawianej normy prawnej stosowano sankcje materialne polegające na tym, że utwory wydrukowane bez pozwolenia podlegały przejęciu przez organa milicji, które zobowiązano, w terminie do 24 godzin, do skierowania do sądu rejonowego sprawy przeciwko osobie, która popełniła przestępstwo prasowe. Sąd z udziałem prokuratora, bez zachowania zasad proceduralnych, wydawał orzeczenia odno- śnie do konfiskaty lub zwolnienia druku na najbliższym posiedzeniu, w najbliż- szy roboczy dzień76. Jeśli sąd nie nakazał konfiskaty przejętego wydania, miało ono, na prośbę zainteresowanego i na jego koszt, zostać mu zwrócone. Sąd mógł orzec, że czę- ści przejętego utworu drukowanego, które nie zawierały podstaw do przejęcia, mogły zostać oddzielone od całości i zwolnione do rozpowszechnienia77, pod warunkiem że przeciwko przejęciu wpłynęła skarga w terminie ustanowionym (24 godziny). W innym wypadku przejęte wydania podlegały konfiskacie na mocy postanowienia władzy, która je przejęła78, i podlegały zniszczeniu79.

69 TND 1938, art. 7. 70 Закон за защита на държавата, 1924, zm. 1934. Ukaz nr 2, DV, 23 stycznia 1924. 71 TND 1938, art. 8 ust. 1–2. 72 TND 1938, art. 8 ust. 3–4. 73 TND 1938, art. 9. 74 TND 1938, art. 10. 75 TND 1938, art. 11. 76 TND 1938, art. 12. 77 TND 1938, art. 13. 78 TND 1938, art. 14. 79 TND 1938, art. 15. 238 Władza i media w Bułgarii

Za naruszenia prawa o wstępnym przeglądzie wydań drukowanych druk periodyku mógł zostać wstrzymany do 3 kolejnych numerów nakazem naczelnika Służby Nadzoru Druku80, a na więcej niż 3 numery bądź na zawsze – postanowieniem Rady Ministrów, na wniosek ministra odpowiedzialnego za nadzór druku81. Wydawca, który nie poinformował wstępnie o możliwości zmian lub dopu- ścił się zmian w tekście po wstępnym przeglądzie treści przez organ nadzoru, podlegał sankcjom finansowym do 2000 lewów grzywny82. Sankcje pomyślano jako formę oddziaływania ogólnoprewencyjnego na społeczeństwo. W zakresie podmiotowym obejmowały one też: 1) osoby, które zgodziły się, by ich wskazano jako redaktora, nie odpowiadając wymogom prawa (grzywna do 2000 lewów, art. 18) lub nie podejmując obowiązków (grzywna od 500 do 5000 lewów, art. 19); 2) wydawców gazet bądź pism, którzy wskazali jako redaktora osobę, która faktycznie nie pełniła takich obowiązków83; 3) wszystkie osoby, które nie stosowały się do rozporządzeń i wskazówek orga- nów nadzoru druku (podlegały karze grzywny od 1000 do 30 000 lewów84); 4) osoby, które kolportowały utwór, o którym wiedziały lub mogły przypusz- czać, że objęto go zakazem publikacji, przejęto bądź skonfiskowano (kara grzywny od 1000 do 30 000 lewów)85.

7.2.1.6. System medialny w doktrynie faszyzmu Wchłonięcie mediów przez instytucje państwa spowodowało, że w latach 1935–1939 wydano bardzo wiele aktów wykonawczych, decyzji, okólników, postanowień dotyczących sfery medialnej, zarówno Ministerstwa Kolei Żela- znych, Poczt i Telegrafów, któremu formalnie podlegało radio, jak i wyłonione- go z niego Ministerstwa Komunikacji (Министерство на съобщения), które 21 kwietnia 1935 roku przekształcono w Ministerstwo Budynków Publicznych oraz w Ministerstwo Kolei Żelaznych, Poczt i Telegrafów. Decyzje podejmowane przez instytucje wykazywały zgodność doktrynalną, ale sprzeczności w treści merytorycznej. Różnice dotyczyły zwykle wysokości i form pobierania oraz dystrybucji wpłat abonenckich za korzystanie z odbiorni- ków radiowych, jak też wpływów z reklam. Wiele rozporządzeń wydawano w formie okólników pod nazwą okrăzhno (окръжно) odpowiednich dyrekto- riatów, departamentów, ministerstw. Do pracy w gazetach oficjalnych reżimu dopuszczano tylko „profesjonalnych” dziennikarzy (професионални журналисти), choć definicja, czym jest profesjonalne dziennikarstwo, powstała dopiero w regulacjach z 11 marca 1941

80 TND 1938, art. 16. 81 Ibidem. 82 TND 1938, art. 17. 83 TND 1938, art. 19. 84 Ibidem. 85 TND 1938, art. 22. Rozdział 7. Instytucje medialne w doktrynie faszyzmu (1934–1944) 239 roku. Można przyjąć, że słowo „profesjonalny” oznaczało wówczas „stowa- rzyszony lub pracujący w oficjalnym organie prasowym instytucji władzy politycznej”. Krąg podmiotów mogących pracować w prasie oficjalnej ostro zawężono do osób: 1) narodowości bułgarskiej; 2) posiadających obywatelstwo bułgarskie; 3) z pełnią praw politycznych i obywatelskich; 4) z ukończonymi studiami wyż- szymi, 5) powyżej 30. roku życia; 6) „profesjonalnych” dziennikarzy; 7) posia- dających miejsce stałego zamieszkania w miejscu wydawania periodyku. Przy czym należy zauważyć, że miejsce zamieszkania traktowano jako faktyczny element przebywania osoby fizycznej we wskazanym miejscu oraz jako pewien stan świadomości osoby, która z miejsca zamieszkania czyniła sobie ośrodek działalności życiowej86. Pod względem nieformalnym brano również pod uwagę takie czynniki, jak: 1) religia (ortodoksyjna); 2) rodzina (niemieszana); 3) poglądy polityczne (narodowe); 4) zaangażowanie społeczne oraz moralność, obejmującą normy spo- łeczne, które kwalifikują ludzkie zachowania jako dobre lub złe, słuszne lub niesłuszne. Pod uwagę brano ogół norm społeczno-politycznych regulujących zachowania członków społeczeństwa, które możemy nazwać etosem narodowym, obejmującym ogół norm i wartości etycznych akceptowanych w Bułgarii w okresie obowiązywania systemu faszystowskiego. Wydawanie gazet skierowanych do młodzieży obwarowano uzyskaniem osobistej zgody Prezesa Rady Ministrów. W systemie egalitarnej formy i treści prawa jednostki marginalizowano na rzecz społecznej masy. Dotyczyło to również prawa małych grup społecznych i narodowych. Gazety mniejszości narodowych, etnicznych i religijnych mogły poruszać tylko takie niepolityczne i niespołeczne treści, które ich bezpośrednio dotyczyły, a egzemplarze wydań objęto zakazem dystrybucji poza określonym, wąskim gronem osób fizycznych należących do danej mniejszości. Zakazem objęto publikowanie treści politycznych, jak też skierowanych przeciwko armii i władzy wykonawczej oraz do żołnierzy, jako adresatów treści. Na gazety nałożono też obowiązek publikowania oficjalnych ogłoszeń oraz komunikatów organów państwa i instytucji nadzoru87. Można stwierdzić, że w doktrynie faszyzmu media stały się instrumentem władzy politycznej w procesie sterowania zachowaniami ludzkimi i pozostały wobec niej w całkowitej podległości. Formalna edukacja dziennikarska w formie egzaminów państwowych miała na celu promowanie odrębnej tożsamości zawodowej. Równolegle z rozwojem organizacji dziennikarskich, ustrukturyzo-

86 Należy zauważyć, że regulacja wynikająca z kodeksu cywilnego dopuszczała posiadanie przez osobę fizyczną tylko jednego miejsca zamieszkania. 87 Наредба-закон за обявленията и рекламите, давани от държавнит, общински, изборни и автономни учреждения за публикуване във всекидневници, седмичници и др. вестници, излизащи в София (DV nr 158, 12 października 1934); Наредба-закон за обявленията и рекламите, давани от учреждения за публикуване във неофициални вестници (DV nr 274, 10 grudnia 1937). 240 Władza i media w Bułgarii wanych w systemie politycznym, następowała regulacja systemu pracy dziennikarskiej i wydawniczej, na zasadach korporacjonizmu zawodowego. Sterowanie i bezpośrednia kontrola mediów przez aparat państwa polegały na wyznaczaniu mediom obowiązków w formie zakazów i nakazów, a obszar możliwych wyborów dziennikarskich mocno ograniczono prawem.

7.3. Media i władza w warunkach wojny

Przed wybuchem II wojny światowej, zapoczątkowanej 1 września 1939 roku atakiem Niemiec na Polskę, a następnie wypowiedzeniem wojny Niemcom przez Wielką Brytanię i Francję (3 września 1939), w Bułgarii wprowadzono znaczące instrumenty ograniczające wolność słowa, skartelowano prasę, ostro ograniczono mediom dostęp do rynku, a społeczeństwu dostęp do informacji. W kwietniu 1940 roku parlament bułgarski przegłosował Prawo o mobilizacji obywatelskiej (Закон за гражданска мобилизация, 1940)88, a do stycznia 1941 roku wydano kilka pakietów rozporządzeń o charakterze wykonawczym, na podstawie upoważnienia ustawowego89. Dzięki nim Rada Ministrów przejęła bezpośredni nadzór nad życiem społecznym, politycznym i gospodarczym w kraju. W ramach nowych regulacji narastały zmiany skierowane przeciwko prawom wolności słowa i druku. Ograniczono prawo do korespondencji, zakazano stowarzyszeń i zebrań. Zawężono możliwość otrzymywania i wyrażania poglądów i opinii, ale też objęto powszechnym zakazem dostęp do informacji. Przy Radzie Ministrów powołano Wydział Cenzury, a w 1941 roku zawód dziennikarza przekształcono w służbę cywilną kraju.

7.3.1. Polityka wewnętrzna i zewnętrzna Bułgarii w czasie II wojny światowej

Na czele dwóch gabinetów (57 i 58) urzędujących w czasie wojny (1940– –1943) stał Bogdan Filov (Богдан Димитров Филов, 1883–1945) – profesor archeologii na Uniwersytecie Sofijskim, i to jego historia obarczyła wplątaniem Bułgarii w II wojnę światową. Powodowana chęcią odzyskania terytoriów utraconych w 1919 roku i rozsze- rzenia granic państwa o pas nadmorski z dostępem do Morza Egejskiego kosztem Grecji oraz Macedonię kosztem Jugosławii, Bułgaria przystąpiła do państw osi (Berlin–Rzym–Tokio) 1 marca 1941 roku. Wówczas też niemieckie wojska weszły na jej terytorium.

88 Закон за гражданска мобилизация, DV nr 100, 4 maja 1940. 89.Przyjmowanych w formie regulaminów o obywatelskiej mobilizacji i demobilizacji (Правил-никът за гражданска мобилизация и демобилизация, DV nr 19, 1941), pism obwodowych (окръжно) o moblilizacji i demobilizacji kierowanych przede wszystkim do pracowni- ków przemysłu. Rozdział 7. Instytucje medialne w doktrynie faszyzmu (1934–1944) 241

W czerwcu 1940 roku Bułgaria przejęła od Rumunii Dobrudżę, gdy tę zaata- kował ZSRR, od 15 września 1939 do 22 czerwca 1941 roku walczący w sojuszu z Niemcami90. 21 stycznia 1941 roku weszła w życie przegłosowana 24 grudnia 1940 roku przez parlament ustawa Prawo o ochronie nacji (PON 1940)91. Składała się ona z 50 artykułów podzielonych na 4 rozdziały po 10 przepisów każdy. Podstawowe motywy wprowadzenia norm prawnych w celu ochrony nacji ogłosił przed parlamentem szef MSW, Petăr Gabrovski (Петър Габровски, 1898–1945), twierdząc, że dążeniem państwa i narodu bułgarskiego jest „zachowanie czystego charakteru narodowego”92. Zakres przedmiotowy ustawy dotyczył ochrony „czystości” nacji bułgarskiej, a podmiotowy obejmował: 1) tajne organizacje międzynarodowe, jak: kluby, towarzystwa, komitety, loże, sekty religijne, kółka zainteresowań, fundacje, instytuty i organizacje, których cele – jak określono w ustawie – nie są jawne93; 2) osoby pochodzenia żydowskiego94; 3) osoby działające przeciwko państwu i nacji95. Rozporządzeniom szczegółowym poświęcono rozdział IV96. Na tajne organizacje ustawa nakładała obowiązek zaprzestania działalności. Organizacje te miały się rozwiązać, a majątek zlikwidować97. Osobom pochodzenia żydowskiego na mocy ustawy odebrano prawa obywatelskie i polityczne, nałożono na nie zakaz zawierania mieszanych małżeństw, wykonywania wolnych zawodów98, posiadania własności lub kapitału w ziemi czy instytucjach użyteczności publicznej, jak: szkoły, teatry, kina, prasa, a także w fabrykach broni, bankach, towarzystwach kredytowych i tym podobnych99. Żydów objęto zakazem zamieszkania w Sofii100 i nakazem wyrobienia specjalnych dokumen- tów identyfikacyjnych.

90 W pierwszej fazie toczącej się wojny ZSRR nie brał udziału, lecz dokonywał wielu aneksji. 91 Закон за защита на нацията, Ukaz nr 3 z 21 stycznia 1941 roku, DV nr 16, 23 stycznia 1941. 92 „Dążeniem państwa bułgarskiego i narodu bułgarskiego zawsze było zachowanie czystego charakteru narodowego i to osiągnięto. Państwo bułgarskie jest w całości narodowe, a nasz naród do takiego stopnia zachował swą czystość, jaką mało narodów w Europie może się poszczycić. W przeszłości, według ówczesnych warunków życia i panującego rozumienia, dążenie to nie miało ochrony prawnej. Dziś jednak, w czasach, w których żyjemy, nacja potrzebuje takiej ochrony, a szczególnie, jeśli chodzi o tajne bądź utrzymywane przez zagranicę międzynarodowe organizacje (...), Żydów, którzy są częścią międzynarodowego żydostwa” (Мотиви към законопроекта за защита на нацията do Закон за защита на нацията, DV nr 16, 23 stycznia 1941). 93 PON 1941, art. 1–14. 94 PON 1941, art. 15–33. 95 PON 1941, art. 34–39. 96 PON 1941, art. 40–50. 97 PON 1941, art. 10–12. 98 PON 1941, art. 21–22. 99 PON 1941, art. 27. 100 PON 1941, art. 22. 242 Władza i media w Bułgarii

Sytuacja zmieniła się na niekorzyść Bułgarii, gdy 22 czerwca 1941 roku pań- stwa osi zaatakowały ZSRR. Pod naciskiem Niemiec Bułgaria wypowiedziała 22 grudnia 1941 roku wojnę USA i Wielkiej Brytanii, co oznaczało też wojnę z ZSRR. W tej samej chwili wewnątrz kraju nasiliła się walka ugrupowań komunistycznych o władzę. 17 lipca 1942 roku komunistyczny Front Ojczyźniany (Отечествен фронт) wyemitował przez Radio Hristo Botev (Радио Христо Ботев), radiostację Ko- minternu, swój program polityczny, w którym wzywał do utworzenia szerokiego frontu oporu przeciwko faszystowskiemu rządowi i wyrwania Bułgarii z bezpo- średnich działań wojennych oraz sojuszu z Niemcami. Odnośnie do polityki wewnętrznej komuniści obiecali w swym programie przywrócenie zasad Kon- stytucji Tărnovskiej. Wspólnego frontu oporu komunistom nie udało się utworzyć. Deklarację współpracy podjęli jedynie odsunięci od władzy w 1935 roku oficerowie z kręgu „Zveno” i partia chłopska „Pladne” (БЗНС Пладне), nawiązująca tradycją do doktryny rewolucyjnej Aleksandra Stamboliyskiego. 12 lutego 1943 roku pod naciskiem Niemiec Rada Ministrów zgodziła się na wywóz do Niemiec 20 tysięcy Żydów, którzy, jak podkreślono, mieszkają w „nowych ziemiach”. W marcu 1943 roku deportowano 11 400 Żydów z okupowanych przez Bułgarię ziem Tracji i Macedonii. Do wymaganej liczby 20 tysięcy rząd zamierzał dołączyć Żydów „ze starych granic carstwa”, ale parlament sprzeciwił się tej idei i zażądał od premiera powstrzymania antyżydowskiej polityki w kraju. Do apelu parlamentu dołączyła Bułgarska Cerkiew Prawosławna (Българска православна църква) oraz osobi- ście car Borys III. 28 sierpnia 1943 roku, po krótkiej chorobie, wywołanej prawdopodobnie otruciem, zmarł car Borys III. Premier Filov stanął na czele Rady Regencyjnej i od tego dnia sprawował władzę w imieniu 6-letniego syna Borysa III, Simeona II (Симеон Сакскобургготски, 1937–). W sierpniu 1943 roku powstał Narodowy Komitet Frontu Ojczyźnianego (Национален комитет на Отечествения фронт) i komuniści stali się w nim przewodnią siłą polityczną. 25 sierpnia prawicowy gabinet (1 czerwca–2 września 1944) majora Ivana Bagryanova (Иван Иванов Багрянов, 1891–1945) przez Radio Sofia Bułgaria ogłosił deklarację o pełnej neutralności Bułgarii i zobowiązanie do rozbrojenia niemieckiej armii znajdującej się na jej terytorium. Powołany 2 września 1944 roku, komunistyczny rząd Konstantina Mu- ravieva (Константин Владов Муравиев, 1893–1965) usiłował zmienić politykę zagraniczną i wewnętrzną kraju z narodowo-faszystowskiej na ludowo- -komunistyczną, ale nie zdążył. Rozdział 7. Instytucje medialne w doktrynie faszyzmu (1934–1944) 243

9 września 1944 roku wojska radzieckie przekroczyły granicę rumuńsko- -bułgarską na Dunaju, a Narodowy Komitet Frontu Ojczyźnianego przeprowa- dził przewrót wojskowy w kraju101. Inicjatorami i wykonawcami przewrotu byli odsunięci wcześniej od władzy przez monarchę oficerowie kręgu „Zveno”, w tym Kimon Georgiev Stoyanov, który propagował w kraju doktrynę faszyzmu. Przy całej przewrotności historii, Kimon Georgiev, aż do swojej śmierci w 1962 roku był jedną z głównych postaci narzucających Bułgarii podległość wobec ZSRR i jednym z głównych doktrynerów marksizmu-leninizmu.

7.3.2. Władza i media w czasie II wojny światowej

Żadna z wprowadzonych w okresie faszyzmu norm prawnych regulujących sferę medialną nie przesądzała treści normy hierarchicznie niższej czy wyższej, a jedynie wskazywała podmiot kompetentny do ich ustanawiania oraz sankcjonowania. Regulacje dotyczące sfery medialnej w czasie wojny należy uznać za rozproszone, ale wyrażane za pomocą pojęć ostrych, niebudzących wątpliwości w rozumieniu i stosowaniu prawa. Nowe przepisy nie uchylały poprzednich, a brakowało też jednolitego aktu zespalającego wszystkie regulacje w zakresie sfery medialnej. Pod względem instytucjonalnym radio, jak pisano wyżej, znajdowało się w strukturze Ministerstwa Poczt, Telegrafów i Telefonów (MPTT) i państwo posiadało monopol na produkcję i dystrybucję nadajników i odbiorników oraz rozsiewczość fal radiowych. Funkcje radia można określić jako propagandowe, wywiadowcze i kontrwywiadowcze. Za pomocą radia nadawano propagandowe informacje adresowane do społeczeństwa, zakodowane dane wywiadowcze i wojskowe oraz wychwytywano kodowane informacje wroga. Te dwie ostatnie funkcje spełniał oddział radiowy powołany przy Bułgarskiej Agencji Telegraficznej, BTA, o czym pisano wyżej, jeszcze w latach 20. XX wieku. W 1936 roku przy istniejących 2 wydziałach Dyrekcji Druku – BTA i Wy- dziale Druku – powołano wewnątrz tej samej struktury Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Wyznań (Министерство на външните работи и изповедан- иията, MSZiW) 3. wydział – Służbę Informacji i Dokumentacji (SID), która gromadziła, przetwarzała i archiwizowała informacje. Na czas wojny nie zmieniono struktury tych instytucji ani ich podległości, ale znacznie rozszerzono personel. Dyrekcja Druku posiadała monopol na dystrybucję prasy w stolicy, a w regionach poprzez podległe jej Stowarzyszenie Stołecznych Dziennikarzy (SDS). Pracowników gazet zobowiązano do złożenia komisyjnych egzaminów pań- stwowych, co powodowało, że stawali się oni urzędnikami służby cywilnej, którą nazwano „dziennikarstwem profesjonalnym”. Prawo wykonywania zawo-

101 Na podstawie danych encyklopedycznych, z różnych źródeł. 244 Władza i media w Bułgarii du dziennikarza zatwierdzały SDS i DD, i miał on wykonywać propagandowe zadania państwa. Odstępstwa od powinnego zachowania sankcjonowano formalnie i materialnie. Dziennikarz mógł zostać obłożony grzywną finansową, otrzymać naganę lub zostać wykluczony ze stowarzyszenia i wykreślony z listy dziennikarzy profesjonalnych, tracąc tym samym przywileje wynikające z członkostwa. SDS otrzymało osobowość prawną i stało się głównym pracodawcą dla dziennikarzy mediów prywatnych oraz, wespół z DD, regulatorem instytucji dziennikarstwa profesjonalnego. Wydawców gazet skartelowano. Nowa instytucja medialna – Stowarzyszenie Wydawców Druków Periodycznych (Съюз на периодичния печат, SWDP), otrzymała osobowość prawną i razem z MOśN stała się regulatorem prywatnych wydawców druku periodycznego. Proces ustanawiania podległości wydawców druku periodycznego wobec MOśN przeprowadzono z zastosowaniem modelu z początku lat 30. XX wieku przy ustanawianiu podległości SDS wobec MSZiW. Przed przystąpieniem Bułgarii do wojny utworzono nową instytucję o randze ministerstwa – Główną Dyrekcję Propagandy Narodowej (Главна Дирекция на национална пропаганда, GDPN). Przejęła ona funkcje i obowiązki rozwiązanej w 1935 roku Dyrekcji Odnowy Społecznej.

7.3.2.1. Zadania, funkcje i struktura Głównej Dyrekcji Propagandy Narodowej Pod koniec 1940 roku szef MSW w rządzie Bogdana Filova, Petăr Gabrov- ski102, ogłosił, że w obliczu zbliżającej się wojny należy powołać instytucję, której zadaniem będzie informowanie obywateli o działaniach rządu w warunkach wojny. Główną Dyrekcję Propagandy Narodowej (Главна Дирекция на нацио- нална пропаганда, GDPN) utworzono 4 kwietnia 1941 roku rozporządzeniem wykonawczym Rady Ministrów, do przepisów zawartych w artykule 31 ustawy Prawo o mobilizacji obywatelskiej103. W strukturę GDPN planowo miały wejść: Dyrekcja Druku z MSZ, BTA z MSZ, Radio Sofia z Ministerstwa Kolei Żelaznych, Poczt i Telegrafów oraz Wydział Kultury z MOśN. W rezultacie w strukturze GDPN znalazły się: Rada Programowa Radia Sofia, Wydział Cenzury przy Radzie Ministrów, Wydział Kina w MOśN104.

102 Petăra Gabrovskiego skazano na śmierć i egzekucję wykonano 1 lutego 1945 roku. Rehabi- litowano go w roku 1996 (Решение на Върховния съд nr 172, 1996). 103 Закон за гражданска мобилизация, art. 31, DV nr 76, 4 maja 1941. 104 Панайотов Филип, 1975, Двубой в ефир, Партиздат, София, s. 9–10. Rozdział 7. Instytucje medialne w doktrynie faszyzmu (1934–1944) 245

GDPN formalnie powołano na mocy Rozporządzenia o Propagandzie Naro- dowej (Наредба за националната пропаганда, 1941)105. Do środków propagandowych w rozporządzeniu zaliczono: druk, radio, teatr, film, literaturę, sztu- kę, słowo żywe (bajki dla dzieci, mowy polityczne, wykłady uniwersyteckie), wystawy, panele, uroczystości, manifestacje, sport, turystykę i tak dalej106. Główna Dyrekcja Propagandy Narodowej rozpoczęła pracę 1 kwietnia 1941 roku, a 18 kwietnia przyjęła ogólny i szczegółowy plan propagandowy dla kraju i zagranicy107. Przy GDPN powołano Radę Propagandy Narodowej (Съвет на национална пропаганда, RPN), w której skład weszły dyrektoriaty propagandowe odpowiedzialne za środki propagandy, między innymi: radio, prasa, druk, kino, film, sport, posiadające inicjatywę ustawodawczą, ale pełniące głównie funkcje wykonawcze przy Dyrekcji Propagandy Narodowej. W okresie od zamknięcia 1 lipca 1935 roku Głównej Dyrekcji Odnowy, na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów o Głównej Dyrekcji Odnowy (Наредба-закон за Главна Дирекция на обновата, 1935)108, do powołania Głównej Dyrekcji Propagandy w 1941 roku nie istniała w Bułgarii samodzielna instytucja posiadająca kompetencje w zakresie prasy, druku, radia, kina, teatru i sportu109. „Dyrekcja Propagandy zapełniła tę pustkę po likwidacji Dyrekcji Odnowy Społecznej” – napisze Rayna Nikolova110. W stosunku do sfery medialnej nie można się zgodzić z tym stanowiskiem. W okresie od 1935 do 1941 roku w Bułgarii taka „pustka” nie istniała. Owszem, Rada Ministrów nie posiadała odrębnej instytucji, która łączyłaby funkcje propagandowe, kontrolne i oddziaływania ideologicznego, ale nie można mówić o braku ciągłości instytucjonalnej, a już na pewno nie o „pustce” oddziaływania propagandowego. Po zlikwidowaniu Głównej Dyrekcji Odnowy, jej funkcje i zadania, jak już pisano, przejęły Rada Ministrów samodzielnie oraz poprzez MSZiW oraz MSW, zaś powołana w 1938 roku Służba Nadzoru Prasy, podpo- rządkowana bezpośrednio ministrowi wyznaczonemu przez Radę Ministrów, spełniała nie tylko zadania cenzorskie, ale też wykazywała wszechwładność wobec słowa i obrazu drukowanego: prowadziła prewencyjny i represyjny nad- zór treści111, ograniczała kolportaż artykułów, ogłoszeń i jakichkolwiek innych utworów drukowanych112.

105 Наредба за националната пропаганда, DV nr 76, 5 kwietnia 1941. 106 Ibidem, art. 2. 107 Панайотов Филип, 1975, Двубой в ефир, op.cit., s. 10–11. 108 Наредба-закон за Главна Дирекция на обновата, DV nr 144, 1 lipca 1935. 109 Български държавни институции 1879–1986, op.cit., s. 81. 110 Николова Райна, 2006, Възникване и развитие на радиото, op.cit., s. 47–49. 111 TND 1938, art. 1, 11, 13; Наредба-закон за временния надзор върху печата, 1938, op.cit. 112 TND 1938, art. 3. 246 Władza i media w Bułgarii

W stosunku do radia funkcje oddziaływania propagandowego pełniła podpo- rządkowana Radzie Ministrów Rada Radiowo-Programowa i jej organy wykonawcze: Oddziały Propagandy Krajowej i Zagranicznej, o czym pisano wyżej.

7.3.2.2. Dziennikarstwo – służba cywilna w warunkach wojny 7 marca 1941 roku XXV Zgromadzenie Narodowe przegłosowało i przyjęło, a car Borys III zatwierdził ukazem nr 10 ustawę Prawo o profesjonalnych dziennikarzach (PPD 1941), które opublikowano w gazecie „Dărzhaven Vest- nik” nr 56 z dnia 13 marca 1941 roku w rubryce Oficjalnego Wydziału (Офиц- иален отдел) Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Wyznań113. Dziennikarstwo, w myśl regulacji, przyjęło charakter urzędu państwowego, a dziennikarze jego urzędników, przy czym możliwość dostępu do zawodu (urzędu) zakrojono bardzo wąsko. Definicja legalna określa, że dziennikarz profesjonalny to osoba, której „sta- łym i głównym źródłem utrzymania jest najemna, umysłowa praca dziennikarska”114. W minimalnej liście warunków otrzymania zezwolenia ogólnego wyraź- nie określono wymogi, które dziennikarz musiał spełnić: 1) minimum od 2 lat musiał wykonywać pracę dziennikarską w sposób ciągły w gazecie codziennej; lub od 5 lat w regularnym tygodniku, który wychodzi nie rzadziej niż raz w tygodniu115; 2) musiał być obywatelem bułgarskim116; 3) musiał być osobą pełnoletnią117; 4) musiał być osobą niesądzoną za zdradę, szpiegostwo lub zamach stanu118; 5) nie mógł być sądzony za sprawy niepolityczne z wyrokiem obejmują- cym pozbawienie praw obywatelskich i politycznych, z wyjątkiem spraw niekorzystnych (некористно престъпление) popełnionych poprzez druk lub w związ- ku z drukiem119; 6) musiał posiadać minimum średnie wykształcenie, a przy braku takiego – świadectwo społecznego uznania120; 7) musiał się cieszyć dobrą reputa- cją, co oznacza, że nie narusza profesjonalnej i społecznej etyki (w oryg. „moral- ności”, морал)121; 8) musiał zdać odpowiednie egzaminy programowe przed ko- misją, określoną w odrębnym rozporządzeniu do tej ustawy122. W interpretacji zapis ten oznaczał, że do wymogów formalnych zaliczono: stałą działalność dziennikarską w gazecie codziennej od 2 lat, a w tygodniku od 5, pełnoletność (w odróżnieniu od wcześniejszych regulacji 21, a nie 30 lat), niekaralność, wykształcenie (w odróżnieniu od poprzednich regulacji średnie, a nie wyższe), dobrą reputację (moralność) w społeczeństwie i środowisku

113 Закон за професионалните журналисти, Ukaz nr 10, DV nr 56, 13 marca 1941. 114 PPD 1941, art. 1. 115 PPD 1941, art.1 ust. a. 116 PPD 1941, art.1 ust. b. 117 PPD 1941, art.1 ust. c. 118 PPD 1941, art.1 ust. d. 119 Ibidem. 120 PPD 1941, art.1 ust. e. 121 PPD 1941, art.1 ust. f. 122 PPD 1941, art.1 ust. g. Rozdział 7. Instytucje medialne w doktrynie faszyzmu (1934–1944) 247 dziennikarskim oraz zaliczony egzamin przed komisją Dyrekcji Druku, która w tym czasie znajdowała się w strukturze MSZiW. W 2. artykule omawianego aktu prawnego wprowadzono dodatkowe warunki dotyczące spełnienia wymogu pozwolenia ogólnego, ostro precyzując defini- cję „praca dziennikarska”. Normodawca ustanowił, że w rozumieniu art. 1 praca dziennikarska to praca wykonywana na stanowisku dyrektora uczestniczącego w wydawaniu druku, redaktora naczelnego, redaktora – stałego współpracowni- ka, reportera, fotoreportera (który pracuje w gazecie lub magazynie i nie trudni się sprzedażą zdjęć), reportera sportowego, reportera grafika, karykaturzystę i korektora123, jak też „urzędników Dyrekcji Druku zajmujących się służbą dziennikarską, w tym sekretarzy i attaché prasowych bułgarskich legacji za granicą oraz właścicieli-redaktorów gazet regionalnych, spełniających warunki wynikające z art. 1”124. Do grona dziennikarzy profesjonalnych zaliczono również osoby, które w dniu wejścia tego prawa w życie były rzeczywistymi (действителни) bądź korespon- dencyjnymi (спомагателни) członkami Stowarzyszenia Stołecznych Dziennika- rzy (SDS) lub Stowarzyszenia Dziennikarzy Prowincjonalnych (Съюз на про- винционалните журналисти, SDP), „bez względu na inne warunki, przedstawione w art. 1–3”125. Za członków korespondencyjnych (wspomagających) uznawano dowolne osoby, wspierające jakiekolwiek działania SDS lub SDP. Tym samym dziennikarstwo przestało być zawodem zaufania społecznego, a stało się służbą cywilną, dziennikarz zaś urzędnikiem MSZiW wykonującym zadania nałożone mu przez państwo. Profesjonalnymi dziennikarzami stali się rzeczywiści bądź korespondencyjni członkowie SDS i SPD126, sekretarze i attaché prasowi w bułgarskich placówkach dyplomatycznych oraz osoby wymienione w art. 2, spełniające warunki określone w art. 1, do których zaliczono, między innymi, egzamin złożony przed komisją, składającą się z przedstawicieli Dyrekcji Druku oraz SDS lub SDP127. W ten sposób bardzo zawężono dostęp do dziennikarstwa w Bułgarii.

7.3.2.3. Rejestr dziennikarzy Połowę składu redakcji każdej gazety codziennej i tygodnika, na mocy cytowanej wyżej ustawy Prawo o profesjonalnych dziennikarzach, mieli stanowić profesjonalni dziennikarze, którzy spełnili wszystkie wymienione warunki, a ich nazwiska wpisano do 2 niezależnych rejestrów krajowych prowadzonych przez DD i zarząd SDS oraz publikowano przez Wydział Oficjalny MSWiZ w gazecie „Dărzhaven Vestnik”128.

123 PPD 1941, art. 1. 124 PPD 1941, art. 3. 125 PPD 1941, art. 4. 126 Ibidem. 127 PPD 1941, art. 1 ust. f, art. 13. 128 PPD 1941, art. 6. 248 Władza i media w Bułgarii

Wpisu do rejestru dokonywano w chwili uzyskania przez osobę fizyczną praw dziennikarza profesjonalnego, a całą listę dziennikarzy uprawnionych do wykonywania dziennikarstwa zawodowo publikowano w gazecie „Dărzhaven Vestnik” na początku każdego roku kalendarzowego (PPD 1941, art. 6). W dniu skreślenia z rejestru dziennikarz tracił prawa wykonywania zawodu (PPD 1941, art. 8). Powodem skreślenia z rejestru mogły być: brak aktywności zawodowej przez okres dłuższy niż 5 lat (PPD 1941, art. 8), naruszenie praw moralnych i etycznych (PPD 1941, art. 6) bądź skreślenie z rejestru (PPD 1941, art. 9) na wniosek specjalnej komisji (комисия), która działała przy Dyrekcji Druku. W stosunku do dziennikarzy Dyrekcja Druku pełniła funkcje zarówno sądu pracy, jak i sądu moralnego, komisji kwalifikacyjnej i zawodowej oraz komisji etycznej uzurpującej sobie prawo orzekania i sankcjonowania w zakresie norm powinnego zachowania oraz nakładającej sankcje za zachowania złe, postawy niesłuszne bądź niezgodne z doktryną polityczną.

7.3.2.4. Instytucja sądu moralnego i napiętnowania społecznego Komisja, dla której szerszej nazwy w ustawie Prawo o profesjonalnych dziennikarzach (PDP 1941) nie przyjęto – jako nowo powołana instytucja profesjonalno-moralno-etyczno-polityczna obradowała w składzie: Sędziego Sądu Apelacyjnego, który przewodniczył komisji, oraz przedstawiciela Dyrekcji Dru- ku z MSWiZ i stowarzyszenia dziennikarzy SDS lub SDP, w zależności od tego, czy sąd obradował w sprawie dziennikarza regionalnego czy stołecznego129. Ta sama 3-osobowa komisja pełniła funkcje instytucji sądu apelacyjnego w sprawach moralności dziennikarzy i nie przewidywano zmiany jej składu, podobnie jak instytucji odwołania od podjętych przez sąd decyzji130. Lista sankcji obejmowała: upomnienie, ostrzeżenie, naganę publiczną, grzyw- nę finansową na rzecz Funduszu Emerytalnego SDS lub SDP, w zależności od tego, czy dziennikarz działał w Sofii, czy innym regionie oraz – jako karę naj- wyższą – skreślenie z rejestru profesjonalnych dziennikarzy131. Warto zaznaczyć, że instytucja nagany publicznej obejmowała 3 formy: nagany ustnej na zebraniu członków SDS lub SDP, które specjalnie w tym celu zwoływano; nagany ogłoszonej za pośrednictwem środków masowego komunikowania (druk), a najczęściej wykorzystywano formę łączącą obie wymienione. Instytucja nagany publicznej, którą w 1941 roku wprowadzono dla dziennikarzy, szybko przybrała formę instytucji napiętnowania publicznego, stosowanej w skali całego kraju. Warto dodać, że instytucja napiętnowania publicznego została szczególnie rozwinięta w Bułgarii w systemie komunistycznym, który nastąpił po faszystowskim. Stosowano ją powszechnie wobec osób fizycznych, w tym dzieci i młodzieży, i polegała ona na tym, że na specjalnych zebraniach „uświadamiających” w zakładach pracy, na osiedlach, w blokach, szkołach czy

129 PPD 1941, art. 13. 130 Ibidem. 131 Ibidem. Rozdział 7. Instytucje medialne w doktrynie faszyzmu (1934–1944) 249 przedszkolach osobę napiętnowaną wywoływano na środek, a wszyscy obecni na zebraniu byli w obowiązku odwrócenia się od niej plecami. W stosunku do napiętnowanej osoby fizycznej obowiązywał niepisany zakaz utrzymywania kontaktów i za jego złamanie groził sąd koleżeński oraz kara podobna bądź identyczna do tej, którą wymierzono napiętnowanemu. Instytucję publicznego napiętnowania stosowano również wobec podmiotów prawnych, grup społecznych czy narodowych, a także urzędników państwa każ- dego szczebla, członków Bułgarskiej Partii Komunistycznej, organizacji dzie- cięcych i młodzieżowych. Z czasem piętnowano też w imieniu państwa, narodu, partii, szkoły, przedszkola czy nawet „w imieniu” takich pojęć abstrakcyjnych, jak „zaufanie partyjne”, „zaufanie społeczne”, „walka klas”.

7.3.2.5. Nacjonalizacja zawodu dziennikarza Dwie, jedyne legalne, organizacje zrzeszające dziennikarzy: Stowarzyszenie Stołecznych Dziennikarzy (SDS) oraz Stowarzyszenie Dziennikarzy Prowincjo- nalnych (SDP) z mocy ustawy Prawo o profesjonalnych dziennikarzach (PDP 1941) otrzymały osobowość prawną (PK 1934)132. Warto dodać, że SDS i PPD podlegały Radzie Ministrów. Od 1934 roku SDS posiadło monopol na dystrybucję prasy stołecznej i regionalnej w kraju na mocy Rozporządzenia-prawa o rozpowszechnianiu gazet i wydań periodycznych133. SDS i jej regionalny wydział SDP pełniły funkcje sądownicze, o czym pisano wyżej, a poza zadaniami, jakie wykonywały przez wejściem w życie ustawy PDP (dystrybucja prasy, zrzeszanie dziennikarzy, zarządzanie Funduszem Eme- rytalnym), spoczęły na nich również obowiązki ochrony moralności i interesu dziennikarzy, „w zgodzie z porządkiem przewidzianym w rozporządzeniach tego prawa”134. SDS i jej regionalna struktura SDP stały się ponadto organami porządku moralnego, posiadającymi kompetencje prokurenta MSZiW, otrzymując uprawnie- nie do dokonywania czynności sądowych i pozasądowych związanych z działal- nością wszystkich dziennikarzy. SDP stało się też prokurentem dziennikarzy (jako zawodu) w stosunku do pracodawców i pełniło jednocześnie funkcje związku zawodowego. Swoją nad- gorliwą „opieką” SDS i SDP otoczyły wszystkich dziennikarzy, bez względu na to, czy posiadali oni status dziennikarza profesjonalnego, czy też nie, a wobec samych dziennikarzy i ich pracodawców wykonywały zadania organów ochrony „porządku moralnego i zawodowego”. Omawiany akt prawny wprowadzał wymóg, aby w każdej redakcji minimum połowę zatrudnionych stanowili „profesjonalni dziennikarze”, wpisani do rejestru krajowego, a SDS i SDP otrzymały prawo wymuszania na pracodawcach

132 Наредба-закон за разпространение на вестниците и периодическите издания, DV nr 161, 16 października 1934, op.cit., art. 11. 133 PK 1934, art. 1. 134 PK 1934, art. 12. 250 Władza i media w Bułgarii podpisania ze stowarzyszeniem kolektywnych umów na pracę dziennikarzy135. Umów tych nie podpisywano z każdym pracodawcą czy dziennikarzem indywidualnie, lecz zbiorowo dla wszystkich pracodawców instytucji prasowych w danym mieście. W umowie obligatoryjnie wskazywano maksymalny nakład gazet dla regionu. Zarząd organizacji profesjonalnych dziennikarzy może podpisywać z przedstawicielami pracodawców umowy o pracę, obowiązkowe dla wszystkich pracodawców i wszystkich dziennikarzy, bez względu na to, czy ci ostatni są członkami, czy nie organizacji zawodowych i czy są uznani czy nie za dziennikarzy profesjonalnych (...). Jedno miasto może podpisać tylko jedną kolektywną umowę o pracę (...)136. Umowa zawierała: wielkość nakładu dla miasta137, czas pracy dziennikarza, dopuszczalny minimalny wiek pracownika, gwarantowany czas wolny od pracy w tygodniu, warunki mianowania, formy kar i warunki zwolnienia, wysokość płacy i czas wykonywania pracy, czas trwania umowy kolektywnej, regulamin wewnętrzny pracy w gazecie138. Podstawą prawną do objęcia danego miasta kolektywną umową o pracę stała się pisemna prośba 2 profesjonalnych dziennikarzy skierowana do SDS lub SDP139. Za odstępstwa od reguły powinnego zachowania wydawcy zastosowano sankcje. W razie gdyby pracodawca odmówił bądź rozmowy w sprawie umowy zbiorowej przeciągały się lub nie przyniosły zamierzonego skutku, SDS lub SDP miało obowiązek poinformować o tym dyrektora Dyrekcji Druku w MSZiW, a tego z kolei objęto wymogiem ustanowienia specjalnej komisji adjudykacyjnej, czyli takiej, która pracowała według z góry ustalonych procedur i zasad przy związaniu stron rozwiązaniem konfliktu. Strony nie miały wpływu na wybór adjudykatora. Mogły jedynie zadecydować o tym, czy faktycznie chcą owy konflikt rozstrzygać przy udziale takiej instytucji mediacji. W skład komisji adjudykacyjnej wchodzili: jeden członek Najwyższego Są- du Kasacyjnego (NSK), wyznaczony przez przewodniczącego NSK na wniosek dyrektora Dyrekcji Druku, dwaj przedstawiciele pracodawcy, dwaj przedstawiciele dziennikarzy, wskazani przez SDS lub SDP, i jeden przedstawiciel Dyrek- cji Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (Дирекция на труда и социални осигу- ровки). Komisję zobligowano do podjęcia wiążącej decyzji w ciągu miesiąca od dnia jej powołania. Odwołania od decyzji komisji nie przywidywano140. SDS oraz SDP posiadły uprawnienia pociągania do odpowiedzialności wszystkich dziennikarzy i wydawców za naruszenia porządku moralnego141.

135 PPD 1941, art. 14. 136 PPD 1941, art. 15. 137 Ibidem. 138 PPD 1941, art. 16 ust. a–h. 139 PPD 1941, art. 17. 140 PPD 1941, art. 19 141 PPD 1941, art. 13. Rozdział 7. Instytucje medialne w doktrynie faszyzmu (1934–1944) 251

Ustalały i egzekwowały dyspozycję egalitarnej normy, wyznaczającej powinny sposób zachowania dziennikarzy, jako masy zawodowej. Poprzez organizacje dziennikarskie Dyrekcja Druku aspirowała do bycia kolejną, szybką w działaniu i skuteczną, instytucją bezpieczeństwa państwa w zakresie kartelowania wy- dawców i kolektywizacji pracy dziennikarzy, a także stania na straży egalityza- cji społecznego ładu moralnego. Stowarzyszenie Dziennikarzy stało się instytucją socjalizacji politycznej, której zadania można określić jako narzucanie informacji i wiedzy politycznej, niezbędnej do aktywnego uczestnictwa w życiu politycznym i publicznym na podstawie kreacji doktrynalnej aktywności intelektualnej oraz praktycznej dziennikarzy i wydawców.

7.3.2.6. Nacjonalizacja druku periodycznego W 1943 roku podjęto w Bułgarii ustawę derogacyjną dotyczącą druku periodycznego, rozumianego, w myśl definicji legalnej, zawartej w ustawie, jako „Każdy druk, ukazujący się nie częściej niż raz w tygodniu i nie rzadziej niż raz w roku, w którym rozpatruje się problemy poznania ludzkiego i którego przedmiotem jest określona, jednostronna dziedzina życia społecznego, bez względu na to, w jakiej formie i pod jaką nazwą to wydanie się ukazuje”142. Ustawę Prawo o drukach periodycznych (PD 1943) Zgromadzenie Narodo- we przyjęło 10 grudnia 1943 roku. Opublikowano ją w DV nr 297 z dnia 30 grudnia 1943 roku143. Zakres przedmiotowy ustawy obejmował druk periodyczny, z wyłączeniem gazet ukazujących się częściej niż raz w tygodniu oraz tygodnika uświadamiają- cego, wydawanego przez Ministerstwo Wojny. Derogacja nie obejmowała następujących aktów normatywnych i wykonawczych: 1) Rozporządzenie-prawo o tymczasowym nadzorze druku (TND 1938)144; 2) Prawo o ochronie nacji z 1941 roku145, 3) ukaz nr 27 Rozporządze-

142 PPD 1941, art. 2. 143 Закон за периодичния печат, Ukaz nr 88 regentów Bułgarii w imieniu cara Symeona II (Регентите на България, в името на Неговото Величество Симеон II); DV nr 297, 30 grudnia 1943. Tekst w: Свободата на печата в България 1879–1947. Документален сборник, op.cit., s. 164–172. 144 Rada Ministrów przejęła nadzór nad drukiem (TND 1938, art. 1), ustanowiono nową proce- durę udzielania zezwoleń na druk, przez który rozumiano, w myśl definicji legalnej, wszelkie drukowane nośniki słowa pisanego i obrazu (TND 1938, art. 2), powołano instytucję nadzoru i kontroli druku – Służbę Nadzoru Druku, zarządzaną przez ministra wyznaczonego przez Radę Ministrów do nadzoru druku (TND 1938, art. 4). Наредба-закон за временния надзор върху печата, Ukaz 121 z 10 kwietnia 1938 roku, DV nr 83, 15 kwietnia 1938, op.cit. 145 Na jego mocy, między innymi, zamknięto tajne i międzynarodowe organizacje i stowarzyszenia, osobom pochodzenia żydowskiego odebrano prawa obywatelskie i polityczne, nałożono na nie zakaz wykonywania wolnych zawodów (PON 1941, art. 21–22) oraz własności instytucji medialnych (PON 1941, art. 27). Закон за защита на нацията, Ukaz nr 3 z 21 stycznia 1941 roku, DV nr 16, 23 stycznia 1941, op.cit. 252 Władza i media w Bułgarii nie o druku (PD 1934)146; 4) Rozporządzenie-prawo o rozpowszechnianiu gazet i wydań periodycznych (PK 1934)147 oraz norm dotyczących profesjonalnych dziennikarzy, jak też regulacji w zakresie obowiązku publikowania oficjalnych ogłoszeń oraz komunikatów148. W przepisach końcowych zawarto zapis, że ustawa zmienia „wszystkie postanowienia ustanowione w innych prawach i rozporządzeniach, które są sprzeczne z tą ustawą”149, poza wymienionymi wyżej. Do wykonania praw wy- nikających z ustawy wskazano Ministerstwo Oświaty Narodowej (MOśN). Ustawa składała się z 33 artykułów zgrupowanych w 6 rozdziałach. W rozdziale 1. ujęto przepisy ogólne dla druku periodycznego, w których zawarto ogólne normy wyznaczające podmiotowy i przedmiotowy zakres regulacji, zakres stosunków wyłączonych spod regulacji oraz definicję legalną druku periodycznego150. W rozdziale 2. określono funkcje i zadania oraz tryb powoływania redakto- rów i redaktorów-wydawców druków periodycznych151, w rozdziale 3. zgrupowano regulacje dotyczące organizacji zbiorowego zarządu druku periodyczne- go152, w 4. przedstawiono organizację i zasady funkcjonowania oraz finansowania funduszu emerytalnego153, a w rozdziale 5. określono sankcje karne za przestępstwa popełniane za pośrednictwem druku154. W rozdziale 6. umieszczono rozporządzenia przejściowe155. Kontrolę zwierzchnią nad drukami periodycznymi ustawodawca powierzył MOśN, „z wyjątkiem uświadamiających cotygodniowych magazynów i druków wojskowych, które znajdują się pod bezpośrednią kontrolą Ministerstwa Wojny – Sztabu Wojskowego”156. Oznaczało to przejęcie przez MOśN praw i obowiąz- ków w zakresie druku periodycznego od rozwiązanej w 1936 roku Dyrekcji

146 Rozporządzenie wprowadzało, między innymi, zakaz działalności wydawniczej bez uprzednio uzyskanej zgody, powołało organ władny do wydawania zezwoleń na druk: dla stolicy – Dy- rekcję Odnowy Społecznej, a dla prowincji – jej obwodowe dyrektoriaty (Ukaz 27, 1934, art. 1). Наредба за печата, DV nr 58, 14 czerwca 1934, op.cit. 147 Na jego mocy powstało Stowarzyszenie Dziennikarzy oraz spółka „Strela”, która otrzymała wyłączne prawo kolportażu gazet (PRP 1934, art. 4) oraz zarządzania Funduszem Emerytalnym (PRP 1934, art. 11). Наредба-закон за разпространение на вестниците и периодическите издания, DV nr 161, 16 października 1934, op.cit. 148 Наредба-закон за обявленията и рекламите, давани от държавнит, общински, изборни и автономни учреждения за публикуване във всекидневници, седмичници и др. вестници, излизащи в София (DV nr 158, 12 października 1934, op.cit.); Наредба-закон за обявленията и рекламите, давани от учреждения за публикуване във неофициални вестници (DV nr 274, 10 grudnia 1937, op.cit.). 149 PD 1943, art. 32. 150 PD 1943, art. 1–5. 151 PD 1943, art. 6–11. 152 PD 1943, art. 12–21. 153 PD 1943, art. 22–26. 154 PD 1943, art. 27–29. 155 PD 1943, art. 30–33. 156 PD 1943, art. 1. Rozdział 7. Instytucje medialne w doktrynie faszyzmu (1934–1944) 253

Odnowy Społecznej157 oraz od Służby Nadzoru Druku, zarządzanej przez ministra wyznaczonego przez Radę Ministrów. MOśN, podobnie jak DOS, otrzymało prawo udzielania zezwoleń na druk, ale, w odróżnieniu od DOS, również obowiązek prowadzenia rejestru wszystkich wydań i notowania zmian na rynku prasowym158, w tym periodyków wydawanych przez Ministerstwo Wojny159. Ustawodawca bardzo wąsko zakreślił krąg podmiotów, które mogły ubiegać się o zezwolenie na wydawanie druków periodycznych. Z art. 4 PD wynika, że mogła to być tylko osoba posiadająca status profesjonalnego dziennikarza, czyli taka, która posiadała legitymację członkowską SDS lub SPR bądź Stowarzyszenia Wy- dawców Druków Periodycznych (Съюз на периодичния печат, SWDP)160, które w tym czasie powoływano do życia jako instytucję podległą MOśN. Każdy druk periodyczny wymagał wstępnej zgody MOśN161, a na wydawcy spoczął wymóg przekazania, poza obowiązkowymi egzemplarzami bibliotecznymi do Biblioteki Narodowej, również 2 egzemplarzy do MOśN i 4 do Stowa- rzyszenia Dziennikarzy162. Wydawanie periodyku wymagało uzyskania zgody i rejestracji w MOśN163, a wśród formalności związanych z uzyskaniem zgody i rejestracji należało po- dać: tytuł wydania, tryb druku, format i liczbę stron, listę abonentów, środki finansowe do utrzymania wydań oraz dane osobowe redaktora odpowiedzialne- go164. O każdej zmianie wydawca miał obowiązek powiadomić MOśN nie póź- niej niż 15 dni od jej wprowadzenia165. W odróżnieniu od wcześniejszych regulacji, redaktorem i wydawcą mogła być ta sama osoba (PDP 1943, art. 8), a wydawca, który otrzymał zgodę na druk i nie był członkiem Związku Prasy Periodycznej, mógł się starać o członkostwo w nim 166. W zakresie wymogów stawianych redaktorom ustawa powtarzała przepisy wcześniejszych regulacji dotyczących druku167, poza wymogiem wieku, który dla wszystkich redaktorów (w drukach oficjalnych i nieoficjalnych) obniżono do 21 lat168, oraz wykształcenia, które mocą ustawy obniżono do średniego bądź zawodowego o wyspecjalizowanym profilu wydawniczym169. Czynnikiem wy- muszającym takie zmiany mogła być powszechna mobilizacja.

157 PD 1934, art. 1. 158 PD 1943, art. 3–4. 159 PD 1943, art. 3. 160 PD 1943, art. 4. 161 PD 1943, art. 3. 162 PD 1943, art. 3, 5. 163 PD 1943, art. 4. 164 Ibidem. 165 Ibidem. 166 Ibidem. 167 TND 1938, art. 7; PD 1934, art. 3. 168 PDP 1943, art. 8 ust. b. 169 PDP 1943, art. 8 ust. c. 254 Władza i media w Bułgarii

Regulacje dotyczące redaktorów Żydów ustawodawca wprowadził w uwadze do art. 8, zgodnie z którą osoby pochodzenia żydowskiego mogły pełnić funkcje redaktorów bądź redaktorów-wydawców wyłącznie w periodykach przeznaczonych dla osób pochodzenia żydowskiego, w zgodzie Ustawą o ochronie nacji170. Warto zaznaczyć, że przepis ten dotyczył wszystkich osób narodowość innej niż bułgarska, z tym że z osób należących do innych narodowości niż żydowska Rada Ministrów mogła zdjąć wynikające z ustawy ograniczenia171. Wydawanie druku periodycznego skierowanego do młodzieży obwarowano uzyskaniem osobistej zgody szefa MOśN172, a nie Prezesa Rady Ministrów, co przewidziano w wyżej opisanych regulacjach. Z mocy ustawy, Stowarzyszenie Prasy Periodycznej (Съюз на периодичния печат, ZPP) uzyskało osobowość prawną i stało się organizacją zbiorowego zarządu dla druku periodycznego, jak też jego regulatorem. ZPP ustrukturyzowano w bezpośredniej podległości MOśN173. W nowej regulacji utrzymano zakaz tworzenia innych, niż wynikające z ustawy, związków czy stowarzyszeń wydawców druków periodycznych w Bułgarii174. Rada Zarządu ZPP miała się składać z 9 osób, zatwierdzonych przez MOśN175. Jej zadania polegały na opracowaniu szczegółowego statutu związku, jako organizacji zbiorowego zarządu i regulatora, jak też instytucji oddziaływania ideologicznego oraz moralnego. Funkcje i zadania Rady Zarządu ZPP ustawodawca określił jako następujące: jednoczenie dziennikarzy; dbanie o rozwój poczucia jedności i głębszego po- wiązania członków związku z państwem i jego instytucjami; wydawanie opinii i wskazywanie wydarzeń kultury, nauki, gospodarki, ważnych z punktu widzenia kraju; typowanie członków związku do władz w administracji państwa; na- kreślanie ram profesjonalnych i moralnych swoich członków oraz dbanie o nie; edukacja ideologiczna; zarządzanie kasą funduszu emerytalnego i innych fundu- szy; tworzenie centralnej sieci kolportażu z regionalnymi oddziałami i zarządzanie nimi; organizowanie dostaw prasy dla społeczeństwa; zbudowanie Domu Związku Prasy Periodycznej i domów letniskowych dla profesjonalnych dziennikarzy i członków związku176. Związek zobowiązano mocą prawa do prowadzenia corocznej sprawozdaw- czości ze swojej działalności177, w tym społecznej i moralnej. Członkowie Stowarzyszenia Prasy Periodycznej, którego zadaniem było jednoczenie wydawców druków periodycznych, otrzymywali specjalną kartę człon-

170 PON 1941, art. 27; PD 1943, art. 8. 171 PDP 1943, art. 8. 172 PDP 1943, art. 9. 173 PDP 1943, art. 12. 174 PDP 1943, art. 13. 175 PDP 1943, art. 14. 176 PDP 1943, art. 16 ust. a–m. 177 PDP 1943, art. 17. Rozdział 7. Instytucje medialne w doktrynie faszyzmu (1934–1944) 255 kowską, dającą im przywileje wynikające z członkostwa178. Uchylanie się od realizowania wyznaczonych przez Radę ZPP zadań skutkowało pozbawieniem członkostwa w ZPP i legitymacji179. Za naruszanie ustanowionych norm ustawodawca przewidział sankcje re- presyjne w formie wysokich kar finansowych180. Poza obowiązującymi normami ustawodawca umieścił tygodnik uświadamiający oraz biuletyny Mini- sterstwa Wojny181. Przychody Funduszu Emerytalnego określono jako: jednorazowe wkłady ustalone przez radę, regularne składki miesięczne członków, nadzwyczajne wkłady członków oraz przychody z podatku od prowadzenia działalności wydawniczej, wprowadzonego odrębnym aktem wykonawczym do omawianej ustawy182. Wysokość tego podatku określono w ustawie na 20% przychodów z reklamy183.

7.3.3. Wojna w eterze

Surowe i bezwzględne przepisy dotyczące druku wyeliminowały w Bułgarii, w ostatniej fazie faszyzmu, niezależną prasę (krajową i zagraniczną), a warunki wojenne spowodowały, że niedostępna stała się również obiektywna informacja, czemu sprzyjała ścisła kontrola słowa pisanego i mówionego.

7.3.3.1 Zakaz słuchania obcych radiostacji W aktach wykonawczych do ustawy Prawo o mobilizacji obywatelskiej z 1940 roku wprowadzono przepis nakładający powszechny zakaz potajemnego lub jawnego słuchania obcych radiostacji. Każdy, kto słucha potajemnie albo jawnie cudzych radiostacji, podlega karze ciężkiej ciemnicy nie mniej niż na 5 lat i karze pieniężnej w wysokości od 50 000 do 500 000 le- wów, a radioaparat podlega konfiskacie, ci zaś, co innym osobom pozwalają słuchać cudzych radiostacji, podlegają karze ciemnicy do 10 lat184. Dziennikarze pracujący dla obcych radiostacji podlegali sankcjom bez- względnym, które sztywno określały rodzaj i wymiar kary, nie pozostawiając

178 PDP 1943, art. 18. 179 PDP 1943, art. 19. 180 PDP 1943, art. 27–29. 181 PDP 1943, art. 1, art. 30. 182 PDP 1943, art. 23. 183 „Każdy redaktor lub redaktor-wydawca ma obowiązek odprowadzania do kasy Funduszu Emerytalnego 20% od sumy z ogłoszeń, publikowanych w jego wydaniu, w okresie do 30 dni od publikacji ogłoszenia” (PDP 1943, art. 24). 184 Панайотов Филип (red.), 2000, Би Би Си и България. BBC and Bulgaria. 60 години предавания за България. Материали от научна конференция, Факултет по журналистика и масова комуникация, СУ „Св. Климент Охридски” и Българска редакция на Би Би Си, София, s. 13. 256 Władza i media w Bułgarii sądowi żadnej możliwości wyboru ani co do jej rodzaju, ani wysokości. Pracę dla obcych gazet czy radiostacji klasyfikowano jako zdradę narodową bądź szpiegostwo i groziła za nią kara śmierci185. Wobec osób słuchających obcych radiostacji stosowano sankcje alternatywne – karę śmierci bądź więzienie.

7.3.3.2. Zakaz rozpowszechniania informacji o armii i działaniach wojennych 30 czerwca 1941 roku do przepisu zawartego w artykule 7 aktu wyko- nawczego do carskiego ukazu z 6 czerwca 1936 roku Rozporządzenie o ochronie moralności i siły materialnej armii (Наредба-закон за запазване морал- ната и материалната сила на войската, 1936) przewidziano sankcje karne za rozpowszechnianie informacji o działaniach na froncie. Kto rozpowszechnia nieprawdziwe pogłoski i informacje w celu osłabienia autorytetu dowództwa wojskowego lub wiary w społeczeństwie, a także dyscypliny w armii, podlega karze pozbawienia wolności do lat 5186. Informacyjną pustkę zapełniały tylko obce radiostacje, nadające na terytorium Bułgarii, których aktywność zwiększyła się po przystąpieniu kraju do wojny.

7.3.4. Rozgłośnie aliantów

W czasie II wojny światowej w Bułgarii odbierano Radio Londyn (Radio London, Радио Лондон, RL) oraz 3 kierowane przez brytyjski Zarząd Operacji Specjalnych (Special Operations Executive, SOE187) radiostacje: – Radio Svobodna i Nezavisima Bălgarija (Радио Свободна и Независима България, RSNB188); Radio Vasil Levski (Радио Васил Левски, RVL); Radio Stantziya na svoboda (Радио Станция на свобода, RSS). Wszystkie 3 stacje, jako oddzielne części programowe, nadawały w języku bułgarskim z Palestyny189.

185 Ibidem. 186 Наредба-закон за запазване моралната и материалната сила на войската (Ukaz nr 232 z 6 czerwca 1936 roku; DV, nr 128, 12 czerwca 1936, uzup. DV, nr 166, 31 czerwca 1941), art. 7. 187 Cele SOE to między innymi: prowadzenie dywersji, koordynacja działań politycznych i propagandowych, wspomaganie ruchu oporu w okupowanych państwach Europy. Zarząd został utworzony z inicjatywy Winstona Churchilla 17 lipca 1940 roku. Centrala mieściła się w Londynie pod nazwą „Union Trading”. 188 Radio nadawało od maja 1941 roku. 189 Radiostacja Svobodna i nezavisima Bălgarija nadawała na Bułgarię 3 razy dziennie: w godzinach od 7.30 do 7.45 rano; od 13.30 do 13.45 w południe i od 21.15 do 21.30 wieczorem. Po- dobnie, 3 razy dziennie, nadawało na Bułgarię Radio Londyn: rano od 8.10 do 8.20, w południe od 13.45 do 14.00 i wieczorem od godziny 21.00 do 21.15. Radiostacja Stantziya za svoboda emito- wała 2 razy dziennie: rano w godzinach od 8.20 do 8.35 i wieczorem od 19.15 do 19.30 (Панайотов Филип, 2000, Предавания на Би Би Си за България по време на втората Rozdział 7. Instytucje medialne w doktrynie faszyzmu (1934–1944) 257

7.3.4.1 Radio Svobodna i nezavisima Bălgariya Radio Svobodna i nezavisima Bălgariya emitowało program skierowany głównie do mieszkańców wsi, nawołując do buntu przeciwko reżimowi hitle- rowskiemu, Radio Vasil Levski – zajmowało się szerzeniem materiałów na temat zdrady narodowej cara Borysa III i sprzedajności bułgarskich dziennikarzy, Radio Stantziya na svoboda – uwypuklało informacje o włączeniu się do wojny USA i Rosji i zapowiadało szybki upadek Niemiec190.

7.3.4.2. Radio Londyn Największy wpływ na bułgarską opinię publiczną miało Radio Londyn. Emisję programów Radia Londyn (BBC, Би Би Си) na Bułgarię rozpoczęto 7 lutego 1940 roku191. Początkowo radio emitowało w języku bułgarskim tylko przez 5 minut (od 20.00), a następnie 55 minut dziennie (do 21.00). Czas emisji jednak dość często przedłużano, w zależności od wydarzeń192. W 1941 roku BBC wprowadziła blok poranny po bułgarsku, a potem też i popołudniowy. Nadawano na falach 25 MHz, 30,96 MHz, 49 MHz, 59 MHz. Początkowo dominowały suche informacje. Komentarze zaczęto publikować dopiero, gdy Bułgaria przystąpiła do wojny. Bułgarska sekcja BBC działała do listopada 1989 roku193. Bułgarom pracującym dla BBC w czasie wojny i po wojnie, w okresie komunizmu, groziła kara śmierci za zdradę narodową i działalność agenturalną dla obcego państwa194.

световна война (1940–1945), w: Панайотов Филип (red.), Би Би Си и България. BBC and Bulgaria. 60 години предавания за България. Материали от научна конференция, Факултет по журналистика и масова комуникация, СУ „Св. Климент Охридски”, Българска редакция на Би Би Си, София, s. 11). 190 Ibidem, s. 12. 191 Дичев Борислав, 2000, Радио Лондон за алтернативите в политика на България (1939–1945), w: Панайотов Филип (red.), Би Би Си и България. BBC and Bulgaria. 60 години предавания за България. Материали от научна конференция, Факултет по журналистика и масова комуникация, СУ „Св. Климент Охридски”, Българска редакция на Би Би Си, София, s. 26. 192 Панайотов Филип, 2000, Предавания на Би Би Си за България по време на втората световна война (1940–1945), op.cit., s. 11. 193 Танкова Василка, 2000, Българска секция на Би Би Си през 40-те и 50-те години (политически портрет) w: Панайотов Филип (red.), Би Би Си и България. BBC and Bulgaria. 60 години предавания за България. Материали от научна конференция, Факултет по журналистика и масова комуникация, СУ „Св. Климент Охридски”, Българска редакция на Би Би Си, София, s. 67. 194 Панайотов Филип (red.), 2000, Би Би Си и България, op.cit., s. 13. 258 Władza i media w Bułgarii

7.3.5. Rozgłośnie Kominternu

W rozgrywającej się w falach eteru wojnie propagandowej aktywny udział brały również radiostacje Kominternu. Najważniejsze z nich to: Radio Hristo Botev i Radio Naroden Glas.

7.3.5.1. Radio Hristo Botev Radio Hristo Botev nadawało z Moskwy w 10, a pod koniec 1943 roku w 13 językach195. Utworzono je 23 czerwca 1941 roku decyzją Zagranicznego Biura Bułgarskiej Partii Komunistycznej. Radiostacja rozpoczynała swoje programy od słów: Uwaga, Uwaga! Mówi ludowa radiostacja Hristo Botev! Słuchajcie głosu bułgarskiej prawdy i roznoście go po naszym kraju! Kto padnie w boju o wolność, ten nie umiera196. Radio Hristo Botev na początku nadawało w poniedziałki, środy i soboty od 23 do 23.15 czasu moskiewskiego na falach krótkich między 41 i 42 MHz, a w 1943 roku miało już cztery emisje dziennie197. Materiały informacyjne redakcja czerpała głównie z radzieckiej agencji informacyjnej TASS (ТАСС)198.

7.3.5.2. Radio Naroden Glas i Nowa Europa Poza Radiem Hristo Botev na Bułgarię nadawało też od 1941 roku radzieckie Radio Naroden Glas (Народен глас). Zagłuszało ono fale Radia Sofia199 i roz- głośnie regionalne radia państwowego: Radia Stara Zagora (od 1936 roku), Ra- dia Varna (od 1936 roku), a także nowo utworzonego Radio Skopje (Радио Скопие), które na okupowanych terytoriach Macedonii nadawało od 18 sierpnia 1941, aż do końca okupacji w 1944 roku200. Słuchanie obcych radiostacji w czasie wojny sankcjonowano karą więzienia, a pracę dla nich karą śmierci. Liczba odbiorców radiowych jednak w czasie wojny rosła201. 5 maja 1944 roku w Bułgarii zaczęło nadawać Radio Nowa Europa (Нова Европа) z Kairu202.

195 Панайотов Филип, 1975, Двубой в ефир, op.cit., s. 39–41. Akutualnie jest to drugi program Bułgarskiego Radia Publicznego. 196 Ibidem, s. 41. 197 Антифашистката борба в България – документи и материали, книга 1 (1939–1943), 1984, Партиздат, София, s. 200. 198 Панайотов Филип, 1975, Двубой в ефир, op.cit., s. 42–44. 199 Николова Райна, 2006, Възникване и развитие на радиото и телевизията в България, op.cit., s. 56. 200 Димитров Веселин, 1994, История на радиото в България, op.cit., t. 2, s. 302. 201 O ile w 1940 roku w Bułgarii notowano 90 025 radioodbiorników, a w 1941 roku 100 367, to w 1942 ich liczba zwiększyła się o blisko połowę (147 368), a w 1944 roku – podwoiła ponad 200 000 (Димитров Веселин, 1994, История на радиото в България, op.cit., t. 2, s. 101–102). 202 Николова Райна, 2006, Възникване и развитие на радиото и телевизията в България, op.cit., s. 51. Rozdział 8

Media i władza w okresie funkcjonowania systemu komunistycznego

Nowy system polityczny, w literaturze nazywany komunizmem, charaktery- zował się dominacją Partii Komunistycznej we wszystkich sferach życia publicznego. Elita partyjna zawładnęła ustawodawstwem, prawem, a nawet życiem prywatnym obywateli. Doktryna medialna w systemie komunistycznym Bułgarii, jak pisze Dimităr Naydenov, polegała na tym, że w dziennikarstwie „nie wprowadzono stabilnego systemu oceniania treści publikacji, stąd też trudność w ocenie ich profesjonalizmu. Pojęcie «partyjna» zawierało w sobie również takie pojęcia, jak: styl, metoda, forma”1. Styl laudacyjny stał się stałym elementem prasy reżimu komunistycznego, a funkcję informacyjną mediów bezwzględnie związano z funkcją oceniającą i ideologicznie kształtującą. Fakt podawany w prasie nigdy nie był obiektywny, zawsze podlegał partyjnej ocenie pod względem tego, co niósł bądź mógł przy- nieść partii. W ocenie tej dużą wagę odgrywały linie współzależności: fakt– –ocena, fakt–źródło, tematyka–ocena, tematyka–źródło oraz osoba oceniająca fakt i osoba oceniająca źródło. System tworzenia dziennikarskich kadr oparto na partyjnym i agenturalnym zaangażowaniu, a system środków masowej informacji podporządkowano generalnemu wydawcy – Bułgarskiej Partii Komunistycznej. Media, podobnie jak literatura, wypracowywały nowe gatunki laudacyjne: leniniany, staliniany2, pisane w konwencji publicystyki pochwalnej, balladycz- nej, trenu. Nie była istotna ich forma, lecz podmiot adoracji publicystycznej: Włodzimierz Iljicz Lenin, ojciec rosyjskiej rewolucji czy Józef Stalin (Йосиф Сталин, 1878–1953), jej syn. Cechą charakterystyczną systemu jest powielanie medialnych i politycznych treści, pod względem instytucjonalnym zaś – nazw komitetów, komisji i instytucji, z nieprzejrzyście sformułowanymi lub w ogóle nie sformułowanymi obszarami kompetencji.

1 Найденов Димитър, 1995, Преходът към пазарно регулиране на пресата (1989–1990), w: Журналистика в тоталитарното и посттоталитарното общество, София, s. 189. 2 Łapiński Zdzisław, Tomasik Wojciech, 2004, Słownik realizmu socjalistycznego, Universitas, Kraków, s. 109, 320–327. 260 Władza i media w Bułgarii

Trudno w systemie politycznym komunistycznej Bułgarii wyróżnić relacje zachodzące pomiędzy instytucjami politycznymi, sferą prywatną a publiczną, jak też pomiędzy pojedynczymi graczami politycznymi. Cechą charakterystyczną tego systemu jest to, że „instytucjami” stawały się zarówno pojedynczy i grupowi gracze polityczni oraz grupy społeczne, jak i przejawy życia społecznego i prywatnego: nauka, praca, odpoczynek, literatura, media, kultura, muzyka, sport, a nawet przyjaźń, małżeństwo czy uroczysto- ści dożynkowe. Trudno w tym systemie wyróżnić funkcje strukturalne, instytucjonalne, in- nowacyjne, a najtrudniej normatywne. Nie określono wyraźnie reguł sterowania procesami politycznymi i społecznymi, choć pełniły one nadrzędną funkcję w systemie. Brakuje jednolitej bazy normatywnej z okresu funkcjonowania systemu komunistycznego w Bułgarii. Źródłem prawa są, poza aktami normatywnymi, partyjne konwenanse, publikowane myśli głównych działaczy politycznych Bułgarii i ZSRR, ich przemówienia, jak też przemyślenia o charakterze ogól- nym, jakimi dzielili się między sobą w zaciszu gabinetów. System polityczny i medialny Bułgarii od 1944 do 1989 roku należy uznać za niestrukturalny. Można jedynie stwierdzić, że obowiązywały w nim 4 zasady: komunistycznej partyjności, partyjnego kierownictwa, partyjnej lojalności oraz socjalistycznie uświadomionego, lojalnego wobec komunistycznej władzy spo- łeczeństwa. W stosunku do 2 pierwszych zasad wszelkie działania w obrębie systemu politycznego miały na celu ich ochronę, jak też podtrzymanie i doprowadzenie do dalszego rozwoju, a w wypadku 3. zasady cel miał uświęcać środki. Dziennikarstwo totalitarne charakteryzuje nade wszystko kategoryczność opinii i demagogia. Bułgarska Partia Komunistyczna sprawowała monopol w zakresie ideologii i upaństwowionej gospodarki. Podporządkowała sobie, metodą terroru i przymusu, sferę gospodarczą kraju, związki zawodowe, społeczeństwo, kulturę, sport, a przede wszystkim media. Istniejące i nowo powstałe instytucje medialne przekształciła w podmiot ideologicznego oddziaływania. W kraju obowiązywał egalitaryzm treści i formy, Gleichschaltung norm moralnych i społecznych, a partia komunistyczna stała się naczelnym wydawcą prasy i głównym organem propagandy.

8.1. Czas politycznego rewanżu i rozliczeń

Po śmierci cara Borysa III w 1943 roku władzę monarchy w Bułgarii spra- wowała w imieniu 6-letniego syna cara Simeona II Rada Regencyjna pod przewodnictwem byłego premiera Bogdana Filova. Nowy, zdominowany przez komunistów gabinet Kimona Georgieva, utworzony po przewrocie, w dniu wejścia armii radzieckiej do Bułgarii (9 września Rozdział 8. Media i władza w okresie funkcjonowania systemu komunistycznego 261

1944–23 listopada 1946), cechował styl władzy faszystowskich gabinetów w latach 1934–19353. Brano rewanż na faszystach za to, że w 1941 roku policja rozgromiła 40 organizacji Bułgarskiej Partii Komunistycznej, w 1942 roku – 178, a w 1943 roku – 1604, następnie na celowniku władzy znaleźli się działa- cze kultury i profesjonalni dziennikarze. Instytucję regenta zniesiono w 1946 roku, a młodego cara Simeona II przegnano z kraju. Od 1945 do 1947 roku w Bułgarii działała międzynarodowa komisja poko- jowa, w której skład wchodzili przedstawiciele Wielkiej Brytanii, ZSRR i USA. „Komisja kontrolowała całe życie w Bułgarii: polityczne, gospodarcze, kulturalne, jak też i stosunki międzynarodowe”5. Najszersze pełnomocnictwa otrzymała misja ZSRR, która posiadała wszelkie instrumenty, by narzucić własne kryteria formułowania systemu politycznego, społecznego i medialnego Bułgarii6. W taki sposób, podobnie jak pozostałe kraje Europy Środkowo-Wschodniej, Bułgaria znalazła się w orbicie wpływów ZSRR i jego lidera, Józefa Stalina. Taka sytuacja umożliwiła dokonanie fałszerstw wyborczych podczas wyborów do Zgromadzenia Narodowego w 1945 roku, co umożliwiło zwycięstwo w wyborach komu- nistów7. Konsekwencją tych wydarzeń było przeprowadzenie referendum, które „zdecydowało” o republikańskiej formie rządów, i proklamacja powstania Lu- dowej Republiki Bułgarii (Народна република България, BRL). Gabinet pod kierownictwem Georgiego Dimitrova (1946–1949) cechowała silna tendencja tworzenia podległości Bułgarii wobec Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Urząd premiera Dimitrov przejął, przylatując do Sofii wprost z Moskwy, gdzie przez 10 lat, w okresie od sierpnia 1935 do sierpnia 1945 roku zasiadał w Radzie Najwyższej ZSRR8. Narzucona przez ZSRR Konstytucja BRL, przyjęta 4 grudnia 1947 roku, od- rzucała zasadę trójpodziału władzy i państwa prawnego. Wiernie odwzorowy- wała i rozwijała zasady konstytucji stalinowskiej w ZSRR z 1936 roku, opiera-

3 Петрова Славка, 1995, Деветосептемврийската социалистическа революция 1944 г., Държавно военно издателство, София, s. 439. 4 Ibidem, s. 101. 5 Чичовска Весела, 2003, Главлит (1952–1956). Изграждане на цензурната система в България, w: Панайотов Филип (red.), 2003, Политическата цензура в България, ВСУ „Черноризец Храбър”, Университетското издателство, София, s. 111. 6 Пинтев Станислав, 1979, Начална дейност на Съюзната контролна комисия в България (октомври 1944–януари 1945), „Исторически преглед”, t. 4–5, s. 198–201. 7 Szmulik Bogumił, Żmigrodzki Marek (red.), 2005, System polityczny Bułgarii, w: Sokół Wojciech, Żmigrodzki Marek, Systemy polityczne państw Europy Środkowej i Wschodniej, Wy- dawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej, Lublin, s. 163. 8 W 1935 roku Georgi Dimitrov pełnił funkcję sekretarza generalnego Kominternu, a od sierpnia 1935 do sierpnia 1945 roku zasiadał w Radzie Najwyższej ZSRR. 262 Władza i media w Bułgarii jąc się na zasadach jednolitej władzy państwowej oraz monistycznie zorganizowanej egzekutywy, czyli władzy wykonawczej9. Po śmierci Dimitrova w 1949 roku, którego zwłoki złożono w mauzoleum usytuowanym w centrum Sofii i wykonanym w ZSRR na wzór mauzoleum Włodzimierza Iljicza Lenina, ster władzy w państwie przejął Vălko Chervenkov (Wyłko Cherwenkow, Вълко Червенков 1900–1980), w latach 1941–1944 redaktor naczelny nadającego z Moskwy radia Kominternu – Hristo Botev. W czasie 1. i 2. gabinetu Chervenkova, w latach 1950–1954 i 1954–1956 w Bułgarii adaptowano radzieckie rozwiązania instytucjonalne, importowano kult Józefa Stalina i stworzono miejscowy – Georgiego Dimitrova. Lata 1950– –1954 to dla Bułgarii okres stalinizacji kraju. Okres 3. (1962–1989) – Todora Zhivkova (Тодор Живков, 1911–1998) charakteryzuje polityka całkowitej podległości wobec ZSRR, a nawet próby wprowadzenia Bułgarii w skład Związku Radzieckiego jako jednej z jego republik10. Nowa Konstytucja BRL, wprowadzona 18 maja 1971 roku, umacniała socjalistyczne zasady ustrojowe, stanowiła o przewodniej roli partii komunistycznej i przyjaźni z ZSRR. Zhivkov, komunistyczny dyktator, skupił funkcje przewodniczącego Rady Państwa i pierwszego sekretarza Bułgarskiej Partii Komunistycznej (BKP) i urzędował 27 lat, od 1962 do 1989 roku. Za szarą eminencję reżimu należy uznać Kimona Georgieva. Po komunistycznym przewrocie dokonanym 9 września 1944 roku, Georgiyev piastował urząd premiera, a w 1. i 2. gabinecie Georgiego Dimitrova (22 listopada 1946– –11 grudnia 1947–20 stycznia 1950 roku) był aż do swej śmierci w 1962 roku wicepremierem i ministrem spraw wewnętrznych. W czasie dyktatury Czerven- kova był przechodnim szefem resortów i funkcyjnym partii, czyli osobą pozo- stającą u steru władzy, a tylko zmieniającą ministerstwa i partyjne funkcje. Georgiyev w sprawach zewnętrznych opierał swoją pozycję polityczną na działaczach Kominternu i ZSRR, a w sprawach wewnętrznych, na wojsku BRL i organach bezpieczeństwa wewnętrznego BRL i ZSRR. Rządził w myśl marksi- stowsko-leninowskiej teorii rewolucji: „Prawo w czasie rewolucji jest jedno: zgodne z prawem jest wszystko, co leży w interesie rewolucji”11.

9 Szmulik Bogumił, Żmigrodzki Marek (red.), 2005, System polityczny Bułgarii, op.cit., s. 163. 10 W połowie lat 60. Todor Zhivkov złożył Nikicie Chruszczowowi propozycję włączenia Buł- garii w skład ZSRR. 11 Петрова Славка, 1995, Деветосептемврийската социалистическа революция 1944 г., op.cit., s. 439. Rozdział 8. Media i władza w okresie funkcjonowania systemu komunistycznego 263

8.1.1. Powołanie instytucji Sądu Ludowego

Dnia 6 października 1944 roku, na mocy Rozporządzenia-prawa o postawieniu pod sąd winnych wplątania Bułgarii w II wojnę światową (SL 1944)12, nowa komunistyczna władza utworzyła Sąd Ludowy (Народен съд), który miał za zadanie osądzić osoby uznane za zdrajców narodowych oraz win- ne wplątania Bułgarii w II wojnę światową. Rozporządzenie składało się z 16 artykułów i w zakresie podmiotowym obejmowało osoby fizyczne, co do których Sąd Ludowy posiadł ekskluzywne uprawnienia wyłączności wyrokowania, bez prawa do odwołania. Podmioty określono zdrajcami narodowymi i do tej grupy zaliczano między innymi: mini- strów pełniących swe funkcje od 1 stycznia 1941 do 9 września 1944 roku; deputowanych XXV Zgromadzenia Narodowego; innych obywateli i wojsko- wych13. Wobec zdrajców narodowych sąd orzekał bezwzględnie karę śmierci. W po- zostałych przypadkach mógł stosować sankcje alternatywne: karę śmierci, do- żywotnie pozbawienie wolności lub wieloletnie pozbawienie wolności i karę finansową w wysokości do 5 milionów lewów14. Na mocy rozporządzenia powołano instytucję głównego oskarżyciela publicznego oraz ustalono tryb działania sądów centralnych i obwodowych. Instytucja Sądu Ludowego działała od 19 grudnia 1944 do kwietnia 1945 roku. Główny oskarżyciel publiczny, adwokat ze Starej Zagory, Georgi Petrov (Георги Петров Драгиев, ?–?), wydał oficjalnie: 2618 wyroków śmierci, 1226 kar dożywotniego więzienia, 8 kar pozbawienia wolności na 20 lat, 946 – na 15 lat, 687 – na 10 lat, 3741 – poniżej 10 lat. Wykonano 1576 wyroków kary śmierci15. W celach więziennych zamknięto 6608 osób. Według innych danych, wyroków skazujących wydano 11 122, z czego 2730 – wyroków kary śmierci16. W grupie zabitych lub skazanych na więzienie znala- zło się 101 pisarzy i dziennikarzy17. W sprawach sądowych można wyróżnić kilkanaście grup: – osoby, które po 1 stycznia 1941 roku naraziły bezpieczeństwo państwa lub postawiły interesy narodowe w niebezpieczeństwie, czy to podpisując porozu-

12 Наредба-закон за съдене от народен съд виновниците за въвличане България в световната война срещу съюзените народи и за злодеянията, свързани с нея (DV nr 219, 6 października 1944, zm. DV nr 261, 1944, DV nr 9, 12 stycznia 1945). 13 SL 1944, art. 1 ust. a–c. 14 SL 1944, art. 2. 15 Мешкова Поля, Шарланов Диню, 1994, Българската гилотина. Тайните механизми на Народния съд, Агенция „Демокрация”, София, s. 158. 16 Делев Петър, Митев Пламен и други, 1966, История на България, Отворено общество, София, s. 421. 17 Prawo to zniesiono w 1948 roku (Мешкова Поля, Шарланов Диню, 1994, Българската гилотина, op.cit., s. 158). 264 Władza i media w Bułgarii mienia międzynarodowe z walczącymi krajami, czy to podejmując decyzję o wypowiedzeniu wojny i prowadziły wojnę; – osoby na stanowiskach kierowniczych, które po 22 czerwca 1941 roku przeprowadzały działania naruszające ogłoszoną neutralność wobec Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i tym samym skomplikowały międzyna- rodową sytuację Bułgarii; – osoby na stanowiskach kierowniczych, które w związku z ogłoszeniem wojny z Anglią i USA nie wypełniały swych obowiązków służbowych; – osoby, które po 1 stycznia 1941 roku, w starych granicach kraju, w Mace- donii, Tracji i innych, wykorzystywały swoje powiązania z władzą lub z wal- czącymi krajami, albo pozycję służbową, aby zgromadzić, dla siebie bądź innych, bezprawnie dobra materialne; – osoby, które pełniły służbę dla Niemiec lub ich sojuszników; – osoby, które w tym samym czasie wysyłały wojska bułgarskie do Jugosła- wii i Grecji; – osoby, które, w kraju bądź za granicą, w związku z prowadzoną po 1 stycznia 1941 roku przez rządy polityką wewnętrzną i zagraniczną nawoływały do morderstw, ciężkich okaleczeń ciała, egzekucji, grabieży, kradzieży lub do- konywały ich; – osoby, które dobrowolnie służyły i przekazywały policji, żandarmerii i wojskom świadectwa dotyczące bezpieczeństwa lub ważnych interesów party- zantów i innych bojowników o wolności narodowe; – śledczy, prokuratorzy i sędziowie, którzy podtrzymywali przeprowadzany na narodzie terror, wspomagały bezprawie i przemoc; – osoby, które w kraju lub poza jego granicami, od 1 stycznia 1941 do 9 września 1944 roku, poprzez swoje działania, pisemnie, ustnie lub w inny sposób wniosły istotny wkład w prowadzenie wymienionych działań, jak też uczestniczyły w nagonkach przeciwko Żydom18. Odrębną grupę stanowiły wszystkie „osoby, które pomagały innym osobom (...), mając świadomość, bądź mogąc przypuszczać, że tego typu osoby (...) pomagały innym osobom”19. Wszystkie „tego typu osoby” skazywano na: przejęcie majątku bądź jego części i więzienie20; dożywotnie więzienie i przejęcie majątku21; przejęcie ma- jątku i karę śmierci22, którą, jak piszą bułgarscy historycy, Polya Meshkova i Dinyu Sharlanov, z reguły wykonywano tuż przed lub zaraz po ogłoszeniu obwinienia publicznego23. Działania Sądu Ludowego dały początek największemu terrorowi w nowo- żytnej historii Bułgarii, który bynajmniej nie zakończył się wraz z zamknięciem

18 SL 1944, art. 2 ust. 1–10. 19 SL 1944, art. 3. 20 SL 1944, art. 4. 21 SL 1944, art. 5. 22 Ibidem. 23 Мешкова Поля, Шарланов Диню, 1994, Българската гилотина, op.cit., s. 158. Rozdział 8. Media i władza w okresie funkcjonowania systemu komunistycznego 265 tej instytucji w 1945 roku, lecz trwał przez następne dziesięciolecia, gdy kraj zmienił nazwę z Carstwa Bułgarii na Bułgarską Republikę Ludową (BRL, На- родна република България), a system polityczny z monarchii parlamentarnej na demokrację ludową, zaś doktrynę z faszystowskiej na komunistyczną.

8.1.2. Ustawa o ochronie władzy ludowej

Po zaprzestaniu działania instytucji Sądu Ludowego podstawą represji oraz nacisku ideologicznego stało się wydane 26 stycznia 1945 roku Rozporządzenie o ochronie władzy ludowej (OWL 1945)24. Weszło ono w życie 17 marca 1945 roku. Na mocy tego aktu prawnego wprowadzono zakaz działalności politycznej innej niż wspierająca władzę ludową i jej doktrynę polityczną. Zakazem objęto między innymi: wykonywanie czynności mających na celu osłabienie lub zniesienie władzy ludowej, uczestnictwo w organizacjach faszystowskich, tworzenie czet i grup partyzanckich, podkopywanie autorytetu władzy politycznej, głosze- nie nieprawdziwych informacji, sabotaż25.

24 Наредба-закон за защита на народната власт, DV nr 62, 17 marca 1945, zm. DV nr 254, 1 listopada 1947, zm. DV nr 80, 7 kwietnia 1948. Weszło w życie 17 marca 1945 roku. 25 Ibidem. „Kto w kraju lub za granicą tworzy bądź kieruje organizacją o ideologii faszystowskiej, która za cel stawia sobie obalenie lub osłabienie władzy Frontu Ojczyźnianego, podlega karze dożywotniego więzienia lub karze śmierci (...), a członkowie takich organizacji podlegają karze śmierci lub karze pozbawienia wolności na okres nie mniejszy niż 5 lat (OWL 1945, art. 1); Kto niszczy materiały wojskowe, instalacje, cysterny, drogi kolejowe, pocztowe, telegraficzne lub telefoniczne urządzenia itp., podlega karze dożywotniego pozbawienia wolności bądź śmierci (OWL 1945, art. 2); Kto dokona próby przewrotu lub spowoduje bunt, zamieszki, akt terrorystycz- ny bądź inny, podobnie szkodliwy społecznie, podlega karze więzienia lub śmierci (OWL 1945, art. 3); Kto opuści swe miejsce zamieszkania i wejdzie w skład grupy mającej na celu dokonanie przestępstwa określonego w tym prawie, podlega karze pozbawienia wolności bądź śmierci (OWL 1945, art. 4); Kto głosi plotki i nieprawdziwe informacje w celu podkopania autorytetu kierownictwa wojskowego lub osłabienia dyscypliny w wojsku (...), podlega karze pozbawienia wolności na 5 lat (OWL 1945, art. 7); Kto pomaga w jakikolwiek sposób osobie wymienionej w punkcie 1 lub osobie, która dokonała czynu wymienionego w tym Prawie, podlega karze więzienia (OWL 1945, art. 8); Kto pozbawi życia żołnierza, milicjanta lub osobę zmilitaryzowaną w Bułgarskim Wojsku Ludowym, albo wojskach sojuszniczych, podlega karze dożywotniego pozbawienia wol- ności bądź śmierci. Kto zadaje ciężkie rany wyżej wymienionym osobom, podlega karze pozbawienia wolności na okres nie mniejszy niż 5 lat bądź dożywocia (OWL 1945, art. 9); Właściciel przedsiębiorstwa, pracownik, urzędnik lub funkcjonariusz, który w celu dezorganizacji przedsię- biorstwa bądź gospodarki żywnościowej kraju, by wprowadzić chaos w społeczeństwie lub czyniąc trudności władzy publicznej, nie będzie wykonywał w całości lub w części powierzonych mu obowiązków lub zadań, będzie ukrywał, niszczył w części bądź całości materiały, towary lub urządzenia, za sabotaż podlega karze pozbawienia wolności, a w ciężkich przypadkach, karze dożywotniego więzienia bądź śmierci (OWL 1945, art. 10). Ten, kto posiada informację o działa- niach wskazanych w tym Prawie i nie poinformuje o tym, podlega karze pozbawienia wolności (OWL 1945, art. 12); Osądzonych na podstawie tego Prawa pozbawia się praw obywatelskich i politycznych, w myśl art. 30 kodeksu karnego na okres wyznaczony przez sąd. Sąd może nałożyć karę grzywny do 500 000 lewów” (OWL 1945, art. 16). 266 Władza i media w Bułgarii

Dwa artykuły tego rozporządzenia dotyczyły prasy i druku. Artykuł 13 przewidywał konfiskatę drukarń publikujących zabronione utwory, a artykuł 5 karę pozbawienia wolności lub śmierci dla osób, które w kraju lub za granicą, pisemnie bądź ustnie sprzeciwiały się działaniom władzy ludowej, nie akcepto- wały bądź nie popierały ich26. Konfiskacie podlegają drukarnie, które wydają utwory zabronione tym Prawem. Wła- ściciele wyżej wymienionych drukarń podlegają karze pozbawienia wolności i karze grzywny do 300 000 lewów27. Kto w kraju lub za granicą ustnie, pisemnie, poprzez utwory drukowane, przez radio lub w jakikolwiek inny sposób głosi, nawołuje lub akceptuje popełniane czyny, wskazane w tym rozporządzeniu, nienawiść rasową, lub niepodporządkowanie się wojsku ludowe- mu lub milicji – podlega karze ciężkiego więzienia28. „Ideologia faszystowska” w ówczesnym rozumieniu doktrynalnym ozna- czała wszystko, co odbiegało od dogmatycznej wykładni narodowego komunizmu, a należy podkreślić, że nigdy jednoznacznie takiej nie sformułowano.

8.1.3. Czas czystek

Do Rozporządzenia o ochronie władzy ludowej wprowadzono akty wykonawcze, na mocy których dokonywano zorganizowanych czystek o podłożu ideologicznym. Ukierunkowano je na osoby fizyczne, prawne, ale też i materialne dzieła kultury duchowej człowieka. I tak na przykład wykładowców i nauczycieli „o faszystowskim sposobie myślenia” objęto zakazem wykonywania pracy w jed- nostkach edukacyjnych i oświatowo-wychowawczych (rozporządzenie z 10 wrze- śnia 1945 roku29) i nakładano na nich kary pozbawienia wolności. 6 października 1945 sporządzono listę ponad 1000 tytułów książek określanych jako faszystowskie lub występujące przeciwko ZSRR, których całe nakłady wraz z obowiązko- wymi egzemplarzami bibliotecznymi przeznaczono na przemiał. Vesela Chichovska twierdzi, że w Bułgarii w tym okresie zniszczono książki i gazety, które nie zawierały treści faszystowskich, ale też nie mieściły się w doktrynie marksizmu-leninizmu adaptowanej z ZSRR30.

26 OWL 1945, art. 13, 15. 27 OWL 1945, art. 13. 28 OWL 1945, art. 5. 29.Наредба-закон за прочистване на учителския и преподавателския персонал в народните основни и средни училища, учителските институти и в университета и висшите училища и академии, 20 października 1945 roku. 30.„Prasa i literatura podlegały naciskowi politycznemu, a posługując się ideą walki z faszy- zmem, niszczono każdą myśl demokratyczną, czy polemizującą z ortodoksalnie komunistyczną ideologią marksizmu-leninizmu (...). Zniszczono publikacje, jakie treści faszystowskich nie zawie- rały, ale też nie mieściły się w adoptowanej z ZSRR linii ideologicznej komunizmu (...). Represjom poddano bułgarskich działaczy kultury, pisarzy i dziennikarzy, a każdą niezależną inicjatywę spo- łeczną określano jako faszystowską” (Чичовска Весела, 2003, Главлит (1952–1956). Изграждане Rozdział 8. Media i władza w okresie funkcjonowania systemu komunistycznego 267

Zniszczono gazety uznane za faszystowskie i akty normatywne wydawane w latach 30. XX wieku. Tylko w 1. fazie walki z literaturą faszystowską zniszczono 382 081 egzemplarzy bibliotecznych książek31. Do literatury faszystowskiej zaliczano większość dzieł klasyków światowych, a nawet bułgarską litera- turę odrodzeniową. Książki te wyławiano z księgozbiorów, przeprowadzając reglamentację bibliotek, czytelni i antykwariatów, a następnie oddawano je na przemiał. W ten sposób po raz wtóry w Bułgarii zniszczono dzieła stanowiące świa- dectwo historycznego rozwoju i kultury kraju. Pierwszy raz, gdy Eutymiusz Tărnowski nakazał spalić „grzeszne” księgi, tuż przez najazdem Turków Osmańskich na kraj w XIV wieku, i po raz drugi – w latach 50. XX wieku, kiedy to niszczono również religijne starodruki i rękopisy bułgarskie, bowiem, jak twierdzono, „biblioteki uniwersyteckie nie są miejscem dla tego typu literatury”32. Od 1945 roku, aby przejąć domowe biblioteki, organizowano kontrole do- mów i zbiórki publiczne ksiąg zakazanych. Ustanowiono wysokie kary za prze- trzymywanie literatury umieszczonej na indeksie. Aktualnie skutkuje to tym, że zakres materiałowy badań prasy i literatury z okresu faszystowskiego w Bułgarii jest bardzo ograniczony. Wobec osób fizycznych stosowano zasadę wypowiedzianą przez Georgiego Dimitrova jeszcze w latach 20. minionego wieku: „Kto nie pracuje, niech nie je; kto nie pracuje, nie ma prawa rządzić”33. W okresie władzy ludowej do maksy- my tej można dopisać jeszcze jedną: „Kto nie współpracuje, nie ma prawa żyć”. Czystki, które przeprowadzono wśród inteligencji bułgarskiej po 9 września 1944 roku, są nieporównywalne do żadnych wcześniejszych w nowożytnej historii państwa. Dziennikarzy, pisarzy, wydawców, aktorów i artystów-wykonawców skazywano na śmierć – fizyczną lub publiczną. W bułgarskiej kulturze nastąpił czas, który po praskiej wiośnie w Czechach (Pražské jaro, 1968) czeski pisarz Bohumil Hrabal (1914–1997) nazwał „zbyt głośną samotnością”34. Literaturę niszczono, literatów i dziennikarzy skazywano na łagry bądź zapomnienie społeczne.

на цензурната система в България, w: Панайотов Филип (red.), 2003, Политическата цензура в България, ВСУ „Черноризец Храбър”, Университетското издателство, София, s. 115). 31 CDA, pudełko 2, t. 4, karta 42; podaję za: Чуканов Кирил, 2006, Българската национална пропаганда, op.cit., wersja pdf, www.anamnesis.info, s. 15–16. 32 Чичовска Весела, 2003, Главлит (1952–1956), op.cit., s. 145. 33 Димитров Георги, 1920, Реч по избора във врачанската калегия, w: Димитров Георги, Съчинения, wydanie drugie, Издава се по решение на политбюро на Централния Комитет на Българската комунистическа партия, Партиздат, София 1986, t. 10, s. 275. 34 Hrabal Bohumil, 1976, Příliš hlučná samota, wydanie w języku czeskim 1980, wcześniej książka dostępna w drugim obiegu, wydanie w języku polskim: 1980. Zbyt głośna samotność, tłum. Paweł Heartman (pseud.), dostępna książka w drugim obiegu, 1993 w tłum. Piotra Godlewskiego, Wydawnictwo Literackie, Kraków. 268 Władza i media w Bułgarii

Od 1944 do 1945 roku w Bułgarii wtrącano do centralnego sofijskiego wię- zienia i/lub wysłano do obozów pracy i kolonii karnych w kopalniach „Bobov dol” (Бобов дол), „Kutzian” (Куциан”) lub „Belene” (Белене) twórców i dziennikarzy, których nazwiska umieszczano na liście autorów zakazanych, a ich książki oraz gazety, w których publikowali, wynoszono z bibliotek i oddawano na przemiał. Lyudmila Stoyanova pisze, że Dimităra Taleva (Димитър Талев, 1898–1966) wysłano do obozu pracy tylko dlatego, że pracował jako redaktor w literackiej gazecie „Zara” („Зара”). Gazetę zamknięto w 1944 roku i większość jej egzemplarzy zniszczono. A cenzura tak starannie ukrywała nie- wygodną dla nowej władzy powieść Taleva Na zakręcie (На завой, wyd. 1996), że o jej istnieniu do 1996 roku nie wiedzieli nawet historycy literatury bułgar- skiej35. Stilinyana Chilingirova (Стилиян Чилингиров, 1881–1962), autora gło- śnych powieści z lat 20. XX wieku, przed II wojną światową przewodniczącego Stowarzyszenia Pisarzy Bułgarskich, po 9 września skazano na zapomnienie za „wielkobułgarski szowinizm”. Jego powieść Pechowiec (Несретник, 1948, wyd. 2006) odnaleziono w rękopisie i wydano w roku 2006. Autora skazano na zapomnienie ze względu na „burżuazyjny styl pisarski”. Beletrystę i krytyka literackiego Dimităra Shishmanova (Димитър Шиш- манов, 1889–1945), autora powieści społecznych takich, jak: Buntownik (Бунтовникът, 1920), Deputowany Stoyanov (Депутат Стоянов, 1919), redaktora kulturalnego w periodyku „Slovo” („Слово”) w latach 20. i 30. XX wieku, attaché kulturalnego w Grecji i głównego sekretarza bułgarskiego MSZ w gabinecie Bogdana Filova, skazano na śmierć. Krytyka literackiego Yiordana Badeva (Йордан Бадев, 1888–1944) skazano na śmierć za to, że pracował jako redaktor kulturalny w gazecie „Zara”36. Nazwiska pisarzy i dziennikarzy skazanych na zapomnienie można mnożyć. Zabito lub zakatowano w łagrach 101 pisarzy i dziennikarzy37, a ich lista zwięk- szyła się znacznie po 1948 roku, gdy z Kominformbiura BKP wykluczono Jugo- słowiańską Partię Komunistyczną, ze względu na spór Józefa Stalina z Josipem Brozem-Tito (Јосип Броз Тито, 1892–1980), jugosłowiańską głową państwa (1953–1980). W Bułgarii, podobnie jak wpozostałych krajach byłego bloku wschodniego, pod działania cenzury wprowadzono wszystkie utwory i informacje dotyczące Jugosławii, a w Bułgarii na przemiał oddano dzieła autorów jugo- słowiańskich oraz Bułgarów poruszających w swych publikacjach tematykę

35 Lista skazanych w: Стоянова Людмила, 2003, Политическата цензура във войната за литературната памет на нацията, w: Панайотов Филип (red.), 2003, Политическата цензура в България, ВСУ „Черноризец Храбър”, Университетското издателство, София, s. 182–185. 36 Ibidem. 37 Мешкова Поля, Шарланов Диню, 1994, Българската гилотина, op.cit., s. 158. Rozdział 8. Media i władza w okresie funkcjonowania systemu komunistycznego 269 sąsiedniego kraju38. Kominformbiuro (Коминформбюро) utworzono w 1947 roku i jako zadanie wyznaczono mu realizację polityki informacyjnej BKP. W latach 1952–1954 w Bułgarii wprowadzono pełną reorganizację systemu edukacyjnego i prawnego. W szkołach od podstawowych do wyższych zlikwidowano przedmioty uznane za ideologiczne, jak socjologia, filozofia, psycholo- gia. Nawet matematyki nauczano na podstawie sowieckich podręczników. W tym też okresie podporządkowano sowieckiemu bułgarski wymiar sprawie- dliwości. Wszystkie działania wymierzone w marksizm-leninizm uważano za antyradzieckie, antypaństwowe i podlegające sankcjom za zdradę narodową39. Zlikwidowano instytucję adwokatury, uznając, że jest ona zbędna w nowym systemie społecznym40. Zniesiono zasadę domniemania niewinności, oskarżonych pozbawiono prawa do obrony, a ich rodziny objęto zakazem otrzymywania informacji, zarówno na temat wymiaru kary, jak miejsca jej odbywania.

8.1.4. System nadzoru i socjalizacji politycznej

Od 1945 roku bułgarskie społeczeństwo poddano systemowi inwigilacji i prześladowań politycznych, których formy i instytucjonalną strukturę oparto na wzorcach organów przemocy ZSRR. Bazowały one na ustanowieniu w systemie politycznym silnej pozycji urzędu bezpieczeństwa. Aparat taki w Bułgarii w 1965 roku nazwano Komitetem Bezpieczeństwa Państwa (Dărzhavna Sigur- nost, Комитет за държавна сигурност, DS)41. Pod względem strukturalnym, podobnie jak radzieckie KGB, podzielono go na zarządy i wydziały42. Szczególną aktywność w środowisku dziennikarzy,

38 Чичовска Весела, 2003, Главлит (1952–1956), op.cit., s. 124. 39 Ibidem, s. 126. 40 Ibidem, s. 124. 41 Utworzony postanowieniem Biura Politycznego Bułgarskiej Komunistycznej Partii i Komi- tetu Centralnego BKP, Ukaz nr 504 z dnia 12 lipca 1965 roku, DV nr 59, 12 lipca 1965. 42 Andrew Christopher, Geordievski Oleg, 1990, The Inside Story of Its Foreign Operations from Lenin to Gorbachev, Harper Collins Publishers, New York, wydanie w języku polskim: 1997, KGB, tłum. Rafał Brzeski, Bellona, Warszawa, s. 646–647. W Bułgarii I Zarząd Główny (Първо главно управление) obejmował wywiad zagraniczny; II Zarząd Główny (Второ главно управле- ние) – kontrwywiad; III Zarząd Główny (Трето главно управление) – wywiad i kontrwywiad wojskowy; IV Zarząd Główny (Четвърто главно управление) – technologie; V Zarząd Główny (Пето главно управление) – ochronę wewnętrzną; VI Zarząd Główny (Шесто главно управле- ние) – zajmował się nadzorem politycznym, a Zarząd VII (Седмо главно управление) – ogólnie każdym rodzajem informacji. Zarząd VI podzielono na wydziały. Wydział I (Първи отдел) praco- wał w środowisku inteligencji. Pod jego kontrolą znalazły się, między innymi, stowarzyszenia twórców, artystów-wykonawców, dziennikarze, tłumacze; wydział II (Втори отдел) obejmował środowiska szkolne i akademickie, w tym uczniów, studentów, nauczycieli, wykładowców; wy- dział III (Трети отдел) nadzorował duchowieństwo wszystkich wyznań oraz mniejszości narodowe: ormiańską, żydowską, jak też białogwardzistów rosyjskich, którzy uciekli z kraju po rewolucji październikowej i w Bułgarii znaleźli schronienie; wydział IV (Четвърти отдел) specjalizował się w środowiskach nastawionych „szowinistycznie”, „burżuazyjnie”, proturecko i promacedońsko; 270 Władza i media w Bułgarii twórców i inteligencji wykazywał Zarząd VI – polityczny Komitetu Dărzhavna Sigurnost, podzielony na 6 wydziałów nadzorujących i socjalizujących politycznie twórców, artystów-wykonawców, dziennikarzy, tłumaczy, uczniów, stu- dentów, nauczycieli, wykładowców, a także mniejszości narodowe, chłopów, robotników, socjaldemokratów i „burżujów”43. Komitetowi, który pełnił funkcje kontroli, nadzoru i był aparatem represji, nie nadano rangi ministerstwa, ale jego przewodniczący był członkiem Rady Ministrów i posiadał wszelkie prawa, jakie zwykle rezerwowano dla ministra spraw wewnętrznych w zakresie bezpieczeństwa państwa44. Dokładna liczba ofiar represji Komitetu Dărzhavna Sigurnost nie jest znana. Aktualnie Bułgarzy niechętnie wspominają czasy komunistycznego terroru, a wstyd ofiary sprzyja ochronie kata. „Bułgarska inteligencja wybiera pozycję jakiegoś społecznego, moralnego i emocjonalnego autyzmu, to znaczy nieczuło- ści i poczucia obojętności wobec odebranych im praw i wolności” – pisze Lyudmila Stoyanova45.

8.2. Adaptacja i rozbudowa faszystowskiego systemu medialnego w doktrynie komunizmu

Komunistyczne władze prawie w całości przejęły strukturę systemu medialnego wypracowanego w doktrynie faszyzmu, zachowując również większość jego instytucji. Bardziej tylko zawężały dostęp środków masowego komunikowania do rynku, a społeczeństwa do informacji. Szerzej socjologizowały politycznie i głębiej egalityzowały naród.

8.2.1. Ograniczenie liczby gazet

Rozporządzenie nr 1958 z dnia 13 grudnia do wspomnianego wyżej postanowienia nr 12 Rady Ministrów z dnia 13 października 1944 roku46 zezwalało

wydział V (Пети отдел) inwigilował chłopów, robotników i socjaldemokratów; wydział VI (Ше- сти отдел) pełnił funkcje organu bezpieczeństwa wewnątrz DS i obejmował działaczy partyjnych wszystkich szczebli; wydział VII (Седми отдел) tworzył zbiory danych, przeprowadzał analizę informacji politycznych oraz działalności agentów, współpracujących z DS dziennikarzy, tajnych współpracowników. 43 Ibidem. 44 Български държавни институции 1879–1986. Енциклопедичен справочник, op.cit., s. 102. 45 Стоянова Людмила, 2003, Политическата цензура, op.cit., s. 189. 46 Решение по 12-о постановление на министерски съвет, прието на заседанието му на 19 декимври 1944 г. с протокол, № 229, DV nr 292, 30 grudnia 1944. Rozdział 8. Media i władza w okresie funkcjonowania systemu komunistycznego 271 od 1 stycznia 1945 roku na druk tylko 6 gazet krajowych oraz po 1 regionalnym tygodniku w miastach obwodowych47. Jedynymi gazetami o zasięgu krajowym stały się wydania Kominternu: „Otechestven front” („Отечествен фронт”), „Rabotnichesko delo” („Работни- ческо дело”), „Izgrev” („Изгрев”), „Politika” („Политика”), „Narod” („На- род”), „Narodna voyska” („Народна войска”). Pozostałe objęto zakazem druku: „wszystkie pozostałe dzienniki i tygodniki wychodzące w Sofii zostają za- mknięte”48. W rozporządzeniu napisano, że w akcie wykonawczym do tego aktu prawnego szef Ministerstwa Propagandy Narodowej (Министерство на пропаган- дата) określi, która z ukazujących się gazet obwodowych nie zostanie objęta zakazem druku49. Wszystkie pozostałe formy druku, jak książki, biuletyny naukowe i zawodowe, objęto bezwzględnym wymogiem uzyskania zgody ministra propagandy50. Dyrektywy dotyczące druku wydawali sekretarze BKP – najpierw Todor Pavlov (Тодор Павлов, 1890–1976), a od 1946 roku Vălko Chervenkov, który pełnił funkcje I sekretarza KC BKP. Blokowano druk, w którym pojawiały się „zgubne idee burżuazyjne”, „idee burżuazyjno-narodowe”, czy „wielkobułgarski szowinizm”51, ale do 1948 roku srogiej cenzury nie stosowano, zaś model stali- nowski w Bułgarii jeszcze nie obowiązywał. Ukazywały się w drugim obiegu gazety i artykuły w periodykach, które już 4–5 lat później nie miałyby szans na druk52. Mechanizmy kontroli w tym okresie charakteryzowała dynamiczność i nieustanne zmiany, w zależności od sytuacji wewnętrznej i otoczenia między- narodowego kraju53. Mariya Deenichina podaje szereg przykładów tego, jak w latach 1945–1947 bułgarskie gazety polemizowały ze sobą, zarówno rządowe, jak opozycyjne54, a Vladimir Migev dodaje, że oczywiście konfiskowano nakłady, wydawano

47 „W każdym mieście obwodowym może wychodzić tylko jeden tygodnik, który będzie opi- sywał polityczne, kulturalne i gospodarcze problemy regionu. We wszystkich pozostałych miejscach wychodzące tam gazety zostają zamknięte” (Решение по 12-о постановление на мини- стерски съвет, op.cit.) 48 Ibidem. 49 „Minister propagandy określi, która z wychodzących w obwodach gazet będzie wychodzić dalej” (Решение по 12-о постановление на министерски съвет, op.cit.). 50 „Wszystkie pozostałe pisma i biuletyny: naukowe, profesjonalne itd. mogą wychodzić tylko za uprzednią zgodą Ministra Propagandy. Podpisano M. Stefanov” (Стефанов) (Решение по 12-о постановление на министерски съвет, op.cit.). 51 Мигев Владимир, 2003, Цензура върху печатните издания по време на кому- нистическия режим, w: Панайотов Филип (red.), Политическата цензура в България, ВСУ „Черноризец Храбър”, Университетското издателство, София, s. 167. 52 Ibidem. 53 Пинтев Станислав, 1979, Начална дейност на Съюзната контролна комисия в България, op.cit., s. 198–201. 54 Дееничина Мария, 1995, Печатът на прага на тоталитаризма (1945–1947), София, s. 142–154. 272 Władza i media w Bułgarii zakazy druku i dystrybucji gazet, jak na przykład gazety „Zname” („Знаме”), organu Partii Demokratycznej, ale po kilku dniach gazety te ukazywały się po- nownie55. Po śmierci Józefa Stalina (1953) w ZSRR nastąpiła mała odwilż, ale nie ob- jęła ona Bułgarii. Pisarze i redaktorzy bali się wychodzić poza partyjny dogma- tyzm. 24 listopada 1953 roku na spotkaniu z redaktorami bułgarskich gazet codziennych Chervenkov powiedział: Teraz mamy taką sytuację, że redakcje nie ośmielają się podejmować samodzielnie jakichkolwiek działań (…). Nie należy przeszkadzać redakcji w rozwoju samodzielnej inicjatywy, nie wolno zabijać jej pomysłów. Skoro zasadą podstawową jest jedność (…) należy rozwiązać ręce redakcjom (…). Niech nie skaczą, jak im grają (...). Niech się nie boją powiedzieć czegoś w inny sposób, niż dotychczas o tym mówiono56. Słowa zachęty Chervenkova nie oznaczają, że nastąpił jakikolwiek przełom w kwestii cenzury, a jedynie, że z góry słano sygnały do przeprowadzania zmian, zwłaszcza pod koniec 1954 roku, gdy na zjeździe pisarzy ZSRR ostro skrytykowano „samowolę” redaktorów politycznych. Na początku 1957 roku w Bułgarii ukazały się na rynku 2 nowe pisma literackie „Plamăk” („Пламък”) i „Literaturna misăl” („Литературна мисъл”), w któ- rych publikowano artykuły krytyczno-literackie, wcześniej uznane za heretyckie wobec partyjnych dogmatów. Podobne treści zaczęły się ukazywać również w periodyku poświęconym literaturze i kulturze „Septemvri” („Септември”)57. Przeciwko nowym przejawom „wolności” wystąpił przede wszystkim „Lite- raturen front” („Литературен фронт”), który nazywano „głównym organem partyjnego dogmatyzmu”58. Lata 1958–1961 to nowy okres zaostrzania cenzury w prasie, druku, kinie, radiu i telewizji, a osłabiono ją dopiero po wytycznych z XXII Kongresu KPZR (październik 1961) w ZSRR. W latach 1961–1963 pojawiały się niedogmatycz- ne publikacje w periodyku „Septemvri”, a przede wszystkim w nowej gazecie literackiej „Literaturni novini” („Литературни новини”). Do druku dopuszczo- no książki i teksty publicystyczne, które czekały po 2–3 lata na zezwolenie na druk, w tym na przykład felieton Svetoslava Minkova (Светослав Минков 1902–1966) Bajka o kłamstwie (Приказка за лъжа), czy zbiór opowiadań Yiordana Radichkova (Jordan Radiczkow, Йордан Радичков, 1929–2004) Od- wrócone niebo (Обърнато небе). Liczba periodyków wzrosła o kilka tytułów wyspecjalizowanych w tematyce literatury i kultury, ale informacyjno-propagandowe gazety nadal charakteryzo-

55 Мигев Владимир, 2003, Цензура върху печатните издания, op.cit., s. 166. 56 CDA, dział 1-Б, pudełko 15, teczka 621, karta 17, 20; podaję za: Мигев Владимир, 2003, Цензура върху печатните издания, op.cit., s. 166–167. 57 Мигев Владимир, 2003, Цензура върху печатните, op.cit., s. 172. 58 CDA, dział 551, pudełko 2, teczka, karta 27, za: Мигев Владимир, 2003, Цензура върху печатните, op.cit., s. 138. Rozdział 8. Media i władza w okresie funkcjonowania systemu komunistycznego 273 wały się tym, że choć miały różne tytuły, ich treść, format, układ graficzny, a nawet dobór, wielkość i układ ilustracji wykazywały bardzo duże podobień- stwo. 8 marca 1963 roku w BKP mówiono już o silnych tendencjach burżuazyj- nych w literaturze i sztuce bułgarskiej i domagano się powstrzymania ich59. Realizację doktryny politycznej oraz polityki społecznej, gospodarczej i medialnej wyznaczały doktryny i idee dominujące w danym okresie w ZSRR. W dniach od 1 do 4 kwietnia 1963 roku KC PKB zorganizował zjazd kierownictwa stowarzyszeń twórczych (pisarzy, dziennikarzy, radiowców, artystów itd.), redaktorów naczelnych gazet codziennych i periodyków, redaktorów odpowiedzialnych w radiu i telewizji. Sekretarz KC BKP Nacho Papazov (Начо Папазов) wygłosił na Zjeździe wykład, w którym nakreślił nowy kierunek w sztuce, nazwany socrealizmem, a tym samym i nowe zadania cenzurze, by powstrzymać „złą literaturę i złe, burżuazyjne tendencje”60. 15 kwietnia 1963 roku spotkanie powtórzono i ponownie skrytykowano na nim „negatywne zjawiska i burżuazyjne tendencje”. Specjalny wykład na tę okazję przygotował Todor Zhivkov61. W konsekwencji przeprowadzono czystki kadrowe w większości gazet („Plamăk”, „Mladezh”, „Rodna rech”), w kilku wymieniono cały skład („Sep- temvri”). Specjalnym postanowieniem KC BKP na początku 1964 roku wstrzymano druk „Literaturni novini” (1963–1964), wprowadzono ograniczenia w działalności wydawniczej. Wstrzymano przygotowane i zaakceptowane już do druku książki, teksty prasowe, wiersze62. Od 1944 do 1989 roku w Bułgarii można mnożyć fale cenzorskich odpły- wów i przypływów, politycznych odwilży. Przez cały okres komunizmu w Buł- garii media były instrumentem socjalizacji politycznej, laudacji kultu komunistycznej partii i jej radzieckich wodzów.

8.2.2. Funkcje i struktura Ministerstwa Propagandy Narodowej

Ministerstwo Propagandy Narodowej (MPN) powstało 9 września 1944 roku na mocy protokołu nr 177 Komitetu Tymczasowego (Временен комитет) i ukazu regencyjnego nr 14 z tego samego dnia63. Instytucja działała do 10 wrze- śnia 1945 roku, kiedy to ukazem nr 205 we wrześniu 1945 roku przemianowano ją na Ministerstwo Informacji i Sztuk (Министерство на информация и изкуства, MIiS)64.

59 CDA, dział 1-Б, pudełko 5, teczka 370, karta 32; dział 551, pudełko 2, teczka 70, karta 52, 86, teczka 72, karta 6, za: Мигев Владимир, 2003, Цензура върху печатните, op.cit., s. 137. 60 CDA, dział 1-Б, pudełko 5, teczka 570, karta 29, za: Мигев Владимир, 2003, Цензура върху печатните, op.cit., s. 138. 61„Литературен фронт” nr 17, 25 kwietnia 1963. 62 Мигев Владимир, 2003, Цензура върху печатните издания, op.cit., s. 174. 63 Ukaz nr 14 z dnia 9 września 1944 roku. 64 Ukaz nr 205 z dnia 10 września 1944 roku; DV nr 219, 10 września 1957. 274 Władza i media w Bułgarii

Oba ministerstwa pomyślano jako polityczny instytut i propagandowy aparat, do którego podstawowych funkcji należy promowanie działań władzy ludowej, budowanie systemu nowych norm moralnych i politycznych w społeczeństwie oraz promocja innych krajów demokracji ludowej65. Pierwsza instytucja, którą bezpośrednio podporządkowano MPN, to Izba Kultury Narodowej (Камарата на нарадната култура, IKN), utworzona w 1942 roku w ramach MOśN66 na wzór niemieckiej Reichskulturkammer. Jej celem było ujednolicenie kulturowe narodu (Gleichschaltung)67. W 1944 roku Mini- sterstwu Propagandy podporządkowano Wydział Druku, który wcześniej podle- gał MSZiW, oraz spółkę komandytową „Strela”, posiadającą monopol na dys- trybucję prasy, którą ustrukturyzowano w Dyrekcji Druku. Zależne od ministerstwa stały się także muzea, teatry oraz orkiestry symfoniczne68.

Ministerstwo Propagandy

Zarząd Centralny Służby regionalne

Dyrekcja Druku i Propagandy Radio Warna

Dyrekcja Kultury Narodowej Radio Stara Zagora

Dyrekcja Radiorozsiewczości Służby obwodowe

Schemat 4. Struktura Ministerstwa Propagandy w 1944 roku

Źródło: Opracowanie własne.

Strukturę Ministerstwa Propagandy podzielono na dwie główne dyrekcje – centralną i regionalną, które nadzorował minister.

65 „Ministerstwo Propagandy miało na celu kierowanie i ukierunkowywanie oraz wewnętrzną działalność propagowania linii politycznej władzy ludowo-demokratycznej w celu organizacji i pomocy społeczeństwu w walce o budowanie na nowo świadomości moralno-politycznej; propagowanie zbliżenia kulturowego ze wszystkimi demokratycznymi i miłującymi wolność narodami; uczestniczenie w rozwoju kultury narodowo demokratycznej” (Български държавни институ-ци- и, op.cit., s. 232–233). 66 Правилник nr 10 z 6 października 1942 roku, Ukaz nr 20 z 14 czerwca 1945 roku, DV nr 142, 1945. 67 Чуканов Кирил, 2006, Българската национална пропаганда и нейната институцио- нализация през 40-те години, „Анамнеза”, rok І, nr 3, www.anamnesis.info, pdf, s. 13. 68 Ibidem. Rozdział 8. Media i władza w okresie funkcjonowania systemu komunistycznego 275

Zarząd Centralny (Централно управление) składał się z: Gabinetu Ministra, Działu Administracyjnego, Dyrekcji Druku i Propagandy, Dyrekcji Kultury Narodowej oraz Dyrekcji Radiorozsiewności. W Gabinecie Ministra (Кабинет на министъра) ustrukturyzowano: Kance- larię (канцелария) oraz Inspektorat (инспекторат) i Dział Administracyjny (Административен отдел). W Dyrekcji Druku i Propagandy (Дирекция на печата и пропагандата) ustrukturyzowano: a) Dział Druku (Отдел за печата), Służbę Informacji We- wnętrznej (служба за вътрешна информация) oraz Służbę Informacji Ze- wnętrznej (служба за външна информация) i Służbę Radiowo-Informacyjną (радио-информационна служба), jak też b) Wydział Propagandy (Отдел пропаганда), gdzie ustrukturyzowano: dział do spraw ruchów politycznych (отделение за политически движения) i dział do spraw życia gospodarczego i zawodowego (отделение стопански и професионален живот). W Dyrekcji Kultury Narodowej (Дирекция на народната култура) ustrukturyzowano: Wydział Twórczości Kulturalnej (отделение за културно творче- ство), Wydział Wychowania Narodowego (отделение за обществено възпита- ние), Wydział ds. Kontaktów Kulturalnych z Zagranicą (отделение за култур- ни връзки с чужбина), Wydział do spraw Książki (отделение за книгата). W Dyrekcji Rozsiewczości Radiowej (Дирекция на радиоразпръскването) ustrukturyzowano: Wydział Administracyjny (административно отделение); Wydział Muzyczny (отдел музикален); Wydział Malarstwa (отдел художест- вен); Wydział Naukowo-Gospodarczy (научно-стопанско отдел); Wydział Uświadamiania (осведомителен отдел); Wydział Programowy (програмeн отдел); Służby Techniczne (технически служби); Radiostacje Lokalne (район- ни радиостанции). Ponadto w Zarządzie Centralnym ulokowano: Dział Budżetowo-Kontrolny (Бюджетно-контролeн отдел); Dział Dochodów i Wydatków (Отдел за приходи и разходи); Dział Druku i Papieru (Отдел за печат и хартия); Biuro Gospodarki Materiałowej (Бюро материално домакинство) i Służby Ogólne (Общи служби). W służbach regionalnych ustrukturyzowano: służby zewnętrzne (Външни служби) oraz służby obwodowe – inspektoraty (Областни служби – инспек- тори), do których włączono nadzór nad Radiem Varna (Радио Варна) i Radiem Stara Zagora (Радио Стара Загора) wraz z działami: programowym (програ- мен отдел) i technicznym (технически отдел), oraz Służby obwodowe dla miejscowości: 1. Burgas (Бургас), 2. Warna (Варна), 3. Vratza (Враца), 4. Gorna Dzhumaya (Горна Джумая), 5. Plovdiv (Пловдив), 6. Pleven (Плевен), 7. Ruse (Русе), 8. Sofia (София), 9. Stara Zagora (Стара Загора), 10. Haskovo (Хасково). Służbie regionalnej podlegała również drukarnia (Печатница)69.

69 CDA, pudełko 2, teczka 1, t. 7, karta 19–25; podaję za Чуканов Кирил, 2006, Българската национална пропаганда, op.cit.; DV nr 234, 24 października 1944. 276 Władza i media w Bułgarii

Ministerstwo Propagandy stało się organem kontrolnym wobec wszystkich środków masowego przekazu oraz instytucji propagandy i oddziaływania ideologicznego z okresu faszystowskiego, obejmując nadzorem cały region kraju. Budżet ministerstwa określono na 77 383 000 lewów rocznie70. Z instytucji medialnych jedynie BTA pozostała w strukturach Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Wyznań aż do 1951 roku, gdy dwie instytucje – BTA i Dyrekcję Druku połączono w samodzielną instytucję pod nazwą BTA, podle- głą Radzie Ministrów. Należy zaznaczyć, że w 1946 roku Dyrekcję Druku i Dyrekcję Propagandy Narodowej połączono i przemianowano w Dyrekcję Druku, a Dyrekcję Kultury Narodowej – na Dyrekcję Sztuki71. We wrześniu 1945 roku Ministerstwo Propagandy Narodowej przemianowano w Ministerstwo Informacji i Sztuki (1945–1947)72 oraz dokonano w nim kosme- tycznych zmian strukturalnych, które przedstawiono na schemacie 5. Ze schematu wynika, że Dział Druku i Papieru w MPN stał się samodzielnym wydziałem w MIiS, poprzez który, między innymi, reglamentowano papier drukarski i dystrybucję prasy. W strukturze MIiS wydzielono radio oraz podpo- rządkowano mu radiostacje regionalne, które w MPN ustrukturyzowano w służ- bach obwodowych. Działy obserwacji ruchów politycznych oraz zawodowo- -gospodarczych zmieniono na wydziały agitacji i pozostawiono w strukturze Dyrekcji Druku. Na mocy ukazu nr 287 z dnia 30 września 1945 roku do struktury MIiS we- szły służby zajmujące się bułgarską nauką, literaturą i kulturą oraz służby kon- taktów z zagranicą, które wcześniej ustrukturyzowano w MOśN. W wydziale Rozsiewczości Radiowej ustrukturyzowano dział radia, który wcześniej podle- gał Ministerstwu Kolei Żelaznych, Poczt i Telegrafów oraz Dyrekcję Druku podległą w MSZiW, z wyłączeniem Bułgarskiej Agencji Telegraficznej, BTA. Scentralizowano środki agitacji i propagandy, likwidując istniejące w MPN służby zewnętrzne. Środki finansowe przeznaczone na cenzurę i propagandę z innych ministerstw, a także środki budżetowe przeznaczone dla fundacji „Buł- garska sprawa” (Българско дело), która zajmowała się produkowaniem filmów propagandowych, przekazywano do MIiS.

70 DV nr 257, 20 listopada 1944, s. 5–13; podaję za: Чуканов Кирил, 2006, Българската национална пропаганда, op.cit. 71 Николова Райна, 2006, Възникване и развитие на радиото и телевизията в България, op.cit., s. 151. 72 Utworzone na mocy Ukazu nr 205 z 10 września 1945 roku (DV nr 219, 10 września 1945), Български държавни институции (1879–1986), op.cit.; Министерство на информацията и изкуствата. Енциклопедичен справочник, 1987, София, s. 204–205. Rozdział 8. Media i władza w okresie funkcjonowania systemu komunistycznego 277

I. Gabinet ministra i wydziałów funkcjonalnych (Кабинет на министъра и функционални отдели): A) Wydział Inspektoratu (отделение инспекторат), B) Wydział Dokumentacji (отделение документация), C) Wydział Druku i Papieru (отделение печат и хартия). II. Dyrekcja Druku i Propagandy (Дирекция на печата и пропагандата): A) Wydział Druku (отдел печат), a) dział informacji (информационен отдел), b) dział druku politycznego (отдел политически печат), c) dział ruchu zawodowo-gospodarczego (отдел професионално-стопанско движение), d) dział gospodarki narodowej (отдел народно стопанство), B) Wydział Agitacji (отдел агинация): a) dział agitacji politycznej (отделение политическа агинация), b).dział agitacji zawodowo-gospodarczej (отделение професионално-стопанска агита- ция). III. Dyrekcja Kultury Narodowej (Дирекция на народната култура): A) Wydział Twórczości Kulturalnej (отдел културно творчество), B) Wydział do spraw Kontaktów Kulturalnych z Zagranicą (отдел културни връзки с чужбина), C) Wydział Wychowania Narodowego (отдел обществено възпитание), D) Wydział Książki (отдел за книга). IV. Dyrekcja Rozsiewczości Radiowej (Дирекция радиоразпръскване): A) Wydział Muzyczny (музикален отдел), B) Wydział Artystyczny (художествен отдел), C) Wydział Uświadamiający (осведомителен отдел), D) Wydział Techniczny (технически отдел), E) Wydział Nadawców sofijskich (отдел софийски предавател), F) Wydział Radiostacji regionalnych (отдел регионални радиостанции), a) Radio Varna (Радио Варна): а) dział programowy (програмен отдел), b) dział techniczny (технически отдел), b) Radio Stara Zagora (Радио Стара Загора): а) dział programowy (програмен отдел), b) dział techniczny (технически отдел)73.

Schemat 5. Struktura Ministerstwa Informacji i Sztuki, lata 1945–1947

Źródło: Opracowanie własne.

Minister MIiS otrzymał prawo tworzenia nowych struktur w ramach ministerstwa. Pod bezpośrednią kontrolą kancelarii MIiS znalazły się wydziały: druku i papieru, informacji, propagandy i agitacji74.

73 Opracowanie na podstawie danych: Чуканов Кирил, 2006, Българската национална пропаганда, op.cit.; Български държавни институции, op.cit., s. 204–205. 74 Ibidem. 278 Władza i media w Bułgarii

Ministerstwo zamknięto w 1947 roku, po przyjęciu nowej konstytucji, a jego funkcje przejęły specjalnie w tym celu powołane komitety, podlegające Radzie Ministrów. Warto zaznaczyć, że procesy instytucjonalizacji środków propagandy i agitacji rozpoczęto w Bułgarii jeszcze w latach 30. i 40. XX wieku, a po 9 września 1944 roku kontynuowano je.

8.2.3. Instytucja nadzoru prasy

Do 1947 roku za sprawy nadzoru prasy, literatury i sztuki oraz przestępstw popełnianych za pośrednictwem środków masowego komunikowania odpowia- dało Ministerstwo Sprawiedliwości (Министерството на просвещението), a od 1948 do 1954 nadzór nad zawartością druku znalazł się w kompetencjach powołanego w 1948 roku Komitetu Nauki, Sztuki i Kultury (Комитет за наука, изкуство и култура). 6 lutego 1954 roku, na mocy ukazu nr 26 Komitet Nauki, Sztuki i Kultury przekształcono w Ministerstwo Kultury (Министерство на културата), do którego struktury włączono: Komitet Nauki, Sztuki i Kultury (Комитет за наука, изкуство и култура), Komitet Kinematografii (Комитет за кине- матогрa-фия), Komitet Informacji Radiowej (Комитет за радиоинформация), Zarząd Główny Rezerw Pracowniczych (Главно управление на трудовите резерви) oraz Główną Dyrekcję Wydawnictw, Przemysłu Poligraficznego i Handlu Wydaniami Drukowanymi (Главна дирекция на издателствата, по- лиграфическa-та промишленост и търговия с печатни произведения)75. Dyrekcja Rozsiewczości Radiowej w Ministerstwie Poczt, Telegrafów i Te- lefonów (Министерство на пощите, телеграфи и телефоните) odpowiadała za budowę i utrzymanie sieci rozsiewczości fal radiowych, a Dyrekcja Sofijskiej Dystrybucji Prasy (Софийска дистрибуция на печата) w tym samym ministerstwie odpowiadała za dystrybucję prasy w prenumeracie.

8.2.4. Instytucja cenzury

Pod względem formalnym w Bułgarii nie utworzono odrębnej instytucji cenzury, jaką na przykład w Polsce od 1981 roku był Główny Urząd Kontroli Pu- blikacji i Widowisk76, który powołano na mocy Ustawy z 31 lipca 1981 roku

75 W 1963 roku Komitet Nauki, Sztuki i Kultury przekształcono w Komitet Kultury i Sztuki w randze ministerstwa (Комитет за култура и изкуство), któremu w 1966 roku zmieniono nazwę na Komitet Sztuki i Kultury (Комитет за изкуство и култура), a w 1977 roku – na Komitet Kultu- ry (Комитет за култура). Na jego bazie 16 lutego 1990 roku utworzono dzisiejsze Ministerstwo Kultury (Министерство на културата) dane za: Ministerstwo Kultury RB, http://mc.government.bg. 76 Główny Urząd Kontroli Publikacji i Widowisk działał jako centralny organ w sprawach kontroli publikacji i widowisk, i nazywano go Głównym Urzędem Kontroli (patrz: Ustawa z 31 lipca 1981 roku o kontroli publikacji i widowisk, DzU Nr 20 z 12 sierpnia 1981 roku, poz. 99, art. 3). Rozdział 8. Media i władza w okresie funkcjonowania systemu komunistycznego 279

o kontroli publikacji i widowisk (DzU Nr 20 z 12 sierpnia 1981 roku, poz. 99) i który funkcjonował do 1991 roku W Bułgarii cenzura treści odbywała się jeszcze na poziomie redakcji, a od 1948 roku działaniami cenzorskimi zajmowali się rosyjscy specjaliści do spraw propagandy i agitacji, których do Bułgarii specjalnie w tym celu delegowano z Moskwy. Pod względem formalnym Konstytucja Ludowej Republiki Bułgarii (Консти- туция на Народна Pепублика България), przyjęta 4 grudnia 1947 roku, przy- znawała obywatelom BRL prawa „wolności druku, słowa, zebrań, mityngów i manifestacji”77, podobnie jak późniejsza Konstytucja Ludowej Republiki Buł- garii z 18 maja 1971 roku78: Obywatele mają wolność słowa, druku, zebrań, mityngów i manifestacji, a wolności te gwarantuje się, udostępniając obywatelom niezbędne materialne środki do tego79. W bułgarskiej konstytucji unikano bezpośredniego sformułowania, że cenzura istnieje czy jest zabroniona, choć objęła ona praktycznie wszystkie sfery życia intelektualnego i duchowego człowieka. Nie było wolności słowa ani druku, zaś drukarnie, urządzenia poligraficzne i cały przemysł wydawniczy stały się wy- łączną własnością państwa. Drukarnie znacjonalizowano w 1947 roku, a 7 marca 1949 roku przyjęto Prawo o druku książek (Закон за книгопечатането)80, w którym wyraźnie podkreślono, że druk, we wszelkich formach „jest wyłącznym prawem państwa i to prawo państwo wykonuje poprzez Państwowe Zjednoczenie Poligraficzne (Държавно полиграфическо обединение) i Rady Ludowe (Народни съвети) (art. 1)”81. W gestii Państwowego Zjednoczenia Poligraficznego i Rad Ludowych zna- lazły się też druki periodyczne. Poligrafizdat (Полиграфиздат) pod nazwą Pań- stwowe Zjednoczenie „Bălgarska kniga” (Държавно обединение „Българска книга”), podległe Komitetowi Druku, utrzymał monopol na druk książek i prasy do 1991 roku. Od czasu jak Chervenkov został naczelnym wodzem kraju, od końca 1949 roku sam cenzurował wydania bułgarskich gazet oficjalnych, jak: organ propagandowy BKP „Rabotniczesko delo”, czy organ „teoretyczny” Partii „Novo Vreme” („Ново време”). Sam cenzurował też gazetę ideologicznego oddziały- wania „Otechestven front” („Отечествен фронт”)82. Chervenkov ustalał normy cenzury, jak na przykład: w wystąpieniu O zada- niach frontu ideologicznego (За задачите на идеологическия фронт, 1948),

77 Konstytucja RB 1947, art. 88. 78 Konstytucja RB 1971, art. 54 ust. 1–2. 79 Ibidem. 80 Закон за книгопечатането, DV nr 52, 7 marca 1949, zm. DV, nr 19, 6 marca 1951, zm. DV nr 34, 25 kwietnia 2000. 81 Ibidem. 82 Мигев Владимир, 2003, Цензура върху печатните, op.cit., s. 167. 280 Władza i media w Bułgarii wygłoszonym na V Kongresie BKP 20 grudnia 1948 roku; czy w przemówieniu na zebraniu pisarzy komunistów 28 stycznia 1949 roku; w przemówieniu przeciwko malarzowi Aleksandrovi Zhendovi (Александър Жендов, 1901–1953)83 z 26 maja 1950 roku; jak też w części przemówienia na III Krajowej Konferen- cji BKP w czerwcu 1950 roku, która dotyczyła druku84. Przemówienia te opublikowano we wszystkich bułgarskich gazetach i szeroko, w sposób dogmatycz- ny omawiano85. Warto dodać, że w I połowie lat 60. działania cenzorskie prowadził Sekreta- riat KC BKP, w tym osobiście kierownik do spraw ideologicznych Sekretariatu – Mitko Grigorov (Митко Григоров, 1920–1987)86. Organa, które nadawały kierunek działalności literackiej i publicystycznej, to wydziały KC BKP – Propaganda i agitacja (Пропаганда и агитация) oraz Lite- ratura i Sztuka (Литература и изкуство). Rolę cenzora w wydaniach literackich odgrywał też Związek Pisarzy Bułgarskich (Съюз на българските писатели)87, a w gazetach redaktorzy polityczni i Stowarzyszenie Dziennikarzy Bułgarskich.

8.2.5. Instytucja Zarządu Głównego do spraw Literatury i Wydawnictw

Od początku lat 50. minionego wieku środki masowego przekazu w Bułgarii stały się formalnym narzędziem manipulacji politycznej i agitacji, znajdując się w rękach sowieckich specjalistów do spraw propagandy. W październiku 1952 roku utworzono w Bułgarii Zarząd Główny do spraw Literatury i Wydawnictw (Главно управление за въпросите на литература и издателства, ZGLiW), aparat kontroli druku oraz życia kulturalnego, oparty na wzorcach radzieckiego GLAWLIT (Главное управление по делам литера- туры и издательств СССР). Nową instytucję ustrukturyzowano przy Radzie Ministrów i podporządko- wano Komitetowi Centralnemu Bułgarskiej Partii Komunistycznej (ЦК БКП, KC BKP), a bezpośrednio jej przewodniczącemu – Chervenkovowi, który sam podporządkował się, „importowanemu” specjalnie z ZSRR do kierowania za- rządem, wicedyrektorowi sowieckiego GLAVLIT, Wiktorowi Katiszewowi (Виктор Владимирович Катишев, ?–)88.

83 W 1950 roku Aleksadra Zhendova, działacza komunistycznego jeszcze sprzed II wojny światowej, wykluczono z BKP, uznając, że jego malarstwo nie odpowiada wytycznym partii. 84 Червенков Вълко, 1955, За наука, изкуството и култура, Партиздат, София, s. 127– –186, 205–215, 282–297. 85 „Często on sam (Chervenkov – przyp. aut.), z czerwonym ołówkiem w ręce, przeglądał ma- teriały przeznaczone do druku, zakazując publikacji niektórych z nich” (Мигев Владимир, 2003, Цензура върху печатните издания, op.cit., s. 167). 86 Ibidem. 87 CDA, dział 357-Б, pudełko 1, teczka 5, karta 1, teczka 9, karta 11, 36, za: Мигев Владимир, 2003, Цензура върху печатните издания, op.cit., s. 167. 88 Чичовска Весела, 2003, Главлит (1952–1956), op.cit., s. 124; Марков Стефан, 1998, Българските държавни институции, op.cit., s. 138. Rozdział 8. Media i władza w okresie funkcjonowania systemu komunistycznego 281

Oficjalnie ZGLiW rozpoczął działalność 20 grudnia 1952 roku. Miał rangę ministerstwa, a jego szef – ministra pełnomocnego. Pracowników do tworzenia ZGLiW wyznaczał najpierw Chervenkov, a po jego formalnym powołaniu – Katiszew89. Pierwszym dyrektorem ZGLiW została Elena Gavrilova (Елена Гаврилова ?–?), po 9 września 1944 roku jeden z najmłodszych pracowników Wydziału Agitacji i Propagandy przy KC BKP, a od 1948 roku główny sekretarz Komitetu Nauki, Sztuki i Kultury (Комитет за наука, искузтво и култура, KNSK), prawa ręka Chervenkova90. ZGLiW tworzył listy literatury „szkodliwej”91, a jego cele można określić jako zakorzenianie realizmu socjalistycznego, utwierdzanie marksizmu- -leninizmu we wszystkich sferach życia społecznego, walka z ideologiami bur- żuazyjnymi rozpatrywanymi szeroko jako „nacjonalizm”, „szowinizm”, „faszyzm”, „kosmopolityzm”, „trockizm” – stary i nowy, „titoizm”. Instytucja sprawowała kontrolę między innymi nad: dziennikami, audycjami radiowymi i informacją fotograficzną; książkami i pismami; bibliotekami, mu- zeami i wystawami; importem i eksportem książek, zarządzaniem organami miejscowymi; kadrami, administracją i finansami92. Funkcja cenzorska ZGLiW polegała na kontroli wydań i wydawców, również w zakresie planów wydawni- czych i projektów finansowych, opracowywania list literatury zakazanej. W strukturze ZGLiW znajdowało się 7 wydziałów.

– Wydział Kontroli Centralnych Gazet Sofijskich, Audycji Radiowych i Fotoinformacji (Контрол на централните софийски вестници), радиопредавания и фотоинфор- мация). – Wydział Kontroli Książek i Magazynów (Контрол на книги и списания). – Kontroli Bibliotek, Muzeów i Wystaw (Контрол на библиотеки, музеи и изложби). – Wydział Kierownictwa Organów Lokalnych (Контрол на ръководство на местните органи) z ustanowionymi przedstawicielami ZGLiW stałymi bądź korespondencyjny- mi w 15 miastach Bułgarii. – Wydział Importu i Eksportu Literatury (Внос и износ на литература), w tym wymiana książek z BAN, SU, Biblioteką Narodową. – Wydział Kadr (Кадри). – Wydział Administracyjno-Finansowy (Административно-финансов отдел)93.

Schemat 6. Struktura wydziałów Zarządu Głównego do spraw Literatury i Wydawnictw w 1952 roku

Źródło: Opracowanie własne.

89 Марков Стефан, 1998, Българските държавни институции, op.cit., s. 139. 90 Чичовска Весела, 2003, Главлит (1952–1956), op.cit., s. 124. 91 Влахов-Мицов Станислав, Книжовният ГУЛаг, „Всяка неделя” nr 5, 18 stycznia 1991; „Дума” nr 205, 10 października 1990. 92 Ibidem. 93 Ibidem. 282 Władza i media w Bułgarii

Pracą codzienną, audycjami radiowymi i fotoinformacjami zajmował się I Wydział Kontroli, a innymi periodykami i książkami II Wydział. Radziecki instruktor Wiktor Katiszew w pierwszym etapie instytucjonalizacji cenzury utworzył funkcje redaktorów politycznych (политредактор) i umieścił ich w gazetach centralnych, audycjach radiowych, wydawnictwach „Narodna prosveta” (Народна просвета) oraz w 3 działach informacyjnych BTA – informacji dla zagranicy, informacji krajowych z fotografią prasową oraz w Biurze Prasowym. Kolejnym etapem stała się kontrola tygodników, jak „Literaturen front”94. Katiszew demagogicznie stwierdzał, że „ZGLiW nie zajmuje się literaturą religijną, bo wyznanie wiary w państwie socjalistycznym jest nieskrępowane”, ale z drugiej strony zalecał, by „nie dopuszczać do dystrybucji jakiejkolwiek literatury poruszającej tematykę religijną”95. Drugim etapem stało się ustanowienie punktów kontroli politycznej na pocztach, w urzędach celnych, bibliotekach, muzeach, salach wystawowych. Etap trzeci to wprowadzenie kontroli wszystkiego, co niosło informację. Nadzorem objęto szkoły, wydawnictwa, biblioteki, od Biblioteki Narodowej po wiejskie czytelnie, ale też sale wystawowe i koncertowe. Przerwano wymianę kulturalną z krajami znajdującymi się poza blokiem wschodnim96. ZGLiW organizował kursy kwalifikacyjne dla politredaktorów różnych stopni, które kończono egzaminem. Na kursach prowadzono wykłady, a ich uczestnicy pisali wypracowania na tematy takie, jak: „Współczesne teorie antykomu- nistyczne w dziedzinie nauki i sztuki”, „W jaki sposób wróg wykorzystuje sło- wo pisane w druku w służbach wywiadu” i tym podobne. Omawiano też przykłady nauk „kłamliwych”, ideologii „szkodliwych” oraz zakres informacji mogących naruszać tajemnicę państwową. Na egzaminie należało bezwzględnie wykazać się znajomością radzieckiej literatury z zakresu wszystkich sfer życia społecznego, nauki, edukacji, sztuki, kultury i tak dalej97. Za pośrednictwem politredaktorów wprowadzono bezpośrednią cenzurę prewencyjną w gazetach i wydawnictwach. Odpowiedzialność spoczywająca na politredaktorach powodowała, że nie dopuszczali do druku nawet niewinnych tekstów. Nie dość ostro zakreślono granice ich kompetencji i ze strachu starali się nie wychodzić poza partyjne dogmaty. W wykładni oficjalnej twierdzono, że politredaktor nie musi znać się na wszystkim, więc nie popełni większego błędu, jeśli coś wstrzyma przed drukiem, ale popełni go, jeśli dopuści do publikacji coś, co może stanowić tajemnicę państwową98. Wielu literatów i dziennikarzy, w tym wiodące nazwiska, nagle pozbawiano możliwości druku i skazywano na zapomnienie99.

94 Чичовска Весела, 2003, Главлит (1952–1956), op.cit., s. 133. 95 Ibidem. 96 Ibidem. 97 Ibidem, s. 137. 98 Ibidem, s. 138. 99 Szerzej na ten temat: Мигев Владимир, 2003, Цензура върху печатните, op.cit., s. 169. Rozdział 8. Media i władza w okresie funkcjonowania systemu komunistycznego 283

Politredaktorzy pracowali w każdej redakcji gazety, radia i telewizji. Do wykonywania tej pracy przyjmowano ludzi oddanych partii, którzy wykazali się już na partyjnym polu, po specjalnych szkoleniach cenzorskich, a fakt, iż to właśnie ich obarczano odpowiedzialnością za ukazujące się treści, powodował, że nie dopuszczali oni do publikacji praktycznie żadnych materiałów, które graniczy- łyby z tematami zakazanymi. Typowym zjawiskiem stała się też autocenzura, bo „każdy autor starał się zmieścić w określonych przez BKP ramach”100. Warto zauważyć, że stanowisko redaktora politycznego w Bułgarii nie jest obce we wcześniejszych doktrynach. Nową jakością w systemie komunistycznym stało się natomiast objęcie tajemnicą państwową wszelkich informacji do- tyczących tematów z większości dziedzin życia społecznego, gospodarczego, politycznego i kulturalnego kraju.

8.2.6. Lista informacji chronionej

W 1953 roku w Bułgarii opracowano szczegółowe listy spraw i problemów, które stanowiły tajemnicę państwową i podlegały cenzurze. Na liście prze- stępstw przeciwko ochronie informacji umieszczono: wszelkie tematy związane z gospodarką we wszystkich jej dziedzinach: przemyśle, a zwłaszcza jeśli chodzi o moce produkcyjne zakładów przemysłowych, ich plany, rezultaty, kadry, ceny, liczbę pracowników, wyposażenie techniczne, bez znaczenia czy produ- kowano w nich lekarstwa, broń czy konserwy rybne. Szczególną ochroną państwa objęto informacje dotyczące przemysłu zbroje- niowego, energetycznego, chemicznego, ciężkiego i lekkiego, ale też badania geologiczne i archeologiczne. W zakresie gospodarki rolnej zakazem objęto podawanie jakichkolwiek liczb całkowitych lub wyrażonych w procentach, a przede wszystkim danych statystycznych, porównań rozwoju sektora rolnego w odniesieniu do ubiegłego okresu rozliczeniowego, ilość obszarów zasianych, liczbę zwierząt hodowlanych, ich choroby, połowy ryb czy zbiory ziarna. Tajemnicę państwową stanowiły też informacje dotyczące budownictwa i transportu, stanu dróg i ścieżek leśnych. Zakazem objęto umieszczanie w prasie czy książkach map i zdjęć gospodarstw rolnych, zakładów przemysłowych, dworców autobusowych i kolejowych, zapór i zbiorników wodnych, lasów, dróg, mostów i tak dalej. Tajemnicą państwa objęto też wszelkie formy międzynarodowej współpracy gospodarczej, kontaktów handlowych, rodzajów i ilości kredytów, krajowy system finansowy – znaki na walucie, działalność, a nawet budynki banków i tym podobne. Absolutną tajemnicę państwową stanowiła działalność organów sprawiedli- wości, sędziów i prokuratorów. Zakazem objęto informowanie o nałożonych karach, wyrokach więzienia, a też i miejscach, gdzie skazani odbywali karę.

100 Ibidem. 284 Władza i media w Bułgarii

Dopuszczano publikację danych osobowych osób jedynie w tak zwanych pokazowych procesach politycznych. Zakazywano publikacji i rozpowszechniania informacji o klęskach żywioło- wych, awariach – ich przyczynach i skutkach, pożarach, a przede wszystkim o ich ofiarach101. Ścisłą tajemnicą objęto informacje z zakresu działalności instytucji pań- stwowych, a szczególnie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Ministerstwa Obro- ny Narodowej, Dărzhavnej Sigurnosti i ZGLIW102, co w sposób wyraźny pokazuje rangę ZGLIW w aparacie przemocy państwa103. Krytyk literacki Boris Delchev (Борис Делчев) napisał odnośnie do tych czasów, że „na każdym kroku napotykano jakieś tabu”104. Dla gazety wystarczało, by jej każdą stronę przed oddaniem do druku podpi- sał odpowiedni politredaktor, a następnie główny politredaktor pieczętował stemplem „przyjęto do druku” i podpisał się pod nim czytelnie imieniem i na- zwiskiem, ale dla programu radiowego i telewizyjnego to nie wystarczało. Mate- riały nie miały prawa wyjść w przestrzeń publiczną, dopóki po 2 pierwszych politredaktorach główny politredaktor nie uzyskał zgody wyższego rangą poli- tredaktora, co znakowano stemplem „Do rozpowszechnienia”. Przy materiałach radiowych i telewizyjnych procedurę tę powtarzano przy każdej zmianie treści, stylistyki, interpunkcji105. Poza importowanymi z ZSRR bohaterami, podmiotem laudacji w bułgarskiej prasie stał się rodzimy rewolucjonista Kominternu, „premier Bułgarskiej Repu- bliki Ludowej, znany na całym świecie bojownik przeciwko faszyzmowi106” – Georgi Dimitrov, ale też takie pojęcia abstrakcyjne i partyjne deklaracje, na przykład: plan pięcioletni, czy inwestycje gospodarcze, jak budowa Kanału Pancharevskiego, którego zresztą nigdy nie zbudowano107 .

101 Ibidem. karta 27–29. Podaję za: Чичовска Весела, 2003, Главлит (1952–1956), op.cit., s. 133. 102 Ibidem. 103 Zakres przestępstw przeciwko ochronie informacji podaję za: Чичовска Весела, 2003, Главлит (1952–1956), op.cit., s. 133–135. 104 Делчев Борис, 1995, Дневник, Народна култура, София, s. 160. 105 Чичовска Весела, 2003, Главлит (1952–1956), op.cit., s. 120. 106 Дойнова Радка, 2003, Книга за моя живот, Радка Дойнова Димитрова, София, s. 80. 107 „Na twarzach uczestników brygad robotniczych gości uśmiech. Wielkie dzieło, które dobrowolnie inicjują, stale prowokuje do dyskusji: po 17-kilometrowym kanale będą mogły pływać nawet statki”. Umieszczony tu fragment tekstu to opublikowany w gazecie „Rabotnichesko delo” („Работническо дело”) opis prac przy budowie Kanału Pancharevskiego, którego nigdy nie ukoń- czono. Cytat podaję za: Juda Celina, 2003, Pod znakiem BRL-u. Kultura i literatura bułgarska w pułapce ideologii, Universitas, Kraków, s. 12; wydanie w języku bułgarskim: 2006, Юда Цели- на, Под знака на НРБ. Бъргарска култура и литература в капана на идеология, превела от полски Силвия Борисова, Колибри, София, s. 11. Numeru i daty gazety nie podano. Rozdział 8. Media i władza w okresie funkcjonowania systemu komunistycznego 285

8.2.7. Instytucja ochrony i ujednolicania informacji

W 1969 roku powołano Państwowy Zarząd Informacji (Държавно управле- ние за информация, PZI), który funkcjonował do roku 1971. Utworzono go 4 marca 1969 roku w celu koordynacji i ujednolicania informacji na tematy gospodarcze i społeczne, jednakowego monitoringu treści medialnych i ich kontroli. PZI kopiował funkcje, jakie w faszystowskiej Bułgarii spełniała Izba Kultury Narodowej (IKN), utworzona, jak już pisano wyżej, w 1941 roku na wzór niemieckiej Reichskulturkammer, której postawiono za cel ujednolicenie kulturowe narodu (Gleichschaltung)108. W odróżnieniu od IKN, Państwowy Zarząd Informacji działał w sposób metodyczny i strukturalnie uporządkowany. W kompetencjach zarządu znajdowały się działy kierownicze obejmujące następujące sfery gospodarcze: rolnictwo, praca fizyczna i umysłowa, przemysł i transport, gospodarka rolna i leśna. W 1971 roku PZI przemieszczono do Ministerstwa Informacji i Komunikacji (Министерство на информацията и съобщенията, 1971–1976), które w 1976 roku zamknięto, a jego pracowników przeniesiono do Ministerstwa Komunika- cji (Министерство на съобщенията). W Konstytucji Ludowej Republiki Bułgarii z 1947 roku media jako część kultury podporządkowano Komitetowi Nauki, Sztuki i Kultury (Комитет за наука, изкуство и култура, KNSK, art. 39 ust. 1), którego cele i zadania ogło- szono w regulaminie – Pravilniku numer 2 z 23 grudnia 1947 roku (Правилник за устройство и задачите на Комитета за наука, изкуство и култура109). Ustanowione funkcje i regulacje kopiowały rozwiązania ZSRR w tym zakresie. Rayna Nikolova, na podstawie badań przeprowadzonych w 2006 roku, pisze: Model identyfikował się z autorytarnym modelem zarządzania środkami uświadamia- nia masowego, w którym władza wykonawcza w pełni kontrolowała organizację, program i działalność finansową radia i telewizji (...). Były one własnością państwa i nosiły odpo- wiedzialność za swe działania przed polityczną większością rządzącą110.

8.3. System radiowy

Nowe Prawo o radiu (PR 1948)111 przyjęto 28 lutego 1948 roku. Ustawa su- spendowała ustawę Prawo radiowe z 1935 roku oraz wszystkie akty wykonawcze do niej.

108 Чуканов Кирил, 2006, Българската национална пропаганда и нейната институцио- нализация през 40-те години, op.cit. 109 Правилник за устройство и задачите на Комитета за наука, изкуство и култура, DV nr 304, 30 grudnia 1947. 110 Николова Райна, 2006, Възникване и развитие на радиото и телевизията в България, op.cit., s. 185. 111 Закон за радиото, DV nr 79, 6 kwietnia 1948. 286 Władza i media w Bułgarii

W nowych regulacjach podkreślano objęcie radia monopolem państwa. Po- wołano nową instytucję do spraw kontroli nad mediami – Główną Dyrekcję Ra- diofonii i Radiofikacji (Главна Дирекция на радиоразпръскването и радиофика-цията), podporządkowaną KNSK. Uprawomocniono również radio rozprowadzane za pomocą kabla112 i telewizję113, na wiele lat przed ich wprowadzeniem. Radio objęto kontrolą Wyższej Rady Radiowej (Висш радиосъвет114). Statut Głównej Dyrekcji Radiofonii i Radiofikacji (GDRR) opracowano w 1950 roku i przyjęto postanowieniem Rady Ministrów (Постановление nr 2205)115. Sankcjonował on podległość GDRR wobec KNSK i nakreślał jej cenzorskie i propagandowe zadania. W 1952 roku Główną Dyrekcję Radiofonii i Radiofikacji przemianowano na Komitet Informacji Radiowej (Комитет на радиоинформация) i podporząd- kowano bezpośrednio Radzie Ministrów, na mocy rozporządzeń utworzonego w 1948 roku Prezydium Zgromadzenia Narodowego (Президиум на Народ- ното събрание)116. To samo prezydium zmieniło Prawo radiowe z 1948 roku postanowieniem w sprawie poczt, telegrafów, telefonów i wiadomości radiowych BRL, opublikowanym 10 grudnia 1954 roku w gazecie „Izvestiya”117 i podporządkowują- cym wiadomości radiowe prezydium i Radzie Ministrów, rozsiewczość fal radiowych pozostawiając w gestii Ministerstwa Poczt, Telegrafów i Telefonów118. Wszystkie wyżej wymienione instytucje podlegały kontroli Biura Politycznego KC BKP (Политбюро), które wyznaczało kierownictwo radia i, jak wykazano w schemacie 5, kontrolowało wszystkie znajdujące się w nim działy. W latach 60. minionego wieku radio stało się jednym z najważniejszych środków oddziaływania ideologicznego w Bułgarii, a liczba odbiorców stale rosła. W 1970 roku na 1000 mieszkańców przypadało 270 aparatów radiowych, ale w ciągu 5 lat ich liczba spadła do 160, co wyraźnie uwidacznia, że kryzys gospodarczy z lat 70. minionego wieku, który objął ZSRR i pozostałe państwa socjalistyczne, w tym Polskę, nie ominął również Bułgarii i dotknął nawet takich sfer działalności gospodarczej, jak produkcja i dystrybucja odbiorników

112 PR 1948, art. 1. 113 PR 1948, art. 2. 114 PR 1948, art. 8. 115 Постановление nr 2205 z 31 lipca 1950 roku, DV, 19 sierpnia 1950. 116 Указ на Президиума на Народното събрание, nr 75 z 9 września 1952 roku. Pracę prezydium regulowano prawem Закон за Президиума на Народното събрание, DV nr 41, 20 lutego 1948. 117 Указ на Президиума на Народното събрание за пощиниките, телеграфните, телефонните и радиосъобщения в НРБ, „Известия” nr 99, 10 grudnia 1954. Podaję za: Николова Райна, 2006, Възникване и развитие на радиото и телевизията в България, op.cit., s. 191. 118 PR 1948, art. 21. Rozdział 8. Media i władza w okresie funkcjonowania systemu komunistycznego 287 radiowych. W 1980 roku na 1000 mieszkańców notowano 242 odbiorniki radiowe, a w roku 1981 na 1000 mieszkańców było ich 238119.

8.4. Powstanie i rozwój telewizji w Bułgarii

Nowa instytucja medialna w Bułgarii, która powstała w 1958 roku, to telewizja. Jej organizację, funkcje i strukturę opracowano dla Bułgarii w ZSRR. W sierpniu 1958 roku bułgarska Rada Ministrów wydała zgodę Ministerstwu Transportu i Telekomunikacji na przyjęcie projektu ideowego z ZSRR mającego na celu stworzenie centrum telewizyjnego w Sofii. W jego skład miały wejść: stacja telewizyjna, studio tymczasowe i dział wyposażenia. Pomocą techniczną, ideową i celami propagandowymi telewizji zajmowało się Biuro Polityczne ZSRR, które od Bułgarii zażądało tylko przygotowania miejsca na ulokowanie studia120. Oficjalną Bułgarską Telewizję, BTV (Българска телевизия, БТ), otwarto 26 grudnia 1959 roku121 i nie można powiedzieć, by było to duże opóźnienie w porównaniu do innych krajów regionu. Telewizja w USA funkcjonowała od 1928 roku122, ale w Wielkiej Brytanii (1946), we Francji (1947), w ZSRR (1948), Niemieckiej Republice Federalnej (1950), Niemieckiej Republice De- mokratycznej (1952), Belgii, Danii, we wspomnianych już Węgrzech, w Polsce, Czechosłowacji (1953), Austrii (1955), Szwecji (1956), Norwegii (1960) roz- wijała się później123 W Jugosławii w 1956 roku powstały 3 pierwsze stacje telewizyjne, a w 1958 roku – czwarta. Z biegiem czasu republiki związkowe Jugosławii miały po 2 lub 3 kanały, uzupełnione regionalnymi programami (oknami), a cała telewizja składała się z 8 jugosłowiańskich ośrodków TV, emitujących programy w 10 językach124. Na Węgrzech pierwsze emisje telewizyjne przeprowadzono w 1953 roku, podobnie jak w Polsce i Czechosłowacji, ale telewizję węgierską zamknięto w 1956 roku, po krwawych wydarzeniach w Budapeszcie i regularne audycje

119 Liczba zarejestrowanych odbiorników radiowych wynosiła odpowiednio: dla roku 1960 – 810 134, 1965 – 2 059 000, 1970 – 2 291 000, 1975 – 1 394 000, 1980 – 2 149 000, 1981 – 2 115 000 (Николова Райна, 2006, Възникване и развитие на радиото и телевизията в България, op.cit., s. 331–332). 120 Dokumenty i postanowienia: Николова Райна, 2006, Възникване и развитие на радиото и телевизията в България, op.cit., s. 198–201. 121 Иванова Поля, 2005, Първа програма на БНТ 1959–2000, op.cit., s. 15. 122 Orlik Peter, 1992, The Electronic Media: An Introduction to the Profession, Allyn & Bacon, Massachusetts – wydanie pierwsze, Iowa State University – wydanie drugie, Iowa 1997, s. 234– –235. 123 Bartoszcze Roman, Słupek Lucyna, 2001, Telewizja – dobro kultury czy element rynku?, Wyższa Szkoła Zarządzania, Rzeszów, s. 13. 124 Noam Eli, 1991, Television in Europe (Communication and Society), Oxford University Press, Oxford, s. 283–284. 288 Władza i media w Bułgarii propagandowe zagłuszano przez stacje zachodnie. Magyar Television (MTV) zaczęła nadawać dopiero w 1958 roku125. W Bułgarii, w stadium powstania, w 1958 roku telewizja znajdowała się w gestii instytucji kontrolujących radio126 i dopiero w 1959 roku, podobnie jak telewizja węgierska, stała się samodzielnym pod względem administracyjno- -technicznym medium, choć podległym tym samym instytucjom, co radio127. W 1959 roku uruchomiono seryjną produkcję bułgarskich telewizorów typu Opera (Опера) i wyprodukowano ich 50 sztuk. W 1960 roku już 395, a w 1961 roku – 4636 sztuk128. Pierwsza emisja telewizyjna odbyła się 7 listopada 1959 roku i poświęcono ją manifestacji z placu 9 Septemvri (9 września) w Sofii w związku z uroczysto- ściami rocznicy sowieckiej rewolucji październikowej. Czas emisji miał upa- miętniać wydarzenia rewolucji październikowej, a wybór miejsca – plac 9 Sep- temvri – miał upamiętniać komunistyczny zamach stanu w Bułgarii z 9 września 1944 roku i „wyzwolenie” kraju przez Armię Czerwoną. Początkowo ekipa telewizyjna składała się z około 30 osób. Redaktorem naczelnym w pierwszym roku był Borislav Petrov (Борислав Петров129). Prowa- dził on też pierwsze telewizyjne wiadomości Na świecie i u nas (По света и у нас), które zadebiutowały 20 lipca 1960 roku130. Studio nie miało kamery do nagrywania materiałów zewnętrznych, więc nadawano je w sposób statyczny, umieszczając spikera na tle kuli ziemskiej z napisem „Na świecie i u nas”. Wia- domości odczytywano z przygotowanych wcześniej i leżących na biurku spikera kartek papieru. Taka forma przekazu informacji jest do dziś typowa w wielu jeszcze prywatnych stacjach telewizji kablowej w Bułgarii. Pierwszym zawodowym spikerem bułgarskiej telewizji został Nikola Filipov (Никола Филипов). W następnych latach na ekranie pojawiły się kolejne twa- rze: Tzvetana Gălăbova (Цветана Гълъбова) i Mariya Troleva (Мария Тро- лева)131. W 1960 roku na szczycie góry Botev zamontowano pierwszy nadajnik o mocy 20 kW, który objął swym zasięgiem około 17–21% kraju, i budowano następne. Według danych statystycznych, w 1960 roku 11 119 domostw w Bułgarii posiadało telewizory132. Nie przewidziano stałego czasu nadawania programów,

125 Ibidem. 126 Михайлов Владимир, 2006, Записки по телевизията, Издателство Изток-Запад, София, s. 70. 127 Noam Eli, 1991, Television in Europe, op.cit. s. 281. 128 Михайлов Владимир, 2006, Записки по телевизията, op.cit. s. 71. 129 Takie nazwisko figuruje. Innych danych o tej osobie brak. 130 Михайлов Владимир, 2006, Записки по телевизията, op.cit., s. 71. 131 Иванова Поля, 2005, Първа програма на БНТ, op.cit., s. 25. 132 Ibidem, s. 15. Rozdział 8. Media i władza w okresie funkcjonowania systemu komunistycznego 289 choć zwykle emitowano je około godziny 21.00, a wiadomości pochodziły z biuletynów BTA i Radia Sofia133. W 1964 roku utworzono Główną Dyrekcję Bułgarskiej Telewizji i Radia (Главна дирекция Българска телевизия и радио), podległą nowo utworzone- mu Ministerstwu Kultury (Министерство на културата, 1964–1967), powsta- łemu z wcześniejszych: Ministerstwa Propagandy i Ministerstwa Informacji i Sztuki. 25 stycznia 1967 roku Rada Ministrów postanowiła o wprowadzeniu telewizji kolorowej w kraju na bazie systemu SECAM III, co można uznać za jawny ukłon w stronę ZSRR, który już wcześniej, 22 marca 1965 roku, przyjął system SECAM134, a nie opracowany w Niemczech, na bazie amerykańskiego NTSC, konkurencyjny system PAL. Bułgarski SECAM III to zmodyfikowana przez ZSRR wersja francuskiego SECAM Color System. Pierwsze programy kolorowe, podobnie jak na Węgrzech, zaczęto emitować w Bułgarii w 1969 roku, a w 1970 roku podpisano umowę z ZSRR na dostawy kolorowych telewizorów marki: Rubin-401 (Рубин-401), Raduga (Радуга), Rekord-101 (Рекорд-101), Elektron (Електрон)135. 15 czerwca 1968 roku wprowadzono na antenę telewizji bułgarskiej pierwszy publicystyczny program Panorama (Панорама), który w zamyśle miał być sobotnim podsumowaniem i komentarzem wydarzeń minionego tygodnia136. Burzliwe zmiany kadrowe, administracyjne i instytucjonalne na podłożu politycznym w bułgarskiej telewizji rozpoczęto jeszcze w 1970 roku. W ciągu 2 lat zmieniono 3 dyrektorów. W 1971 roku utworzono nowy organ, Komitet Telewizji i Radia (Комитет за телевизия и радио, KTiR), który jako część władzy wykonawczej miał za zadanie kontrolować działalność mediów elektronicznych w Bułgarii. Ważną osobą dla historii bułgarskiej telewizji stał się w 1970 roku Pavel Pi- sarev (Павел Писарев137), „korespondent” BTA z Paryża138, który za granicą, zapewne jak wszyscy inni „korespondenci” bułgarscy, zajmował się głównie działalnością operacyjną, a do telewizji trafił na kilka miesięcy, na tak zwane przeczekanie przed wyznaczeniem nowej misji agenturalnej.

133 Михайлов Владимир, 2006, Записки по телевизията, op.cit., s. 71. 134 Pierwszy system telewizyjny NTSC (National Television Standard Committee) został opracowany w USA i stał się podstawą systemu PAL, opracowanego w Niemczech. System SECAM (Sequense de Couleurs avec Memoire) został utworzony na początku lat 60. we Francji i ZSRR jako „jedyny” system dla Europy. System PAL (Phase Alternation Line) utworzono w Niemczech i lansowano jako wariant NTSC. Wariant PAL był najlepiej oceniany przez ówczesnych ekspertów (Мишев Димитър, 1996, Телевизията в България, Факти и документи, Софийски универси- тет „Св. Климент Охридски”, Факултет по журналистика и масова комуникация, София, s. 132, 167). 135 Мишев Димитър, 1996, Телевизията в България, op.cit., s. 111–115, 132, 147, 167; Иванова Поля, 2005, Първа програма на БНТ, op.cit., s. 59. 136 Михайлов Владимир, 2006, Записки по телевизията, op.cit., s. 72. 137 Takie nazwisko figuruje. Innych danych o tej osobie brak. 138 Иванова Поля, 2005, Първа програма на БНТ, op.cit., s. 69. 290 Władza i media w Bułgarii

Jednak prowadząc działalność operacyjną w Paryżu, Pisarev miał dobre po- jęcie o roli telewizji w życiu społecznym, a także formie jej informacyjnego funkcjonowania. W ciągu zaledwie 2 miesięcy nowy dyrektor przekształcił buł- garską telewizję z propagandowo-kulturalnej w propagandowo-informacyjną oraz wprowadził do programu audycje publicystyczne. Przeprowadzone przez Pisareva czystki personalne w telewizji oraz podpisa- nie umowy na nowe wyposażenie techniczne dla telewizji z CRT – Centralną Radziecką Telewizją (Центральное Советское Телевидение), która była czę- ścią aparatu RTiR – Radzieckie Telewizja i Radio (Советское телевидение и радиовещание)139 – pokazują, że jego pozycja na Kremlu, a zatem i w strukturze KGB (Комитет государественной безопасности) w samej Bułgarii i zagranicą musiała być niezwykle wysoka. W ciągu 2-miesięcznego urzędowania Pisareva (31 października–31 grudnia 1970) bułgarska telewizja otrzymała z ZSRR całe wyposażenie telewizyjne, jakie władze Kremla pierwotnie przeznaczyły dla Swierdłowska140, i dodatkowe kamery. Kolejny dyrektor Kiril Vasilev (Кирил Василев141), którego – podobnie jak Pisareva – przerzucono do telewizji na kilkumiesięczne przeczekanie do wyznaczenia nowej misji, wprowadził na antenę w 1971 roku nowe gatunki telewizyjne: niedzielny dziennik informacyjny „Informatzyonen dnevnik” (Информаци- онен Дневник) – 30-minutową audycję informacyjną podsumowującą wydarzenia tygodnia, codzienny program poranny, a następnie regularny program dzienny na niedzielę „Televizyonna nedelya” („Телевизионна Неделя”), który zaczynał się od 9.40 rano, a kończył o 23.00. „Telewizyjna niedziela” zajmowała centralne miejsce w programie. Domi- nowały w niej programy sportowe, seriale telewizyjne, spektakle dla dzieci, filmy fabularne, programy informacyjno-propagandowe i rozrywkowe142. 7 czerwca 1971 roku dekretem Prezydium Rady Narodowej Główną Dyrek- cję Bułgarskiego Radia i Telewizji przy Komitecie Nauki, Sztuki i Kultury (KNSK) przekształcono w Komitet Telewizji i Radia (Комитет за телевизия и радио, KTiR) przy Radzie Ministrów, w randze ministerstwa143. Jego prze- wodniczącym został Todor Stoyanov144 (Тодор Стоянов)145. Komitet tworzono pod rosyjskie dyktando146.

139 Большая советская энциклопедия (БСЭ) – jej wersja internetowa: www.oval.ru. 140 Пешева Маргарита, 1995, Дворецът на Дедал, op.cit., s. 63–64; Мишев Димитър, 1996, Телевизията в България, op.cit., s. 164. 141 Takie nazwisko figuruje. Innych danych o tej osobie brak. 142 Иванова Поля, 2005, Първа програма на БНТ, op.cit., s. 70. 143 Разпореждане nr 277 z 7 czerwca 1971 roku, DV nr 48, 18 czerwca 1971. 144 Takie nazwisko figuruje, ale nie wiadomo, jak naprawdę się nazywał. Innych danych o tej osobie brak. 145 Мишев Димитър, 1996, Телевизията в България, op.cit., s. 197. 146 Николова Райна, 2006, Възникване и развитие на радиото и телевизията в България, op.cit., s. 215, oraz tamże – przypis nr 86 dotyczący działalności i funkcji sowieckiego Komitetu Radia i Telewizji. Rozdział 8. Media i władza w okresie funkcjonowania systemu komunistycznego 291

Rok później, w 1971, utworzono w KTiR Biuro Korespondencyjne, w którym zatrudniano sprawdzonych już „korespondentów”, powracających z zagranicy bądź oczekujących na swoje kolejne polityczne misje. W ten sposób telewizja stała się instytucją ściśle powiązaną ze służbami specjalnymi kraju. Biuro korespondencyjne podporządkowano bezpośrednio KC BKP, a jego sekretariat za- rządzał kadrami do końca lat 90.147. Od lat 70. XX wieku do upadku systemu komunistycznego telewizja bułgar- ska opracowywała informacje na kilku płaszczyznach. Segregacją informacji i jej propagandową obróbką na pierwszej płaszczyźnie zajmowały się działy: – informacji ogólnej (обща информация) – gdzie zbierano, archiwizowano, opracowywano i tłumaczono informacje przeznaczone do transmisji. Dział podawał informację, łączył, organizował, obserwował, kontrolował, pro- gnozował i określał działalność wszystkich redakcji w telewizji, które po- sługiwały się różnymi informacjami ogólnymi; – informacji artystycznej (художествена информация) – gdzie opracowywano informacje posiadające znamiona artystyczne i dotyczące jakiejś es- tetycznej rzeczywistości, generującej nowy kierunek propagandowy telewizji „poprzez sztukę”; – informacji edukującej (образователна информация) – gdzie wskazywano i kontrolowano informacje uznane za konieczne w procesie socjalistycznej socjalizacji. Drugi organ zarządzania informacją to rady, w których zasiadali specjaliści do spraw propagandy i agitacji. Odpowiednie rady powoływano przy każdym organie informacji (ogólna, artystyczna, edukacyjno-uświadamiająca). Miały one opracowywać i nadzorować realizację całościowych programów informacyjno-propagandowych. Od początku swego istnienia telewizja w Bułgarii oficjalnie przyjęła funkcję kształtowania, formułowania i modelowania opinii publicznej na wzór radziecki148. Funkcję teoretyczną socjalizacji politycznej pełnił organ, któremu nadano nazwę: Instytut Radia i Telewizji (Институт за радио и телевизия). Zareje- strowano go jako instytut naukowo-badawczy, przy KTiR. Miał on sprawdzać, kiedy i jaka informacja w telewizji najlepiej oddziałuje na społeczeństwo. Pod koniec lat 70. ekran telewizyjny był obecny w ponad 50% bułgarskich gospodarstw domowych149, a widzowie spędzali przed nim coraz więcej czasu. Dynamikę audytorium telewizyjnego można przedstawić za pomocą skali we- dług procentu mieszkańców. W 1969 roku 49,9% mieszkańców spędzało przed telewizorem około 69 minut dziennie, w 1973 roku – odpowiednio – 64% średnio 86 minut dziennie, a 10

147 Статут за дейността на кореспондентските пунктове и извънщатните кореспон- денти на Комитета за телевизия и радио, утвърден от председателя на КТР Стефан Тихчев на 28.06.1985 г. 148 Иванова Поля, 2005, Първа програма на БНТ, op.cit., s. 79. 149 Ibidem, s. 83. 292 Władza i media w Bułgarii lat później liczby te wzrosły prawie 2-krotnie. W 1980 roku 80,2% mieszkań- ców posiadało telewizory, przy których spędzano 113,5 minut dziennie150. Największym audytorium cieszyły się stacje centralne, a regionalne rozpo- częły dynamiczny rozwój dopiero w latach 1972–1973. Pierwsze powstało telewizyjne studio regionalne w Warnie, które zatrudniało 12 osób i od samego początku znajdowało się w strukturze warneńskiego radia. Poza funkcjami propagandowymi telewizja w Warnie pełniła też funkcje informacyjne w zakresie wydarzeń kulturalnych, jak: festiwal filmowy „Warneńskie lato”, międzynarodowy konkurs baletowy i tym podobnych. 7 czerwca 1972 roku BTV rozpoczęła produkcję kolorowych filmów, dzięki technice zakupionej we Francji151. W połowie lat 70. rozbudowano też dział programów rozrywkowych. Od samego początku regularnie nadawano programy radzieckie, a od 1973 roku – w ramach tak zwanego sowieckiego piątku (съветски петък) w Moskwie przygotowywano specjalnie dla Bułgarii programy. Sowiecki program informacyjny „Wriemia” („Время”) wchodził na antenę bułgarską bezpośrednio z ZSRR. W 1977 roku BTV i BR otrzymały statut podmiotów prawnych przy Komi- tecie Nauki, Sztuki i Kultury (KNSK) i tym samym rozpoczął się 2. etap zmian w bułgarskiej telewizji. Na początku lat 80. XX wieku rozpoczęto rodzimą pro- dukcję telewizyjną. Pod względem strukturalnym Telewizja Bułgarska do początku lat 90. XX wieku składała się z 4 dyrekcji, które kierowały głównymi redakcjami, i wyglą- dała następująco: Dyrekcja „Programy informacyjno-publicystyczne” (Дирекция Информа- ционно-публицистични програми) odpowiadała za: wiadomości „Na świecie i u nas” („По света и у нас”); wiadomości „Panorama” („Панорама”); wiado- mości „Co tydzień” („Всяка неделя”). W Dyrekcji „Programy dokumentalno-publicystyczne” (Дирекция Доку- ментално-публицистични програми) ustrukturyzowano: główną redakcję ideologiczną (Главна идеологическа редакция); główną redakcję „Promień” (Главна редакция „Лъч”); główną redakcję społeczno-gospodarczą (Главна обществено-икономическа редакция), w której działał też sekretariat (Секретариат) oraz główną redakcję „rewolucyjnej przeszłości” (Главна редакция „Революционно минало”); główną redakcję „Żołnierz” (Главна редакция „Войн”); główną redakcję programów socjalno-politycznych i mło- dzieżowych (Главна редакция „Социално-политически и младежки програми”); główną redakcję „Aktualne” (Главна редакция „Съвременник”); główną redakcję „Przyjaźń” (Главна редакция „Дружба”), główną redakcję „Płomyk” (Главна редакция „Пламък”).

150 Ibidem. 151 Мишев Димитър, 1996, Телевизията в България, op.cit., s. 179–180. Rozdział 8. Media i władza w okresie funkcjonowania systemu komunistycznego 293

Dyrekcja „Programy artystyczne i dla dzieci” (Дирекция Художествени и детски програми) odpowiadała za: główną redakcję „Teatr Telewizyjny” (Главна редакция „Телевизионен театър”); główną redakcję „Muzyka i rozrywka” (Главна редакция „Музика и забава”); główną redakcję „Kino” (Главна редакция „Кино”), w której ustrukturyzowano również studio telewi- zyjno-filmowe „Ekran” (СТФ „Екран”), ponadto główną redakcję „Dziecięcy ekran” (Главна редакция „Детски екран”); główną redakcję „Literatura, Sztu- ka, Kultura” (Главна редакция „ЛИК”). Dyrekcja planowania i koordynacji programów (Дирекция Планиране и координиране на програмите) obejmowała nadzorem: ośrodki telewizyjne (Телевизионни центрове); główną redakcję „Reklama” (Главна редакция „Реклама”); główną Redakcję do spraw Działalności Międzynarodowej (Главна редакция „Международна дейност”)152. Z przedstawionego wyżej schematu wyraźnie wynika, że aktualna struktura BTV nie została zmieniona od lat 70. XX wieku, a tylko rozbudowano ją pod względem administracyjnym153. Schemat organizacyjny BTV umieszczono w bazie www BTV154 i wynika z niego, że w BTV rozbuwano znacznie gałąź programowo-administracyjną, ale struktura podległości i główne programy po- zostały bez zmian. Fasadowych przemian w telewizji dokonano w czasie kadencji Ivana Slav- kova (Иван Славков, 1940–), dyrektora BTV w latach 1972–1982, a ich pod- stawą miało być wymuszenie kreatywności twórczej i realizowanie planu pro- dukcyjnego. W większości zmiany te niosły taki skutek, że każda dyrekcja i redakcja jednostkowo produkowane w BTV przez poszczególne dyrekcje filmy i audycje prezentowała jako własne, co w rezultacie wskazywało, że produkcja telewizyjna przekraczała nawet 400 czy 1000% normy, a udział poszczególnych redakcji i dyrekcji zwiększał się w całości programowej nawet kilkakrotnie. Gdyby wszystkie te szczególne, przynależne do różnych dyrekcji i redakcji, audycje policzyć w czasie ich trwania, to okazałoby się, że bułgarska telewizja w latach 80. i 90. nadawała na jednym kanale po 200 godzin dziennie. Tymcza- sem dyrekcje otrzymały po równym udziale w programie. Dzisiejsza sprawoz- dawczość produkcji telewizyjnej niewiele odbiega od powyższego opisu. Udział reklamy w BTV w latach 80. zamykał się w ramach 7 godzin rocz- nie155. W latach 70. XX wieku Telewizja Bułgarska prowadziła tylko 1 audycję, którą emitowano na żywo – program „Sto minut dla widza” („Сто минути на зрителя”), wzbogacony nagrywaną wcześniej audycją „Mam pomysł” („Имам идея”).

152 Иванова Поля, 2005, Първа програма на БНТ, op.cit., s. 193; schematy organizacyjne w: Николова Райна, 2006, Възникване и развитие на радиото и телевизията в България, op.cit., s. 410–476. 153 www.bnt.bg/administration 154 www.bnt.bg/administration 155 Иванова Поля, 2005, Първа програма на БНТ, op.cit., s. 166. 294 Władza i media w Bułgarii

W 1980 roku BTV wystartowała z 4 nowymi audycjami na żywo: programem „Săvremennik” („Съвременник”), „Konferencja prasowa BTV” („Прес- конференция БТ”), „Konflikt” („Конфликт”), w których ukazywano 2 różne opinie na ten sam temat, a komentarz dawał prowadzący audycję dziennikarz, oraz programem „BTV bierze w obronę” („БТ защитава”). Każdą z tych audycji emitowano raz w miesiącu, tak że przemiennie, raz w tygodniu, ukazywała się jedna z nich156. Rok 1980 w BTV zdominowały audycje sportowe, w których relacjonowano wydarzenia z olimpiady w Moskwie. Pod koniec lat 80. XX wieku zwiększył się w ofercie programowej udział filmów fabularnych z ZSRR i krajów demokracji ludowej. W tym roku rozpoczęto też regularne nadawanie drugiego programu telewizji bułgarskiej – Efir 2 (Ефир 2). W 1985 roku regularnie emitowano z Sofii ze szczytu Kopitoto (Копитото), na Vitoshy, 1., 2. i 3. programy, przy czym 1. i 2. program BTV były rodzime, zaś 3. to reemitowany program Centralnej Radzieckiej Telewizji (CRT). Mocno scentralizowano Komitet Radia i Telewizji. Działalność programowa oraz nad- zór nad słowem, dźwiękiem i obrazem znajdowała się pod bezpośrednim zarzą- dem przewodniczącego komitetu, który z kolei wykazywał zależność od rady politycznej i programowej ustrukturyzowanej w komitecie w pozycji niezależ- ności od przewodniczącego komitetu157. Warto dodać, że w 1987 roku telewizja bułgarska emitowała brazylijski serial Niewolnica Isaura158, który, podobnie, jak 3 lata wcześniej w Polsce, stał się fenomenem socjologicznym, gromadząc blisko 90% widowni (w Polsce – 85%). Równie liczną widownię przyciągał włoski serial Ośmiornica159 – pierwszy emitowany w Bułgarii serial zagraniczny, produkowany w Europie Zachodniej. Od 1987 roku bułgarska telewizja rozpoczęła regularne emisje satelitarne przez ośrodek „Plana”, ze stacją nadawczą we wsi Plana (Плана), około 25 kilometrów od Sofii160. Pod względem strukturalnym w 1986 roku radio i telewizja połączono w Komitet Telewizji i Radia utworzony przy Radzie Ministrów (Комитет за телевизия и радио към Министерския съвет), ale bez rangi ministerstwa. W takiej strukturze BR i BTV przetrwały do początków procesu transformacji systemowej, kiedy to Zgromadzenie Narodowe na specjalnej sesji 8 lutego 1990 roku przystąpiło do opracowania nowego statutu i wyznaczenia nowych funkcji państwowym mediom elektronicznym, o czym poniżej.

156 Ibidem, s. 153. 157.Por. Николова Райна, 2006, Възникване и развитие на радиото и телевизията в България, op.cit., s. 471. 158 Робинята Изаура, Escrava Isaura, 1976, reż. Herval Rossano. 159 Октопод, La piovra, 1984, reż. Damiano Damiani. 160 Stację zbudowała w latach 1975–1976 radziecka firma ГСПИ РТВ (www.predavatel.com). Rozdział 8. Media i władza w okresie funkcjonowania systemu komunistycznego 295

8.5. Monopolizacja agencji informacyjnych, prasy, druku i kolportażu

Podstawowym źródłem informacji dla mediów drukowanych i elektronicznych w Bułgarii przez cały okres funkcjonowania systemu komunistycznego była Bułgarska Agencja Telegraficzna – BTA – bazująca na tłumaczeniu z rosyjskiego tekstów propagandowo-informacyjnych radzieckiej agencji TASS. W latach 1944–1946, podobnie jak Dyrekcja Druku, BTA stała się częścią Ministerstwa Propagandy, które z kolei podporządkowano w całości Radzie Ministrów, a w zasadzie Biuru Politycznemu KC BKP. Po rozwiązaniu Mini- sterstwa Propagandy BTA powróciła w skład struktury MSZiW. W 1958 roku powołano przy BTA agencję informacyjną Sofia Press, której zadania określono jako nadawanie w językach obcych informacji propagandowych o Bułgarii, przeznaczonych dla odbiorców zagranicznych161. W stosunku do druku z 8 marca 1950 roku na mocy rozporządzenia nr 141 Prezydium Zgromadzenia Narodowego (Указ 141 на Президиума на Народно- то събрание z 18 март 1950 г.) Drukarni Państwowej nadano imię Georgiego Dimitrova. Jedyny jawny dokument z okresu funkcjonowania systemu komunistycznego dotyczący wprost regulacji sfery medialnej to decyzja Sekretariatu KC BKP z 22 grudnia 1964 roku162, która, choć nie miała formy aktu normatywnego, to jednak miała ogromne znaczenie prawne. Główne jej założenia oparto na koncepcji, zgodnie z którą radio, prasa i telewizja mają ogromny wpływ na opinię publiczną i media te muszą znajdować się pod ścisłą kontrolą partii i państwa163. W ówczesnych realiach oznaczało to nie tylko ścisłą cenzurę treści ukazujących się w mediach, ale też odpowiednią politykę kadrową i instytucjonalną. I tak – w świetle dokumentu – prawo do wyznaczania kierownictwa miało tylko Biu- ro Polityczne BKP, a jego zastępców i korespondentów zagranicznych – Sekre- tariat KC BKP. W latach funkcjonowania systemu komunistycznego państwo posiadało monopol na dystrybucję mediów drukowanych. Warto zauważyć, że spółkę ko- mandytową „Strela” znacjonalizowano jeszcze przed wojną w okresie faszystowskim, a w 1950 roku, decyzją Rady Ministrów, podporządkowano ją Buł- garskim Pocztom, systematyzując w Ministerstwie Poczt i Telegrafów. W takim stanie kolportaż prasy, jako element działań monopolistycznych państwa, przetrwał aż do 1996 roku, kiedy to, jak już pisano wyżej, powołano jednoosobową spółkę Skarbu Państwa, którą w 2001 roku sprywatyzowano i która nadal posiada monopol na dystrybucję prasy.

161 Денев Панайот, 100 години БТА, op.cit., s. 855. 162 Решение на Секретариата на ЦК БКП от 22.12.1964 г. Opublikowane w zbiorze БКП и култура, Партиздат, София 1971. 163 Ibidem. 296 Władza i media w Bułgarii

Ivan Volgeyes, analizując treść 50 gazet wydanych w 2. półroczu 1971 roku w krajach Europy Wschodniej (Albanii, Bułgarii, Czechosłowacji, NRD, na Węgrzech, w Polsce, Rumunii, i Jugosławii), z czego część stanowiły organy partii komunistycznej, wykazał, że dla regionu Europy Wschodniej jako całości, w tym Bułgarii, kluczowymi tematami w mediach były: 1) budowanie komunizmu, 2) antyimperializm, 3) moralność socjalistyczna, 4) antyindywidualizm, 5) wspólnota socjalistyczna, 6) antynacjonalizm, 7) antystalinizm164. Teresa Sasińska-Klas, powołując się na badania Volgeyesa i swoje własne, stwierdza, że agresywna i nadmierna socjalizacja prosystemowa w okresie komunistycznym dała efekty wręcz odwrotne do zamierzonych, wzbudziła silny opór społeczny, co spowodowało, że prosystemowe idee zostały społecznie bezpowrotnie odrzucone165.

8.6. Władza i media w pierwszych latach procesu transformacji (1989–1990)

Pod względem formy i czasu trwania zniewolenia mediów, co wynika z analizy, bułgarski system medialny w skali Europy może być porównywalny tylko do Rosji i byłego ZSRR. W bułgarskim systemie medialnym z okresu komunistycznego media całkowicie zatraciły wiarygodność, a partyjna ten- dencyjność stała się medialnym podejściem, dziennikarską manierą i publicystycznym stylem. W okresie przełomu, podobnie jak w ZSRR, jedną z kluczowych kwestii dotyczących sfery medialnej stała się w Bułgarii dyskusja publiczna na temat liberalizacji rynku, uwolnienia prasy spod nadopiekuńczości państwa oraz do- minującej partyjnej stylistyki. W tym celu 8 lutego 1990 roku specjalna komisja parlamentarna IX Zgromadzenia Narodowego zebrała się, by opracować statut Komitetu Telewizji i Radia. Komisja obradowała pod przewodnictwem reżysera filmowego Lyudmila Staykova (Людмил Стайков, 1937–), który od 1986 roku pełnił funkcje dyrektora Bułgarskiej Kinematografii (Българска кинемато- графия)166, opracowującego propagandowe filmiki o oddziaływaniu ideologicznym. Z jednej strony projekt statutu i funkcji mediów elektronicznych oparto na dotychczas istniejących strukturach medialnych i obowiązujących regulacjach dotyczących radia i telewizji w Bułgarii, a z drugiej – przeprowadzono wiele spotkań z wiodącymi dziennikarzami krajowymi i zebrano z zagranicy, głównie z Austrii, Włoch, Hiszpanii, Szwecji, RFN, Francji, Wielkiej Brytanii, Finlandii,

164 Volgeyes Ivan, 1974, Political Socialization in Eastern Europe, „Problems of Commu- nism”, XXIII, styczeń–luty 1974, s. 46–55. Podaję za: Sasińska-Klas Teresa, 1992, Socjalizacja polityczna, op.cit., s. 119. 165 Sasińska-Klas Teresa, 1992, Socjalizacja polityczna, op.cit., s. 119–120. 166 Dane biograficzne ze strony internetowej Rady Mediów Elektronicznych (SEM) – www.sem.bg. Rozdział 8. Media i władza w okresie funkcjonowania systemu komunistycznego 297

NRD, Polski, dane dotyczące obowiązującego tam ustawodawstwa i regulacji sfery medialnej. Na bazie porównawczej opracowano w komisji nowy statut mediów elektronicznych dla Bułgarii i zaproponowano, by Komitet Telewizji i Radia (KTiR) przekształcić w 2 niezależne organizacje – oddzielną dla radia i oddzielną dla telewizji, na podobieństwo rozwiązań w takich państwach socjalistycznych, jak: Rumunia, Czechosłowacja czy Litwa. O ile propozycje komisji przychylnie przyjęto w radiu, o tyle władze telewizji zażądały, aby w opracowywaniu nowej struktury działania mediów elektronicznych nie wychodzić poza ramy KTiR167. Nie bez znaczenia w podjęciu decyzji o wyrażeniu sprzeciwu wobec liberalizacji telewizji były, narzucone BTV w okresie systemu komunistycznego, inne zadania i funkcje niż publiczne, w tym agenturalno-operacyjne. Ostatecznie zdecydowano o wprowadzeniu w życie proponowanych przez komisję rozwiązań. Występując przed deputowanymi Zgromadzenia Narodowe- go, Staykov motywował, że radio i telewizja mogą mieć znaczny wpływ na wzmacnianie jedności narodowej oraz procesu rozwoju demokracji, i to jest najważniejsze dla kraju168. Dyskusja parlamentarna na temat transformacji systemu państwowych me- diów elektronicznych, która odbyła się w marcu 1990 roku, toczyła się na wielu płaszczyznach, a jej główne punkty można sprowadzić do 6 podstawowych pytań: 1. Jakie mają być zadania radia i telewizji? 2. Jaki powinien być statut pracowników i współpracowników państwowego radia i telewizji? 3. Czy udostępnić organom władzy państwowej możliwość zwracania się do narodu za pośrednictwem radia i telewizji i na jakich zasadach? 4. Jaką funkcję parlament przewiduje dla powoływanej Komisji Parlamen- tarno-Społecznej (Парламентарно-обществена комисия), której zlecono opracowanie statutu radia i telewizji? 5. Kto powinien sprawować kontrolę nad działalnością Komisji Parlamentar- no-Społecznej i kto jest kompetentny do zmiany jej decyzji? 6. Jakie mają być źródła finansowania państwowego radia i telewizji?

167 Николова Райна, 2006, Възникване и развитие на радиото и телевизията в България, op.cit., s. 369. 168 „Bułgarska Telewizja i Bułgarskie Radio mogą zrobić wiele dla podniesienia kultury politycznej w naszym narodzie i dla wzmocnienia jedności narodowej, dla demokratyzacji społeczeń- stwa, dla utwierdzania stałych ogólnoludzkich wartości i tradycji narodowych. Obie instytucje dysponują wysoko wykwalifikowanymi dziennikarzami, kadrami artystycznymi i technicznymi. Obie mają wystarczającą moc, by przełamać sytuację kryzysową” (Стенографски дневници от заседания на IX Народно събрание, XIV сесия, заседание от 6 март 1990 г., Народна библи- отека „Св. Св. Кирил и Методий”, s. 115). 298 Władza i media w Bułgarii

7. W jaki sposób ma się realizować współpraca radia i telewizji na arenie międzynarodowej i w pasie transgranicznym?169 Jednoznacznych odpowiedzi na te pytania nie znaleziono podczas dyskusji parlamentarnej, a jej podstawowe kwestie są obecne w debacie publicznej do dziś. Pod formą postanowienia Zgromadzenia Narodowego z dnia 6 marca 1990 roku, opublikowanego w DV nr 22 z 1990 roku, ustalono tymczasową formę regulacji dla radia i telewizji170. Zażądano w niej, by kierownicy BR i BTV w terminie do 15 dni wypowiedzieli się na temat zadań, funkcji, celów i struktury mediów publicznych. Na podstawie tych opinii komisja parlamentarna miała przygotować do miesiąca tymczasowe statuty dla radia i telewizji. Pierwsze problemy pojawiły się zaraz po opublikowaniu postanowienia parlamentu. W świetle obowiązujących norm, Zgromadzenie Narodowe nie mogło przygotować zmian strukturalnych dla radia i telewizji, gdyż te podlegały KTiR, działającej przy Radzie Ministrów i nieposiadającej rangi ministerstwa. KTiR nie pełniła funkcji ministerialnej, tylko komitetową, i również nie mo- gła wydawać aktów normatywnych. Rada Ministrów zaś nie chciała oddać parlamentowi kontroli nad mediami elektronicznymi, a zwłaszcza nad telewizją. W ten sposób sprawy kompetencji odnośnie do mediów i regulacji wewnątrz radia i telewizji trafiły jako jedne z bardziej priorytetowych pod obrady Okrą- głego Stołu (Национална кръгла маса, 3 stycznia–14 maja 1990). O tym jak ważne to były sprawy, może świadczyć fakt, iż porozumienie dotyczące sfery medialnej zawarto dopiero 14 maja 1990 roku, w ostatnim dniu obrad171. Podstawowe warunki porozumienia brzmiały: Bułgarskie Radio i Bułgarska Telewizja są ogólnonarodowe i ponadpartyjne. Działają w interesie narodu i kierują się takimi priorytetami społeczeństwa i państwa, jak: wzmacnianie jedności narodowej, wartości humanistycznych, patriotycznych (...), ponadpartyj- nych172.

8.6.1. Tymczasowy statut BTV i BR

W tymczasowym statucie określono, że BR i BTV powinny budować swoje struktury i programy tak, by utrzymać konieczną równowagę między podstawowymi kierunkami działalności (informacja, publicystyka, nauka, kultura) a społeczną formą ich przekazu.

169 Ibidem. 170 Основни положения на статута на Българската телевизия, Българското радио и БТА, DV nr 22, 14 marca 1990. 171 Споразумение във връзка с основните положения на статута на Българската телевизия и Българското радио, документи, приети от националната кръгла маса, teksty dostępne online: www.omda.bg. 172 Ibidem. Rozdział 8. Media i władza w okresie funkcjonowania systemu komunistycznego 299

Dalsza część porozumienia dotyczyła warunków angażowania mediów pań- stwowych w nadchodzącej kampanii wyborczej, określała dostęp do nich partii opozycyjnych i zakazywała dziennikarzom wykorzystywania forum radia i telewizji dla agitacji politycznych. W porozumieniu określono, że „działalność radia i telewizji podlega kontroli Zgromadzenia Narodowego za pośrednictwem Parlamentarno-Społecznej Ko- misji Radia i Telewizji”173. Założono dla Komisji Radia i Telewizji skład 15-osobowy, 8 członków sta- nowiliby deputowani Zgromadzenia Narodowego i 7 – reprezentanci życia spo- łecznego, gospodarczego i kulturalnego kraju. Warto zwrócić uwagę na to, że w rozwiązaniu tym powrócono do formy formułowanego pierwszego w historii Bułgarii Wielkiego Zgromadzenia Narodowego w 1879 roku. Parlamentarno-Społeczna Komisja Radia i Telewizji miała w założeniu de- cydować o najważniejszych problemach, związanych z rozwojem radia i telewizji, a przede wszystkim: 1) zatwierdzać podstawowe tendencje i kierunki dzia- łalności radia i telewizji w określonym czasie; 2) przyjąć strukturę i regulamin działalności obu instytucji; 3) zorganizować i zatwierdzać dane działania Biura Operacyjnego (Оперативни бюра) Bułgarskiej Telewizji i Bułgarskiego Radia; 4) wyznaczać proporcje pomiędzy gatunkami w czasie programowym produkcji krajowej i zagranicznej; 5) określać czas reklamowy w czasie programowym; 6) zatwierdzać plan rocznego budżetu i przyjmować roczne sprawozdania finansowe; 7) regularnie wysłuchiwać uwag kierownictwa BR i BTV174. W porozumieniu zawartym przy Okrągłym Stole zmieniono również funkcje i strukturę KTiR. Miał on się składać z przewodniczącego – wybieranego ze Zgromadzenia Narodowego na wniosek Prezesa Rady Ministrów i Komisji Parlamentarno- Społecznej Radia i Telewizji oraz członków Biur Operacyjnych (Оперативни бюра) dla Radia i Telewizji, których funkcje, zadania, jak również skład miała ustalić Parlamentarno-Społeczna Komisja Radia i Telewizji175. Komitet podzielono na dwa komitety: KR – Komitet Radia (Комитет за радио) i KTV – Komitet Telewizji (Комитет за телевизия), mające działać niezależnie176. Komitety KR i KTV obwarowano zadaniem utworzenia kolegiów (колегиуми), w których skład mieli wejść członkowie Biur Operacyjnych oraz delegaci poszczególnych kolektywów przedstawicielskich (представители на колективите), wybrani w głosowaniu tajnym z podstawowych jednostek Komi- sji Parlamentarno-Społecznej Radia i Telewizji. Ich liczba nie mogła przekra- czać jednej trzeciej liczby członków odpowiedniego Biura Operacyjnego. Prze-

173 Ibidem. 174 Ibidem. 175 Ibidem. 176 Ibidem. 300 Władza i media w Bułgarii wodniczącymi kolegium mieli zostać przewodniczący obu komitetów – KR i KTV, tworząc, bliżej nieokreślone, ciało kolegialne177. Regulator mediów miał być ciałem kolegialnym, ustrukturyzowanym między władzą ustawodawczą a wykonawczą, pełniącym funkcje doradcze i sekretariatu dla wszystkich spraw dotyczących mediów elektronicznych. Podstawowym zadaniem ciała miało być rozpatrywanie pytań i kwestii związanych z mediami elektronicznymi, które wpływały do Komisji Parlamentarno-Społecznej Radia i Telewizji, ale także wypełnianie nakreślonych przez komisję zadań178. Decyzje ciała kolegialnego komitetów KR i KT postanowiono przyjmować zwykłą większością głosów, po otwartej dyskusji, w czasie której każdy członek kolegium dysponował swobodnie prawem głosu. Decyzję kolegium kierowano do Komisji Parlamentarno-Społecznej Radia i Telewizji, na którą nałożono zo- bowiązanie uwzględnienia jej podczas podejmowania decyzji. Ustalono, że kolegia będą się zbierać raz w miesiącu. Członkami kolegiów nie mogły być osoby piastujące stanowiska w organach władzy wykonawczej ani też w jakiejkolwiek partii czy ruchu politycznym. 22 grudnia 1989 roku Wielkie Zgromadzenie Narodowe – konstytuanta, któ- ra pełniła również funkcje zwykłego zgromadzenia – przyjęło tymczasowe regulacje dla mediów elektronicznych, w których BTV i BR określano jako instytucje ogólnonarodowe, autonomiczne, informacyjne i kulturalne179. W tymczasowym statucie BTV i BR nie zmieniono radykalnie systemu działania bułgarskich mediów elektronicznych, choć wyprowadzono je spod kontroli Rady Ministrów i podporządkowano parlamentowi. Tak też zostało do końca 2007 roku. Postanowieniem nr 60 Rady Ministrów z dnia 4 czerwca 1990 roku (DV nr 48 z 1990 roku) przyjęto też regulamin działalności Międzyresortowej Komi- sji do spraw Częstotliwości Radiowych (Междуведомствена комисия по ра- диочестотите), która odpowiadała za przydział pasm radiowych dla nadawców prywatnych180. W ten sposób, w wyniku ustaleń z obrad Okrągłego Stołu, decyzji parlamentu i Rady Ministrów, powstało 5 organów, w których gestii znalazły się media elektroniczne: 1) Komitet Radia, Komitet Telewizji – odrębnie jako organa wykonawcze i połączone w ciało kolegialne – jako organa konsultacyjne; 2) Komisja Parlamentarno-Społeczna do spraw Radia i Telewizji – jako organ ustawodawczo-nadzorczy; 3) Komitet przy Biurach Operacyjnych – jako ciało doradcze i wykonawcze; 4) Komitet Poczty i Telekomunikacji – organ wyko-

177 Ibidem. 178 Ibidem. 179 Решение на Великото народно събрание от 22 декември 1990 г. за приемане на основни положения на временен статут на българската телевизия, на българското радио и БТА, DV nr 1, 4 stycznia 1991. 180 Постановление № 60 на Министерски съвет от 4 юли 1990 г., DV nr 48, 15 czerwca 1990. Rozdział 8. Media i władza w okresie funkcjonowania systemu komunistycznego 301 nawczy; 5) Komisja do spraw Częstotliwości Radiowych – jako organ między- resortowy przyznający częstotliwości radiowe181. Dla żadnej z tych instytucji nie określono zakresu i granic kompetencji. A w latach 1992–1996 tylko 2 z nich posiadały na poziomie instytucjonalnym jakiekolwiek kompetencje normotwórcze w dziedzinie mediów elektronicznych, przy czym żadna nie miała prawa do regulacji całości rynku medialnego czy zawartości programowych. Stała Komisja w Zgromadzeniu Narodowym posiadała kompetencje w zakresie obsady kadrowej najwyższych stanowisk w BR i BTV, dysponowała głosem w obsadzie Komitetów oraz Rad Programowych, poprzez które mogła wpływać na politykę kadrową i program nadawców państwowych, ale nie po- siadała żadnych kompetencji odnośnie do prywatnych mediów elektronicznych. Komisja do spraw Częstotliwości Radiowych pomyślana jako instytucja pań- stwowa o randze organu centralnego pełniła funkcje regulatora w zakresie czę- stotliwości, ale jej przewodniczący nie był członkiem Rady Ministrów182 i formalnie nie mogła wydawać aktów normatywnych. Przy takim rozwiązaniu systemowym media państwowe i prywatne znalazły się w pułapce. Pierwsze cierpiały na zbyt daleko idące upaństwowienie, a drugie – na bezpańskość. W podobnej pułapce znalazły się też instytucje posiadające kompetencje w zakresie mediów elektronicznych. Komisja parlamentarna miała wpływ na politykę kadrową w BR i BTV, ale prawem głosu wobec mediów prywatnych nie dysponowała. Komitet dysponował normą przyznawania praw do nadawania licencji w postaci Rozporządzenia nr 1 o normach technicznych i zasadach akceptowania i rejestrowania regionalnych nadawców radiowych z 18 czerwca 1992 roku183, ale już nie posiadał żadnych dalej idących kompetencji w zakresie ich ochrony czy przestrzegania. Po orzeczeniu Sądu Konstytucyjnego nr 16 z 1995 roku, Komisja utraciła również prawo kontroli schematów programowych, struktury i finansów BR i BTV. Sąd Konstytucyjny uznał za sprzeczne z konstytucją: wyrażanie przez komisję opinii o schemacie programowym, „regularne wysłuchiwanie” dyrekto- rów BNR i BNTV, wtrącanie się w ich schematy organizacyjne i budżet184.

181 Ibidem. 182 Наредба № 70 на Министерски съвет за определяне на функциите и задачите на Комитета по пощи и далекосъобщения z 30 kwietnia 1992 roku, DV nr 39, 1992. 183 Наредба № 1 за техническите норми и правила за одобряване и регистриране на регионални радиопредаватели, DV nr 55, 1992. 184 Решение № 16 на Конституционния съд от 1995 г., DV nr 86, 1995.

Rozdział 9

Władza i media w Republice Bułgarskiej

W wyniku zmian zachodzących w ZSRR i państwach bloku wschodniego komunistyczny dyktator Todor Zhivkov w listopadzie 1989 roku zrezygnował z funkcji sekretarza generalnego BKP i członka Biura Politycznego, a następnie z funkcji przewodniczącego Rady Państwa. W styczniu i lutym 1990 roku przeprowadzono dialog Okrągłego Stołu. 3 kwietnia 1990 roku Najwyższa Rada Partyjna BKP powzięła decyzję o zmianie nazwy Bułgarskiej Partii Komunistycznej (BKP) na Bułgarską Partię Socjalistyczną (Българска Социалистическа Партия, BSP).

9.1. Doktryna konstytucyjna Republiki Bułgarskiej

Nowelizacja ustawy zasadniczej, 15 oraz 22 listopada 1990 roku, dotyczyła odpowiednio zmiany nazwy państwa na Republikę Bułgarską (Република България), symboliki narodowej oraz flagi narodowej1. W czerwcu 1991 roku rozpisano wybory do Wielkiego Zgromadzenia Narodowego w celu opracowania całkowicie nowej konstytucji. Konstytucję Republiki Bułgarii (Консти- туция на Република България)2 przyjęto 12 lipca 1991 roku i założono dla państwa liberalny system polityczny (demokratyczną republikę o systemie parlamentarnym). Konstytucja składa się z 10 rozdziałów3. W art. 11 ust. 4 wprowadzono specjalny zapis, zgodnie z którym żadna partia ani organizacja ideowa nie może być uznana za państwową4, co bez wątpienia powodowane było dyktaturą sprawowaną przez liderów Bułgarskiej Partii Ko-

1 O zmianach systemowych w Bułgarii po 1991 roku szerzej w: Nowosad Andrzej, 2007, Buł- garia i Rumunia jako nowi członkowie Unii Europejskiej, w: Musiał-Karg Magdalena (red.), Euro- pa XXI wieku, perspektywy i uwarunkowania integracji europejskiej, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań, s. 111–132. 2 Конституция на Република България, DV nr 56, 13 lipca 1991. 3 Rozdziały bułgarskiej konstytucji to: I – „Zasady podstawowe”; II – „Podstawowe prawa i obowiązki obywateli”; III – „Zgromadzenie Narodowe”; IV – „Prezydent Republiki”; V – „Rada Ministrów”; VI – „Władza sądownicza”; VII – „Samorząd lokalny i administracja lokalna”; VIII – „Sąd Konstytucyjny”; IX – „Zmiany i uzupełnienie Konstytucji. Uchwalenie nowej Konstytucji”; X – „Godło, pieczęć, flaga, hymn, stolica” (Конституция на Република България, op.cit.). 4 Konstytucja 1991, art. 11 ust. 4. 304 Władza i media w Bułgarii munistycznej w czasie funkcjonowania systemu monopartyjnego w Bułgarii, czyli od II wojny światowej do demokratycznych przemian w roku 1990. W konstytucji przyjęto, że władzę ustawodawczą sprawuje jednoizbowe Zgromadzenie Narodowe5, które składa się z 240 deputowanych6 i jego kadencja trwa 4 lata7. Deputowani, w myśl art. 67 konstytucji, reprezentują nie tylko swych wyborców, lecz również cały naród, a związanie mandatem imperatyw- nym nie jest ważne8. Zgromadzenie Narodowe posiada wyłączność na stanowienie ustaw9 oraz prawo tworzenia, przekształcania i zamykania ministerstw na wniosek prezesa Rady Ministrów10. Prawo inicjatywy ustawodawczej przysługuje każdemu de- putowanemu i Radzie Ministrów11. Rada Ministrów, zgodnie z przyjętą w doktrynie definicją, to naczelny organ władzy wykonawczej, koordynujący i kontrolujący pracę administracji pań- stwowej12, działający pod kontrolą parlamentu i ponoszący przed nim odpowie- dzialność polityczną13. Artykuł 99 konstytucji określa prezydenta jako głowę państwa, podmiot uosabiający jedność narodu14, reprezentujący Bułgarię w stosunkach międzyna- rodowych15. Prezydenta wybiera się w wyborach powszechnych i jego kadencja trwa 5 lat16. Jednocześnie z prezydentem wybiera się w wiceprezydenta17. Kan- dydaci na prezydenta i wiceprezydenta startują w wyborach razem na jednej liście18.

9.1.1. Podstawowe prawa i wolności obywatelskie w doktrynie konstytucyjnej Republiki Bułgarskiej

Drugi rozdział konstytucji zatytułowany „Podstawowe prawa i wolności obywateli” gwarantuje szerokie prawa polityczne i obywatelskie dla obywateli bułgarskich, w kraju i za granicą, oraz obcokrajowców przebywających na terytorium Bułgarii19. Do tych praw zaliczono między innymi: ochronę życia oso-

5 Konstytucja 1991, art. 62. 6 Konstytucja 1991, art. 63. 7 Konstytucja 1991, art. 64. 8 Ibidem. 9 Konstytucja 1991, art. 84. 10 Konstytucja 1991, art. 84 ust. 7. 11 Konstytucja 1991, art. 87 ust. 1 12 Konstytucja 1991, art. 105–107. 13 Konstytucja 1991, art. 112. 14 Konstytucja 1991, art. 99. 15 Ibidem. 16 Konstytucja 1991, art. 93. 17 Konstytucja 1991, art. 94. 18 Ibidem. 19 Konstytucja 1991, art. 25, 26. Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej 305 bistego człowieka20, wolność sumienia i przekonań21, wolność myśli i wyznania wiary22: Życie osobiste człowieka jest wartością nadrzędną. Każdy ma prawo do ochrony przed bezprawną ingerencją w jego życie osobiste i rodzinne, przed naruszaniem jego dóbr osobistych, jego godności i dobrego imienia23(...). Wolność sumienia, myśli i wybór wyznania wiary czy religii, bądź też poglądy ateistyczne są nadrzędne24 (...). Nikt nie mo- że być prześladowany lub ograniczany w swych prawach ze względu na przekonania25. Do praw podstawowych zaliczono prawo wyrażania i rozpowszechniania opinii, wolność myśli naukowej, kulturalnej i technicznej. Każdy ma prawo do wyrażania opinii i rozpowszechniania jej poprzez słowo – pisemnie bądź ustnie, przez dźwięk, obraz i inny sposób26 (...). Wolność sztuki, naukowej i technicznej twórczości uznaje się i gwarantuje przez prawo27. W II rozdziale umieszczono 3 artykuły, które w całości zawierały najważ- niejsze osiągnięcia demokracji – swobodne wyrażanie opinii28, swobodę środ- ków komunikowania masowego i zakaz cenzury29. Artykuł 39 konstytucji gwarantuje swobodę wyrażania opinii, artykuł 41 gwarantuje każdemu prawo poszukiwania, otrzymywania i rozpowszechniania informacji30, a art. 40 ust. 2 zakazuje podejmowania działań wymierzonych przeciwko wolności prasy31. Właśnie te 3 artykuły (art. 39, 40, 41) niezwykle często podlegały interpretacji Sądu Konstytucyjnego. Do 2007 roku sąd aż 7 razy musiał interpretować znaczenie pojęć „wolność informacji” i „wolność wyrażania opinii”, „prawo poszukiwania i rozpowszechniania informacji”, co dowodzi, jak ważna była

20 Konstytucja 1991, art. 28, 32. 21 Konstytucja 1991, art. 38. 22 Konstytucja 1991, art. 30. 23 Konstytucja 1991, art. 32 ust. 1. 24 Konstytucja 1991, art. 37 ust. 1. 25 Konstytucja 1991, art. 38. 26 Konstytucja 1991, art. 39 ust. 1. 27 Konstytucja 1991, art. 54 ust. 2. 28 „Każdy ma prawo do wyrażania opinii i rozprzestrzeniania jej poprzez słowo – pisemnie bądź ustnie, przez dźwięk, obraz i inny sposób” (Konstytucja 1991, art. 39 ust. 1). 29 „Druk i inne środki masowej informacji są wolne i nie podlegają cenzurze. Każdy ma prawo poszukiwać, otrzymywać i rozpowszechniać informację” (Konstytucja 1991, art. 40 ust. 1). 30 „Każdy ma prawo poszukiwać, otrzymywać i rozpowszechniać informację. Korzystanie z tego prawa nie może być skierowane przeciwko prawom i dobremu imieniu innych obywateli, jak też przeciwko bezpieczeństwu narodowemu, porządkowi publicznemu, zdrowiu i moralności” (Kon- stytucja 1991, art. 41 ust. 1). 31 „Powstrzymywanie i konfiskata wydań drukowanych lub innego nośnika informacji są dopuszczalne tylko na podstawie postanowienia władzy sądowniczej, gdy narusza się dobre obyczaje albo namawia do siłowej zmiany konstytucyjnie ustanowionego porządku, popełnienia przestęp- stwa lub gwałtu na człowieku. Jeśli do 24 godzin nie nastąpi konfiskata, wstrzymanie kolportażu traci moc” (Konstytucja 1991, art. 40 ust. 2). 306 Władza i media w Bułgarii i jest to sprawa dla narodu bułgarskiego, a też, jak częste były zakusy władz na ograniczenie tych podstawowych wolności.

9.2. Otoczenie społeczne, polityczne i gospodarcze mediów w procesie transformacji

Pierwsze próby naruszania wolności mediów w Bułgarii politycy podjęli wkrótce po przyjęciu konstytucji. Wolność słowa gwarantowaną prawnie tłumił przede wszystkim skorumpowany aparat rządzący. Fakt, że w latach 1990–1992 wymieniono ponad 80% pracowników zatrudnionych w administracji państwowej i ponad 95% elity politycznej32, niewiele dawał, bowiem w 1993 roku nastąpiło tylko przeszeregowanie na wcześniej- szych pozycjach. Dawna nomenklatura szybko stawała się elitą finansowego bogactwa, nowa elita gospodarcza inwestowała w miejsca do zajęcia w polityce, a SB-ecka elita postkomunistyczna zajmowała strategiczne pozycje w parlamencie, rządzie, Pałacu Prezydenckim i spółkach Skarbu Państwa. Ten mechanizm – ani nie nowy, ani nie nieznany w państwach postkomuni- stycznych – w Bułgarii dotyczył bardzo szerokiej płaszczyzny gospodarczej i politycznej. W okresie 1992–1994 z polityki odizolowano większość liderów demokratycznej opozycji, którzy przyczynili się do zwycięstwa Związku Sił Demokra- tycznych (Съюз на демократичните сили, SDS) w pierwszych wolnych wyborach w październiku 1991 roku. Po roku 1994 ten sam proces można zaobser- wować także w Bułgarskiej Partii Socjalistycznej (BSP, b. BKP), gdy większość jej liderów sprzed 10 listopada znalazła się poza rządem i parlamentem, a także poza kierownictwem partii. Partyjne czystki kadrowe przeprowadzano w wyjątkowo „nieczysty” sposób. Na podstawie przekazów w ówczesnych mediach można stwierdzić, że niewy- godnych kompromitowano, szantażowano, zabijano. Prawem rządziło bezprawie, partią biznes, a biznesem – dawni pracownicy służb bezpieczeństwa i współpracujący z nimi rosyjscy mafioso. Bułgarski politolog i kulturoznawca Asparuh Panov zwraca uwagę, że dwa rządy Andryeya Lukanova (Andrej Łukanow, Андрей Луканов, 1938–1996), zamordowanego w niewyjaśnionych okolicznościach w 1996 roku, pozostawiły kraj pod koniec roku 1990 w stanie totalnego upadku, z memorandum na spłatę zadłużenia zagranicznego, w kryzysie gospodarczym, w czasie szerokiej paupe- ryzacji społeczeństwa, z domami bez ogrzewania i ludnością bez żywności i wody33.

32 Томов Александър, 2005, Оптимистична теория за България, Издателска къща „Христо Ботев”, София, s. 47. 33 Панов Аспарух, 2007, Между емоциите и реалностите на прехода. Развитието на политическата култура в България след 1989 г., Изток–Запад, София, s. 56. Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej 307

Nie bez powodu drugi okres rządów Lukanova (22 września 1990– –20 grudnia 1990) historycy nazwali „Łukanową zimą”34. Kolejne rządy – koalicyjny postkomunistyczny gabinet Dimitra Popova (Димитър Попов, 1927–) i demokratyczny Filipa Dimitrova (Филип Дими- тров, 1955–), od 20 grudnia 1990 do 29 grudnia 1992 roku były skazane na klęskę, choć gabinet Filipa Dimitrova (8 listopada 1991–30 grudnia 1992) roz- począł pracę ambitnie. W rezultacie wyborów 13 października 1991 roku SDS otrzymało mandat zaufania z poparciem większości parlamentarnej SDS i DPS. Poza uwolnieniem mediów przyjęto też ustawy o prywatyzacji, restytucji, inwestycjach zagranicznych, kredytach, odebraniu majątku BSP, reformie systemu sądowniczego i Najwyższej Radzie Sądowniczej, jak też o zwrocie majątku przepędzonych w czasie tak zwanego procesu odrodzeniowego (Възрожденски процес, 1984– –1985), czyli bułgarskich Turków za dyktatury Todora Zhivkowa35. W maju 1992 roku Bułgarię przyjęto do Rady Europy. Niestety, jak zauważają bułgarscy ekonomiści i politolodzy, wszystkie pierwsze zmiany systemowe okazały się kosmetyczne, szczególnie w dziedzinie zwrotu majątków, handlu, inwestycji zagranicznych36. Ekonomista Krasen Stan- chev pisał wprost w 2004 roku, że „w Bułgarii wszelka transformacja systemowa, która nie odpowiada w pełni starym strukturom władzy, skazana jest na klęskę”37. Pierwsze lata instalowania demokracji, w okresie od 1990 do 1997 roku, w Bułgarii można uznać za trudne. Przetasowaniom na szczeblach władzy politycznej towarzyszyło załamanie gospodarcze oraz demonstracje społeczne coraz bardziej spauperyzowanej ludności. Rządy postkomunistów z Bułgarskiej Partii Socjalistycznej (BSP) pod kierownictwem Andryeya Lukanova w 1990 roku i Zhana Videnova w roku 1997 zostały zmuszone do podania się do dymisji pod wpływem szerokich manifestacji społecznych, okupacji budynku Parlamentu i Rady Ministrów. Za błąd gabinetu Filipa Dimitrova uznaje się fakt, że narzucił w parlamencie system głosowania „jedna partia – jeden głos”38, odrzucając jakąkolwiek formę dyskusji czy konsensusu i tym samym wprowadzając pełną izolację polityczną swojego gabinetu. Zebrania klubów parlamentarnych i samego gabinetu odby- wały się sub rosae, za drzwiami zamkniętymi, a ich stenogramy od razu gdzieś przepadały i do dziś nie wyjaśniono, kto je zniszczył, kupił czy sprzedał.

34 Ibidem. 35 Szerzej na ten temat: Спасов Методи, 2002, Правителство на Филип Димитров, Гутенберг, София. 36 Панов Аспарух, 2007, Между емоциите и реалностите на прехода, op.cit., s. 59. 37 Станчев Красен, 2004, Изборът на политическия модел: Ролята на конституцията, правата на собственост и институциите, w: Христова Асенка, 2004, Анатомия на прехода. Стопанска политика на България от 1989 до 2004, Сиела, София, s. 28. 38 Ibidem, s. 68. 308 Władza i media w Bułgarii

Gabinet w 1991 roku utracił zaufanie społeczne i w roku 1992 – polityczne. Równie szybko doprowadzono do rozpadu tej „szemrzącej po kątach”, jak ją nazywano, koalicji. Kryzys polityczny w Bułgarii trwał od 1989 do 1997 roku, a próby i metody jego rozwiązania przyjmowały różnorodny charakter. Kolejne gabinety rządów komunistycznych (samodzielnych i w koalicji) jeszcze bardziej pogrążyły Bułgarię w chaosie. Parlament nie przyjął żadnej ustawy prywatyzacyjnej ani prawa handlowego czy też restytucyjnego. Przed- siębiorstwa zamykano, grabiono, doprowadzano do bankructwa, a ich wyposa- żenie jako złom wywożono za granicę. Banki państwowe udzielały „złych kre- dytów” starej nomenklaturze, po czym bankrutowały, zabierając ze sobą oszczędności całych pokoleń. Ekonomista Aleksandăr Tomov pisał w 2005 roku: Okres ten (1991–1997 – przyp. aut.) charakteryzował się wysokim poziomem konfrontacji politycznej i społecznej, silnym wzrostem przestępczości i korupcji, erozją wła- dzy państwowej39. Politolog Georgi Karasimeonov dostarcza szerszej wykładni tych czasów: Do 1997 roku ponad 85% gospodarki kraju sprywatyzowano pod nomenklaturę. Przedsiębiorstwa państwowe stały się parawanem grabieżczej polityki przejmowania na własność majątku narodowego. Państwowo-partyjni urzędnicy de facto sprywatyzowali dla własnego zysku te przedsiębiorstwa, które otoczono dziesiątkami ich własnych firm. Mechanizm ten doprowadził do ukształtowania się specyficznej oligarchii, w której funk- cjonowało kilka poziomów. Znaczna część państwowej biurokracji i partyjnej wierchusz- ki znalazła się w symbiozie z nomenklaturą i kapitałem przestępczym. Tego typu struktura była produktem rozdziału dochodu narodowego, a nie efektywnie funkcjonującego rynku gospodarki otwartej, opartej na własności prywatnej. Utworzył się klasyczny trój- kąt: mafia gospodarcza – polityczne lobby tej gospodarczej mafii w strukturach władzy – struktury siłowe z byłego KGB, obsługujący interesy innych komponentów oligarchii. W rzeczy samej pojawiły się dwa państwa: jedno – nowej oligarchii i drugie – resztek starej państwowej struktury, które utraciły z dnia na dzień swój realny autorytet i władzę40. Na podstawie danych statystycznych można stwierdzić, że w latach 1990– –1997 gospodarka bułgarska załamała się. Spadła produkcja przemysłowa i rolna. Powodem tego zjawiska mogło być zmniejszenie rynku surowcowego i utrata głównych kierunków eksportowych uzależnionej od byłego ZSRR gospodarki bułgarskiej, ale też fakt, iż suwerenną rolę w państwie zawłaszczyła mała grupa ludzi, którzy państwo i jego majątek potraktowali jako prywatną własność. Można stwierdzić, że typ gospodarki rynkowej nie leżał w interesie rządzących, bowiem zagarnęli oni zarówno środki produkcji, jak i kapitał kraju. W interesie władzy nie leżała też transformacja systemu politycznego z komuni-

39 Томов Александър, 2005, Оптимистична теория за България, op.cit., s. 40–60. 40 Карасимеонов Георги, 1998, Някои особенности на прехода в България, w: Общества в преход. Теория и практика. III-та международна научна конференция, 5–7 май 1998 г., ВТУ, Велико Търново, s. 6. Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej 309 stycznego na demokratyczny ani budowa instytucji kontrolujących władzę, wśród których można wymienić również niezależne media. Za ważne powody spadku produkcji przemysłowej w latach 1989–1997 Asenka Hristova i Krasen Stanchev uznają: 1) opóźnianie prywatyzacji; 2) hi- perinflację; 3) grabież sprzętu przedsiębiorstw państwowych; 4) spowalnianie prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych; 5) korupcję; 6) słabe rządy i słabą państwową administrację; 7) memorandum na spłatę zadłużenia (marzec 1990 roku); 8) upadek banków, głównych kredytodawców dla przedsiębiorstw41. W każdym sektorze gospodarczym notowano spadek produkcji. Kryzys objął przemysł, budownictwo, transport, handel, a także rolnictwo.

Wykres 1. Finansowe rezultaty firm państwowych w okresie 1992–1996 w % aktywów obrotowych

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych: Davidson Institute, Working Paper 464, 2002, Stati- sticheski Spravochnik 1997, Narodowy Instytut Statystyczny Republiki Bułgarii.

W sumie w okresie od 1992 do 1996 rezultaty finansowe firm państwowych liczone według % posiadanych aktywów wykazywały spadek: w przemyśle (–34,6%), w budownictwie (–6,3%), w transporcie (–21%) i w handlu (–5,4%). Kryzys dotknął również gospodarkę rolną i hodowlaną. Jako główne przyczyny ekonomiczne spadku produkcji rolnej Aleksandăr Tomov wymienia: 1) zniszczenie bazy hodowlanej w gospodarce rolnej, w tym budynków, inwentarza, kadr; 2) drastyczny spadek liczby zwierzyny hodowla-

41 Христова Асенка, Станчев Красен, 2004, Начало на стопанските реформи в България (Лъкатушенето и заблудите в периода между 1990–1997 г.), w: Христова Асенка, 2004, Анатомия на прехода. Стопанска политика на България от 1989 до 2004, Сиела, София, s. 80. 310 Władza i media w Bułgarii nej; 3) spadek wydajności pracy – przejście do rozdrobnionej gospodarki natu- ralnej, bez maszyn; 4) utratę głównych kierunków eksportowych w byłym ZSRR; 5) przerwanie wielowiekowej tradycji w rodzimej gospodarce rolnej; 6) zniszczenie obiektów i kultury produkcji zwierzęcej42.

Wykres 2. Produkcja zwierząt hodowlanych w Bułgarii w latach 1989–1997

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych: Statisticheski Spravochnik 1997, Narodowy Instytut Statystyczny Republiki Bułgarii; Александър Томов, 2005, Оптимистична теория за България, Издателска къща „Христо Ботев”, София, s. 92.

Asenka Hristova, Krasen Stanchev i Aleksandăr Tomov zgodnie uznają, że w latach 1990–1997 Bułgaria miała takie same szanse, jak Polska, Czechosłowa- cja (od 1993 Czechy i Słowacja) czy Węgry na przeprowadzenie szybkich demokratycznych reform, a przyczynę załamania gospodarczego widzą głównie w upadku ZSRR. Nie zwracają uwagi, na to że przywłaszczenie suwerennej roli w państwie przez oligarchię powstałą na gruncie komunistycznej nomenklatury, jak też kryzys polityczny w 1992 roku wywołany niepomyślnym rezultatem wniosku o wotum zaufania złożonym przez rząd Filipa Dimitrova spowodowały, że SDS straciło formalną władzę na rzecz oligarchii, a ta wykorzystała spory polityczne i procesy uwolnienia rynku spod kontroli państwa do zawłaszczenia jego majątku. Odbyło się to ogromnym kosztem społecznym. Na podstawie obserwacji Bułgarii w tym okresie można wnioskować, że lawinowo pauperyzujące się społeczeństwo zmuszono do walki o przetrwanie. Ze względu na hiperinflację miesięczne wynagrodzenie po kilku dniach wystar-

42 Ibidem, s. 3. Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej 311 czało już tylko na zakup kilograma pomidorów, a uwolnione ceny żywności, mieszkań, ogrzewania zmusiły ludność do zakładania komun mieszkaniowych, czasami obejmujących kilka domostw, które zbierały się na noc w jednym ogrzewanym pomieszczeniu, dzieliły żywnością. W kraju wprowadzono system kartkowy przydziału towarowego. Z jednej strony wyzwoliło to solidaryzm społeczny, ale z drugiej wyzwoliło brak zaufania do elity władzy i masowe demonstracje. Przejęcie rządów w 1992 roku przez bezpartyjnego, ale komunizującego ekonomistę Lyubena Berova (Любен Беров, 1925–2006), popartego przez ko- munistyczną większość parlamentu, a następnie przez oligarchomafię i postko- munistyczną elitę skupioną przy gabinecie Zhana Videnova (Жан Виденов, 1959–) w latach 1994–1996 doprowadziło do tego, że spośród państw przepro- wadzających transformację polityczno-gospodarczą w Europie Bułgaria spadła na najdalsze miejsca, tuż przy wyniszczonej wojną Mołdawii i zaczynających praktycznie od zera Rumunii i Albanii43, odizolowana od świata, podobnie jak tocząca walki wewnętrzne była Jugosławia. W 1997 roku w stosunku do roku 1990 inflacja osiągnęła poziom 210%, spadek PKB zanotowano na poziomie 4,6%, spadek inwestycji – 8,8%, a wzrost zadłużenia – 168%44.

9.2.1. Działalność Tymczasowej Rady do spraw Częstotliwości Radiowych, Kanałów Telewizyjnych i Sieci Kablowych

W pierwszej fazie demokratyzacji kraju, z parlamentem zdominowanym przez siły demokratyczne w 1992 roku spory kompetencyjne dotyczyły nie tego, „w jaki sposób liberalizować sferę medialną”, ale „kto ma to robić”. Wszelkie organa władzy miały na to ogromną ochotę, ale żaden z nich nie posiadał odpowiednich kompetencji. W drodze porozumienia wewnętrznego Komitet Poczty i Telekomunikacji i Komisja Społeczno-Parlamentarna Radia i Telewizji w kwietniu 1992 roku zdecydowały o konieczności powołania tymczasowego organu, który by posia- dał możliwości ideowe i kompetencje wykonawcze, zarówno w kwestii regulacji rynku mediów elektronicznych w Bułgarii, jak i podziału częstotliwości, a także byłby w stanie błyskawicznie reagować na zmieniające się potrzeby rynku. Zgodnie z założeniami porozumienia, wyłożonymi w przyjętym wewnętrznie Regulaminie z 2 kwietnia 1992 roku o organizacji i funkcjonowaniu Tymczaso- wej Rady do spraw Częstotliwości Radiowych, Kanałów Telewizyjnych i Sieci Kablowych45, do czasu powstania ustawy regulującej rynek radiowy i telewizyjny, organ nazwany Tymczasową Radą do spraw Częstotliwości Radiowych i Kanałów Telewizyjnych (Временнен съвет за радиочестоти и телевизионни

43 Панов Аспарух, 2007, Между емоциите и реалностите на прехода, op.cit., s. 61. 44 Статистически справочник 1997 г. 45 Правилник от 2.04.1992 г. за организацията и дейността на временния съвет за радиочестоти и телевизионни канали, nieopublikowany, podaję za: Чолаков Радомир, 2000, Право на радио- и телевизионните организации в България, op.cit., s. 47–48. 312 Władza i media w Bułgarii

канали) miał stymulować rozwój sektora prywatnego na rynku medialnym i dbać o interesy o zasadniczym znaczeniu społecznym46. Mihail Nedelchev (Михаил Неделчев, 1942–), ówczesny przewodniczący Komisji Parlamentarnej do spraw Mediów, twierdzi, że dla Tymczasowej Rady przewidziano funkcje pośrednika między władzą ustawodawczą a wykonawczą w regulacji rynku medialnego oraz miała ona posiadać kompetencje regulatora odnośnie do liberalizacji kształtującego się rynku medialnego47. Z punktu widzenia norm porządku prawnego dokument powołujący Tym- czasową Radę nie posiadał mocy prawnej, co nie znaczy, że jego wartość należy rozpatrywać tylko w aspekcie historycznym. Tymczasowa Rada faktycznie bowiem uczestniczyła w procedurze przyznawania licencji mediom elektronicznym. Zgodnie z regulaminem, Tymczasową Radę pomyślano jako organ kolegialny, składający się z 10 członków, powoływanych: 5 – przez Komitet do spraw Poczty i Telekomunikacji (władza wykonawcza), 5 – przez stałą Komisję Spo- łeczno-Parlamentarną Radia i Telewizji (władza ustawodawcza). Wskazane wyżej organa powoływały członków Tymczasowej Rady niezależnie od siebie. Regu- lamin nie przewidywał szczególnych wymagań, które powinni spełnić kandydaci (na przykład w postaci wykształcenia czy cenzusu wieku)48. Pod względem formalnym komisja działała na podstawie przepisu art. 18 ust. 3 i ust. 5 konstytucji z 1991 roku: Państwo posiada suwerenne prawa do pasma częstotliwości radiowej49 i pozycji na orbicie geostacjonarnej, określonych dla Republiki Bułgarii w porozumieniach międzyna- rodowych (...), warunki i tryb przyznawania koncesji na te obiekty i pozwolenia na dzia- łalność wyżej wymienioną określi ustawa50. Zgodnie z koncepcją pomysłodawców, Tymczasowa Rada miała regulować rynek medialny do czasu opracowania i przyjęcia, opartej na konstytucji, odręb- nej ustawy. Warto zaznaczyć, że podstawy prawne powołania i funkcjonowania Tymcza- sowej Rady oparto na bardzo kruchej podstawie. Ani jeden, ani drugi organ nie miał praw do tworzenia organu funkcjonującego na granicy władzy ustawodawczej i wykonawczej, a co dopiero z kompetencjami regulowania w imieniu obu władz rynku medialnego w przyznawaniu licencji oraz akceptacji programów radiowych i telewizyjnych.

46 Ibidem. 47 „24 Часа”, 2 sierpnia 1994. 48 Правилник от 2.04.1992 г. за организацията и дейността на временния съвет за радиочестоти и телевизионни канали, op.cit. 49 „Pasmo radioczęstotliwości” – według zapisu w Ustawie o komunikacji i Ustawie o telekomunikacji, które straciły moc po wprowadzeniu ustawy o komunikacji elektronicznej – obejmuje fale radiowe o częstotliwości pomiędzy 9 kHz i 3000 GHz. Fale radiowe są falami elektromagne- tycznymi, rozprzestrzeniającymi się swobodnie w przestrzeni (Prawo o komunikacji elektronicznej [Закон за електронните съобщения, 2007 rok], DV nr 41, 22 maja 2007, art. 344, § 1.57). 50 Konstytucja 1991, art. 18 ust. 3, 5. Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej 313

Takich praw nie posiadał także bułgarski parlament, choć ma on szerokie kompetencje, bo zgodnie z konstytucją z 1991 roku Zgromadzenie Narodowe może „tworzyć, przekształcać i likwidować ministerstwa na wniosek prezesa Rady Ministrów”51, a zgodnie z Regulaminem organizacji i funkcjonowania Zgromadzenia Narodowego52 może także „wybierać ze swojego składu stałe i tymczasowe komisje”53. Ale – po pierwsze – w sprawie powołania Tymczaso- wej Rady nie było wniosku premiera, a – po drugie – jej powstanie nie było przedmiotem głosowania w parlamencie. Ponadto Stała Komisja Społeczno- Parlamentarna Radia i Telewizji w Zgromadzeniu Narodowym mogła przyjmo- wać swoje wewnętrzne zasady zgodnie z wyżej wymienionym Regulaminem organizacji i funkcjonowania Zgromadzenia Narodowego54, czyli tworzyć pod- komisje i grupy robocze55 oraz korzystać z ekspertów zewnętrznych, ale nie miała prawa powoływać organów zewnętrznych ani wydawać aktów normatywnych, bo takich pełnomocnictw nie otrzymała również po decyzjach Okrągłego Stołu w sprawie mediów. Rada Ministrów w Bułgarii może wydawać rozporządzenia normatywne, ale Komitet do spraw Poczty i Telekomunikacji – choć znajdował się w strukturze Rady Ministrów – nie miał rangi ministerstwa, i tym bardziej nie mógł tworzyć instytucji łączących funkcje ustawodawcze i wykonawcze. Dla Radomira Cholakova, co prawda, jest „całkiem oczywiste”, że dokument ten jest aktem normatywnym i podaje on go jako jeden z pierwszych dokumen- tów bazowych regulujących działalność radiową i telewizyjną w Bułgarii w okresie transformacji56, ale w rzeczywistości nie jest to tak oczywiste. W rzeczy samej, pod względem prawnym, od upadku systemu komunistycznego aż do przyjęcia Prawa o radiu i telewizji w 1998 roku, media elektroniczne mogły rozpocząć działalność na podstawie: Prawa o komunikacji57; Rozporzą- dzenia nr 1 o normach technicznych i zasadach akceptowania i rejestrowania regionalnych nadawców radiowych58; Rozporządzenia uzupełniającego „Rozpo- rządzenie nr 1 o normach technicznych”59 oraz Regulaminu Międzyresortowej Komisji do spraw Częstotliwości Radiowej z 1990 roku60.

51 Konstytucja 1991, art. 84 ust. 6. 52 Правилник за организацията и дейността на Народното събрание, DV nr 105, 1991, nowy od 23 sierpnia 2005; DV nr 69, 23 sierpnia 2005, zm. DV nr 74, 13 września 2005, zm. DV nr 101, 15 grudnia 2006, zm. DV nr 18, 27 lutego 2007, zm. DV nr 26, 27 marca 2007. 53 Ibidem, art. 17 ust. 1. 54 Ibidem, art. 21. 55 Ibidem, art. 22 ust. 1. 56 Чолаков Радомир, 2000, Право на радио- и телевизионните организации в България, op.cit., s. 47–50. 57 Закон за далекосъобщенията, op.cit., PT 1998, art. 38. 58 Наредба № 1 за техническите норми и правила за одобряване и регистриране на регионални радиопредаватели, DV nr 55, 1992. 59 Правилник № 1, op.cit., art. 12 ust. 1; Закон за далекосъобщенията, op.cit., art. 37 ust. 1. 60 Правилник на междуведомствена комисия за радиочестоти, DV nr 48, 15 czerwca 1990. 314 Władza i media w Bułgarii

Regulacje te dawały formalną podstawę do użytkowania częstotliwości radiowych i kanałów telewizyjnych61, projektowania, produkcji, budowy bądź importu aparatury nadawczej62 oraz eksploatowania stacji radiowych i telewi- zyjnych63. Nadawcę objęto zobowiązaniem zdobycia odrębnych licencji (pozwoleń, koncesji) na każdą z wyżej wymienionych form działalności, formalnie od 2, a faktycznie od 3 różnych instytucji: Komisji Międzyresortowej, Komitetu do spraw Częstotliwości Radiowej oraz spornej Tymczasowej Rady. Przyznane koncesje podlegały zatwierdzeniu Komisji Parlamentarnej do spraw Mediów. Ze względu na brak regulacji umożliwiających tworzenie i rozpowszechnianie programu radiowego i telewizyjnego, lukę w przyznawaniu licencji na program – poprzez samoregulację – miała zapełnić właśnie Tymczasowa Rada64. Nietrudno się domyśleć, że biurokracja oraz chaos prawny (i bezprawny), a także brak rozdziału kompetencji pomiędzy poszczególnymi instytucjami państwa, w tych burzliwych i bardzo niestabilnych politycznie i gospodarczo latach, nie sprzyjały liberalizacji rynku mediów elektronicznych. Nierzadko pod adresem różnych „kompetentnych” instytucji padały oskarżenia o piętrzenie biurokratycznych trudności i korupcyjne sugestie.

9.3. Władza i media w latach 1994–1998

W pierwszych latach procesu transformacji systemu istotną zmianą wobec do zasad systemu komunistycznego stało się to, że media podlegały mechanizmom rynkowym. W Bułgarii przez pierwsze lata instalowania demokracji gwarantowano formalnie wolność słowa i druku, ale nie wolność prasy drukowanej czy książki. Więcej informacji na ten temat można znaleźć w analizie autora niniejszej pracy pod tytułem O poniżeniu i godności człowieka w prozie bułgarskiej okresu transformacji65, gdzie zwrócono uwagę, że kontrola wydawnictw, rynku papieru, kolportażu w aspekcie własnościowym przez oligarchię i byłą partyjną no- menklaturę była w Bułgarii w tym okresie bardzo widoczna, choć nie znaczy to, że zawsze oczywista66. Również Mitko Minkov, bułgarski literaturoznawca, zauważa, że w czasach nowej demokracji książkę czy gazetę można było wydać za 500 dolarów, a na-

61 Правилник № 1, op.cit., art. 8 ust. 4. 62 Ibidem, art. 12 ust. 1; Закон за далекосъобщенията, op.cit., art. 37 ust. 1. 63 Закон за далекосъобщенията, op.cit., art. 38. 64 Правилник на междуведомствена комисия за радиочестоти, op.cit. , art. 3. 65 Nowosad Andrzej, 2005, O poniżeniu i godności człowieka w prozie bułgarskiej okresu transformacji, w: Janaszek-Ivaničkova Halina, Literatury słowiańskie po roku 1989. Nowe zjawiska, tendencje, perspektywy, Elipsa, Warszawa, t. 1, s. 256–277. 66 Ibidem, s. 259. Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej 315 wet mniej, rozpowszechnić ją, zdobyć czytelników, ale wolny dostęp do czytelnika był iluzoryczny67. Należy zgodzić się Dimitărem Fragovem, że dopiero po 1997 roku nastąpiła w Bułgarii rewolucja w komunikowaniu społecznym poprzez media, 8 lat póź- niej niż w innych krajach regionu68 Do 1997 roku zarówno władza polityczna, jak i oligarchia finansowa prze- śladowała bądź uzależniała od siebie bułgarskich dziennikarzy albo ich zastra- szała. Szczególnie aktywne wobec dziennikarzy były sądy. Dziennikarzy skazywano głównie na podstawie kodeksu postępowania karnego, którego paragrafy zachowały się w bułgarskim prawie karnym z okresu regulacji związanych z dawnym prawem druku, choć ono samo już przestało obowiązywać. Szczegól- nie często do tłumienia głosu dziennikarzy wykorzystywano, na co zwracano uwagę wyżej, 2 przepisy prawa karnego (art. 147 i 148), głoszące między innymi, że: – „Kto pomawia inną osobę lub przypisuje jej przestępstwo, podlega karze grzywny od 3000 do 7000 lewów i naganie publicznej”69. – „Nie podlega karze ten, kto wykaże prawdziwość ogłoszonych sądów bądź przypisanych przestępstw”70. – „Za obrazę71 funkcjonariusza bądź przedstawiciela społecznego w czasie lub z powodu pełnienia przez niego funkcji, dokonaną w miejscu publicznym, głoszoną w druku lub inny sposób – nakłada się karę od 3000 do 10 000 lewów i naganę publiczną”72. – „Za obrazę, dokonaną w warunkach opisanych punkt wyżej, jak też i za ob- razę, która wywołała ciężkie następstwa, kara wynosi od 5 do 15 000 le- wów i nagana publiczna”73. Za najcięższe przestępstwa, godzące w podstawy republiki, a bazujące na przepisach o tajemnicy państwowej z 1953 roku, jak też i za inne „szczególnie niebezpieczne”, przewidywano dożywotnie więzienie bez prawa apelacji74. Dysponując tak poważnymi instrumentami tłumienia krytycznego głosu me- diów, aparat państwa korzystał z nich, szczególnie w okresie gabinetu Lukanova

67 „Wolny dostęp do czytelnika okazał się jednak tak samo iluzoryczny, jak i dostęp do świata zachodniego. 500 dolarów prawdopodobnie kosztowałoby również kupienie biletu do Niemiec, czyli tyle samo, ile kilka paczek wydanych przez siebie książek. Tylko że z dworca autobusowego w Monachium, jak również z prywatnej drukarni – w obu przypadkach z nadbagażem – nic nie było już gwarantowane” (Минков Митко, 2003, И нова, и българска, Страница, Пловдив, s. 46– –47). 68 Фрагов Димитър, 1998, Комуникационна революция, w: Милев Симо (red.), Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапублицистика, Балкан медиа, София, t. 2, s. 254–266 69 Наказателен Кодекс, zm. DV nr 28, 1982; DV nr 10, 1993; DV nr 21, 2000. 70 Kk, art. 147 ust. 2. 71 Kk, art. 147 ust. 1, zm. DV nr 28, 1982; DV nr 10, 1993. 72 Kk, art. 147 ust. 1, zm. DV nr 21, 2000. 73 Kk, art. 148 ust. 2, zm. DV nr 28, 1982; DV nr 21, 2000. 74 Kk, art. 37, zm. DV nr 153, 1998. 316 Władza i media w Bułgarii i Videnova, w całej rozciągłości. Sądy w tym okresie stały się nad wyraz aktywne. Nie przestrzegano procedur sądowniczych, nie uznawano albo nie włączano do akt sprawy dowodów świadczących o niewinności dziennikarza, choć prawo na to zezwalało75, co powodowało, że dziennikarz wobec bezprawia wymiaru sprawiedliwości mógł się czuć bezradny. Dokładnych statystyk na temat spraw dziennikarzy sądzonych na podstawie przepisów kodeksu postępowania karnego nie ma, podobnie jak danych na temat dziennikarzy sądzonych na podstawie kodeksu postępowania cywilnego. Z danych zebranych z różnych źródeł wynika, że w latach 1994–1997 na podstawie kodeksu postępowania karnego przeprowadzono, co najmniej, 53 sprawy przeciwko dziennikarzom, z czego większość z powództwa prokurato- rów, milicjantów, osób pełniących funkcje publiczne i związanych z trzecią władzą, czyli wymiarem sprawiedliwości, oraz środowisk „biznesowych”. Sposób prowadzenia spraw i łamanie prawa przez prokuraturę i milicję podczas sądzenia dziennikarzy w tym okresie – do 1997 roku, czyli do upadku gabinetu Zhana Videnova – szczegółowo opisano w książce Dziennikarze na celowniku (Журналисти на прицел, 2000), wydanej przez Fundację „Bułgarscy Adwokaci dla Praw Człowieka” z siedzibą w Sofii76. Raport, obejmujący opis najbardziej drastycznych przykładów łamania prawa przez wymiar sprawiedliwości w walce z dziennikarzami, zawiera opis przy- padków 23 dziennikarzy, przeciwko którym władza polityczna, prokuratura i wymiar sprawiedliwości się „zaprzysięgli”. Większość z tych spraw dotyczyła ujawnionych przez media machinacji finansowych pracowników prokuratury, nadużywania władzy przez milicję i pro- kuraturę, ukazywania powiązań pracowników milicji i prokuratury z przestęp- czością zorganizowaną. Z raportu wynika, że prokuratura nie podejmowała działań przeciwko osobom, których przestępczą działalność ujawniono w mediach, a raczej starała się uciszyć dziennikarzy. W latach 1992–1997 w centrum uwagi władzy znaleźli się głównie dziennikarze, którzy ujawniali fakty świadczące o korupcji i o tym, że politycy, mafia i wymiar sprawiedliwości współdziałają ze sobą oraz chronią się nawzajem. Tanya Harizanova i Vasil Vasilev w raporcie Dziennikarze na celowniku twierdzą, że spraw przeciwko dziennikarzom w tym okresie przeprowadzano około 80, a około 50 oskarżonych skazano77.

75 „Nie podlega karze ten, kto wykaże prawdziwość ogłoszonych sądów bądź przypisanych prze- stępstw” (kk, art. 147 ust. 2). 76 Харизанова Таня, Василев Васил Т., 2000, Журналисти на прицел, Издание на Фондация Български адвокати за правата на човека, София. 77 „Trudno jest określić liczbę dziennikarzy, zarzuconych – z «nadopiekuńczości» państwa – wyrokami karnymi. Według niepełnych danych (do 1997 roku), osądzonych dziennikarzy było około 50, a spraw wytoczonych przeciwko nim – około 80” (Харизанова Таня, Василев Васил Т., 2000, Журналисти на прицел, op.cit., s. 9). Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej 317

Pełnych danych na temat liczby sądzonych dziennikarzy nie ma, a jeśli są – to były niedostępne. Harizanova i Vasilev stwierdzają, że w wielu sprawach przeciwko dziennikarzom bułgarski sąd pobieżnie przyglądał się dowodom, manipulował faktami, utrudniał obronę78. Z raportu wynika, że dla bułgar- skiego wymiaru sprawiedliwości profesja „dziennikarz” stała się synonimem słowa „przestępca”, a słowo „oskarżony” w procesach prasowych – synonimem słowa „winny”. Czasem przeprowadzano też, jak w czasach funkcjonowania systemu komunistycznego, tak zwane procesy pokazowe, skazując danego dziennikarza regionalnego tylko dlatego, by zastraszyć innych bądź zamknąć usta mediom naru- szającym specyficzne status quo między zorganizowaną przestępczością a instytucjami wymiaru sprawiedliwości czy skorumpowanymi organami władzy publicznej. Za podstawę prawną służyły wymienione paragrafy kodeksu postępowania karnego, dzięki którym milicja i prokuratura kryminalizowały bułgarskich dziennikarzy. Z raportu Harizanovej i Vasileva wynika, że dziennikarz nie miał prawa poprosić instytucji państwa, w tym organów sprawiedliwości, o pomoc w zebraniu dowodów, a jeśli nawet takowe sam zbierał, to oskarżano go o utrudnianie śledztwa. Dowodów obciążających opisane w prasie podmioty i de facto ukazujących, że dziennikarz podjął się opisu kryminalnych zjawisk, mając na względzie dobro społeczne, nie brano pod uwagę, tłumacząc, że sprawa dotyczy dziennikarza, a nie „podmiotu jego ataków medialnych”79. Istniała też jednak druga strona medalu. Do bułgarskiego dziennikarstwa do- stały się osoby wywodzące się z lumpenproletariatu, które, jakby dosłownie, wzięły sobie do serca słowa Baj Gania z cytowanej wyżej powieści Aleko Kon- stantinova, że robienie gazety to prosta sprawa: „pluj, pisz, chwal – tyle potrzeba”80. W pierwszych latach procesu transformacji w Bułgarii wykształcił się nowy typ komunikowania społecznego za pośrednictwem druku. Wielu czołowych dziennikarzy i literatów odstąpiło od pracy w mediach i skupiło się na pisaniu książek o wydarzeniach społeczno-politycznych, których, z różnych względów – szczególnie odpowiedzialności karnej – nie mogli pisać w prasie. W ten sposób powstał w Bułgarii gatunek literatury śledczej, opartej na stylistyce dziennikarstwa śledczego. Jako typowych przedstawicieli tego gatunku, który w Bułgarii bardzo dobrze się rozwija, można wymienić takich

78 Ibidem. 79 Szerzej na ten temat, raport i opisane przypadki jednostkowe w: Харизанова Таня, Василев Васил Т., 2000, Журналисти на прицел, op.cit. 80 Константинов Алеко, 1895, Бай Ганъо, op.cit., s. 159. 318 Władza i media w Bułgarii pisarzy i dziennikarzy, jak: Fani Zhekova81, Aleksandăr Tomov82, Nikolay Pisa- rov83 i tak dalej84. Literatura z zakresu dziennikarstwa śledczego to specyficzny rodzaj opisywa- nia zjawisk ważnych z punktu widzenia opinii publicznej, ale ujęty w formie fikcji literackiej, niepodlegającej osądowi ławy przysięgłych, choć czasami był on na tyle rzeczywisty, że na podstawie fikcyjnych powieści można było odtwarzać przebieg najgłośniejszych zabójstw politycznych, a nawet je przewidywać85. Od 1992 do 1997 roku poważnej zmianie uległ jedynie rynek radiowo- -telewizyjny nadawców prywatnych. Po pierwsze, liczba radiostacji, a tym samym źródeł informacji i rozrywki, znacznie się zwiększyła. W samej tylko Sofii do 1996 roku działało 8 prywatnych radiostacji, a w całym kraju od 50 do 7086, przy czym pierwsza, największa fala przyznawania koncesji miała miejsce w latach 1992–199487. Pod drugie, pod względem gospodarczym, w połowie lat 90., po pierwszych latach działalności, prywatne gazety (zwykle brukowe), radiostacje (głównie o formacie muzycznym) i telewizje kablowe (głównie filmowe) zgromadziły dość duży kapitał, który przejadała inflacja. Media drukowane inwestowały zyski w drukarnie, papier i technologie, a media elektroniczne chciały inwestować we własne programy88. Chcąc jednak tego dokonać, musiały zmienić warunki przy- znanej wcześniej koncesji, co de facto oznaczało uzyskanie nowego pozwolenia na emisję innego programu niż wskazany w koncesji. W państwie zaś nie istniał organ posiadający kompetencje w zakresie organizacji, regulacji czy choćby monitoringu tego chaosu, spod płaszczyka którego coraz częściej zaczęły się wyłaniać różne, i nie zawsze działające w ramach litery prawa, grupy interesu o politycznych ambicjach. Tych grup notowano zbyt wiele, by je szczegółowo opisywać. Na podstawie obserwacji, wśród czynników zewnętrznych, które miały bezpośredni i pośredni wpływ na kształtowanie się grup nacisku działających poza literą prawa, można wymienić przede wszystkim: 1) niestabilność polityczną i załamanie gospodarcze i finansowe Bułgarii; 2) kryminalizację sfery publicznej; 3) rozpad sąsied- niej Jugosławii i wojny domowe na jej terytorium; 4) rosnące przy bułgarskich granicach napięcie etniczne w Macedonii i serbskim Kosowie; 5) polityczne

81 Жекова Фани, 1996, Убийствата на безвластното време. България 1990–1995. Известни български журналисти разнищават едни от най-нашумелите убийства в страната, като надникват зад голите факти и търсят скритите подбуди, Библиотека Престъпен свят, „Емас”, София. 82 Томов Александър, 1997, Новобогаташи, Корпорация Развитие КДА, София. 83 Писаров Николай, 1996, Българският октопод (Власт и мафия), „Емас”, София. 84 Szerzej na ten temat: Nowosad Andrzej, 2005, O poniżeniu i godności człowieka w prozie bułgarskiej okresu transformacji, op.cit., s. 261–267. 85 Ibidem. 86 Wiele radiostacji nadawało bez licencji. 87 Чолаков Радомир, 2000, Право на радио- и телевизионните организации в България, op.cit., s. 54; Попова Снежана, 2004, Радио, публики, стилове, ЛИК, София, s. 14–20. 88 Wcześniej wiele radiostacji i telewizji kablowych retransmitowało programy innych stacji. Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej 319 rozgrywki byłego aparatu przemocy w Albanii i sąsiedniej Rumunii; 6) napływ do Bułgarii personelu byłego sowieckiego KGB z uzbrojonymi szoferami i och- roniarzami. Można przyjąć, że właśnie wymienione wyżej zjawiska stały się przyczyną tego, iż Bułgaria nagle stała się strefą przykonfliktową, zapleczem dystrybucji i przemytu broni, narkotyków, środków finansowych i towarów objętych em- bargiem gospodarczym, a w działania te zaangażowała się również elita polityczna kraju. Bez wątpienia wyżej wskazanym zjawiskom sprzyjała erozja polityczna pań- stwa, upadek ducha narodowego, społeczny strach przed apokaliptyczną wizją jutrzejszego dnia89, a także załamanie gospodarcze oraz utrata ogromnego i dominującego rynku zbytu, jakim był ZSRR. Korupcja, kryminał, bieda, bezrobocie, polityczne zabójstwa, mafia i współ- pracująca z nią policja, inflacja, bandytyzm na ulicach i w parlamencie, sadyzm wobec słabszego, kolonizacja nieposiadających przez posiadających – to wszystko stało się w latach 1991–1997 tematem zainteresowania bułgarskich mediów, które opisywały społeczne i polityczne sytuacje adekwatnym dla nich językiem – nocnych trotuarów i więziennego grypsu. Warto dodać, że krach gospodarczy, erozja struktur społecznych i państwo- wych oraz podsycane przez grupy związane z nielegalnym handlem bronią we- wnętrzne napięcia etniczne między Bułgarami a bułgarskimi Turkami i Romami powodowały, że po zakończeniu wojny w Bośni i Hercegowinie (1995 rok) wiele z działających na terytorium Bułgarii grup interesu (szczególnie z obszaru byłego ZSRR) szukało właśnie w tym kraju kolejnego rynku zbytu na oferowa- ne przez siebie towary i usługi. Bułgaria co prawda pozostała jedynym postkomunistycznym państwem na Bałkanach, w którym zmiany systemowe odbyły się bez przelewu krwi, choć za ogromną cenę społeczną, ale to wcale nie znaczy, że takie zagrożenie jej nie dotyczyło. Bynajmniej. W atmosferze społecznej odczuwano je nawet do 2000 roku, a w latach 1991–1997 karmiono społeczeństwo z jednej strony nienawi- ścią do nowej rzeczywistości, polityków i podległych im państwowych mediów elektronicznych, a z drugiej, krzykiem rozpaczy ludności, wywołanym próżnią po utracie etycznych i moralnych zasad w państwie. W tej spirali nienawiści, jak również w napędzaniu apokaliptycznej wizji przyszłości, w oficjalnym przej- mowaniu majątku państwa przez rosyjskich mafioso, jak bracia Czornyj (Чорный), zarówno państwowe, jak i prywatne media elektroniczne w Bułgarii odgrywały istotną rolę. Erozja państwa i społeczeństwa osiągnęła swe apogeum na przełomie 1996 i 1997 roku. Wówczas też doszło do fali demonstracji społecznych, które wy- musiły podanie się do dymisji gabinetu Zhana Videnova.

89 Nowosad Andrzej, 2005, O poniżeniu i godności człowieka w prozie bułgarskiej okresu transformacji, op.cit., s. 264. 320 Władza i media w Bułgarii

9.3.1. Polityczna wojna o wolność mediów w latach 1995–1998

W okresie powszechnego upadku zasad moralnych i etycznych w państwie na straży wolności słowa i mediów stał Prezydent i Sąd Konstytucyjny. Te dwie instytucje stały się wiodącą siłą tworzenia regulacji sfery medialnej w postkomunistycznej Bułgarii i stopowały wykorzystywanie mediów państwowych przez Radę Ministrów do partyjnych wojen. Pierwszym demokratycznie wybranym prezydentem Bułgarii został założy- ciel i lider Związku Sił Demokratycznych (SDS) Zhelyu Zhelev (Żeliu Żelew, Желю Желев, 1935–). W sierpniu 1990 roku objął on fotel Prezydenta Republi- ki Bułgarii w wyniku wyboru dokonanego przez Wielkie Zgromadzenie Naro- dowe (konstytuantę), a w 1992 roku ponownie został wybrany prezydentem, na 5-letnią kadencję, ale już w wyborach bezpośrednich. Konstytucję Bułgarską, o czym pisano wyżej, przyjęto 13 lipca 1991 roku i na jej podstawie wyłoniono 12-osobowy Sąd Konstytucyjny, który rozpoczął działalność w roku 1992, przy dominującej większości ugrupowań demokratycznych (SDS-DPS) w parlamencie90. Demokratami byli prezydent Zhelyu Zhelev oraz wiceprezydent Blaga Di- mitrova (Błaga Dimitrowa, Блага Димитрова, 1922–2003), znana bułgarska pisarka i intelektualistka. Skład Sądu Konstytucyjnego stanowiło 12 sędziów powoływanych w jednej trzeciej, zgodnie z konstytucją, przez Zgromadzenie Narodowe, w jednej trzeciej przez prezydenta, a w jednej trzeciej przez Zgro- madzenie Ogólne Sędziów Najwyższego Sądu Kasacyjnego i Najwyższego Sądu Administracyjnego91. W takim układzie sił Sąd Konstytucyjny zdomino- wali demokraci. Kadencja sędziego Sądu Konstytucyjnego trwa w Bułgarii 9 lat92. Nic dziwnego, że od 1994 i do końca 1996 roku zdominowane przez siły postkomunistyczne Zgromadzenie Narodowe i Rada Ministrów oraz zdominowany przez demokratów Sąd Konstytucyjny bawiły się ze sobą w przysłowiowego kotka i myszkę. Parlament przyjmował ustawy, prezydent je zwracał, Sąd Konstytucyjny uznawał ich przepisy za sprzeczne z konstytucją, co z kolei nie przeszkadzało Zgromadzeniu Narodowemu chwilę później ponownie ich przyjmować z ko- smetycznymi zmianami stylistycznymi lub bez żadnych poprawek. Wówczas znowu ustawę blokował prezydent i znowu za sprzeczne z konstytucją uznawali jej przepisy sędziowie Sądu Konstytucyjnego. Ta polityczna zabawa premiera, parlamentu, prezydenta i Sądu Konstytucyj- nego na tle szybko pauperyzującego się społeczeństwa spowodowała już w 1995 roku drastyczny spadek zaufania społecznego do instytucji władzy i wyzwoliła

90 Z dominującą większością SDS-DPS, też tworzącą koalicyjny rząd Filipa Dimitrova. 91 Konstytucja 1991, art. 147. 92 Konstytucja 1991, art. 147 ust. 2. Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej 321 w mediach falę krytyki, którą z kolei za wszech miar starała się wyciszyć, kierowana przez Zhana Videnova, Rada Ministrów. Przyjęcie całkowitej kontroli nad mediami przez władzę wykonawczą – na podobieństwo Słowacji Vladimira Meciara (Vladimír Mečiar, 1942–) w latach 1994–1998 czy Białorusi Aleksandra Łukaszenki (Александр Григорович Лукашенка, 1954?–)93 od 1994 roku, czy Serbii Slobodana Miloševicia (Сло- бодан Милошевић, 1941–2006) w latach 1989–1997 i Jugosławii w latach 1997–2000 – wydawało się dla Bułgarii Zhana Videnova (1994–1997) tylko kwestią czasu. W takiej właśnie atmosferze społecznej i politycznej powstawała pierwsza w demokratycznej Bułgarii ustawa regulująca rynek mediów elektronicznych. Rada Ministrów chciała przejąć całkowitą kontrolę nad BR i BTV, tworząc podległą sobie Krajową Radę Radiofonii i Telewizji (Национален съвет за радио и телевизия, KRRiTV), a prezydent i Sąd Konstytucyjny domagali się odpolitycznienia mediów. Bułgarski ustawodawca ustawą Prawo o radiu i telewizji z dnia 10 września 1996 roku (PRiTV 1996)94 usiłował uregulować działalność radiową i telewi- zyjną, precyzując ją w definicji legalnej zawartej w ustawie, jako: Tworzenie programów radiowych i telewizyjnych oraz dodatkowych informacji rozpowszechnianych drogą rozsiewczą naziemną, kablem, satelitarnie bądź za pomocą innych technik, w formie kodowanej bądź nie, które są przeznaczone do bezpośredniego odbioru przez nieograniczoną liczbę osób95. Zakresem regulacji ustawowej objęto tworzenie i rozpowszechnianie pro- gramów radiowych i telewizyjnych pochodzących zarówno od nadawców publicznych (państwowych), jak i komercyjnych (prywatnych). Prawa nie stosowano do: programu tworzonego w celu emisji wyłącznie w obrębie jednego budynku oraz progra- mów radiowych i telewizyjnych, tworzonych w celu rozpowszechniania dla potrzeb orga- nów państwa lub osób prawnych, gdy zawartość programu odnosiła się wyłącznie do ich działalności, a technika przekazu była ich własnością96. Ustawowe regulacje dotyczące działalności radiowej i telewizyjnej w zakresie jej przedmiotu można porównać do norm ustanowionych w polskiej Ustawie o radiofonii i telewizji z 1993 roku97, z tym, że w Bułgarii – w odróżnieniu od

93 Nie jest dokładnie znana data urodzin Aleksandra Łukaszenki. Sam białoruski prezydent po- dawał kilka różniących się nawet o 10 lat dat swojego przyjścia na świat. 94 Закон за радиото и телевизията z 1996 roku, op.cit. 95 PRiTV 1996, art. 1 ust. 1. 96 PRiTV 1996, art. 2 ust. 1, 2. 97 Ustawa z dnia 29 grudnia 1992 roku o radiofonii i telewizji, DzU Nr 7 z 1993 roku, poz. 34, art. 33; art. 2 ust. 1–2 z polskiej ustawy oraz bułgarskie PRiTV 1996, art. 2 ust. 1, 2. 322 Władza i media w Bułgarii

Polski – ustawie tej podlegały też sieci kablowe, bez względu na liczbę odbior- ców98. Ustawa od samego początku wzbudzała wiele emocji, a należy pamiętać, że ograniczenie jej stosowania narzucały inne akty normatywne, które regulowały odmienne aspekty działalności mediów elektronicznych, jak na przykład prawa telekomunikacyjne. Ponadto nowe regulacje dotyczące liberalizacji mediów elektronicznych, po pierwsze – wymuszono orzeczeniem nr 24 Sądu Konstytu- cyjnego z 1995 roku (SK 24/1995), po drugie – przyjmowano w trudnym dla Bułgarii okresie gospodarczym i politycznym, przy minimalnym zaufaniu spo- łecznym do władzy i coraz bardziej jawnej cenzurze w mediach państwowych. Od samego początku ustawę określano jako nieprzejrzystą. Narzucała zbyt daleko idącą kontrolę władzy wykonawczej nad działalnością radiową i telewi- zyjną oraz wprowadzała brak jasnego rozdzielenia pełnomocnictw pomiędzy 2 regulatorami rynku mediów elektronicznych: Krajową Radą Radiofonii i Tele- wizji, tworzoną na mocy nowego Prawa o radiu i telewizji (PRiTV 1996) oraz podległą Radzie Ministrów Państwową Komisją Komunikacji, tworzoną na mocy nowego Prawa o komunikacji99 (PT 1996). Luz interpretacyjny powodo- wał, że liberalizacji rynku mediów elektronicznych nie można było wprowadzić bez jednoznacznej woli obu instytucji, a wymuszenie woli osiągano głównie inną niż jurydyczna siłą argumentacji. Przyjęte 18 czerwca 1996 roku w 2. czytaniu w Zgromadzeniu Narodo- wym100 Prawo o radiu i telewizji odrzucił prezydent dekretem nr 271 z 1 sierpnia 1996 roku101. Prezydent zwracał uwagę, że ustawa może naruszać wolność słowa, prawo do informacji i niezawisłość mediów, a niebezpieczeństwo kryje się w formie głosowania nad powoływaniem członków tworzonego na mocy tej ustawy organu, którego celem jest posiadanie wielu uprawnień w dziedzinie mediów elektronicznych – Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji (KRRiTV 1996)102, mającej

98 W Polsce ustawy nie stosuje się do programu rozprowadzanego w sieci kablowej, jeżeli liczba indywidualnych odbiorców nie przekracza 250 (Ustawa z dnia 29 grudnia 1992 roku o radiofonii i telewizji, op.cit., art. 2, 3). 99 Закон за далекосъобщенията z 1998 roku, op.cit. 100 Zgodnie z Konstytucją, ustawy w Bułgarii przyjmuje się w 2 głosowaniach na oddzielnych posiedzeniach Zgromadzenia Narodowego, choć w drodze wyjątku Zgromadzenie Narodowe może zdecydować, aby oba głosowania odbyły się na jednym posiedzeniu (Konstytucja 1991, art. 88 ust. 1), a inne akty przyjmuje się w jednym głosowaniu (Konstytucja 1991, art. 88 ust. 2). Przegłoso- wane akty publikuje się w gazecie „Dărzhaven Vestnik” nie później niż do 15 dni od ich przyjęcia (Konstytucja 1991, art. 88 ust. 3; art. 12 Prawa o „Dărzhaven vestnik” [Закон за „Държавен Вестник”, DV nr 89, 6 października 1995]). Закон за нормативните актове, DV nr 27, 3 kwietnia 1973; zm. DV nr 65, 21 lipca 1995; uzup. DV nr 55, 17 czerwca 2003; zm. DV nr 46, 12 czerwca 2007. 101 Zgodnie z konstytucją, prezydent może z umotywowaniem zwrócić ustawę w terminie okre- ślonym w art. 88 ust. 3 konstytucji (nie później niż na 5 dni) do nowego rozpatrzenia, czego nie można mu odmówić (Konstytucja 1991, art. 101). 102 Ukaz prezydenta nr 271 z 1 sierpnia 1996 roku, DV nr 68, 1996. Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej 323 stać na straży konstytucyjnie gwarantowanych: wolności słowa, prawa do informacji, interesu publicznego i ponadpartyjności mediów państwowych103. Specyficzna zabawa w kotka i myszkę władzy ustawodawczej z Sądem Kon- stytucyjnym powodowała, że po miesiącu, czyli 5 października 1996 roku, Zgromadzenie Narodowe ponownie przegłosowało Prawo o radiu i telewizji bez żadnych zmian104. Opublikowano je 10 września 1996 roku i weszło w życie po 3 dniach od ukazania się drukiem105. Dwa tygodnie później grupa deputowanych z SDS i Prokurator Generalny wysłali do Sądu Konstytucyjnego 2 niezależne od siebie zapytania, czy treść ustawy jest zgodna z konstytucją. W orzeczeniu SK 21/1996 z 14 listopada 1996 roku sąd wskazał jako niezgodne z konstytucją kilkanaście przepisów Prawa o radiu i telewizji, a w kilku innych orzeczeniach uznał bezprawność podejmowanych na podstawie tej ustawy decyzji. Ta próba regulacji rynku medialnego, a zwłaszcza jej niezgodność z konsty- tucją w interpretacji Sądu Konstytucyjnego, wywołała szerokie echo w mediach zarówno państwowych jak i prywatnych. Potęgowały je dodatkowo czystki kadrowe przeprowadzane przez Radę Ministrów na jej podstawie w BTV i BR (szczególnie w stacjach Hristo Botev i Horizont). To z kolei stało się przyczyną, z jednej strony – zamieszania i rozgardiaszu w mediach państwowych, a z drugiej – odgrzania sporów o zakres kompetencji w sferze medialnej między wła- dzą ustawodawczą a wykonawczą. Po orzeczeniu Sądu Konstytucyjnego regulacje sfery medialnej w Bułgarii wróciły do stanu wyjściowego – tymczasowych rozwiązań z lat 1991–1992, choć z pewnymi, nie bez znaczenia, koncepcjami systemowymi oraz wykładnią, czym są media i jaką rolę pełnią w systemie politycznym kraju. W orzeczeniu SK 21/1996, w związku z art. 9 PRiTV z 1996 roku dotyczą- cym tworzenia i składu KRRiTV, sąd wyjaśnił, że wolność środków masowej informacji jest funkcjonalnie związana z pluralizmem politycznym, a ten nie jest możliwy tam, gdzie brakuje równości w możliwościach wyrażania i wymiany idei, poglądów i informacji, w uczestnictwie w normalnym demokratycznym dyskursie106.

103 Konstytucja 1991, art. 39 ust. 1; art. 11 ust. 4. 104 Чолаков Радомир, 2000, Право на радио- и телевизионните организации в България, op.cit., s. 61. 105 Закон за радиото и телевизията, DV nr 77, 1996. 106 „Wolność środków masowej informacji jest funkcjonalnie związana z pluralizmem politycznym. Pluralizm polityczny nie jest możliwy tam, gdzie brakuje równości w możliwościach wyrażania i wymiany idei, poglądów i informacji, w uczestnictwie w normalnym demokratycznym dyskursie. Ważną konstytucyjną gwarancją normalnego urzeczywistnienia demokratycznego dyskursu na bazie pluralizmu politycznego jest zasada politycznej neutralności przy formułowaniu niezależnych organów. To ona nakazuje, by nie dopuszczać do sytuacji, w której jedna bądź więcej politycznych sił instytucjonalizowałaby swoją przewagę w KRRiTV, a poprzez nią i w kierow- nictwie BR i BTV” (SK 21/1996). 324 Władza i media w Bułgarii

Sąd wyraził podobne do prezydenckich zastrzeżenia, że tworzona mocą ustawy KRRiTV znajdzie się pod zbyt silnym wpływem partii politycznych posiadających większość w parlamencie. Zgodnie z ustawą, Krajową Radę Radiofonii i Telewizji pomyślano jako organ kolegialny złożony z 11 osób: 7 powoływanych przez Zgromadzenie Naro- dowe, a po 2 przez Zgromadzenie Narodowe na wniosek Prezydenta i Prezesa Rady Ministrów. Przy czym gdyby ich wnioskowane kandydatury dwukrotnie odrzucono, Prezydent i Prezes Rady Ministrów mieli prawo wyznaczyć swych kandydatów w KRRiTV bez trzeciego głosowania w parlamencie107. Kadencję omawianego organu przewidziano na 6 lat i obwarowano zapisem, że można ją przerwać tylko w razie śmierci bądź pełnej niedyspozycji do wykonywania obowiązków. KRRiTV, zgodnie z PRiTV z 1996 roku, miała podej- mować decyzje zwykłą większością głosów członków obecnych na danym posiedzeniu. Jak łatwo zauważyć, sfera medialna pozostała pod kontrolą dominujących w parlamencie partii politycznych. Siedmiu kandydatów wyznaczał parlament, przy czym tylko o 2 wnioskował prezydent i 2 premier, co realnie również wzmacniało partie większościowe w parlamencie. Podobnie przyjęty w ustawie system głosowania zwykłą większością głosów członków KRRiTV obecnych na danym posiedzeniu silnie uzależniał media od władzy politycznej. Sąd nie wskazał, w jaki sposób powinna być kształtowana KRRiTV, zazna- czając, że jest to poza jego kompetencjami, ale zwrócił uwagę, że „zachowanie zasad politycznej neutralności w tworzeniu i funkcjonowaniu KRRiTV ma de- cydujące znaczenie w kwestii niezgodności z konstytucją tego prawa”108. Warto podkreślić, że w PRiTV z 1996 roku kompetencje KRRiTV zakreślo- no szeroko, ale nie ostro. Najważniejsze z nich zawarto w art. 15 i dawały one KRRiTV prawo do: 1) kontroli działalności nadawców radiowych i telewizyjnych w kwestii stosowania przepisów tego prawa; 2) składania propozycji sankcji prawnych w razie ich naruszania; 3) dokonywania wyboru i zwalniania z funkcji dyrektorów generalnych i członków Rad Programowych BR i BTV; 4) opiniowania wniosków o licencję; 5) kontrolowania działalności nadawców po względem zgodności z zakresem otrzymanych licencji; 6) opiniowania pro- jektów aktów normatywnych w zakresie porozumień międzynarodowych doty- zących sfery medialnej109. W stosunku do Międzyresortowego Komitetu do spraw Poczty i Telekomu- nikacji przepisy nakładały obowiązek przedstawiania KRRiTV wolnych często- tliwości radiowych. W związku z orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności PRiTV z konstytucją państwowe media elektroniczne pozostawiono formalnie

107 PRiTV 1996, art. 9 ust. 1–2. 108 SK 21/1996. 109 PRiTV 1996, art. 15. Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej 325 pod kontrolą parlamentu, aż do faktycznych demokratycznych zmian w kraju, które zapoczątkowano w 1997 roku110. Należy dodać, że w orzeczeniu SK 7/1996 po raz pierwszy w historii Bułga- rii sąd dawał definicję takich terminów, jak: „wolność opinii”, „wolność me- diów”, „prawo do informacji”, i nazwał media „środkiem i czynnikiem kształ- towania opinii publicznej” oraz nakazał ustawodawcy rozdzielenie mediów od państwa. Z kolei w orzeczeniu SK 21/1996 sąd stwierdził, że „wolność środków masowej informacji jest funkcjonalnie związana z pluralizmem politycznym” i nakazał, by nie dopuścić do sytuacji, w której „jedna bądź więcej politycznych sił instytucjonalizowałaby swoją przewagę w KRRiTV, a poprzez nią i w kie- rownictwie BR i BTV”111. Rodzi się oczywiste pytanie: dlaczego bułgarski Sąd Konstytucyjny tak póź- no zwrócił uwagę na polityczne skrępowanie mediów? Pierwsza nasuwająca się odpowiedź nie jest jednak już tak oczywista. Wydaje się, że problem tkwił w treści samej konstytucji112. Ona zresztą też stała się pierwszym punktem zapo- rowym przy opracowywaniu nowego Prawa o radiu i telewizji, które wprowadzono w życie w 1998 roku. W procesie opracowywania nowej ustawy należało wziąć pod uwagę wytyczne, które jasno wyraził Sąd Konstytucyjny w orzeczeniach: SK 16/1995, SK 24/1995, SK 7/1996, SK 21/1996 oraz SK 17/1997. I tak orzeczenie SK 16/1995 z 19 września 1995 roku113 dotyczyło zapytania Prokuratora Generalnego, czy art. 13 Tymczasowego statutu BR i BTV114 nie jest sprzeczny z konstytucją115, bowiem prawo swobodnego dostępu do mediów publicznych posiada w nim władza ustawodawcza i wykonawcza, a nie ma go władza sądownicza.

110 Чолаков Радомир, 2000, Право на радио- и телевизионните организации в България, op.cit., s. 99. 111 SK 21/1996. 112 Czytając bułgarską konstytucję, odnosi się wrażenie, że została ona napisana na kolanie, na szybko, bez przemyślenia i pod dyktatem starego sposobu myślenia o państwie, prawie, obywatelu i mediach. Znalazł się w niej istotny dla systemu demokratycznego trójpodział władzy, ale i mało przejrzyste rozdzielenie kompetencji pomiędzy tymi instytucjami. Konstytucję przyjęto bez szcze- gólnej debaty publicznej, przy dominacji „świeżo byłych komunistów” w konstytuancie, w atmosferze bojkotu ugrupowań demokratycznych i grup etnicznych, których prawa zdawały się nie być w pełni zapewnione. Dlatego w lekturze przypomina ona bardziej jakby zapis ustaleń Okrągłego Stołu, doraźnych rozwiązań dla początku transformacji systemowej, przy zachowaniu wielu starych rozwiązań systemowych, niż zbiór klarownie wyłożonych praw podstawowych. 113 Решение № 16 на Конституционния съд от 1996 г., DV nr 86, 1995. 114 Временният статут на БНР и БНТ z 22 grudnia 1990 roku. Gwarantujе nieskrępowany dostęp do telewizji i radia prezydentowi, premierowi, przewodniczącemu parlamentu oraz liderom partii parlamentarnych. 115 „Każdy ma prawo szukać, otrzymywać i rozpowszechniać informację. Korzystanie z tego prawa nie może być skierowane przeciwko prawom i dobremu imieniu innych obywateli, jak też przeciwko bezpieczeństwu narodowemu, porządkowi publicznemu, zdrowiu i moralności” (Kon- stytucja 1991, art. 41 ust. 1). 326 Władza i media w Bułgarii

Sąd stwierdził, że zgodnie z art. 40 ust. 1 konstytucji władza państwowa nie ma prawa ingerować w pracę środków masowego komunikowania, a BR i BTV, choć rzeczywiście są państwowymi osobami prawnymi, to jednak nie są organami władzy wykonawczej, posiadają własne struktury i budżety, i kontrola parlamentu nad władzą wykonawczą nie obejmuje kontroli nad BR i BTV. Ponadto sąd uznał, że postrzega wielkie zagrożenie w kompetencjach Stałej Komisji do spraw Radia i Telewizji w Zgromadzeniu Narodowym uprawnionej do obsadzania stanowisk dyrektorów generalnych BR i BTV, przez co ma ona zbyt duży wpływ na ich działalność. Za sprzeczne z konstytucyjną wolnością mediów sąd uznał prawo Komisji do „regularnego wysłuchiwania” dyrektorów BR i BTV, jak też wyrażania opinii o schemacie programowym, strukturze czy finansach tych instytucji medial- nych116. Z mocy tego samego orzeczenia ustawodawca musiał wziąć po uwagę w nowych regulacjach oddzielenie mediów od partii politycznych, organów władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, zagwarantować ich samo- dzielność organizacyjną, finansową i programową oraz wyprowadzić wybór dyrektorów generalnych BR i BTV – najlepiej na mocy konkursu – z parlamentu do organu niezależnego politycznie. W orzeczeniu SK 24/1995117 Sąd Konstytucyjny, na zapytanie Prokuratora Generalnego, potwierdził swoje stanowisko zawarte w orzeczeniu SK 16/1995. Powstało ono w odpowiedzi na wprowadzenie zmian w Tymczasowym Statucie BR i BTV przez Zgromadzenie Narodowe, na sesji 13 października 1995 roku. W nowych regulacjach usiłowano wprowadzić stylistyczne, niezmieniające istoty rzeczy zmiany wobec przepisów uznanych w orzeczeniu SK 16/1995 za sprzeczne z konstytucją. Orzeczenie to w zasadzie wymuszało jeszcze w 1996 roku przygotowanie Prawa o radiu i telewizji, którego wiele przepisów – zwłaszcza dotyczących utrzymania kontroli władzy ustawodawczej i wykonawczej nad mediami, co opisano wyżej – uznano za sprzeczne z konstytucją. Kolejne orzeczenie Sądu Konstytucyjnego, SK 7/1996118, było powodowane żądaniem Prezydenta Republiki, aby sąd dał pełną wykładnię art. 39–41 konstytucji, gwarantujących wolność słowa i swobodę wyrażania opinii119, wolność prasy i zakaz cenzury120 oraz prawo każdego do pozyskiwania, rozpowszechniania i otrzymywania informacji121.

116 Szerzej na ten temat: Чолаков Радомир, 2000, Право на радио- и телевизионните организации в България, op.cit., s. 90–92. 117 Решение № 24 на Конституционния съд от 1995 г. , DV nr 1, 1996. 118 Решение № 7 на Конституционния съд от 4 юни 1996 г. по конституционно дело № 1 от 1996 г., DV nr 55, 28 czerwca 1996. 119 Konstytucja 1991, art. 39. 120 Konstytucja 1991, art. 40. 121 Konstytucja 1991, art. 41. Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej 327

To 60-stronicowe orzeczenie, przedstawione 4 czerwca 1996 roku, opublikowano w gazecie „Dărzhaven Vestnik” nr 55 z dnia 28 czerwca 1996 roku. Za- warto w nim wykładnię praw podstawowych, gwarantowanych w konstytucji (SK 7/1996). Sąd orzekł, że normy Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (Rzym 1950)122 mają priorytet przed prawem krajowym, a jej przepis, mówiący, że „każdy ma prawo do wolności wyrażania opinii, które obejmuje wolność posiadania poglądów oraz otrzymywania i przekazywania informacji i idei bez ingerencji władz publicznych i bez względu na granice państwowe”123, jest zgodny z bułgarską konstytucją. Gwarantowaną w art. 39 Konstytucji RB wolność słowa i wyrażania opinii sąd uznał za prawo podstawowe, „prawo matkę swobody komunikowania”, przyna- leżne zarówno każdemu człowiekowi z osobna, jak i całemu narodowi i poszcze- gólnym grupom społecznym. Prawo to sąd uznał związane z godnością osobistą człowieka i za podstawę przestrzegania zasady pluralizmu politycznego. W wykładni sądu wolność wyrażania opinii jest wartością podstawową, któ- ra jest nie tylko formą wolności pojedynczego człowieka, ale też jest „gwarantowana instytucjonalnie”124. Oznacza to, że państwo ma obowiązek nie tylko bronić praw do wolności słowa i wyrażania opinii, ale też budować „przestrzeń społeczną, w której dokonuje się swobodna wymiana poglądów i tworzy w ten sposób opinię publiczną”125. Tworzenie opinii publicznej dzięki swobodzie wyrażania sądów leży w interesie państwa, ponieważ w taki sposób gwarantuje ono demokratyczne podejmowanie decyzji i daje możliwość demokratycznej kontroli nad władzą wyko- nawczą. Sąd uznał, że 3 konstytucyjne przepisy łączy wspólna problematyka i przede wszystkim należy wyjaśnić treści usystematyzowane w 3 punktach: 1) prawo do swobodnego wyrażania opinii i jej rozpowszechniania, 2) prawo do poszukiwania, otrzymywania i rozpowszechniania informacji, 3) określanie sensu przewidzianych w tekście konstytucji ograniczeń tych praw, czyli tego, kiedy można z tych ograniczeń korzystać126. Sąd dał możliwość wyrażenia swojej opinii na powyższe te tematy w formie pisemnej: władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej, władzy sądowniczej, związkom zawodowym dziennikarzy i organizacjom dziennikarskim, BTV, BR,

122 Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, w Bułgarii – Международен пакт за граждански и политически права – ratyfikowany 23 lipca 1970 roku, w sile od 23 marca 1976 roku. Opublikowany w DV nr 43, 28 maja 1976. W Polsce tekst opublikowany w DzU Nr 38 z 1977 roku, poz. 167, chodzi tu o art. 10. 123 Rzym 1950, art. 10. 124 SK 7/1996. 125 Ibidem. 126 Ibidem. 328 Władza i media w Bułgarii instytucjom naukowym związanym z dziennikarstwem i komunikacją społeczną, instytucjom związanym z prawami człowieka127. Jako strony zainteresowane sąd ukonstytuował: Zgromadzenie Narodowe, Radę Ministrów, prokuratora generalnego, Stowarzyszenie Dziennikarzy Buł- garskich (Съюз на българските журналисти), stowarzyszenie „Obywatelskie Forum Svobodno Slovo” (Граждански форум свободно слово), BTV, BR, BTA, Instytut Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Sofij- skiego (Факултет по журналистика и масова комуникация към СУ „Св. Климент Охридски”). W odpowiedzi na przedstawioną przez sąd możliwość wyrażenia opinii na temat doktryny wolności mediów swoje stanowiska przedstawiły: 1) Zgroma- dzenie Narodowe, 2) Pokurator Gneralny, 3) Związek Dziennikarzy Bułgar- skich, 4) stowarzyszenie „Obywatelskie Forum Svobodno Slovo”, 5) BR, 6) BTV, 7) Instytut Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Sofijskiego128. Wykładnię przygotował sędzia Sądu Konstytucyjnego Aleksandăr Araba- dzhiev (Александър Арабаджиев, 1949–). Ze strony Zgromadzenia Narodowego Stała Komisja do spraw Mediów nie zabierała głosu, a swoje stanowisko zaprezentowała jedynie Stała Komisja do spraw Praw Człowieka i Wyznań Wiary (Постоянна парламентарна комисия по правата на човека и вероизповеданията), stwierdzając, że: wolność środków masowego przekazu posiada 2 wymiary: wolność od ingerencji ze strony państwa pod postacią jego organów w relacjonowaniu faktów i wydarzeń, oraz wol- ność dziennikarzy w danym środku informacji masowej, aby mogli swobodnie wyrażać swoje opinie, zgodnie z charakterem, celami i polityką danych mediów129. Stała Komisja Parlamentarna przyjęła koncepcję wolności mediów prywatnych, ale podległości parlamentowi mediów publicznych130. Odpowiedzi na pytania dotyczące: prawa do swobodnego wyrażania opinii i jej rozpowszechniania, prawa do poszukiwania, otrzymywania i rozpowszech-

127 Ibidem. 128 Ibidem. 129 Ibidem. 130 Wykładnia stałej Komisji Parlamentarnej do spraw Praw Człowieka i Wyznań Wiary brzmiała następująco: „Gdy media są prywatne, żaden organ państwowy nie może ingerować w ich pracę, а gdy są państwowe (a takimi są BTV, BR i BTA) – prawo do wytyczania ich polityki po- siadają jedynie ich własne organa kierownicze, ponoszące odpowiedzialność przed organem, który je wybrał (Zgromadzeniem Narodowym – przyp. aut.). Prawo dziennikarzy do swobodnego wyra- żania swoich opinii musi być zgodne z charakterem, celami i polityką danych mediów: gdyby były one prywatne, a opinia dziennikarza nie pokrywałaby się z punktem widzenia właściciela, to miał- by on swobodę wyrażenia swej opinii w innych mediach i odejścia z mediów, z którymi mu nie po drodze. To samo dotyczy dziennikarzy mediów państwowych, których opinia odbiega od celów i polityki, określonych przez kierownictwo mediów. W tym wypadku mają oni otwartą możliwość, by odejść, aby zachować swoją całą swobodę opinii, а kierownictwo ma prawo zwolnić ich z pracy, jeśli prowadzą swoją politykę, niezgodną z polityką mediów, którymi kierują” (SK 7/1996). Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej 329 niania informacji oraz określania sensu przewidzianych w tekście konstytucji ograniczeń tych praw udzielił Prokurator Generalny, stwierdzając między innymi, że prawa człowieka, w tym prawo do informacji, są zasadą najwyższą i niedopuszczalne jest wykorzystywanie przepisów konstytucji do ich łamania131. Związek Dziennikarzy Bułgarskich stanął na stanowisku, że wolność słowa i wypowiedzi musi stać się stałą normą, potwierdzoną w kolejnej ustawie, która ureguluje funkcjonowanie informacji w społeczeństwie, jak też w ustawie o mediach elektronicznych. Co więcej – zdaniem związku – w ustawach tych powinno się maksymalnie szeroko określić wolność słowa i wyrażania opinii, która obej- mowałoby proces „dla mediów”, „w mediach” i „poprzez media”, jak też zobo- wiązanie państwa do udostępniania społeczeństwu informacji publicznej132. Stanowisko Stowarzyszenia „Obywatelskie Forum Svobodno Slovo”, wyra- żone w tej kwestii, pokrywało się ze stanowiskiem Związku Dziennikarzy Buł- garskich, ale stwierdzono w nim wprost, że w kraju narasta kontrola polityczna mediów i jest to sprzeczne z zasadami demokracji, a realna demokracja jest niemożliwa bez dobrze poinformowanej opinii publicznej, bez prawa swobodnego dostępu do informacji i bez niezależnych od władzy politycznej elektronicznych i drukowanych mediów133. Odnośnie do mediów elektronicznych stanowiących własność Skarbu Pań- stwa (BTV i BR) Stowarzyszenie wyraziło opinię o konieczności przekształce- nia ich tak, aby otrzymały status mediów publicznych, w sensie przyjętym w demokratycznych krajach europejskich. Organa państwa powinny uczestniczyć w rozdziale eteru (...) jedynie z punktu widzenia jego technicznych ograniczeń jako zasobu naturalnego, ale bez prawa narzucania ograniczeń, co do działalności, innych niż ogólnie przyjęte134.

131 Sąd orzekł, że: „Konstytucja Republiki Bułgarii utwierdza jako zasadę najwyższą prawa człowieka i gwarancje ich ochrony” i uznał, iż „niedopuszczalne jest wykorzystywanie przepisów art. 39 ust. 1 Konstytucji do łamania praw, które są gwarantowane przez Konstytucję i prawo kraju, jak też dokumenty międzynarodowe, które są częścią prawa wewnętrznego (...); Sąd przyjął, że zapisane w art. 40 ust. 1 Konstytucji wolność druku i innych środków masowego informowania dotyczą niedopuszczalności cenzury oraz prawa poszukiwania, otrzymywania i rozpowszechniania informacji (SK 7/1996). 132 SK 7/1996. 133 Stanowisko Stowarzyszenia „Obywatelskie Forum Svobodno Slovo” wyrażało się w sło- wach: „W kraju istnieje niepodlegająca wątpliwościom bezpośrednia kontrola polityczna państwo- wych mediów elektronicznych (jak też prywatnych mediów elektronicznych i prywatnej prasy drukowanej (...). Realna demokracja jest niemożliwa bez dobrze poinformowanej opinii publicznej, bez prawa swobodnego dostępu do informacji i bez niezależnych od władzy elektronicznych i drukowanych mediów (...). Wolność słowa ma też bezpośredni związek z innymi podstawowymi wolnościami obywatelskimi, a szczególnie z prawami i wolnością kulturalnych, politycznych, etnicznych, religijnych i innych mniejszości, które nie mogą wyrazić swej woli przez zwykłą więk- szość”. W tym sensie naruszanie prawa do wolności słowa nie tylko narusza literę art. 39, 40 i 41 konstytucji, ale i ducha ustawy zasadniczej (SK 7/1996). 134 SK 7/1996. 330 Władza i media w Bułgarii

Z punktu widzenia tej wykładni stowarzyszenie skrytykowało istniejący w kraju reżim licencyjny, w tym ustawę Prawo o koncesjach, co do której wskazało, że stoi ona w sprzeczności z art. 39, 40 i 41 konstytucji. Stanowisko stowarzyszenia zawiera też propozycję definicji terminu „cenzura”, określonego jako „bezprawna ingerencja organów państwowych w środkach masowej informacji”, a przez zgodną z prawem ingerencję rozumie ograniczenia, opierające się na art. 39, 40 i 41 konstytucji135. Stowarzyszenie skrytykowało też istniejący reżim koncesyjny i stwierdziło, że prawo swobodnego rozpowszechniania informacji elektroniczną drogą inną niż rozsiewcza powinno podlegać takim samym regulacjom, jak wydań drukowanych. Z tego też względu sama koncepcja koncesjonowania telewizji kablowej zawiera w sobie kontrolę programową i jest naruszeniem 3 konstytucyjnych artykułów, przedmiotu wykładni. Do przedstawionego stanowiska stowarzyszenie dołączyło pakiet międzyna- rodowych standardów ochrony wolności słowa, przygotowanych specjalnie na jego zamówienie przez międzynarodowy wydział prawny do spraw praw czło- wieka INTERIGHTS136, z siedzibą w Londynie. W stanowisku BTV podkreślono znaczący społeczny (i naukowy) interes wykładni wolności w komunikowaniu społecznym, gdzie jednocześnie wskazano zagrożenia płynące z wielkości i głębokości problemu oraz z jego globalnego znaczenia. Zauważono, że taką wykładnię „należy dać w szerokim socjalnym, kulturalnym i kulturowo-antropologicznym kontekście”137, oraz że w tym sensie rezultaty interpretacji nie mogą być końcowe, ani dane en gros, „bowiem doty- czą one spraw publicznych”138. Zdaniem BTV, odpowiedź na pytanie „Czym jest wolność słowa?” może być albo abstrakcyjno-filozoficzna, albo adresowana do określonych, konkretnych przypadków. I dlatego proponuje się, aby w interpretacji nie podchodzić do danych przepisów jako do zamkniętych tekstów, lecz jako do zapisów, których zawartość jest szersza od wypływającego z nich dosłownego znaczenia. W związku z obiektywnym niedostatkiem częstotliwości radiowych wskazano 2 (przykładowe) możliwe prawnie rozwiązania. Według 1. – koncesjonowania stacji radiowych i telewizyjnych można dokonać według sposobu, który gwarantuje korzystanie z danych praw w ich (stacji) całokształcie. Według 2. – ten sam cel osiąga się przez reglamentowanie odpowiedniej działalności programowej dla każdego z mediów elektronicznych z osobna, co jednak może się okazać ograniczeniem wolności mediów według art. 40 ust. 1 konstytucji. BTV wskazuje na nieprecyzyjne sformułowania zawarte w kodeksach i przepisach prawnych, powodujące luz interpretacyjny, gdzie ten sam „czyn medialny” może być różnie interpretowany, bądź jako „wezwanie do dokonania

135 Ibidem. 136 The International Centre for the Legal Protection of Human Rights. 137 SK 7/1996. 138 Ibidem. Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej 331 przestępstwa czy przemocy wobec człowieka”, bądź jako „wyrażenie o nim opinii”139. BTV zaproponowała wyszczególnienie różnic pod względem wartości róż- nych kategorii opinii („politycznie relewantnej” i „zwykłej”), i stąd – różny stopień ich ochrony. Analiza prawa pracowników mediów do swobodnego wy- rażania i rozpowszechniania opinii, jak też prawnego położenia dziennikarzy w mediach państwowych i prywatnych, z punktu widzenia prawa właściciela mediów do określania polityki dopuszczalnej swobodą przedsiębiorczości, roz- mijają się z przepisami art. 6 ust. 2 konstytucji140 o równości wobec prawa. W związku ze sformułowaniem art. 40 ust. 1 konstytucji BTV stawia pytanie o dopuszczalną granicę ingerencji państwa, w tym również w kwestii zawartości programowej. W całości stanowisko BTV można sprowadzić do następującego wywodu: 1) przepisy nie dają wyczerpującej wykładni dla spektrum problemów związa- nych z wolnością komunikowania obywateli; 2) ustawodawca, a szczególnie organa tworzące prawo, mają prawo i obowiązek sprecyzować zakres tych wol- ności; 3) wskazane organa we wszystkich przypadkach powinny za punkt wyj- ścia przyjąć prymat wolności opinii, mediów i informacji w hierarchizowaniu wartości społecznych; 4) wszelką ingerencję w chronioną sferę tych wolności, wszelki akt normatywny albo działanie ze strony państwa lub osób trzecich, które wprost, albo pośrednio naruszałyby, albo ograniczały korzystanie z tych wolności, należałoby uznać za sprzeczne z konstytucją141. Stanowisko BR wyraża się w przekonaniu o istotnym znaczeniu wolności druku i pozostałych środków masowego przekazu dla każdego demokratycznego społeczeństwa. Wskazuje się w nim na niektóre postanowienia zapisane w Tym- czasowym statucie BTV i BR, dotyczące swobody słowa oraz możliwe, na podstawie tych przepisów, praktyczne działania, poprzez które może się przejawić cenzura. Z kolei w stanowisku przedstawionym przez Wydział Dziennikarstwa i Ko- munikacji Społecznej Uniwersytetu im. Świętego Klementa Ochrydzkiego w Sofii przedstawiono pokrótce historię kształtowania się i rozwoju zasad wol- ności słowa i druku, aby podkreślić, że w pytaniu tym chodzi o dobro uniwer- salne, o prawa i obowiązki, które nie mogą zostać odebrane. Wydział Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej wyjaśniał, że społeczeń- stwo delegowało swe prawa do informacji i do debaty publicznej o działalności 3 władz na dziennikarzy. Tym samym zostali oni zobowiązani do profesjonalnego – w imieniu społeczeństwa i dla dobra społecznego – zbierania, porządko- wania i rozpowszechniania informacji. To delegowanie praw i obowiązków obarcza dziennikarza zobowiązaniem publicznym, że będzie korzystał z prawa swobodnej wypowiedzi.

139 Ibidem. 140 Wszyscy obywatele są równi wobec prawa (Konstytucja 1991, art. 6 ust. 2). 141 SK 7/1996. 332 Władza i media w Bułgarii

W dokumencie zauważa się, że przy formułowaniu praw i ograniczeń teksty 3 artykułów konstytucyjnych, przedmiot wykładni, korespondują wprost z przyjętymi przez Bułgarię Europejską Konwencją o Ochronie Praw Czło- wieka i Podstawowych Wolności142 (art. 10), jak też Międzynarodowym Pak- tem o Prawach Obywatelskich i Politycznych (art. 19), gdzie wolność wyraża- nia opinii uznaje się za podstawę pluralizmu i wymiany idei oraz opinii, i w tym sensie art. 39 konstytucji można uznać za gwarant demokratycznego społeczeństwa. W związku ze sformułowaniem przepisu zawartego w art. 39 ust. 2 konstytucji: „nawoływanie do wrogości albo przemocy wobec człowieka”, podkreślono, że „tylko wyrażone wprost i kategoryczne twierdzenia nadają informacji charakter nawoływania do przemocy bądź pobudzania do działania, obejmującego przewidziany przez ustawodawcę czyn przestępczy”143, i w tym sensie samego faktu podawania informacji nie można rozpatrywać jako dokonania wskazanego czynu przestępczego. Reasumując, w opinii Instytutu Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Sofijskiego, faktu wyboru tematu i obiektu informacji nie można łączyć z jego możliwym socjalnym skutkiem. Dlatego też hipotetyczna „zmowa na recipienta” nie może być podstawą do wstrzymania informacji albo wprowadzania w niej zmian. Według stanowiska Wydziału Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Sofijskiego, art. 40 konstytucji jest logicznie powiązany z art. 39, głoszącym, że indywidualne prawo człowieka do swobody wypowiedzi instytu- cjonalizuje się poprzez media. Wolność mediów – w opinii Wydziału Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej – w istocie rzeczy należy do właściciela praw, czyli obywatela, i jest zinstytucjonalizowanym prawem publicznym, wywodzącym się od prawa człowieka do wyrażania opinii. Autonomia mediów (czwarta władza) dystansuje je od innych centrów władzy, co jest warunkiem demokracji, i łączy się z raktycznym delegowaniem tych praw na dziennikarzy. W dalszej części omawianego stanowiska znajdujemy między innymi kilka definicji pojęcia „cenzura”. Ponadto Instytut Dziennikarstwa w związku z wykładnią art. 40 ust. 2 konstytucji zwraca uwagę, że konstytucyjny ustawodawca odebrał wła- dzy wykonawczej możliwość bycia arbitrem dla „dobra” i „zła” w sferze wol- ności słowa, a prawo oceny, co jest dobre, a co złe, przekazał niezależnej wła- dzy sądowniczej. Z powodu tego konstytucyjnego ograniczenia prerogatyw władzy wykonawczej odmowa dziennikarzowi dostępu do istotnej z punktu widzenia społecznego informacji, która nie jest specjalnie chroniona prawem, jest formą przywłasz-

142 W Bułgarii: Европейска конвенция за защита на правата на човека и основните свободи, DV nr 80, 2 października 1992, zm. DV nr 137, 20 listopada 1998; w Polsce – tekst: DzU Nr 61 z 1993 roku, poz. 284–285. 143 Konstytucja 1991, art. 39 ust. 2. Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej 333 czenia podstawowych własności narodu, które są niepodzielną częścią jego suwerenności, i tym samym narusza art. 1 ust. 3 konstytucji144. Sąd Konstytucyjny przyjął, że „wolność słowa jest jedną z fundamentalnych podstaw, na których buduje się demokratyczne społeczeństwo; jest ona jednym z podstawowych warunków rozwoju tego społeczeństwa, jak i rozwoju każdego człowieka”145. Prawo do swobodnego wyrażania opinii sąd zrównał z prawem uczestnictwa w procesie demokratycznym i wywiódł, że: przedstawianie informacji i idei dotyczących problemów ważnych z punktu widzenia interesu publicznego to nie tylko prawo, ale i obowiązek mediów masowych, wynikający z prawa społe- czeństwa do ich otrzymywania. Media w taki sposób bowiem udostępniają spo- łeczeństwu narzędzia do odkrywania i porównywania różnych opinii podmiotów uczestniczących w debacie politycznej146. Jednocześnie, wraz z ochroną wolności politycznej, kwestię prawa do swobodnego wyrażania opinii sąd usytuował w szerszym kontekście prawa człowie- ka do komunikowania. W stosunku do różnego pojmowania praw mediów pań- stwowych i prywatnych sąd orzekł, że nie można wobec nich czynić rozróżnie- nia, bowiem wolność komunikowania obejmuje wszystkie jego środki, a media pełnią istotne funkcje w zakresie publicznego obiegu informacyjnego: Wolność środków masowego przekazu i zakaz cenzury dotyczy wszystkich mediów, i nikt w tym względzie nie może cieszyć się szczególnymi przywilejami, które by go od- różniały od innych (...). Konstytucja gwarantuje każdemu prawo do poszukiwania, otrzymywania i rozprzestrzeniania informacji. Nosicielami tych praw są w takim samym stopniu jednostki indywidualne, jak i społeczeństwo jako całość. I to jest prawo podstawowe – prawo matka wszystkich pozostałych praw komunikowania147. Wolność mediów elektronicznych, rozpatrywanych jako instytucje, jest funkcjonalnie związana z przepisami art. 39 ust. 1 konstytucji, jak również prawem do szukania, otrzymywania i rozpowszechniania informacji – zgodnie z art. 41 ust. 1 konstytucji. Ta funkcjonalna zależność i powiązanie nadają w znacznym stopniu „obsługujący” charakter rozpatrywanej wolności. Sposób powoływania odpowiednich zarządzających bądź nadzorczych ciał, w stosunku do mediów, z definicji musi być chroniony przed wpływem organów państwowych, podmiotów politycznych lub kierujących się własnym interesem (korporacyjnym, grupą interesu itp.). Sąd uznał, że przepisy art. 39, 40 i 41 Konstytucji Republiki Bułgarii gwa- rantują jako podstawowe prawa człowieka: prawo do swobodnego wyrażania

144 „Bułgaria jest republiką parlamentarną” (Konstytucja 1991, art. 1 ust. 1). „Cała władza pań- stwowa wywodzi się od narodu. Urzeczywistnia się ona przez niego bezpośrednio i przez organy, przewidziane w tej Konstytucji” (Konstytucja 1991, art. 1 ust. 2). „Żadna część narodu, partia polityczna czy inna organizacja, instytucja państwa bądź pojedynczy człowiek nie może przy- właszczać sobie urzeczywistnienia suwerenności narodowej” (Konstytucja 1991, art. 1 ust. 3). 145 SK 7/1996. 146 Ibidem. 147 Ibidem. 334 Władza i media w Bułgarii i rozpowszechniania opinii oraz prawo do szukania, otrzymywania i rozpowszechniania informacji, i niczym nie mogą być one ograniczane. Pierwszy raz w historii kraju od uchwalenia demokratycznej konstytucji władza bułgarska zwróciła się do narodu o wyrażenie opinii w sprawach o waż- nym znaczeniu społecznym i tę opinię otrzymała. Fakt, iż była to władza są- downicza, chroniąca konstytucję, nadawał orzeczeniu największe znaczenie. Tym samym w zabawach w kotka i myszkę parlamentu i Rady Ministrów z prezydentem i władzą sądowniczą te pierwsze, po drastycznej krytyce prokuratury generalnej, mediów państwowych, środowisk medialnych i organizacji pozarządowych, utraciły legitymację dla działań w sferze medialnej. Nie udało się władzy ustawodawczej, która kontrolowała w Bułgarii pań- stwowe media elektroniczne po upadku komunizmu, wprowadzić podwójnych standardów dla mediów prywatnych i publicznych w kwestii wolności wyraża- nia i rozpowszechniania opinii. Nie powiódł się też plan traktowania jako wła- sności państwa mediów państwowych, które miałyby się stać tubą propagando- wą większościowych ugrupowań w Zgromadzeniu Narodowym. Wytyczne Sądu Konstytucyjnego w tym zakresie określono jednoznacznie: media państwowe powinny się stać mediami publicznymi w pełnym zakresie, a organ sprawujący nad nimi nadzór w imieniu społecznym powinien być nie- zależny od organów państwa, partii politycznych czy grup interesu. Cytowane wyżej orzeczenie nr 7/1996 Sądu Konstytucyjnego148 miało przynajmniej 3 wymiary. Pierwszy – nakazujący ustawodawcy opracowanie takiego prawa, w którym byłaby gwarantowana pełna niezawisłość mediów w wyrażaniu opinii i informacji (w granicach informacji niekwalifikowanej jako chroniona), bowiem peł- nią one ważną funkcję społeczną w demokratycznym państwie, umożliwiając wymianę myśli i poglądów. Gwarantowano by też kontrolę władzy przez społe- czeństwo, które posiada suwerenne prawa nie tylko do poszukiwania, otrzymywania i rozpowszechniania informacji, ale przede wszystkim do wiedzy – i to zapisano w konstytucji i ponownie zagwarantowano przez Sąd Konstytucyjny. Drugi ważny wymiar można odnieść do tego, że sąd wysłuchał opinii wszystkich zainteresowanych i tym samym zobowiązał ich do pomocy w poszukiwaniu instytucjonalnych rozwiązań dla doktryny wolności mediów w Bułgarii. Trzeci ważny wymiar należy łączyć z tym, że w 1997 roku, po upadku reżi- mu Videnova, po raz pierwszy w historii kraju władza ustawodawcza starała się wsłuchać w głos narodu i znaleźć takie rozwiązania instytucjonalne, by zapew- nić wolność mediom. Należy zatem stwierdzić, że system medialny Bułgarii, który powstał w 1998 roku, stworzono z uwzględnieniem głosu opinii publicznej, z jej inicjatywy, według jej pomysłów, w jej interesie i na jej własną odpowiedzialność.

148 Решение № 7 на Конституционния съд от 1996 г. от 4 юни 1996 г., op.cit. Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej 335

9.3.2. Debata publiczna o doktrynie wolności mediów

Proces negocjowania znaczeń wolności mediów w sferze publicznej trwał w Bułgarii 2 lata i brały w nim udział szerokie krągi społeczne, specjaliści krajowi i zagraniczni, rodzime i obce organizacje działające na rzecz demokracji, związki i stowarzyszenia zawodowe, instytucje medialne oraz środowiska naukowe, a także dziennikarze i publicyści, profesjonalni i z przypadku. Rozległa debata publiczna, jako istniejące w sferze publicznej wypowiedzi o doktrynie wolności mediów, w ostatnich latach lata minionego wieku spowo- dowała w Bułgarii wysyp publicystycznej i naukowej literatury na temat mediów. Podejmowano w niej takie zagadnienia, jak: wolność słowa, swoboda wypowiedzi, rozwiązania instytucjonalne dla mediów państwowych i prywatnych, publicznych i komercyjnych oraz dyskurs medialny, ujmowany jako zbiór istniejących w sferze publicznej wypowiedzi na temat mediów i ich odniesień do sfery władzy (a nade wszystko władzy do sfery mediów), czyli szeroko pojętej polityki. Czegóż się nie doszukiwano. Sięgano po wzorce z Ameryki Północnej i Po- łudniowej, z Azji, Eurazji, krajów europejskich, a nawet z Afryki. W niektórych publikacjach stwierdzano, że system medialny Bułgarii jest najgorszy na świe- cie, w innych podnoszono się na duchu, bo uznano, że w Turkmenistanie czy Dżibuti jest gorzej. Niektórzy w swoich materiałach najbardziej sprośnymi sło- wami wyrażali się o mediach i dziennikarzach149, żądali skrępowania tej publicznej „swołoczy” i na podobieństwo Ivana Vazova twierdzili, że nie można spokojnie patrzeć na media, bo „błoto, kłamstwa i głupoty w nich tylko”150, inni sami, w stylu Baj Gania Aleko Konstantinova, starali się wziąć kierowanie opi- nią publiczną we własne ręce. Ale nie brakowało też poważnych studiów naukowych, zawierających propozycje normatywne oparte na solidnych podstawach teoretycznych, analitycz- nych i porównawczych, postulatów dotyczących doktryny wolności mediów i form praktycznych zastosowań instytucji medialnych w procesie demokratycznej socjalizacji, i te racje w dyspucie przeważyły. Niektóre były skromnym, ale ważnym głosem w dyskusji, inne stawały się tomami wywodów i studiów, jak na przykład Bułgarskie Medioznawstwo (Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиа- публицистика, t. 1–2) – dzieło blisko 2000-stronicowe (sic!)151. Najważniejsze głosy wyrażane w dyspucie o kształtującym się systemie medialnym starały się przedstawiać redakcje periodyków naukowych, takich jak: „Medii i zakoni”152 stowarzyszenia „Forum Obywatelskie Svobodno Slovo”

149 Vestnikar (Вестникар) – dziś pogardliwe określenie dziennikarza. 150 Vazov Ivan, 1900, „Вестникар ли?”, op.cit., s. 188. 151 Милев Симо (red.), 1998, Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапублицистика, Балкан медиа, София, t. 1–2. 152 „Медии и закони. Четвъртата власт. Tримесечно списание за медии”, w tłumaczeniu na język polski: „Media i prawo. Czwarta Władza. Kwartalnik o mediach”. 336 Władza i media w Bułgarii oraz „Demokratichen pregled”153 Stowarzyszenia Rozpowszechniania Wiedzy Liberalnej „Obywatel” (Дружество за разпространение на либерални знания „Гражданин”), jak też biuletyny naukowe Uniwersytetu Sofijskiego, jak: „So- tziologichni problemi” („Социологични проблеми”) Wydziału Socjologii, „Godishnik na Sofiyski Universitet” („Годишник на Софийския университет Св. Климент Охридски. Факултет по журналистика и масова комуникация”) Wydziału Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej oraz „Săvremenno pravo” („Съвременно право”) Wydziału Prawa. Przedstawienie wszystkich głosów tej dyskusji, która toczyła się na łamach periodyków, gazet codziennych, radia, telewizji, w salach konferencyjnych uniwersytetu i NDK154 wykracza, niestety, poza ramy niniejszej pracy. Niemniej jednak główne wątki debaty publicznej zostaną tu omówione. Problemy mediów rozpatrywano z punktu widzenia socjologicznego, kultu- roznawczego, językowego, politologicznego. Główne kierunki dyskusji doty- czyły uprawnień i struktury KRRiTV – organu, który miał sprawować kontrolę nad mediami elektronicznymi, uczestniczyć w przyznawaniu licencji nadawcom radiowym i telewizyjnym, dbać o niezależność finansową i kadrową mediów państwowych, które powinien też przekształcić w media publiczne zarówno pod względem ich funkcji publicznych, programu, jak i zasad finansowania. Zakres stanowisk i propozycji w tym zakresie był szeroki. Nie brakowało głosów na temat szeroko pojętej etyki dziennikarskiej w korzystaniu z wolności słowa, prób ujęcia w bliżej niesprecyzowane ramy praw i obowiązków dziennikarzy. Dostęp do informacji publicznej i zasady przyznawania koncesji dla nadaw- ców prywatnych stanowiły odrębny rozdział tej wielopoziomowej dyskusji. Nie brakowało też pytań typu „czy w Bułgarii nie należałoby wprowadzić regulacji w stosunku do mediów drukowanych, gdzie jasno i wyraźnie byłyby określone podstawowe zasady etyki dziennikarzy, ich prawa i obowiązki oraz regulacje dotyczące umieszczania sprostowań i odpowiedzi”. Ten bolący problem nie jest w Bułgarii rozwiązany w stosunku do mediów drukowanych, z wyjątkiem szczególnego okresu kampanii wyborczej155. Nie brakowało też głosów, by ponownie sprofesjonalizować zawód dziennikarza, a nazwiska dziennikarzy wpisywać do rejestru, jak tłumaczy przysię- głych.

153 „Демократичен преглед”, w tłumaczeniu na język polski: „Przegląd Demokratyczny”. 154 NDK (НДК) – Narodowy Pałac Kultury, w czasach komunizmu pełnił funkcje podobne do polskiego Pałacu Kultury i Nauki. Dziś bardzo zaniedbany, ale i jedyny dysponujący dużymi sala- mi widowiskowymi i konferencyjnymi w Sofii. 155 Prawo o wyborach regionalnych (Закон за местните избори (DV nr 66, 25 lipca 1995, z późniejszymi zmianami), art. 64 ust. 1–3; Ustawa o wyborze prezydenta i wiceprezydenta republiki (Закон за избиране на президент и вицепрезидент на републиката (DV nr 82, 4 paździer- nika 1991, z późniejszymi zmianami), art. 11d ust. 5–6; Prawo o radiu i telewizji z 1998 roku, z późniejszymi zmianami, art. 18 ust. 1–5 daje ogólne prawo do odpowiedzi. Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej 337

Dyskusję o nowym kształcie systemu medialnego w latach 1997–1998 przedstawiano w sposób szeroki i poważny, ukazywano w niej szczegółowo różne koncepcje i przedstawiano techniczne niuanse. Poza środowiskiem naukowym i organizacji pozarządowych z kraju i zagranicy, aktywnie uczestniczyły w niej media państwowe i prywatne, komisje parlamentarne, Rada Ministrów, a także nowy premier Ivan Kostov (Иван Костов, 1949–), szef gabinetu w okresie 1997–2001 i dwaj Prezydenci Republiki: Zhe- lyu Zhelev – jako prezydent, ale też socjolog i filozof, oraz następujący po nim Petăr Stoyanov (Petyr Stojanow, Петър Стефанов Стоянов, 1952–) – jako prezydent (1997–2002), prawnik i wiceminister sprawiedliwości w rządzie Fili- pa Dimitrova (1992–1993), kiedy to tworzono podstawy współczesnego systemu medialnego w Bułgarii. Ważny głos w dyskusji zabrała także, powstała w 1996 roku, przy okazji tej dyskusji, Fundacja „Program Dostępu do Informacji Publicznej” (Фондация Програма Достъп до Информация), która jako cel wyznaczyła sobie ochronę praw jednostki w dostępie do informacji publicznej. Prowadzone dyskusje należy uznać za społecznie ważne i poważne. Dały one bowiem wymierne efekty: nową ustawę o radiu i telewizji (1998), nową ustawę o telekomunikacji (1998), jak też pierwszą w historii kraju ustawę o dostępie do informacji publicznej (2000). Kamieniem węgielnym tych wszystkich zmian stała się wykładnia Sądu Konstytucyjnego o wolności słowa i mediów oraz ich roli w kształtowaniu opinii publicznej jako podstawowego czynnika wolności społecznych i politycznych w demokratycznym kraju; bo od niej wszystko się zaczęło. Należy przypomnieć, że dyskusja publiczna o wolności mediów odbywała się w okresie głębokiej zapaści gospodarczej i kryzysu politycznego w Bułgarii, po tym, gdy reżim tak zwanej nowej demokracji ze starymi komunistycznymi twarzami usiłował na nowo wprowadzić kontrolę nad informacją, upolitycznić media, a publiczne stacje radiowe i telewizyjne przekształcić w tubę propagan- dową rządzącej partii. Poprzez Komitet do spraw Poczty i Telekomunikacji rząd kontrolował rynek prywatnych mediów elektronicznych, a parlament, poprzez Stałą Komisję do spraw Radia i Telewizji, realizował politykę kadrową w mediach publicznych i wywierał presję na ukazujące się tam treści. Z jednej strony, Sąd Konstytucyjny za każdym razem odrzucał regulacje prawne, poprzez które władza wykonawcza wyrażała apetyt na media, a z drugiej, jego decyzje powodowały, że działające od 22 grudnia 1992 roku na tymczasowych zasadach media publiczne i funkcjonujące na podstawie tymczasowych koncesji radiostacje prywatne znalazły się w prawnej próżni, targane politycznymi wiatrami. Opisane wyżej orzeczenie Sądu Konstytucyjnego z 1995 roku, zabraniające parlamentowi ingerencji w sprawy finansowe i programowe mediów państwo- wych, spowodowało, że parlament pozbawiono instrumentów wpływania na media w sposób inny niż kadrowy. To zaś doprowadziło do częstych rotacji 338 Władza i media w Bułgarii personalnych dotyczących na przykład składu redakcji programowych i stanowisk kierowniczych w mediach publicznych. Warto dodać, że nowe Prawo o radiu i telewizji (PRiTV 1996a), przyjęte 10 września 1996 roku, stało się podstawą licznych przesunięć kadrowych w BTV i BR, co już 2 tygodnie później Sąd Konstytucyjny uznał za niezgodne z kon- stytucją, podobnie jak wiele przepisów zawartych w nowej regulacji mediów elektronicznych156. W tym samym czasie walka społeczna z ostro skręcającym z drogi demokratycznej reżimem politycznym tworzonym przez byłą komunistyczną nomen- klaturę została przypieczętowana, z jednej strony w czasie mroźnej zimy 1996/ /1997, wielotysięcznymi manifestacjami ulicznymi, strajkami głodowymi, oku- pacją parlamentu i Urzędu Rady Ministrów, a z drugiej, hiperinflacją, wprowadzeniem systemu kartkowego, czystkami kadrowymi w mediach publicznych i osadzaniem dziennikarzy krytykujących władzę na ławie oskarżonych. Gorącą atmosferę społeczno-polityczną tej mroźnej i – trudno ukryć – głodnej zimy 1996/1997, podgrzewano wydarzeniami z sąsiedniej Jugosła- wii, gdzie Serbowie poprzez wielotygodniowe, codzienne marsze milczenia ulicami Belgradu usiłowali zmusić prezydenta Slobodana Miloševicia do ustą- pienia z urzędu. Wydaje się, że to dzięki odwadze obywatelskiej adaptowanej z sąsiedniej republiki głodni, ale tradycyjnie pokorni wobec wszelkiej władzy Bułgarzy zde- cydowali się wyjść na ulicę. Gabinet Zhana Videnova podał się do dymisji w styczniu 1997 roku, a kolejne, przedterminowe wybory parlamentarne doprowadziły do ukonstytuowania się rządów pragmatyków ze Związku Sił Demokratycznych (Съюз на демо- кратичните сили, SDS) na czele z Ivanem Kostovem. Gdyby nie zryw społecz- ny na przełomie 1996 i 1997 roku oraz wcześniej podjęte decyzje Sądu Konsty- tucyjnego, dzisiejszy system medialny Bułgarii i prawa dziennikarzy w tym kraju należałoby porównywać raczej do systemu medialnego Federacji Rosyj- skiej i Białorusi niż krajów Unii Europejskiej. Jedną z pierwszych decyzji Ivana Kostova jako premiera, poza zwalczeniem hiperinflacji i załamania gospodarczego kraju oraz walką ze zorganizowaną przestępczością, było nawiązanie dobrych stosunków z mediami i liberalizacja rynku medialnego157. Do priorytetów rządu Kostova należało też opracowanie nowego prawa medialnego, a przede wszystkim usamodzielnienie KRRiTV, nadanie jej praw wykonawczych i kontrolnych w sferze medialnej, czego brakowało w zapisie Pra- wa Radiofonii i Telewizji z 1996 roku, oraz uniezależnienie jej od Komitetu do spraw Poczty i Telekomunikacji.

156 Решение на Конституционния съд № 21 от 1996 г., № 102 от 1996 г. (zm. i uzup. nr 112 z 1997 roku). 157 O polityce medialnej i kreacji medialnego PR Ivana Kostova patrz bliżej: Тицин Найо, 2006, Найо Тицин представя. Иван Костов – Отговори. Медиен образ от март 2002 до април 2006, Сиела, София. Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej 339

Równolegle z nową ustawą o radiu i telewizji przygotowywano ustawę o telekomunikacji. Dyskusja publiczna na temat nowych regulacji rynku medialnego i telekomunikacyjnego stała się niezwykle żywa w Bułgarii, a głos w niej zabierali nie tylko przedstawiciele instytucji władzy, lecz także pracownicy mediów, krajowi i zagraniczni eksperci, organizacje społeczne i polityczne. Organizowano specjalistyczne konferencje i posiedzenia, wysy- łano do Rady Ministrów własne projekty ustaw, a prezentowane propozycje szeroko omawiano w prasie. Spośród projektów 2 można uznać za wiodące. Pierwszy został zaproponowany przez stowarzyszenie „Forum Obywatelskie Svobodno Slovo” (Projekt SS 1998) i opublikowany w magazynie „Chetvărta vlast” nr 1–2, 1998 roku158. Drugi przygotowała Rada Ministrów159 (Projekt RM 1998). W projekcie „Forum Obywatelskie Svobodno Slovo” przewidziano KRRiTV jako organ kolegialny, składający się z 9 członków: 6 powoływanych przez Zgromadzenie Narodowe i 3 przez prezydenta. Kandydatury do kwoty parlamentarnej miały zgłaszać między innymi stowarzyszenia zawodowe dziennikarzy, instytucje medialne, uniwersytety oraz organizacje twórcze160. Znacznie odróżniało to koncepcję od zawartej w projekcie Rady Ministrów, w którym przewidziano KRRiTV jako kolegialny organ składający się z 7 członków: 4 powoływanych przez Zgromadzenia Narodowe i 3 przez prezydenta. W żad- nym z tych projektów nie stawiano szczególnych wymagań, które powinni speł- niać kandydaci, na przykład w postaci wykształcenia czy cenzusu wieku, praktyki zawodowej. W projekcie SS kadencja KRRiTV trwa 6 lat161, zaś w projekcie RM – 3 lata162. Różnice w obu projektach dotyczyły też, między innymi, reżimu prawnego prowadzenia działalności w dziedzinie radiofonii i telewizji oraz formy nadawania praw do działalności polegającej na rozpowszechnianiu progra-mów, nadzoru programowego, odpowiedzialności za nadawane treści, ochrony źró- deł informacji. W projekcie SS przewidziano tryb koncesyjny nadawania praw do rozpowszechniania programów oraz, dla tych nadawców, którzy z takich praw już korzystali, automatyczną prolongatę praw do nadawania programu na czas nieograniczony, podczas gdy w projekcie RM prolongaty terminu ważności nie przewidziano.

158 Закон за радио и телевизия, проект на ГФ Свободно слово, 1988, w: „Медии и закони. Четвъртата власт. Tримесечно списание за медии”, nr 1–2, s. 58–82. 159 Закон за радио и телевизия, проект одобрен от Министерски съвет и изпратен за разглеждане в Народното събрание на 4 май 1988 г., публикован във вида, в който беше предоставен от Народното събрание, „Медии и закони. Четвъртата власт. Tримесечно списание за медии”, nr 1–2, 1988, s. 86–109. 160 Projekt SS 1998, art. 51. 161 Projekt SS 1998, art. 54. 162 Projekt RM 1998, art. 29 ust. 1. 340 Władza i media w Bułgarii

Projekt RM wprowadzał administracyjny nadzór nad zawartością programo- wą, którą należało wypisać we wniosku o przyznanie koncesji163; informacje bezwzględnie miały mieć postać pluralistyczną164, za co odpowiedzialność mieli ponosić dziennikarze165. W projekcie RM program uznano za wolny, a jego cenzurowanie czy wpływanie na treść, pod jakąkolwiek formą, uznano za nie- dopuszczalne166. Projekt RM wprowadzał całkowitą ochronę źródeł informacji167, podczas gdy w projekcie SS dziennikarz miał obowiązek ujawniać źródło z nakazu są- du168. Istotne różnice w projekcie RM i SS dotyczyły spraw, których projekt RM nie brał pod uwagę w określaniu regulacji działalności radiowej i telewizyjnej, a wyraźnie podkreślano je w projekcie SS. Do takich należy zaliczyć, przede wszystkim: gwarantowanie prawa odpowiedzi169; nadzór bloku programowego nadawców170; wykaz środków finansowych niezbędnych do realizacji progra- mu171 czy zobowiązanie do wdrażania nowych technologii172. Działalność reklamową oraz sponsoring oba projekty regulowały w sposób podobny i, między innymi, objęto zakazem ukrytą działalność reklamową dziennikarzy, stosowanie reklamy ukrytej, przewidywano obowiązek oddzielenia reklam od neutralnej informacji o treści handlowej, w tym konsumenckiej, precyzowano czas trwania reklam w bloku programowym i zakazy oraz ograniczenia dotyczące treści reklamy (szczególnie reklamy skierowanej do dzieci lub z udziałem dzieci).

9.3.3. Proponowane reżimy prawne prowadzenia działalności radiofonii i telewizji

W projektach regulacji działalności w dziedzinie radiofonii i telewizji przewidywano 2 zasadnicze reżimy prawne odnoszące się do prowadzenia działal- ności w dziedzinie mediów elektronicznych: koncesję i pozwolenie. Zawarto je w art. 18 ust. 5 konstytucji, gdzie zapisano, że państwo wydaje „koncesje” i „pozwolenia” na działalność związaną z obiektami i zasobami chronionymi173, do jakich zaliczono też sieci telekomunikacyjne174.

163 Projekt SS 1998, art. 15. 164 Projekt SS 1998, art. 17. 165 Projekt SS 1998, art. 18. 166 Projekt RM 1998, art. 9 ust. 1. 167 Projekt RM 1998, art. 14. 168 Projekt SS 1998, art. 15. 169 Projekt SS 1998, art. 98–100. 170 Projekt SS 1998, art. 15–28. 171 Projekt SS 1998, art. 78 ust. 7. 172 Projekt SS 1998, art. 129–135. 173 Konstytucja 1991, art. 18 ust. 5. 174 Konstytucja 1991, art. 18 ust. 4. Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej 341

Pytanie podstawowe brzmiało „w jaki sposób państwo, w osobie władzy wykonawczej, powinno rozdzielać pasma częstotliwości dla radia i telewizji? Czy na podstawie «koncesji», co jest zapisane w bułgarskiej konstytucji i na przy- kład przyjęte w polskiej Ustawie o radiofonii i telewizji, czy też obecnego w konstytucji «pozwolenia» bądź nieobecnej w konstytucji «licencji»”175. W tej sprawie aż 3 razy – w 1993, 1995, 1996 roku – Sąd Konstytucyjny nie mógł dać jednoznacznego rozstrzygnięcia 176. W 1997 roku poddano tę kwestię 4. próbie. Rząd zapytał, w jaki sposób rozgraniczać przyznawanie częstotliwości dla radia i telewizji od pozwoleń dla lokalnych sieci, jakimi są, na przykład, radiowe kanały dla taksówek, i czy możliwe jest stosowanie różnych reżimów prawnych prowadzenia działalności w dziedzinie radiofonii dla tego samego przedmiotu prawa związanego z pasmami radiowymi. W zapisie w konstytucji stosuje się dwa pojęcia: „koncesja” i „pozwolenie”177, ale nie ma „licencji”. Pytanie „Czy dla prowadzenia działalności radiowej i telewizyjnej wymagana jest koncesja, licencja czy pozwolenie?” stało się istotne, bo dotykało prawnej podstawy działalności i wolności mediów. Przyznawanie koncesji zrówny- wało media elektroniczne z usługami koncesjonowanymi, takimi jak wskazana przez Radę Ministrów usługa transportowa z kanałem radiowym dla taksówek, a wydawanie pozwolenia na działalność radiową i telewizyjną regulowałoby ich działalność i przeczyłoby w istocie wolności mediów. Konstytucja nie wspominała o licencji, więc ustawodawca, zupełnie słusznie, uznał, że może ona rozwiązywać „konstytucyjny problem”. Musiał jednak zwrócić się do Sądu Konstytucyjnego z zapytaniem: Czy możliwa jest taka interpretacja konstytucji, gdzie dla tego samego przedmiotu prawa związanego z pasmami radiowymi stosować można 2 różne reżimy – koncesyjny i licencyjny?178 O tym mógł zdecydować tylko Sąd Konstytucyjny. To z kolei powodowało, że w kolejnych latach procesu transformacji systemowej gwarantowane konstytucyjnie podstawowe prawa i wolności obywatelskie, jak wolność słowa czy prawo do nieskrępowanej działalności gospodarczej, stały się mocno uzależnio- ne od interpretacji sędziów. Ostatecznie w Prawie o radiu i telewizji z 1998 roku (PRiTV 1998)179 przy- jęto licencjonowanie działalności radiowej i telewizyjnej180, a przy jej noweliza-

175 Licencja – jako urzędowe upoważnienie na wykonywanie czynności, których nie wolno wy- konywać bez zezwolenia; koncesja – jako akt administracyjny uprawniający do wykonania okre- ślonej działalności, głównie gospodarczej, i czerpania z niej korzyści (Nowy leksykon PWN, Wy- dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 826, 939). 176 Ostatecznie zdecydowano o licencji (Решение № 21 на Конституционния съд от 1996 г., DV nr 102, 1996; zm. i uzup. DV nr 112, 1997). 177 „Warunki i porządek, na jakich państwo daje koncesje dla obiektów (...), regulowane są od- rębnym prawem” (Konstytucja 1991, art. 18 ust. 5). 178 Чобанов Васил, 1998, Изборът концесия или лицензия, „Медии и закони. Четвъртата власт. Tримесечно списание за медии” nr 1–2, s. 12. 179 Закон за радиото и телевизията, DV nr 138, 24 listopada 1998. 342 Władza i media w Bułgarii cji w 2001 roku podkreślono, że „Działalność radiowa i telewizyjna dokonywana jest przez nadawców radiowych i telewizyjnych, na podstawie rejestracji lub licencji, wydanej zgodnie z tą ustawą”181. W rezultacie dla dóbr ograniczonych, jakimi są częstotliwości radiowe, przyjęto licencyjny reżim prawny i potwierdzono go w 2006 roku, w Ustawie o koncesjach (PK 2006)182, w której terminu „koncesja” użyto tylko raz w stosunku do działalności radiowej w określeniu prawa serwitutu nadawców do lasów i gór w celu budowy i utrzymania sieci nadawczych183. Koncesja, jako akt administracyjny uprawniający do wykonania działalności w dziedzinie radiofonii i telewizji oraz usług telekomunikacyjnych, w Bułgarii nie jest wymagana184. Przyjęto formę licencjonowania rozumianą jako urzędowe upoważnienie do wykonywania czynności, których nie wolno wykonywać bez zezwolenia, co z definicji bardziej zbliżało ten reżim prawny do prawa patentowego, podczas gdy koncesjonowanie rozumiano jako nałożenie ograniczeń ze względu na bezpieczeństwo państwa czy inny ważny interes publiczny, i widziano w nim nazbyt daleko idącą ingerencję państwa w swobodę działalności w dziedzinie radiofonii i telewizji. Ten drobny spór terminologiczny wywołał na przełomie wieku szeroką po- lemikę na temat uprawnień nadawanych, mocą ustawy, organom władzy wykonawczej i sądowniczej w stosunku do podstawowych praw i wolności obywatelskich, gwarantowanych w konstytucji185. Ważną zmianą w PRiTV z 1998 roku stał się przepis, na którego mocy po- woływano KRRiTV – i następnie od 2001 roku – jej odpowiednik, Radę Me- diów Elektronicznych (Съвет на електронните медии, RME186). Zapewne ze względu na to, że gabinet Zhana Videnova usiłował siłą podpo- rządkować media Radzie Ministrów, w nowych regulacjach Radę Ministrów całkowicie pozbawiono głosu w obsadzie Krajowej Radzie Radia i Telewizji. Ostatecznie w 1998 roku przewidziano KRRiT (od 2001 roku Radę Mediów Elektronicznych) jako organ kolegialny, składający się z 9 członków: 5 powo-

180 PRiTV 1998, art. 101 ust. 1. Działalność radiowa i telewizyjna może być prowadzona na podstawie licencji wydanej przez Państwową Komisję Telekomunikacji (PRiTV 1998, art. 105 ust. 1). 181 PRiTV 1998, art. 3. ust. 1; uzup. DV nr 96, 2001. 182 Закон за концесиите, DV nr 36, 2 maja 2006, wszedł w życie 1 lipca 2006 roku. 183 Prawo o koncesjach wprost określa, że koncesje przyznaje się tylko w stosunku do działal- ności budowlanej, usług i wydobycia, przy czym zakres koncesjonowanych usług dotyczy głównie dwóch podstawowych form działalności koncesjonowanej – budownictwa i wydobycia oraz obsłu- gi obiektów własności Skarbu Państwa. 184 Por. Prawo o telekomunikacji i znoszące je Prawo o komunikacji elektronicznej (Закон за електронните съобщения) z 2007 roku, DV nr 41, 22 maja 2007. 185 Podobne wnioski dotyczyły również dyskutowanej od 1991 do 1998 roku Ustawy o telekomunikacji, która zastąpić miała Ustawę o komunikacji z roku 1975 wraz z jej późniejszymi zmianami. 186 Zm. DV nr 96, 2001. Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej 343

ływanych przez Zgromadzenie Narodowe, a 4 przez Prezydenta Republiki187, o czym poniżej. Przy wprowadzeniu w życie nowych rozporządzeń zdecydowano, że dotychczasowe Zarządy BR i BTV oraz dyrektorzy generalni BR i BTV, wybrani we- dług wcześniejszego Prawa o radiu i telewizji z 1996 roku, będą pełnić swoje funkcje do końca przewidzianej kadencji188, ale obwarowano tę decyzję zestawieniem, że skład Krajowej Rady Radia i Telewizji od wejścia w życie nowej ustawy będzie się zmieniać rotacyjnie: po upływie 2 lat KRRiTV opuści 2 przedstawicieli z kwoty Zgromadzenia Narodowego i 1 z kwoty prezydenckiej; a po upływie 4 lat 1 przedstawiciel z kwoty Zgromadzenia Narodowego i 2 z kwoty prezydenckiej. Oznacza to, że kadencja KRRiTV trwa 6 lat, licząc od dnia powołania, przy czym co 2 lata kończy się kadencja jednej trzeciej człon- ków. W nowym Prawie o radiu i telewizji z 1998 roku przewidziano, że dotychczasowe Rady Programowe BR i BTV przerwą swe kadencje w okresie miesią- ca od wejścia w życie tej ustawy.

9.4. Aktualny reżim prawny działalności mediów w Bułgarii

Wolność prasy, mediów i literatury otrzymała w Bułgarii potrójną gwaran- cję. Po pierwsze, pracownicy mediów, jak wszyscy obywatele, korzystają z prawa do nieskrępowanego wyrażania i rozpowszechniania opinii. Po drugie, wol- ność słowa i prasy chronione są konstytucyjnie. Po trzecie, ochrona instytucji medialnych wynika z prawa o ochronie przedsiębiorcy.

9.4.1. Regulacje dotyczące mediów drukowanych

W Bułgarii nie istnieją specjalne regulacje dotyczące działalności mediów drukowanych bądź prywatnych agencji informacyjnych, i wynika to z przepisów zawartych w konstytucji: „Druk i inne środki masowej informacji są wolne (...). Każdy ma prawo szukać, otrzymywać i rozpowszechniać informację”189. Na mocy konstytucji z 1991 roku druk w Bułgarii stał się całkowicie wolny. Pierwszy raz od 70 lat gazetę można założyć w Bułgarii podobnie, jak rozpo- cząć każdą inną działalność gospodarczą, bez patentów, kaucji, licencji zawodowych czy szczególnych wymagań światopoglądowych bądź politycznych redaktorów odpowiedzialnych za ukazujące się w druku treści.

187 PRiTV 1998, art. 24, zm. DV nr 96, 2001. 188 Решение на Конституционния съд № 21 от 1996 г.; Решение на Конституционния съд № 102 от 1996 г., DV nr 77, 1996; zm. Решение на Конституционния съд № 112 Oт 1997 г. 189 Konstytucja 1991, art. 40 ust. 1. 344 Władza i media w Bułgarii

9.4.2. Własność instytucji medialnych i zatrudnianie dziennikarzy

Większość instytucji medialnych w Bułgarii jest własnością prywatną, funk- cjonują one jako 1-osobowe firmy lub osoby prawne działające według przepi- sów prawa handlowego. Wydawcą może być każda osoba fizyczna zdolna do czynności prawnych, jak też osoba prawna, w tym stowarzyszenia, partie, związki religijne i jednostki administracji państwa, również osoby posiadające obywatelstwo bułgarskie, a także obcokrajowcy oraz apatrydzi, czyli osoby pozbawione ojczyzny, z prawem pobytu na terytorium Republiki Bułgarii. W Bułgarii nie istnieją odrębne przepisy dotyczące zatrudnienia w mediach. Dziennikarze pracują na zasadach ogólnych prawa pracy i podlegają opodatko- waniu na zasadach ogólnych.

9.4.3. Struktura instytucji medialnych

Nie ma w Bułgarii regulacji zajmujących się szczegółowo zagadnieniami związanymi z wewnętrzną strukturą redakcji, czy też regulujących tak podstawowe kwestie, jak określenie definicji, czym jest redakcja, redaktor, dziennikarz. Przyjmuje się, że redakcję stanowi zespół pracowników zajmujących się zbieraniem, pisaniem, planowaniem, ocenianiem i przygotowywaniem do publikacji materiałów prasowych. W instytucjach medialnych zwykle wyszczególnia się funkcję redaktora naczelnego i jest to osoba decydująca bądź współdecydująca o publikacji materia- łów prasowych. Nazwisko redaktora naczelnego zwykle też jest podawane w stopce redakcyjnej, ale nie jest to regułą. Wyboru osoby na funkcję redaktora naczelnego dokonuje właściciel instytucji medialnej (wydawca) na ogólnych warunkach zatrudniania osób fizycznych.

9.4.4. Odpowiedzialność wydawców

Każdy dziennikarz i wydawca ponosi odpowiedzialność cywilną i administracyjno-karną za popełnione wykroczenia, bez względu na to, poprzez jaki dziennikarski produkt to wykroczenie popełniono190.

190 Szerzej na ten temat: Доковска Даниела, Василев Васил Т., 2005, Отговорност на медията, w: Чолаков Радомир (red.), Медийно право, Речник на основни понятия, Труд – Вестникарска група България, София, s. 294. Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej 345

9.4.5. Regulacje prawne dotyczące obowiązkowych egzemplarzy bibliotecznych

Jedyne w zasadzie normy regulujące druk w Bułgarii zawarto w Prawie o deponowaniu obowiązkowych egzemplarzy drukowanych i innych utworów (PDep 2001)191, gdzie określono, że deponowane w Republice Bułgarii obo- wiązkowe egzemplarze powinny zawierać: nazwę i adres wydawcy, miejsce wydania, miejsce i adres druku, rok wydania (dla pism – numer i numer kolejny, a dla gazet – datę i numer kolejny); międzynarodowy numer identyfikacyjny – ISBN192. Ustawodawca jednak zaznacza, że dane te są potrzebne dla celów bibliotecznych i statystycznych. Uprawnione biblioteki gromadzą w celach archiwalnych obowiązkowe egzemplarze wydań drukowanych w celu zachowania dorobku kultury narodowej. Ustawa zobowiązuje złożenie do Biblioteki Narodowej 2 egzemplarzy z na- kładu od 101 do 300 egzemplarzy wydrukowanych na terytorium Republiki Buł- garii; a 3 – z nakładu do 100 egzemplarzy193. Warto zwrócić uwagę, że choć wydawca powinien dla celów statystycznych określić przy deponowaniu obowiązkowych egzemplarzy nakład wydania, zwykle tego nie robi. W ten sposób informacje o nakładach gazet rzadko są dostępne w Bułgarii194.

9.4.6. Zasady opodatkowania instytucji medialnych

Podatek dochodowy dla przedsiębiorstw ustalono od 2008 roku jako liniowy, roczny w wysokości 10% i wchodzi on jako przychód do budżetu państwa. Me- dia są opodatkowane według zasad określonych w ustawie o podatku dochodowym. Osoby fizyczne odprowadzają podatek według zasad określonych w ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych. Instytucje medialne płacą podatek od usług, bowiem zgodnie z ustawą o podatku VAT195 usługą jest wszystko, co ma wartość i jest różne od towaru lub pieniądza196. Aby odprowadzać VAT, podmiot musi być zarejestrowany w Buł- garii oraz zarejestrować się jako płatnik VAT. Jednakże każda osoba fizyczna, która przekroczy obrót 50 tysięcy lewów, w okresie nie dłuższym niż 12 miesię-

191 Закон за задължително депозиране на екземпляри от печатни и други произведения, DV nr 108, 29 grudnia 2000. Prawo weszło w życie 1 stycznia 2001 roku. 192 PDep 2000, art. 7 ust. 1. 193 PDep 2000, art. 6. 194 Szerzej na ten temat: Чолаков Радомир, 2005, Издателско право, w: Чолаков Радомир (red.), Медийно право. Речник на основни понятия, Труд – Вестникарска група България, София, s. 159. 195 Закон за данък върху добавената стойност, DV nr 63, 4 sierpnia 2006, z późniejszymi zmianami. 196 Ibidem, art. 8. 346 Władza i media w Bułgarii cy, jest obłożona podatkiem VAT. Przy rejestracji okres liczy się w całości, a nie w ostatnich 12 miesiącach roku podatkowego.

9.4.7. Regulacje dotyczące ochrony konkurencji

Konstytucja Republiki Bułgarii gwarantuje swobodę ekonomiczną197, a tę zasadę konstytucyjną wyraża również przyjęte w 1998 roku Prawo o ochronie konkurencji (POK)198, które reguluje zasady i tryb przeciwdziałania praktykom ograniczającym konkurencję oraz koncentracji na rynku przedsiębiorców i ich związków, jeśli praktyki takie lub koncentracje wywołują lub mogą wywołać skutki na terytorium Republiki Bułgarii199. Ochroną prawną są objęte wszystkie formy działalności gospodarczej w Buł- garii200, a biorąc pod uwagę to, że działalność gospodarcza w Bułgarii jest okre- ślana jako wszelka działalność, której rezultaty są przeznaczone do wymiany na rynku201, w interpretacji przepisów przedstawionych w 2005 roku przez Mirę Velichkovą działalność wszystkich przedsiębiorców medialnych może być okre- ślona tylko jako działalność przedsiębiorców oferujących na rynku produkt medialny i musi podlegać regulacjom prawa handlowego202. Prawo o ochronie konkurencji wprowadza presumpcję 35% odpowiedniego rynku. Presumpcji nie ma, gdy się ustanowi, że niezależnie od rozmiaru udziału w rynku przedsiębiorstwo jest niezależne od swoich konkurentów i nie może przeszkadzać konkurencji203. W Bułgarii zakazane jest nadużywanie pozycji dominującej na rynku wła- ściwym przez jednego lub kilku przedsiębiorców, zarówno w stosunku do narzucanych cen, jak i ograniczania produkcji czy narzucania przez przedsiębiorcę uciążliwych warunków umów204.

9.4.8. Regulacje dotyczące ochrony konsumentów mediów

W Bułgarii nie ma regulacji dotyczących ochrony konsumentów mediów, która powinna być nie tylko podstawową zasadą społeczną, ale też normą współżycia społecznego. Zasadę tę wpisano tylko do art. 19 ust. 2 Konstytucji

197 Konstytucja 1991, art. 19. 198 Закон за защита на конкуренцията, DV nr 52, 12 maja 1998, z późniejszymi zmianami. 199 POK 1998, art. 2. 200 Ibidem. 201 POK 1998, art. 1 ust. 9. 202 Величкова Мира, 2005, Конкуренция в медиите, w: Чолаков Радомир (red.), Медийно право, Речник на основни понятия, Труд – Вестникарска група България, София, s. 192–193. 203 POK 1998, art. 17 ust. 2. 204 Koncern medialny WAZ, o którym poniżej, dominuje na rynku mediów drukowanych w Bułgarii, ale presumpcji nie wprowadzono, ze względu na szeroką konkurencję. Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej 347

Republiki Bułgarii, w którym państwo zobowiązało się chronić prawa konsu- menta205.

9.4.9. Instytucja odpowiedzi i sprostowań

W Bułgarii nie ma regulacji (poza związanymi z działalnością radiową i te- lewizyjną, o czym poniżej) dotyczących formy i sposobu publikowania sprostowania czy odpowiedzi w mediach, z wyjątkiem 2 przypadków. Pierwszy dotyczy szczególnego okresu w życiu kraju – wyborów przedstawicieli narodowych, a drugi – wyborów municypalnych. Ustawodawca wprowadził generalną zasadę, przewidując, że do odpowiedzi i sprostowań stosuje się przepisy, omawianego poniżej, Prawa o radiu i telewizji z 1998 roku. W ustawie Prawo o wyborze Prezydenta i Wiceprezydenta Republiki wprowadzono zapis, że zasady ogólne dotyczące kampanii przedwyborczej dotyczą wszystkich mediów, włącznie z elektronicznymi, jak również wydań interneto- wych206. Na ściśle określonych warunkach prawo odpowiedzi i sprostowania jest gwarantowane kandydatowi starającemu się o mandat publiczny w wyborach krajowych i regionalnych. Adresatem żądania sprostowania jest redaktor naczelny lub właściciel. Ustawa Prawo o wyborach regionalnych z 1995 roku w zmianach z roku 1998 precyzuje, że gdy wyemitowano audycję naruszającą prawa i dobre imię kandydata, ma on prawo żądać prawa do odpowiedzi od instytucji medialnej na warunkach art. 18 PRiTV z 1998 roku207. Żądanie może wysłać do 7 dni od emisji audycji208. Za emisję odpowiedzi nie płaci się. Redaktor naczelny gazety lub innego periodycznego wydania, który opubli- kował materiał naruszający prawa i dobre imię kandydata na radcę bądź burmistrza, jest zobowiązany w 1. numerze po otrzymaniu odpowiedzi opublikować ją. Odpowiedź drukuje się w tym samym miejscu, gdzie znajdował się kontro- wersyjny materiał, i taką samą czcionką. Umieszczenie odpowiedzi jest bezpłat- ne. Początkowo przyjęto, że odpowiedź nie może naruszać objętości materiału,

205 Konstytucja 1991, art. 19 ust. 2. 206.Закон за избиране на президент и вицепрезидент на републиката, DV nr 82, 4 października 1991; z późniejszymi zmianami DV nr 44, 1996; zm. DV nr 63, 2006, art. 11d ust. 5 i 6. 207 PRiTV 1998, art. 18. 208 Prawo do odpowiedzi w terminie 7 dni od dnia emisji informacji wprowadzono przy nowelizacji ustawy w 2000 roku. Wcześniej – 24 godziny. 348 Władza i media w Bułgarii w związku z którym została zamieszczona209, ale w nowelizacji ustalono, że nie może ona przekraczać czasu trwania tej części audycji, do jakiej się odnosi210.

9.4.10. Ochrona źródeł informacji

Ochrona źródeł informacji będąca kamieniem węgielnym wolności prasy i społeczeństwa demokratycznego jest gwarantowana przez Konstytucję Repu- bliki Bułgarii i wiąże się z zasadą wolności prasy211, a także Europejską Kon- wencją o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności212, która jest częścią wewnętrznego prawa w Bułgarii213. Zapis o ochronie źródeł informacji istnieje też w, omawianym poniżej, Pra- wie o radiu i telewizji z 1998 roku, gdzie wprost głosi się, że nadawcy radiowi i telewizyjni nie są zobowiązani od ujawniania źródeł informacji, chyba że na polecenie sądu214. Ochronę źródeł informacji w Bułgarii ograniczono do żądania sądu, a wnio- skodawcą ujawnienia źródła informacji może być też Rada Mediów Elektro- nicznych215. Informacje ze źródła nieznanego muszą być wyraźnie określone przez nadaw- cę przy ich emisji216. Nadawcy ponoszą odpowiedzialność za zawartość progra- mów przedstawionych przez nich do rozpowszechnienia217. Dziennikarze nie są zobowiązani do ujawniania źródeł informacji nie tylko przed audytorium, ale również przed kierownictwem nadawcy, poza przypadkami wymienionymi wyżej218. Nadawcy radiowi i telewizyjni mają prawo włączać do programu informacje z nieznanego źródła, o czym muszą bezwzględnie poinfor- mować219, ale na dziennikarzach mediów drukowanych taki obowiązek nie spoczywa. Przy czym dziennikarze są bezwzględnie zobowiązani do ochrony źródeł informacji, jeśli zażądała tego osoba, która takiej informacji udzielała220.

209 Закон за местните избори, DV nr 66, 25 lipca 1995, z późniejszymi zmianami, art. 64. ust. 1–3. 210 Nie dopuszcza się zmieniania bądź skracania tekstu odpowiedzi, która nie może przekraczać czasu trwania części audycji, do jakiej odnosi się odpowiedź (PRiTV 1998, art. 18). 211 Konstytucja 1991, art. 40, 41. 212 Rzym 1950, art. 10. 213 Konstytucja 1991, art. 5 ust. 4 214 PRiTV 1998, art.15 ust. 1–4. 215 PRiTV 1998, art. 14. 216 PRiTV 1998, art. 15. 217 PRiTV 1998, art. 17. 218 PRiTV 1998, art. 15 ust. 2. 219 PRiTV 1998, art. 15 ust. 3. 220 PRiTV 1998, art. 15 ust. 4 Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej 349

9.4.11. Dostęp do informacji publicznej

W Bułgarii każda informacja o sprawach publicznych stanowi informację publiczną i podlega udostępnieniu na zasadach i w trybie określonych w Usta- wie o dostępie do informacji publicznej (UDIP 2000)221. Dostęp do informacji publicznej i do informacji z sektora publicznego jest swobodny222. Informację otrzymuje się na prośbę pisemną lub ustną223 i jest to w Bułgarii podstawowe prawo gwarantowane każdemu człowiekowi. Osobami uprawomocnionymi do otrzymywania informacji publicznej w Bułgarii są wszystkie osoby fizyczne i prawne, zarówno osoby obywatelstwa bułgarskiego, jak i cudzoziemcy oraz osoby bez obywatelstwa224 bez wymogu przebywania na terytorium Republiki Bułgarii. Dostęp do informacji publicznej ma w Bułgarii dwie formy realizacji: 1) publikacja przez organy publiczne informacji publicznie ważnych, 2) udzielanie informacji publicznej i nieskrępowany dostęp do źródeł informacji publicznej. W pierwszym przypadku instytucje publiczne publikują dokumenty i informacje ważne publicznie, a w drugim – udzielają takich informacji225.

9.4.11.1. Ocena efektywności praw wynikających z dostępu do informacji publicznej w sferze medialnej Autor pracy nie spotkał się podczas prowadzenia badań w Bułgarii z odmo- wą dostępu do informacji publicznej i z sektora publicznego jakichkolwiek or- ganów rządowych i instytucji pozarządowych, z wyjątkiem, niestety, instytucji medialnych. Podstawą odmowy był zwykle argument tajemnicy handlowej. Instytucje medialne, będące nośnikami informacji publicznej, ukrywają informacje na temat swojej działalności, linii programowej, nakładu, struktury własności i zależności finansowych oraz politycznych. Oczywiście za ukrywanie informacji publicznej, która powoduje, że w ten sposób działalność instytucji medialnych nie jest publicznie przezroczysta, grozi instytucjom medialnym, na podstawie art. 42 Prawa o dostępie do informacji publicznej, sankcja finansowa w wysokości od 100 do 200 lewów226, ale aby wymóc na nich udostępnienie informacji publicznej, należy oddać sprawę do sądu. Ponadto wysokość kary finansowej, od 100 do 200 lewów (50–100 euro), powoduje, że instytucje medialne, nawet pod groźbą sankcji finansowych, nie udzielają takich informacji. Na palcach jednej ręki można wyliczyć instytucje medialne prowadzące przezroczystą politykę informacyjną, które publikują informacje o swojej dzia-

221 Закон за достъп до обществена информация, DV nr 55, 7 lipca 2000, z późniejszymi zmianami. 222 UDIP 2000, art. 12 ust. 1, art. 17 ust. 1. 223 UDIP 2000, art. 24 ust. 1. 224 UDIP 2000, art. 4 ust. 1–3. 225 Как да получим достъп до информация? Наръчник, 2000, Програма Достъп до Информация, Отворено Общество – София, София, s. 8–11. 226 UDIP, art. 42 ust. 4. 350 Władza i media w Bułgarii

łalności należące do sfery publicznej. Wręcz niemożliwe okazuje się zwykle uzyskanie od instytucji medialnych takich ustawowo gwarantowanych informacji, jak: dane osób, które zarządzają odpowiednim środkiem masowego komunikowania w celu efektywnej kontroli ich działalności i zarządzania; dane osób ekonomicznie powiązanych z zarządzaniem bądź kierowaniem środkami masowego komunikowania w celu efektywnej kontroli ich działalności i zarządzania; dane osób, które są zatrudnione w środkach masowej informacji i mają bezpo- średni wpływ na formułowanie polityki informacyjnej redakcji; deklaracje publiczne środków masowego komunikowania, jak też zasady i mechanizmy we- wnętrzne stosowane przez media w celu gwarancji wiarygodności i obiektywno- ści podawanej przez nie informacji; sprawozdania finansowe właściciela środka masowej informacji i dane dotyczące dystrybucji jego produktu227. Bułgarski ustawodawca wyraźnie zaznacza, że dostęp do informacji zgodnie z art. 18 musi być wyważony i nie może być sprzeczny z zasadami przezroczy- stości i wolności gospodarczych, a także z ochroną danych osobowych, tajemnicy handlowej i tajemnicy źródeł, które zażyczyły sobie anonimowości228. Oma- wiany przepis broni interesu handlowego instytucji medialnych, ale powoduje, że czynią one sobie z niego szczelny parawan przed udostępnianiem informacji na swój temat, a nawet argumentują, że omawiana ustawa dotyczy tylko pracy dziennikarzy. Na problem ten zwraca uwagę Konstantin Palikarski w artykule Prawo o dostępie do informacji nie jest tylko dla dziennikarzy, ale dla wszystkich (Законодателството за достъп до информация не е за журна-л- истите, то е за всички, 1999)229. Warto podkreślić, że prawa poszukiwania, otrzymywania, posiadania i rozpowszechniania informacji nie są przywilejem tylko mediów, lecz każdego człowieka i są one gwarantowane w Bułgarii przez konstytucję230. Prawa te są bliskie normom ustanowionym w Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych231 oraz Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności232. W Bułgarii, z jednej strony, jest jasne, że każdy człowiek ma konstytucyjne prawo do poszukiwania, otrzymywania i rozprzestrzeniania informacji, ale z drugiej, ze względu na realne znaczenie wolności informacji w życiu publicz-

227 Patrz: UDIP, 2000, art. 18 ust. 1–5. 228 UDIP 2000, art. 19. 229 Паликарски Константин, 1999, Законодателството за достъп до информация не е за журналистите, то е за всички, w: Нинов Николай (red.), Достъп до информация и местни медии, Програма Достъп до Информация, София, s. 8–10. 230 Konstytucja 1991, art. 41 ust. 1. 231 Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, otwarty do podpisu w Nowym Jorku 16 grudnia 1966 roku (DzU z 1977 roku Nr 38, poz. 167), ratyfikowany przez Bułgarię rozporządzeniem nr 1199 Prezydium Zgromadzenia Narodowego 23 lipca 1970. (Указ 1199 на Президиума на Народното събрание z 23 lipca 1970 roku, DV nr 60, 1970, wszedł w życie w Bułgarii z dniem 23 marca 1976 roku, art. 19 ust. 2). 232 Rzym 1950, art. 10 ust. 1. Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej 351 nym i społecznym, prawo do informacji jest nieustannym obiektem dyskusji politycznych i społecznych. Proces przestrzegania prawa do informacji i przezroczystości informacyjnej w Bułgarii podlega wciąż jeszcze ewolucji, a dyskusje toczą się wokół tego, jakie informacje powinny być publiczne, a jakie nie, i czy Internet – jako nowy nośnik informacji – pomaga w budowie informacyjnej przezroczystości w sferze publicznej Bułgarii. W stosunku do mediów tradycyjne spięcie następuje na płaszczyźnie konstytucyjnego prawa otrzymywania i rozpowszechniania informacji oraz jej ochrony. Media często naruszają dane osobowe, tajemnice handlowe i pań- stwowe, sieją plotki, oszczerstwa i pomówienia. Otwartość sektora publicznego, z jednej strony, pomaga w budowie informacyjnych mediów, ale z drugiej, sprzyja nowym koncepcjom medialnym, które w Bułgarii nie idą w parze z rzetelnością i obiektywnością informacji, lecz zmierzają w kierunku tabloidalnej sensacyjności. Warto zauważyć, że im bardziej władza publiczna staje się informacyjnie przezroczysta, tym bardziej media szukają w jej działalności tematów sensacyj- nych, tym bardziej skandalicznie interpretują one informacje publiczne. Intere- sującym, a nie przebadanym zjawiskiem społecznym w Bułgarii jest to, w jaki sposób społeczeństwo reaguje na informacje podawane przez instytucje i media w przyjętym przez nie sensacyjnym kontekście. Które z nich – media czy instytucje państwa – cieszą się większym zaufaniem publicznym? W wypadku prawa do posiadania, poszukiwania i rozpowszechniania informacji ważnym czynnikiem w mediach bułgarskich jest dysproporcja mię- dzy prawem do informowania a brakiem prawa ochrony społeczeństwa przed manipulacją mediów. Działalność mediów, a zwłaszcza gazet codziennych, co wynika z analizy, zwykle oscyluje na granicy informacyjnej prawdy, półpraw- dy i fałszu. O ile obywatel bułgarski jest chroniony prawnie na mocy prawa cywilnego przed obrazą i pomówieniem, o tyle społeczeństwo i odrębne grupy etniczne czy narodowe chronione już nie są. Szczególnie istotne staje się to w medialnej na- gonce na mniejszości narodowe i etniczne, w rozpowszechnianiu przez media nietolerancji, a nawet skrajnych form medialnego faszyzmu, jakie ma miejsce wobec Romów, Turków czy grup politycznie bądź społecznie obcych. Jeżeli przyjmiemy, że media jako całość są istotnym elementem komunikowania, to zionąc nienawiścią do wszystkiego, co obce, liczne bułgarskie media de facto naruszają zasadę współżycia społecznego. Problem jest i ważny, i po- ważny. Celem przezroczystości informacyjnej (transparency) w państwie demokratycznym jest ochrona obywatela przed władzą, w tym przed władzą me- diów. Sfera publiczna obejmuje otwarte zarządzanie (open government), które dotyczy nie tylko przezroczystości w podejmowaniu decyzji administracyjnych i instytucjonalnego współistnienia, ale też przezroczystości w komunikowaniu między administracją i obywatelami oraz obywatelami i administracją poprzez media. 352 Władza i media w Bułgarii

Nośnikiem komunikatów między instytucjami administracji publicznej a społeczeństwem oraz między społeczeństwem a władzą z mandatem publicznym zwykle są media – i to jest ich podstawowa funkcja w społeczeństwie demokratycznym. Brak informacyjnej przezroczystości powoduje zakłócenia i szum, zarówno w procesie podejmowania decyzji publicznych i społecznych, jak i etnicznego współistnienia. Należy zwrócić uwagę, że w bułgarskiej prasie jeśli informacje ważne z punktu widzenia interesu publicznego nie są podawane w formie sensacyjnej czy zakłamanej, to, w najlepszym wypadku, są otaczane szczelną zasłoną milczenia. Tylko od dobrze poinformowanego obywatela można oczekiwać efektywnej postawy i zachowań o charakterze demokratycznym wobec instytucji władzy publicznej. Inaczej by było, gdyby media o różnych podstawach politycznych doprowadziły do wymiany między sobą poglądów, do dialogu z użyciem argumentacji „za” i „przeciw”, ale typowe dla bułgarskiego dyskursu medialnego nastawienie nie prowadzi do dialogu, lecz konfrontacji. Brakuje w nim argumentacji czy faktologii, a dominuje insynuacja, potwarz, pomówienie, odwoły- wanie się do nieokreślonej pamięci zbiorowej („wszyscy wiedzą, że...”). Wydaje się, że jeśli media uzurpują sobie prawo wybiórczości przy rozpowszechnianiu ważnych z punktu widzenia interesu publicznego informacji, to przestają pełnić funkcję społeczną i zanikają jako ważny kanał komunikacyjny. Taka sytuacja ma niestety miejsce w dzisiejszej Bułgarii.

9.5. System mediów elektronicznych

Zmiany polityczne oraz społeczno-gospodarcze, które nastąpiły w Bułgarii po upadku systemu komunistycznego, stworzyły warunki do zniesienia monopolu państwa w dziedzinie radiofonii i telewizji. Monopol ten wynikał z omawianych wyżej regulacji dotyczących działalno- ści radiowej wprowadzanych od lat 20. XX wieku, do których włączono rów- nież działalność telewizyjną, w okresie jej powstania w latach 50. minionego wieku. Taki stan prawny trwał aż do obrad Okrągłego Stołu i powołania w 1992 roku Tymczasowej Rady do spraw Częstotliwości Radiowych, Kanałów Tele- wizyjnych i Sieci Kablowych, o czym pisano wyżej. Aktualnie działalność mediów elektronicznych jest wolna, ale podlega rejestracji i licencjonowaniu. Wynika to z konieczności przydziału częstotliwości radiowych, których zasób jest ograniczony, w analogowej rozsiewczości naziemnej, oraz z faktu, iż częstotliwości radiowe stanowią podmiot szczególnego zainteresowania państwa i pozostają pod jego ciągłą kontrolą. Pod względem technicznym i ideowym Bułgaria jest przygotowana do wprowadzenia pełnej cyfryzacji mediów elektronicznych, a ostateczne odejście od zaprzestania emisji w systemie analogowym przewidywano na koniec 2007 Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej 353 roku i od tego momentu planowano rozpoczęcie licencjonowania multipleksu cyfrowej telewizji naziemnej. Proces przechodzenia na cyfrową technikę rozpowszechniania telewizyjnego drogą naziemną ma w Bułgarii złożony charakter i obejmuje wiele aspektów technicznych, związanych zarówno z planowaniem, jak i wdrażaniem procesu zmiany techniki rozpowszechniania prowadzącego do ostatecznego zaprzestania emisji w systemie analogowym, co wybiega poza ramy niniejszej publikacji. Niemniej jednak warto zwrócić uwagę, że dostęp do jak największej ilości usług medialnych w Bułgarii idzie w parze z wolnością informacji i wypowiedzi, a większość mediów elektronicznych w Bułgarii nadaje aktualnie w sposób cyfrowy naziemny, na podstawie rejestracji. Bułgaria stara się jednak, aby proces przejścia z rozpowszechniania analogowego na cyfrowe przebiegał w spo- sób przyjazny dla odbiorców, nie był napędzany przez siły rynkowe i dlatego też szczególną ochroną objęto w tym kraju nadawców małych i regionalnych, któ- rzy nie są jeszcze gotowi do emisji cyfrowej. Bułgaria stara się także spełnić prośbę wynikającą z komunikatu Komisji Eu- ropejskiej dla Rady UE, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów z 24 maja 2005 roku W sprawie przyspieszenia przejścia z analogowego na cyfrowe rozpowszechnianie (COM 2005: 0204), aby przyjęcie wspólnej, końcowej daty wyłączenia często- tliwości analogowych w obrębie UE nastąpiło do 2012 roku. Do czasu pojawienia się nowych regulacji dotyczących emisji cyfrowych rejestracja i licencjonowanie działalności mediów elektronicznych są regulowane w Bułgarii, od 1998 roku, dwiema ustawami: Prawem o telekomunikacji (PT 1998)233 oraz Prawem o radiu i telewizji (PRiTV 1998)234 z późniejszymi za- mianami. Obie ustawy określają harmonizację zasad i procedur związanych z udziela- niem zezwoleń i licencji na prowadzenie działalności w zakresie mediów elektronicznych, wprowadzają wzajemne uznawanie deklaracji i procedur licencyj- nych. Nadawcy korzystający z sieci rozsiewczej naziemnej podlegają procedurze licencjonowania działalności, a pozostali – rejestracji.

9.5.1. Działalność Rady Częstotliwości Radiowych

Na podstawie Prawa o telekomunikacji Radzie Ministrów przyznano nadzór nad pasmami częstotliwości radiowej. Udzielenie prawa użytkowania częstotli- wości radiowych i infrastruktury rozsiewczej scedowano na specjalny organ przy RM – Radę Częstotliwości Radiowych (Съвет по национален радиоче- стотен спектър към Министерски съвет, RCR 1998), powoływaną na mocy Prawa o telekomunikacji (1998).

233 Закон за далекосъобщенията, DV nr 93, 11 sierpnia 1998, op.cit. 234 Закон за радио и телевизия, DV nr 138, 24 listopada 1998, op.cit. 354 Władza i media w Bułgarii

RCR pomyślano jako organ kolegialny, w którego skład w 1998 roku weszli przedstawiciele: Rady Ministrów (Министерски съвет), Komisji Telekomuni- kacji (Комисия по далекосъобщения), Ministerstwa Finansów (Министер- ството на финансите), Ministerstwa Przemysłu (Министерството на проми- шлеността), Ministerstwa Transportu (Министерството на транспорта), Mini- sterstwa Ochrony Środowiska Naturalnego i Zasobów Wody (Министерството на околната среда i водите), Ministerstwa Handlu i Turystyki (Министер- ството на търговия и туризма), Ministerstwa Obrony Narodowej (Министер- ството на отбраната) oraz Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (Министер- ството на вътрешните работи)235. Przewodniczącego Rady Częstotliwości Radiowych powołuje Prezes Rady Ministrów na kadencję 4-letnią, obwarowaną zestawieniem, że członkowie RCR będą mieli prawo pełnić swe funkcje do końca kadencji przewodniczącego RCR. W ten sposób usiłowano jak najbardziej odpolitycznić RCR. W nowelizacji z 2005 roku przewidziano zmianę składu RCR. Zgodnie z nowymi rozwiązaniami Radę Częstotliwości Radiowych tworzą przedstawiciele: Ministerstwa Finansów, Ministerstwa Gospodarki i Energetyki (Минис- терство на икономиката и енергетиката), Ministerstwa Transportu (Минис- терство на транспорта), Ministerstwa Obrony (Министерство на отбраната), Misterstwa Spraw Wewnętrznych, Państwowej Agencji Technologii Informa- cyjnych i Komunikacji (Държавна агенция за информационни технологии и съобщения), Komisji Regulacji Telekomunikacji (Комисия за регулиране на съобщенията), Biura Bezpieczeństwa Narodowego (Национална служба за охрана) oraz Państwowego Biura Wywiadu (Национална разузнавателна служба)236. Sama zmiana struktury RCR ukazuje kierunek transformacji pola zaintere- sowań instytucji posiadających kompetencje w zakresie kontroli częstotliwości radiowych w Bułgarii. Z RCR wykluczono przedstawicieli: Ministerstwa Prze- mysłu, Ministerstwa Ochrony Środowiska Naturalnego i Zasobów Wody, Mini- sterstwa Handlu i Turystyki, a włączono do niej instytucje odpowiadające za rozwój technologiczny (Ministerstwo Gospodarki i Energetyki, Państwową Agencję Technologii Informacyjnych i Komunikacji) oraz bezpieczeństwo pań- stwa (Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, Państwowe Biuro Wywiadu). Należy zauważyć, że Komisja Telekomunikacji pozostała w strukturze pod nazwą Ko- misja Regulacji Telekomunikacji.

9.5.1.1. Ocena regulacji dotyczących mediów elektronicznych wynikających z Prawa o telekomunikacji z 1998 roku Ze względu na bezpieczeństwo państwa w Bułgarii wprowadzono licencje na prowadzenie działalności w dziedzinie radiofonii i telewizji w obrębie danego

235 PT 1998, art. 11. 236 PT 1998, art. 5; PRiTV 1998, zm. 2005, DV nr 88, 2005, art. 8. Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej 355 miasta, na które rozpisywany jest konkurs (ale już nie na obwód miejski czy cały okręg). Licencji nie przyznaje się na tereny, gdzie nie ma większego miasta (stąd też mapa pokrycia radiowego i telewizyjnego jest w tym kraju bardzo rozproszona), ale też nie ma ani jednego radia prywatnego, które by było słyszalne na terenie całego kraju, czy choćby na autostradach. Ułomność tego systemu jest znaczna, bowiem kierowca jadący z Sofii do Warny de facto nie ma skąd czerpać informacji choćby o stanie dróg poza obszarem Sofii z miast położonych na trasie jego ruchu, bowiem radia lokalne nie podają informacji z innych regionów niż własny. Ponadto mieszkańcy wsi, od- dalonych o więcej niż 10–15 kilometrów od dużego skupiska miejskiego, są pozbawieni możliwości słuchania regionalnych rozgłośni. Wprowadzając licencje regionalne (na obszary miast), ustawodawca, być może, chciał uchronić rynek przez zbytnią monopolizacją i koncentracją nadaw- ców, ale warto postawić pytanie, czy ustawodawca odniósł w aspekcie zapobie- gania monopolizacji i koncentracji nadawców skutek zamierzony, czy wręcz przeciwny, o czym poniżej. Kolejną wadą systemową tego rozwiązania wydaje się również nacisk RCR i RME, by nadajniki znajdowały się na regionalnych budynkach administracji publicznej, podporządkowanych RM, co przy zagwarantowaniu w warunkach przyznawania licencji 10% udziału wiadomości lokalnych sprzyja nagłaśnianiu pozytywnych informacji o władzach regionalnych, a unikaniu informacji niekorzystnych. Po pierwsze, w życiu codziennym społeczności niewielkiego miasteczka wydarzeń medialnych czy istotnych z punktu widzenia interesu publicznego jest zbyt mało, by sprostać wymogowi 10% udziału informacji lokalnych w bloku informacyjnym, co powoduje, że, aby sprostać wymogom, dziennikarze regio- nalni starają się szukać informacji w lokalnej administracji publicznej. Po drugie, podawane informacje muszą zawsze dobrze świadczyć o lokalnej władzy, bowiem burmistrz w każdej chwili może zaprzestać udzielać informacji o swoich działaniach, może też wyłączyć nadajnik radia znajdujący się na budynku urzędu miasta, a nadawca nie będzie miał prawa wejścia na cudzą posesję. No- towano wiele takich przypadków w bułgarskich regionach, podobnie jak takich, w których burmistrz miasta blokował bądź zagłuszał nadajniki radiostacji nada- jących niekorzystne informacje o nim. Innym mechanizmem walki administracji publicznej z funkcją kontrolną mediów jest przejmowanie na własność radiostacji nieżyczliwych kandydatowi w wyborach bądź wybranym władzom regionalnym. Szczególnie wyraźnie ten mechanizm jest widoczny w wypadku procesów kupna-sprzedaży rozgłośni lokalnych przed i zaraz po okresie wyborczym. Z punktu widzenia rozwiązań instytucjonalnych radia lokalne są w Bułgarii podległe bądź uległe władzom regionalnym ze względu na to, że RCR stawia bariery biurokratyczne i proceduralne nadawcom, którzy chcieliby umieszczać 356 Władza i media w Bułgarii nadajniki poza obszarem kompetencji administracyjnych władz regionalnych, podległych RM. Można stwierdzić, że w regionach to nie media kontrolują władzę, lecz wła- dza media elektroniczne. RCR poza tym, że przygotowuje i monitoruje politykę rozdzielania często- tliwości radiowych w Bułgarii237, wydaje również indywidualne, osobiste licencje na użytkowanie zasobów pasma radiowego238, jak też może takie licencje odebrać, zmienić indywidualnie239 bądź na wniosek RME240. Sama procedura organizowania konkursów, gromadzenia dokumentacji, przyznawania licencji zarówno na bazie PT 1998, jak i omawianego poniżej Prawa o radiu i telewizji z 1998 roku jest bardzo zbiurokratyzowana, czaso- chłonna i kosztowna, zarówno dla budżetu państwa, jak i nadawców.

9.5.2. Ocena ustawy Prawo o radiu i telewizji z 1998 roku

Do obowiązującego aktualnie Prawa o radiu i telewizji przyjętego w 1998 roku (PRiTV 1998) do końca 2007 roku wprowadzono 21 nowelizacji241. Składa się ono ze 127 mocno rozbudowanych artykułów, zawartych w 7 rozdziałach. Rozdział I ustawy dotyczy przepisów ogólnych242, w których zawarto normy ogólne wyznaczające podmiotowy i przedmiotowy zakres regulacji oraz zakres stosunków wyłączonych spod regulacji. W przepisach szczegółowych, ujętych w rozdziałach od II do VII, umieszczono przepisy o organach i trybie postępo- wania w dziedzinie działalności radiowo-telewizyjnej oraz przepisy określające sankcje. Ustawa reguluje działalność radiową i telewizyjną na terytorium Republiki Bułgarii, definiowaną ustawowo jako: tworzenie programów radiowych i telewizyjnych oraz dodatkowych informacji rozpowszechnianych drogą rozsiewczą naziemną, kablem, przez satelitę bądź za pomocą innych technik, w formie kodowanej bądź nie, które są przeznaczone do bezpośredniego odbioru przez nie- ograniczoną liczbę osób243.

237 PT 1998, art. 9. 238 PT 1998, art. 50–74. 239 PT 1998, art. 60. 240 PT 1998, art. 62. 241 DV nr 138, 24 listopada 1998; zm. DV nr 60, 2 lipca 1999; zm. DV nr 81, 14 września 1999; zm. DV nr 79, 29 września 2000; zm. DV nr 96, 9 listopada 2001; zm. DV nr 112, 29 grudnia 2001; zm. DV nr 77, 9 sierpnia 2002; zm. DV nr 120, 29 grudnia 2002; uzup. DV nr 99, 11 listopada 2003; zm. DV nr 114, 30 grudnia 2003; zm. DV nr 99, 9 listopada 2004; DV nr 115, 30 grudnia 2004; zm. DV nr 88, 4 listopada 2005; zm. DV nr 93, 22 listopada 2005; zm. DV nr 105, 29 grudnia 2005; zm. DV nr 21, 10 marca 2006; zm. DV nr 34, 25 kwietnia 2006; zm. DV nr 70, 29 sierpnia 2006; zm. DV nr 105; 22 grudnia 2006; zm. DV nr 108, 29 grudnia 2006; zm. DV nr 10, 30 stycznia 2007; DV nr 41, 22 maja 2007. 242 PRiTV 1998, art. 1–19. 243 PRiTV 1998, art. 1. Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej 357

Spod regulacji wyłączono: 1) programy tworzone w celu emisji wyłącznie w obrębie jednego budynku; 2) programy radiowe i telewizyjne tworzone w celu rozpowszechniania dla potrzeb organów państwa lub osób prawnych, gdy za- wartość programowa odnosi się wyłącznie do ich działalności, a technika przekazu jest ich własnością244.

9.5.2.1. Definicje dotyczące radiofonii i telewizji Definicje legalne zawarto w przepisach dodatkowych, umieszczonych na końcu ustawy, przed przepisami przejściowymi i końcowymi, w których zdefi- niowano terminy, między innymi takie, jak: „rozpowszechnianie”, „tworzenie”, „program”, „audycja”, „znaczące wydarzenie” dla społeczeństwa, „wyłączne prawo” do emisji, „teletekst”, „reklama”, „reklama ukryta”, „środki podświa- domego oddziaływania w reklamie”, „rynek radiowy i telewizyjny”, „interak- tywność”, czy „technologie cyfrowe”, „utwory bułgarskie” i „utwory europejskie”, „informacyjne przedstawienie”, „profil programowy”, „schemat programowy”245. Ustawa nie zawiera definicji pojęć „radiofonia” i „telewizja”. Można próbo- wać je rekonstruować na podstawie różnych przepisów i definicji ustawowych wysuwanych na pierwszy plan, jak: „rozpowszechnianie”, „program”, „projekt programowy”, „schemat programowy” i tak dalej. Rozpowszechnieniem, zgodnie z § 1 ust. 1, jest pierwotna audycja bądź emisja, niezależnie od telekomunikacyjnych środków, radiowego bądź telewizyjnego programu, przeznaczonego do przyjęcia przez słuchaczy bądź widzów. Obejmuje wymianę (reemisję) programów pomiędzy nadawcami w celu przyję- cia ich przez publiczność. Nie obejmuje usług telekomunikacyjnych przeznaczonych do użytku indywidualnego246. „Profil programowy” to system wszystkich elementów, które tworzy i rozpowszechnia nadawca i który jest nośnikiem określonej treści, ułożonej w schemacie czasowym247. „Audycją” jest samodzielna część programu, odróżniająca się od innych au- torstwem, zawartością i/lub audiowizualną realizacją248. „Bułgarskimi utworami audio i audiowizualnymi” są utwory, utworzone bądź zrealizowane wyłącznie z bułgarskim obywatelem, bądź przy jego współ- udziale, powstałe na podstawie utworów bułgarskiego obywatela249. Za bułgar- skie są uważane również utwory powstające na podstawie dwustronnych umów pomiędzy bułgarskimi i obcymi producentami, pod warunkiem że bułgarscy producenci posiadają większościowy udział finansowy w ogólnych kosztach

244 PRiTV 1998, art. 2 ust. 1–2. 245 PRiTV 1998, § 1. 246 PRiTV 1998, § 1 ust. 1. 247 PRiTV 1998, § 1 ust. 28. 248 PRiTV 1998, § 1 ust. 4. 249 PRiTV 1998, § 1 ust. 6. 358 Władza i media w Bułgarii produkcji i ta produkcja jest kierowana przez jednego bądź kilku bułgarskich producentów250. Pojęcia takie, jak: „reklama”, „sponsorowanie”, „usługa audiowizualna”, „usługa programowa”, „nadawca”, „retransmisja”, zostały opracowane w zgodzie z Europejską konwencją o telewizji ponadgranicznej, sporządzoną w Stras- burgu 5 maja 1989 roku, i nie odbiegają od niej251.

9.5.2.2. Nadawcy publiczni i komercyjni Ustawodawca wymienia nadawców komercyjnych i publicznych, do których zalicza również państwowe (publiczne) radio i telewizję, podkreślając, że istotą rozróżnienia nie jest forma własności, lecz cel działalności w dziedzinie radiofonii i telewizji. Dlatego też ustawodawca, na przykład, nie zwolnił mediów państwowych (publicznych) – Bułgarskiego Radia (Българското национално радио, BR) i Bułgarskiej Telewizji (Българската национална телевизия, BTV) – z wymogu uzyskania licencji. Nadawcą komercyjnym, w myśl definicji ustawowej, jest firma 1-osobowa lub spółka handlowa, dla których podstawowym celem prowadzenia działalno- ści w dziedzinie radiofonii i telewizji jest osiąganie zysku, podczas gdy dla nadawcy publicznego celem takim jest „przyczynianie się do realizacji konstytucyjnego prawa do informacji”252. W myśl definicji legalnej publicznymi radiowymi i telewizyjnymi nadawcami są osoby fizyczne – firmy 1-osobowe i osoby prawne posiadające licencję na

250 Ibidem. 251 „Transmisja” oznacza pierwotną emisję, za pomocą nadajnika naziemnego, kabla lub jakiegokolwiek rodzaju satelity, w postaci zakodowanej lub nie, telewizyjnych usług programowych do odbioru masowego. Nie obejmuje usług komunikacyjnych świadczonych na życzenie indywidualne. „Retransmisja” oznacza fakt odbioru i jednoczesnego nadania, bez względu na zastosowane środki techniczne, całych i niezmienionych telewizyjnych usług programowych lub ważnych frag- mentów takich usług, emitowanych przez stację telewizyjną do odbioru masowego. „Nadawca” jest to osoba fizyczna lub prawna, która dokonuje wyboru telewizyjnych usług programowych do odbioru masowego i transmituje je lub zleca ich transmisję, w całości i w niezmienionej postaci, stronie trzeciej. „Usługa programowa” oznacza wszystkie części pojedynczej usługi świadczonej przez danego nadawcę w znaczeniu określonym w poprzednim ustępie. „Europejskie dzieła audiowizualne” są to dzieła twórcze, których produkcją lub koprodukcją zarządzają europejskie osoby prawne lub fizyczne. „Reklama” oznacza wszelkie publiczne obwieszczenia mające na celu popieranie sprzedaży, zakupu lub wynajmu produktu lub usługi, promocję idei czy sprawy lub spowodowanie innego skutku pożądanego przez reklamującego, dla których to celów udzielono reklamującemu czasu transmisyjnego na zasadach odpłatności lub za inne podobne wynagrodzenie. „Sponsorowanie” oznacza udział osoby fizycznej lub prawnej, niezaangażowanej w działalność transmisyjną ani w produkcję dzieł audiowizualnych, w bezpośrednim lub pośrednim finansowaniu programu w celu promocji jej nazwy, znaku fabrycznego lub wizerunku (Europejska konwencja o telewizji ponadgranicznej, DzU Nr 32, z dnia 29 marca 1995 roku, poz. 160, art. 2). 252 PRiTV 1998, art. 4–5. Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej 359 działalność radiową i telewizyjną i/lub rejestrację takiej działalności, której podstawowym celem jest przyczynienie się do realizacji konstytucyjnego prawa do informacji. Są oni podmiotami prawa publicznego lub cywilnego. Nadawcy publiczni rozpowszechniają polityczną, gospodarczą, kulturalną, naukową, edu- kacyjną i inną, ważną z punktu widzenia opinii publicznej, informację, zapew- niają dostęp do narodowego i światowego dziedzictwa kultury, popularyzują osiągnięcia naukowe oraz techniczne poprzez emisję bułgarskich i obcych pro- gramów edukacyjnych oraz kulturalnych, przeznaczonych dla wszystkich grup wiekowych; chronią interesy narodowe, ogólnoludzkie wartości kulturalne, narodową naukę, edukację i kulturę wszystkich obywateli bułgarskich, bez względu na ich etniczną przynależność; wspierają bułgarskich twórców i wyko- nawców253. Bułgarskie Radio (BR) i Bułgarską Telewizję (BTV) ustawodawca definiuje jako krajowego nadawcę publicznego254, gwarantuje im niezależność przed polityczną i ekonomiczną ingerencją państwa oraz wolność programową i swo- bodę wyrażania opinii255. Zadaniem BR i BTV jest między innymi: 1) zapewniać programy wszystkim obywatelom Republiki Bułgarii; 2) promować rozwój i popularyzowanie kultury bułgarskiej i bułgarskiego języka, jak też kultury i języka odpowiednich grup etnicznych; 3) zapewniać poprzez swoje programy dostęp do narodowego i europejskiego dziedzictwa kulturowego; 4) wprowadzać do programów audycje, które informują, kształcą i bawią; 5) stosować nowe technologie informacyjne; 6) prezentować różne idee i przekonania w społeczeństwie, poprzez pluralizm punktów widzenia w każdej z dziennikarskich i aktualno-publicystycznych audycji o politycznej i gospodarczej tematyce; 7) współdziałać dla wzajemnego zrozumienia i tolerancji w stosunkach międzyludzkich; 8) dawać obywatelom możliwość zapoznania się z oficjalnym stanowiskiem państwa w ważnych kwestiach życia społecznego256. W rozumieniu Prawa o telekomunikacji257 nadawcą może być też „nadawca telekomunikacyjny”258.

9.5.2.3. Rada Mediów Elektronicznych Organ państwowy, którego celem jest wykonywanie uprawnień w dziedzinie elektronicznych środków masowego przekazu, ustawodawca nazwał Krajową Radą Radiofonii i Telewizji (KRRiTV), która w 2001 roku zmieniła nazwę na Radę Mediów Elektronicznych (Съвет за електронни медии, RME).

253 PRiTV 1998, art. 6. 254 PRiTV 1998, art. 7. 255 PRiTV 1998, art. 8–11. 256 PRiTV 1998, art. 7. 257 Закон за далекосъобщенията, DV nr 88, 7 października 2003. 258 PT 1998, art. 3. 360 Władza i media w Bułgarii

W myśl definicji Rada Mediów Elektronicznych jest niezależnym wyspecjalizowanym organem właściwym do regulacji działalności radiowej i telewizyjnej poprzez rejestrację lub wydawanie licencji na działalność radiową i telewi- zyjną oraz poprzez stosowanie nadzoru nad działalnością nadawców radiowych i telewizyjnych w zakresie prawa259. Ma ona się kierować interesem publicznym, chronić wolności słowa i stać na straży niezawisłości nadawców radiowych i telewizyjnych260. Kadencja rady trwa 6 lat, licząc od dnia powołania, przy czym co 2 lata koń- czy się kadencja jednej trzeciej członków z każdej kwoty, według schematu przedstawionego wyżej, a jedna osoba nie może być członkiem KRRiTV (RME) dłużej niż przez 2 następujące po sobie mandaty261. Ustawowo zagwarantowano trwałość rady, przyjmując, że organ uprawniony do powołania członka rady może go odwołać wyłącznie w sytuacjach taksatyw- nie ustalonych w ustawie, to znaczy w wypadku: 1) zrzeczenia się funkcji; 2) trwałej niemożliwości pełnienia obowiązków przez okres dłuższy niż 6 mie- sięcy; 3) ustanowienia niezgodności formalnych z wymogami ustawy; 4) skaza- nia prawomocnym wyrokiem za popełnienie przestępstwa z winy umyślnej262. Rada podejmuje decyzje zwykłą większością głosów wszystkich jej człon- ków263 i ma obowiązek ich publikacji264 w „Biuletynie Informacyjnym RME” („Информационен бюлетин, Съвет за електронни медии”). Jako jednolity organ kolegialny rada ponosi odpowiedzialność bezpośrednio przed organami, które powołują jej członków.

9.5.2.3.1. Zadania Rady Mediów Elektronicznych Podstawowe zadania Rady Mediów Elektronicznych ustawodawca zawarł w rozbudowanych przepisach zawartych w artykułach 32 i 33 omawianej ustawy. Przede wszystkim rada ma stać na straży interesu publicznego w zakresie działalności radiowej i telewizyjnej. Rada, między innymi, prowadzi nadzór działalności nadawców radiowych i telewizyjnych w zakresie przestrzegania przepisów ustawy, wybiera i zwalnia dyrektorów generalnych BR i BTV, zatwierdza z propozycji dyrektorów generalnych członków zarządu BR i BTV; określa stanowisko przy przygotowywa- niu aktów normatywnych podczas zawierania międzynarodowych porozumień w dziedzinie prawa o radiu i telewizji, przeprowadza konkurs dla określonych nadawców radiowych i telewizyjnych na wydanie licencji telekomunikacyjnej do użytkowania istniejących i/lub budowy, utrzymania i użytkowania nowych telekomunikacyjnych sieci rozsiewczych naziemnych; podejmuje decyzje o wy-

259 PRiTV 1998, art. 20. 260 Ibidem. 261 PRiTV 1998, art. 29. 262 PRiTV 1998, art. 30. 263 PRiTV 1998, art. 37. 264 PRiTV 1998, art. 39. Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej 361 dawaniu, zmianie, odebraniu, przeniesieniu i przerwaniu licencji na działalność radiową i telewizyjną265. Ustawodawca szczegółowo określił tryb i formę przyznawania licencji i reje- stracji266, jak też ich ograniczania lub przerwania267. Licencji wymaga się od wszystkich nadawców emitujących programy drogą rozsiewczą naziemną (BTV i BR również), zaś rejestracji – drogą inną niż rozsiewcza naziemna268. Przy czym przy rejestracji, w odróżnieniu od licencji, nikt nie ma prawa wprowadzać ograniczeń związanych z zakresem emisji programu ani też limitu czasowego jego trwania. Rejestracja nadawców emitujących drogą inną niż rozsiewcza naziemna odbywa się na warunkach ogólnych dla trybu przyznawania licencji.

9.5.2.3.2. Członkowie Rady Mediów Elektronicznych Rada Mediów Elektronicznych jest organem kolegialnym, składającym się z 9 członków: 5 powoływanych przez Zgromadzenie Narodowe i 4 przez prezy- denta269. Trybowi jej powoływania oraz uprawnieniom ustawodawca poświęcił II rozdział ustawy, artykuły od 20 do 41. Ustawa przewiduje szczególne wymagania, które powinni spełniać kandydaci – takie jak: obywatelstwo bułgarskie, wyższe wykształcenie i doświadczenie zawodowe w dziedzinie mediów elektronicznych, telekomunikacji, dziennikarstwa, prawa lub ekonomii, autorytet społeczny oraz profesjonalne uznanie270 – jak też nakłada na członków rady ograniczenia, które, jak można sądzić, mają służyć większemu obiektywizmowi i niezależności przy podejmowaniu przez nich decyzji. Nie mogą być członkami Rady Mediów Elektronicznych: 1) osoby skazane prawomocnym wyrokiem na pozbawienie wolności za popełnienie przestępstwa z winy umyślnej; 2) firmy 1-osobowe, właściciele kapitału spółek handlowych, wspólnicy, zarządcy, prokurenci lub członkowie organów kierowniczych bądź kontrolnych spółek handlowych i korporacji; 3) byli etatowi i nieetatowi współ- pracownicy byłej Dărzhavnej Sigurnosti271. W czasie trwania mandatu członkowie Rady Mediów Elektronicznych nie mogą: 1) zajmować innej płatnej posady na podstawie umowy o pracę; 2) pełnić funkcji wyborczych w państwowych i gminnych organach, w kierowniczych organach partii politycznych i syndyków; 3) zasiadać w organach zarządu, kontroli lub nadzoru spółek handlowych i kooperacji; 4) udzielać konsultacji bądź zasiadać w organach zarządu, kontroli i nadzoru nadawców radiowych lub tele-

265 PRiTV 1998, art. 32–33. 266 PRiTV 1998, art. 105–116. 267 PRiTV 1998, art. 117–125. 268 PRiTV 1998, art. 125. 269 PRiTV 1998, art. 20. 270 PRiTV 1998, art. 25, 29. 271 PRiTV 1998, art. 26. 362 Władza i media w Bułgarii wizyjnych, jak też posiadać w nich oraz w agencjach reklamowych udziałów bądź akcji; 5) udzielać konsultacji bądź zasiadać w organach zarządu, kontroli lub nadzoru organizacji o celach niekomercyjnych, które posiadają licencję na działalność radiową lub telewizyjną; 6) otrzymywać pod jakąkolwiek formą wynagrodzenia od radiowego czy telewizyjnego nadawcy, poza określonym prawem wynagrodzeniem z tytułu własności intelektualnej272.

9.5.2.3.3. Przewodniczący Rady Mediów Elektronicznych Przewodniczącego rady wybierają członkowie rady ze swojego składu273. Ustawodawca przyznał mu funkcje o różnym charakterze. Przewodniczący RME zwołuje posiedzenia rady i nimi kieruje, zatwierdza postanowienia rady, wydaje decyzje, pełni funkcje reprezentacyjne274. Do dodatkowych uprawnień przewodniczącego rady należy: wydawanie decyzji na podstawie uchwał leżących w kompetencjach rady, między innymi w sprawach: nadzoru nad działalnością nadawców radiowych i telewizyjnych, wyboru i zwolnienia z funkcji dyrektorów generalnych BR i BTV, zatwierdzania członków zarządu BR i BTV, organizacji badań społecznej oceny działalno- ści nadawców i ich programów, wydawania, zmiany, odebrania, przeniesienia i przerwania licencji dla nadawców, sugerowania zmian w przepisach dotyczą- cych mediów elektronicznych i zgłaszania naruszeń prawa do kompetentnych organów w związku z działalnością mediów elektronicznych275. Ponadto pod jego przewodnictwem rada przeprowadza konkursy i przyznaje bądź odbiera licencję nadawcom w przewidzianych prawem przypadkach276.

9.5.2.3.4. Struktura Rady Mediów Elektronicznych W sektorze administracji ogólnej (Обща администрация) RME ustrukturyzowano: 1) dyrekcję obsługi administracyjno-informacyjnej (Дирекция „Адми- нистративно-Информационно обслужване”), w składzie której znajduje się sekretariat, archiwum, dział logistyczny, dział współpracy z zagranicą i dział pro- jektów oraz nadzoru nad ich wykonawstwem; 2) dyrekcję działań prawnych (Дирекция „Правни дейности”), której podporządkowano dział regulacji prawnych i aktów administracyjnych, przedstawicielstwo procesualne oraz dział sankcji administracyjnych; 3) dyrekcję finansów (Дирекция „Финанси”) z działami: budżet, finanse i księgowość, kadry oraz działalność gospodarcza, zakupy i sprze- daż; 4) dyrekcję technologii informacyjnych (Дирекция „Информационни технологии”), w której ustrukturyzowano działy kontroli zapisów audio i wideo, nadzór nad funkcjonowaniem systemu technicznego i monitoringu.

272 PRiTV 1998, art. 27. 273 PRiTV 1998, art. 31. 274 PRiTV 1998, art. 31 ust. 1–8. 275 PRiTV 1998, art. 32–33. 276 PRiTV 1998, art. 32 ust. 16. Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej 363

Schemat 7. Struktura organizacyjna Rady Mediów Elektronicznych

Źródło: Opracowanie własne na podstawie dokumentacji otrzymanej od RME.

W dziale administracji wyspecjalizowanej (Специализирана администра- ция) ustrukturyzowano: 1) dyrekcję monitoringu (Дирекция „Мониторинг”), która sprawuje nadzór nad monitoringiem radiostacji i telewizji wynikające z tytułu przyznanych licencji oraz nasłuch treści emitowanych przez radiostacje i stacje telewizje centralne i regionalne, w kwestii tego, czy zachowują one podstawowe normy współżycia społecznego określone w licencji; 2) dyrekcję licencjonowania (Дирекция „Лицензиране”), która zajmuje się procedurą organizowania konkursów oraz przyznawania licencji i rejestracji nadawców radiowych i telewizyjnych. Rada Mediów Elektronicznych działa w strukturze pionowej, co oznacza, że wszelkie decyzje i działania zależą od przewodniczącego RME. Aktualnie przewodniczącą RME jest Maria Stefanova (Мария Стефанова, 1964–), wcze- śniej dziennikarka Bułgarskiego Radia Publicznego Horizont oraz telewizji publicznej kanal 1 BTV. 364 Władza i media w Bułgarii

9.5.3. Bułgarskie Radio i Bułgarska Telewizja

Bułgarskie Radio (BR) i Bułgarska Telewizja (BTV) to odrębne podmioty277, krajowi nadawcy publiczni278, które na mocy ustawy Prawo o radiu i telewizji otrzymały prawo tworzenia samodzielnych programów krajowych i regional- nych279. Strukturze i organizacji Bułgarskiego Radia oraz Bułgarskiej Telewizji ustawodawca poświęcił III część ustawy Prawo o radiu i telewizji280. Organami zarządu radia i telewizji stał się, z mocy ustawy, zarząd oraz dyrektoriaty generalne odpowiednio BR i BTV281. Zarząd, odpowiednio BTV i BR, składa się z 5 członków, zatwierdzanych przez Radę Mediów Elektronicznych na wniosek odpowiednich dyrektorów generalnych, pełniących równolegle funkcje przewodniczących rady282. Kaden- cja zarządu trwa 3 lata283. Rada określa podstawowe kierunki rozwoju, objętość i strukturę programo- wą, odpowiednio BR i BTV284, powołuje rady eksperckie i konsultacyjne285, ustala budżet286 i prowadzi politykę kadrową287. Decyzje Rady są podejmowane zwykłą większością głosów288. Dyrektorzy generalni, w ramach swych kompetencji, mogą prowadzić poli- tykę programową289 i kadrową290 odpowiednio w BTV i w BR.

9.5.3.1. Formy finansowania BR i BTV Za prawo korzystania z krajowej telewizji publicznej BTV i krajowego radia publicznego BR w Bułgarii wprowadzono miesięczną opłatę od każdego zareje- strowanego licznika elektrycznego, w wysokości 0,6% minimalnej miesięcznej płacy w kraju291. Organem zarządzającym funduszami publicznymi na cele mediów elektronicznych jest Fundusz Radia i Telewizji przy Radzie Mediów Elektronicz- nych292, kierowany przez Radę Zarządu Funduszu, w której skład, określany

277 PRiTV 1998, art. 42. 278 PRiTV 1998, art. 8–1. 279 PRiTV 1998, art. 49. 280 PRiTV 1998, art. 42–71. 281 PRiTV 1998, art. 55. 282 PRiTV 1998, art. 58. 283 PRiTV 1998, art. 60. 284 PRiTV 1998, art. 62. 285 PRiTV 1998, art. 62 ust. 3. 286 PRiTV 1998, art. 62 ust. 5. 287 PRiTV 1998, art. 62 ust. 9, 10. 288 PRiTV 1998, art. 64. 289 PRiTV 1998, art. 86 ust. 1. 290 PRiTV 1998, art. 86 ust. 5, 6. 291 PRiTV 1998, art. 93, 94. 292 PRiTV 1998, art. 98. Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej 365 przez Radę Mediów Elektronicznych293, wchodzą bezwzględnie przedstawiciele: Ministerstwa Finansów, Państwowej Agencji Technologii Informacyjnych i Telekomunikacji, telewizyjnych i radiowych nadawców publicznych oraz komercyjnych (rozgłośni prywatnych komercyjnych).

9.5.3.2. Sankcje Zgodnie z Prawem o radiu i telewizji, na nadawców radiowych i telewizyjnych nakłada się sankcję finansową w wysokości od 2000 do 15 000 lewów za popełnione przez nich administracyjne wykroczenia294. Formą najwyższej sankcji karnej jest odebranie licencji295. Warto zaznaczyć, że Rada Mediów Elektronicznych najczęściej nakłada kary na telewizję SKAT za ksenofobiczne programy o nastawieniu rasistowskim, a w 2007 roku licencję odebrała BBC, które nadawało na terytorium Bułgarii tylko po angielsku, naruszając tym samym warunki licencji. Od 100 do 200 lewów kary nakłada się na instytucje medialne, na podstawie Prawa o dostępie do informacji publicznej, jeśli ukrywają one informację i w ten sposób powodują, że ich działalność nie jest publicznie przezroczysta296.

9.5.4. Ustawowe gwarancje wolności słowa i mediów elektronicznych

Ustawodawca w sposób szczegółowy, 3 razy, podkreśla w ustawie Prawo o radiu i telewizji wolność słowa, wolność tworzenia i odbioru programów oraz wolność wyrażania opinii w mediach. Po raz pierwszy stwierdzając, że: Tworzenie radiowych i telewizyjnych programów w Republice Bułgarii jest swobodne. Nie dopuszcza się cenzury programów pod jakąkolwiek formą. Zapewnia się swobodę odbioru i nie ogranicza się retransmisji radiowych i telewizyjnych programów na terytorium kraju przy zachowaniu warunków tego prawa297. Po raz drugi ustawodawca podkreślił te prawa przy określaniu zadań nadaw- ców. W myśl ustawy, w wykonywaniu swojej działalności radiowi i telewizyjni nadawcy kierują się następującymi zasadami: 1) gwarantują prawo swobodnego wyrażania opinii; 2) gwarantują prawo do informacji; 3) zachowują w tajemnicy źródła informacji; 4) chronią dobra osobiste obywateli; 5) nie emitują audycji pobudzających do waśni między obywatelami; 6) nie emitują audycji, które są sprzeczne z dobrymi obyczajami, szczególnie gdy zawierają treści pornogra- ficzne, pochwalają bądź pobłażają brutalności lub przemocy, lub pobudzają do nienawiści na podłożu rasowym, płciowym, religijnym bądź narodowym298.

293 PRiTV 1998, art. 99. 294 PRiTV 1998, art. 126. 295 PRiTV 1998, art. 117–125. 296 UDIP 2000, art. 42 ust. 4. 297 PRiTV 1998, art. 9 ust. 1–2. 298 PRiTV 1998, art. 10. 366 Władza i media w Bułgarii

Po raz trzeci ustawodawca zagwarantował podstawowe wolności słowa i mediów głosząc, że „w audycjach radiowych i telewizyjnych wszelkie opinie mogą być swobodnie wyrażane”299. Ustawodawca zobowiązał nadawców mię- dzy innymi do zagwarantowania prawa do odpowiedzi; ochrony praw autorskich i pokrewnych; dbałości o czystość języka bułgarskiego300.

9.6. Kodeks etyczny bułgarskich mediów

24 listopada 2004 roku dziennikarze bułgarscy przyjęli kodeks etyczny (KE 2004)301. Struktura bułgarskiego kodeksu etycznego ma charakter prymarny, co znaczy, że kolejność poszczególnych rozdziałów odsłania hierarchię ważności spraw i zagadnień regulowanych przez ten dokument. Początkowo kodeks skła- dał się z 44 artykułów zgrupowanych w 12 rozdziałach, ale po wielu redakcjach zgrupowano je w 5 rozbudowanych artykułach. Do najważniejszych spraw etyki dziennikarskiej zaliczono między innymi: obiektywność i dokładność podawanej informacji, poszanowanie życia osobistego człowieka, ochronę interesu publicznego, uszanowanie zasad dobrego smaku i stosownego zachowania się, unikanie publikowania treści opisujących przemoc i zachowania antyspołeczne, współpracę i zachowanie zasad uczciwej konkurencji, poszanowanie prawa autorskiego302. Media zobowiązały się, że tytuły i zajawki wiadomości w ich publikacjach będą jak najbardziej adekwatne do przedstawianej treści i dokładne. Według kodeksu środki masowej informacji mają przekazywać społeczeństwu dokładne i sprawdzone wiadomości i za niedopuszczalne przyjęto ukrywanie bądź wypa- czanie faktów, manipulowanie społeczeństwem. Kodeks etyczny reguluje również kwestie umieszczania sprostowań i odpowiedzi. Zgodnie z nim, media publikują jasne i wystarczająco zauważalne sprostowania, a jeśli istnieją świadectwa, że opublikowano niedokładną bądź mylną informację, środki masowej informacji zobowiązały się przeprosić osoby, któ- rych to dotyczy. Media elektroniczne dają prawo odpowiedzi osobom i organizacjom, których dotyka publikacja303. Kodeks w założeniu ma odpowiadać społecznym oczekiwaniom odnośnie do treści ukazujących się w mediach, a szczególną uwagę poświęcono w nim ochronie dzieci i młodzieży304.

299 PRiTV 1998, art. 11. 300 Ibidem. 301 Етичен кодекс на българските медии, tekst podaję za: Ангелов Александър, 2005, Журналистическата етика, Камея, София, s. 93–94. 302 KE 2004, art. 1–3. 303 KE 2004, art. 3. 304 KE 2004, art. 2 ust 4. Rozdział 10

Panorama mediów bułgarskich

10.1. Radio

10.1.1. Radio publiczne

Wśród nadawców publicznych prym wiedzie Bułgarskie Radio państwowe (BR), które posiada 2 programy ogólnokrajowe: Radio Horizont i Radio Hristo Botev, 5 ośrodków regionalnych: Radio Varna1, Radio Shumen2 (Радио Шумен) w regionie północnym oraz Radio Stara Zagora3, Radio Plovdiv4 (Радио Пловдив), Radio Blagoevgrad5 (Радио Благоевград) w rejonie południowym. Szczególną rozgłośnią Bułgarskiego Radia jest Radio Bulgaria (Радио Бъл- гария), które emituje przez satelitę programy propagandowe i promocyjne o Bułgarii w języku bułgarskim, francuskim, angielskim, rosyjskim, nie- mieckim, hiszpańskim, serbskim, tureckim, albańskim i arabskim. Wszystkie radiostacje Radia Bułgarskiego, łącznie z Radiem Bulgaria, dzia- łały w okresie systemu komunistycznego. Tradycje Radia Hristo Botev sięgają II wojny światowej. Było to radio Kominternu, nadające z Moskwy, a jej redaktorem na Bułgarię był Vălko Chervenkov, o czym pisano wyżej.

10.1.1.1. Radio Horizont Radio Horizont o profilu informacyjno-muzycznym i politycznym nadaje 24 godziny na dobę: wiadomości co godzinę, wszystkie rodzaje i style muzyki. Program zawiera kilka dłuższych bloków – poranny, przedpołudniowy, po- obiedni i wieczorny. W nich skupione są wiadomości, wywiady, komentarze, reportaże, które omawiają najważniejsze wydarzenia dnia. Szczególne miejsce zajmują w BR wydarzenia sportowe, które są rozproszone w całym programie przez wszystkie dni tygodnia.

1 Powstało 21 maja 1936 roku, profil: polityczny. 2 Powstało 1 lutego 1973 roku, profil: polityczny, format: muzyczno-informacyjny. 3 Powstało 21 kwietnia 1936 roku, profil: polityczny, format: muzyczno-informacyjny. 4 Powstało w 1955 roku, profil: polityczny, format: informacyjny (wiadomości regionalne, krajowe i zagraniczne). 5 Powstało 11 grudnia 1973 roku, profil: polityczny, format: muzyczno-informacyjny. 368 Władza i media w Bułgarii

Wydarzenia sportowe są również komentowane w specjalnym bloku programowym pod koniec tygodnia. Program emitowany jest naziemnie, w języku bułgarskim. Radio Horizont, jako jedno z nielicznych, obejmuje swym zasięgiem więk- szość terytorium kraju, poza obszarami nadgranicznymi, gdzie jest zagłuszane przez radiostacje obce, o silniejszym sygnale. Nie jest odbierane także w pasmach górskich, gdzie jego sygnał nie dociera. Radio Horizont utraciło najwięcej słuchaczy w połowie lat 90. minionego wieku, gdy w czasie protestów społecznych cenzura narzucona przez dyrekcję BR nie pozwalała na udostępnienie na antenę reportaży z ulicy, również informacji o protestach. Aktualnie zajmuje około 26% audytorium w skali kraju i około 16% w Sofii.

10.1.1.2. Radio Hristo Botev Radio Hristo Botev to drugi program BR o formacie informacyjno- -muzycznym i profilu ogólnym politycznym, z akcentem na tematy kulturalno- -edukacyjne. Radiostacja nadaje przez 24 godziny na dobę wszystkie rodzaje i style muzyki, ale też emituje poezję, prozę, publicystykę, dramaturgię – prezentowane w różnych miejscach programu, jak też i w codziennym bloku „Dzień dobry” (Добър ден), który, w zależności od dnia, większy nacisk kła- dzie na jeden z wiodących tematów: politykę, gospodarkę, ekonomię, prawo, politykę socjalną, politykę krajową i zagraniczną. Jest to jedyny program radiowy w Bułgarii, w którym nadal są prowadzone kursy językowe (kiedyś rosyjski, teraz przeważa angielski), emituje się teatr radiowy czy programy edukacyjne o charakterze ogólnym i aktualnej społecznie tematyce. W programie nie brakuje koncertów muzycznych i operowych (na żywo bądź z płyty). Emitowany jest w całym kraju, drogą rozsiewczą naziemną. Obszar słyszalności jest porównywalny do Radia Horizont (BR korzysta z tych samych nadajników i o tej samej mocy).

10.1.1.3. Prywatni nadawcy publiczni Media publiczne w Bułgarii są ujmowane w 3 aspektach: publicznego charakteru programu, publicznego charakteru operatora, publicznego charakteru finansowania. Mediami publicznymi mogą być zarówno media prywatne, jak i państwowe. Muszą jednak spełniać, zgodnie z ustawą PRTV z 1998 roku, kryteria telewizji publicznej zgodne z wytycznymi EBU (European Broadcasting Union) z 2005 roku, zarówno dotyczące programu, jak i funkcji i sposobu nadawania oraz fi- nansowania6.

6 Огнянова Нели, 2005, Обществена функция на електронните медии, op.cit., s. 52. Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 369

W Bułgarii brakuje skutecznie zorganizowanej społecznej kontroli nad nadawanymi przez media społeczne treściami czy zarządzaniem finansami w BTV i BR, które dofinansowane są z budżetu państwa7. Komisja Europejska sugeruje, że finansowanie operatorów publicznych zawsze powinno być proporcjonalne do ich funkcji publicznej, ale – jak zaznacza Neli Ognyanova – żeby racjonalnie dysponować finansami publicznymi na media publiczne, ich misję trzeba wyraźnie zdefiniować8, a tego w Bułgarii właśnie brakuje. Dlatego też wśród dawnych komercyjnych, a aktualnie publicznych nadaw- ców znajdziemy różne formaty i programy, niekoniecznie ważne z punktu widzenia interesu publicznego. Licencję mediów publicznych otrzymały między innymi: 1) Radio Classik FM (Класик ФМ радио), wcześniej będące w grupie Darik Radio; 2) Radio Alma Mater (Алма Матер – Класик ФМ) Uniwersytetu Sofijskiego; 3) Radio Vratza (Радио Враца) należące do Centrum Informacyjnego sp. z o.o. (Инфор- мационен център ЕООД); 4) Radio Pleven (Радио Плевен) należące do władz obwodowych regionu Pleven (Община Плевен); 5) Radio „Glas na mir” (Глас на мир) należące do Stowarzyszenia Biblijnego „Centrum Chrześcijaństwa” (Християнски център) w Sliven; 6) Radio Glas (Радио Глас) należące do grupy Alfa Media (Алфа медиа ООД) w Dobrich; 7) Radio Focus (Радио Фокус) należące do – Focus-Nunti Ltd. Krasimira Uzunova (Красимир Узунов), wła- ściciela agencji informacyjnej Focus. Publicznymi radiowymi i telewizyjnymi nadawcami są osoby fizyczne – firmy 1-osobowe i osoby prawne posiadające licencję na działalność radiową i telewizyjną i/lub rejestrację takiej działalności, której podstawowym celem jest przyczynienie się do realizacji konstytucyjnego prawa do informacji. Media stają się publiczne, jeśli, co zaznaczono w ustawie Prawo radia i telewizji: 1) podają do rozpowszechnienia polityczną, gospodarczą, kulturalną, naukową, edukacyjną i inną ważną z punktu widzenia interesu publicznego informację; 2) zapewniają dostęp do narodowego i światowego dziedzictwa kulturowego i popularyzują osiągnięcia naukowe oraz techniczne poprzez emisję bułgarskich i obcych programów edukacyjnych oraz kulturalnych, przeznaczonych dla wszystkich grup wiekowych; 3) dbają poprzez swoją politykę programową o interesy narodowe, ogólnoludzkie wartości kulturalne, narodową naukę, edu- kację i kulturę wszystkich obywateli bułgarskich, bez względu na ich etniczną przynależność; 4) wspierają bułgarskich twórców; wspierają bułgarskich wyko- nawców9. Jeśli weźmiemy pod uwagę te kryteria, to żadna z wyżej wymienionych rozgłośni, które cieszą się statusem „publicznych”, nie spełnia wszystkich opisanych warunków, a tylko niektóre z nich.

7 Ibidem. 8 Ibidem. 9 PRiTV 1998, art. 6 ust. 1–5. 370 Władza i media w Bułgarii

Wszystko to wskazuje, że system medialny Bułgarii nie ma jasno określo- nych zasad, a jeśli je posiada, to nie są one respektowane. To znaczy, że albo sam system nie jest szczelny w tak podstawowym aspekcie, albo instytucje po- wołane do stania na jego straży nie chcą, nie są w stanie bądź z innych przyczyn nie wypełniają swoich obowiązków. Ponieważ reglamentowany jest status publiczny mediów, to nad działalno- ścią nadawców publicznych powinna istnieć kontrola publiczna, choćby w zakresie spełniania funkcji publicznych poprzez program czy sposób, formy, cele i zasadność wydatkowania środków publicznych. A takiej w Bułgarii nie ma. Ustawodawca nie przewidział reglamentacji ani zakresu programowego, ani też ograniczenia ilości reklam dla komercyjnych nadawców publicznych, choć takowe wprowadził wobec BR. Status radia publicznego w Bułgarii posiadają też obce radia publiczne: 1) Radio France Internationale, 2) Radio BBC i 3) Radio Deutsche Welle. Nadawcą publicznym jest także Radio Z-Rock (Радио Зи-Рок), o formacie rockowym. Radio otrzymało status publiczny, bowiem należy ono do fundacji zamkniętego Radia Wolna Europa. Radio Z-Rock nadaje naziemnie od 13 paź- dziernika 2006 roku, jako radio niszowe.

10.1.2. Radiostacje komercyjne

Częstotliwości radiowe i telewizyjne dla nadawców prywatnych zaczęto przyznawać w Bułgarii w 1992 roku. 24 września 1992 roku o godzinie 17.16 Radio FM+ (Радио FM плюс, София) jako pierwsze prywatne radio w Bułgarii otrzymało koncesję na użyt- kowanie pasma częstotliwości radiowej i 15 października 1992 roku rozpoczęło emisję piosenką Radio Ga Ga zespołu Queen. Założyli je dziennikarze, którzy opuścili BR, jest Radiem o profilu niepolitycznym, o rozbudowanym programie muzycznym, nastawionym na grupę wiekową od 20 do 45 roku życia. 1 listopada 1992 roku jako drugie prywatne radio w bułgarskiej stolicy roz- poczęło emisję Radio Ekspres (Радио Експрес, София10). Programowo miało nadawać wiadomości stołeczne, jednak od początku wprowadziło zasadę inte- raktywności, przeprowadzało gry i konkursy z nagrodami dla słuchaczy. Aktu- alnie Radio Ekspres jest zastrzeżonym znakiem towarowym na bułgarskim rynku medialnym. W ujęciu historycznym jest pierwszym prywatnym radiem o zasięgu ogólnokrajowym w Bułgarii, które starało się narzucać rytm życia swoim słuchaczom. W czasach znacznego upolitycznienia sfery publicznej i demokratyzacji społeczeństwa radio odegrało znaczącą rolę w walce o wolność słowa i pluralizm opinii w Bułgarii.

10 Potem Радио Експрес/Нова телевизия, należące do Antenna Group. Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 371

Radio Tangra (Радио Тангра, София11) wystartowało 7 grudnia 1992 roku12 o godzinie 13.00, rozbrzmiewając nad Sofią i lansując hasło „Muzyka bez koń- ca” („Музика без край”). Radio Tangra to pierwsze radio kulturalno-muzyczne, nazywane w środowisku dziennikarskim rock radiem (рок радио). Centralne miejsce w programie zajmowała muzyka. Radio to, jako pierwsze, wprowadziło też „klubowość” słuchaczy13. W wyniku pierwszego podziału pasm częstotliwości radiowych w 1992 roku powstało około 20 prywatnych radiostacji, i każda z nich była w czymś pierwsza, na swój sposób nowatorska. Radio Kanał Kom Plovdiv (Радио Канал Ком, Пловдив) – pierwsze prywatne radio w Plovdivie reklamowało się sloganem „Słuchacie kanału Kom, żeby się żyło lżej” (Вие слушате Канал Ком, за да живеете по-леко). Pro- gram radia zawierał wiadomości biznesowe, informacje, reportaże, analizy, komentarze. Radio Veselina, Plovdiv (Радио Веселина, Пловдив), lansowało się podobnie jak telewizja Veselina, jako radio rodzinne, choć od samego początku miało wyraźnie nakreślony profil muzyczny nastawiony na muzykę pop-folk – tak zwaną czałgę (чалга), adresowaną do wszystkich, ale głównie do słucha- cza preferującego typ muzyki podobny do polskiego disco polo. Radio TNN, Plovdiv (Радио ТNN, Пловдив), wystartowało z hasłem „Od dziś na zawsze” („От днес завинаги”). W programie dominowały wiadomości lokalne i regionalne, dużo muzyki, dynamiczne dziennikarstwo. Radio od po- czątku zaproponowało słuchaczom wspólną zabawę w gry, teleturnieje. W Sofii, poza FM+, nadawały również: Radio Vitosha (Радио Витоша, Со- фия), które początkowo emitowało 2 razy dziennie po 4 minuty w ramach buł- garskiej wersji Głosu Ameryki (Voice of America)14. Radio nieustannie zwięk- szało swój zasięg i od lata 1993 roku miało już po 3 poranne audycje po 24 minuty: 24 minuty porannego show, 24 minuty pytań i odpowiedzi, 24 minuty konsultacji u ekspertów (24 минути сутрешно шоу, 24 минути въпроси и отговори, 24 минути експертна консултация). Następnie radio otrzymało czas wieczorny, a rok po starcie podzieliło już znacznie czas antenowy z Gło- sem Ameryki. Nadawało 7 godzin i 22 minuty dziennie. Na początku 1995 roku rozpoczęło samodzielną działalność15.

11 Od lata 2003 roku na jego częstotliwości nadawało Radio Gong (Радио Гонг), a od 1 maja 2007 roku przestało nadawać, oddając swoją częstotliwość Radiu Veronika (Радио Вероника) należącemu do Communicorp Bulgaria. 12 Faktycznie jednak od 8 grudnia 1992 roku. 13 Попова Снежана, 2004, Радио, публики, стилове, op.cit., s. 15. 14 Na podobnej zasadzie w Plovdiv wystartowało Radio Atlantik (Атлантик), a w Warnie – radio Galateya (Галатея). 15 Попова Снежана, 2004, Радио, публики, стилове, op.cit., s. 17. 372 Władza i media w Bułgarii

Tabela 5 Zestawienie największej średniej słyszalności wiodących radiostacji prywatnych na terenie całego kraju w 2005 roku

Radiostacja Procent słuchaczy Horizont 26,1 Darik 11,5 Veselina 10 Fresh 6,6 Radio1 5,7 Radio Vitosha 4,5 FM+ 3,9 BG Radio 3,7 Radio Ritmo 2,8 Retro Radio 2,5 City 1,9 Inne 20,8

Źródło: Opracowanie własne na podstawie miesięcznych raportów Alpha Research publikowanych w periodyku „Mydya Svyat”, wkładka „Reyting” (2005–2006).

Darik Radio, Sofia (Дарик радио, София), wystartowało z formułą „Radio dla każdego, a nie dla wszystkich” (радио за всеки, а не за всички) – atako- wało państwowe radia Horizont i Hristo Botev, przyjmując formułę podobną do polskiego Radia Zet. Dynamiczne, szybkie, unikające retoryki skandalu i taniej sensacji. Radio 99, Sofia (Радио 99, София), nie potrafiło się odnaleźć na rynku. Po- czątkowo nadawało konkursy, przyciągało nagrodami, tworzyło specjalny klub przyjaciół Radia 99 – Szeherezada, ale w historii nowożytnej bułgarskiego radia pozostanie jako radio o najbardziej burzliwych losach. Zaraz po starcie emito- wało tylko muzykę, następnie stało się radiem talk – praktycznie bez muzyki, aż w końcu stało się radiem interaktywnym Kontakt (Контакт)16. W 1996 roku w ponad 30 miastach bułgarskich działało ponad 50 prywatnych, regionalnych stacji radiowych17. Radia łączyły się w grupy, tworząc regionalne sieci terytorialne. Tym sposobem Radio Darik stało się radiem wielu regionów, Radio Ekspres, poza Sofią, emitowało także w Rodopach, Radio Ve- selina przeniosło swoje studio z Plovdiv do Sofii. Radia omijały nakładane przyznanymi licencjami ograniczenia terytorialne, łącząc się w grupy i nadając ten sam program w wielu regionach.

16 Ibidem, s. 18–19. 17 Ibidem, s. 21. Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 373

10.1.3. Radia formatowe

Od 2001 roku na rynku radiowym Bułgarii zaczęły powstawać nowe radia formatowe, o wyspecjalizowanym rodzaju programu nadawanego w danej stacji radiowej, które do 2003 roku otrzymały licencje na więcej niż 1 region. Na podstawie dokumentów rejestracyjnych archiwizowanych w Radzie Mediów Elek- tronicznych oraz publikowanych w „Biuletynie Informacyjnym SEM” można wyróżnić kilka grup tego typu rozgłośni: 1) Retro Radio (Ретро Радио) o formacie muzycznym GNM (Goldies Nostal- gia Music), przeznaczone dla odbiorców w wieku od 30. do 50. lat, budowane na zasadzie muzycznych wspomnień, otrzymało licencję na: Sofię, Plovdiv, Warnę, Burgas, Starą Zagorę, Veliko Tărnovo, Sliven, Shumen, Ruse i Pleven; 2) Radio Sport (Радио Спорт) o formacie „sport”, na: Sofię, Plovdiv, Warnę, Burgas, Starą Zagorę18; 3) Radio City (Радио Сити) o formacie CHR (Contemporary Hit Radio), emitujące jedynie popularne w danym czasie utwory muzyczne, z okrojonym, ściśle określonym repertuarem muzycznym obejmującym tylko kilkadziesiąt utworów, często powtarzanych na antenie, zarejestrowano jako radio autostrado- we z grupą docelową kierowców jako słuchaczy, otrzymało licencję na: Sofię, Blagoyevgrad, Plovdiv, Warnę, Veliko Tărnovo, Burgas, Starą Zagorę, gdzie Radiem City stało się dotychczasowe Radio Ekstaz (Радио Екстаз); 4) Radio Inforadio (Инфорадио) o formacie news & talk – wiadomości co 15 minut, otrzymało licencję na: Sofię, Blagoyevgrad, Plovdiv, Warnę, Veliko Tărnovo, Burgas, Starą Zagorę, Ruse, Smolyan, Kărdzhali, Dobrich, Haskovo, Kyustendil, Vratza, Vidin, Sliven; 5) Radio Ring (Радио Ринг) o formacie „sport”, otrzymało licencję na: So- fię, Blagoyevgrad, Plovdiv, Warnę, Veliko Tărnovo, Ruse, Smolyan, Haskovo, Kyustendil, Shumen; 6) Radio Jazz FM (Радио Jazz FM) o formacie „jazz”, – otrzymało licencję na: Sofię, Starą Zagorę, Warnę, Plovdiv, Blagoyevgrad, Ruse, Burgas; 7) BG Radio (БГ Радио) o formacie AC (Adult Contemporary), profilu muzyczno-informacyjnym, „tylko bułgarska muzyka”, otrzymało licencję na: Sofię, Plovdiv, Burgas, Warnę, Ruse, Veliko Tărnovo, Blagoyevgrad, Pleven, Shumen, Dobrich, Sliven; 8) Radio Romantica (Радио Романтика) o formacie muzycznym EL (Easy Listening), otrzymało licencję na: Sofię, Blagoyevgrad, Plovdiv, Ruse, Starą Zagorę i Burgas.

18 Radiostację zamknięto 21 marca 2006 roku; na jej częstotliwości nadaje Radio NRJ. 374 Władza i media w Bułgarii

10.1.4. Grupy radiowe

Na podstawie liczby rejestracji i przyznanych licencji można stwierdzić, że rok 2001 to niezwykle korzystny okres dla prywatnych stacji radiowych. W tym roku licencję otrzymał też pierwszy prywatny operator krajowy – Darik Radio, który jako operator regionalny zapisał się w historii jako trybuna publiczna podczas masowych protestów społecznych w 1997 roku. Podczas gdy pozostałe media protestów nie dostrzegały, Darik Radio wysyłało non stop reporterów na miejsce wydarzeń. Aktualnie wśród bułgarskich radiostacji nadających naziemnie można wy- mienić kilka dużych grup radiowych zbierających się w sieci radiowe, jak: 1) Radio Alfa (Алфа Радио), obejmujące siecią 6 miast, między innymi: Ra- dio Alfa Warna, Radio Alfa Montana, Radio Alfa Sofia, Radio Alfa Dobrich; 2) Radio N-JOY (Радио N-JOY), obejmujące siecią 18 miast, między innymi,: Radio N-Joy Montana, Radio N-JOY Gabrovo, Radio N-JOY Haskovo; 3) Radio Veselina (Радио Веселина) obejmujące siecią: Radio Veselina Smolyan, Radio Veselina Pleven, Radio Veselina Kyustendil, Radio Veselina Kărdzhali, Radio Veselina Vratza, Radio Veselina Vidin, Radio Veselina Veliko Tărnovo, Radio Veselina Warna, Radio Veselina Blagoevgrad; 4) Radio Focus (Радио Фокус) obejmujące siecią: Radio Focus Warna, Ra- dio Focus Shumen, Radio Focus Vidin, Radio Focus Blagoevgrad, Radio Focus Veliko Tărnovo, Radio Focus Sliven, Radio Focus Kyustendil, Radio Focus Smolyan; 5) Radio 1 (Радио 1), obejmujące siecią: Radio 1 Sofia, Radio 1 Smolyan, Radio 1 Kyustendil, Radio 1 Kărdzhali, Radio 1 Blagoevgrad, Radio 1 Pleven, Radio 1 Sliven, Radio 1 Warna, Radio 1 Stara Zagora, Radio 1 Veliko Tărnovo, Radio 1 Plovdiv.

10.1.5. Radia profilowane

Dominującymi profilami radia w Bułgarii są: muzyczny i muzyczno- -informacyjny oraz politematyczny. Nie brak też radiostacji bardziej wyprofilo- wanych specjalistycznie, jak: radio o profilu sportowym Radio Ring (Радио Ринг) czy internetowe o profilu politycznym – Radio Skiptăr (Радио Скиптър). Na podstawie przeprowadzonej przez autora tej pracy analizy rynku mediów elektronicznych pod względem własnościowym można stwierdzić, że w Bułgarii istnieje kilka grup radiowych, z czego 4 wydają się najsilniejsze: 3 należą do kapitału obcego, a 1 do rodzimego: 1) niemiecka ProSiebenSAT 1 Media AG, posiada między innymi sieci radiowe: Veselina, Ekspres, Vitosha, Atlantik; 2) irlandzka Communicorp Group Ltd., posiada między innymi sieci radiowe: BG Radio, Radio Veronika, City Radio, Radio 1, Radio Nova (Радио Но- ва), Retro Radio (Ретро Радио), Radio NRJ; Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 375

3) amerykańska Emmis Communications Corporation, posiada między innymi sieć radiową FM+Group; 4) bułgarska Focus Nunti LTD. (Фокус – Нунти ООД), należy do Krasimira Uzunova, założyciela i właściciela prywatnej agencji informacyjnej „Focus”, który posiada także sieć radiostacji Radia Focus o formacie UR (Urban Radio) zajmującego się tematyką miejską. Dwie z powyższych grup są bardzo ekspansywne. Należą do nich irlandzka Communicorp Group Ltd. oraz bułgarska Focus Nunti LTD. Pierwsza specjalizuje się w programach muzycznych, druga w informacyjnych. Wiązać się to może z zasobami, jakimi te dwie grupy dysponują. Communicorp Group Ltd. od lat podpisywała umowy na wyłączność z twórcami-wykonawcami bułgarskimi na prezentację ich utworów w przestrzeni muzycznej, a grupa Focus Nunti LTD. opiera się na zasobach informacyjnych agencji Focus.

10.1.6. Ocena rynku radiowego

Według klasyfikacji słyszalności w 1995 roku prym wiodły radia: Darik (19%), Ekspres (13%), Viva (10%), FM+ (9%), Signal+ (6%), Tangra (5%)19. Reszta audytorium przypadła na radio publiczne, z czego Horizont (1 program) obejmowało około 22%, a radio Hristo Botev (2 program) – 5% słuchaczy20.

10.1.6.1. Kryzys w Bułgarskim Radiu Ważnym problemem BR wydaje się centralizacja interesu publicznego w rozgłośniach regionalnych, która nie idzie w parze z reprezentacją interesów lokalnych, zwykle bardzo specyficznych. Dlatego rozgłośnie regionalne BR nie pełnią istotnej funkcji publicznej czy informacyjnej w skali kraju. Aby ją wy- pełniać, potrzebowałyby słuchaczy, a w tym zakresie rozgłośnie regionalne BR odczuwają największy deficyt. Warto podkreślić, że system państwowych mediów lokalnych nie zabezpie- cza publicznego głosu środowisk regionalnych. W Bułgarii sieć regionalna me- diów publicznych jest zbyt wąska i zbyt mało atrakcyjna informacyjnie i programowo, by stać się realną konkurencją dla rozgłośni komercyjnych, zwłaszcza że BR od lat przeżywa poważny kryzys związany z nadmiernym upolitycznieniem tych mediów. Najpoważniejszy kryzys miał miejsce w latach 2000–2001 i wywołano go wojną polityczną w kraju, w którą zaangażowały się finansowe grupy nacisku. Na przełomie 2000 i 2001 roku Bułgaria przechodziła kolejny poważny kryzys polityczny i gospodarczy. Zmiana głównych aktorów sceny politycznej spowodowała ostrą walkę z dawnym establishmentem, w którą zaangażowali się nie tylko byli politycy, ale też podległe im niegdyś służby specjalne. Nowa walka polityczna rozgrywała się również w mediach i poprzez media. Z jednej stro-

19 Попова Снежана, 2004, Радио, публики, стилове, op.cit., s. 22. 20 Ibidem. 376 Władza i media w Bułgarii ny media państwowe dostarczały materiałów kompromitujących nową elitę władzy, rzucały oszczerstwa i kompromaty, a z drugiej, nałożyły blokadę informacji dotyczących prac nowego rządu, związanych z zainicjowanymi przez niego procesami integracji Bułgarii z NATO i UE, czy choćby negocjacji w sprawie zniesienia wiz dla Bułgarów do krajów europejskich. Media zaangażowały się w polityczne konflikty i stały się w nich stroną. Podczas debaty publicznej spowodowanej wyborem nowego dyrektora radia przez Krajową Radę Radiofonii i Telewizji (KRRiTV) Ivana Borislavova (Иван Бориславов), który też chciał zmienić formułę mediów państwowych na publiczne, przeważyła opcja, że bułgarskie media, angażując się w konflikt, nie poszerzyły swojej identyfikacji informacyjnej, lecz ją straciły. Groźne stało się to, że symboliczna czwarta władza stała się wówczas realną władzą, która była w stanie wyprowadzić na ulice tłumy swoich słuchaczy i nastawić ich przeciwko władzy, zarówno w kraju, jak i w samym radiu. Gdy 6 lutego 2001 roku na mocy postanowienia nr 15-00-06 KRRiTV wybrano Ivana Borislavova na stanowisko dyrektora generalnego BR21, nominowanego oficjalnie przez Stowarzyszenie Pisarzy Bułgarskich (Сдружение на българските писатели) i Związek Tłumaczy Bułgarskich (Съюз на преводачите в България), niezbyt zaangażowanego politycznie pracownika redakcji muzycznej BR, wybór ten spotkał się z protestem dziennikarzy Radia Hristo Botev, którzy podjęli strajk i głodówki. Przeciwko temu wyborowi opowiadała się, przede wszystkim, Fundacja Ra- dia Darik (фонд „Дарик”) oraz szef „bułgarskiej medialnej koalicji” (Българ- ска медийна коалиция) Georgi Lozanov, którzy lobbowali na rzecz swoich kandydatów. Kandydat Darik Radia zdobył największe poparcie. Strajk dziennikarzy spowodował w kraju medialną i polityczną wojnę, w której najbardziej poszkodowany okazał się sam Borislavov, bowiem dostał zawału serca i odwołano go ze stanowiska, gdy leżał w szpitalu na oddziale intensywnej terapii22. Polya Stancheva (Поля Станчева) nominowana przez fundację „Darik”, Fundację „13 wieków Bułgarii” (Фонд „13 века България”) oraz poparta przez dyrekcję programu Hristo Botev BR zwyciężyła zorganizowany na szybko 2. konkurs i pełniła funkcję dyrektora BR przez 2 następujące po sobie kadencje – do 2007 roku.

21 Радиото – между властта и професионализма, 2001, Сборник с документи – стенограми, протоколи, декларации, заповеди, законопроект за радио и телевизия, статии и интервюта, обхващащ периода на кризата в Българско национално радио от 4 декември 2000 г. до 3 май 2001 г., Български хелзински комитет, София, s. 32. 22 Na temat konfliktu szerzej w: ibidem, tam też najważniejsze dokumenty oraz kalendarium wydarzeń. Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 377

10.1.6.2. Mapa aktywności radiowej w Bułgarii Na podstawie przeprowadzonej przez autora niniejszej pracy analizy rynku i dokumentacji rejestracyjnej Rady Mediów Elektronicznych można stwierdzić, że aktualnie w Bułgarii zarejestrowanych jest 178 radiostacji, z czego 139 nadaje drogą rozsiewczą naziemną, a 39 tylko przez kabel lub satelitę. Za pomocą nowych technologii media przekraczają dotychczasowe granice zasięgu geograficznego i kulturowego, stając się lokalnym nadawcą o międzynarodowym za- sięgu. Większość bułgarskich stacji radiowych jest dostępna za pośrednictwem Internetu. Najwięcej radiostacji nadających tylko przez kabel i/lub satelitę emituje programy o profilu politematycznym (31), formacie muzyczno-infor-macyjnym (6), muzycznym (1) i informacyjnym (1). Większość rozgłośni radiowych nadających drogą rozsiewczą naziemną jest dostępna przez Internet, ale niewiele poza obszarem Bułgarii. Z przeprowadzonej przez autora niniejszej pracy analizy wynika, że dostęp przez Internet do 83% popularnych radiostacji jest ograniczony spoza terytorium Bułgarii lub utrudniony z powodu przeładowania serwerów lub ich słabych mocy. Na podstawie analizy rynku można stwierdzić, że pod względem zasięgu geograficznego radia bułgarskie dzielą się na: ogólnokrajowe, ponadregionalne, regionalne, lokalne oraz miejskie; pod względem struktury własnościowej na: prywatne, państwowe, obwodowe – należące do władz regionu, diecezjalne i stowarzyszeniowe – należące do zgromadzeń religijnych i stowarzyszeń spo- łecznych, a ze względu na funkcje, jakie pełnią, w myśl Prawa o radiu i telewizji, na komercyjne i publiczne. Pierwsze pracują w celu osiągania zysku przez ich właścicieli, a drugie mają na uwadze interes publiczny. Tendencją charakterystyczną dla bułgarskiego rynku radiowego jest to, że w ostatnich latach silniejsze, jak również słabsze ekonomicznie radia komercyjne konsolidowały swe siły i łączyły się, tworząc sieć. Snezhana Popova pisze, że sieci radiowe funkcjonują w Bułgarii w ramach kilku płaszczyzn programowych. Można wyróżnić takie sieci, które: 1) propo- nują w każdym regionie identyczny program (Ekspress, Classik FM); 2) propo- nują w regionach bazę programową, uzupełnioną materiałem przygotowanym w danych regionach (Darik, Kanal Kom); 3) budują niezależną sieć regionalną pod wspólną nazwą (Veselina, Radio FM+) przy współpracy i wymianie mate- riałów z innymi stacjami w sieci23. Ponadto funkcjonują tak zwane małe sieci – w początkowym stadium rozwoju, które próbują terytorialnie się rozszerzać na inne regiony (Radio Bravo – Warna, Shumen, Dobrich). Należy zaznaczyć, że żadna z nich nie pokrywa ponad 60% terytorium kraju. Radiostacje nie są równomiernie rozłożone na terytorium w Bułgarii. Można wyróżnić 4 duże regiony nasycenia radiowego: północno-zachodni, północno-wschodni, południowo-zachodni, południowo-wschodni.

23 Ibidem, s. 26–27. 378 Władza i media w Bułgarii

Warto podkreślić, że w południowo-zachodniej Bułgarii jest tyle radiostacji, co w pozostałych 3 regionach – szczególnie w Sofii, Plovdivie, Blagoyevgra- dzie. W Sofii rynek jest najbardziej nasycony, największy jest też tam wybór pod względem formatu radiowego.

10.1.6.3. Mapa audytorium radiowego w Sofii Definicję audytorium przyjęto, za Tomaszem Gobanem-Klasem, jako zbiór ludzi, w którym jedna osoba może uczestniczyć tylko jeden raz w odbiorze pojedynczego komunikatu24. Audytorium stałe oznacza grupę o strukturyzowa- nym, stałym odbiorze komunikatów słanych przez określoną stację radiową, a audytorium płynne oznacza brak przywiązania do określonej stacji radiowej. Z analizy wynika, że największe audytorium ustrukturyzowane, czyli o jasnych preferencjach, posiada krajowy nadawca publiczny BR nadający program Radia Horizont (16%) oraz 3 radiostacje prywatne: Vitosha (15,5%), Ve- selina (12,5%) i City Radio (10,2%)25. Audytorium nieustrukturyzowane, płynne cechuje najbardziej radiostację Vitosha (13,1%), Fresh (12,8%), City (11%), Romantica (10,5%) i Darik Radio (10,5%)26. W sumarycznym ujęciu oznacza to, że popularność radia publicznego Hori- zont (stałe audytorium – 16% i płynne – 9,9%) w Bułgarii może być porówny- walna ze stacjami komercyjnymi, podczas gdy drugi program radia publicznego, dawne radio Kominternu, Radio Hristo Botev, nie mieści się w klasyfikacji roz- głośni najchętniej słuchanych27.

10.1.7. System Radia FM+

Organizację zarządzania prywatnym, komercyjnym przedsiębiorstwem medialnym, jego strukturę oraz schemat programowy przedstawiono na przykładzie Radia FM+ (Радио FM+). Badanie struktury organizacyjnej i programowej radia przeprowadziłem w dniach 20–27 sierpnia 2007 roku metodą wywiadu i ankiet oraz analizy do- kumentów udostępnionych przez Radio FM+. Wyboru radia dokonano ze względu na to, że jest ono pierwszym wolnym, prywatnym radiem w historii Bułgarii28.

24 Goban-Klas Tomasz, 1968, Audytorium a publiczność, op.cit., s. 167. 25 Bliżej na ten temat: raporty Alpha Research publikowane w periodyku „Медия свят”, wkładka „Рейтинг” w okresie styczeń–czerwiec 2006 roku. 26 Ibidem. 27 Ibidem. 28 Radio FM+ otrzymało koncesję 24 września 1992 roku. Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 379

Radio jako pierwsze wprowadziło w Bułgarii system wczesnego ostrzegania w sytuacjach kryzysowych i nadzwyczajnych, stając się wiodącym medium w chwilach zagrożenia, których ostatnimi laty nie jest w Bułgarii mało (powo- dzie, susze, lawiny błotne). Pod względem wczesnego ostrzegania w sytuacjach kryzysowych i nadzwyczajnych Radio FM+ wiedzie prym wśród wszystkich środków masowego komunikowania w Bułgarii, zarówno prywatnych, jak i państwowych, komercyjnych i publicznych. Radio w 2006 roku otrzymało Radiowego Oscara od EMMI Avard Best Community Service za promowaną przez MSW akcję społeczną – „Zabij pręd- kość, ocal dziecko” (Убий скоростта, спаси дете, Kill the speed, save a Child), prowadzoną w Bułgarii od 2004 roku. Potencjalne audytorium Radia FM+ to 4,6 mln słuchaczy, realne – 1 mln, czyli około jednej ósmej populacji Bułgarii. Radio emituje swój program 24 godziny dziennie w formacie full service Euro AC, a target wiekowy to osoby między 25. a 45. rokiem życia. Prime time Radia FM+ określono na godziny od 9.00 rano do 18.00 wieczorem. Radio zatrudnia około 180 profesjonalnych dziennikarzy, większość absolwen- tów Instytutu Dziennikarstwa, co wśród rozgłośni bułgarskich należy do wyjątków. Radio otrzymało certyfikat ISO 9001:2000, a w ochronie jakości założono przestrzeganie kodeksu etycznego bułgarskich mediów, puryzm językowy, dbanie o rozwój duchowy dzieci i młodzieży. Radio posiada też jeden z największych zasięgów w skali kraju. Jest słyszalne w pasie nadmorskim, od Warny po granicę turecką w kierunku Istambułu, w Bułgarii Centralnej (Sliven, Stara Zagora, Plovdiv, Veliko Tărnovo), a także w rejonach Asenovgrad i Haskovo oraz okręgu sofijskim i w Blagoevgradzie. Radio nie jest odbierane, bądź jego sygnał jest zagłuszany, przy granicy rumuń- skiej praktycznie w całym pasie naddunajskim, poza obwodem Ruse, oraz przy granicy z Turcją (poza regionem Svilengrad), w całym pasie przy granicy z Serbią i Grecją. Można stwierdzić, na podstawie przeprowadzonych badań w terenie, że w obszarach tych radiostacje bułgarskie w ogóle nie są odbierane, poza programem radia publicznego BR Horizont i Hristo Botev. W regionach tych dominują, odpowiednio, radiostacje rumuńskie, tureckie, greckie oraz serbskie. Radio emituje w stereo na częstotliwości: 94,9 UKV w Sofii, 89,9 UKV w Plovdivie, 94,1 UKV w Burgas, 90,3 UKV w Starej Zagorze, 94,2 UKV w Sliven, 102,1 UKV w Svilengradzie, 99,9 UKV w Blagoevgradzie, 100,3 UKV w Velikim Târnovie, 94,6 UKV w Warnie, 94,4 UKV w Ruse. Aktualnie Radio FM+ tworzy własne programy odpowiadając oczekiwaniom słuchaczy w regionach, które obejmuje swą siecią. Jest to radio niepolityczne, o szerokim programie muzycznym, nastawione na docelową grupę wiekową 20–45 lat. Synchronizację radiostacji lokalnych oparto na zarządzaniu automatycznym-komputerowym. W 1994 roku strategicznym partnerem radia stała się brytyjska sieć radiowa GWR, dając początek sieci radiowej FM+ Group, która dziś obejmuje 12 stacji radiowych w Bułgarii. Dewizą sieci jest „Najlepsza muzyka od lat 60. do dziś!”, „Hity i Retro!”. 15 października 2005 roku Radio FM+ zmieniło partnera strate- 380 Władza i media w Bułgarii gicznego na amerykańską kompanię medialną Emmis Communications Corpo- ration (EMMIS, Еммис Комюникейшънс Корпорейшън) i 15 czerwca 2006 roku zmianie uległa też jego dewiza programowa. Radiostacja wprowadziła nowy slogan reklamowy „Życie jest pieśnią!” („Животът е песен!”) oraz „Najlepsza muzyka od lat 80. do dziś”. Radiem to kieruje redaktor naczelny, który jest dyrektorem wykonawczym i jednocześnie prezesem Rady Dyrektorów Kompanii. Radio to prowadzi działy: programowy, produkcji, reklamy, administracyjny, księgowy oraz techniczny. Szefem działu programowego jest dyrektor programowy, a w skład działu wchodzą: dziennikarze prowadzący program, dziennikarze reporterzy oraz redaktor muzyczny. W skład działu produkcji wchodzą wykonawcy techniczni zapisów studialnych, operatorzy komputerów.

Schemat 8. Struktura organizacyjna bułgarskiego radia prywatnego na przykładzie Radia FM +

Źródło: Opracowanie własne na podstawie dokumentacji Radia FM+, stan z sierpnia 2007 roku. Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 381

Działem reklamy kieruje manager do spraw reklamy, nadzorujący i koordy- nujący pracę konsultantów do spraw reklamy, specjalistów do spraw sprzedaży, statystyków i księgowych. W dziale administracyjnym pracują operatorzy komputerów, jak też organi- zatorzy reklam. W dziale tym ustrukturyzowano również dział łączności z radio- słuchaczami. W dziale księgowym pracuje główny księgowy, kasjer i specjalista w zakresie księgowości. Na dziale technicznym spoczywają obowiązki nadzoru technicznego sprzętu i wyposażenia radiostacji. Obowiązki pracownicze pracodawca przygotowuje oddzielnie dla każdego z pracowników. Pomieszczenia Radia FM+ znajdują się pod nadzorem kamer, a system do- stępu do stanowisk pracy jest kodowany. Dostęp do studia radiowego, jak rów- nież do redakcji dla osób z zewnątrz jest ograniczony, za co odpowiada zatrudniony w radiu recepcjonista. Poza archiwum nadawczym Radio FM+ prowadzi archiwum dokumentacyj- ne, gdzie gromadzi dokumenty segregowane na działy: korespondencje (reje- strowane), umowy i stosunki handlowe. Pracownicy Radia FM+ mają prawo zrzeszania się w związkach zawodowych oraz wykonywania działalności syndykalnej. Regulamin wewnętrzny radia opracowano 1 stycznia 2006 roku i jest przeznaczony do użytku wewnętrznego. Radio nadaje 352 minuty wiadomości tygodniowo, przy czym wiadomości krajowe o każdej pełnej godzinie, a regionalne co pół godziny. Profil radia można określić jako muzyczno-informacyjny (music and news) o dominującej funkcji rozrywkowej. Blok programowy Radia FM+ podzielono na: poranny „Wstawaj” (Хайде ставай, 06.00–10.00), miejski „Ulica szczęścia” (Улица с късмет, 10.00– –13.00), popołudniowy „Cudowne miasto” (Чаровният град, 13.00–17.00), popołudniowo-wieczorny „Spotkanie o piątej” (Среща в пет, 17.00–20.00), wieczorny „Co wieczór z Lyudmilem” (Всяка вечер с Людмил, (20.00–22.00), nocny „Seks i noc” (Сексът и нощта, 22.00–24.00) oraz „Muzyka non stop” (Музика нон стоп, 24.00–06.00).

Blok poranny „Wstawaj” – 6.00–10.00 6.00 – wiadomości – wydanie krajowe – 2,40 min – wiadomości – wydanie regionalne – 1 min – informacje drogowe – 30 s – prognoza pogody – 30 s 6.20 – krajowy blok reklamowy – eter lokalny – komentarz ze studiów lokalnych na temat dnia – 1 min – lokalny blok reklamowy 6.30 – wiadomości – wydanie krajowe – 30 s – wiadomości – wydanie regionalne – 30 s – prognoza pogody – 30 s 6.40 – krajowy blok reklamowy 382 Władza i media w Bułgarii

– eter lokalny – lokalny blok reklamowy 6.50 – eter krajowy – komentarze i analizy, głos słuchaczy – krajowy blok reklamowy Blok miejski „Ulica szczęścia” – o problemach miasta – 10.00–13.00 10.00 – wiadomości – wydanie krajowe – 2,40 min – wiadomości – wydanie regionalne – 1 min – informacje drogowe – 30 s – prognoza pogody – 30 s 10.20 – eter krajowy – Faks office – gra dla słuchaczy – krajowy blok reklamowy – eter lokalny – lokalny blok reklamowy 10.40 – eter krajowy – Faks office – gra – krajowy blok reklamowy – eter lokalny – lokalny blok reklamowy 10.50 – eter krajowy – Faks office – gra – krajowy blok reklamowy 11.00 – wiadomości – wydanie krajowe – 2,40 min – wiadomości – wydanie lokalne – 1 min – informacje drogowe – 30 s – prognoza pogody – 30 s 11.20 – eter krajowy – „Po drodze” – rubryka o podróżach – krajowy blok reklamowy – eter lokalny – komentarze ze studiów lokalnych – 1 min – lokalny blok reklamowy 11.40 – eter krajowy – „Po drodze” – rubryka o podróżach – krajowy blok reklamowy – eter lokalny – komentarze ze studiów lokalnych – 1 min – lokalny blok reklamowy 11.50 – eter krajowy – „Po drodze” – rubryka o podróżach – krajowy blok reklamowy 12.00 – wiadomości – wydanie krajowe – 2,40 min – wiadomości – wydanie regionalne – 1 min – informacje drogowe – 30 s – prognoza pogody – 30 s 12.20 – eter krajowy – „Ulica szczęścia” – program o problemach socjalnych miasta – krajowy blok reklamowy – eter lokalny – komentarze ze studiów lokalnych – 1 min – lokalny blok reklamowy 12.40 – eter krajowy – „Ulica szczęścia” – program o problemach socjalnych miasta – krajowy blok reklamowy – eter lokalny – komentarze ze studiów lokalnych – 1 min – lokalny blok reklamowy 12.50 – eter krajowy – „Ulica szczęścia” – krajowy blok reklamowy Blok „Cudowne miasto” – 13.00–17.00 13.00 – wiadomości – wydanie krajowe – 2,40 min – wiadomości – wydanie regionalne – 1 min Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 383

– informacje drogowe – 30 s – prognoza pogody – 30 s 13.20 – eter krajowy – „Cudowne miasto” – program kulturalny – krajowy blok reklamowy – eter lokalny – komentarze ze studiów lokalnych – 1 min – lokalny blok reklamowy 13.40 – eter krajowy – „Cudowne miasto” – program kulturalny – krajowy blok reklamowy – eter lokalny – komentarze ze studiów lokalnych – 1 min – lokalny blok reklamowy 13.50 – eter krajowy – „Cudowne miasto” – program kulturalny – krajowy blok reklamowy Blok „Spotkanie o piątej – 17.00 – 20.00 17.00 – wiadomości – wydanie krajowe – 2,40 min – wiadomości – wydanie regionalne – 1 min – informacje drogowe – 30 s – prognoza pogody – 30 s 17.20 – krajowy blok reklamowy – eter krajowy – „Spotkanie o piątej” – rubryka dla kierowców – 1 min – lokalny blok reklamowy 17.40 – krajowy blok reklamowy – eter krajowy – „Spotkanie o piątej” – rubryka dla kierowców – 1 min – lokalny blok reklamowy 17.50 – eter krajowy – „Spotkanie o piątej” – rubryka dla kierowców – krajowy blok reklamowy Blok „Co wieczór z Lyudmilem”, program rozrywkowy z grami poznawczymi 20.00–22.00 20.00 – informacje drogowe – 30 s – prognoza pogody – 30 s 20.20 – eter krajowy – „Co wieczór z Lyudmilem” – krajowy blok reklamowy – lokalny blok reklamowy 20.40 – eter krajowy – „Co wieczór z Lyudmilem” – krajowy blok reklamowy – lokalny blok reklamowy 20.50 – eter krajowy – „Co wieczór z Lyudmilem” – krajowy blok reklamowy Blok „Seks i noc”– erotyczne talk-show z Lyudmilem 22.00–24.00 22.20 – eter krajowy – „Seks i noc”– erotyczne talk-show z Lyudmilem – krajowy blok reklamowy – lokalny blok reklamowy 22.40 – eter krajowy – „Seks i noc”– erotyczne talk-show z Lyudmilem – krajowy blok reklamowy – lokalny blok reklamowy 22.50 – eter krajowy – „Seks i noc” – erotyczne talk-show z Lyudmilem – krajowy blok reklamowy Blok „Muzyka non stop” – 24.00–6.00

Schemat 9. Struktura programowa bułgarskiego radia prywatnego na przykładzie Radia FM+

Źródło: Opracowanie własne. 384 Władza i media w Bułgarii

W ciągu dnia tematyka lokalna i społeczna, po południu gry i zabawy przeznaczone dla słuchaczy, a nocą tematyka erotyczna dominują w programie Ra- dia FM+. Wiadomości krajowe i lokalne radiostacja nadaje co pełną godzinę w wymiarze 90 sekund (30 sekund na wiadomości krajowe, 30 sekund na wia- domości lokalne i 30 sekund na prognozę pogody). Dodatkowe informacje lokalne emituje się co pół godziny w wymiarze pełnej minuty. W programie weekendowym – „Weekend z FM+” („Уикенд с Радио FM+”), przy wyżej opisanym schemacie, prym wiodą wydarzenia i programy kulturalne z minionego tygodnia (9.00–12.00) grupowane w magazynie „Life style” (12.00–14.00) oraz „Muzyka non stop” (14.00–24.00). Za swoją działalność Radio FM+ zdobyło wiele nagród, w tym nagrodę EMMI (USA, 2006), NAB (Distinguished nominee of the NAB, Service to Community – Grand Prix za najlepsze radio w Albenie, Bułgaria 2005), nagrodę BAM (Buł- garskiego Stowarzyszenia Marketingu, za najlepsze PR – kampanię roku, 2005), za etykę w biznesie (2003), tytuł „Radio Roku” (2002), za wyjątkowy wkład w służbę społeczeństwu w zakresie działalności w przemyśle radiowym (2002).

10.2. Telewizja

10.2.1. Państwowa telewizja publiczna

Bułgaria posiada obecnie 2 programy państwowej telewizji publicznej o zasięgu ogólnokrajowym: program Kanal 1 (Канал 1), nadawany drogą rozsiewczą na- ziemną na terytorium całego kraju, oraz TV Bulgaria, nadawany przez satelitę. Kanał 2. BTV Efir 2 (Ефир 2) działał od 1992 do 2000 roku, po czym go sprywatyzowano. Ostatni sygnał Telewizja Efir 2 wysłała o godzinie 21.10 31 maja 2000 roku, a następnie na tym paśmie od 1 czerwca zaczęła nadawać pierwsza bułgarska ogólnokrajowa telewizja komercyjna bTV (Би Ти Ви), w 100% własność Balkan News Corporation, należącej do jednego z najwięk- szych na świecie konglomeratów medialnych, założonego i kontrolowanego przez amerykańskiego miliardera australijskiego pochodzenia Ruperta Murdocha – News Corporation. BTV posiada 4 regionalne stacje telewizyjne: Kanal More BTV (Kанал Мо- ре БНТ) w Warnie, Kanal Pirin BTV (Kанал Пирин БНТ) w Blogoevgradzie, Kanal Plovdiv BTV (Kанал Пловдив БНТ) w Plovdivie i Kanal Sever (Kанал Север БНТ) w Ruse. Wszystkie telewizje BTV działają na podstawie licencji, którą BTV otrzymało bez konkursu i przetargu (PRiTV 1998, art. 105)29

29 PRiTV 1998, art. 105 (zm. i uzup. DV nr 79, 2000; zm. DV nr 93, 2005). Bułgarska Naro- dowa Telewizja prowadzi telewizyjną działalność jako krajowy nadawca społeczny na podstawie licencji, wydanej zgodnie z tym prawem. Bułgarska Narodowa Telewizja licencjonuje się dla działalności telekomunikacyjnej i programowej zgodnie z porządkiem Prawa o telekomunikacji bez przetargu czy konkursu. Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 385

12 sierpnia 2001 roku. Wszystkie one powstały jeszcze w czasach demokracji ludowej. Telewizja regionalna BTV Kanal More w Warnie funkcjonowała w czasach demokracji ludowej jako Regionalne Centrum Telewizyjne w Warnie (Регио- налнен телевизионен център – Варна), które powstało 9 września 1972 roku. Od 1975 do 1985 roku warneński ośrodek telewizyjny emitował wiadomości dla turystów po czesko-słowacku, polsku, niemiecku i rosyjsku. Po rozpoczętych przemianach demokratycznych, od 1993 roku zaczął emi- tować własny program regionalny od godziny 7.30 do 8.30 na częstotliwości 1. programu BTV (Kanal 1). W 1998 roku stał się regionalną Telewizją Morze (TV More) i emituje własny program od godziny 17.00 do 23.00 na obszar na- brzeżny Morza Czarnego od Warny po Burgas. Telewizja regionalna BTV Kanal Pirin w Blagoevgradzie – rozpoczęła dzia- łalność 9 września 1973 roku jako Regionalne Centrum Telewizyjne BTV – Blagoevgrad (Регионален телевизионен център – Благоевград). Regularnie jednak zaczęła nadawać dopiero w sierpniu 1988 roku, gdy ukończono budowę gmachu telewizji w Blagoevgradzie. 20 kwietnia 1993 roku ośrodek zaczął emisję jako Kanal Pirin od godziny 18.00 do 22.00, z przeważającymi w programie materiałami publicystycznymi, filmami dokumentalnymi i programami rozrywkowymi. Od 6 marca 2006 roku Kanal Pirin nadaje od godziny 17.00 do 23.00. Telewizja regionalna BTV Kanal Plovdiv w Plovdivie jest najstarszym ośrodkiem regionalnym BTV, bowiem zaczęła pracę 22 marca 1971 roku, najpierw jako studio telewizyjne produkujące wiadomości „Na świecie i u nas”. 4 stycznia 1972 roku nastąpiło pierwsze bezpośrednie włączanie się studia do programu BTV, a 28 stycznia 1974 roku zaczęły się emisje regularne. W latach 1971–1977 i 1983–1990 roku Radio Plovdiv BR i Telewizyjne Centrum w Plovdivie połączono w Regionalne Centrum Radiowo-Telewizyjne – Plovdiv (Регионален радио-телевизионен център – Пловдив). Samodzielne programy Telewizja Regionalna BTV Kanal Plovdiv zaczęła nadawać codziennie w kwietniu 1993 roku od godziny 7.15 do 8.15 na paśmie Kanal 1, tuż przed początkiem emisji telewizji ogólnokrajowej Kanal 1. Od 1995 roku ośrodek wprowadził program „Zawsze w niedzielę” („Винаги в неделя”), w godzinach 8.00– 9.20, emitowany na paśmie Kanal 1, i program „Eva” w godzinach 11.00–12.00, nadawany na paśmie Efir 2. Od kwietnia 1998 roku Kanal Plovdiv emituje własny program regionalny, obejmujący Plovdiv, Smolyan i Kărdzhali. Początkowo w godzinach od 18.00 do 22.00, a od 6 marca 2006 roku w godzinach od 17.00 do 23.00. Telewizja regionalna BTV Kanal Sever zaczęła nadawać jako Regionalne Centrum Telewizyjne – Ruse (Регионален телевизионен център – Русе) 7 listopada 1972 roku, a jej oficjalne otwarcie nastąpiło 12 lutego 1973 roku Od roku 1976 centrum emitowało własny program przez kabel, co w Bułgarii uważa się za początek telewizji kablowej. Od 1978 roku co tydzień nadaje bloki programowe „Sever” („Север”), a w eter ogólnokrajowy weszła, relacjonując wy- 386 Władza i media w Bułgarii darzenia w Bukareszcie z grudnia 1989 roku – demonstracje społeczne i egze- kucję dyktatora Nicolae Ceauşescu (1918–1989) oraz jego żony Eleny (1919– –1989). Codzienne emisje ośrodek rozpoczął w 1993 roku w ramach bloku porannego Kanal 1 w godzinach od 7.30 do 8.30 w dni robocze i od 8.30 do 9.30 w święta. Własne pasmo telewizja posiada od 1998 roku. Emitowała codziennie od godziny 18.00 do 22.00, a od 6 marca 2006 roku od 17.00 do 23.00. Program jest odbierany w regionach: Ruse, Silistra, Razgrad, Veliko Tărnovo. W strukturze programowej BTV – Kanal 1 w 1998 roku dominowały: filmy fabularne i seriale (31,7%), publicystyka (15,7%), programy edukacyjne (10,6%), programy rozrywkowe (9,6%), filmy dokumentalne (7,7%), informacja (6,8%), reklama (5,6%), sport (5,5%), religia (2%), teatr (1%), muzyka klasyczna (0,4%)30. Cechą charakterystyczną telewizji państwowej w ostatnich latach jest poszukiwanie kontaktu z masowym widzem, co zmusiło ją do zmiany języka komunikowania skierowanego do typowego telewizyjnego audytorium o niskim poziomie wykształcenia, które – jak pisze Vladimir Mihailov – ogląda w telewizji wszystko bez zrozumienia i oczekuje od małego ekranu głównie rozrywki31. Zdaniem Lyubomira Halacheva, telewizja zdominowała życie codzienne Bułgara, narzuca mu sposób bycia i życia, odciągając od tradycyjnych wartości kultury, jak książka, czy teatr32. Badacze bułgarscy zwracają uwagę, że BTV nie rozszerza swego repertuaru, staje się coraz mniej ambitna, programy tworzy za niską cenę i dlatego też niezbyt wysoki jest ich poziom. W systemie informacyjnym na płaszczyźnie politycznej wykazuje zawsze „poprawność”, choć afiszuje, że sceptycznie podchodzi do każdej oficjalnej informacji. Na płaszczyźnie społecznej często odwołuje się do informacji z pogranicza skandalu, sensacji, plotki i pomówienia. Jako informację w wiado- mościach traktuje tworzony przez siebie podtekst do wydarzenia, tworzy coś niedopowiedzianego w przestrzeni publicznej, do czego w kolejnym wydaniu wiadomości odwołuje się jak do faktu, snując dalej podtekstualną przestrzeń komunikowania. Uprawiane w BTV dziennikarstwo można nazwać „dziennikarstwem gabi- netowym”. Do dziś, jak w czasach funkcjonowania systemu komunistycznego, w BTV istnieje instytucja tak zwanego dziennikarza władzy, dziennikarza gabi- netowego, która charakteryzuje się tym, że pojedynczy dziennikarz od lat posiada wyłączność na „obsługiwanie” poszczególnych gabinetów w Radzie Mini- strów i aby tej pozycji nie stracić, przeistacza się w tubę propagandową, jest na zawołanie i wykazuje całkowitą polityczną i informacyjną podległość wła-

30 Халачев Любомир, 2000, Направи си сам... Обществена телевизия, Издателско ателие Аб, София, s. 37. 31 Михайлов Владимир, 2006, Записки по телевизията, op.cit., s. 9. 32 Халачев Любомир, 2000, Направи си сам..., op.cit., s. 77. Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 387 dzy. Można powiedzieć, że wiarygodność informacji, jako cecha, w BTV nie istnieje. Obniżenie jakości, stylu i języka powoduje, że BTV ma coraz mniej liczne audytorium i, aby przetrwać, bez widza, liczy tylko na polityczną protekcję. A tego niestety nie da się ukryć, szczególnie w programach informacyjnych.

10.2.2. Prywatne telewizje publiczne

Prywatnych telewizji publicznych w Bułgarii jest zarejestrowanych 8. Wszystkie mają zasięg regionalny, z czego najwięcej dla Sofii (4) oraz po jednej dla Plovdivu, Burgas, Vidynia i Kyustendila. W Sofii funkcje publiczne pełnią telewizje: Dunavtzi 4 (Дунавци 4, właści- ciel: Nayden Gerasimov, Найден Герасимов), Alisa-93 (Алиса-93, właściciel: Lilyana Tzoneva, Лиляна Цонева), Demo TV (Демо Телевизия, właściciel pośredni: Petăr Mandzhukov, Петър Манджуков), NTM (Национална Теле- визионна Мрежа, sieć kablowa, właściciel: Emoton sp. Telewizja o.o., Емо- тон). Pozostałe telewizje: w Plodvivie TV Evropa (Телевизия Европа, właściciel: Emil Stoyanov (Емил Стоянов, brat b. prezydenta Petăra Stoyanova), w Burgas TV Renesans (Телевизия Ренесанс, właściciel: Georgi Mihov, Георги Михов), w Vidyniu TV Roma (Телевизия Рома, właściciel: Emil Stefanov, Емил Сте- фа-нов). Program wszystkich prywatnych telewizji publicznych jest „uniwersalny”, jak zaznaczono w dokumentach rejestracyjnych RME, przy czym jedna z nich – TV Roma z Vidynia – jest telewizją adresowaną do społeczności Romów.

10.2.3. Telewizje komercyjne

W roku 1993 powstała w Bułgarii pierwsza prywatna telewizja. Była to Te- lewizja Rodopi (Телевизия Родопи), założona w mieście Kărdzhali (Кърджа- ли). Do dziś emituje ona naziemnie jako telewizja regionalna. Pierwsza regionalna telewizja w Sofii to Nova TV (Нова телевизия), która rozpoczęła emisję w grudniu 1994 roku, a od 20 czerwca 1995 roku nadawała też własne programy. Z danych Rady Mediów Elektronicznych wynika, że w Bułgarii aktualnie jest zarejestrowanych ponad 210 kanałów telewizyjnych. Nadają one drogą naziemną, kablową i przez satelitę. Nie brakuje też stacji telewizyjnych emitują- cych przez Internet. W bułgarskich telewizjach dominuje profil politematyczny (102), muzyczny (29) i filmowy (15). Programów informacyjnych (4), rozrywkowych (4), sportowych (4) dziecięcych (3), news & talk (2) czy reality show (1) jest zdecydowanie mniej. Pod względem zasięgu geograficznego bułgarskie stacje telewizyjne można podzielić na: ogólnokrajowe, ponadregionalne, regionalne, lokalne miejskie. 388 Władza i media w Bułgarii

Ze względu na strukturę własnościową można wyróżnić telewizje: prywatne, państwowe, obwodowe – należące do władz regionu, diecezjalne i stowarzyszeniowe – należące do zgromadzeń religijnych i stowarzyszeń społecznych. Ze względu na funkcje, jakie pełni telewizja w społeczeństwie, podziału można dokonać na: telewizje komercyjne, telewizje publiczne. Nadawcami komercyjnymi są firmy 1-osobowe i spółki handlowe posiadają- ce licencję na telewizyjną działalność i/lub rejestrację, dla których podstawowym celem jest osiąganie zysku przez ich właścicieli33, a publicznymi nadawcami są osoby fizyczne – firmy 1-osobowe i osoby prawne posiadające licencję na działalność telewizyjną i/lub rejestrację takiej działalności, której podstawowym celem jest pomoc w realizacji konstytucyjnego prawa obywatela do infor- macji34. Nadawcy publiczni są w Bułgarii podmiotami prawa publicznego lub cywil- nego35. Wiele stacji telewizyjnych jest połączonych w sposób bezpośredni bądź po- średni, pod względem własnościowym, z wydawcami prasy drukowanej i właścicielami rozgłośni radiowych, z agencjami reklamowymi oraz producentami filmowymi, z partiami politycznymi, władzami obwodowymi czy organizacjami religijnymi i stowarzyszeniami świeckimi.

10.2.3.1. Ogólnokrajowe telewizje komercyjne Bułgaria posiada 2 ogólnokrajowe telewizje komercyjne, nadające drogą roz- siewczą naziemną. Pierwsza to wspomniana wyżej bTV (bТВ), w całości nale- żąca do Balkan News Corporation, która z kolei jest własnością News Corpora- tion Ruperta Murdocha. Telewizja nadaje od 1 czerwca 2000 roku na paśmie kupionego przez Mur- docha 2. programu BTV – Efir 2, ale regularną emisję programów rozpoczęła dopiero w październiku 2000 roku, przejmując od razu ponad 40% rynku buł- garskich telewidzów. Na początku 2007 roku spółka przejęła telewizję sportową Ring TV (Ринг ТВ), z planem stworzenia programu bTV Sport, oraz 4 radiostacje sportowe36. bTV 24 godziny dziennie emituje program, w którym dominują tasiemcowe seriale, programy rozrywkowe, gry i zabawy. Informacje nadaje w godzinach od 12.00 do 12.30, od 19.00 do 20.00 (w tym reklamy, sport, pogoda, biznes) i od 22.00 do 22.30. Telewizja bTV emituje głównie adaptowane do bułgarskich realiów programy dla masowego widza na licencji amerykańskiej, jak: „Idol”, „10 naj”, „TV show”. „Muzyczny idol”, „10 naj” (np. -ładniejszych kobiet w Bułgarii), „Shouto na Slavi” („Шоуто на Слави”), programy reality show (np. „Survivor

33 PRiTV 1998, art. 5. 34 PRiTV 1998, art. 6. 35 PRiTV 1998, art. 6 ust. 2. 36 „Мач меридиан”, 9 stycznia 2007, www.meridianmatch.bg Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 389 ekspeditziya Robinson”, Survivor Експедиция Робинзон), przyciągają w 8-milionowej Bułgarii przed ekran od 2,5 do 3 milionów widzów dziennie. Złośliwi komentatorzy określają program bTV jako ukierunkowany na grupę odbiorców złożonych ze sprzątaczek i kucharek, ale zwolennicy, jak na przykład Iliya Iliev, chwalą proponowany przez bTV rodzaj rozrywki, choć wskazują, że jest ona mocno zamerykanizowana. „Dobrze, że bTV jest na rynku, ale ich «b» jest pisane małą łacińską literą, i to widać” – pisze Iliya Iliev37. Drugą telewizją ogólnokrajową jest Nova TV (Нова телевизия), należąca w całości od 2000 roku do greckiego konsorcjum medialnego Antena Group (Антена България). Nova TV 18 lipca 2003 roku otrzymała licencję na emisję naziemną na terytorium całego kraju, stając się 2. ogólnokrajową telewizją komercyjną. Od 1995 do 2003 roku emitowała przez kabel, a jej program odbierano głównie w regionie Sofii. Profil prywatnych, komercyjnych stacji telewizyjnych o ogólnokrajowym zasięgu, emitowanych drogą rozsiewczą naziemną, jest – jak zaznaczono w dokumentacji RME – „uniwersalny”. 25 listopada 2007 roku wystartowała w Bułgarii 3. komercyjna stacja telewizyjna – ТВ2, która wykorzystała częstotliwości sieci telewizyjnej CTN i emituje w 27 największych miastach Bułgarii. Jej profil jest politematyczny, a 7-godzinny program oparto głównie na teleturniejach i show, emitowanych w blokach powtórkowych przez cały dzień.

10.2.3.2. Regionalne telewizje komercyjne Komercyjne telewizje regionalne i ponadregionalne w Bułgarii można po- dzielić na podstawie sposobu emisji programu bądź zawartości programu. Telewizje regionalne, które mogą rozpowszechniać swój program drogą na- ziemną, są usytuowane w wielu regionach Bułgarii. Jako przykładowe wskazuje się 3: TV Sopot (ТВС Сопот), TV Rodopi i telewizję TV 7 dni, która jednak znikła z pejzażu medialnego Bułgarii pod koniec 2006 roku. TV Sopot (Телевизия Сопот) to pierwsza prywatna telewizja w Bułgarii emitująca drogą naziemną. Utworzono ją w 1992 roku w malowniczej miejsco- wości Sopot w Rodopach i jeszcze w tym samym roku otrzymała pozwolenia na emisję. Jej profil można określić jako filmowo-politematyczny. Telewizja nadaje własne wiadomości regionalne z 2 miast – Sopotu i Karlova – ale od lat znana jest bardziej jako producent filmowy. Jej założycielem i właścicielem jest Stefan Stoyanov (Стефан Стоянов). Założycielem TV Rodopi (Телевизия Родопи) w 1993 roku był Lyuben Po- lihronov (Любен Полихронов). Telewizja emituje obecnie 24 godziny na dobę, drogą naziemną i przez kabel. Jej program jest politematyczny, zawiera publicy- stykę, filmy popularnonaukowe, filmy fabularne oraz rozrywkę. Dwa razy

37 Илиев Илия, 2005, Манипулации по време на преходи, „Знание”, София, s. 87. 390 Władza i media w Bułgarii dziennie, o godzinie 19.00 i 21.00 telewizja emituje regionalne wiadomości. Studio jest wyposażone według standardów BetaCAM i DVCAM. TV 7 dni (Телевизия 7 дни) o profilu politematycznym emitowała naziemnie dla Sofii od kwietnia 1995 roku i plasowała się w rankingu oglądalności w Sofii na 3 miejscu po 2 kanałach telewizji ogólnokrajowej BTV. W programie dominowały fakty i dokumenty, programy rodzinne, biznesowe, regionalne i dotyczące państwowości. Telewizja 7 dni stała się częścią kompanii „7 dni” (компания „7 дни”), któ- ra w latach 1994–2001 posiadała licencję na emisję drogą rozsiewczą naziemną Radia 7 dni (Радио 7 дни), a od 2000 roku także Radia Hit 7 (Радио Хит 7). W latach 1997–2001 telewizja nadawała w Plovdivie, wspólnie z Telewizją Trakiya (Телевизия Тракия), a od początku 2006 roku posiada też licencję na Blagoevgrad. Od sierpnia 2005 roku telewizja identyfikowała się już jako 7 dni TV (7 дни ТВ) i posiadała swój zarejestrowany znak. Pod koniec roku 2006 znikła jednak z pejzażu medialnego, czasowo tracąc częstotliwość. Od 22 sierpnia 2007 roku na jej paśmie nadaje komercyjna telewizja BBT (БАЛКАН Българска Телевизия), która otrzymała licencję w 2003 roku, a jej właścicielem jest Petăr Mandzhukov (Петър Манджуков). 7 dni TV emituje w sieciach kablowych i przez satelitę.

10.2.4. Telewizje sieciowe

Przykładem komercyjnej telewizji sieciowej, posiadającej licencję na emisję drogą naziemną na wiele regionów Bułgarii, ale nie na cały kraj, jest raczkująca wciąż jeszcze Telewizja CTN (Central Television Network) o profilu muzycznym, która rozpoczęła emisję na początku marca 2006 roku w 27 miastach, na pasmach regionalnych38. Jej właścicielem jest warneńska grupa finansowa TIM (ТИМ-Варна ЕООД), o niejasnej strukturze finansowej i szerokim profilu działalności – od budownictwa, poprzez usługi, supermarkety, media i tak dalej. Telewizja nadaje w największych miastach Bułgarii, ale poza obszarem mocno zurbanizowanym jest niedostępna, co uwidacznia również, jak małe jest pokrycie terytorialne kraju sygnałem naziemnym.

10.2.5. Telewizje kablowe i satelitarne

Telewizje kablowe i satelitarne w Bułgarii powstały w celu rozwiązania problemu niewystarczającego pokrycia terytorialnego sygnałem telewizji naziem- nej39. Rozwijały się one w różny sposób. Na przykład Kanal 3 (Канал 3) nieustannie specjalizował swój program, tworząc z niego 3 odrębne programy.

38 Telewizja nadaje swój program w miejscowościach: Vidin, Montana, Vratza, Sofia, Pernik, Kyustendil, Blagoevgrad, Pazardzhik, Plovdiv, Smolyan, Kărdzhali, Haskovo, Stara Zagora, Sliven, Gabrovo, Veliko Tărnovo, Lovech, Pleven, Ruse, Razgrad, Tărgovishte, Shumen, Sliven, Warna, Burgas, Tervel, Silistra. 39 Михайлов Владимир, 2006, Записки по телевизията, op.cit., s. 11. Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 391

Kanal 3 emitował swój program od 1994 roku drogą kablową w sieci Sofia Ka- bel (София Кабел) w kilku dzielnicach stolicy. W 1998 roku, pod nazwą Sofia Kabel TV emitował już 24 godziny na dobę, ale głównie programy zewnętrzne. Od 1999 do 2006 roku telewizja wprowadziła własny program informacyjny Sofia Kabel Info (София Кабел Инфо), filmowy – Sofia Kabel Film (София Кабел Филм) i muzyczny pop-folkowy – Sofia Kabel Folk (София Кабел Фолк). BBT – Balkan Bălgarska Televizya (Балкан Българска Телевизия, ВВТ) wy- startowała 3 marca 2003 roku. Należy ona do bułgarskiego biznesmena Petăra Mandzhukova i ma profil rodzinny. Wyróżnia ją to, że 70% emitowanych mate- riałów produkuje samodzielnie. Telewizja 6 razy dziennie emituje informacje dnia, w godzinach: 7.30, 9.00, 12.00, 17.00, 19.00 i o 23.00. Program jest rozpo- wszechniany za pomocą sieci kablowych i satelity EUTELSAT W2 (sygnał cyfrowy) z pokryciem na Europę, Afrykę Północną i częścią Azji Zachodniej. Od 22 sierpnia 2007 roku BBT emituje cyfrowo na region Sofii (DVB-T), a poza jej obszarem w pasmach, na których wcześniej emitowała telewizja TV 7 dni. Telewizje kablowe w Bułgarii usiłują znaleźć swoje miejsce na rynku, ofe- rując coraz bardziej wyspecjalizowane programy, ukierunkowane na określone grupy odbiorców.

10.2.6. Telewizje profilowane

Telewizja edukacyjna TV ESET (ЕСЕТ ТВ), która wystartowała 10 marca 2003 roku, proponuje kursy językowe, szkolenia z zakresu marketingu i technologii informacyjnych i posiada sieć e-szkół w całym kraju. Telewizja nadaje też przez satelitę. Kopiuje ona program angielskiego centrum edukacji. Została założona na bazie 100% kapitału bułgarskiego. Filmowy kanał TV1000 emituje w języku bułgarskim od 2005 roku. Telewi- zja formalnie należy do szwedzkiej Modern Times Group AB, ale pracuje na bazie 50% kapitału rosyjskiego, via Wielka Brytania. Posiada powiązania finansowe z Apace Media Group UK i z kompanią medialną BMGL (Balkan Media Group Limited), operującą kanałami telewizji kablowej Diema (Диема), Diema 2 (Диема 2), Diema Family (Диема Family), MM TV (MM ТВ) i M2 (M2), nadającymi też drogą naziemną. Interesującym pomysłem kanału muzycznego jest BMTV (Balkanika Music Television), która nadaje drogą satelitarną i kablową (Eutelsat W2). Wystarto- wała ona 15 sierpnia 2005 roku. Jej program, emitowany 24 godziny na dobę, o formacie etno music, specjalizuje się w promocji muzyki krajów bałkańskich: Albanii, Bośni i Hercegowiny, Bułgarii, Grecji, Macedonii, Rumunii, Słowenii, Serbii, Czarnogóry, Turcji, Chorwacji. Działającą od 2006 roku na bazie marketingu bezpośredniego telewizją ka- blową jest Kanal 88 (Канал 88) o formacie DRTV (Direct Response Televi- sion). Telewizja promuje i sprzedaje towary i usługi. Telewizją poświęconą wyłącznie problematyce gospodarczej i finansów jest TV EBF (skrót od: ekonomia, biznes, finanse) ze Starej Zagory, wyprofilowana 392 Władza i media w Bułgarii na rynki światowe, regionalne, duży i mały biznes. Nadaje drogą satelitarną i przez sieci kablowe, jest oparta na kapitale bułgarskim. Jej właścicielem jest Dinko Penev (Динко Пенев). Telewizją skierowaną wyłącznie do odbiorców o zainteresowaniach me- dycznych jest TV Zdrave (Телевизия Здраве). Emituje ona od 2006 roku i jest dostępna drogą kablową w następujących miastach: Warna, Burgas, Pazardzhik, Vidin, Vratza, Kazanlăk, Kyustendil, Plovdiv, Stara Zagora, Lybubimetz, Tro- yan, Dupnitza, Devin, Cherbven Bryag, Chirpan, Sliven, Tryavna, Smolyan, Ruse, Sandanski, Skopie (Macedonia), w sieciach Evrokom (ЕВРОКОМ) i ESTNET (ЕСТНЕТ). Telewizja nadaje też sygnał kodowany drogą satelitarną (ITV Partner). Na terytorium Europy, poza Bułgarią, sygnał nadawany przez stację nie jest kodowany. TV Zdrave specjalizuje się w informacjach o medycy- nie, systemie zdrowotnym, diagnostyce, profilaktyce, technologiach medycz- nych. Jej audytorium stanowi około 25 tysięcy ludzi, a grupa docelowa (target group) to lekarze. Z badań przeprowadzonych przez Alpha Research, dotyczących średniomie- sięcznego audytorium bułgarskiej telewizji w skali kraju, wynika, że prym wiedzie bTV (48,6%), następnie Kanal 1 (24,8%) i Nova TV (18,3%). Te 3 telewizje ogólnokrajowe (2 prywatne komercyjne, 1 publiczna państwowa) gromadzą największą liczbę telewidzów. Po nich najwięcej widzów przyciągają telewizje: Diema+ (3,6%), TV Planeta (2,5%), TV SKAT (1,9%), Fox Life (1,6%), zaś reszta plasuje się daleko poniżej 1% widzów, przy czym TV Evrokom Sofia (0,9%), TV Veselina (0,8%) i TV 7 (0,7%) i Diema 2 (0,5%) gromadzą więk- szość telewidzów w tabeli poniżej 1% oglądalności40.

10.2.7. Telewizja internetowa

Pierwsza bułgarska web telewizja, bgweb.tv, nadaje codziennie od godziny 11 rano. Oficjalnie rozpoczęła emisję 27 listopada 2002 roku. Jej format to news, talk & show, jest w 100% własnością News Corporation Ruperta Murdo- cha. Telewizja prowadzi online polityczne dyskusje i show. Jej hasłem jest: „Nie ma zabronionych pytań, nie ma tematów tabu!”. Show polityczne „Pentix”, program muzyczny „v_music” i pokazy mody („Modny kalendarz”, „Моден календар”) – to najważniejsze punkty programu. Telewizja gości online czołowych bułgarskich polityków i działaczy kultury, sztuki, mody, jest interaktywna. Słuchacze mają kontakt z redakcją za pośred- nictwem telewizyjnego chatu widocznego na ekranie komputera. Dostęp do niej jest wolny, ale rejestrowany.

40 Źródło badań: Alpha Research za: „Медиа свят”, marzec 2006, wkładka „Рейтинг”, s. 5. Opublikowane badania przeprowadzono na próbie 1100 osób w lutym 2006 roku. Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 393

10.2.8. Ocena rynku telewizyjnego w Bułgarii

Według danych Narodowego Instytutu Statystycznego (Национален стати- стически институт, NIS) w Bułgarii więcej niż co trzecie gospodarstwo domowe posiada dostęp do telewizji kablowej (2 913 193 gospodarstw na 8 253 000 mieszkańców)41, co daje blisko 100% dostępności do telewizji społeczeństwa, uwzględniając tradycyjny model rodziny (2+1). Wyraźnie jednak widać dyspro- porcję pomiędzy gospodarstwami w mieście i na wsi. Na miasto przypada dwie trzecie gospodarstw posiadających dostęp do sieci kablowych (1 987 287), podczas gdy na wsi liczba ta wynosi 925 906 gospodarstw. Z możliwości posiadania telewizji kablowej w mieście korzysta mniej niż jedna druga gospodarstw (956 867 gospodarstw na 1 987 287 posiadających dostęp), podczas gdy na wsi jedna czwarta (131 938 gospodarstw na 925 906 posiadających dostęp). Wynika z tego, że telewizja kablowa nie cieszy się dużą popularnością wśród mieszkańców wsi.

Tabela 6 Dostępność telewizji kablowej w Bułgarii

Ogółem Telewizja kablowa Posiada Nie posiada Ogółem Mieszkania 2 818 282 1 060 955 1 757 327 Gospodarstwa 2 913 193 1 088 805 1 824 388 W mieście Mieszkania 1 905 103 931 688 973 415 Gospodarstwa 1 987 287 956 867 1 030 420 Na wsi Mieszkania 913 179 129 267 783 912 Gospodarstwa 925 906 131 938 793 968

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Narodowego Instytutu Statystycznego (www.nsi.bg).

Według danych Narodowego Instytutu Statystycznego dostęp do telewizji satelitarnej w Bułgarii posiada 2 913 193 gospodarstw, z czego 1 987 287 w mieście i 925 906 na wsi.

41 The World Factbook, www.cia.gov 394 Władza i media w Bułgarii

Tabela 7 Dostępność telewizji satelitarnej w Bułgarii

Ogółem TV satelitarna Posiada Nie posiada Ogółem Mieszkania 2 818 282 179 488 2 638 794 Gospodarstwa 2 913 193 184 563 2 728 630 W mieście Mieszkania 1 905 103 77 535 1 827 568 Gospodarstwa 1 987 287 80 059 1 907 228 Na wsi Mieszkania 913 179 101 953 811 226 Gospodarstwa 925 906 104 504 821 402

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Narodowego Instytutu Statystycznego (www.nsi.bg).

Z telewizji satelitarnej w mieście korzysta 77 535 gospodarstw domowych, a na wsi 104 504. Mieszkańcy wsi wolą oglądać telewizję za pośrednictwem satelity, co może się wiązać z niższymi kosztami przyłącza.

10.2.8.1. Mapa własnościowa telewizji komercyjnej Pod względem własnościowym w Bułgarii można wyróżnić 3 największe grupy kapitałowe: News Corporation Ruperta Murdocha (bTV), grecką Antenna Group (Nova TV) oraz bułgarską Balkan Media Group Limited (sieć TV Diema, TV 7 dni, TV 7).

10.2.8.1.1. News Corporation News Corporation to jeden z największych na świecie konglomeratów medialnych, założony i kontrolowany przez amerykańskiego miliardera australijskiego pochodzenia Ruperta Murdocha. Przychody News Corporation w 2005 roku szacowano na 23,859 miliardów dolarów amerykańskich. W skład korporacji wchodzą między innymi: wydawnictwa HarperCollins i Zondervan; gazety „The Australian”, „The Daily Telegraph”, „The Sunday Times”, „The Times” i „The New York Post”; studia filmowe z grupy FOX; telewizje kablowe (m.in. Fox News, Fox Movie, National Geographic Channel); telewizje satelitarne BSkyB (holding, największa brytyjska platforma cyfrowa Sky Digital), DirectTV Group, Foxtel. Pod koniec czerwca 2006 roku ogłoszono przejęcie przez spółkę Ruperta Murdocha około 50% udziałów w polskiej spółce TV In- westycje, mającej 50% udziałów w TV Puls42.

42 Na podstawie: www.newscorp.com, www.nyse.com, www.wikipedia.com Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 395

10.2.8.1.2. Antenna Group Właścicielem Antenna Group jest urodzony w Atenach Grek Minos X. Ky- riakou (Μίνως Ξ. Κυριακού, 1942–), z wykształcenia historyk, studiował w Polsce (Gdańsku), we Francji i Szwajcarii oraz w USA (Columbia University w Nowym Jorku). W Polsce znany jako autor książki Kryzys egejski43, a w Grecji jako konsul honorowy Rzeczpospolitej Polskiej (od 1992 roku). Działalność w branży telewizyjnej Minos X. Kyriakou rozpoczął w 1988 roku nadawanymi drogą satelitarną programami ANT 1 Satellite i ANT 1 Pacific, a w 2006 roku założył ANT 1 Europe. Antenna Group jest właścicielem jednego z najchętniej oglądanych programów telewizyjnych w Grecji – Ant 1 TV44. Na koniec roku finansowego 2007 jego zysk w Bułgarii z tytułu działalności Nova TV wyniósł 1 778 000 lewa (około miliona euro)45.

10.2.8.1.3. Balkan Media Group Limited Balkan Media Group Limited, jak pisano wyżej, jest finansowo powiązana ze szwedzką grupą medialną Modern Times Group, która od 1987 roku nadaje programy ZTV, Viasat Sport i TV100, i kapitałem rosyjskim. Do Modern Times Group należy sieć telewizji TV3 emitujących pod nazwą TV3 w Szwecji, Danii, Norwegii, na Litwie, Łotwie, w Estonii, Słowenii, a pod nazwą Viasat na Wę- grzech, natomiast jako DTV w Rosji, TV Prima w Czechach i tak dalej. Najbar- dziej znane są kanały filmowe Modern Times Group TV100 (Action, Family, Classic, Nordic) oraz sportowe Viasat Sport i edukacyjne (Viasat History, Viasat Explorer, Viasat Nature). W Bułgarii, poprzez Balkan Media Group Limited, do szwedzkiej grupy medialnej Modern Times Group należą: Diema (50%), Diema 2 (50%), Diema Family (50%), MM (33%), M2 (33%)46. Zyski Modern Times Group w 2007 roku wynosiły w Szwecji 1 428 000 000 koron szwedzkich (152 719 309 euro)47, z Bułgarii brak danych.

10.2.8.2. Mapa audytorium telewizyjnego w Bułgarii Według przeprowadzonych przez agencję TNS/TV Plan badań oglądalności, liczonej jako suma poszczególnych oglądalności dla ogółu społeczeństwa, naj- większą popularnością w Bułgarii cieszą się prywatne stacje komercyjne ogól- nokrajowe: bTV należąca do News Corporation Ruperta Murdocha oraz telewizja Nova TV w całości własność greckiej Antenna Group, której właścicielem jest Grek Minos X. Kyriakou. Na 3. miejscu plasuje się państwowa telewizja publiczna Kanal 1. Oglądalność publiczna Kanal 1 zyskuje na wydaniach infor-

43 Minos X. Kyriakou, 1989, Kryzys egejski, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa. 44 www.antenna.gr 45 www.zakonnik.net/balansi 46 www.mtg.se 47 Ibidem. 396 Władza i media w Bułgarii macyjnych wiadomości wieczornych oraz emisjach dotyczących wydarzeń sportowych. Z badań audytorium przeprowadzonych przez agencję TNS/TV Plan wynika, że Bułgarzy najchętniej oglądają programy reality show oraz wiadomości informacyjne na stacjach komercyjnych krajowych: bTV i Nova TV48. Największe audytorium w Bułgarii posiadają stacje bTV i Nova TV. W sumie poszczególnych oglądalności policzonych dla ogółu społeczeństwa Gross Rating Point (GRP) prym wiedzie bTV (53,24%), za nią plasuje się Nova TV (23,38%), a publiczny Kanal 1 jest na 3. miejscu (6,05%)49.

10.2.8.3. Mapa rynku reklamy telewizyjnej Według danych Market Links rynek reklamowy w Bułgarii rośnie. W 1 pół- roczu 2007 roku tylko 8 wiodących na rynku stacji telewizyjnych sprzedało czas reklamowy za 163 053 miliona lewów, czyli o 89 529 milionów lewów mniej niż wszystkie stacje telewizyjne w Bułgarii przez cały 2006 rok50. Największe dochody z reklam w I półroczu 2006 roku, według badań agencji Taylor Nelson Sofres/TV Plan, uzyskały 2 komercyjne stacje krajowe: bTV (128 055 800 lewów, czyli około 71 142 111 euro) i Nova TV (79 086 510 le- wów, czyli około 43 936 950 euro), a na 3. miejscu uplasowała się publiczna telewizja Kanal 1 (18 870 620 lewów, czyli około 10 483 677 euro), co oznacza, że komercyjna bTV statystycznie zarabia na reklamie średnio 7 razy więcej niż publiczna telewizja Kanal 151. Jeśliby uznać, że liczba sprzedanych reklam jest koherentna z oglądalnością danej sieci, to można stwierdzić, że bTV cieszy się 7 razy większym audytorium niż Kanal 1. Największymi reklamodawcami na rynku telewizyjnym są, między innymi, telefonia komórkowa VIVATEL, browary Kamenitza (Каменица) i telefonia komórkowa Mobiltel (Мобилтел) oraz telefonia komórkowa GLOBUL52.

10.2.9. System telewizji Nova TV

Telewizja Nova TV powstała w 1994 roku. Od roku 2000 jest w całości wła- snością greckiej grupy finansowej Antenna Group, o czym pisano wyżej. 18 sierpnia 2003 roku Nova TV otrzymała licencję na emisję krajową na- ziemną i stała się, jako druga po bTV, prywatną, komercyjną stacją telewizyjną o zasięgu krajowym w Bułgarii. Od 1994 do 2003 roku Nova TV emitowała przez kabel, a jej program odbierano głównie w regionie Sofii.

48 Media research services: Taylor Nelson Sofres – Market Research, Information & Business Insight Services, TV Plan/TNS (www.tns-tvplan.bg). 49 Ibidem. 50 www.mmlinks.net 51 Ibidem. 52 Ibidem. Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 397

Stację tę cechuje wyważenie treści programowej między rozrywką, zabawą a informacją. Wiadomości telewizyjne i programy publicystyczne, prezentowane w sposób dosyć obiektywny, stały się marką Novej TV. W schemacie programowym dominują audycje autorskie o wysokim rankingu audytorium, a podstawowymi gatunkami są w niej: show, gry, wiadomości, publicystyka, sport, kultura, audycje i filmy o formacie rodzinnym oraz przeznaczone dla dzieci. Ekipa redakcyjna telewizji to osoby w wieku 25–35 lat, głównie filolodzy, rzadko zawodowi dziennikarze. Telewizja jest pionierem w Bułgarii w realizacji wysokobudżetowych formatów, jak na przykład, gra „Bądź bogaty” („Стани Богат”), bułgarska wersja „Who wants to be а milionaire”. Telewizja prowadzi akcje charytatywne. Milion lewów z zysków z programu „Bądź bogaty” producent przeznaczył na wsparcie leczenia dzieci, remont do- mów dziecka i tym podobne cele. Nova TV aktualnie buduje sieć przekaźników naziemnych w pasie od wy- brzeża Morza Czarnego, a emisją naziemną obejmuje główne punkty zasiedlenia w Bułgarii, szczególnie w rejonach: Sofia i Blagoevgrad, Plovdiv, Haskovo, Pleven. W programie TV Nova przeważają seriale telewizyjne przeznaczone dla niezbyt wymagającego widza oraz wysokobudżetowe gry i zabawy telewizyjne. Telewizja rozpoczyna emisję programu od audycji „Dzień dobry, Bułgario” („Здравей, България”), w którym po informacjach dnia, prognozie pogody i horoskopie na dany dzień prowadzący program prezentują przegląd zawartości prasy, a telewidzowie przez telefon ją komentują. Do studia są zapraszani politycy, osobistości ze świata sztuki, kultury i sportu, prowadzący rozmowę z dziennikarzami w studio oraz odpowiadający na zadawane przez telefon pytania widzów. Wybór tematów z gazet, jak też tematy dyskusji z gośćmi w studio nie są nastawione na wymagającego widza, ale treści są podawane rzetelnie. Po audycji „Dzień dobry, Bułgario” TV Nova od godziny 9.30 do godziny 11.00 emituje wieloodcinkowe seriale rodzinne typu Romantica, Love stories. O godzinie 11.00 emituje powtórkę z poprzedniego dnia własnego programu – gry telewizyjnej. Pierwsze wydanie wiadomości „Kalendarz. Puls dnia” („Ка- лендар, пулсът на деня”) redakcja emituje o godzinie 12.00 i trwa ono 15 minut. „Kalendarz” jest emitowany w głównym wydaniu o godzinie 19.15 oraz o 23.30 w powtórce.

06.55 – „Dzień dobry, Bułgario” – blok poranny 09.30 – serial telewizyjny typu „opera mydlana” 10.00 – serial telewizyjny typu „opera mydlana” 11.00 – gra telewizyjna – powtórka z dnia poprzedniego 12.00 – wiadomości „Kalendarz” 12.15 – gra telewizyjna 13.30 – serial telewizyjny typu „opera mydlana” 14.30 – serial telewizyjny typu „opera mydlana” 15.30 – serial telewizyjny typu „opera mydlana” 398 Władza i media w Bułgarii

16.30 – serial telewizyjny typu „opera mydlana” 17.30 – talk show 18.30 – gra telewizyjna 19.15 – wiadomości „Kalendarz” 21.00 – serial telewizyjny 22.00 – show rozrywkowe 22.30 – serial telewizyjny 23.30 – wiadomości „Kalendarz” 23.45 – serial telewizyjny 00.45 – show rozrywkowe – powtórka z godz. 22.00 01.15 – program publicystyczny 01.45 – show – powtórka 02.15 – serial telewizyjny – powtórka z godz. 10.00 03.30 – wiadomości „Kalendarz” – powtórka 04.00 – serial telewizyjny – powtórka z dnia poprzedniego 05.00 – serial telewizyjny – powtórka z godz. 14.30 06.00 – „Dzień dobry, Bułgario” – goście programu

Schemat 10. Program dzienny krajowej telewizji komercyjnej w Bułgarii na przykładzie TV Nova

Źródło: Opracowanie własne.

W programie dominują seriale telewizyjne, gry i rozrywkowe show. Jedyny program o charakterze publicystycznym redakcja emituje o godzinie 1.15 w nocy i trwa on 30 minut. Cechą charakterystyczną telewizji jest to, że zatrudnia ona ludzi młodych. Przewodniczącą Rady Dyrektorów (Съвет на директорите) Nova TV jest Silva Nikolova Zurleva (Силва Николова Зурлева, 1958–), żona byłego szefa wywiadu wojskowego i wieloletnia tłumaczka z języka greckiego w wydziale Informacji Ministerstwa Obrony. Ukończyła studia slawistyczne z uzupełniającą specjalnością – nowogrecki język i literatura, z literatury greckiej obroniła dok- torat na Uniwersytecie Sofijskim. Dyrektorem wykonawczym w Nova TV (oraz Radia Expres) jest Pavel Stan- chev (Павел Станчев, 1966–), filolog (bułgarysta), abiturient liceum francuskiego w Sofii, korespondent z Bułgarii dla francuskich gazet, redaktor w gazecie o profilu finansowym „Kesh” („Кеш”). Dyrektorem programowym Nova TV jest Evelina Kirilova (Евелина Кири- лова, 1974–), absolwentka prywatnego uniwersytetu bułgarskiego Nov Băl-g- arski Universitet, specjalności „Media i komunikowanie masowe”. Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 399

10.3. Agencje informacyjne w systemie medialnym Bułgarii

Rozwój agencji informacyjnych w Bułgarii wiąże się z rozwojem nowych technologii informacyjnych i rosnącym zapotrzebowaniem na informację. W bułgarskim prawie brak definicji agencji informacyjnej53. Zapis o podobnej treści można spotkać jedynie w wewnętrznym Statucie Bułgarskiej Agencji Telegraficznej (Статут на БТА, SBTA)54, gdzie agencję określono jako „krajowy autonomiczny instytut informacyjny Republiki Bułgarii” (SBTA, art. 1).

10.3.1. BTA – krajowy instytut informacyjny

BTA powstała w 1898 roku i jest jedną z najstarszych agencji informacyjnych w Europie. Aktualnie działalność BTA opiera się na przepisach Konstytu- cji Republiki Bułgarii głoszących prawo obywateli do swobodnej wypowiedzi i informacji55. Postanowienie Sądu Konstytucyjnego nr 15 z 28 września 1993 roku sytuuje BTA na równi z BR i BTV jako instytucję krajową, niezależną od władzy wykonawczej i prezydenta, a taki jej status wynika wprost z konstytucji56. BTA jest zatem instytucją publiczno-prawną57.

10.3.2. Prywatne agencje informacyjne

W stosunku do prywatnych agencji informacyjnych nie ma specjalnych regulacji dotyczących ich działalności czy struktury. W Bułgarii nie istnieje specjalny wymóg ich rejestracji, nie ma też ograniczeń w stosunku do struktury i form własności (właścicielami mogą być zarówno obywatele Bułgarii, jak i obcokrajowcy), czy do obszarów bądź terminowości podawania informacji58. Prywatne agencje informacyjne pracują w Bułgarii na zasadach otwartego rynku, są finansowane ze sprzedaży swych usług i podlegają kodeksowi han- dlowemu. Aktualnie w Bułgarii działa około 50 firm świadczących usługi informacyjne na zasadzie agencyjnej. Można je podzielić według zakresu świadczonych usług informacyjnych na ogólne i wyspecjalizowane, a te ostatnie z kolei na: wyspecjalizowane tematycznie (polityka, gospodarka, turystyka, giełda) bądź w zakre-

53 Георгиева Мая, 2005, Информационни агенции, w: Чолаков Радомир (red.), Медийно право. Речник на основни понятия, Труд – Вестникарска група България, София, s. 160. 54 Статут на БТА, DV nr 56, 12 lipca 1994. 55 Konstytucja 1991, art. 39–41. 56 Георгиева Мая, 2005, Информационни агенции, op.cit., s. 161. 57 Ibidem, s. 162. 58 Ibidem, s. 166. 400 Władza i media w Bułgarii sie mediów, którym służą (prasa, radio, telewizja, Internet) czy form dostarcza- nych informacji (zapis obrazu i dźwięku, zapis radiowy, fotografia). W Sofii działa ponad 30 agencji informacyjnych, nie licząc firm infobroker- skich czy innych, świadczących usługi informacyjne na zasadach agencyjnych. Większość z nich jest dostępna online. Agencje informacyjne świadczą usługi dostarczania informacji mediom na zasadzie umowy handlowej na świadczenie usług lub abonamentu. Najbardziej znane komercyjne prywatne agencje informacyjne o profilu ogólnym to: BGNES, DNES+, BNN, Focus.

10.3.2.1. Agencja informacyjna BGNES Agencja informacyjna BGNES (Информационна агенция ВGNES) dostarcza informacji krajowych i zagranicznych z dziedziny polityki, gospodarki, kultury i sportu. Agencja powstała w 2001 roku w Sofii. Dostarcza w trybie 24-go- dzinnym informacji wszelkimi możliwymi kanałami komunikowania, w tym przez Internet (www.bgnes.com), SMS, MMS i WAP, współpracując z siecią telefonii komórkowej M-Tel. Od 2004 roku posiada wyspecjalizowany serwis fotograficzny (Фотоагенцията, www.bgnesphoto.com), od 2006 roku – serwis sportowy (www.bgnessport.com) oraz serwis filmowy, dostępny poprzez abonament59.

10.3.2.2. Agencja informacyjna DNES+ Agencja informacyjna DNES+ (Информационна агенция „ДНЕС+”) z Warny dostarcza informacji krajowych i zagranicznych z dziedziny polityki, gospodarki, kultury i sportu, spraw kryminalnych. Jej działy informacyjne są podzielone następująco: społeczeństwo, polityka, gospodarka, przestępczość, sprawy międzynarodowe, sport, ciekawostki, nauka i technologie. Jest dostępna za pośrednictwem Internetu (www.dnesplus.bg).

10.3.2.3. Bulgarian News Network Agencja BNN (Bulgarian News Network, Българска новинарска мрежа) jest dostępna przez Internet (www.bgnewsnet.com), rozprowadza online w języku angielskim wiadomości z Bułgarii z dziedziny polityki, gospodarki, przeglądy prasy, zdjęcia, korzystając z różnych kanałów internetowych.

10.3.2.4. Agencja informacyjna Focus Agencja informacyjna Focus (Информационна агенция Фокус) jest pierw- szą prywatną agencją informacyjną w Bułgarii, która działa nieprzerwanie od czerwca 2000 roku. Agencja przekazuje informacje w języku bułgarskim i angielskim przez 24 godziny na dobę. Drobne informacje centralne i regionalne udostępnia w Internecie (http://www.focus-news.net).

59 Szerzej na ten temat: www.bgnes.com Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 401

10.3.3. Ocena agencji informacyjnych

10.3.3.1. BTA Cechą charakterystyczną Bułgarskiej Agencji Telegraficznej, BTA, jest to, że zbiera i rozpowszechnia informacje jako narodowy instytut informacyjny Republiki Bułgarii. Cieszy się autonomią. Nie ma prawa podlegać wpływom, które mogłyby mieć negatywne znaczenie dla obiektywności informacji, co wynika wprost z cytowanego wyżej statutu BTA (SBTA 1994)60. Przywódcy polityczni i szefowie administracji państwowej, partie, koalicje, organizacje i związki nie mogą ingerować w pracę BTA61. Niemniej jednak nie ma sformułowanej specjalnej podstawy prawnej okre- ślającej zakres działalności, a także strukturę BTA62, choć według art. 1 SBTA parlament wybiera i zwalnia dyrektora BTA, wysłuchuje cyklicznie odczytów dyrektora generalnego o działalności BTA, przygotowuje i wprowadza projekty i postanowienia prawne dotyczące BTA, proponuje kandydatury na dyrektora generalnego BTA, zatwierdza regulamin i strukturę BTA oraz rozpatruje przedstawiony przez dyrektora generalnego plan wydatków dla BTA, finansowanych z budżetu państwa63. Zadaniem BTA jest między innymi: 1) poszukiwanie pełnej i obiektywnej informacji o politycznych, społecznych, ekonomicznych, kulturalnych i sportowych wydarzeniach zarówno na terytorium Republiki Bułgarii, jak i za granicą; 2) zbie- ranie, opracowywanie i możliwie jak najszybsze dostarczanie prasie, radiu i telewizji krajowej oraz zagranicznej informacji za pomocą tekstów pisanych, fotografii oraz ilustracji; 3) kolportowanie w kraju i za granicą oficjalnych państwowych i rządowych dokumentów; 4) wymiana informacji (poprzez elektroniczne emisje i drukowane biuletyny) z obcymi agencjami informacyjnymi; 5) przygotowywanie i rozwijanie wyspecjalizowanych biuletynów i informacyjno-ilustrowanych wy- dań, przeznaczonych dla środków masowego komunikowania, instytucji pań- stwowych, instytucji badawczych, jak również szerokich warstw społecznych; 6) rozwijanie i modernizowanie środków komunikowania w celu optymalizacji obsługi informacyjnej bułgarskich abonentów; 7) rozpowszechnianie informacji o Bułgarii poprzez międzynarodowe sieci informacyjne64. BTA wykonuje swe funkcje, służąc interesom narodu, i kieruje się celem najwyższym w stosunku do państwa i społeczeństwa65. Jest kierowana przez dyrektora generalnego, który przed parlamentem odpowiada za całokształt pracy agencji. Dyrektor generalny nie ma prawa zajmować kierowniczych

60 SBTA 1994, art. 7. 61 SBTA 1994, art. 8. 62 Георгиева Мая, 2005, Информационни агенции, op.cit., s. 161. 63 SBTA 1994, art. 1. 64 SBTA 1994, art. 14. 65 STBA 1994, art. 4. 402 Władza i media w Bułgarii stanowisk w partiach i ruchach politycznych oraz być członkiem organizacji syndykalnych66. BTA jest finansowana z dwóch źródeł – z materiałów informacyjnych, które sprzedaje, oraz z budżetu państwa67. Ma za zadanie informować w interesie publicznym, w tym bezpłatnie – główne instytucje władzy wykonawczej, ustawodawczej i sądowniczej. I właśnie tę działalność państwo finansuje z budżetu. BTA czerpie informacje ze świata, tłumacząc głównie depesze z agencji an- glojęzycznych i w takim też obraca się informacyjnym kręgu. Trudno w niej znaleźć informacje z obszaru WNP, Europy Środkowej czy nawet Bałkanów i Europy w szerokim kontekście. Z rzadka BTA tłumaczy depesze rosyjskie, francuskie, arabskie, tureckie, choćby w celu porównania źródeł. Można stwier- dzić, że w stosunku do okresu komunistycznego system pracy w BTA nie uległ zmianie, a zmienił się jedynie język, z którego, bez żadnego krytycyzmu, są tłumaczone depesze. W okresie obowiązywania systemu komunistycznego był to język rosyjski, teraz jest to język angielski, a cytowana agencja to Reuters.

10.3.4. System agencji Focus

Z badań przeprowadzonych przez autora niniejszej pracy latem 2007 roku w Bułgarii wynika, że agencja Focus jest podstawowym źródłem informacji dla bułgarskich mediów elektronicznych, drukowanych i internetowych. Wyprze- dzenie czasowe w stosunku do państwowej BTA pod względem informacji lokalnych jest czasem nawet 3–5-godzinne. Agencja zatrudnia 400 osób w Bułgarii, pracuje w systemie 3-zmianowym po 90 osób na zmianie, z czego od 3 do 6 osób pracuje w archiwum. Agencja prowadzi dział nasłuchu radiowego i telewizyjnego, gdzie zatrudnia 36 osób – po 7 na każdej zmianie. Zatrudnia 18 programistów, którzy autorsko opraco- wali system zarządzania bazą danych. Focus prowadzi też wewnętrzną bazę profili osób, które funkcjonują w przestrzeni publicznej, partii i instytucji publicznych. W siedzibie sofijskiej agencji znajduje się 7 newsroomów, gdzie pracuje 27 reporterów. W całym regionie Focus zatrudnia około 150 reporterów, każda radiostacja posiada własny newsroom. Zdaniem właściciela, koszt jednego newsroomu to około 70 tysięcy euro. Na nocnej zmianie pracuje 45 osób. Dział międzynaro- dowy obsługuje 27 osób i czerpie informacje z agencji prasowych oraz z Inter- netu w 27 językach. Trzydzieści osób jest zatrudnionych w dziale Europy Połu- dniowo-Wschodniej. Agencja posiada stałych korespondentów w krajach są- siedzkich oraz w Iraku. Focus obsługuje prywatne i publiczne stacje radiowe oraz telewizyjne, 20 gazet centralnych, około 200 regionalnych oraz około 800 klientów indywidualnych, którzy prenumerują jej codzienne biuletyny informacyjne. Wśród stałych

66 SBTA 1994, art. 11 i 13. 67 SBTA 1994, art. 16, 17. Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 403 klientów są instytucje rządowe i samorządowe. Dziennie agencja archiwizuje od 6 do 16 tysięcy tekstów. Mimo iż agencja działa od 7 lat, posiada bazę danych obejmującą informacje agencyjne i prasowe do 1990 roku. Wykupiła archiwa wydań drukowanych. Od października 2003 roku Focus jest członkiem FIBEP68 (International Federation of Press Clipping and Media Monitor Bureaus), obejmującej monitoringiem około 80% rynku mediów na całym świecie i zrzeszającej około 100 agencji informacyjnych w ponad 40 krajach. Focus prowadzi monitoring radia i telewizji, Internetu, kanałów WAP i RSS, publikuje oświadczenia prasowe oraz codzienny przegląd prasy w języku angielskim. Partnerami agencji Focus są: francuska Agence France-Presse (AFP), brytyjska BBC, rosyjska RIA Nowosti (РИА Новости), rumuńska Mediafax, kuwejc- ka KUNA (Kuweit News Agency). Na podstawie badań własnych przeprowadzonych w agencji w lipcu 2007 roku dotyczących zarządzania informacją można stwierdzić, że informacje Fo- cus segreguje w 10 działach głównych i są to: instytucje (Институции), polityka (Политика), gospodarka (Икономика), finanse (Финанси), społeczeństwo (Общество), bezpieczeństwo narodowe (Национална сигурност), policja (По- лиция), ochrona zdrowia (Здравеопазване), Europa Południowo-Wschodnia i Bałkany (Югоизточна Европа и Балкани), Świat (Свят). Ze struktury działów informacji w agencji Focus wynika, że najbardziej zainteresowana jest ona zbieraniem i kolportowaniem informacji o charakterze politycznym i gospodarczym z zakresu: działalności instytucji państwowych, gospodarki, finansów i służb bezpieczeństwa. Zakres terytorialny obejmuje głównie Europę, ze szczególnym uwzględnieniem krajów Europy Południowej, a najwięcej informacji spoza Europy dotyczy Federacji Rosyjskiej, USA i krajów arabskich. Agencja Focus prowadzi też działy informacji obejmujących rynek radiowy i telewizyjny i umieszcza je w sektorze: radio (Радио Фокус) oraz informacje sportowe, gromadzone w sektorze: sport (Фокус Спорт). Dział „radio” podzielono regionalnie na informacje pochodzące od dziennikarzy i reporterów radia i agencji w obszarach odbierania poszczególnych seg- mentów sieci radia regionalnego Focus Radio: 1) Radio Focus Pirin (Радио Фокус – Пирин); 2) Radio Focus Warna (Радио Фокус – Варна); 3) Radio Focus Veliko Tărnovo (Радио Фокус – Велико Търново); 4) Radio Focus Smolyan (Радио Фокус – Смолян); 5) Radio Focus Sliven (Радио Фокус – Сливен); 6) Radio Focus Vidin (Радио Фокус – Видин); 7) Radio Focus Pazardzhik (Радио Фокус – Пазарджик), Radio Focus Kyustendil (Радио Фокус – Нюстендил). W sumie, jak twierdzi właściciel Krasimir Uzunov, agencja Focus pod koniec 2007 roku posiadała na własność 27 regionalnych stacji radiowych. Infor-

68 Przyjęta jako członek na kongresie FIBEP w Cape Town (Kapsztad) w 2003 roku. 404 Władza i media w Bułgarii macje z regionu uznane za najważniejsze z danego dnia są podawane w komputerowym systemie zarządzania informacją w kolorze czerwonym i wysuwane na czoło. Z przeprowadzonych przez autora niniejszej pracy badań struktury agencji Focus, jako instytucji medialnej, wynika, że agencja dzieli działy informacji lokowane w poszczególnych sektorach na bloki tematyczne, co opisano poniżej:

Dział „instytucje” podzielono w agencji na następujące bloki tematyczne: 1) prezydent (Президент), 2) parlament (Народно събрание), 3) Rada Ministrów (Министерски съвет), 4) ministerstwa (Министерства), 5) agencje (Агенции), 6) obwody (Области), 7) gminy i samorządy terytorialne (Общини и местно самоуправление), 8) władza sądownicza (Съдебна власт), 9) organizacje międzynarodowe (Международни организации), 10) przedstawicielstwa dyplomatyczne (Дипломатически). представителства).

Dział „polityka” podzielono na następujące bloki tematyczne: 1) partie (Партии), 2) syndyki (Синдикати), 3) organizacje (Организации), 4) wybory (Избори), 5) badania socjologiczne (Социологически проучвания).

Dział „gospodarka” składa się z bloków: 1) polityka gospodarcza (Икономическа политика), 2) sektor prywatny (Частен бизнес), 3) prywatyzacja (Приватизация), 4) przemysł (Промишленост), 5) rolnictwo (Селско стопанство), 6) energetyka (Енергетика), 7) turystyka (Туризъм), 8) infrastruktura (Инфраструктура), 9) telekomunikacje (Телекомуникации), 10) projekty międzynarodowe (Международни проекти).

W Dziale „infrastruktura” opracowuje się bieżącą informację o sytuacji na drogach w kraju. Pododdziały tego działu nie są podzielone pod względem wydarzeń krajowych, światowych czy regionalnych. Dział „finanse” agencja dzieli na bloki tematyczne: 1) polityka finansowa (Финансова политика), 2) banki (Банки), 3) międzynarodowe instytucje finansowe (Международни финансови институции), 4) rynki ( Пазари), 5) fundusze (Фондове), 6) ubezpieczenie (Застраховане). Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 405

Dział „społeczeństwo” podzielono na bloki: 1) polityka socjalna (Социална политика), 2) kultura i sztuka (Култура и изкуство), 3) szkolnictwo ( Образование), 4) media (Медии), 5) organizacje społeczne (Обществени организации), 6) kraj (Страната), 7) sprawa w Libii (Делото в Либия)69.

Dział „bezpieczeństwo narodowe” podzielono na bloki: 1) polityka obronna kraju ( Политика по отбраната на страната), 2) Rada Bezpieczeństwa ONZ (Съвет за сигурност на ООН), 3) NATO (НАТО), 4) EU (ЕС), 5) UZE (ЗЕС), 6) OBWE (ОССЕ), 7) armia (Армия).

Działy „policja i ochrona zdrowia” nie posiadają wyszczególnionych bloków tematycznych.

Dział Europa Południowo-Wschodnia i Bałkany podzielono na pododdziały: 1) Macedonia (Македония), 2) Grecja (Гърция), 3) Serbia (Сърбия), 4) Czarnogóra (Черна гора), 5) Rumunia (Румъния), 6) Turcja (Турция), 7) Albania (Албания), 8) Chorwacja (Хърватия), 9) Bośnia i Hercegowina (Босна и Херцеговина), 10) Słowenia (Словения), 11) Cypr ( Кипър), 12) Mołdawia (Молдова), 13) Bałkany (Балкани), 14) Kosowo (Косово).

W dziale tym agencja w pełni obsługuje informacje z Grecji, Macedonii, Serbii, Albanii, skąd dokonuje się regularnych przeglądów prasowych, publikowanych 2 razy dziennie – o godzinie 9.00 rano i 15.00 po południu. Dział „świat” podzielono na pododdziały: 1) UE (ЕС), 2) USA (Америка), 3) Rosja (Русия), 4) Bliski Wschód (Близък Изток),

69 W okresie badanym sprawa pielęgniarek bułgarskich, które po 7 latach więzienia wróciły do Bułgarii, utrzymywała się wciąż jako jeden z głównych tematów dnia. 406 Władza i media w Bułgarii

5) Chiny (Китай), 6) Świat (Свят)70.

Schemat 11. Struktura zarządzania informacją w Agencji Focus w 2007 roku Źródło: opracowanie własne. Warto zauważyć, że w komputerowym systemie zarządzania informacją nad każdym działem tematycznym, który może być w procesie wyszukiwania informacji dowolnie profilowany, ukazuje się liczba informacji: dotyczących kraju i odnoszących się do zagranicy. Podczas badań zauważono, że mimo dość szczegółowego układu blokowego, zarządzanie informacją w agencji Focus ma też swoje niedociągnięcia. Badania ilości i szybkości zbierania i przetwarzania informacji przeprowadzone w agencji w okresie od 3 do 10 lipca 2007 roku wykazały na przykład, że informację o tym, iż „deszcze przestaną padać”, komputerowy system zarządzania informacją umie- ścił w dziale „organizacje międzynarodowe” (7 lipca 2007). Takie błędy są jednak jednostkowe. Statystycznie w okresie badanym agencja publikowała dziennie średnio 350 informacji krajowych i 350 informacji z zagranicy (w sumie około 700 oddzielnych informacji, w tym przeglądy prasy, ale nie wliczając analiz i biuletynów). Informacje bieżące podlegały monitoringowi i wyborowi według godziny ich nadania, tematu, słów kluczy i agenda setting, czyli doboru wiodących tematów dnia. Próby do badań dokonano w podziale na informacje krajowe i zagraniczne oraz według poszczególnych działów i bloków tematycznych, a następnie po- równywano je z informacjami dostarczanymi przez BTA oraz dostępnymi w agencji Focus: rosyjskiej RIA Nowosti, francuskiej Agence France-Presse i rumuńskiej Mediafax. Z badań wynika, że w stosunku do BTA agencja Focus podaje zdecydowanie więcej informacji z regionów Bułgarii i robi to szybciej, ale mniej z zakresu działalności instytucji państwa. Szybciej jednak rozpowszechnia informacje oficjalne, nadsyłane z biur prasowych. W stosunku do wydarzeń mających miejsce w regionach agencja Focus wyprzedza BTA o kilka godzin, a nawet dni i, co zaobserwowano, jest ona źródłem informacji dla BTA. Niewątpliwie agencja Focus wiedzie prym w zakresie zbierania i dystrybu- owania informacji dotyczących Albanii, Macedonii i Kosowa, przy czym swoją uwagę skupia nie tylko na informacjach oficjalnych, nadawanych przez pań- stwowe agencje w tych krajach, ale też na regionalnych i militarnych, stając się pierwszym źródłem w zakresie informacji dotyczących spraw albańskich i mniejszości albańskiej w Macedonii i Kosowie. Agencja prowadzi również w archiwum wewnętrzne działy informacji, które obejmują tematy nieprezentowane w układzie głównym. Są to, między innymi, informacje na temat towarzystw i zrzeszeń, w tym ruchu wolnomularskiego, instytucji państwowych i publicznych, spółek prywatnych i Skarbu Państwa.

70 Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań agencji w lipcu–sierpniu 2007 roku i otrzymanych od agencji do wglądu dokumentów organizacyjnych. Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 407

Focus podaje bieżący kurs walutowy, oferuje PR i reklamę. Dostęp do archiwum jest odpłatny. Profil audytorium wydania internetowego, według danych udostępnionych przez agencję, to: 1) według płci: mężczyźni (61,1%), kobiety (38,9%); 2) we- dług wieku: 18–29 lat (20,64%), 30–39 (33,96%), 40–49 (32,63%), 50–59 (12,65%), 60 plus (0,12%); 3) według wykształcenia: wyższe (84,85%), niepeł- ne wyższe (0%), średnie (9,85), podstawowe (5,3%), niepełne podstawowe (0%); 4) według miejsca zamieszkania: Sofia (27,1%), miasto obwodowe (44,85%), miasto (28%), wieś (0%); 5) według statusu materialnego: klasa bo- gata (0%), średnia, nieodmawiająca sobie niczego (53%), klasa średnia, podej- mująca wiele wyrzeczeń (30%), klasa uboga, podejmująca bardzo wiele wyrze- czeń (17%), klasa biedna (0%)71. W zakresie usług prasowych agencja Focus oferuje między innymi: codzienny przegląd prasy w języku angielskim (Ежедневен преглед на печата на английски език), planowane wydarzenia w kraju, wydarzenia z dziedziny: polityki, gospodarki, biznesu i finansów, władzy sądowniczej, społeczeństwa, sto- sunków międzynarodowych, sportu, jak też przegląd najważniejszych wiadomo- ści do godziny 15.00 i przegląd wiadomości od 15.00 do 19.00. Agencja rozsyła biuletyn w wersji elektronicznej na podany przez klienta adres e-mail lub udostępnia online poprzez hasło dostępu. Agencja oferuje również analizy według następujących bloków tematycznych: polityka, gospodarka, Bałkany, energetyka, geopolityka, wojny i konflikty. Na zamówienie prowadzi infobrokering, czyli pozyskiwanie informacji ze środków masowego komunikowania i Internetu, benchmarking, obejmujący badania porównawcze i analizę porównawczą rynku, monitoring partii politycznych, ale też zachowań politycznych i poparcia społecznego dla poszczególnych polityków. Poza działalnością informacyjną Focus prowadzi działalność nadawcy radiowego. Strategia radiowa agencji to wykupywanie lokalnych radiostacji o profilu muzycznym, gruntowny remont studia i zmiana profilu radia na informacyjny. „W radiu regionalnym i w informacjach z regionów tkwi siła” – powiedział podczas przeprowadzanych przez autora niniejszej pracy badań ankietowych właściciel agencji Focus Krasimir Uzunov, autor 7 książek, z czego 5 poświęco- nych termatyce Bałkanów Zachodnich. Krasimir Uzunov jest pułkownikiem. Nim założył agencję Focus, pracował w wydziale informacji Ministerstwa Obrony RB.

71 Badania socjologiczne przeprowadzone przez 2 niezależne agencje badania rynku na zlecenie agencji Focus w I kwartale 2007 roku i udostępnione autorowi niniejszej pracy. 408 Władza i media w Bułgarii

10.4. Prasa drukowana w systemie medialnym w Bułgarii

Na początku 2007 roku w Bułgarii zarejestrowano prawie 800 tytułów prasy drukowanej – 590 gazet i 188 innych periodyków, w tym: 63 dzienniki, 7 gazet ukazujących się 2–3 razy w tygodniu, 195 tygodników i 182 miesięczniki72. Wiele z zarejestrowanych gazet nie ukazuje się na otwartym rynku, a są rozprowadzane tylko przez prenumeratę. Według danych TNS/TV Plan73, w 2006 roku najlepiej w Bułgarii sprzedawały się tygodniki (wzrost 28%) i miesięczniki (wzrost 35%)74. Liczbę wydawanych tytułów gazet oraz sprzedawanych egzemplarzy w Bułgarii można odnieść wprost do funkcjonującego typu systemu partyjnego i politycznego. O ile w 1989 roku notowano w Bułgarii 309 tytułów, o tyle w 1990 roku już 540, ale w 1993 roku stan powrócił prawie do wyjściowego – 381 tytułów. Największy boom na rynku prasy zaobserwowano w 1992 roku, kiedy to przybyło 110 nowych tytułów75. W 1992 roku w Sofii zaczęły się ukazywać takie dzienniki, jak: „Intelekt” („Интелект”, 1 stycznia 1992); „Elit” („Елит”, 8 stycznia 1992); „Novo zemedelie” („Ново земеделие”, 8 stycznia 1992); „Astra totel” („Астра тотел”, 10 stycznia 1992); „Ranno utro” („Ранно утро”, 13 stycznia 1992); „Budo- svyat” („Будосвят”, 22 stycznia 1992); „Svatba” („Сватба”, 28 stycznia 1992); „Novinar” („Новинар”, 29 stycznia 1992) i inne. W pierwszych latach instalowania ładu demokratycznego praktycznie co kilka dni pojawiał się na rynku nowy tytuł. W latach 1991–1992 nakłady wynosiły ponad 1 200 000 egzemplarzy gazet codziennych rozchodzących się w samej tylko Sofii76. W 1993 roku zarejestrowano 434 tytuły gazet, w 1995 roku ukazywało się 1058 tytułów, a w 1997 roku ich liczba spadła już o dwie trzecie77. Na początku procesu transformacji gazety bułgarskie przeżyły niewiarygodny skok ilościowy, ale też prawdą jest, że posiadały niestabilną strukturę wewnętrzną i nieprofesjonalne kadry78. Przyczyn ich upadku można znaleźć zapewne jeszcze

72 www.nsi.bg 73 Monitoring TNS/TV Plan obejmuje 14 dzienników, 22 tygodniki, 14 magazynów tygodni- ków i około 60 miesięczników. 74 Кандов Борислав, 2007, Златни списания. Развитието на месечните издания издърпа пазара напред през 2006 г., „Капитал” nr 8, 23 lutego 2007. 75 Филева Петранка, 1998, Медиаикономически портрет на България 1996–1997, w: Милев Симо (red.), Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапублицистика, Балкан медиа, София, t. 2, s. 327. 76 Стоянов Красимир, 1999, Обществените промени (1989–1996) и вестникарският език, Международно социологическо дружество, София, s. 39. 77 Raycheva Lilia, Petev Todor, 2000, Mass Media System in Bulgaria, „Le Réseau, The Global Network”, Communication and Society in Eastern Europe, nr 13, Paris, s. 20. 78 Николов Блажо, 1996, Медиите в България (1989–1995), w: Милев Симо (red.), Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапублицистика, Балкан медиа, София, t. 1, s. 34. Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 409 więcej, jak choćby nacisk polityczny i zaangażowanie dzienników w partyjne wojny. Niebagatelną rolę w upadku pierwszych tytułów demokratycznej prasy odegrały też czynniki zewnętrzne, jak załamanie gospodarcze oraz hiperinflacja, która zabierała oszczędności drobnych przedsiębiorstw medialnych. Należy zgo- dzić się z Evgenim Petrovem (Евгени Петров), że: Dziennikarz zwykle znajduje się na granicy pomiędzy twórcą i rzemieślnikiem, ale dziennikarstwo zawsze było przemysłem (...). W tym sensie prawo każdego do produko- wania i rozprzestrzeniania informacji zderza się z jego możliwościami finansowymi, co do tego typu działalności79. Do przyczyn ekonomicznych upadku pierwszych tytułów gazet w demokratycznej Bułgarii należy dodać też kruchą strukturę zarządzania kadrami i infor- macją. Jedną z istotnych przyczyn upadku gazet było ich polityczne zaangażowanie, przez które traciły czytelnika, jak też głęboka pauperyzacja społeczeństwa. Dane statystyczne są bezwzględne: od 1989 do 1995 roku w Bułgarii ukazy- wało się ponad 1000 gazet codziennych, podczas gdy w roku 1995 już tylko 50080. Nie należy zapominać, że media, zwłaszcza drukowane, stanowią skomli- kowany układ społeczny, złożony z piszących i czytających, produkujących, kolportujących i kupujących. Gdy jedno z tych ogniw się urwie – media na- tychmiast znajdą się w kryzysie. W Bułgarii w pierwszych latach transformacji co druga gazeta upadła. Pań- stwo posiadało monopol na dystrybucję prasy drukowanej, zasoby finansowe czytelnika zmuszały go do dokonywania innych ekonomicznych wyborów niż zakup gazety, a piszący w gazetach mu w tym bezpośrednio pomagali. Pierwsze lata procesu transformacji w Bułgarii do historii prasy przejdą zapewne jako „gazetowe wojny”, które objęły praktycznie cały rynek mediów drukowanych.

10.4.1. Media i władza – gazetowe wojny

Bułgarski filozof i medioznawca Georgi Lozanov stwierdza wprost, że „ga- zetowa wojna miedzy gazetą «Trud» a «24 Chasa» i «Standart» zakończyła się w 1995 roku, a wraz z nią nastąpił koniec wolnej prasy w Bułgarii”81. Nie moż- na się z tym twierdzeniem nie zgodzić. Wszystkie 3 wymienione przez Lozanova gazety: „Trud” („Труд”), „24 Chasa” („24 Часа”) oraz „Standart” („Стандарт”), wykazywały szerokie po-

79 Петров Евгени, 1998, Първите седем години или цената на оцеляването, w: Милев Симо (red.), Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапу- блицистика, Балкан медиа, София, t. 2, s. 823. 80 Ibidem, s. 35. 81 Лозанов Георги, 1996, Медии, власт и чувства, w: Милев Симо (red.), Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапублицистика, Балкан медиа, София, t. 1, s. 41. 410 Władza i media w Bułgarii wiązania ze służbami bezpieczeństwa Bułgarskiej Republiki Ludowej i na po- czątku procesu transformacji obrzucały się oskarżeniami, szerzyły plotki i pomówienia, wykorzystywały prawdziwe i fałszywe teczki komunistycznego aparatu przemocy Dărzhavnej Sigurnosti oraz dokumenty i ich falsyfikaty z archiwum MSW. Robiły to, by osłabiać konkurencję, dyskredytować osoby niewygodne dla elity politycznej, ale też zamykać usta dziennikarzom. W tej wojnie na teczki 2 najważniejsze gazety krajowe: „Trud” i „Standart” sprzyjały władzy, a trzecia – „24 Chasa” budowała swój kapitał, podważając jej autorytet. Wojna dotyczyła wszystkiego i wszystkich, a jej metody przypominały działania operacyjne agencji bezpieczeństwa. Nic dziwnego, że bułgarski socjolog Marko Semov (Марко Семов, 1939–2007) pisał o tamtych czasach: „Kto myśli, że gazety go nie opluły, to znaczy, że nie dość dokładnie je czytał”82. Dziennik „24 Chasa” powstał w kwietniu 1991 roku i nie przypominał żadnej gazety krajowej ani zagranicznej, choć od razu przyjął formułę tabloidalną. Jego tworzeniem zajmował się Valeri Naydenov (Валери Найденов), który wcześniej pełnił funkcję zastępcy redaktora naczelnego gazety „168 Chasa” („168 Часа”). Wydawca gazety to Grupa Prasowa „168 Chasa”, założona w 1990 roku przez Petăra Blăskova (Петьр Блъсков) i Vencislava Yiosifova (Венцислав Йосифов), właściciela banku Părva Chastna Banka (Първа частна банка), która dała się poznać społeczeństwu jako inicjatorka piramid finansowych. Od samego początku redakcja dziennika „24 Chasa” była bardzo mocno po- wiązana z komunistycznymi służbami bezpieczeństwa Bułgarii. W okresie komunizmu Naydenov mieszkał przez 4 lata w USA, był korespondentem BTA w Moskwie, a jego zastępca Rosen Yankov (Росен Янков) też przyszedł do gazety z BTA, prawdopodobnie z podobnymi doświadczeniami zawodowymi. Gazeta dokonała małej rewolucji informacyjnej w Bułgarii i zdołała zostać tytułem numer 1 według liczby sprzedanych egzemplarzy w ciągu zaledwie kilku miesięcy od wejścia na rynek83. W 1995 roku zaczęła jednak mocno grać na polu politycznym, obsługiwać niepopularnych kandydatów i rządy, co do- prowadziło do kryzysu, który zakończył się rozbiciem redakcji i sprzedażą gazety dla Westdeutsche Allgemeine Zeitung (WAZ) w 1996 roku84. Przyczyny upadku gazety były niezwykle proste. Od samego początku w gazecie w każdym numerze ukazywała się reklama Părva Chastna Banka Yiosifova, ale w 1995 roku bankowiec miał polityczne ambicje objęcia fotela prezydenta miasta Sofii i z ramienia Bułgarskiej Partii Socjalistycznej (BSP), dawnej Bułgarskiej Partii Komunistycznej (BKP), wystartował w wyborach. Petăr Blăskov, redaktor naczelny „168 Chasa”, prowadził jego kampanię wy- borczą85.

82 Семов Марко, 1999, Българска народопсихология, op.cit., s. 469. 83 Янков Росен, 2001, Кратка история, w: Лозанов Георги, Спасов Орлин, Янков Росен (red.), Четвърта вл@ст.bg. 24 Часа вестникът, Книгоиздателска къща „Труд”, София, s. 13. 84 Ibidem, s. 14–15. 85 Ibidem, s. 21. Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 411

W 1995 roku zarówno „168 Chasa”, jak i „24 Chasa” przekształciły się w organy partyjne BSP, a raczej samego Yosifova, kandydata w wyborach, wchodząc w konflikt z interesem publicznym i z czytelnikami. 11 listopada 1995 roku gazeta „24 Chasa” umieściła na 1. stronie tekst z ogromnym tytułem: Sofiyanski – przefarbowany komunista86 i opublikowała legitymację partyjną kontrkandydata Yiosifova – Stefana Sofiyanskiego (Стефан Софиянски, 1951–), który walczył o fotel prezydenta Sofii z ramienia Związku Sił Demokratycznych (SDS). Stało się to na dzień przed 2. turą wyborów. Podobne zdjęcie z legitymacją opublikował również tygodnik „168 Chasa”. W czasie kampanii wyborczej pozostałe gazety zadawały ciosy „Grupie 168”, przy czym szczególnie zaciekle, o dziwo, biły się postkomunistyczne gazety „Trud” i „Duma”, orędowniczki BSP. Wojna na kompromaty z udziałem mediów zaczęła się na dobre w dniu wy- borów, czyli 12 listopada 1995 roku, a największymi przegranymi okazały się w niej same media. Pierwszą ofiarą padł dziennik „24 Chasa”. Partyjna legity- macja Sofyanskiego okazała się bowiem fałszywa, a gdy redaktor naczelny gazety przeprosił publicznie Sofyanskiego za kłamstwo, szef banku, Yosifov, wstrzymał finansowanie „24 Chasa”. Dotychczasowe publikacje w „24 Chasa” i przegrana Yiosifova w wyborach miejskich stały się początkiem poważnej walki między gazetami „Trud” oraz BSP i grupą osób związanych z „168 Chasa”. Nałożył się na to ostry konflikt osobisty między Blăskovem a Naydenovem, powodowany publikacjami kry- tycznymi Naydenova o rządzie Zhana Videnova, i z gazetą „Trud”, publikującej cykl artykułów o mafijnej grupie „Orion”, której miał rzekomo „czapkować” sam premier Videnov87. Naydenova zwolniono z funkcji redaktora naczelnego, a wraz z nim redakcję opuściła ponad połowa z zespołu dziennikarzy. Nowym redaktorem naczelnym został Petăr Blăskov, a gazeta przekształciła się z dnia na dzień w worek bez dna kompromatów na wszystkich, którzy nie akceptowali rządów Videnova. Stało się też forum opinii przeciwko „wewnętrz- nym wrogom w BSP” oraz osobistym wrogom Blăskova, których widziano praktycznie wszędzie. Nowa polityka redakcyjna spowodowała, że nakład „24 Chasa” drastycznie zmalał, podobnie jak ilość publikowanych w niej ogłoszeń, a przy okazji spadła też cena gazety. W kwietniu–maju 1997 roku, już po krachu politycznym Vide- nova i sprzedaży gazety „Trud” niemieckiej WAZ, gazeta przestała być liczą- cym się medium w Bułgarii. Petranka Fileva (Петранка Филева), analityk rynku mediów w Bułgarii, podaje, że grupa WAZ w kwietniu 1996 roku kupiła najpierw 30%, a następnie, w sierpniu, pozostałe 70% udziałów gazety „Trud”. Dodatkowo kupiła „Plov- divski novini” („Пловдивски новини”), które wchodziły jako wkładka do ga-

86 „24 Часа”, 11 listopada 1995. 87 O grupie Orion szeroko pisał również we wspomnieniach Tosho Toshev, redaktor naczelny gazety „Trud”. Szerzej na ten temat: Тошев Тошо, Лъжата, Жан, Иван и другите, Труд, София 2003. 412 Władza i media w Bułgarii zety „24 Chasa” w Plovdivie88 oraz najpierw 70% udziałów grupy prasowej „168 Chasa”, a rok później pozostałe 30%. Inwestycje niemieckie wynosiły w sumie około 50 milionów marek89. Dziennikarz i publicysta Rosen Yankov (Росен Янков) twierdzi, że w 1997 roku WAZ odmówiła przedłużenia umowy o pracę dla Blăskova i ten, 1 sierpnia 1997 roku, opuścił redakcję90. Na jego miejsce zaproszono Naydenova – wcze- śniejszego redaktora naczelnego „24 Chasa”. Wraz z nim do gazety wróciła też grupa dziennikarzy, ale z powodu powrotu Naydenova zespół redakcyjny opu- ściła grupa innych dziennikarzy – kilkunastu odeszło do gazety „Sega” („Се- га”), a inni trochę później przeszli do gazety „Monitor” („Монитор”) – kolejnego dziennika Blăskova91. Nowa gazeta Blăskova od samego początku uplaso- wała się na niższej półce medialnej, z nakładem około 11 tysięcy egzemplarzy dziennie, zajmując około 3% rynku92. Po 2,5 roku Naydenov zrezygnował z pracy w „24 Chasa” i nowym redaktorem naczelnym została Venelina Gocheva (Венелина Гочева), jedna z czoło- wych dziennikarek „24 Chasa”, kierująca tam działem krajowym. Pod jej zarzą- dem gazeta przekształciła się w tytuł tabloidowy. Aktualnie „24 Chasa” jest adresowana do czytelnika z ulicy i, jak wynika z przeprowadzonej przez autora niniejszej pracy analizy zawartości, takim też posługuje się językiem93. Wszystkie 3 walczące ze sobą w pierwszych latach instalowania demokracji dzienniki wojnę przegrały. Aby utrzymać się na rynku, musiały obniżyć nie tylko swą cenę, ale też styl i jakość. Wszystkie 3 stały się tabloidami o nakła- dach nieprzekraczających 80–100 tysięcy egzemplarzy94. Jako przeciwwagę wobec gazety „24 Chasa” na rynku bułgarskim można było wskazać w latach 1992–1995 dziennik „Standart” (ukazuje się od 10 sierpnia 1992), ale gdy po 2–3 latach jego kierownictwo zastąpiono dziennikarzami z „24 Chasa”, „Standart” tak bardzo zbliżył się do „24 Chasa”, że za- częto je nazywać „braćmi bliźniakami”. Szybko do bliźniąt dołączyła również gazeta „Trud”. Wielkim przegranym okazał się również komunistyczny dziennik „Duma”, który zaangażował się mocno w obronę rządów BSP. Aktualnie „Duma” publikuje już głównie sny o potędze dawnego ZSRR i emeryckie wspomnienia95. Przez długie lata funkcję jej redaktora naczelnego pełnił Dimităr Ivanov, były szef VI

88 Филева Петранка, 1998, Медиаикономически портрет на България 1996–1997, op.cit., s. 326. 89 Ibidem. 90 Янков Росен, 2001, Кратка история, op.cit., s. 22. 91 Ibidem. 92 Филева Петранка, 1998, Медиаикономически портрет на България, op.cit., s. 326–327. 93 Деянова Лиляна, 2001, Двайсет и четири часово оживление, w: Лозанов Георги, Спасов Орлин, Янков Росен (red.), Четвърта вл@ст.bg, op.cit., s. 135. 94 Купи ми вестник, „Капитал” nr 32, 11–17 września 2007. 95 Ibidem. Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 413 wydziału Dărzhavnej Sigurnosti, bułgarskiego aparatu przemocy utworzonego na wzór radzieckiego i podporządkowanego mu KGB. Obecnie Dimităr Ivanov jest wydawcą nostalgicznej wobec czasów komunizmu gazety „Zemya”96. Największym przegranym okazała się jednak gazeta SDS „Demokratzya”, której jednym z głównych redaktorów był Volen Siderov (Волен Сидеров, 1956–), aktualnie lider faszyzującej partii protestu – Ataka (Атака). Socjolog Marko Semov pisze, że „część z szybko zmieniających się w «De- mokratzya» redaktorów naczelnych stanowili ludzie z SB i nie zaprzestawali oni szykanowania bułgarskiej inteligencji. Fakt, iż 95% z nich była członkami BSP – to inna sprawa”97. Zdaniem Semova Siderov „opluwał w gazetach wszystko i wszystkich”98. Styl bułgarskiego dziennikarstwa pierwszych lat demokracji narzucało to, że zaczęło się ono rozwijać w warunkach totalitarnego reżimu w kraju, o czym pisano wyżej, a doktryna wolności mediów nie znajdowała miejsca w systemie politycznym od dziesięcioleci. „Taką spuściznę niełatwo przełamać” – zauwa- żył bułgarski medioznawca Vladimir Mihaylov (Владимир Михайлов)99. Kolejny boom prasy drukowanej Bułgaria przeżyła dopiero w 1998 roku, kiedy nastąpiło też największe załamanie dotychczasowego systemu medialnego. Wówczas „niezależna” prasa straci partyjnych i SB-eckich sponsorów, a partyjne gazety – nielegalne dotacje z budżetu państwa. Wytworzy się „nowy porządek informacyjny”100, oparty na wiadomościach o wartości rozmytej, z brakiem szacunku dla czytelnika, z wykorzystywaniem leksyki „slumsów i furmanek”101, która – wydaje się – na stałe zamierza zagościć w bułgarskich mediach drukowanych. Trudno w tym okresie oddzielić w prasie drukowanej informację polityczną od politycznego public relations i kreacji wizerunku po- lityków w mediach. Premier Ivan Kostov stał się pierwszym bułgarskim politykiem, który wykorzystał profesjonalnych dziennikarzy do budowania swego wizerunku medialnego i public relations102. Ciekawostką jest, że po gazetowych wojnach i wkrótce po upadku rządów Zhana Videnova, gabinet Kostova wprowadził specjalny przepis w kodeksie karnym, zakazujący wykorzystywania przez prasę dokumentów nielegalnie zdobytych z archiwów MSW:

96 Ibidem. 97 Семов Марко, 1999, Българска народопсихология, op.cit., s. 469. 98 Ibidem, s. 500. 99 Михайлов Владимир, 2006, Записки по телевизията, op.cit., s. 69. 100 Милев Росен, 1996, Щрихи към историята на медиите и комуникациите в България, w: Милев Симо (red.), Българско медиазнание, медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапублицистика, Балкан медиа, София, t. 1, s. 78. 101 Стамов Валентин, 1996, Медиаетика – открит въпрос, w: Милев Симо (red.), 1998, Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапублицистика, Балкан медиа, София, t. 2, s. 165. 102 Mechanizmy pracy i teksty prasowe dotyczące PR budowy wizerunku medialnego Kostova czytelnik znajdzie w książce: Тицин Найо, 2006, Иван Костов, Отговори, op.cit. 414 Władza i media w Bułgarii

Kto głosi ustnie, przez utwory drukowane lub w inny sposób dane, okoliczności lub twierdzenia o innym, bazując na nieprawnie zdobytej informacji z archiwów Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, podlega karze grzywny od 5 do 20 tysięcy lewów” (kk, art. 148a)103. Pod koniec 1995 roku w Bułgarii wydawano 58 gazet codziennych, co sta- nowiło o 340% więcej niż w roku 1989, ale o tyle samo mniej niż w 1992 roku. W 1995 roku roczny nakład wszystkich gazet i magazynów wynosił około 339 380 egzemplarzy, co dawało zaledwie 49,4% więcej niż w 1989 roku, z czego 17 gazet miało zasięg centralny, z rocznym nakładem 301 307 egzemplarzy, podczas gdy regionalne znikły z rynku. Liczba tygodników w 1995 roku wynosiła 229 z rocznym nakładem 108 544 egzemplarzy, z czego 99 ukazywało się w całym kraju, a 130 – regionalnie, przy odpowiednim nakładzie rocznym 92 278 i 16 266 egzemplarzy104. W regionach, według liczby tytułów i nakładu, najwięcej magazynów i gazet ukazywało się w Warnie, Montanie, Ruse i Lovech. W 1996 roku nakłady codzienne gazet zaczęły spadać. O ile w 1992 roku nakłady podstawowych gazet o zasięgu krajowym wynosiły dziennie: dla gazety „24 Chasa” – 270–280 tysięcy; „Trud” – 120 tysięcy, „Standart” – 100 tysięcy, „Duma” („Дума”) – 75 tysięcy, o tyle już w 1996 r nakład „24 Chasa” spadł gwałtownie o ponad połowę, podobnie jak pozostałych gazet. Największy spadek zanotowały dzienniki „Novinar” – 35 tysięcy egzemplarzy w 1996 roku, „Demokratzya” – 37 tysięcy w 1996 roku i „Duma” – 35 ty- sięcy w 1997 roku105. Najbardziej drastycznie spadł nakład gazety „Zemya”, z 61 tysięcy jeszcze na początku 1996 roku do 25 tysięcy na początku 1997 roku106. Z rynku zupełnie znikły dzienniki: komsomolska „Mladezh” („Младеж”), następnie „Faks” („Факс”), „Otechestven front”, „Svoboden narod” („Свободен народ”), „Denyat” („Данят”), „Ekspres” („Експрес”). W tych czasach, by przetrwać, nawet gazety żółte, tablotidowe, stawały się bardzo „czerwone”107.

103 Наказателен Кодекс, DV nr 62, 1997; zm. DV nr 21, 2000. 104 Филева Петранка, 1998, Медиаикономически портрет на България 1996–1997, op.cit., s. 327. 105 Trudno określić, o ile spadł nakład tej gazety, redakcja go nie podaje. Według danych Ev- geniya Petrova, nakład „Dumy” spadł ponaddwudziestokrotnie (Петров Евгени, Първите седем години или цената на оцеляването, op.cit., t. 2, s. 823). 106 Грозева Деница, 1998, Вестниците преодоляха първата криза, w: Милев Симо (red.), Българско медиазнание, – енциклопедично издание за медианаука и медиапублицистика, Балкан медиа, София, t. 2, s. 641. 107 Петров Евгени, Първите седем години или цената на оцеляването, op.cit., s. 823. Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 415

10.4.2. Grupy medialne wydające prasę codzienną informacyjną w Bułgarii

10.4.2.1. WAZ Największą grupą medialną w Bułgarii jest aktualnie WAZ – Westdeutsche Allgemeine Zeitung („ВАЦ – Медийна Група България – Холдинг” ЕООД). Posiada ona 64% rynku bułgarskiej prasy codziennej, 60,4% rynku reklamy, 16,4% rynku tygodników rodzinnych, 5% rynku mediów elektronicznych. W skład WAZ wchodzą między innymi wydawnictwa i grupy medialne: – Media Partner (Медиа партнер), – Media EOOD (Издателство за списания Медия ЕООД), – Wydawnictwo „Bălgarski Fermer” (Издателство „Български фер- мер”)108. – OST Holding GMBH, – Media Holding AD (Медиа Холдинг АД), – Dom Wydawniczy „Trud” (Книгоиздателска къща „Труд”), – Grupa medialna 168 Chasa EOOD (168 Часа ЕООД)109. Grupa medialna 168 Chasa EOOD jest zarejestrowana w Bułgarii i w 100% stanowi własność WAZ. Dochody z działalności za 2006 rok to: przychód – 33 088 lewów, zysk – 4568 lewów110. Grupa wydaje: – „24 Chasa”, dziennik, profil: tabloid adresowany do czytelnika z ulicy111, zmierzający w kierunku prasy żółtej. Nakład jednostkowy wydania na koniec 2007 roku – około 50–54 tysiące egzemplarzy; – „168 Chasa”, tygodnik, profil: tabloid. Nakład jednostkowy wydania pod koniec 2007 roku – około 52–55 tysięcy egzemplarzy. Grupa medialna Media Holding AD jest zarejestrowana w Bułgarii. Stanowi własność WAZ w 61%, szwajcarskiej spółki PTC AG (Presse-, Televisions- und Communications-Beteiligungs) w 20,1%; redaktora naczelnego „Dneven Trud” Tosho Tosheva (Тошо Тошев) w 6,6%; redaktora naczelnego „Sedmichen Trud” Zoyi Deyanovej (Зоя Деянова) w 5,4%; dziennikarza Zahari Glavchov- skiego (Захари Главчовски) w 4%; dziennikarza Plamena Kamenova (Пламен Каменов) w 3,8%. Dochody z działalności za 2006 rok: 41 784 lewów, zysk – 8570 lewów112. Grupa wydaje między innymi: – „Trud” („Дневен труд”), dziennik, profil: tabloid. Nakład jednostkowy wydania pod koniec 2007 roku – około 70 tysięcy egzemplarzy; – „Noshten Trud”, dziennik, profil: tabloid. Nakład jednostkowy wydania pod koniec 2007 roku – około 12 tysięcy egzemplarzy;

108 Кой кой е във вестникарския бизнес, „Кaпитал” 11–17 sierpnia 2007, s. 13. 109 Opracowanie własne na podstawie publicznie dostępnych raportów rocznych firmy. 110 Кой кой е във вестникарския бизнес, op.cit., s. 12. 111 Деянова Лиляна, 2001, Двайсет и четири часово оживление, op.cit. s. 135. 112 Кой кой е във вестникарския бизнес, op.cit., s. 12. 416 Władza i media w Bułgarii

– „Sedmichen Trud”, tygodnik, profil: tabloid. Nakład jednostkowy wydania pod koniec 2007 roku – około 50 tysięcy egzemplarzy. Grupa medialna Media Partner stanowi w 100% własność WAZ, wydaje w języku bułgarskim tabloidy Axel Springer, jak: „Auto BILD”, „Computer BILD”, „Sport BILD” i „BILD der Frau”.

10.4.2.2. Economedia AD Grupa prasowa Economedia AD (Икономедиа АД) stanowi własność Ver- lagsgruppe Handelsblatt GmbH (50%), należącej do Verlagsgruppe Georg von Holtzbrinck, oraz Agencya za Investitzyonna Informatzya 50% (Агенция за инвестиционна информация), należącej do Ivo Prokopieva (Иво Прокопиев) i Filipa Harmandzhieva (Филип Харманджиев). Przychody na koniec 2006 roku – 16 533 lewów, zysk – 3557 lewów113. Grupa wydaje dziennik „Dnevnik”, o profilu polityczno-gospodarczym, nastawiony na problematykę Bułgarii i krajów UE (średni nakład dzienny wynosi 10 tysięcy egzemplarzy), oraz tygodnik „Kapital” o profilu polityczno- -gospodarczym, nastawiony na Bułgarię i świat, o średnim nakładzie jednostkowym 25 tysięcy egzemplarzy. Ponadto Grupa Economedia AD wydaje pisma wyspecjalizowane, jak na przykład: „Stroitelstvo Gradăt” („Строителство Градът”) – tygodnik o profilu: budownictwo, architektura, inwestycje; „Bussines Spotlight” – miesięcznik o profilu: biznes; „HoReMag” – miesięcznik o profilu: turystyka, hotelarstwo; „Utilities” („Ютилитис”) – miesięcznik o profilu: usługi publiczne i komunalne. W 2007 roku grupa Economedia AD wykupiła 60% akcji Sofia Echo Media (София Eхо Mедия ЕООД), wydającego, między innymi, tygodnik „The Sofia Echo”.

10.4.2.3. Novinar Media AD Grupa medialna Novinar Media AD (Новинар Медиа АД) jest spółką ak- cyjną, której 50% udziałów należy do Miroslava Barshosha (Мирослав Баршош), a kolejne 50% do Lyubena Dilova syna (Любен Дилов син). Wcześniejszy właściciel Novinar Media to grupa stworzona ze sprywatyzowanych stowarzyszeń obwodowych pod kierownictwem byłego przewodni- czącego Stołecznej Rady Obwodowej Antoana Nikolova (Антоан Николов). Przychody grupy na koniec 2005 roku to 2597 lewów, zysk – 233 tysiące le- wów. Grupa wydaje dziennik „Novinar” o nakładzie jednostkowym około 11 ty- sięcy egzemplarzy w cenie 0,4 lewa, liczący 24 strony formatu A3.

113 Кой кой е във вестникарския бизнес, op.cit., s. 12. Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 417

10.4.2.4. Standart News EAD Grupa medialna Standart News EAD (Стандарт нюз ЕАД) jest w 100% własnością zarejestrowanej w Wiedniu „TB” Consult und Holding GmbH. Po- przedni właściciel kompanii to przegnany z Bułgarii rosyjski oligarcha Michael Czorny (Майкъл Чорни). Po ucieczce Czornego do Izraela kiero-wnictwo nad kompanią przejął jego przyjaciel Todor Batkov (Тодор Батков). Przychody kompanii w 2005 roku wyniosły 8925 tysięcy lewów, strata – 281 tysięcy le- wów114. Grupa wydaje dziennik „Standart” i 2-miesięcznik „Le Monde Diplomatique – Bulgaria” („Монд дипломатик – България”)115.

10.4.2.5. Sega AD Grupa medialna Sega AD (Сега АД) jest spółką należącą w 27% do Sasho Doncheva (Сашо Дончев), a w 73% do Alternativa 4 (Алтернатива 4, własność Overgas Holding). Przychody kompanii w 2005 roku wynosiły 2845 tysięcy lewów, strata wyniosła 9 tysięcy lewów116. Spółka wydaje dziennik „Sega”, który ukazał się w 1997 roku na rynku już jako dojrzałe, wąskowyspecjalizowane pismo o profilu politycznym i gospodarczym, najpierw jako tygodnik, a potem dziennik. „Sega” ukazuje się codziennie, poza niedzielą, liczy 24 strony, a w sobotę 56 stron. Format to A3, a nakład wynosi około 10 tysięcy egzemplarzy, przy cenie jednostkowej 0,5 lewa.

10.4.2.6. Nova Bălgarska Mediyna Grupa EOOD Spółka medialna Nova Bălgarska Mediyna Grupa EOOD (Нова Българска Медийна Група ЕООД) – jest w 100% własnością Ireny Krăstevej (Ирена Кръстева), byłej szefowej państwowego Toto (odpowiednik polskiego Totolot- ka), matki byłego wiceministra do spraw sytuacji nadzwyczajnych i awarii Delyana Peevskiego (Делян Пеевски), poprzez którego kontroluje też 80% udziałów w 3 gazetach, do 17 sierpnia 2007 roku będących własnością Petăra Blăs-kova. Zarejestrowana specjalnie w celu zakupu 2 gazet codziennych i 1 tygodnika spółka powstała w lipcu 2007 roku. Wydaje dzienniki: „Telegraf”, „Monitor” oraz tygodnik „Politika”. Wartość rynkowa tych gazet to około 10 milionów lewów117. Według danych TNS/TV Plan, „Monitor” i „Telegraf” po-

114 Ibidem. 115 W wersji francuskiej jest to miesięcznik. Powstał w 1954 roku jako dodatek do dziennika „Le Monde”. Jako niezależne pismo ukazuje się od 1978 roku, a od lat 80. jest pismem o zasięgu międzynarodowym. Obecnie miesięcznik ukazuje się w 30 krajach, na 4 kontynentach, także w polskiej wersji językowej. 116 Ibidem. 117 Купи ми вестник или защо вестниците са такива, каквито са, „Капитал”, nr 32, тема на броя, 11–17 sierpnia 2007. 418 Władza i media w Bułgarii siadają odpowiednio 8,5 i 4,5% rynku reklamowego wśród dzienników, a „Poli- tika” – 1,4% wśród tygodników118.

10.4.2.7. Ekspres BG AD Ekspres BG AD (Експрес БГ АД) jest spółką, której 90% udziałów posiada Yuliy Pavlov (Юлий Павлов), właściciel strony internetowej expres.bg, brat właściciela telewizji TV7 Lyubomira Pavlova (Любомир Павлов), byłego przewodniczącego rady nadzorczej Obshtinska Banka (Общинска Банка) i wydawcy dziennika „Ekspres” („Експрес”) w połowie lat 90. XX wieku 10% udziałów posiada Ekaterina Morova (Екатерина Морова). Spółka wydaje tabloid „Ekspres” o nakładzie jednostkowym wynoszącym ponad 13 tysięcy egzemplarzy, przy cenie 0,4 lewa.

10.4.3. Ocena rynku prasy drukowanej w Bułgarii

Według danych Narodowego Instytutu Statystycznego, w 2007 roku w Bułgarii było zarejestrowanych prawie 800 tytułów prasy drukowanej – 590 gazet i 188 innych periodyków, w tym 63 dzienniki, 7 gazet ukazujących się 2–3 razy w tygodniu, 195 tygodników i 182 miesięczniki119. Jest to znaczny wzrost w porównaniu do lat ubiegłych120. W 2004 roku w Bułgarii ukazywało się 58 tytułów prasy codziennej o profilu ogólnym, 60 w 2005 roku i 63 w 2006 roku. Tygodników ukazywało się 168 w 2004 roku, 183 w 2005 roku i 194 w 2006 roku, a miesięczników 175 w 2004 roku, 177 w 2005 roku i 182 w 2006 roku121. Aktualnie rynek prasy drukowanej w Bułgarii jest przesycony. O reklamowe budżety – około 40 milionów euro w 2006 roku – według danych Narodowego Instytutu Statystycznego, na rynku realnie walczy 446 tytułów, w tym 264 uka- zujące się nie rzadziej niż raz w tygodniu122. Dla porównania w Czechach rynek reklamowy to 213 milionów euro i ponad 100 dzienników oraz tygodników, a na Węgrzech nieco ponad 34 tytuły przy podobnym rynku reklamy123. Na rynku bułgarskim brakuje wpływowych inwestorów medialnych, nieza- leżnych od regionalnych wpływów politycznych i gospodarczych. Brakuje też obiektywnej informacji o nakładach gazet, a mapa własności prasy drukowanej nie jest ostra. Nie ma też w Bułgarii gazet, które prowadziłyby otwartą politykę informacyjną w celu ochrony interesu publicznego.

118 Блъсков пак продаде вестниците си. Бившата шефка на тотото Ирена Кръстева стана собственик на „Монитор”, „Телеграф” и „Политика”, „Капитал”, 3 sierpnia 2007. 119 www.nsi.bg 120 Ibidem. 121Ibidem. 122 www.nsi.bg 123 Купи ми вестник, op.cit., s. 10–11, 14. Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 419

Większość opiniotwórczych dzienników to, jak wynika z analizy zawartości bułgarskich gazet codziennych przeprowadzonej przez autora niniejszej pracy w okresie lipiec–sierpień 2007 roku, goniące za sensacją tabloidy, zacierające granice między informacją a plotką, komentarzem, literaturą faktu i fikcją. Wiele z zarejestrowanych gazet nie ukazuje się na otwartym rynku, a są rozprowadzane tylko przez prenumeratę. Według danych TNS/TV Plan, na które powołuje się w raporcie o mediach gazeta „Kapital” w 2006 roku, najlepiej roz- chodziły się w Bułgarii tygodniki (wzrost o 28%) i miesięczniki (wzrost o 35%)124. Według danych Narodowego Instytutu Statystycznego, dotyczących wydawanych w Bułgarii tytułów ukazujących się nie rzadziej niż raz w roku w latach 2000–2006: w 2000 roku ukazywało się w Bułgarii 545 tytułów gazet ze śred- nim rocznym nakładem 442 570,5 egzemplarza; w 2001 roku odpowiednio 465 tytułów o łącznym nakładzie 375 244,2 egzemplarza; w 2002 roku 401 tytułów o nakładzie łącznym 358 423,6 egzemplarza, a w 2003 roku 386 egzemplarzy o łącznym nakładzie 297 687,7 egzemplarza125. Tendencja spadkowa liczby tytułów i wydawanych egzemplarzy gazet uka- zujących się nie rzadziej niż raz w roku jest wyraźna w okresie od 2000 do 2003 roku, po czym od 2004 roku można zauważyć lekką tendencję wzrostową, odpowiednio: w 2004 roku wychodziły w Bułgarii 424 tytuły o łącznym nakładzie 318 069,9 egzemplarza; w 2005 roku liczba tytułów zwiększyła się o 1 (423), przy czym nakład ogólny spadł do 310 023,1 egzemplarza, a w 2006 roku zwiększyła się o 23 liczba tytułów (w sumie 446) i wzrósł nakład globalny do 325 733,1 egzemplarza, czyli w stosunku do 2005 roku o ponad 15 tysięcy eg- zemplarzy126. W 2007 roku największy nakład, jak wynika z analizy rynku prasowego opublikowanej przez tygodnik „Kapital” (sierpień 2007), co uwidoczniono na poniższym wykresie, posiadały gazety codzienne Grupy WAZ: „Trud” (70 151 egzemplarzy) i „24 Chasa” (57 130 egzemplarzy) oraz dziennik „Telegraf” (66 270 egzemplarzy), a wśród tygodników liderem rynku była „Treta Văzrast” (310 000 egzemplarzy), o czym niżej. Według danych Narodowego Instytutu Statystycznego, liczba wydawanych tytułów w 2006 roku oraz roczny nakład gazet ukazujących się nie rzadziej niż raz w roku, jak również liczba egzemplarzy gazet w stosunku do liczby miesz- kańców wyrażone netto nie osiągnęły pozycji z roku 2000. Na rynku w 2006 roku, w porównaniu do roku 2000, ukazywało się mniej o 99 tytułów gazet wydawanych nie rzadziej niż raz w roku i ponad 120 tysięcy mniej egzemplarzy nakładu mierzonego netto w skali 1 roku. Oznacza to, że poziom czytelnictwa w Bułgarii drastycznie spada. Nakład roczny netto w roku 2006 w porównaniu do roku 2000 spadł o 26,5%; liczba tytułów gazet ukazują-

124 Кандов Борислав, 2007, Златни списания, „Капитал” nr 8, 23 lutego 2007. 125 www.nsi.bg 126 Ibidem. 420 Władza i media w Bułgarii cych się nie rzadziej niż raz w roku spadła o 18,2%; a liczba egzemplarzy na mieszkańca w skali roku spadła o 22,4%127. Z danych Narodowego Instytutu Statystycznego może wynikać, że liczba tytułów prasy codziennej i nakłady gazet w tym kraju są mocno zależne od systemu sprawowania rządów. W 2001 roku, gdy ster rządów, jako premier, objął były car Bułgarii Simeon II (24 czerwca 2001–17 września 2005), liczba tytu- łów gazet ukazujących się nie rzadziej niż raz w roku wynosiła 545, a już w następnym roku liczba ta zmniejszyła się o 80 tytułów (z 545 do 465).

„Tema Sport” „Meridian Mach”

„7 dni sport”

„Ekspres”

„Pari”

„Dnevnik”

„Duma Dane z rynku „Sega” Dane od wydawcy „Monitor”

„Zemya”

„Novinar”

„Telegraf”

„Standard”

„24 Chasa”

„Dneven Trud”

0 50 000 100 000 150 000 200 000

Wykres 3. Nakład bułgarskich dzienników centralnych w I połowie 2007 roku

Źródło: Kой кой е във вестникарския бизнес, „Капитал”, 11–17 sierpnia 2007 roku, s. 13.

127 Ibidem. Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 421

„Evrofutbol” „Lichna Drama” „Sedmichen Trud”

„Yikend” „Kesh”

„Banker” „Business Week Dane z rynku Dane od wydawcy „Politika” „Tema” „Pogled” „Kapital” „168 Chasa” „Treta Vazrast”

0 100 000 200 000 200 000 400 000

Wykres 4. Nakład bułgarskich tygodników centralnych

Źródło: Кой кой е във вестникарския бизнес, „Капитал”, 11–17 sierpnia 2007, s. 13.

W 2003 roku, w stosunku do roku 2000, liczba tytułów zmniejszyła się o 159 i dopiero od 2004 roku zaczęła powoli wzrastać. Nie odnotowano w tym okresie presji politycznej i administracyjnej na media drukowane, a podczas obserwacji zauważono, że prasa drukowana bojkotowała prace rządu i nie podawała informacji związanej z jego działalnością. Nawet tak istotne wydarzenia dla państwa i społeczeństwa, jak zniesienie wiz do krajów UE, rozpoczęcie negocjacji człon- kowskich z UE, przystąpienie Bułgarii do NATO, albo w ogóle nie znalazły swego odzwierciedlenia w informacjach prasy drukowanej, albo umieszczano je na marginesie, w głębi numeru, a czasem nawet małą czcionką. Z jednej strony oznacza to bojkotowanie prac rządu przez prasę drukowaną, a z drugiej pokazuje, jak mocno do 2000 roku prasa drukowana w Bułgarii była związana z partiami politycznymi. Gdy stare partie odsunięto od władzy, gazety utraciły źródło finansowania i upadały – prawie połowa tytułów w ciągu 2 lat. W kraju nie zanotowano w tym okresie żadnych istotnych zmian na rynku gospodarczym czy finansowym, które by mogły mieć tak niszczący wpływ na działalność mediów. Bułgarskie gazety, czy raczej te z nich, które pretendują do miana poważ- nych, znajdują się w kryzysie. Liczba tytułów rośnie, ale nakład gazet maleje 422 Władza i media w Bułgarii szybciej niż wzrasta krąg czytelników prasy żółtej. Wyjątków, jest mało i doty- czą one głównie wydań niszowych, gdzie target, czyli grupa odbiorcy, jest ściśle określony, a gazetę sprzedaje się wyłącznie w prenumeracie.

Wykres 5. Liczba tytułów gazet, według periodyczności druku, w Bułgarii w latach 2004–2006

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Narodowego Instytutu Statystycznego RB.

Powodów spadku czytelnictwa prasy w Bułgarii można wymienić kilka. Pierwszym, ale nie najważniejszym, wydaje się wysoka cena prasy drukowanej, kolejnym może być niski poziom usług informacyjny gazet, pusta treść przeka- zów medialnych, pozbawiona treści wizualizacja nośnika komunikacji, wulgarny język przekazu. Typowy dziennik kosztuje średnio 0,8 lewa, czyli w przeliczeniu 1,6 złotego, podczas gdy typowy tygodnik – około 2–3 lewy (4–6 złotych), a miesięcznik – 4–10 lewów (8–20 złotych). Jedynie prasa żółta i tęczowa, rozchodzące się w największej ilości egzemplarzy mają cenę relatywnie niską. Tabloidowe ty- tuły sprzedaje się w cenie od 0,2–0,6 lewa (0,4–1,2 złotego), a tęczowe magazyny od 2–4 lewów (4–8 złotych). Dla porównania, cena typowego romansu w wydaniu książkowym (miękka oprawa) to w Bułgarii koszt około 9,99 lewa (około 19,99 złotego), książki bardziej ambitnej edytorsko – 12–20 lewów (24–40 złotych), a książkę naukową trudno kupić za cenę mniejszą niż 20–30 lewów (40–60 złotych). Oznacza to, że za cenę 1 miesięcznika lub 3 tygodników nabywca może kupić 1 powieść lite- racką bądź kryminalną. Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 423

Największy zysk z reklam i sprzedaży osiągają magazyny tęczowe, jak: „Zhurnal za zheni”, „Blyasăk” czy „Slava”, oraz z reklam – bezpłatne magazyny o profilu informacji kulturalnej, jak „Edna sedmitza v Sofya” („Tydzień w So- fii”), oraz profilowane tygodniki w zakresie finansów i bankowości („Businnes Week”)128. Warto podkreślić, że ceny towarów i usług w Bułgarii są porównywalne do polskich, ale Bułgarzy statystycznie średnio zarabiają około 2 razy mniej niż Polacy, a w sferze budżetowej nawet 3 razy mniej. To powoduje, że prasa w Bułgarii jest dla Bułgarów bardzo droga. Za cenę porannej gazety można kupić kawę w dobrej restauracji albo bilet na metro, a za średnią cenę miesięcznika – bilet do kina, kawę, ciastko i popcorn, albo bilet do teatru, bądź, w supermarkecie, 3 płyty DVD z filmami. Motywacja ekonomicznego wyboru jest raczej prosta. Innym powodem spadku czytelnictwa jest niezwykle niska jakość świadczo- nych przez prasę drukowaną usług informacyjnych. Cechą charakterystyczną bułgarskich mediów drukowanych jest to, że są one albo skandalizujące, albo merytorycznie słabe, albo poruszają się wokół wła- snych, nie do końca wiadomo, jakich, problemów, zamykają się we własnym świecie, komunikują metajęzykiem. Trudno jednoznacznie określić teksty ukazujące się w bułgarskich mediach drukowanych pod względem gatunkowym, językowym czy stylistycznym. Umieszczane tam gatunki, oscylujące między informacją, polemiką, felietonem, komentarzem, nie wiadomo dokładnie, jakich zjawisk dotyczące, częstokroć odwołują się do pamięci historycznej redaktorów, obcej dla czytelnika czy w ogóle sfery publicznej. Na podstawowe w informacji prasowej pytania – „kto?, co?, gdzie?, kiedy?” – nie zamieszcza odpowiedzi niemal żadna z bułgarskich gazet w swoich mate- riałach informacyjnych, choć często zdarza się, że od razu drukuje się odpo- wiedź na pytanie, „co z tego wynika?”. Dziennikarz nie podaje przyczyn i podstawowych faktów dotyczących opi- niowanych zdarzeń, a czasem wydaje się czytelnikowi, że nie jest nawet z nimi zapoznany. Może też dlatego bułgarska prasa „informacyjna” oscyluje pomię- dzy komentarzem, fantazją a literaturą faktu. Oddając się jej lekturze, można odnieść wrażenie, jakby czytało się mniej lub bardziej nasycone neurozą pamiętniki osobiste redaktorów, polityczne opowie- ści z pogranicza realnego i onirycznego świata, z większym ukłonem ku temu drugiemu. Kreowana przez bułgarską prasę codzienną rzeczywistość medialna to specyficzna hybryda informacji, komentarza, opinii, faktu, fikcji i mitu. Z jednej strony, jest w niej obecny schizofreniczny somnambulizm treści, a z drugiej, wizualizacja pustej przestrzeni informacyjnej, niejednokrotnie poda- nej w bulwarowej stylistyce, językiem ulicznych mętów i prostytutek.

128 Dane NS/TV Plan. 424 Władza i media w Bułgarii

Można odnieść wrażenie, że bułgarska prasa codzienna jest pisana w innym, niż bułgarski, języku. Brak w niej zachowania norm gramatycznych, stylistycz- nych, składniowych i ortograficznych. Leksyka jest bardzo zawężona, bazuje na skryminalizowanych, bulwarowych formach mowy potocznej. Cechą drukowanej prasy bułgarskiej jest również przenoszenie do medialnej przestrzeni neologizmów, bez nakreślania ich pola semantycznego, co powoduje jeszcze większą hybrydyzację formy i treści. Ta powszechna „postmoder- nizacja” powoduje, że trudno w bułgarskich gazetach odróżnić tekst reklamowy i sponsorowany od informacji, komentarza czy opinii, a jedyną cechą wspólną prawie wszystkich wydań bułgarskiej prasy codziennej jest „wolna amerykan- ka”, zarówno pod względem doboru tematów dnia (agenda setting), jak i formy ich przekazu. Największy spadek nakładów i czytelnictwa uderza w gazety formatu „dla wszystkich i o wszystkim”, które stały się pierwszą zyskowną koncepcją w okresie formowania się demokracji w tym kraju. Utrzymują się jednak, choć też notują duży spadek, „wizualne” tabloidy, charakteryzujące się przewagą zdjęć nad tekstem, z ogromnymi i długimi tytułami, goniące za sensacją, zawie- rające niewiele informacji, jak: „Ekspres”, „Trud”, „24 Chasa”, „Telegraf”, „Novinar”. Według danych opublikowanych w analizie rynku prasowego przez tygodnik „Kapital”, największą popularnością na rynku bułgarskim cieszy się tygodnik „Treta Văzrast”, o nakładzie przekraczającym 320 tysięcy egzemplarzy129, profilowany na target osób starszych i emerytów, pisany językiem niewulgarnym i tematycznie interesujący.

10.4.4. Analiza zawartości i wizualizacji bułgarskiej prasy drukowanej

Oko bułgarskiego fotografa prasowego skupia się na ludzkiej nagości (w szerokim planie) i brutalizacji życia codziennego. Redaktorzy odpowie- dzialni za skład gazety prześcigają się zaś, by jak najbardziej „postmodernizo- wać” kod przekazu. Zakrwawione kadry z wypadków drogowych w dużym formacie odnajdziemy tuż przy nie mniejszych kadrach nagich modelek, opatrzone krótkim tekstem, niebędącym ani uzupełnieniem, ani nawet presupozycją przekazu wizualnego. Rola tekstu i obrazu w bułgarskiej prasie codziennej odwróciła o 180 stopni. Obraz pełni odartą z treści funkcję estetyczną i rozrywkową, a tekst już nie uzu- pełnienia fotografii, lecz stanowi jakby zapełnienie pustej przestrzeni pomiędzy obrazami i tytułami, staje się dla nich tłem zapełnionym czcionką.

129 Янков Росен, 2001, Кратка история, w: Лозанов Георги, Спасов Орлин, Янков Росен (red.), Четвърта вл@ст.bg. 24 часа вестникът, Книгоиздателска къща „Труд”, София, s. 13. Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 425

Pod tym względem należy zgodzić się z Georgim Lozanovem, że zarówno tekst, jak i fotografie w bułgarskiej prasie codziennej nie niosą żadnego sensu, są puste, a ich zadanie polega tylko na wypełnianiu informacyjnej pustki130. Wizualizacja bułgarskich mediów rozpoczęła się jeszcze na początku lat 90., a jej przyczyną mogły być nie tylko zmiany cywilizacyjno-technologiczne, ale również dążenie mediów do przezwyciężenia szarości i jednopłaszczyznowości gazet z okresu socjalistycznej propagandy. Wówczas obrazy medialne przejęły funkcje fenomenologicznej intencjonalności131 i socjolingwistyczo-literackiego wyrazu132. Bułgarska prasa drukowana zbulwaryzowała się i zmediatyzowała język mówiony trotuarów, w jego syntaktyce, leksyce, fonetyce i ortografii, a funkcje zwykle zarezerwowane dla języka i tekstu w komunikowaniu przeniosła na obraz. To właśnie tego typu leksyka – jak to określił Ivaylo Znepolski – „dokonała gwałtu na otaczającej człowieka rzeczywistości”, a same media zmusiła do poszukiwania nowej formy wyrazu133 dostępnej dla masowego odbiorcy. Z przeprowadzonych w okresie od 11 do 17 lipca 2007 roku przez autora niniejszej pracy badań bułgarskich mediów w zakresie ich wizualizacji oraz analizy zawartości, którymi objęto 18 czołowych gazet codziennych w Bułgarii, wynika, że w większości gazet codziennych stosunek tekstu do obrazu i tytułu wynosi mniej niż 1:1, przy czym funkcje presupozycyjne niosą już nie zdjęcia czy teksty, ale obszerne tytuły – czasem zajmujące prawie całą stronę gazety – które same w sobie stają się przekazem ostrym, jeśli chodzi o leksykę, ale pustym, jeśli chodzi o treści i zupełnie nieadekwatnym do tekstu umieszczonego pod nim czy zdjęcia. Z analizy zawartości wynika, że agenda setting bułgarskich gazet codziennych jest trudna do określenia. Nie ma w nich informacji ważnych z punktu widzenia interesu publicznego. Wiele treści wypacza fakty historyczne, są we- wnętrznie sprzeczne, a nawet obraźliwe w stosunku do czytelnika. Ze względu na zatarcie w bułgarskich mediach granic między informacją a komentarzem, plotką czy sensacją, trudno jest aktualnie określić, nawet na podstawie szczegółowej analizy, przynależność gatunkową bułgarskich tekstów drukowanych. Aby nakreślić ich panoramę, gazety podzielono na dzienniki, tygodniki i miesięczniki, z czego wyróżniono 2 profile: ogólny (o wszystkim i dla wszystkich) oraz wyspecjalizowany (dla wszystkich, ale nie o wszystkim). Następnie prasę podzielono pod względem własnościowym na grupy medialne oraz wy-

130 Лозанов Георги, 1998, Медийният език е журналистика с чук в ръка, „Медия & Реклама” nr 2, s. 17; Лозанов Георги, 1999, Свободната преса се оказа великан на глинени крака, „Медия & Реклама” nr 1, s. 17. 131.Коев Кольо, 1996, Видимостта: феноменологични контексти, ИК Критика и хуманизъм, София. 132 Бунджулов Андрей, 1995, Хетеротопии, op.cit. 133 Знеполски Ивайло, 1997, Новата преса и преходът, op.cit., s. 83, 85. 426 Władza i media w Bułgarii różniono w nich 2 odrębne profile – partyjny, czyli taki, który ma na celu krze- wienie jakiejś politycznej idei, i komercyjny, mający na celu przynoszenie ich właścicielom zysków ze sprzedaży informacji. W opisie posłużono się kluczem własności dla analizy grup wydających pra- sę codzienną o ambicjach informacyjnych. Przeprowadzono również analizę zawartości i stopnia wizualizacji dzienników partyjnych jak „Duma” – organ bułgarskich komunistów (BSP), czy „Demokratzya” – organ Związku Sił De- mokratycznych (SDS), ale ich nie opisano, bo po wstępnej analizie uznano, że niosą one głównie treści propagandowe. Nie opisywano też gazet przyznających oficjalnie, że są tabloidami czy brukowcami (np. „Yikend” – „Уикенд”, wydawany przez New Media Group, Ню Медиа Груп) i świadczącymi, że ich celem nie jest niesienie informacji ważnych z punktu widzenia interesu publicznego. W opisie nie brano też pod uwagę gazet wyspecjalizowanych, jak: dzienniki sportowe, jak „Meridian Mach” („Меридиан мач”), wydawany przez Kompakt- Meridian OOD (Компакт-Меридиан ООД), czy gazet „Banker” („Банкер”) bądź „Pari” („Пари”), które niosą obiektywną, ale wąsko wyspecjalizowaną informację z zakresu rynku kapitałowego, finansowego i bankowości.

10.4.4.1. „24 Chasa” Dziennik „24 Chasa” należy do największej grupy medialnej w Bułgarii – niemieckiej WAZ (Westdeutsche Allgemeine Zeitung), która posiada, jak pisano wyżej, 64% udziałów na rynku bułgarskiej prasy codziennej i 60,4% na rynku reklamy. Gazety należące do grupy WAZ są bardzo mocno zwizualizowane, są typowymi tabloidami, ale roszczą sobie pretensje do informowania o ważnych wydarzeniach społecznych. Dziennik „24 Chasa”, ukazujący się od 1993 roku, od razu przyjął format tabloidu – formę komunikowania wizualnego, i od początku liczył 32 strony. W okresie 1994/1995 jego wizualność była nasycona i z lekkimi modyfikacjami taka pozostała134. Na przykład w numerze z 11 lipca 2007 roku (nr 187/5697, 40 stron, cena 0,8 lewa, format A3) tytuł Cena gabinetu Staniszewa – tajemnicą zajmuje 195 cm2 powierzchni 1. strony. Umieszczone pod nim zdjęcie ofiar wypadku samochodowego zajmuje 268 cm2. Razem tytuł i zdjęcie zajmują 481 cm2, co daje 53% powierzchni 1. strony gazety. Po odjęciu powierzchni reklam, tytuły i zdjęcia zajmują ponad 80% powierzchni pierwszej strony gazety. Teksty informacyjne zatem (50,6 cm²) zaj- mują zaledwie 5,64% powierzchni 1. strony gazety. Należy przy tym zauważyć, że dziennik „24 Chasa” należy do najmniej wi- zualnych środków drukowanych przekazu masowego WAZ.

134 Спасов Орлин, 2000, Ъпдайк в България: медиалност/контрамедиалност, w: Лозанов Георги, Спасов Орлин, (red.), Медии и митове, Университетско издателство „Св. Климент Охридски” и Факултет по журналистика и масова комуникация, София, s. 127–130. Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 427

W badanym numerze dziennika „24 Chasa” powierzchnia zdjęć (7505 cm2), powierzchnia tytułów (6092 cm2), reklamy płatnej (8457,5 cm2), reklamy wła- snej (304 cm2) dają w sumie 22 360,5 cm2 powierzchni 40-stronicowego wydania, przy czym powierzchnia zajęta przez program telewizyjny, codzienną krzy- żówkę i prognozę pogody zajęły średnio 2,89% gazety (2709 cm2). Oznacza to, że po odjęciu powierzchni zajętej przez program telewizyjny, prognozę pogody i krzyżówkę oraz stopki redakcyjne (357 cm2) w całej powierzchni gazety (34 434 cm2) i po odjęciu miejsca zajętego przez reklamy (8761,5 cm2) same tytuły w dzienniku „24 Chasa” zajmują 23,72% powierzchni gazety. Jeśli do tego dołączy się powierzchnię zajętą przez zdjęcia (7505 cm2 – 29,23%), to na treść informacyjną pozostaje 47,05% gazety, z czego całe 4 strony (3750 cm2) zajmują plotki sportowe, a 3 strony (2812,5 cm2) – plotki towa- rzyskie i rozrywka.

Ilustracja 2. Strona tytułowa dziennika „24 Chasa” i tygodnika „168 Chasa” grupy WAZ Źródło: Westdeutsche Allgemeine Zeitung, Mediyna grupa Bălgarya.

Jeśli do tego dodamy jeszcze prawie 2 strony (1850 cm²) poświęcone rubryce kryminalnej i wypadkom, to na informacje ważne z punktu widzenia interesu publicznego zostaje zaledwie kilka stron gazety, przy czym większość podawanych wiadomości oscyluje między subiektywnym słowem redakcyjnym, komentarzem, kreacją, sugestią, plotką, pomówieniem, towarzyskim skandalem, insynuacją. 428 Władza i media w Bułgarii

W sumie stosunek powierzchni tekstu (47,05%) do powierzchni obrazu (29,23%) i tytułów (23,72%) w dzienniku „24 Chasa” wznosi 2,2:1,5:1,2, a tytułów i obrazu do tekstu – 2,7:2,2. Warto dodać, że gazeta „24 Chasa” jest jedną z najbardziej opiniotwórczych gazet w Bułgarii, ma jeden z największych nakładów wśród prasy codziennej i kreuje agenda setting (porządek dzienny informacji) kilku innych gazet codziennych. Warto zwrócić uwagę, że o ile w dzienniku „24 Chasa” język jest prosty, ale nie prostacki, o tyle leksyką nośną należącego do tej samej grupy WAZ dziennika „Trud” czy tygodnika „168 Chasa” są wulgaryzmy.

10.4.4.2. „Trud” Na rynku prasy codziennej „Trud” jest wiodącym dziennikiem w Bułgarii, ze średnim nakładem dziennym wynoszącym ponad 70 tysięcy egzemplarzy. Obie gazety WAZ – „24 Chasa” i „Trud” – są najbardziej opiniotwórczymi dziennikami w Bułgarii i mają największe nakłady. Dominującymi w nich tematami są: przemoc, gwałt, oszustwo, skandal i seks, pobocznymi: polityka, korupcja, problemy socjalne.

10.4.4.3. „Dnevnik” Dziennik „Dnevnik” należy do grupy prasowej Economedia AD, która jest własnością: niemieckiej Verlagsgruppe Handelsblatt GmbH (50%), należącą do Verlagsgruppe Georg von Holtzbrinck oraz bułgarskiej grupy prasowej Agencya za Investitzyonna Informatzya (Агенция за инвестиционна информация, 50%), należącej do Ivo Prokopieva i Filipa Harmandzhieva (50%)135. „Dnevnik” to gazeta o profilu polityczno-gospodarczym, nastawionym na problematykę Bułgarii i krajów UE (średni nakład dzienny wynosi 10 tysięcy egzemplarzy). Grupa wydaje również tygodnik „Kapital” o profilu polityczno- -gospodarczym, nastawionym na Bułgarię i świat, o średnim nakładzie jednostkowym 25 tysięcy egzemplarzy. Dziennik „Dnevnik” ukazuje się codziennie, poza sobotą i niedzielą. Jego cena to 0,7 lewa. Gazeta liczy 32 strony, formatu A3, z czego 16 poświęca się problematyce gospodarczej. Zakres zainteresowań dziennika skupia się ponadto na problematyce politycznej i społecznej UE i poszczególnych jej krajów, w tym Bułgarii. Tematów najbliższego sąsiedztwa Bułgarii, spoza UE, „Dnevnik” raczej nie porusza, jeśli nie liczyć raportów na temat sytuacji ekologicznej Morza Czarnego czy o ochronie środowiska. Gazeta stroni od opisu afer korupcyjnych czy skandali rządowych w Bułgarii, nie opisuje też scen gwałtu. Zdjęcia są stonowane, tytuły również. Jest merytorycznie wyważona. Gazeta „Dnevnik” jest dziennikiem informacyjnym, jednym z nielicznych bułgarskim rynku, ale dalekim od opisu problemów społecznych czy politycznych, istotnych z bułgarskiego punktu widzenia.

135 Кой кой е във вестникарския бизнес, op.cit., s. 12. Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 429

10.4.4.4. „Novinar” Dziennik „Novinar” należy do grupy medialnej Novinar Media AD (Нови- нар Медиа АД), będącej spółką akcyjną, której 50% udziałów należy do Mi- roslava Barshosha, a kolejne 50% do Lyubena Dilova, syna. Wcześniejszy wła- ściciel Novinar Media to grupa stworzona ze sprywatyzowanych stowarzyszeń obwodowych pod kierownictwem byłego przewodniczącego Stołecznej Rady Obwodowej Anatoana Nikolova. Nakład jednostkowy dziennika to około 11 tysięcy egzemplarzy, cena: 0,4 lewa, „Novinar” liczy 24 strony formatu A3. Gazeta przeznacza 8 stron na program telewizyjny, 2 – na sport i 1 – na krzyżówkę, co oznacza, że na informacje, poza programem TV i codzienną krzyżówką, zostaje 15 stron gazety formatu A3, wliczając w to również informacje sportowe. Zdjęcia zajmują średnio 37%, tytuły – 14,5%, reklamy – 34–40%, a tekst – 28–34% powierzchni gazety. Mimo podejmowanych prób, by „coś świeżego nieść w każdy dzień”, gazeta powtarza tematy opisywane wcześniej w innych tabloidach, choć trzeba przy- znać, że podaje je w mniej wulgarnej formie.

10.4.4.5. „Standart” Dziennik „Standart”, należący do grupy medialnej Standart News EAD, można było na początku lat 90. XX wieku uznać za przeciwwagę gazety „24 Chasa”, ale, jak już pisano wyżej, po 2–3 latach jego kierownictwo zmieniono na dziennikarzy z „24 Chasa” i „Standart” przybliżył się do „24 Chasa” na tyle, że nazywano ich „braćmi bliźniakami”. Gazeta liczy 40 stron, z czego 1 przeznacza na prognozę pogody, 1 na krzy- żówkę i 1 na program TV. Szacunkowy nakład jednostkowy dziennika to około 35–40 tysięcy egzemplarzy, cena jednostkowa: 0,7 lewa. Powierzchnię gazety zajmują zdjęcia (statystycznie średnio 26%), tytuły (19,7%), reklama płatna (8%) i reklama własna (0,7%), a na tekst przypada 45,6% powierzchni gazety. Tytuły nie odpowiadają treści umieszczonych pod nimi tekstów, ale zdjęcia pełnią w wielu z nich funkcję presupozycyjną. Pod względem treści dziennik, najogólniej mówiąc, jest obraźliwy. Brakuje w nim informacji obiektywnych, nieukierunkowanych na wzbudzenie w czytelniku agresji czy nienawiści do innych ludzi. Gazeta wszędzie węszy spisek – „Susza niszczy plony, a ziarno z Bułgarii wywożą Grecy i Rumuni” – a świat widzi w czerni i bieli, w opozycji „my” – „oni”. W publikacjach redakcja zwykle szuka jakiegoś winnego wyimaginowanej sytuacji, ale wychodzi ze znanego faktu prasowego, przy czym fakt ten podaje w psychopatycznej interpretacji, jakby winni wszystkiemu byli Romowie, Ru- muni, Grecy, niechrześcijanie, czy wreszcie całe państwo bułgarskie, które jakoby wysyłało urzędników, by czaili się za rogiem i dybali na życie lub majątek przeciętnego Bułgara. 430 Władza i media w Bułgarii

Czasami treści zamieszczane w dzienniku są absurdalnie zabawne, choć, wydaje się, że niezwykle szkodliwe z punktu widzenia społecznego: „budowy nowych autostrad podrażają bułki”, „Wyłączą prąd i zniszczą wszystkie telewizory w mieście”, „żyjemy jak Serbowie, a marzymy by być Niemcami”, „Pań- stwowi ochroniarze nocami pilnują mafioso”136 i tak dalej.

10.4.4.6. „Sega” Dziennik „Sega”, będący własnością grupy medialnej Sega AD, spółki nale- żącej w 27% do Sasho Doncheva i w 73% do Overgas Holding, ukazuje się codziennie, poza niedzielą. Pojawił się na rynku w 1997 roku już jako dojrzałe pismo, wąsko wyspecjalizowane, o profilu politycznym i gospodarczym. Liczy 24 strony, a w sobotę zawiera 56 stron. Format to A3, nakład – około 10 tysięcy egzemplarzy, przy cenie jednostkowej 0,5 lewa. Dziennik zawiera bardzo mało reklam. Mimo wąskiej specjalizacji, więk- szość powierzchni gazeta poświęca na sport, horoskop, krzyżówkę, prognozę pogody, gry w szachy, plotki i ploteczki. Pod względem zawartości jest tradycyjna, z przewagą treści nad tytułem i obrazem, w miarę wiarygodna. Jej cechą jest to, że jest wąsko wyspecjalizowana, ale też miejscami mało atrakcyjna, by nie powiedzieć, że nudna.

10.4.4.7. „Telegraf” Dziennik „Telegraf” należy do spółki medialnej Nova Bălgarska Mediyna Grupa EOOD, która jest w całości własnością Ireny Krăstevej, byłej szefowej państwowego Toto, matki byłego wiceministra do spraw sytuacji nadzwyczajnych i awarii Delyana Peevskiego, poprzez którego, jak już pisano wyżej, kontroluje 80% udziałów w 3 gazetach, do 17 sierpnia 2007 roku będących własno- ścią Petyo Blăskova. Zarejestrowana specjalnie w celu zakupu 2 gazet codziennych i 1 tygodnika spółka powstała w lipcu 2007 roku. Wydaje dzienniki: „Telegraf”, „Monitor” i tygodnik „Politika”. „Telegraf” – stanowi prawie 15% nakładu wszystkich gazet codziennych w Bułgarii, w dniu powszednim wydaje około 60 tysięcy, a w piątek – 80 tysię- cy egzemplarzy. Jego cena jednostkowa to 0,5 lewa. „Telegraf” liczy 40 stron formatu A3. Hasłem przewodnim tabloidu są „wiadomości bez kompromisu”. Gazeta podaje krótką informację w sposób lekki i do tego umieszcza krótki komentarz. Unika wulgarności, a w każdym numerze publikuje talony na zniżki w sklepach i na stacjach benzynowych, co przyczynia się do dość mocno zwięk- szonego nakładu. Pod względem treści i formy przekazu jest to tabloid.

136 „Стандарт” nr 5206, 9 lipca 2007. Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 431

10.4.4.8. „Monitor” Dziennik „Monitor” („Монитор”) zajmuje poniżej 3% rynku gazet codziennych z nakładem około 11–12 tysięcy w ciągu tygodnia i 18 tysięcy w piątek. Gazeta liczy 32 strony formatu A3, cena jednostkowa to 0,8 lewa. Powierzchnię gazety zajmują zdjęcia (statystycznie średnio 16%), tytuły (20,5%), reklama płatna (4,1%) i reklama własna (0,62%), a na tekst przypada 58,78% powierzchni gazety. Gazeta jest tabloidem. Jedną stronę przeznacza na krzyżówkę, po 1 stronie na prognozę pogody, horoskop i program TV. W wydaniu z 11 lipca 2007 roku jedyny tekst informacyjny gazeta umieszcza na 25 cm2 powierzchni 1. strony, co daje w sumie, odliczając stopkę tytułową gazety (135 cm2) – 3,9% powierzchni strony tytułowej. Zdjęcia umieszczone na 1. stronie są całkowicie odizolowane od powagi informacji – nawet zawartej w tytule – i nie mają informacyjnego, a raczej rozrywkowy charakter. Przy tytule Busz zaleca się do Kadafiego, Waszyngton proponuje Trypolisowi wzmacnianie stosunków wzajemnych. US-Prezydent wysłał pułkownikowi przyjacielski list137 (52 cm2) umieszczono, zajmujące 80 cm2 powierzchni 1. strony, zdjęcie portreto- we amerykańskiego prezydenta, podczas gdy cała informacja odnosząca się do tego tytułu – opublikowana na stronie 11 – dotyczy tragicznej sytuacji 5 bułgar- skich pielęgniarek i palestyńskiego lekarza, niesłusznie skazanych na karę śmierci przez sąd w Trypolisie i od 8 lat znajdujących się w libańskim więzieniu. Zarówno zdjęcia, jak i tytuły oraz tekst nie współgrają ze sobą, są od siebie odizolowane, nie stanowią segmentów presupozycji. 10.4.4.9. „Ekspres” Dziennik „Ekspres” („Експрес”) należy do spółki Ekspres BG AD „Eks- pres”, której, jak pisano wyżej, 90% udziałów posiada Yuliy Pavlov, właściciel strony internetowej express.bg, brat właściciela telewizji TV7 Lyubomira Pav- lova, byłego przewodniczącego Rady Nadzorczej Obshtinska Banka i wydawcy dziennika „Ekspres” w połowie lat 90.; 10% udziałów posiada Ekaterina Mo- rova (Екатерина Морова). „Ekspres” to typowy tabloid, ale prezentowany jako gazeta informacyjna. Jej nakład jednostkowy to ponad 13 tysięcy egzemplarzy, cena wynosi 0,4 lewa. Analizie stopnia wizualizacji i zawartości dziennika „Ekspres” poddano wydanie numer 104 z 11 lipca 2007 roku (32 strony). Tytuły na pierwszej stronie zajmują 516 cm2, co daje 86% powierzchni, a wraz ze zdjęciami (171 cm2) – 91,1%. Jedyny tekst informacyjny do znajdującego się w gazecie na 1. stronie o powierzchni 490 cm², wraz z tytułem i zdjęciem (64,72%), artykułu Putin idzie na ryby. Rosyjski prezydent będzie odpoczywał w pobliżu Kamczii, w kom- pleksie moskiewskiego burmistrza Jurija Łużkowa138 to 7,55% powierzchni, co stanowi i tak więcej niż w opiniotwórczym dzienniku WAZ „24 Chasa”.

137 „Монитор” 11 czerwca 2007. 138 „Експрес” 11 lipca 2007. 432 Władza i media w Bułgarii

Tytuły w „Ekspresie” zajmują 17,6% powierzchni gazety, zdjęcia 23,42%, zaś treść informacyjna 58,98% powierzchni zadrukowanej, z czego 34,1% po- święca się wydarzeniom i plotkom z dziedziny sportu, 22,77% plotkom „z życia gwiazd”, a krzyżówkom, horoskopom, wróżkom – 31%. Typowych informacji prasowych, które byłyby istotne z punktu widzenia interesu publicznego, gazeta, nie publikuje, choć pretenduje do roli gazety informacyjnej. 10.4.4.10. „Treta Văzrast” Tygodnik „Treta Văzrast” jest wydawany w kolorach szarości i zieleni, liczy 20 stron, z czego 3 poświęcono na program TV i jedną na horoskop i rozrywkę, jego format to A3, cena jednostkowa – 0,2 lewa. Grupą docelową tygodnika są emeryci i osoby starsze. Tygodnik jest przykładem dobrego smaku i rzetelności dziennikarskiej. Informacje w nim są prezentowane według wszelkich zasad dobrego dziennikarstwa, a sam tygodnik, mimo szczegółowo określonej grupy docelowej czytelników trzeciego wieku, jest informacyjnie bardzo interesujący dla szerszego grona odbiorców. Przede wszystkim jest miejscami zabawny, czasami ciekawy, absolutnie nie jest wulgarny, czym znacznie odbiega od większości prasy dostępnej na bułgarskim rynku. Na ostatniej stronie gazety są zamieszczane nadsyłane przez czytelników dowcipy, w stylu dawnego polskiego „Przekroju”. Tygodnik porusza tematy dotyczące ludzi starszych, ale też pisze wszystkich wszystkim i wszystkich z godnością i szacunkiem. Nie omija problemów politycznych, historycznych, społecznych. „Treta Văzrast” to światełko w ciemnym i długim tunelu zwulgaryzowanej bułgarskiej prasy. Z tygodnikiem wiążą się aż 5 fenomeny. Po pierwsze, „Treta Văzrast” utrzymuje się ze sprzedaży, co jest zjawiskiem absolutnie niedzisiejszym. Po drugie, reklamodawcy karnie czekają w kolejce, aż nadejdzie dzień, kiedy będą mogli się pojawić na łamach (a bywały czasy, że redakcja odmawiała nawet największym). Po trzecie, tygodnik sprzedawany jest w około 310 tysięcy egzemplarzy, co plasuje go na pozycji lidera rynku139, a po czwarte, była to jedyna w Bułgarii gazeta, którą, by móc przeprowadzić badania, kupowano spod lady lub na rynku wtórnym, za cenę kilka razy wyższą niż ustalona przez wydawcę. Piątym fenomenem, było to, że po jej przeczytaniu, w odróżnieniu od zdecydo- wanej większości gazet, nie żałowano wydanych pieniędzy. 10.4.4.11. Bułgarska prasa drukowana. Wnioski z analizy Spoglądając na panoramę gazet codziennych w Bułgarii, zwłaszcza tych, które pretendują do pełnienia funkcji informacyjnych, trzeba przyznać, że – poza wąsko wyspecjalizowanymi dziennikami „Dnevnik” i „Sega” – nie ma na bułgarskim rynku gazety przekazującej obiektywną i ważną z punktu widzenia interesu społecznego informację. Prawie wszystkie gazety codzienne bazują na taniej sensacji i skandalu, poruszają się pomiędzy faktem a fikcją, zacierają granice między informacją a insynuacją.

139 Ibidem. Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich 433

Kilka gazet na bułgarskim rynku zasługuje na szczególną uwagę – są to, przede wszystkim, tygodnik „Kapital” i dziennik „Dnevnik” grupy Economedia oraz tygodnik „Treta Văzrast” („Трета Възраст”), wydawany przez IK Treta Văzrast (ИК Трета Възраст), będący w 100% własnością redaktor naczelnej tygodnika Rositzy Nikolovej Danailovej (Росица Николова Данаилова). Z analizy zawartości bułgarskich gazet codziennych wysuwa się smutny wniosek. W Bułgarii nie ma dziennika, który by niósł społeczeństwu informację ważną z punktu widzenia interesu publicznego. Tym samym prasa drukowana nie pełni funkcji informacyjnych i kontrolnych w systemie politycznym kraju albo pełni je w stopniu minimalnym.

10.4.5. Reklama w bułgarskiej prasie drukowanej

Według TNS/TV Plan, w I połowie 2007 roku inwestycje w reklamę praso- wą przekroczyły w Bułgarii 73,688 miliona lewów, co oznacza wzrost w stosunku do tego samego okresu roku ubiegłego o 14%, a o 9,6% w tygodni- kach i miesięcznikach – do 9,4 miliona lewów140. Spośród tygodników spadek reklam dotknął gazety „Kapital” (–12%), choć de facto osiągnęła ona wzrost o 7,4%, bowiem agencje jako osobne wydanie liczą kolorową wkładkę weekendową „Kapital Light”, a taką ona nie jest141. Spadek zanotowały natomiast inne magazyny Economedia, jak: „Computer World”, a także gazety WAZ, jak „24 Chasa”, „Trud”, „168 Chasa”. Spośród dzienników największy spadek reklam w 2006 roku zanotował „Novinar” (24,3%), następnie „Sega”, „Meridian mach” i „Zemya”. Największy wzrost, o 58%, zanotował „Standart”. Spośród tygodników liderem spadku reklam jest „Doktor” poświęcony me- dycynie alternatywnej, wydawany przez Intermedia (–41,8%). Tradycyjnymi liderami na rynku reklam są „24 Chasa” i „Trud” grupy WAZ, które posiadają blisko 54% rynku reklamowego dla gazet codziennych, jednak warto zwrócić uwagę, że obie gazety notują spadek czytelnictwa142. Spośród tygodników liderem na rynku reklam jest bezpłatny biuletyn „Pro- gramata” („Програмата”) o profilu informacji kulturalnej, kolportowany mię- dzy innymi w kawiarniach i restauracjach. Zanotował on wzrost o 69%143. Tendencją wiodącą jest to, że magazyny (zwłaszcza tęczowe) przejmują rynek reklam od dzienników. O ile w 2006 roku posiadały one 26%, o tyle w 2007 już 30,6% udziału w rynku. Udział dzienników w rynku reklamowym spadł tym samym z 44,8 do 43%, a tygodników z 14,6 do 12%144.

140 Гланциран ръст, „Капитал” nr 32, 13 sierpnia 2007. 141 Zyski podawano przy obliczeniach taryf oficjalnych i nie brano pod uwagę zysków z gier i loterii oraz umów barterowych z reklamodawcami. 142 Гланциран ръст, op.cit. 143 Ibidem. 144 Ibidem. 434 Władza i media w Bułgarii

Stosunkowo duży wzrost notują dwa pisma dla mężczyzn: „Max” i „FHM” („For Him Magazine”), które zajmują odpowiednio 10. i 15. miejsce w klasyfikacji najbardziej wziętych na rynku reklamowym pism, zostawiając za sobą takie magazyny, jak: „Maxim” czy „Playboy” – 19. miejsce145. Długoletni lider na rynku reklamowym, magazyn tęczowy dla kobiet „Eva” zarobił blisko 2 miliony lewów z reklam w I półroczu 2007 roku. Wzrost o 73,9% zanotowały też „Grazia” i „Manager” – o 87,5%, a były „Egoist” („Егоист”), wydawany w 2007 roku jako „Ego” – 61,7%146. Podstawowym generatorem reklam dla prasy drukowanej jest rynek samo- chodowy (reklamy za 8,350 miliona lewów), następnie telekomunikacyjny (MTel, BTK – 5,980 miliona lewów), usługi kredytowe, telefonia komórkowa, ale też usługi internetowe (1,608 miliona lewów) 147.

145 Ibidem. 146 Ibidem. 147 Ibidem. 435

Rozdział 11

Media mniejszości, mniejszości w mediach w Bułgarii

W Bułgarii, od 1943 roku nie sformułowano szczególnego prawa regulują- cego działalność mediów mniejszości narodowych czy etnicznych1. Istnieje jednakże wiele przyczyn bezpośrednich bądź pośrednich blokujących rozwój kultury mniejszości narodowych, w tym mediów – jednego z najbardziej istotnych jej nośników. Według oficjalnych danych, skład etniczny około 7,3-milionowej Bułgarii stanowią: Bułgarzy (85%), Turcy (8%), Romowie (3%), Macedończycy (2%), Ormianie (0,3%), Rosjanie (0,2%). Również pod względem religijnym Bułgaria nie jest jednorodna. Największy odsetek ludności stanowią bezwyznaniowcy (64%), następnie prawosławni (27%), muzułmanie (8%), protestanci (0,5%), katolicy (0,4%), inni (0,1%). Pod względem gospodarczym Bułgaria należy do słabiej rozwiniętych państw UE. Jej gospodarka bazuje na przemyśle i rolnictwie, w którym zatrudnienie znaj- dują głównie mniej lub w ogóle niewykształceni przedstawiciele dominujących mniejszości etnicznych. Bułgarscy Turcy zajmują się uprawą tytoniu i winorośli, Pomacy i Karaka- czanie – wypasem trzody w górach, Romowie – drobnym handlem produktami roślinnymi i zwierzęcymi. Odsetek analfabetyzmu wśród tej mniejszości jest największy. Pomacy i Karakaczanie prawie w całości są niepiśmienni, zaś odsetek pi- śmiennych Romów jest znikomy. Turcy w wielu regionach nie tylko są niepi- śmienni, ale też nie znają bułgarskiego języka mówionego i tureckiego języka literackiego. Ich zasób leksykalny jest mocno zawężony, a formy gramatyczne – zdeformowane. W dialektach języka tureckiego w Bułgarii różnice leksykalne i gramatyczne są na tyle duże, w zależności od regionu geograficznego, że nawet wewnątrz jednej grupy etnicznej gubi się wspólny kod komunikacyjny. Kłopoty w komunikowaniu mają przede wszystkim Karakaczanie, którzy, podobnie jak Pomacy, nie posiadają własnego pisma i posługują się ubogą wer-

1 Badania nad mediami mniejszości w Bułgarii przeprowadzono przy finansowym wsparciu CRBW UJ i ich stan do 2006 roku opublikowano w: Nowosad Andrzej, 2007, Media mniejszości i mniejszości w mediach w Bułgarii, w: Adamowski Jerzy, Wolny-Zmorzyński Kazimierz (red.), Regionalne i lokalne środki przekazu. Kontekst międzynarodowy i krajowy, Oficyna Wydawnicza Aspra-JR, Warszawa, s. 211–243. 436 Władza i media w Bułgarii sją języka greckiego z czasów bizantyńskich, poddanego silnym wpływom tureckim. Najtrudniejsza sytuacja dotyczy bułgarskich Romów. Sami Romowie w Bułgarii nie są bowiem grupą pod względem językowym i kulturowym jedno- rodną. Badacze klasyfikują kilka podstawowych grup Romów w Bułgarii, są to: Romowie bułgarscy, tureccy i mniejsze grupy Kardaraszów oraz Lowarów. W ramach tych grup istnieją, jak pisze Elena Marushiakova, podgrupy Romów, dzielone ze względu na czynności zawodowe, jakimi niegdyś trudnili się ich przodkowie2. Podstawowym problemem Romów w Bułgarii – podobnie zresztą, jak na całym świecie – jest to, że nie posiadają własnego alfabetu i poprzez to utrudniony jest kontakt między nimi językiem pisanym. Brak alfabetu utrudnia rów- nież edukację i rozwój medialny bułgarskich Romów, podobnie zresztą jak Ka- rakaczan czy Pomaków. W bułgarskich szkołach na terytoriach mniejszościo- wych naucza się języków mniejszości narodowych, ale nie cygańskiego, pomackiego czy karakaczańskiego, bowiem brak alfabetu powoduje również brak podręczników do nauki języka3.

11.1. Tematyka mniejszości etnicznych i narodowych na łamach prasy bułgarskiej

Bez wątpienia za obecną sytuację mniejszości etnicznych w Bułgarii są odpowiedzialne komunistyczne władze, które za wszelką cenę, zwykle gwałtem i terrorem, starały się, z jednej strony, zunifikować mniejszości etniczne z kultu- rą i językiem bułgarskim, a z drugiej, je zmarginalizować poprzez brak dostępu do edukacji, zakaz kultywowania własnego języka i kultury, czy posługiwania się językiem innym niż bułgarski. Niemniej jednak od upadku systemu komunistycznego minęło już 19 lat i Bułgaria, która 1 stycznia 2007 roku stała się członkiem Unii Europejskiej, pod względem polityki mniejszościowej powinna się diametralnie zmienić. Czy tak jest rzeczywiście? Za punkt wyjścia przyjęto badania przeprowadzone w 2000 roku przez Ko- mitet Helsiński i opublikowane w książce Prasa etniczna w Bułgarii (Етни- ческа преса в България, 2000, Sofia)4. Celem badań było ustalenie, czy w Buł- garii rozwija się prasa etniczna i czy usunięto istniejące jeszcze w 2000 roku przeszkody formalne w jej rozwoju. W świetle przeprowadzonych przez autora niniejszej pracy badań można stwierdzić, że z punktu widzenia standardów zachodnioeuropejskich, norma-

2 Marushiakova Elena, Popov Vesselin, 1995, Ethnosocial Structure of the Roma of Bulgaria, „Patrin”, www.geocities.com/~Patrin/bulg-structre.htm, data pobrania 24 lipca 2006. 3 Ostatnio do zapisu języka Romów przyjęto w Bułgarii fonetyczny zapis alfabetu języka angielskiego, dla Karakaczan i Pomaków – fonetyczny zapis alfabetu greckiego. 4 Етническа преса в България, 2000, Български хелзински комитет, София. Rozdział 11. Media mniejszości, mniejszości w mediach w Bułgarii 437 tywnie wszystko jest w porządku. Prawa mniejszości narodowych i etnicznych są gwarantowane. Problem polega jednak na tym, że mniejszości w Bułgarii oficjalnie nie istnieją, bowiem nigdzie oficjalnie nie stwierdzono, że takowe w Bułgarii są, mimo iż 18 lutego 1999 roku Bułgaria ratyfikowała europejską Konwencję ramową o ochronie mniejszości z 1 lutego 1995 roku (RKOM)5, która od 1 września roku 1999 stała się częścią prawa w Bułgarii i zawiera też kilka regulacji istotnych dla mediów. Zgodnie z art. 5. konwencji, państwo powinno stymulować kulturę mniejszo- ści i chronić ich podmiotowość. Jeszcze większego znaczenia nabrał art. 9. RKOM, zgodnie z którym mniejszościom narodowym należy zapewnić „swo- bodę wyrażania opinii w ich języku rodzimym przez prasę, radio i telewizję”, zaś art. 9. ust. 3 RKOM wymaga od krajów – członków UE, aby pozwalały mniejszościom na tworzenie prasy, stacji radiowych i telewizyjnych publikują- cych w ich rodzimym języku6. Wraz z przyjęciem RKOM, mniejszości w Bułgarii powinny były otrzymać szerokie gwarancje państwa, że będą miały możliwość tworzenia prasy i nadawania audycji radiowych oraz telewizyjnych w ich rodzimym języku. Tymcza- sem jeszcze w Prawie o radiu i telewizji z 1996 roku język bułgarski wskazano jako jedyny dozwolony w mediach elektronicznych, a w zapisie PRiTV z 1998 roku również wyraźnie się podkreśla, że programy w radiu i telewizji można nadawać w języku, „przewidzianym w konstytucji”7. Językiem przewidzianym w konstytucji jest język bułgarski (konstytucja 1991, art. 3), choć, zgodnie PRiTV, można emitować programy w języku obcym, jeśli: są nadawane w celach edukacyjnych; są kierowane do obywateli bułgarskich, dla których język bułgarski nie jest językiem ojczystym; przeznaczone dla słuchaczy bądź widzów za granicą lub transmitowane jako obce programy audiowizualne8. Warto dodać, że wyżej wymienione warunki dotyczą nie tylko oddzielnych audycji, lecz także przekazów audiowizualnych jako całości programowej. W latach 1997–1999 bułgarskie media niewiele miejsca poświęcały tematyce mniejszości. Większość z nich, podobnie jak w najgorszych latach funkcjonowania systemu komunistycznego, uznała, że mniejszości w Bułgarii nie istnieją, że jest to bardziej problem wymyślony niż realny. Najbardziej widoczne było to podczas tak zwanej debaty publicznej na temat przyjęcia przez Bułgarię RKOM. Interesujące badania dotyczące mediów wśród mniejszości przeprowadziła Maiya Grekova w 2000 roku. W celu przedstawienia pozycji mediów bułgar- skich wobec kwestii mniejszości badaczka wybrała po 3 najbardziej opiniotwór-

5 Рамкова конвенция за защита на националните малцинства, DV nr 18, 1999; DV nr 78, 1999. 6 RKOM 1999, art. 5, 9. 7 Programy nadawców radiowych i telewizyjnych emituje się w języku oficjalnym, zgodnie z konstytucją. Zapisu tego nie zmieniono również w nowelizacji z 2000 roku (DV nr 79, 2000), PRiTV 1998, art. 12. ust. 1. 8 PRiTV 1998, art. 12 ust. 2. 438 Władza i media w Bułgarii cze bułgarskie gazety codzienne: „Demokratzya” (D)9, „Duma” (Du)10 oraz tabloid WAZ „Trud” (T) z 3 okresów – z marca 1997 roku, gdy toczyła się debata publiczna o RKOM, z października 1997 roku, gdy podpisywano konwen- cję, z lutego 1999 roku, gdy ratyfikowano RKOM 11. W marcu 1997 roku w gazetach bułgarskich, bez względu na opcję, domi- nowała teza, że kwestie mniejszości i sama konwencja mają dotyczyć ochrony Bułgarów mieszkających za granicą kraju. Terminy „bułgarskie mniejszości narodowe” czy „mniejszości bułgarskie” pojawiają się tylko w kontekście „Bułgarzy na świecie”, „nasi współbracia”12, „młodzieńcy pochodzenia bułgarskiego”13, „będziemy utrzymywać kontakty z naszymi ziomkami mieszkającymi za granicą”14, „mieszkający za granicą nasi obywatele”15. Nazwy „mniejszość” używano też w mediach w stosunku do bułgarskiej emigracji zarobkowej. W jednej publikacji wymieniano region Serbii, gdzie na stałe mieszkają Bułgarzy16. W gazecie „Demokratzya” termin „mniejszości etniczne” zastosowano w trzech artykułach, z których dwa poświęcono tematyce kampanii przedwyborczej tureckiej Partii na Rzecz Praw i Swobód Ahmeda Dogana (podczas gdy praktycznie w każdym numerze mówi się o akcjach przedwyborczych partii)17. W tych trzech tekstach zwraca się uwagę, że prawa tureckojęzycznych w Bułga- rii są gwarantowane przez konstytucję18. Dziennik „Duma” przez pojęcie „mniejszość turecka” rozumie „nielegalnie przebywających na terytorium Turcji obywateli bułgarskich”19. Gazeta pisze

9 Gazeta „Demokratzya” ukazywała się od lutego 1990 do maja 2002 roku, jako organ Związku Sił Demokratycznych w Bułgarii (Съюз на демократичните сили). W roku 2002 gazeta zbankru- towała. W grudniu 2005 roku ponownie ukazała się na rynku jako tygodnik pod tytułem „Demo- ktratzya dnes” („Демокрация днес”). Dziś jest to tygodnik zajmujący się polityką, gospodarką i kulturą. Do roku 2002 „Demokratzya” była najbardziej opiniotwórczą gazetą w środowisku buł- garskich liberałów i demokratów. 10 Dziennik „Duma” jest gazetą lewicy, organem Bułgarskiej Partii Socjalistycznej (Българска социалистическа партия, БСП). Jest to dziennik zajmujący się polityką, gospodarką i kulturą. 11 Грекова Майя, 2000, Политическа битка за/против „малцинство” на страниците на български всекидневници, w: Лозанов Георги, Деянова Деляна, Спасов Орлин, Медии и преход, op.cit., s. 182–200. 12 D nr 58, 1997. 13 D nr 63, 1997. 14 D nr 74, 1997; T nr 76, 1997. 15 Du nr 66, 1997; Du nr 68, 1997. 16 D nr 85, 1997. 17 D nr 63, 1997; D nr 64, 1997; D nr 67, 1997; D nr 70, 1997; D nr 74–82, 1997; D nr 84–87, 1997. 18 D nr 77, 1997; D nr 80, 1997; D nr 81, 1997. 19 Du nr 50, 1997; Du nr 53, 1997; Du nr 55–58, 1997; Du nr 63, 1997; Du nr 64, 1997; Du nr 67, 1997; Du nr 73, 1997; Du nr 74, 1997. Rozdział 11. Media mniejszości, mniejszości w mediach w Bułgarii 439 wprost, że w „Bułgarii nie ma mniejszości narodowych”; „Bułgaria nie ma te- rytoriów zależnych, aby posiadać mniejszości narodowe”20. W gazecie „Trud” nie używano terminu „mniejszości narodowe” czy „mniej- szości etniczne”, pisano o Turkach jedynie w kontekście wyborów, podając nazwę partii Ahmeda Dogana21. W październiku 1997 roku termin „mniejszości narodowe” zarezerwowano w gazetach codziennych do określenia „Bułgarów poza granicami kraju”, cho- ciaż dziennik „Demokratzya”22 pisał też o bogactwie różnorodności kulturowej oraz o tym, że „wszystkie standardy związane z konwencją Bułgaria spełnia od dawna, a nawet je prześciga”23. Gazeta „Duma” utrzymywała komentarze w podobnej tonacji24, i choć za- czynała poruszać kwestie Pomaków w Bułgarii, niemniej jednak nie nadawała tej grupie miana mniejszości25. Gazeta „Trud” wykazywała najbardziej kategoryczne sformułowania. Zda- niem redakcji, narzucanie Bułgarii RKOM to utajniony cel Zachodu (szeroko pojętych liberałów, masonów, katolików), aby otworzyć w tym kraju worek nacjonalizmów i w ten sposób zniszczyć kraj26. W innym numerze „Trud” stara się ująć mniejszości w tak zwanym aspekcie historycznym, twierdząc, że każde państwo dokonuje czystek etnicznych, bo autonomia polityczna wcześniej czy później doprowadza do separatyzmu27. W podobnym tonie gazeta wyszydzała europejską konwencję o ochronie mniejszości, prezentując opinię tak zwanego statystycznego Bułgara: „Konwen- cja o mniejszościach? Boże drogi, mi musi wystarczyć 50 słoików na zimę, a wy mi mówicie o jakiejś tam konwencji”28. Tabloid WAZ zionął w tym okresie nienawiścią do wszystkiego, co inne niż narodowobułgarskie, i zadawał pytanie: „Ciekawe w jaki sposób będzie funk-

20 Du nr 70, 1997. 21 T nr 59, 1997; T nr 61, 1997; T nr 62, 1997; T nr 64–68, 1997; T nr 70, 1997; T nr 76, 1997; T nr 79, 1997. 22 D nr 265, 1997. 23 D nr 270, 1997. 24 Du nr 229, 1997; Du nr 235, 1997; Du nr 241, 1997; Du nr 245,1997. 25 Грекова Майя, 2000, Политическа битка, op.cit., s. 182–186. 26„Dziś podpiszemy konwencję, a jutro Skopje zażąda Kraju Piryńskiego, uznamy mniejszość pomacką, jutro będziemy mieli rodopską republikę, na koniec zostanie nam tylko okręg sofijski, o ile ktoś nie przejawi interesów do niego; bo nie trzeba zapominać o narodzie Szopów” (T nr 273, 1997). 27„Każde państwo dokonuje czystek etnicznych. My dokonaliśmy ich idiotycznie. Nie cel, ale metoda była zła i to spowodowało, że świat się od nas odwrócił. Aktem tym tylko zjednoczyliśmy Turków w Bułgarii (...). A dziś kolejny tragiczny okres w naszym rozwoju historycznym. Separa- tyzm jest światowo modny, uznawany za sprawiedliwy, a nawet demokratyczny (...). Spójrzmy prawdzie w oczy – każda autonomia kulturowa doprowadza wcześniej czy później do politycznego separatyzmu” (T nr 297, 1997). 28 T nr 273, 1997. 440 Władza i media w Bułgarii cjonować konwencja w Bułgarii, gdzie nie ma mniejszości. Jasne, że chroni ona ogólnoludzkie wartości, ale przecież i konstytucja robi to samo”29. Na ratyfikację konwencji przez Bułgarię czekano 20 miesięcy. Parlament zwlekał, szukał powodów, żeby jej nie ratyfikować, posługując się podobnym trubem rozumowania jak gazeta „Trud”. Po co Bułgarii konwencja o mniejszo- ściach, skoro w tym kraju nie ma mniejszości? W końcu, w lutym 1999 roku, konwencję ratyfikowano, ale obwarowano specjalnym przepisem: „Ratyfikacja w żaden sposób nie daje prawa działań mogących naruszyć całość terytorialną RB, a także naruszać jej wewnętrzne i międzynarodowe bezpieczeństwo”30. Od debaty publicznej na temat mniejszości w Bułgarii niewiele się zmieniło. Oficjalna wykładnia mówi, że w kraju tym nie ma mniejszości ani etnicznych, ani narodowych, ani religijnych, a jeśli nawet ktoś zakłada, że takowe istnieją, to są to mniejszości bułgarskie, które wierzą czy mówią trochę inaczej. Z kolei język i wiara, zgodnie z bułgarską konstytucją, nie są wyznacznikiem odrębno- ści narodowej czy etnicznej.

11.2. Media etniczne w systemie medialnym Bułgarii

Na podstawie różnych rejestrów można stwierdzić, że do wyzwolenia, do 1878 roku, na terytorium dzisiejszej Bułgarii istniało 135 gazet wydawanych w języku tureckim, 71 – w ormiańskim, 158 – w jidysz, 7 – w romskim31. Do 1946 roku publikowano też gazety w języku ukraińskim i rosyjskim. W okresie komunistycznym (1944–1989) prasę etniczną najpierw ograniczano (w latach 50. i 60. XX wieku), a następnie całkowicie zakazano jej druku (w latach 80. XX wieku). Szczególnie drastycznie przebiegał tak zwany proces odrodzeniowy (възрож- денски процес) w latach 1984–1985, w ramach którego nie tylko zamknięto pisma i organizacje mniejszościowe, ale też – z pomocą wojska i milicyjnego terroru – odebrano mniejszościom etnicznym dowody osobiste i wprowadzono gwałtem zmianę imion i nazwisk z tureckich, cygańskich, pomackich i karaka- czańskich na bułgarskie. Opornych zamykano w GUŁagu Belene na Dunaju i w więzieniach politycznych. O ile wśród Pomaków i Cyganów proces zmiany nazwisk przebiegał prawie bezkonfliktowo, o tyle wśród Turków wzbudził ogromne protesty. Latem 1989 roku bułgarscy Turcy zaczęli domagać się powrotu do starych nazwisk i imion. Doszło do rozlewu krwi. 29 maja 1989 roku bułgarski lider komunistyczny Todor Zhivkov zaapelował w bułgarskiej telewizji do Turcji,

29 T nr 285, 1997. 30 Доклад на Република България съгласно чл. 25, ал. 1 от Рамковата конвенция за защитана националните малцинства, 2003 г., www.bsa-bg.org/documents 31 Етническа преса в България, 2000, op.cit., s. 6. Rozdział 11. Media mniejszości, mniejszości w mediach w Bułgarii 441 aby przyjęła swoich obywateli. W ten sposób w okresie odrodzenia narodowego przegnano z kraju ponad 320 tysięcy Turków, z których część po 1990 roku wróciła do Bułgarii. Po 1990 roku rozpoczęto w Bułgarii odbudowywanie tureckiego i cygań- skiego etnosu, niszczonego przez totalitarne władze. Niemniej jednak proces ten zahamowano do roku 1997. Prawa mniejszości ograniczono, a wojny w sąsied- nich republikach postjugosłowiańskich dawały władzy społeczne przyzwolenie na dyskryminowanie mniejszości narodowych i etnicznych w Bułgarii. W 1998 roku UE oskarżyła Bułgarię o ksenofobię i rasizm32. W 1999 roku, po podpisaniu RKOM, przy Gabinecie Rady Ministrów po- wołano Agencję do spraw mniejszości, która zainspirowała powstawanie publikacji o mniejszościach, pomagała w tworzeniu ich instytutów kultury, wydawaniu etnicznych mediów33. Wówczas część środków przeznaczono na stworzenie portalu internetowego ethnos.bg, jak również na wsparcie finansowe mediów mniejszości etnicznych, a nawet powołanie nowych. Dzięki pomocy finansowej Bułgarskiego Komitetu Helsińskiego i amerykań- skiej fundacji USADI, w 2000 roku przeprowadzono pierwsze w Bułgarii badania mediów etnicznych, a ich wyniki opublikowano w książce Prasa etniczna w Bułgarii (Етническа преса в България, 2000)34. Były to pierwsze i do dziś ostatnie badania mediów etnicznych w tym kraju. Z przeprowadzonych badań wynika, że raczkujące media mniejszości etnicznych w Bułgarii przeżywają poważne kłopoty finansowe, a pomoc państwa jest, delikatnie określając, niezadowalająca. W Bułgarii nie opracowano całościowej polityki wobec mniejszości narodowych i etnicznych, szczególnie wobec Tur- ków i Romów, których w tym kraju jest najwięcej i są jednocześnie najmniej wykształceni. Większość gazet etnicznych ukazuje się nieregularnie. Statystycz- nie najwięcej gazet przypada na mniejszości nieliczne, silnie zintegrowane z kulturą bułgarską (Ormianie, Żydzi), a najmniej – na mniejszości, które były najbardziej liczne, najsłabiej zintegrowane, najbiedniejsze i najmniej wykształ- cone (Romowie, Turcy). Tam też najwięcej publikacji poświęcono nietolerancji, ksenofobii i rasizmowi. Statystycznie na 1 gazetę mniejszości żydowskiej w Bułgarii przypadało 2 czytelników, a na ormiańską – 2,5 czytelnika miesięcznie, choć są to mniej- szości najmniej liczne i posiadają najmniejszą liczbę tytułów. Tymczasem jedna gazeta mniejszości romskiej przypadała na 10 czytelników w roku. Romowie praktycznie nie pokrywają mediami 80% terytorium, które za- mieszkują, a Turcy około 50%.

32 Human Rights Raport, ECRI, 1998, s. 46 33 Na ten cel Bułgaria otrzymała 22 czerwca 2000 roku grant z Banku Światowego w wysoko- ści 483 280 dolarów do wykorzystania do końca 2002 roku (IDF, Grant for Integration of Ethnic Minorities No. TFO23842). 34 Етническа преса в България, 2000, op.cit., s. 6. 442 Władza i media w Bułgarii

Ze wszystkich gazet mniejszościowych jedynie ormiański „Erevan” jest w stanie się samofinansować (z reklam osiąga około 50% wpływów i 30% ze sprzedaży), pozostałe wydania mogą liczyć tylko na pomoc państwa lub sponsoring. Bez pomocy sponsorów praktycznie bez szans są gazety najmniejszych grup mniejszościowych (Wołosi, Arumuni)35. Z raportu opracowanego w 2000 roku przez Komitet Helsiński wynikało, że we wszystkich mediach mniejszościowych najwięcej miejsca poświęcono historii kształtowania się danej mniejszości na terytorium Bułgarii, kulturze rodzimej i emigracyjnej, działalności organizacji etnicznych. Znaczną część zajmowała również problematyka nietolerancji, dyskryminacji, rasizmu, ksenofobii i prze- mocy36. Tematyka dyskryminacji jest najbardziej zauważalna w prasie Romów i Ma- cedończyków, a prawie całkowicie nie była obecna w mediach Ormian i Żydów. Przy czym Macedończycy uskarżali się na nietolerancję wobec języka macedoń- skiego, a Romowie – na nietolerancję wobec języka, kultury i etnosu37. Również zawartość romskich mediów (jedna trzecia) zdominowano opisem ksenofobii i nietolerancji. Pozostałe dwie trzecie zawartości to materiały przed- stawiające nędzę i ubóstwo bułgarskich Romów. Romska prasa etniczna mało uwagi poświęcała historii swojej grupy etnicznej, jak też i jej kulturze. Jej uwagę skupiono na walce z nietolerancją i na ochronie praw człowieka. Jedynie biuletyn tureckiej Partii na rzecz Praw i Wol- ności (Движение за права и свободи, ДПС) więcej uwagi poświęcał kwestiom kultury, oświaty i polityki. Co się zmieniło do dziś? Po pierwsze, portal ethnos.bg nie jest aktualizowany, a linki do mediów mniejszości etnicznych nie są aktywne. Po drugie, prasa mniejszości etnicznych w Bułgarii nie rozwinęła się od 2000 roku, a wręcz przeciwnie – uległa znacznemu zahamowaniu. Raporty pań- stwowe o stanie rozwoju mediów mniejszościowych w Bułgarii są – ostrożnie mówiąc – nazbyt optymistyczne, jeśli nie celowo fałszowane. Po trzecie – nie zmieniła się pozycja Sądu Konstytucyjnego, który w 1989 roku stwierdził, że poprzez fakt, iż w Konstytucji Bułgarii nie ma zapisu o prawach mniejszości narodowych, narzucanie tego typu wyrażeń przez Instytucje Europejskie jest niewłaściwe i sprzeczne z bułgarskim prawem.

35 Етническа преса в България, 2000, op.cit., s. 8–20. 36 Ibidem. 37 Bułgaria uznaje naród macedoński, ale nie uznaje macedońskiego języka, twierdząc, że jest to dialekt języka bułgarskiego. Warto dodać, że badania prasy macedońskiej przeprowadzano w okresie napięcia wojennego w Macedonii, między macedońskimi Albańczykami a Macedończy- kami (1999–2000), i ze względu na bombardowania NATO wielu macedońskich uchodźców wciąż jeszcze przebywało w Bułgarii, zaś władze bułgarskie oficjalnie popierały działania NATO na Bałkanach. Wydarzenia w międzynarodowym otoczeniu politycznym Bułgarii mogą tłumaczyć duży udział procentowy niezadowolenia wyrażanego przez Macedończyków, dotyczącego ksenofobii i nietolerancji w Bułgarii. Rozdział 11. Media mniejszości, mniejszości w mediach w Bułgarii 443

Sąd Konstytucyjny orzekł w swoim postanowieniu nr 2 z 18 lutego 1989 roku, że faktycznie w bułgarskim prawie brakuje zapisu terminu „mniejszość narodowa”38, ale termin ten jest konwencjonalny i nie jest konieczne, aby każdy konwencjonalny termin miał swój zapis w konstytucji. Zgodnie zaś z art. 5. ust. 1 konstytucji, prawo bułgarskie jest nadrzędne wobec prawa międzynarodowego i taki termin nie może zostać w konstytucji zapisany, bowiem byłby on inkorpo- rowany i sprzeczny z bułgarskim prawem39, gdzie religia i język nie są wy- znacznikami odrębności narodowej. Zgodnie z konstytucją, wszyscy obywatele RB, bez względu na ich etniczną, religijną czy językową przynależność, są zobowiązani do przestrzegania kon- stytucji40. Językiem oficjalnym w Bułgarii jest język bułgarski41 i obywatele są zobowiązani do nauki języka bułgarskiego42. Sam fakt, iż art. 36. ust. 2 konstytucji gwarantuje obywatelom kraju, którzy mają inny od bułgarskiego język rodzimy, prawo jego używania i nauki, jest – zdaniem Sądu Konstytucyjnego – wystarczającym gwarantem praw mniejszości. Wykładnia Sądu Konstytucyjnego oznacza, że gwarantowane w konstytucji prawa obywatelskie są fasadowe w stosunku do mniejszości etnicznych i narodowych. Nowelizacja PRiTV z 2006 roku43 daje możliwość radiu i telewizji emisji programów w języku różnym od bułgarskiego, o ile jest on przeznaczony dla „obywateli bułgarskich, których językiem rodzimym nie jest bułgarski”44. Po- siadanie możliwości nie jest jednak jednoznaczne z gwarancją takowych emisji. Warto dodać, że stymulowanie rozwoju mediów etnicznych w Bułgarii za- stopowano w 2005 roku, gdy po wyborach (25 czerwca) w parlamencie znalazły się partie o jawnie ksenofobicznym i rasistowskim nastawieniu (najbardziej skrajna, neofaszystowska Ataka zdobyła 8,2% miejsc w parlamencie, a inne mniej skrajne – dodatkowe 19,4%), rząd zaś znalazł się w rękach, nie mniej negatywnie nastawionej wobec Turków i Cyganów, koalicji postkomunistycz- nych socjalistów. Od 2005 do 2007 roku prasa mniejszości etnicznych w Bułgarii nie rozwijała się, a wręcz przeciwnie – ulegała ograniczeniom (nie licząc przyznania 1 licencji dla telewizji romskiej). To ważne, bowiem kwestie mniejszości dotyczą w Buł- garii praktycznie co 6 obywatela (mniejszości to jedna szósta społeczeństwa)45.

38 „Решение на Конституционния съд” nr 2, 18 lutego 1998. 39 Konstytucja 1991, art. 5. ust. 1; w konstytucyjno-prawnej tradycji terminologicznej w Bułgarii terminu tego użyto w art. 79 ust. 1 ust. 2 konstytucji bułgarskiej z 1947 roku. 40 Konstytucja 1991, art. 6 ust. 2. 41 Konstytucja 1991, art. 3. 42 Konstytucja 1991, art. 36 ust. 1. 43 Закон за радиото и телевизията 1998, op.cit.; zm. DV nr 79, 2006. 44 PRiTV 1998, art. 49 ust. 1. 45 Według spisu powszechnego z 2001 roku w 7,7-milionowej Bułgarii Bułgarzy stanowią 6 655 210, Turcy – 746 884, Romowie – 370 908, Rosjanie – 15 595, Ormianie – 10 832, Własi – 10 566, Macedończycy – 5071, Karakaczanie – 4107, Grecy/Pomacy – 3408, Ukraińcy – 2489, Tatarzy – 1803, Żydzi – 1363, Rumuni – 1088, Gagauzi – 540, Czerkiesi – 367, Arabowie – 328, 444 Władza i media w Bułgarii

Gorzej jeszcze wygląda kwestia mniejszości, jeśli spojrzymy na regionalną mapę Bułgarii. Istnieją regiony, w których do przynależności etnicznej i narodowej innej niż bułgarska przyznaje się co trzeci, a nawet, co drugi miesz- kaniec46. Większość ze względu na politykę państwa pozbawiono prawa do informacji w języku macierzystym, a gros – jakiejkolwiek informacji, bowiem język bułgarski, a szczególnie język bułgarskich mediów, jest dla nich niezro- zumiały.

11.2.1. Prasa ormiańska

Na ziemiach bułgarskich obecność Ormian notowano od IV–V wieku n.e., kiedy to przybyli oni na Bałkany wraz w bizantyńskimi wojskami. Największa grupa Ormian przesiedliła się do Bułgarii w latach 1915–1922, po tureckich pogromach47. Do dziś ich potomkowie tworzą w Bułgarii zwartą grupę narodo- wą, z silnie wykształconą inteligencją. Grupa ta jednak maleje. Według danych z 1994 roku w Bułgarii było 13 tysięcy Ormian48, natomiast według spisu powszechnego z 2001 roku było ich 10 832. Ormiańskie media w Bułgarii mają ponad 100-letnią historię i powstają w ję- zyku bułgarskim. Przed wyzwoleniem z ormiańskich drukarni wyszło 251 ksią- żek i czasopism, a w latach 1888–1944 wydano około 70 ormiańskich gazet i biuletynów49. Pierwsza ormiańska regularna gazeta zaczęła wychodzić w War- nie w 1884 roku pod tytułem „Hujs”. Między dwiema wojnami światowymi ukazywało się wiele ormiańskich gazet, spośród których najpopularniejsze to: „Meghu”, „Razmig”, „Azad Hock”.

Albańczycy – 278. Nie określa się 62 108 osób, odmawia odpowiedzi 24 807. Warto jednak dodać, że w spisie nie brano pod uwagę ludności niezarejestrowanej, bez bułgarskich dokumentów tożsa- mości, a takiej może być szacunkowo nawet do 300–400 tysięcy (Cyganów żyjących w polu i gettach, Turków bez dowodów osobistych i tak dalej). 46 Według spisu powszechnego z 2001 roku: region Russe (Русе): Bułgarzy – 213 407, mniej- szości – 49 829; region Razdrag (Разград): Bułgarzy – 67 069, mniejszości – 82 140; region Varna (Варна): Bułgarzy – 393 844, mniejszości – 62 830; region Shumen (Шумен): Bułgarzy – 123 084, mniejszości – 78 352; region Burgas (Бургас): Bułgarzy – 338 625, mniejszości – 81 803; region Stara Zagora (Стара Загора): Bułgarzy – 319 379, mniejszości – 47 733; region Haskovo (Хаско- во): Bułgarzy – 224 757, mniejszości – 49 498; region Kărdzhali (Кърджали): Bułgarzy – 55 939, mniejszości – 102 765; region Plovdiv (Пловдив): Bułgarzy – 621 338, mniejszości – 89 969; region Pleven (Плевен): Bułgarzy – 280 475, mniejszości – 28 410); region Vidin (Видин): Bułga- rzy – 118 543, mniejszości – 10 455; region Motana (Монтана): Bułgarzy – 157 507, mniejszości – 23 688); region Sofia (София): Bułgarzy – 1 377 776, mniejszości – 55 796; region Blagoevgrad (Благоевград): Bułgarzy – 284 491, mniejszości – 49 781. 47 Фъркова Марияна, 2001, Арменци и българи във времето, „Капитал” nr 13, dodatek „Капител”. 48 Patrz: Марков Георги, 2001, Българи и Арменци заедно през вековете, Библиотека „Българска Вечност”, София. 49 Карахасан-Чънар Ибрахим, 2005, Етническите малцинства в България, Лик, София, s. 24. Rozdział 11. Media mniejszości, mniejszości w mediach w Bułgarii 445

Ustanowienie totalitarnej władzy komunistycznej przerwało zarówno or- miańskie przejawy kulturalne, jak i działalność wydawniczą. Światełkiem w tunelu stała się, założona w 1944 roku, organizacja kulturalno-oświatowa „Erewan”, która nieprzerwanie od grudnia 1944 roku wydawała pismo „Ere- wan”. Do dziś jest ono jedną z 3 najważniejszych ormiańskich gazet w Bułgarii. „Erewan” ukazuje się w Sofii w języku bułgarskim i ormiańskim. Wydaje go dom wydawniczy Erewan (Издателска къща „Ереван” ООД). Tygodnik jest poświęcony polityce, sztuce i kulturze. Jego nakład to 1100 egzemplarzy. W porównaniu do roku 2000 w 2007 roku nakład wzrósł o 200 egzemplarzy. Poza gazetą „Erewan” na rynku istnieją jeszcze 2 ormiańskie pisma. Są to: tygodnik informacyjny „Vahan”, który w Plovdivie wydaje Ormiański Związek na Rzecz Oświaty i Kultury „Hamazkain” (Арменски Съюз за Образование и Култура – ОСОК „Хамазкаин”) oraz ormiański dwutygodnik „Hayer”, wydawany od 1994 roku przez Keworka Sarafyana (Кеворк Сарафян), będącego również redaktorem naczelnym. „Vahan” wychodzi od października 1991 roku, jego nakład to 1000 egzemplarzy, a wiodąca tematyka to polityka i kultura, choć nawet w tym zakresie pismo zajmuje się przede wszystkim sprawami Ormian w Bułgarii. Gazeta jest bezpłatna, jej nakład to 3500 egzemplarzy. Wszystkie ormiańskie gazety w Bułgarii są dwujęzyczne. Podstawowym regionem ich kolportażu jest – poza Sofią, Plovdivem i Burgas – 25 punktów za- siedlonych Ormianami po całej Bułgarii. Najnowszym pismem Ormian jest gazeta „Parekordzagain Tzain” – Głos A.G.B.U, Armenian General Benevolent Union (AGBU, www.agbu.org)50, zrze- szającej Ormian na całym świecie. Pismo ukazuje się w Plovdivie od 2004 roku (również w wersji elektronicznej), z finansową pomocą centrali Parekordzagani Tzain w Nowym Jorku. Jest to 10-stronicowa gazeta formatu A3, w większości pisana w języku bułgarskim. Jej wydanie internetowe jest bezpłatne (www.agbupl. org), bezpłatne jest także jej archiwum online (http://agbuvoice1. tripod.com). Międzynarodowym ormiańskim portalem internetowym jest http://www.parev. net/. W stosunku do roku 2000 liczba pism Ormian w Bułgarii zwiększyła się o 1 tytuł, a nakład pozostałych wzrósł średnio o 15%.

11.2.2. Prasa żydowska

Pierwsi Żydzi na terytoriach Bułgarii pojawili się około 140 roku przed Chrystusem. Tam przed prześladowaniami schronili się romanici (przed Rzy- mianami), sefaradzi (uciekli z Hiszpanii), aszkenazy (uciekli z Niemiec i Au- strii), w okresie późniejszym również żydzi rosyjscy. Pierwsze źródła pisane wspominające mniejszość żydowską na terenach obecnej Bułgarii pochodzą z IX wieku n.e.

50 Parekordzagain Tzain powinno się pisać raczej Parekorsk-zagan Tzain, orm. „głos towarzystwa miłosierdzia”. 446 Władza i media w Bułgarii

W czasie II wojny światowej Bułgaria nie wydała hitlerowskim Niemcom Żydów (poza tymi, którzy mieszkali na zajętych przez nich w czasie II wojny bułgarskiej terytoriach). Uratowała ich przed Holokaustem, podobnie jak wielu innych z Europy Zachodniej i Środkowej, którzy w czasie II wojny światowej tam znaleźli schronienie. Bogatą tradycję ma w Bułgarii druk żydowski. Tuż przed wyzwoleniem, jeszcze w Imperium Osmańskim, wychodziło wiele ży- dowskich gazet i biuletynów. Za pierwszą regularną gazetę bułgarskich Żydów uznaje się „Solun”, który, jako wielojęzyczna gazeta Wysokiej Porty, ukazywała się przed wyzwoleniem kraju (1869–1874), o czym pisano wyżej. Pisma bułgarskiej mniejszości żydowskiej wydawano w języku bułgarskim, w iwrit (dialekcie judeo-germańskim) i ladino (dialekcie judeo-hiszpańskim), jak: „Evreyski glas” („Еврейски глас”), „Svetilnik” („Светилник”), „Atar- Nabel” (Атар-Набел) – pismo humorystyczno-satyryczne. Do 1944 roku najpopularniejszymi tytułami były: „Anoar” („Аноар”), „Evreyska misăl” („Еврейска Мисъл”), „Evreyski Pregled” („Еврейски преглед”), „Makabi” („Макаби”)51, „Probuda” („Пробуда”). Od 1 stycznia 1933 roku ukazywał się też dwutygodnik „Evreyski vesti” („Еврейски вести”), organ stowarzyszenia Shalom (Шалом), zawieszony na lata wojny, wznowiony w 1944 roku i od tego czasu wychodzący bez przerwy. „Evreyski vesti” to dwutygodnik informacyjny o charakterze kulturalno- -oświatowym. Jego redakcja znajduje się w Sofii. Redaktorem naczelnym jest Mihaylina Pavlova (Михайлина Павлова). Gazeta jest wydawana po bułgarsku. Po przemianach politycznych, od 1993 roku wychodzi również regularnie gazeta „Barberan” („Барберан”), wydawana po bułgarsku przez organizację Ashomer Azair (Ашомер Азаир). W stosunku do 2000 roku, stan oraz nakład gazet mniejszości żydowskich w 2007 roku się nie zmieniły.

11.2.3. Prasa rosyjska

Rosyjska grupa etniczna jest 3. pod względem liczebności w Bułgarii, po Turkach i Romach. Według danych spisu powszechnego z 2001 roku, za Rosjan w Bułgarii uważa się 15 595 osób. Prawie cała mniejszość rosyjska wyznaje religię prawosławną i deklaruje język bułgarski jako rodzimy. Pierwszy ruch migracyjny Rosjan do Bułgarii zaczął się po wojnie krymskiej (1877–1878), jednak większy ich napływ miał miejsce po 1917 roku, i był rezultatem wojny domowej w Rosji i rewolucji październikowej52.

51 Makabi – czyli młot, przebudzenie – przydomek Judy Machabeusza, założyciela dynastii Hasmoneuszy, niekwestionowanowanego przywódcy powstania w walce przeciw panowaniu Seleucydów. Machabeusze wznowili wielbienie w świątyni przed nadejściem Mesjasza (patrz: Jan 1:41–42; 2:13–17). 52 Wówczas do Bułgarii przybyło około 40–50 tysięcy Rosjan. Wśród nich grupa około 100 ge- nerałów białogwardzistów. Ci z Rosjan, którzy uczestniczyli w wojnie krymskiej (1853–1856), na Rozdział 11. Media mniejszości, mniejszości w mediach w Bułgarii 447

W okresie między dwiema światowymi wojnami w Bułgarii ukazywało się 85 rosyjskich gazet emigracyjnych i biuletynów. Z jednej strony, opisywały one proste życie emigracyjne, wyrażały nastroje i problemy emigrantów, ale też, z drugiej, uczestniczyły w ostrej walce ideologicznej i politycznej wobec tego, co działo się w carskiej i sowieckiej Rosji. Ogólne nastawienie rosyjskiej prasy emigracyjnej w Bułgarii do II wojny światowej było antysowieckie. Nawet po ustanowieniu w czerwcu 1934 roku bułgarsko-sowieckich stosunków dyplomatycznych, bułgarskie władze nie wprowadzały kontroli ani cenzury tego, co pisali rosyjscy emigranci w Bułgarii53. Pierwszą czysto emigracyjną gazetą Rosjan w Bułgarii stała się warneńska „Russkaja gazieta” („Русская газета”, 1920), której redaktorem był Iwan Niłow (Иван Нилов). Gazeta ta do II wojny światowej odegrała w Bułgarii niezwykle ważną rolę. Grupa rosyjskich gazet w Bułgarii była związana z Białą Gwardią w okresie od roku 1921 do jej rozpuszczenia w 1922 roku. Miały one, przede wszystkim, charakter stronicowych bądź kilkustronicowych biuletynów, w któ- rych publikowano rozkazy generała, barona Nikołaja Wrangla (Николай Вра- нгель, 1880–1915), a także tezy, że armia to jedyne możliwe środowisko jedno- czenia rosyjskiej emigracji przeciwko bolszewikom54. Większość gazet była związana z organizacjami pracowniczymi rosyjskich emigrantów55. Warto zauważyć, że jedna z najpoważniejszych i współcześnie najbardziej znanych rosyjskich gazet emigracyjnych, porównywana pod względem poziomu do paryskiej, polskiej „Kultury”, miała swój początek właśnie w Bułgarii. To właśnie w Sofii w 1921 roku zaczął się ukazywać literacko-polityczny mie- sięcznik „Russkaja mysl’” („Русская мысль”), którego pierwszym redaktorem

podstawie dekretu bułgarskiego cara otrzymali dożywotnią emeryturę i ziemię do zasiedlenia w Bułgarii. Z całej ówczesnej emigracji około 18 tysięcy osób to wojskowi. Szerzej na ten temat: Кьосева (Кёсева ) Цветана, 2001, Руската емиграция и българската държава 20-те–50-те години на XX в., w: Бялата емиграция в България. София, s. 51–70. 53 Pod wpływem protestów ambasady ZSRR zdarzały się jednak areszty wydań, jak na przykład gazety „Za Rossiju” („За Россию”), która w styczniu 1935 roku otwarcie nakłaniała do zamordo- wania czołowych sowieckich polityków (Кьосева (Кёсева) Цветана, 2001, Руската емиграция и българската, op.cit., s. 62). 54 Takie biuletyny to: „Informacionnyj listok sztaba 1-go armejskogo korpusa” („Информаци- онный листок Штаба 1-го армейского корпуса”), który wychodził w Wielkim Tyrnowie (1922), czy „Korniłowiec” („Корниловец”) – gazeta następców generała Korniłowa (Владимир Алексeевич Корнилов, 1806–1854) w Starej Zagorze (1937). 55 „Golos” („Голос”, 1928–1933), „Golos truda” („Голос труда”, 1933–1937) itd. Listę rosyjskiej prasy emigracyjnej uzupełniały wydania organizacji emigracyjnych – gazeta „Russkij inwalid” („Русский инвалид”, 1933–1941) – organ Związku Rosyjskich Inwalidów w Bułgarii (Союз русских инвалидов в Болгарии), gazeta „Russkij sokol w Bolgarii” („Русский сокол в Бол- гарии”, 1938–1941) – Związku Rosyjskich Sokolników w Bułgarii (Союз русского сокольни- чества в Болгарии), biuletyn „Nowyj put'” („Новый путь”) – Związku Chłopów Rosyjskich (Союз русских христиан) (Кьосева (Кёсева ) Цветана, 2001, Руската емиграция и българска- та, op.cit., s. 56–62). 448 Władza i media w Bułgarii i pomysłodawcą był autorytarny rosyjski polityk, uczony i publicysta Piotr Stru- ve (Пётр Струве, 1870–1944)56. W 1944 roku, po wejściu sowieckich wojsk, w Bułgarii zarejestrowanych było 26 rosyjskich organizacji kulturalnych i kilkanaście gazet. 6 września 1944 roku gabinet Rady Ministrów rozwiązał wszystkie organizacje faszystowskie, do których zaliczono również organizacje rosyjskich emigrantów białogwardzi- stów. 9 września 1944 roku komuniści dokonali przewrotu państwowego i wielu białogwardzistów oraz ich potomków zdecydowało się na ucieczkę z Bułgarii. Kwartalnik „Biełaja wołna” („Белая волна”), wydawany przez Związek Rosyj- skich Białogwardzistów i ich Potomków w Bułgarii (Съюз на руските белогвардейци и техните потомци в България) oraz Towarzystwo Rosjan w Bułgarii (Дружеството на руските граждани в България) przypomina o tych wydarzeniach. Kwartalnik, wydawany przez 77-letniego emeryta, nieprzerwanie ukazuje się w Sofii od 1993 roku. Jego nakład wynosi 500–250 egzemplarzy, zawiera 10–20 stron formatu A3. Pod względem edycyjnym przypomina samizdat. Kwartalnik „Biełaja wołna” jest wydawany głównie po rosyjsku i adresowany do rosyjskich białogwardzistów oraz ich potomków na świecie. Kolportowany jest bezpłatnie, na 4 kontynentach. Utrzymuje się z reklam i dotacji, a także posiada własne biuro redakcyjne. Wiodącymi tematami są: historia, kultura, społeczeństwo. Ze względu na wiek redaktorów jego przyszłość aktualnie stoi pod znakiem zapytania. Strony internetowej gazeta nie posiada. Wejście Bułgarii w krąg wpływów sowieckich po II wojnie światowej zmie- niło strukturę rosyjskiej mniejszości narodowej. Pod koniec października 1944 roku w Bułgarii powstała Związkowa Komisja Kontrolna, kierowana przez sowieckie komando wojskowe, która w całości przejęła sprawy związane z rosyj- ską emigracją. Białą emigrację traktowano jak wrogów klasowych57. Na czas komunistycznego jarzma (1944–1991) znikła też białogwardyjska rosyjska prasa emigracyjna w Bułgarii. W okresie systemu komunistycznego Bułgarię zalała oficjalna prasa sowiecka importowana z ZSRR. Rosjan w Bułgarii przybywało głównie na bazie mi- gracji sercowej, wojskowej oraz ideologicznej delegatury. Dzisiejsza mniejszość rosyjska to głównie potomkowie bułgarsko-rosyjskich małżeństw i dzieci wojskowych, mieszkający w rozproszeniu w Bułgarii. W 1956 roku z inicjatywy

56 Pismo nawiązywało do rosyjskiego biuletynu wychodzącego pod tym samym tytułem w Bułgarii w 1880 roku. Za swój cel gazeta stawiała szerzenie idei „wskrzeszenia Rosji i wypro- wadzenia jej z komunistycznej mgły”. „Russkaja mysl” w Sofii ukazywała się tylko rok, potem jej redakcja przeniosła się do Pragi, następnie do Berlina, aż w końcu do Paryża, gdzie nieprzerwanie pismo jest wydawane do dziś. 57 Członkowie mniejszości rosyjskiej, którzy zostali w Bułgarii, znaleźli się bezpośrednio pod wpływem sowieckiego rządu i zostali poddani jego represjom. Osoby, które odmówiły współpracy, oskarżano o szpiegostwo, faszyzm, zdradę i skazywano na śmierć. Do końca 1946 roku liczba białogwardzistów zmalała do około 400 osób (Карахасан-Чънар Ибрахим, 2005, Етническите малųинства, op.cit., s. 177–178. Rozdział 11. Media mniejszości, mniejszości w mediach w Bułgarii 449 sowieckiej ambasady powołano Komitet Obywateli ZSRR w Bułgarii (Комитет на съветските граждани в България), którego członkami zostali działacze ideologiczni58. Po 1989 roku główną gazetą radzieckiej emigracji stała się sowiecka mutacja gazety „Russkoje Słowo” („Русское слово”) oraz nawiązująca tytułem do gazety z 1920 roku warneńska „Russkaja Gazieta”, która zaczęła się ukazywać w 2003 roku. „Russkaja Gazieta” wychodziła po rosyjsku najpierw 2 razy miesięcznie, ale od początku 2004 roku stała się regularnym tygodnikiem. Pierwszych 18 nume- rów kolportowano bezpłatnie w Sofii, Warnie, Burgas, Shumen, Ruse, Sliven, Dobrich i Jambol, z wykorzystaniem instytucji ściśle powiązanych w rosyjskimi placówkami dyplomatycznymi i bułgarskim MSW. Według tak zwanych Rosyjskich Klubów w Bułgarii (Руски клубове в България) zadaniem gazety jest aktywizacja środowiska rosyjskiego w Buł- garii, by „z Bułgarami rozmawiać z pozycji równej, a przede wszystkim nieza- leżnej”59. Gazeta od początku jest nastawiona antybułgarsko, wielkomocar- stwowo i szowinistycznie60. Strona internetowa tygodnika „Russkaja Gazieta” nie jest aktywna. Zdecydowanie interesujący, apolityczny i niezwykle profesjonalny jest rosyjski portal internetowy o Bułgarii – Findbg (http://bulgaria.findbg.ru), zarejestrowany z domeną rosyjską i obsługiwany przez sofijską firmę Garantia (Гарантия ЕООД) od 2006 roku. W bazie strony znajduje się 10 653 stron tek- stów dotyczących Bułgarii i Rosjan w Bułgarii61. Warto dodać, że w dzisiejszej Bułgarii nadal istnieją księgarnie rosyjskie, a główne gazety rosyjskie, poza tym, że są dostępne w rosyjskich księgarniach, są sprzedawane również w większości kiosków z prasą krajową i zagraniczną. Rosyjska mniejszość w Bułgarii do 2006 roku wzbogaciła się o jeden profesjonalny portal informacyjny i jeden tygodnik.

58 W tym samym roku nazwę komitetu zmieniono na Towarzystwo Obywateli Radzieckich w Ludowej Republice Bułgarii (Дружество на съветските граждани в Народна Република България), które zachowało swój statut do demokratycznych zmian w latach 90. XX wieku. 59 „Русская газета”, 27 grudnia 2003 r. 60 Od numeru 3. z 2004 roku ukazują się w niej pseudonaukowe artykuły o wielkomocarstwo- wości Rosji, jak tekst O plemieniu Wielkoruskim (За великоруското племе), autorstwa D. Belia- eva (Д. Беляев), czy wywiad z Leonidem Chodkiewiczem (Леонид Ходкевич), o którego po- dwójnej roli w Bułgarii wielokrotnie pisały bułgarskie media. Bez wątpienia gazeta jest związana z rosyjskimi służbami specjalnymi i byłymi pracownikami sowieckiego KGB, a materiały w niej umieszczane można określić jako antybułgarskie i podszyte ksenofobią o podłożu nacjonalistycz- nym. Zdaniem gazety, „wojna w Czeczenii jest konieczna, bowiem w innym wypadku Ingusi czy Baszkirzy chcieliby się oddzielić od Rosji (...) a Białoruś zawsze była rosyjską gubernią, itd. (patrz: Беляев Д., 2004, За великоруското племе, „Русская газета” nr 3. 61 Data pobrania danych: 23 sierpnia 2006 roku. 450 Władza i media w Bułgarii

11.2.4. Prasa Romów

Cyganie, jak potocznie się ich nazywa, a jak sami się nazywają – Romowie pojawili się w Bułgarii pod koniec średniowiecza i prawdopodobnie przybyli z Półwyspu Indyjskiego. Do I połowy XX wieku nie uczestniczyli w życiu spo- łeczno-politycznym Bułgarii i prowadzili głównie koczowniczy tryb życia. Nie jest to spójna grupa etniczna62. Podstawowym problemem Romów w Bułgarii, podobnie zresztą jak na ca- łym świecie, jest to, że nie posiadają własnego alfabetu i przez to kontakt mię- dzy nimi za pośrednictwem słowa pisanego jest utrudniony. Brak alfabetu utrudnia również edukację bułgarskich Romów. W bułgarskich szkołach na terytoriach mniejszościowych naucza się języków mniejszości narodowych, ale nie romskiego, bowiem brak alfabetu powoduje również brak podręczników. Ostatnio do zapisu języka Romów przyjęto w Bułgarii fonetyczny alfabet języka angielskiego. Romowie – najbardziej obecnie powiększająca się grupa etniczna w Bułgarii, byli w czasie II wojny światowej niszczeni przez faszystowskie rządy równie zaciekle, jak Żydzi. Od 1936 roku, podobnie jak w Niemczech, Romowie w Bułgarii zostali pozbawieni obywatelstwa i zdegradowani do poziomu ludzi drugiej kategorii63. W pierwszych latach po wojnie rząd Frontu Narodowego na siłę poddał Ro- mów socjalizacji, według ideologicznej linii budowy socjalistycznego państwa. Otrzymali oni prawa tworzenia związków kulturalnych, wydawania gazet, a nawet swoistego rodzaju autonomię kulturalną. Jednak już od lat 50. XX- wieku polityka władz wobec Romów zmieniła się o 180 stopni. Podobnie jak Turków, Romów najpierw „pobułgarzano”, a opornych przepędzano z kraju. W okresie tym, gdy na siłę zmieniano Romom imiona i nazwiska oraz zakazano im używania języka romani w miejscach publicznych, do Turcji wyjechało prawie 5 tysięcy Romów64. Kolejnych 20 tysięcy Romów przesiedlono na naddu-

62 Badacze klasyfikują kilka podstawowych grup Romów w Bułgarii. Są to: Romowie bułgar- scy (български цигани, Dassikane Roma), tureccy Romowie (турски цигани, Horohane/Horahane Roma), Cyganie wołoscy (влашки цигани, Lahova Roma) i najmniejsze grupy Kardaraszów (Kaszniczarów) (кардарашите, Kardarash Roma) oraz Lowarów (ловари, Lovar Roma). W ramach tych grup istnieją podgrupy Romów, dzielone ze względu na czynności zawodowe. Najwięk- sze z nich wśród Dassikane Roma to: Burgudjii (бургуджи, gimletmakers), Koshnichari (кош- ничари, wytwórcy koszy, basket-makers Roma), Dzhambazi (джамбази, sprzedawcy koni, hors dealers), zaś wśród Horohane Roma będą to: Drandari czy Musikanti (muzycy), Koshnichari (wy- twórcy koszy), Zvanchari (wytwórcy dzwonków) (szerzej na ten temat: Marushiakova Elena, Popov Veselin, 1995, Ethnosocial Structure of the Roma, op.cit.). 63 Najpierw narzucono na nich areszt domowy, a od 1939 do 1940 roku – deportowano ich do obozów zagłady w Oświęcimiu, Brzezince, Dachau, Buchenwaldzie. Również w Bułgarii istniało kilka obozów utworzonych specjalnie dla Romów, choć brakuje literatury na ten temat. Obóz, o którym wiadomo z pewnością, znajdował się w Dupnitzy (Дупница) (szerzej na ten temat: Карахасан-Чънар Ибрахим, 2005, Етническите малцинства, op.cit., s. 151). 64 Ibidem. Rozdział 11. Media mniejszości, mniejszości w mediach w Bułgarii 451 najskie ziemie (podobnie zresztą, jak Romów rumuńskich w Rumunii) i na gra- nicę Turcji oraz Grecji, tworząc tak zwaną strefę buforową – pas bezpieczeń- stwa w razie kolejnej wojny. Program przesiedleń przyjęto oficjalnie jako dokument Rady Ministrów w 1958 roku65. Najgorszy okres dla bułgarskich Romów nastąpił jednak po 1989 roku – ogromne bezrobocie, bieda, przestępczość i marginalizacja życia najbardziej dotknęły właśnie środowisk romskich. Okazały się one najmniej wykształcone i najmniej odporne na systemowe zmiany. Kryzys ten trwa66. Według spisu powszechnego z 2001 roku w Bułgarii mieszka 370 908 Ro- mów. Według nieoficjalnych danych może ich być jednak nawet około 600–800 tysięcy. Życie kulturalne Romów koncentruje się w Sofii i Plovdivie, tam też mają siedziby ich główne media. Odsetek Romów potrafiących czytać i pisać jest w tym mieście największy. Pierwszą gazetę Romów „Romano esi” („Романо еси”), powstałą w Bułgarii w 1946 roku założył cygański intelektualista Shakir Pashov (Шакир Пашов). Jednak gdy na początku lat 50. romskie stowarzyszenia rozwiązano, gazeta przestała się ukazywać. Po 1957 roku, gdy w Bułgarii nastąpiła odwilż, po- wstało nowe pismo Romów „Neve Roma” („Неве Рома”), które pod patronatem Rady Narodowej wychodziło do 1988 roku pod zmienionym tytułem „Nov Păt” („Нов Път”). Aktualnie najważniejszymi ośrodkami prasowymi Romów w Bułgarii są: Plovdiv, Sofia i Vidin. W Sofii miesięcznik „Drom Dromendar” („Дром дромендар”) i biuletyn „O Roma” („О рома”) wydaje Dom Wydawniczy „Kuna” (Издателска къща „Куна”). Redaktorem naczelnym obu pism jest Vasil Chaprazov (Васил Чапразов). Wydawnictwo posiada bardzo estetyczną stronę internetową67, na której nieodpłatnie udostępnia archiwalne wydania gazet. Jest ich zaledwie kilka. „Drom Dromader” jest niezależnym miesięcznikiem, wydawanym w języku bułgarskim, choć zamieszcza też teksty w języku romani. Ukazuje się od wrze- śnia 1995 roku i koncentruje szczególną uwagę na procesach dezintegracji i ksenofobii.

65 W latach 70. XX wieku stworzono romskie szkoły zawodowe, gdzie przysposabiano Romów zawodowo. W latach 80. XX wieku te przywileje jednak im odebrano, a około 180 tysięcy Romów w okresie tak zwanego odrodzenia narodowego w Bułgarii (1984–1985) uległo prześladowaniom. Podobnie jak Turkom, odebrano im z użyciem wojska i milicji dowody osobiste. Opornych bito bądź wysyłano do obozów i GUŁagu na wyspę przy Belene na Dunaju. 66 Pokolenie dzieci romskich z lat 80. i 90. nie ma żadnego wykształcenia, nie potrafią pisać i czytać, nie zostało przysposobione do żadnego zawodu. Analfabetyzm pokolenia transformacji powoduje, że grupy te są skazane w demokratycznej Bułgarii na margines społeczny, bez szans na pracę, bez kwalifikacji, bez domu (szerzej na ten temat: Томова Илона, 1995, Циганите в преходния период, София). 67 www.ric-bg.info/bg 452 Władza i media w Bułgarii

W Sofii wychodzą również: od 1999 roku miesięcznik „Andral” („Андрал”), którego redaktorem naczelnym jest Savcho Savchev (Савчо Савчев), oraz nie- zależny miesięcznik „Zhitan” („Житан”, „Gitanes”). Oba są publikowane w języku bułgarskim. „Zhitan” wychodzi nieregularnie od 1998 roku. Redakto- rem naczelnym pisma jest literat Georgi Parushev (Георги Парушев). W okresie badanym pismo miało poważne kłopoty finansowe i nie ukazywało się na rynku. W języku romani wychodziło od 1996 roku pismo „Romano obektivo” („Романо обективо”), które w 1998 zmieniło tytuł i właściciela. Obecnie jest to „Obektiv”, a jego wydawcą jest Bułgarski Komitet Helsiński. Pismo wydaje też swój rocznik w języku romani, ze streszczeniem w języku bułgarskim. W Vidin działa jedyna w Bułgarii licencjonowana romska telewizja kablowa TV Roma (Кабелна Телевизия „РОМА ТВ”, telewizja romska), której właści- cielem jest Petăr Stefanov (Петър Стефанов)68. W Silistrze działa romskie Radio Melodiya (Радио Мелодия), którego sloganem reklamowym stało się hasło „pióro silniejsze od szabli” („Перото е по- силно от сабята”). Dyrektorem radia jest Todorka Tzoneva (Тодорка Цонева). Część audycji jest emitowana w romani. W Sofii działa natomiast Romska Agencja Informacyjna De Facto (Ромска информационна агенция „Де факто”), która wydaje romski tygodnik informacyjny „Romski informatzyonen sedmichnik” (Ромски информационен седми- чник). Dyrektorem agencji jest Toma Nikolaev (Тома Николаев). Agencja posiada bezpłatną stronę internetową (www.defacto.hit.bg). Praktycznie wszystkie romskie media ukazują się dzięki finansowemu wsparciu Rady Ministrów poprzez europejskie programy pomocowe dla organizacji mniejszościowych i programy wspierania rozwoju kultury mniejszości etnicznych (Министерски съвет за подпомагане на малцинствените органи- зации и за развитие на културата на етническите малцинства). Dotacje otrzymują również od różnego rodzaju fundacji oraz Centrum Dialogu Między- etnicznego i Tolerancji AMALIPE (Център за междуетнически диалог и толерантност АМАЛИПЕ). Romowie posiadają również swoje, dostępne online, Centrum Informacyjne. Informacje są w nim publikowane w języku bułgarskim. Centrum utworzono w 2002 roku, a jego celem jest popularyzowanie kultury Romów, równoprawna integracja Romów ze społeczeństwem bułgarskim, zmiany w systemie kształce- nia Romów skierowane na zatrzymywanie romskich dzieci w szkołach i włącza- nie problematyki cygańskiej do programów nauczania. Biorąc pod uwagę liczebność mniejszości romskiej w Bułgarii i liczbę tytu- łów prasowych oraz ich nakład – Romowie są najmniej reprezentatywną grupą etniczną w mediach w Bułgarii. Nakład ich gazet jest niewysoki, a wydania

68 Na międzynarodowym festiwalu telewizyjnym w Albenie w czerwcu 2003 roku telewizja Roma zdobyła pierwszą nagrodę w kategorii „Programy telewizyjne mniejszości etnicznych”. Telewizja rozpowszechnia program również w Macedonii oraz w regionach naddunajskich Rumu- nii. Licencję otrzymała w roku 2001. Rozdział 11. Media mniejszości, mniejszości w mediach w Bułgarii 453 trudno dostępne, choć istnieją w Internecie. Problem polega jednak na tym, że 90% bułgarskich Romów nie posiada ani komputera, ani telefonu, ani tym bardziej dostępu do Internetu.

11.2.5. Prasa bułgarskich Turków

Turcy osiedlili się w Bułgarii już w VII–IX wieku w okolicach Rodopów i Tracji. Największa fala zasiedleń była jednak związana z tureckim/osmańskim opanowaniem Bułgarii, kiedy to kraj dostał się do niewoli tureckiej na prawie 5 wieków (1396–1878). Po 1878 roku Turcy w Bułgarii znaleźli się nagle w pozycji mniejszości narodowej, która utraciła swoją dawną ojczyznę na tych ziemiach. Po wyzwoleniu Bułgarii na jej terytorium pozostało około 450–500 tysięcy Turków, którzy utracili dotychczasowy status narodowy i przekształcili się w grupę mniejszościową. Ich prawa w Bułgarii były omawiane podczas porozumień bułgarsko-tureckich w Berlinie (1878), Konstantynopolu (Istambule, 1909, 1913, 1914), Ankarze (1925). W wyniku tych porozumień mniejszość turecka w Bułgarii otrzymała znaczną autonomię, którą jednak, w miarę upływu czasu, drastycznie ograniczano. W latach 20. XX wieku mniejszość turecka skupiała się wokół gazety „Çiftçi bilgişi” (Чифтчи билгиси), której redaktorem naczelnym był Mehmed Şeyhun (?–?). Jednakże rewolucja w Turcji (29 października 1923) i likwidacja kalifatu (3 marca 1924) zmniejszyły rolę rolniczej dyktatury tureckiej również w Bułga- rii, a reformy Mustafy Kemala Atatürka w latach 1923–1938 jednoczyły naród, również tę jego część, która pozostawała poza granicami ojczyzny. Pod koniec lat 20. XX wieku Turcja prowadziła aktywną politykę wobec kra- jów z turecką mniejszością narodową, w tym również wobec Bułgarii. W miarę narastania tendencji nacjonalistycznych (lata 20. XX wieku) i faszystowskich (lata 30. XX wieku) w Bułgarii, autonomia mniejszości tureckiej ulegała stopniowym ograniczeniom, a po II wojnie światowej całkowicie ją zniesiono. Już w roku 1926 organizacje zrzeszające Turków objęto zakazem działalności, zamknięto również gazety tureckie. W 1935 roku zalecano, aby „Turcy ginęli w nieświadomości, aby ich poziom kultury był jak najniższy. W materialno-ekonomicznym planie – zalecano zrobić wszystko, aby nigdy nie stanęli na nogi”69. Druga połowa lat 40. to kolejny zwrot w polityce państwa wobec mniejszości tureckiej w Bułgarii. Związany z ZSRR kraj usiłował stworzyć jednorodne socjalistyczne państwo, w którym – w imię idei – niszczono wszystko, co było inne niż bułgarskie i komunistyczne. Dotyczyło to nie tylko Turków, lecz także Ormian, Romów, bułgarskich katolików, Żydów, niekomunistycznych Bułgarów. W latach 1950–1951 ponad 155 tysięcy Turków uciekło do Turcji i była to jedna z największych fal emigracyjnych z Bułgarii. Wcześniej, w latach 1929– –1930, uciekło do Turcji 23,5 tysiąca ludzi, w latach 1936–1939 – 60,5 tysiąca, a w okresie następnym, 1970–1973 – 35 tysięcy i w latach 1977–1978 – 63 tysią-

69 Карахасан-Чънар Ибрахим, 2005, Етническите малцинства, op.cit., s. 208–211. 454 Władza i media w Bułgarii ce. Szczyt emigracji przypadł jednak na rok 1989 (maj–lipiec), kiedy z Bułgarii przegnano około 350 tysięcy Turków, a w latach 1990–1992 – około 125 tysię- cy70. Od lat 60. XX wieku stopniowo zamykano tureckie szkoły, teatry i gazety, aż w końcu zabroniono pod karą grzywny używania języka tureckiego w miejscach publicznych. Tak zwany proces odrodzeniowy w latach 1984–1985 wprowadził dodatkowo zmianę imion i nazwisk z tureckich na bułgarskie71. Warto zaznaczyć, że język bułgarskich Turków znacznie się różni od literackiego języka tureckiego. Jego formy leksykalne są ograniczone, a normy gramatyczne zdeformowane. Po 1989 roku rozpoczęto odbudowywanie w Bułgarii etnosu tureckiego, zniszczonego przez totalitarne władze. W szkołach publicznych na terenach zdominowanych przez mniejszość turecką wprowadzono fakultatywną naukę języka tureckiego. Powstała Wyższa Szkoła Islamu w Sofii i muzułmańskie gimnazja w Shumen, Russe, Momchilgradzie. Zaczęto wydawać turecko- języczną prasę. Ponownie otwarto tureckie teatry w Kărdzhali i Razgradzie. Warto zaznaczyć, że bułgarska grupa Turków nie jest jednorodna72. Media mniejszości tureckiej to, przede wszystkim, gazety dla dzieci. Bułgar- scy Turcy, poza organem prasowym tureckiego Ruchu na Rzecz Praw i Wolno-

70 Ibidem, s. 208–212. 71 Proces rozpoczął się pod koniec grudnia 1984 roku, tuż przed chrześcijańskim Bożym Naro- dzeniem. Najpierw w regionie Kărdzhali i Haskovo, a z biegiem czasu w pozostałych regionach Bułgarii, z pomocą wojska, policji, niejednokrotnie z użyciem broni palnej, zabrano dotychczasowe dokumenty tożsamości blisko 840 tysiącom bułgarskich Turków. Były ofiary śmiertelne. Opornych zamykano w więzieniach z przyczyn politycznych. W tym okresie w Bułgarii zniszczono muzuł- mańskie cmentarze, zakazano tradycyjnych muzułmańskich strojów i muzyki z tureckim bądź cygańskim brzmieniem. O ile wśród Pomaków i Romów proces zmiany nazwisk przebiegał dość sprawnie, o tyle wśród Turków budził gwałtowne protesty. W chwili upadku komunizmu, już latem 1989 roku bułgarscy Turcy wszczęli masowe protesty, żądając powrotu do starych nazwisk i imion. Doszło do rozlewu krwi. 29 maja 1989 roku bułgarski lider komunistyczny Todor Zhivkov zaape- lował w BTV do Turcji, aby zabrała „swoich rodaków”. W wyniku represji służb specjalnych Bułgarię opuściło wówczas ponad 600 tysięcy muzułmanów, Turków i Romów. Niektórzy z nich starali się wrócić do kraju po 1991 roku, po upadku ZSRR i zmianie systemu politycznego Bułgarii z demokracji ludowej na demokrację parlamentarną (szerzej na ten temat: Nowosad Andrzej, 2005, Prawo do domu. Kilka aspektów z bułgarskiej literatury mniejszościowej, w: Mieczysław Dąbrow- ski (red.), Literatury słowiańskie po roku 1989, nowe zjawiska, tendencje, perspektywy, Elipsa, Warszawa, t. 3, s. 116–121). 72 Około 40–50 tysięcy muzułmanów wyznaje nieortodoksyjny islam. Są to: alianie, co do- słownie znaczy „wyznawcy Alego”, zięcia proroka Mohameda. Poza alianami grupą dominującą są kazyłbasze (czerwonogłowi) – nazwa nadawana w XV–XVI wieku tym tureckim plemionom, które wyznawały islam szyicki (typowy dla terytoriów Azerbejdżanu, północno-zachodniego Iranu). W przeciwieństwie do szyitów nosili oni czapki z 12 czerwonymi wstążkami mającymi jakoby symbolizować rany na głowie Alego. Dużą grupę kazyłbaszy zesłano na terytoria Bułgarii jeszcze za panowania sułtana Selima I (XVI wiek), po wojnach imperium tureckiego z szyickim Iranem, skąd kazyłbasze pochodzą. W Bułgarii zasiedlili oni tereny południowe i Dobrudżę, głównie mię- dzy miastami Ruse a Silistrą, alianie – Bułgarię, Macedonię, Grecję, oraz, najliczniej, Turcję (około 20 milionów). Rozdział 11. Media mniejszości, mniejszości w mediach w Bułgarii 455

ści, nie posiadają własnej gazety informacyjnej, a wiadomości czerpią z bardzo ograniczonej czasowo emisji skrótu wiadomości po turecku w BTV (Българска национална телевизия, Новини на турски език), i to nie codziennie, kilku audycji po turecku w BR (Радио България, предавания на турски език) oraz z bułgarskiej wkładki do tureckiej gazety „Zaman” dostępnej w Internecie (http://www.zaman.bg/), gdzie wiadomości w skrócie ukazują się też, poza tureckim, po bułgarsku i angielsku. W języku bułgarskim gazeta dodaje mie- sięczną wkładkę „Zaman Bulgaria”. Poza gazetą „Zaman” w Bułgarii ukazują się też mutacje gazet tureckich: „Sabah” („Сабах”) – tygodnik nawiązujący tytułem do jednego z największych dzienników tureckich, wydawany od 2002 roku przez fundację Utro (Утро), oraz „Bg-Türk Haber Ajansi – Bulgaristan’dan haberler”, bułgarsko-tureckie wiadomości agencyjne, zawierające informacje bułgarsko-tureckie, dostępne online wiadomości z Bułgarii w języku tureckim (www.bg-turk.com). Pismem wydawanym przez bułgarskich Turków i przeznaczonym dla buł- garskich Turków jest w zasadzie kwartalnik „Deliorman”73 („Делиорман”), który ukazuje się po turecku od 2002 roku. Pismo jest wydawane przez Tureckie Centrum Kulturalne „Deliorman” (Турски културен център, „Делиорман”) i Stowarzyszenie Literackie Twórców Tureckich z Regionu Deliorman (Литературно сдружение на творците – турци от региона) w Razgradzie. Redaktorem naczelnym jest Fikri Ismailov (Фикри Исмаилов). Celem pisma jest jednoczenie przedstawicieli inteligencji tureckiej w południowo-wschodniej Bułgarii, którzy zajmują się twórczością literacką, oraz promocja młodych twór- ców tureckich. Poza kwartalnikiem „Deliorman” Tureckie Centrum Kulturalne Deliorman wydaje też nieregularnie pismo „Hoşgörü”. Pismem o linii literacko-kulturalnej jest „Kaynak” („Kайнак”) – miesięcznik Tureckiego Instytutu Kultury w Bułgarii (Турския културен център в България). Wychodzi od 1999 roku w Sofii i jest finansowany przez tureckie Ministerstwo Kultury. Redaktorem naczelnym jest Sabri Alagyoz (Сабри Алагьоз). Pismo zajmuje się propagowaniem kultury tureckiej w Bułgarii i jest kolportowane bezpłatnie. Z gazet regionalnych jedynie „Ardinski glas” („Ардински глас”) wychodzi po bułgarsku i turecku. Pismo jest wydawane przez administrację powiatu Ardi- no (Общинска администрация и Общински съвет – Ардино) w Ardinie i zajmuje się sprawami życia kulturalnego, politycznego i gospodarczego regionu Ardino, położonego między Smolian a Kărdzhali. Do typowej prasy Turków bułgarskich zalicza się również „Gönül” („Гьонюл”), który wychodzi od 1995 roku po turecku. Jest to pismo o charakterze edukacyjno-oświatowym, wydawane przez Bałkańską Fundację Edukacji i Kultury (Балканската фондация за образование и култура). Po-

73 Делиорман (Deliorman) – to turecka nazwa regionu w północno-wschodniej Bułgarii, Ludo- gorie – Лудогорие. 456 Władza i media w Bułgarii siada wspólną stronę internetową z dziecięcym pismem „Balon” (http://www. balongonul.hit.bg), redagowanym w Turcji. Najstarsze pismo dla tureckich dzieci to „Filiz” („Филиз”), którego redaktorem naczelnym jest Muharem Tahsin (Мухарем Тахсин). Pismo ukazywało się 2 razy w miesiącu w Sofii w latach 1992–1996 i ponownie raz w miesiącu od 1999 roku. Jest to biuletyn przeznaczony dla dzieci od 6. do 12. roku życia, wydawany przez fundację Filiz-97 (Филиз-97). W okresie wakacyjnym – nie ukazuje się. Nakład wynosi 5000 egzemplarzy, format to A4. Czasopismo jest drukowane w kolorze. Obecnie pismo wychodzi w języku tureckim i jest sprzedawane w całym kraju. Cena wynosi 0,2 lewa. Bardzo popularnym periodykiem dla dzieci jest „Balon” („Балон”) – bułgarska mutacja tureckiego pisma „Balon ve Gonul dergisi”. „Balon” ukazuje się w Bułgarii po turecku od 1994 roku. Jest to miesięcznik przeznaczony dla dzieci i młodzieży w wieku od 10 do 17 lat. Jest dostępny online (http://www. balongonul.hit.bg). Kolejna gazeta dla dzieci i młodzieży to „Doğu Rodoplar’da Camiler” („Родопско равновесие”). Jest to miesięcznik krajoznawczy dla dzieci i młodzieży wydawany przez Wschodniorodopską Radę Krajoznawczą (Източно- -родопски съвет по краезнание). Ukazuje się od lutego 1999 roku w Kărdzhali w języku bułgarskim i tureckim. Redaktorami są: profesor Marin Kovachev i Mincho Gumarov (Марин Ковачев, Минчо Гумаров). Na tym lista tytułów prasy tureckiej w Bułgarii w zasadzie się kończy. Biorąc pod uwagę liczebność mniejszości tureckiej w Bułgarii oraz charakte- rystykę gazet, jak też ich nakład i linię programową, można stwierdzić, że turecka prasa w Bułgarii dopiero zaczyna raczkować, ale za to, jak żadna inna, spotyka się z rosnącym sprzeciwem Bułgarów. Pism i audycji nastawionych przeciwko bułgarskim Turkom w Bułgarii można naliczyć zdecydowanie więcej niż programów przeznaczonych dla Turków. Najbardziej agresywna i nastawiona antyturecko jest prywatna telewizja SKAT74, pismo „Ataka”, dziennik „Stan- dart”, tabloid „Ekspres”, a nade wszystko media związane z ugrupowaniem Bułgaria Ponad Wszystko (България над всичко), którego hasłem przewodnim jest „Powstrzymać turecką propagandę”. Protestuje się w nich zarówno przeciwko emisji w BTV wiadomości po turecku, jak też przeciwko istnieniu w Bułgarii jakiejkolwiek tureckiej prasy. Porównując infrastrukturę medialną buł- garskich Turków i bułgarskich Romów, można stwierdzić, że korzystniej w tym porównaniu wypadają Romowie.

74 Tylko w 2006 roku Rada Mediów Elektronicznych nałożyła 8 razy sankcje finansowe na SKAT za audycje o podłożu rasistowskim (Медийно СКАТаване. Санкциите на СЕМ нямат ефект върху предаването „Атакa”, 2005, „Капитал” nr 34; По стръмния СКАТ на национализма, 2005, „Капитал” nr 26). W 2007 roku zagrożono Telewizji SKAT odebraniem licencji. Rozdział 11. Media mniejszości, mniejszości w mediach w Bułgarii 457

11.2.6. Prasa Ukraińców, Macedończyków, Wołochów, Arumunów

Prasa Ukraińców w Bułgarii jest prawie niezauważalna. Ukraińcy posiadają zarejestrowaną jedną gazetę „Bolgaro-ukrainski viesti” („Българо-украински вести”), ale nie ukazuje się ona regularnie, choć, podobnie jak „Makedonski Glas” („Македонски глас”), powinna się ukazywać raz na kwartał. Pismem Arumunów jest miesięcznik „Armăne” („Армъни”) oraz „Timpul Armanlu”, poświęcone arumuńskiemu językowi i kulturze, oba wydawane są nieregularnie, a ich redaktorem naczelnym i wydawcą jest Nikolay Kyurkchiev (Николай Кюркчиев). Podobnie nieregularnie wychodzi kwartalnik bułgarskich Wołochów „Timpul” („Тимпул”), wydawany od 1993 roku w Vidyniu po buł- garsku i rumuńsku przez Stowarzyszenie Wołochów w Bułgarii (Асоциацията на власите в България). Najnowszymi grupami mniejszościowymi w Bułgarii, przybyłymi w latach 2002–2007, są: Francuzi, Holendrzy, Japończycy, Amerykanie, Belgowie i Brytyjczycy75. Z grupy tej tylko Brytyjczycy posiadają własny tygodnik – „The Frontier Times”. Ukazuje się on w Velilkim Tărnowie od grudnia 2006 roku w nakładzie 3500 egzemplarzy i ma 12 stron. Redaktorami i wydawcami gazety są Aleksander MacDonald i Henri Rolands.

11.2.7. Mniejszości bez mediów

Pomacy, Karakaczanie, Tatarzy, Wietnamczycy, podobnie jak Polacy, nie posiadają własnych mediów w Bułgarii. Nie są to jednak liczne grupy mniejszo- ściowe. Przy okazji warto zaznaczyć, że Polonia bułgarska należy do jednego z najsłabiej zbadanych skupisk tego rodzaju na świecie, choć początków wzajemnych kontaktów polsko-bułgarskich należy szukać jeszcze w czasach śred- niowiecza. Na stałe mieszka aktualnie w Bułgarii około tysiąca Polaków, przy czym najwięcej w sofijskim okręgu konsularnym.

11.3. Stanowiska mediów mniejszości wobec Bułgarii i Bułgarów

Najbardziej przyjaźnie do władz bułgarskich i Bułgarów są nastawione tradycyjnie media mniejszości żydowskiej i ormiańskiej. Co 6. publikacja w nich umieszczona zawiera opis i przykłady pozytywnego stosunku do władz. Najbar- dziej negatywny stosunek prezentują media mniejszości macedońskiej – ponad 50% tekstów, przy czym pozytywnego stosunku w macedońskich mediach wobec Bułgarii w ogóle nie zanotowano. Media tureckie negatywny stosunek do

75 W Bułgarii, według różnych danych, w ostatnich latach osiedliło się na stałe około 20 tysięcy Brytyjczyków, z czego ponad 4 tysiące w regionie Veliko Tărnovo. 458 Władza i media w Bułgarii władz bułgarskich wyrażają w jednej trzeciej publikacji, a wśród mediów romskich taki stosunek przejawia prawie jedna piąta publikacji. Według badań socjologicznych w zakresie stosunku społeczności mniejszo- ściowej do instytucji władzy w Bułgarii, opublikowanych przez Iliya Naumova w artykule Etnosite i vlastta wynika, że największym zaufaniem Bułgarzy obda- rzają instytucję prezydenta (72%), organa porządku publicznego (45%) oraz Radę Ministrów (40%). Najbardziej negatywnie oceniają pracę parlamentu (53%), organów władzy samorządowej (46%) i Rady Ministrów (45%), co oznacza, że naród bułgarski jest bardzo mocno podzielony w ocenie Rady Mini- strów (prawie pół na pół)76. Bułgarscy Turcy największym zaufaniem obdarzają prezydenta (67%) oraz organa władzy samorządowej i począdku publicznego, odpowiednio 44 i 42%. Najmniejszym natomiast działania parlamentu (47%), Rady Ministrów (42%) i organów władzy samorządowej (42%), co oznacza, że w stosunku do władzy samorządowej tureckie sympatie rozdzielają się prawie pół na pół, podczas gdy autorytetem, podobnie jak wśród Bułgarów, cieszy się prezydent, któremu ufa 67% społeczności tureckiej w Bułgarii77. Bułgarscy Romowie największym zaufaniem obdarzają, podobnie jak Bułga- rzy i Turcy, instytucję prezydenta (54%), a najmniejszym parlament (59%). W społeczności romskiej najgorzej też jest oceniana praca organów samorządu terytorialnego, wobec których negatywny stosunek wyraża 62% ankietowa- nych78. Największe zaufanie do instytucji władzy na poziomie centralnym i regionalnym wykazują Bułgarzy (69%) i Turcy (53%), zaś Romowie – najmniejsze (37%). W stosunku do instytucji regionalnych władzy największe zaufanie wy- kazują Turcy (65%), następnie Bułgarzy (58%) i najmniejsze Romowie (35%)79. Warto zaznaczyć, że grupą najbardziej nieufną w stosunku do innych naro- dowości i grup etnicznych są Bułgarzy (odpowiednio 95%), którzy też najmniej ufają liderom własnej grupy etnicznej (25%). Największe zaufanie do liderów politycznych własnej grupy etnicznej wyrażają Romowie (74%)80. W kwestii gwarancji praw podstawowych żadna z grup etnicznych i narodowych nie wyraża zaufania wobec instytucji władzy w Bułgarii. Najbardziej nie- ufni są Romowie (74%), a spośród Turków i Bułgarów w kwestii ochrony praw podstawowych instytucjom władzy w Bułgarii nie ufa prawie co druga osoba (odpowiednio 49% Bułgarów i 43% Turków), również co druga wykazuje ograniczone zaufanie (odpowiednio, 40% Bułgarów i 42% Turków, podczas gdy tylko 19% Romów)81. Romowie wyrażają natomiast największe zadowolenie z reprezentacji własnej etniczności w strukturach władzy państwowej (12%),

76 Naumov Iliya, Etnosite i vlastta, www.omda.bg 77 Ibidem. 78 Ibidem. 79 Ibidem. 80 Ibidem. 81 Ibidem. Rozdział 11. Media mniejszości, mniejszości w mediach w Bułgarii 459 podczas gdy zadowolenie takie wykazuje tylko 2% respondentów bułgarskich, a 65% zdecydowanie nie jest z takiej reprezentacji zadowolona82. W wypadku Romów brak zadowolenia z reprezentacji własnej grupy etnicznej w strukturach władzy państwowej wyraża prawie co drugi ankietowany (47%). Najbardziej negatywnie o bułgarskim narodzie wyrażają się media mniejszo- ści macedońskiej. Wydania tureckie i romskie zawierają znikomy procent takich materiałów, media ormiańskie, wołoskie, arumuńskie, żydowskie i ukraińskie praktycznie nie piszą źle o Bułgarach. W macedońskich mediach materiału o pozytywnym stosunku do Bułgarów jako narodu praktycznie nie ma83.

11.4. Media bułgarskie wobec kwestii mniejszości

Według Agencji Market Test (Маркет тест) w okresie 2001–2005 w bułgar- skich mediach nastąpiła znaczna, w porównaniu do lat 90., ale wciąż nie dość zadowalająca, zmiana w medialnym opisie mniejszości etnicznych i narodowych. Agencja zwraca uwagę, że około 60% materiałów, w których pojawia się słowo „Rom”, „Cygan”, dotyczy opisu przestępczości i problemów socjalnych, poprzez co potwierdzają one tylko stereotypy o tej mniejszości etnicznej84. Aby odpowiedzieć, w jaki sposób bułgarskie media korzystają obecnie z terminu „mniejszość”, „mniejszości”, przeanalizowano najbardziej opinio- twórcze w 2006 roku dzienniki: „Duma” (D), „Trud” (T) i „Dnevnik” (Dn), który po bankructwie gazety „Demokratzya” zapełnił niszę medialną po tym dzienniku i od razu stał się jedną z najbardziej wpływowych gazet bułgarskich o linii liberalno-demokratycznej. Okres badania objął też pierwsze 2 tygodnie po przyjęciu Bułgarii do UE (od 2 do 14 stycznia 2007 roku), a wnioski wysnuto, odwołując się też do wyników badań przeprowadzonych w 2005 roku przez Market Test i opublikowanych na łamach gazety „Dnevnik”85. W świetle badań można stwierdzić, że dla gazety „Trud” problem „mniej- szość narodowa” w Bułgarii wciąż nie istnieje. Istnieją tylko różnice na podłożu językowym i religijnym, a to, dla gazety, nie jest wyznacznikiem różnic etnicznych czy narodowych. „Duma”, która w 1997 roku używała terminu „mniejszość” do określania bułgarskiej emigracji zarobkowej w Europie i Turcji, a w 1999 roku siała an- tymniejszościową panikę na podłożu ksenofobii, aktualnie całkowicie zmieniła optykę. W 2006 roku ukazało się w „Dumie” 6 artykułów, w których używa się określenia „mniejszość”. Co prawda wciąż zdarzały się stwierdzenia, że w Buł-

82 Ibidem. 83 Етническа пресa в България, 2000, op.cit., s. 21–22. 84 Dn, 25 maja 2005. 85 Дайнов Евгений, 2005, Малцинствата в България, политиката на държавата и медийният пейзаж, „Дневник”, 28 kwietnia 2005. 460 Władza i media w Bułgarii garii nie ma mniejszości narodowych, są tylko społeczności etniczne86, ale gazeta coraz częściej zastanawia się nad losem grup etnicznych w kraju i podło- żem bułgarskiego nacjonalizmu, który zdaniem redakcji może być przeszkodą w integracji Bułgarii z UE87. Redakcja uważa, że europeizacja wspomaga zachowanie odrębności kulturowej małych grup etnicznych i mniejszości narodowych, co niezwykle wzbogaca kulturowo każdy kraj88. Dziennik „Dnevnik”, który po 2001 roku zapełnił niszę na rynku medialnym po upadku gazety „Demokratzya” (marzec 2002), stosunkowo dużo uwagi po- święca kwestiom etnicznym w Bułgarii. Ujawnia wszelkie przejawy rasizmu i nietolerancji w policji i administracji państwa, krytykuje orzecznictwo sądów – wykazując w ich wyrokach postawy rasizmu89, atakuje bułgarskie media, które podsycają do nienawiści etnicznej i rasowej90, a także publikuje światowe i krajowe badania opinii publicznej na temat nietolerancji i rasizmu. Zdaniem redakcji, bułgarska tolerancja wobec „obcego” etnicznie to mit, który można włożyć między bajki. Z cytowanych przez gazetę badań Gallupa wynika, że 27% ankietowanych Bułgarów nie chce mieszkać w jednym kraju z Cyganami, a 18% z Turkami. „Dnevnik” piętnuje dyskryminację na rynku pracy, która staje się powodem tego, że mniejszości etniczne są spychane na dno społecznej hierarchii, zaznacza, że przy podobnych grupach ankietowych poniżej minimum socjalnego żyje 20% Bułgarów, 45% – Turków, a Romów aż 79%, i jest to również przejaw marginalizacji mniejszości w społeczeństwie bułgarskim (1 grudnia 2006). W wydaniu z 25 maja 2005 roku „Dnevnik” w cyklu obszernych tekstów przedstawiał kalejdoskop bułgarskiego etnosu, domagając się zrównania praw dla wszystkich grup etnicznych i narodowych w tym kraju – Pomaków, Romów, Karakaczan i tak dalej. Za ostoję nietolerancji gazeta uznaje nawet system partyjny w Bułgarii, gdzie, jej zdaniem, króluje nacjonalizm. „Jak młodzież może uczyć się tolerancji, skoro na 22 zarejestrowane do wyborów partie aż 9 zawiera w swojej nazwie «Bułgaria»”, «bułgarski» czy «narodowy»”91. Zdaniem redakcji, nowe pokolenie Bułgarów staje się ofiarą nowego rodzaju nacjonalizmu, bardziej skrajnego i bardziej niebezpiecznego niż ten, który kró- lował w czasach komunizmu (25 maja 2005). Gazeta bije na alarm w związku z programami telewizyjnymi partii Narodo- we Zjednoczenie „Ataka” (Национално обединение „Атака”) w telewizji SKAT, prowadzonymi przez Volena Siderova. Zdaniem gazety, wolność słowa w Bułgarii powinna mieć swoje granice, a nawoływanie do waśni narodowo- ściowych powinno być ścigane przez prokuraturę.

86 D nr 61, 2006. 87 D nr 71, 2006. 88 D nr 148, 2006. 89 Dn, 9 marca 2006. 90 Dn, 22 lutego 2006. 91 Dn, 25 maja 2005. Rozdział 11. Media mniejszości, mniejszości w mediach w Bułgarii 461

Gazeta bardzo mocno skrytykowała władze bułgarskie za pasywną postawę wobec bójek o podłożu etnicznym między młodocianymi Romami i Bułgarami na przełomie sierpnia i września 2007 roku w 2 dzielnicach Sofii. Redakcja zaleca zapewnienie stałego udziału przedstawicieli mniejszości w życiu parlamentarnym, w gabinecie Rady Ministrów, we wszystkich ministerstwach i służbach państwowych, a nade wszystko studzenie „temperatury” mediów bułgarskich wobec kwestii etnicznych i narodowościowych. Temperatura ta nie jest już tak wysoka, jak w 1999 czy 2000 roku, ale też nie jest przyjemnie ciepła. Najwięcej publikacji poświęcał mniejszościom ksenofobiczny „Monitor” – 1,62% w 2002 i 1,2% w 2005 roku, następnie już nie ksenofobiczny „Novi- nar” – 1,2% w 2005 roku, potem – po 1% oraz najbardziej wpływowe tabloidy WAZ: „24 Chasa”, „Trud” oraz „Duma”. Z treści publikacji w 2006 roku wynika jednak, że znikła medialna panika, charakterystyczna jeszcze dla mediów z okresu 1999 roku, związana separatyzmem rzekomym separatyzmem Turków; znikł też strach przed islamem i wojną o podłożu etnicznym. W kwestii Romów niektóre media starają się widzieć nie tylko ich biedę i brak edukacji, ale też wskazywać przyczyny takiego stanu rzeczy i nawoływać do przeprowadzenia koniecznych zmian w polityce edukacyjnej kraju. Jednak słowa „bezrobotny”, „leniwy”, „złodziej”, „bandyta”, „esbek” są stałymi epitetami, jakimi w 71% materiałów w prasie bułgarskiej obdarza się Romów i Tur- ków. Cechą charakterystyczną jest, że w 4,4% materiałów słowo „Cygan” czy „Turek” pojawia się tylko w tytule, przy czym sam materiał w żaden sposób nie odnosi się do tej grupy etnicznej czy narodowej92.

92 Дайнов Евгений, 2005, Малцинствата в България, op.cit.

ZAKOŃCZENIE

W procesie rozwoju systemu medialnego Bułgarii generalne mechanizmy zabezpieczające prasę przed jej upolitycznieniem wprowadzono dopiero w 1998 roku. Do tego czasu w politycznych wojnach wykorzystywano słabość mediów i brak profesjonalizmu dziennikarzy, których, podobnie jak literatów, wchłaniała władza polityczna. Do dziś nie wprowadzono w Bułgarii żadnych rozwiązań dotyczących przestrzegania uniwersalnych kryteriów prawdy czy dziennikarskiego obiektywizmu. W Bułgarii wyraźna stała się polaryzacja mediów na politycznie zaangażo- wane i indyferentne wobec świata polityki, co, tym samym, przybliża system medialny Bułgarii do wzorców śródziemnomorskich systemów medialnych Włoch, Portugalii czy Hiszpanii, opisanych przez Daniela C. Hallina i Paola Manciniego jako model spolaryzowanego pluralizmu1. Model ten charakteryzuje się tym, że związki pomiędzy mediami a światem politycznym są bardzo silne, a media są uwikłane w konflikty polityczne, które wyznaczają historię regionu, ale też narzucają jako środek wyrazu tradycyjnie treści ideologiczne i agitacji politycznych. Słaby rozwój komercyjnych rynków medialnych spowodował, że w Bułgarii media w całej historii nowożytnego państwa były uzależnione od władz politycznych, co miało niekorzystny wpływ na ich rozwój jako instytucji autonomicznych2. Do dziś bułgarskie media nie zajęły pozycji autarkicznej i przez większość swojej historii wykazywały cechy, które Daniel C. Hallin i Paolo Mancini za- kreślili dla modelu spolaryzowanego pluralizmu, i rozwijały się w jako instytucje świata politycznego i literackiego, począwszy od „złotych czasów”, poprzez okres funkcjonowania systemu faszystowskiego i komunistycznego. Bułgarskie media można określić jako „literacką i ideologiczną sferę publiczną”, charakte- ryzującą się tym, że dla dziennikarzy ważniejsze jest wyrażanie poprzez druk idei (literackich i politycznych) niż wykorzystanie mediów jako instytucji rynkowych w celu osiągania ekonomicznego zysku czy też instytucji nadzoru wła- dzy politycznej działających w interesie opinii publicznej. Stopień integracji elit politycznych z właścicielami i personelem mediów jest w Bułgarii wysoki od samego początku nowożytnej historii kraju. Sprzyjało mu dziennikarskie zaangażowanie polityków i polityczne zaangażowanie w okresie kształtowania systemu politycznego i medialnego Księstwa Bułgarii, następnie formy stypendiów i subsydiów rządowych dla literatów-dziennikarzy w czasach

1 Hallin Daniel C., Mancini Paolo, 2004, Comparing Media Systems. Three Models of Media and Politics, wydanie w języku polskim, op.cit., s. 90–95. 2 Ibidem, s. 89–90. 464 Władza i media w Bułgarii księcia Ferdynanda I Gotha, czy w końcu przywileje wynikające z członkostwa w instytucjach medialnych w okresie funkcjonowania systemu faszystowskiego i komunistycznego, gdy media udzielały poparcia władzy politycznej w sferze publicznej. Brak w Bułgarii od początku lat 30. XX wieku do 1991 roku szerokiej pano- ramy partii i linii programowych mediów nie pozwalał na wyrabianie głosu opinii publicznej, której też od samego początku istnienia nowożytnej państwo- wości Bułgarii odmówiono dostępu do różnych idei i informacji z niezależnych źródeł. Uwarunkowania geograficzne, narodowe, gospodarcze i polityczne dopro- wadziły do ukształtowania się w Bułgarii specyficznej kultury medialnej, która nie jest podobna do żadnego innego systemu medialnego w Europie. W żadnym europejskim kraju rządy autorytarne nie utrzymywały się tak długo i nie przy- bierały tak ostrych form walki z mediami, jak w Bułgarii. Dzisiejszy system polityczny i medialny Bułgarii ulega transformacji i, biorąc pod uwagę czynniki historyczne, można powiedzieć, że w sferze, jaką dla mediów zarezerwowano w społeczeństwach demokratycznych, jest dopiero na początku drogi i spotyka się z wieloma problemami. W okresie instalowania demokracji w Bułgarii media marginalizowano gospodarczo, a zjawiskiem powszechnym stała się instrumentalizacja środków masowego przekazu, niski stopień profesjonalizmu dziennikarskiego, koneksje mediów z partiami politycznymi i władzą państwową. Doktryna ta dziś się wypaliła, ale dziennikarstwo, nigdy wcześniej nie oddzielone od aktywności politycznej, aktualnie znajduje się w fazie publicznego buntu. W stosunku do świata polityki przyjmuje pozycję indyferentną, natomiast w stosunku do czytelników stosuje wulgarne i obraźliwe formy komunikowania. Dotychczasową nośność słowa media przekształcają w wulgarnie obrazy przeła- dowane agresją, przemocą, nagością i seksem. W bułgarskiej prasie drukowanej słowo wyparł obraz, a w mediach elektronicznych przekaz informacyjny zastąpiono ukierunkowanymi na mało wyma- gającego widza muzyką pop-folk i telewizyjnym show o ludycznym charakterze. Pod względem niesionych treści system medialny Bułgarii nie wpisuje się w żaden z 3 opisanych przez Daniela C. Hallina i Paola Manciniego systemów medialnych demokratycznego świata. W ujęciu modelowym przedstawionym przez Hallina i Manciniego system mediów bułgarskich najłatwiej umieścić w pobliżu systemu śródziemnomor- skiego przy takich krajach, jak Grecja, Hiszpania i Portugalia, ale należy wziąć pod uwagę, że ostatnie reżimy autorytarne w tych krajach obalono w 1974 roku, podczas gdy w Bułgarii 20 lat później, i tam ten reżim miał zdecydowanie inny charakter. Proces profesjonalizacji mediów raczej nie zostanie w Bułgarii wprowadzo- ny, choćby ze względu na uwarunkowania historyczne, a to znaczy, że media są skazane na bylejakość. W Bułgarii, podobnie jak w Polsce, dostęp do dziennikarstwa jest otwarty, co oznacza, że w mediach mogą pracować osoby różnych Zakończenie 465 profesji, a nawet bez wyższego czy średniego wykształcenia; ale na przykład w takich krajach, jak Włochy, USA, Niemcy czy Francja, gardło dostępu do dziennikarstwa nie jest już tak szeroko otwarte3. Media w Bułgarii, podobnie jak w Polsce, formalnie cieszą się szeroką autonomią, ale czy rzeczywiście taką posiadają? Można stwierdzić, że nie, a podstawową przyczyną tego stanu rzeczy jest brak źródeł finansowania mediów. Bolączką mediów bułgarskich jest mały rynek reklamy, co powoduje, że w walce o reklamowe budżety wygrywają naj- większe instytucje medialne. Warto dodać, że rynek reklamy jest nie tylko słaby, ale również bardzo zmonopolizowany przez 2 duże sofijskie agencje reklamowe, które, co jest w środowisku medialnym w Sofii tajemnicą poliszynela, wy- muszają na mediach elektronicznych i prasowych finansowe haracze za udział w reklamowym rynku i stosują reket wobec reklamodawców. Nie ma tymczasem w Bułgarii prawa, które by mogło przeciwdziałać tego typu praktykom. Mali wydawcy nie mogą liczyć na zyski z reklamy. Mogliby, gdyby rynek me- diów i reklamy nie był tak mocno scentralizowany. W odróżnieniu od systemów prezentowanych przez Hallina i Manciniego dla modelu śródziemnomorskiego, w Bułgarii media regionalne posiadają bardzo słabą reprezentatywność na rynku prasy. W krajach śródziemnomorskich nigdy nie rozwinęła się prasa masowa4, zaś w Bułgarii była ona siłą nośną systemu medialnego przez 50 lat komunistycznego reżimu totalitarnego. W okresie funkcjonowania systemu komunistycznego w 1 województwie w Bułgarii mogła się ukazywać tylko 1 gazeta regionalna. Stan ten niewiele się zmienił do dziś, a w odróżnieniu od systemu polskiego, gazety o zasięgu krajowym nie tworzą regionalnych mutacji. W krajach południowoeuropejskich masowość mediów nie wykształciła się ze względu na niesprzyjające warunki ekonomiczne i polityczne, a w Bułgarii, choć warunków ekonomicznych sprzyjających masowości mediów na podłożu ekonomicznym również nie było, masowość ta powstała pod wpływem polityki propagandy politycznej stosowanej przez Bułgarską Partię Komunistyczną, która w latach 1946–1989 była jedynym wydawcą prasy w Bułgarii. Można stwierdzić, że ze względów politycznych nie wykształciła się w Bułgarii regio- nalność mediów, co zdecydowanie różni system medialny tego kraju od systemu Grecji czy Hiszpanii. O ile w państwach śródziemnomorskich istnieje małe prawdopodobieństwo, by wykształciła się prasa masowa5, o tyle w Bułgarii dążenia do centralizacji i umasowienia mediów są wyraźne. Tendencja centralna bułgarskich mediów elektronicznych to aktualnie tworzenie sieci radiowych i telewizyjnych, które w zamierzeniu miałyby obejmo- wać większość terytorium kraju, działając na licencjach regionalnych. Prowadzi to, z jednej strony, do unifikacji programowej, a z drugiej, do uniezależniania się

3 Michalczyk Stanisław, 2005, Komunikowanie polityczne, op.cit., s. 210. 4 Hallin Daniel C., Mancini Paolo, 2004, Comparing Media Systems. Three Models of Media and Politics, wydanie w języku polskim, op.cit., s. 97. 5 Ibidem, s. 98. 466 Władza i media w Bułgarii nadawców od władz samorządowych, które wciąż jeszcze wywierają nacisk na treści nadawane przez nadawców lokalnych. Kierunek tych zmian wymusza na mediach polityka licencyjna Ministerstwa Telekomunikacji Bułgarii, które usi- łując uzależnić media lokalne od władz regionalnych, (poprzez politykę umiej- scawiania nadajników na budynkach władz administracyjnych regionu), de facto zmusza nadawców do podejmowania niekorzystnych dla nich wyborów ekonomicznych i jeszcze większego uzależnienia się od centralnych agencji reklamowych. Pod tym względem system medialny Bułgarii również odbiega od opisanych przez Daniela C. Hallina i Paola Manciniego systemów medialnych demokratycznego świata. Bułgarskie media drukowane i elektroniczne, podobnie jak w systemach po- łudniowoeuropejskich, są aktywne politycznie, ale, w odróżnieniu od Grecji czy Hiszpanii, nie dotyczy to polityki aktualnej, lecz sięgającej bliższych lub dalszych zdarzeń historycznych, które to komentują w zrozumiały tylko dla świata mediów sposób. Bułgarskie media nie niosą bieżącej informacji czytelnikowi, lecz żyją we własnym świecie, posługując się metajęzykiem, poruszają tematy dalekie od spraw ważnych z punktu widzenia interesu publicznego. Biorąc pod uwagę czynniki historyczne, można stwierdzić, że tego typu tradycja dziennikarstwa zaangażowanego o charakterze komentatorskim jest w Bułgarii nadal bardzo silna, a niski poziom profesjonalizmu dziennikarzy powoduje, że unikają oni tematów bieżących, bowiem nie są w stanie ogarnąć zmian w otaczającej ich rzeczywistości. Starsi dziennikarze odwołują się do pamięci zbiorowej w sprawdzonej przed laty stylistyce, formie i treści, młodsi komunikują młodzieżowym grypsem i ulicznym slangiem, a tematami przewod- nimi jednych i drugich są: przestępczość, seks, awersja do polityki. W starszym czytelniku media starają się wzbudzić nostalgię za minionym i straszą go dniem codziennym oraz perspektywą jeszcze gorszego jutra, a mło- dego czytelnika starają się przyciągnąć obrazem nagości, opisem przemocy i gwałtu. Język mediów charakteryzuje mocno zawężona struktura leksykalna i gramatyczna oraz proste, żeby nie powiedzieć „prostackie”, formy komunikowania. Pod tym względem należy zgodzić się z cytowanym powyżej Eliezerem Al- fandarim, że bułgarskie media zmierzają na manowce, że nie porzuciły stylu przekonująco-propagandowego, co powoduje, że są dalekie są od klasycznego rozumienia dziennikarstwa. Trzeba przyznać rację również Orlinowi Spasovowi, który twierdzi, że media bułgarskie przyjmują formę „re-prezentacji”, opartej na elementach pamięci historycznej, i w „re-prezentacyjnym” dyskursie przedsta- wiają świat oraz stosunki społeczne. Media w Bułgarii bardziej produkują rzeczywistość na bazie re-rzeczywistości, niż ją odwzorowują, i faktem jest, iż można je analizować tylko w odniesieniu do przedstawionych re-prezentacji innych, podobnych im mediów, a nie w stosunku do rzeczywistego, politycznego czy społecznego świata. Pod tym względem bułgarskie media nie mieszczą się w żadnym z proponowanych przez Daniela C. Hallina i Paola Manciniego modelu. Zakończenie 467

Niewątpliwie bułgarski system medialny będzie zmierzał w kierunku systemu greckiego bądź hiszpańskiego, których cechą charakterystyczną jest słaby profesjonalizm dziennikarski, polityczne i literackie korzenie pracowników mediów. Ważne dla systemu bułgarskiego mediów staje się rozwarstwienie językowe, charakterystyczne dla prasy greckiej, gdzie wersję katharevusa – do 1976 roku oficjalny język prasy elitarnej, literatury i polityki – dziś wypiera wersja demotiki – charakterystyczna dla języka ulicy i dziennikarstwa tabloidal- nego. W Bułgarii, podobnie jak w Grecji, podział językowy na odrzucany przez media język literacki i promowany język potoczny jest bardzo wyraźny. Język mediów bułgarskich cechują socjolekty, bardzo zawężone struktury leksykalne i gramatyczne oraz szerokie zapożyczenia ze słownictwa tureckiego i angielskiego, ujęte w formy mocno ściągnięte, typowe dla ulicznego żargonu i młodzieżowego slangu. To również odróżnia system mediów bułgarskich od innych systemów demokratycznego świata. Kolejną cechą, która odróżnia media bułgarskie od mediów w krajach śród- ziemnomorskich, jest to, iż, w odróżnieniu od prasy greckiej czy hiszpańskiej, mocno upolitycznionej, o wysokim stopniu paralelizmu politycznego6, w Bułga- rii media odrzuciły rolę pośrednika między władzą a czytelnikiem. Media buł- garskie jeszcze w latach 90. XX wieku zaangażowane politycznie, aktualnie bojkotują władzę polityczną oraz jej działania, choć ta stara się wymusić na nich polityczne zaangażowanie. Centralne media bułgarskie, w odróżnieniu od najbliższych im w tym modelu mediów greckich, przestały być narzędziami politycznymi, choć, podobnie jak greckie czy hiszpańskie, powstały w kontekście kulturowym ostrych po- działów ideologicznych, powiązań z aparatem państwowym i partiami politycznymi, które zapewniały im finansowe wsparcie7. Lawinowa skala bankructw gazet związanych z partiami politycznymi w Bułgarii w pierwszych latach XXI wieku wskazuje, że w systemie wykształca się inny model medialny, niż przy- jęty przez Hallina i Manciniego dla krajów Europy Południowej, które przeżyły dyktatury. Na rynku bułgarskim przetrwały bowiem media politycznie niezaan- gażowane i niosące tylko tabloidalną sensacyjność. Cechą bliską modelowi śródziemnomorskiemu prasy bułgarskiej do 2000 roku było to, że dziennikarze zwykle mocno stronniczy i zaangażowani politycznie często kandydowali w wyborach na stanowiska polityczne. Aktualnie rów- nież pod tym względem system medialny Bułgarii odbiega od modelu południo- woeuropejskiego, opisanego przez Hallina i Manciniego. Bułgarscy dziennikarze odrzucili i zanegowali świat polityki również w aspekcie osobistego udziału w nim. W wielu regionach Bułgarii zainteresowanie życiem politycznym jest marginalne, a władze lokalne uskarżają się, że do wyborów czy do pracy w administracji państwa nie chce się zgłosić żadna osoba z wyższym, a również

6 Ibidem. 7 Ibidem. 468 Władza i media w Bułgarii

średnim wykształceniem, podczas gdy poziom „wyższystów”, jak w Bułgarii nazywa się potocznie osoby z wyższym wykształceniem, jest wysoki w samych mediach, choć nie jest to wykształcenie dziennikarskie. Bułgarskie media tracą tożsamość polityczną, ale też nie można powiedzieć, że nabierają cech apoli- tycznych. Posiadają one cechy polityczne, jednak w stosunku do minionej rze- czywistości. Charakterystyczny dla mediów bułgarskich, podobnie jak dla rosyjskich, jest styl komentarzowy i polemiczny, ale nie, jak w Grecji, w stosunku do bieżących wydarzeń, lecz przedstawianych jako polityczne reminiscencje minionego. Ce- chuje je także nieświadome bądź specjalne wywoływanie wspomnień przeżyć i refleksji, odwołujących się do zbiorowej wyobraźni, przy braku jasnego okre- ślenia targetu, grupy docelowej. Dużo uwagi w tej książce poświęciłem procesom historycznym formułowania się systemu medialnego w Bułgarii i – podobnie jak Daniel C. Hallin i Paolo Mancini – uważam, że chcąc zrozumieć funkcjonowanie współczesnych syste- mów medialnych, trzeba się cofnąć do początków prasy i systemów politycznych w badanym kraju oraz prześledzić ich rozwój w perspektywie historycznej8. Podczas badań miałem okazję się przekonać, że zmiany w strukturze politycznej i ekonomicznej kraju mają szeroki wpływ na strukturę i system medialny, a powołane w czasie historycznym instytucje i rozwiązania normatywne dotyczą- ce sfery medialnej oddziałują na funkcjonowanie mediów w badanym kraju. System medialny Bułgarii należałoby, odwołując się do modelu Hallina i Manciniego, umieścić w pobliżu systemu krajów Europy Południowej, ale nie na linii zmierzającej do modelu demokratycznego korporacjonizmu, lecz na linii ukierunkowanej na polityczną neutralność charakterystyczną dla prasy tabloidalnej w modelu liberalnym. Bułgarska prasa zmierza w kierunku odrzucania ograniczeń wynikających z treści i formy przekazu narzucanych przez zasady obiektywizmu. Dominować w niej zaczynają pozycje skrajnie prawicowe i po- pulistyczne, kładzie się w nich nacisk na wartości nacjonalistyczne i antykomu- nistyczne oraz szerzy niechęć wobec polityki i polityków. Problemem poważnym bułgarskiego systemu medialnego jest to, że, w od- różnieniu od modelu liberalnego, media i społeczeństwo bułgarskie nie wypra- cowały jeszcze antidotum na zaszczepiane przez media w społeczeństwie popu- listyczne treści i czytelnik nie uodpornił się jeszcze na tabloidalną sensacyjność. Problemem jeszcze bardziej poważnym jest, że w Bułgarii nie ma gazety o charakterze informacyjnym. Jedyny dziennik, który pełni funkcje informacyjne, ale w bardzo wąskim zakresie podaje informacje istotne z punktu widzenia interesu publicznego, to „Dnevnik”, zajmujący pozycję marginalną na rynku prasy codziennej i przeznaczony dla intelektualnej elity kraju, co zbliża bułgarski system medialny do systemów państw Europy Południowej, takich jak Grecja czy Hisz- pania.

8 Ibidem, s. 306. Zakończenie 469

Bułgaria

Rysunek 3. Stosunek systemu medialnego Bułgarii do teoretycznego modelu systemów medialnych proponowanych przez Daniela C. Hallina i Paola Manciniego Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Hallin Daniel C., Mancini Paolo, 2004, Comparing Media Systems. Three Models of Media and Politics, wyd. polskie: Systemy medialne, op.cit., s. 71.

Przedstawiona powyżej analiza ma charakter szkicowy i eksperymentalny – mocno ograniczony. Brak uogólnień teoretycznych jest powodowany tym, że do tej pory nie przeprowadzano badań mediów w Bułgarii w ujęciu systemowym, a uogólnianie bardzo złożonych przypadków przy ograniczonym dostępie do źródeł zawsze bardziej będzie przypominało czytanie z rozrzuconych kości niż ocenę fundamentu trwałej budowli. W bułgarskiej literaturze naukowej dane dotyczące mediów w tym kraju, w wielu wypadkach, mają charakter opisowy, bez powoływania się na źródła i dominuje w nich mocny element subiektywizmu. W całej literaturze naukowej dotyczącej systemu medialnego w Bułgarii brakuje analizy porównawczej. Na rynku bułgarskim istnieje tylko 1 pozycja opisująca ten temat w ujęciu porów- nawczym. Jest to książka Rayny Nikolovej (2004), dotycząca publiczno- -prawnych aspektów programu telewizyjnego telewizji publicznej, w której autorka porównuje program bułgarskiej telewizji do programów innych europejskich telewizji publicznych w przyjętych dla nich ramach regulacji prawnych9. Pozycję cechuje rzetelna analiza z powołaniem się na źródła, ale niestety mało

9 Szerzej na ten temat: Николова Райна, 2004, Телевизионната программа, op.cit. 470 Władza i media w Bułgarii przydatna dla niniejszej pracy ze względu na mocno zawężony zakres badań (aspekt prawny programu telewizji publicznej). Niemniej jednak kilka kluczowych, pojawiających się w tej publikacji kwestii zostanie przywołanych. Problem regulacji programu telewizyjnego w Bułgarii Nikolova rozpatruje w aspekcie doktryny medialnej kraju. Bułgarska badaczka zwraca uwagę, że w bułgarskiej telewizji publicznej istnieje głęboki dysonans między funkcjami, które powinna pełnić telewizja publiczna w społeczeństwie obywatelskim i pań- stwie demokratycznym, a tymi, które rzeczywiście pełni ze względu na utartą wieloletnią tradycję programową. Zasady instytucjonalne i skostniała struktura działalności telewizyjnej okazują się mieć większą wagę w tworzeniu programu niż zasady programowe charakterystyczne dla telewizji publicznej w Europie. Zdaniem autorki, obniżona jakość programu bułgarskiej telewizji publicznej nasuwa bardzo poważne pytania dotyczące estetyczno-etycznych form oddzia- ływania telewizji publicznej na audytorium. Nikolova podkreśla, że program to moralny status telewizji publicznej10, a od siebie mogę dodać, że status ten, podobnie jak społeczna misja radia i telewizji publicznej, w Bułgarii jest dziś mocno zachwiany. Warto podkreślić, że w Bułgarii, od 1943 roku nie sformułowano szczegól- nego prawa regulującego media mniejszości narodowych czy etnicznych. Ist- nieje jednak wiele przyczyn blokujących rozwój kultury mniejszości narodowych, w tym mediów – jednego z najbardziej istotnych jej nośników. Zauważalny jest w Bułgarii brak zaufania społecznego mniejszości narodowych i etnicznych zarówno do mediów, jak i do władzy politycznej, która nie ma możliwości komunikowania ze społeczeństwem poprzez media. W kwestii gwarancji praw podstawowych żadna z grup etnicznych i narodowych (również Bułgarzy) nie wyraża zaufania wobec instytucji władzy politycznej w Bułgarii, ale należy też przyznać, że zaufaniem Bułgarzy nie darzą również rodzimych mediów.

10 Ibidem, s. 24. BIBLIOGRAFIA

Adamowski Janusz, 1998, Rosyjskie media i dziennikarstwo czasów przełomu (1985–1997), Elipsa, Warszawa. Adamowski Janusz W., 2002, Transformacja rosyjskich środków masowej informacji (lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte), w: Dobek-Ostrowska Bogusława (red.), Transforma- cja systemów medialnych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej po 1989 r., Wydaw- nictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. Adamowski Janusz W., 2006, Czwarty stan. Media masowe w pejzażu społecznym Wielkiej Brytanii, Oficyna Wydawnicza Aspra-JR, Warszawa. Adamowski Jerzy, Wolny-Zmorzyński Kazimierz (red.), 2007, Regionalne i lokalne środki przekazu. Kontekst międzynarodowy i krajowy, Oficyna Wydawnicza Aspra-JR, Warsza- wa. Akdağ Mustafa, 1970, Osmanli’tarihinde ayanlik düzeni devri 1730–1839, Ankara üniver- sitesi açik arşiv sistemi, www.acikarsiv.ankara.edu.tr, pdf. Andrew Christopher, Geordievski Oleg, 1990, The Inside Story of Its Foreign Operations from Lenin to Gorbachev, Harper Collins Publishers, New York, wydanie w języku polskim: 1997, KGB, tłum. Rafał Brzeski, Bellona, Warszawa. Andrić Ivo, 1945, Na Drini Ćuprija, wydanie w języku polskim: 1956, Most na Drinie, tłum. Halina Kalita, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź. Antoszewski Andrzej, 1996, System polityczny jako kategoria analizy politologicznej, w: Sobkowiak Leszek, Jabłoński Andrzej W. (red.), Kategorie analizy politologicznej. Studia z teorii polityki, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, t. 1, s. 59– –74. Antoszewski Andrzej, 2000, System polityczny, w: Antoszewski Andrzej, Herbut Ryszard (red.), Leksykon politologii, Atla 2, Wrocław, s. 583–585. Aristarchi Gregoire, 1873–1888, Legislation Ottomane ou Recueil des lois, reglements, ordonnances traites, capitulations et autres documents officiels de l’Empire Ottoman par Aristarchi Bey (Gregoire), publieé par Demetrius Nicolaides, Istambul. Atamian Stevan, 1959, The Armenian Community. The Historical Development of a Social and Ideological Conflict, Philosophical Library, New York. Babbie Earl, 2001, The Practice of Social Reasearch, wydanie w języku polskim: 2003, red. nauk. Agnieszka Kloskowska-Dudzińska, Badania społeczne w praktyce, wielu tłumaczy, PWN, Warszawa. Baran Stanley J., Davis Dennis K., 2006, Mass Communication Theory. Foundations, Fer- ment and Future, wydanie w języku polskim: 2007, Teorie komunikowania masowego, tłum. Agata Sadza, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Bărbalescu Mihal, Deletant Dennis, 1989, Istoria Romăniei, Editura enciclopedică, Bucureşti. Barta Janusz, Markiewicz Ryszard, Matlaka Andrzej (red.), 2005, Prawo mediów, Lexis- -Nexis, Warszawa. Bartoszcze Roman, Słupek Lucyna, 2001, Telewizja – dobro kultury czy element rynku?, Wyższa Szkoła Zarządzania, Rzeszów. 472 Władza i media w Bułgarii

Baudrillard Jean, 1998, Simulacra and Simulations. Selected Writings, Mark Poster (red.), Stanford University Press, Stanford, s. 166–184, wydanie w języku polskim: 2005, Sy- mulakry i symulacja, tłum. Sławomir Królak, Sic!, Warszawa. Behnan Şapolyo Enver, 1969, Türk Gazeteciliği Tarihi, Her Yönüyle Basın, Güven Matbaası, Ankara. Bell John D., 1977, Peasants in Power: Alexander Stamboliski and the Bulgarian Agrarian National Union, 1899–1923, Princeton University Press, Princeton. Bernard Lewis, 1977, Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuruluşunu Hazırlayan Düşünce Akımları, Atatürk Konferansları, Ankara. von Bertalanffy Ludwig, 1968, General System Theory. Foundations, Development, Applica- tions, Octavo, New York, wydanie w języku polskim: 1984, Ogólna teoria systemów. Podstawy, rozwój, zastosowania, tłum. Ewa Woydyłło-Woźniak, PWN, Warszawa. Bjelica Mihailo, Novinarstvo i publicistika, w: Projekat Rastko: Istorija srpske kulture, http://www.rastko.org.yu/isk/isk_20.html. Bladocha Bronisław, 2003, Wolność słowa w systemie medialnym Wielkiej Brytanii, Wydaw- nictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń. Bodnar Artur, Szczepański Waldemar Janusz, 1987, Decyzje polityczne w systemach społecz- nych, PAN, Warszawa. Braun Juliusz, 2005, Potęga czwartej władzy, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, War- szawa. Brzeziński M. Andrzej, 2002, Grecja, Trio, Warszawa. Danziger James N., 2003, Understanding the Political World: A Comparative Introduction to Political Science, wydanie piąte, Longman, New York. Debord Guy, 1967, La société du spectacle, Editions Gallimard-Jeunesse, Paris 1996, wydanie w języku polskim: 1998, Społeczeństwo spektaklu, tłum. Anna Ptaszkowska, Sło- wo/obraz/terytoria, Gdańsk. Debord Guy, 1992, Société de la spectacle. Commentaires sur La société du spectacle, Edi- tions Gallimard, Paris, wydanie w języku polskim: 2006, Społeczeństwo spektaklu oraz rozważania o społeczeństwie spektaklu, tłum. Mateusz Kwaterko, PIW, Warszawa. Deretić Jovan, 1987, Kratka istorija srpske književnosti, Beogradski Izdavačko-grafički zavod, Beograd. Deszczyński Przemysław, Gołata Krzysztof, 2003, Demokratyczne systemy polityczne, Wy- dawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań. Dimitrov Rumen, 1993, Bundnis oder Bewegung. Der Differenzieurungsproze der „Union der demokratischen Krafte”, w: Hopken Wolfgang (Hrsg.), Revolution auf Raten. Bulgariens Weg in die Demokratie, Oldenburg Verlag, München, s. 63–82. Dimitrov Rumen, 1993, Bewegungsende zum Demokratiebeginn? Institutionalisierungs- probleme des politischen Vermittlungssystems in Bulgarien, „Forschungsjournal Neue Soziale Bewegungen” nr 6, s. 41–50. Dobek-Ostrowska Bogusława (red.), 2002, Transformacja systemów medialnych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej po 1989 roku, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskie- go, Wrocław. Dobek-Ostrowska Bogusława (red.), 2004, Media masowe i aktorzy polityczni w świetle studiów nad komunikowaniem masowym, Astrum, Wrocław. Dobek-Ostrowska Bogusława (red.), 2006, Media masowe w demokratyzujących się systemach politycznych. W drodze do wolności słowa i mediów, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. Bibliografia 473

Dobek-Ostrowska Bogusława (red.), 2007, Media masowe na świecie. Modele systemów medialnych i ich dynamika rozwojowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. Dragićević Risto, 1956, Četinjske štamparije (1493–1918), „Istorijski zapisi”, nr 12, Beograd. Dubel Lech, 2007, Historia doktryn politycznych i prawnych do schyłku XX wieku, wydanie drugie, uzupełnione i poprawione, LexisNexis, Warszawa. Dziemidok-Olszewska Bożena, 2005, System polityczny Rumunii, w: Sokół Wojciech, Żmi- grodzki Marek, Systemy polityczne państw Europy Środkowej i Wschodniej, Wydawnic- two Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 434–457. Easton David, 1965, Systems Analysis of Political Life, Wiley, New York, s. 15, e-book: www.questia.com Ehrlih Stanisław, 1971, Wstęp do nauki o państwie i prawie, PWN, Warszawa. Felczak Wacław, 1997, Historia Węgier, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków– –Gdańsk. Findley Carter Vaughn, 1986, Economic Bases of Revolution and Repression in the Late Ottoman Empire, „Comparative Studies in Society and History” vol. 28, nr 1, styczeń 1986, s. 81–106. Fiske John, 1987, Television Culture, Studies in Communication Series, London, wydanie Microsoft e-books, 2006. Frankfort-Nachmias Chava, Nachmias David, 1996, Research Methods in the Social Science, wydanie w języku polskim: 2001, Metody badawcze w naukach społecznych, tłum. Elż- bieta Hornowska, Zysk i S-ka, Poznań. Gałkowski Jerzy W., 1998, Wolność słowa jako wartość, w: Wolność słowa w mediach audiowizualnych. Załącznik do Sprawozdania Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji z rocznego okresu działalności. Materiały z konferencji KRRIT. Wolność słowa w mediach audiowizualnych, Warszawa, marzec 1998, www.krrit.gov.pl/sprawozdania, pdf. Gluza Renata, 1999, Media w Polsce w XX wieku, Press, Warszawa. Goban-Klas Tomasz, 1968, Audytorium a publiczność. Analiza wzajemnych relacji, „Studia Socjologiczne” nr 2. Goban-Klas Tomasz, 1972, Problematyka publiczności na tle struktury społecznej, „Studia Socjologioczne” nr 2, s. 77–105. Goban-Klas Tomasz, 1974, Badanie zbiorowości mediów, „Zeszyty Prasoznawcze” nr 2, s. 5– –18. Goban-Klas Tomasz, 1975, Rola prasy w przeobrażeniach społeczno-gospodarczych PRL, „Zeszyty Prasoznawcze” nr 2, s. 5–20. Goban-Klas Tomasz, 1978, Komunikowanie masowe. Zarys problematyki socjologicznej, Ośrodek Badań Prasoznawczych, Kraków. Goban-Klas Tomasz, 1992, Mass Media w Polsce 1989–1992: rekonstrukcja sfery publicznej, nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego, Pracownia Socjologii Kultury i Komunikowania, Kraków. Goban-Klas Tomasz, 2005, Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Goban-Klas Tomasz, Sienkiewicz Piotr, 1999, Społeczeństwo informacyjne: szanse, zagroże- nia, wyzwania, Wydawnictwo Fundacji Postępu Telekomunikacji, Kraków. Goffman Erving, 1974, Frame Analysis: An Essay on the Organization of Experience, Harper & Row, New York–Evanston–San Francisco–London. 474 Władza i media w Bułgarii

Goldman Ralph M., 1972, Contemporary Perspectives on Politics, wydanie drugie, Van Nostrand Reinhold, New York. Golka Bartłomiej, 2001, System medialny Francji, Elipsa, Warszawa. Golka Bartłomiej, 2007, System medialny Stanów Zjednoczonych, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa. Grodziski Stanisław, 1997, Porównawcza historia ustrojów państwowych, Universitas, Kra- ków. Grzelewska Danuta, Habielski Rafał, Kozieł Andrzej, Osica Janusz, Piwońska-Pykało Lidia, 2001, Prasa, radio i telewizja w Polsce. Zarys dziejów, Elipsa, Warszawa. Habermas Jürgen, 1962, Strukturwandel der Öffentlichkeit. Untersuchung zu einer Kategorie der burgerlichen Gesellschaft, Neuwied/Rhein, ver. Suhrkamp, Frankfurt am Main 1990, wydanie w języku polskim: 2006, Strukturalne przeobrażenia sfery publicznej, tłum. Wanda Lipnik, Małgorzata Łukasiewicz, Biblioteka Współczesnych Filozofów, PWN, Warszawa. Habermas Jürgen, 1987, Theorie des kommunikativen Handelns, Suhrkamp, Frankfurt am Main, wydanie w języku polskim: 2002, Teoria działania komunikacyjnego. Przyczynek do krytyki rozumu funkcjonalnego, tłum. Andrzej Maciej Kaniowski, PWN, Warszawa, t. 1–2. Habermas Jürgen, 1992, Faktizität und Geltung. Beiträge zur Diskurstheorie des Rechts und des demokratischen Rechtsstaates, Frankfurt am Main, wydanie w języku polskim: 2005, Faktyczność i obowiązywanie. Teoria dyskursu wobec zagadnień prawa i demokratycznego państwa prawnego, tłum. Adam Romaniuk, Robert Marszałek, Wy- dawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. Hallin Daniel C., Mancini Paolo, 2004, Comparing Media Systems. Three Models of Media and Politics, Cambridge University Press, wydanie w języku polskim: 2007, Systemy medialne. Trzy modele mediów i polityki w ujęciu porównawczym, tłum. Marta Lorek, Wy- dawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Hegel Georg Wilhelm Friedrich, 1821, Grundlinien der Philosophie des Rechts, Berlin, wydanie w języku polskim: 1969, Zasady filozofii prawa, tłum. Adam Landman, PWN, Warszawa. Hegel Georg Wilhelm Friedrich, 1821, Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie, Berlin, wydanie w języku polskim: 1958, Wykłady z filozofii dziejów, tłum. Janusz Grabowski, Adam Landman, PAN, Komitet Filozoficzny, Warszawa, t. 1–2. Hegel Georg Wilhelm Friedrich, 1830, Enzyklopädie der philosophischen Wissenschaften, wydanie w języku polskim: 1990, Encyklopedia nauk filozoficznych, tłum. Światosław Florian Nowicki, PWN, Warszawa. Hertslet Edward, 1875–1891, The Map of Europe by Treaty. Showing the Various Political and Territorial Changes, Butterworths, London, t. 1–2. Hess Agnieszka, Sasińska-Klas Teresa (red.), 2004, Media a integracja europejska, Wydaw- nictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Hölschеr Lucian, 1979, Öffentlichkeit und Geheimnis. Eine begriffsgeschichtliche Untersuchung zur Entstehung der Öffentlichkeit in der frühen Neuzeit, Klett-Cotta, Stuttgart. Hrabal Bohumil, 1976, Příliš hlučná samota, wydanie w języku czeskim 1980, wcześniej książka dostępna w drugim obiegu, wydanie w języku polskim: 1980, 1993, Zbyt głośna samotność, tłum. polskie 1980 – Paweł Heartman (pseud.), książka dostępna w drugim obiegu, w 1993 – tłum. Piotr Godlewski, Wydawnictwo Literackie, Kraków. Bibliografia 475 von Huhn A., 1886, Der Kampf der Bulgaren um ihre Nationaleinheit: politisch- -militärische Geschichte der bulgarisch-rumelischen Ereignisse im Jahre 1885, Leipzig, wydanie w języku bułgarskim: А. Фон Хунъ, 1887, Борбата на Българитћ за съед- инението си. Политическо военна история на Българо-румелийскитћ събития в 1885 г., tłum. Др. Валтеръ, Скоро печатница на Ст. Ив. Роглевъ, Руссе. Jakóbiec Marian (red.), 1976, Historia literatury rosyjskiej, PWN, Warszawa, t. 1–2. Jasińska-Kania Aleksandra, Nijakowski Lech M., Szacki Jerzy, Ziółkowski Marek, 2006, Współczesne teorie socjologiczne, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, t. 1–2. Jaskiernia Alicja, 2006, Publiczne media elektroniczne w Europie, Aspra-JR, Warszawa. Jelavich Barbara, 1983, History of the Balkans. Eighteenth and Nineteenth Century. Twentieth Century, Cambridge University Press, wydanie w języku polskim: Historia Bałkanów, 2005, tłum. Jędrzej Polak, Krzysztof Salawa, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskie- go, Kraków, t. 1–2. Jędrzejczyk-Kuliniak Katarzyna, 2007, Prasa w Wielkiej Brytanii – rynek prasy informacyjnej, w: Dobek-Ostrowska Bogusława (red.), 2007, Media masowe na świecie, modele systemów medialnych i ich dynamika rozwojowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocław- skiego, Wrocław, s. 135–151. Juda Celina, 2003, Pod znakiem BRL-u. Kultura i literatura bułgarska w pułapce ideologii, Universitas, Kraków, wydanie w języku bułgarskim: Юда Целина, 2006, Под знака на НРБ. Бъргарска култура и литература в капана на идеология, превела от полски Силвия Борисова, Колибри, София. Kabacali Alpay, İlk Özel Gazete: Tercüman-ı www.bianet.org/2002/11/04/14291.html., pdf. Kalužniacki Emil, 1901, Werke des Patriarchen von Bulgarien Euthymius (1375–1393), nach den besten Handschriften, Wien; reprint London, 1971. Karp Janusz, Grzybowski Marian, 2002, System konstytucyjny Bułgarii, Wydawnictwo Sej- mowe, Warszawa. Kołodziejczyk Dariusz, 2000, Turcja, Trio, Warszawa. Komarnicki Henryk, 2004, Decyzje polityczne i proces decyzyjny, w: Szmulik Bogumił, Żmi- grodzki Marek (red.), 2004, Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 287–301. Konarska Katarzyna, 2007, System mediów elektronicznych w Wielkiej Brytanii, Wydawnic- two Adam Marszałek, Toruń. Kucharzewski Jan, 2000, Od białego caratu do czerwonego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, t. 5. Kyriakou Minos X., Kryzys Egejski, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa. Lewis Bernard, 1977, Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuruluşunu Hazırlayan Düşünce Akımları, Atatürk Konferansları, Ankara, s. 17. Lechański Dariusz, 2007, System prasowy Austrii, w: Dobek-Ostrowska Bogusława (red.), 2007, Media masowe na świecie, modele systemów medialnych i ich dynamika rozwojowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 201–217. Lechański Dariusz, 2007, Transformacja rynku telewizyjnego Austrii po 2001 r., w: Dobek- Ostrowska Bogusława (red.), Media masowe na świecie, modele systemów medialnych i ich dynamika rozwojowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 219–236. Lewis Bernard, 1977, Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuruluşunu Hazırlayan Düşünce Akımları, Atatürk Konferansları, Ankara. Luhmann Niklas, 1990, Gesellschaftliche Komplexität und öffentliche Meinung, „Soziologische Aufklärung” nr 5, Wiesbaden–Opladen 1990, s. 170–182. 476 Władza i media w Bułgarii

Luhmann, Niklas, 1996, Die Realität der Massenmedien, Westdeutsche Verlag, Opladen. Łapiński Zdzisław, Tomasik Wojciech, 2004, Słownik realizmu socjalistycznego, Universitas, Kraków. Maciejewski Tadeusz, 2007, Historia powszechna ustroju i prawa, wydanie trzecie, C.H.Beck, Warszawa. Mancini Paolo, 1991, The Public Sphere and the Use of News in a „Coalition” System of Government, w: Peter Dahlgren, Colin Sparks (eds), Communication and Citizenship: Journalism and the Public Sphere in the New Media Age, Routledge, London, s. 139–150. Mantran Robert, 1989, Histoire de l’Empire ottoman, wydanie w języku bułgarskim: 1999, Мантран Роберт, 1999, История на османската империя, tłum. Галина Меламед, В- еселин Цаков, Рива, София. Mańka Katarzyna, 2007, System prasowy w Czechach, w: Dobek-Ostrowska Bogusława (red.), Media masowe na świecie, modele systemów medialnych i ich dynamika rozwojowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 315–336. Marody Mirosława, Giza-Poleszczuk Anna, 2004, Przemiany więzi społecznych. Zarys teorii zmiany społecznej, Scholar, Warszawa. Marushiakova Elena, Popov Vesselin, 1995, Ethnosocial Structure of the Roma of Bulgaria, „Patrin”, www.geocities.com/~Patrin/bulg-structre.htm, pdf. Medaković Dejan, 1958, Grafika srpskih štampanih knjiga XV–XVIII veka, Srpska akademija nauka, Beograd. Merklejn Iwona, 2007, System medialny Japonii, w: Dobek-Ostrowska Bogusława (red.), Media masowe na świecie, modele systemów medialnych i ich dynamika rozwojowa, Wy- dawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 99–132. Michalczyk Stanisław, 2005, Komunikowanie polityczne. Teoretyczne aspekty procesu, Wy- dawnictwo „Śląsk”, Katowice. Mrozowski Maciej, 2001, Media masowe, władza, rozrywka i biznes, Oficyna Wydawnicza Aspra-JR, Warszawa. Neidhardt Friedhelm, 1992, Öffentlichkeit und soziale Bewegungen. Einige theoretische Anmerkungen, VS Verlag für Sozialwissenschaften WZB, Berlin. Neidhardt Friedhelm, 1994, Öffentlichkeit, öffentliche Meinung, soziale Bewegungen, w: Öffentlichkeit, öffentliche Meinung, soziale Bewegungen, „Kölner Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie” Sonderheft 34, herausgegeben von Friedhelm Neidhardt, Opladen, Westdeutscher Verlag, s. 7–41. Neidhardt Friedhelm, 2001, Öffentlichkeit und Gemeinwohl: Gemeinwohlrhetorik in Pressekommentaren, „Gemeinwohl und Gemeinsinn” nr 2, s. 157–175. Neidhardt Friedhelm, Eilders Christiane, Pfetsch Barbara, 1998, Die Stimme der Medien im politischen Prozeß: Themen und Meinungen in Pressekommentaren, Berlin. Noam Eli, 1991, Television in Europe (Communication and Society), Oxford University Press, Oxford. Nowosad Andrzej, 2005, O poniżeniu i godności człowieka w prozie bułgarskiej okresu transformacji, w: Janaszek-Ivaničkova Halina, Literatury słowiańskie po roku 1989. No- we zjawiska, tendencje, perspektywy, Elipsa, Warszawa, t. 1, s. 256–277. Nowosad Andrzej, 2005, Prawo do domu. Kilka aspektów z bułgarskiej literatury mniejszo- ściowej, w: Mieczysław Dąbrowski (red.), Literatury słowiańskie po roku 1989. Nowe zjawiska, tendencje, perspektywy, Elipsa, Warszawa, t. 3., s. 116–121. Nowosad Andrzej, 2007, Bułgaria i Rumunia jako nowi członkowie Unii Europejskiej, w: Musiał-Karg Magdalena (red.), Europa XXI wieku, perspektywy i uwarunkowania in- Bibliografia 477

tegracji europejskiej, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Nauk Politycznych i Dziennikar- stwa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań, s. 111–132. Nowosad Andrzej, 2007, Media mniejszości i mniejszości w mediach w Bułgarii, w: Adamowski Jerzy, Wolny-Zmorzyński Kazimierz (red.), Regionalne i lokalne środki przekazu. Kontekst międzynarodowy i krajowy, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, War- szawa, s. 211–243. Ociepka Beata, 2002, Czeskie media po rozpadzie Czechosłowacji, w: Dobek-Ostrowska Bogusława (red.), Transformacja systemów medialnych w krajach Europy Środkowo- Wschodniej po 1989 r., Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 87– –107. Ociepka Beata, Ratajczak Magdalena, 2000, Media i komunikowanie polityczne. Niemcy, Austria, Szwajcaria, Oficyna Wydawnicza Arboretum, Warszawa. Oniszczuk Zbigniew, 2002, Kształtowanie się polityki medialnej (Medienpolitik) rządu RFN w latach 1949–1989, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. Ordubadi Mohammad Saeed, 1991, Ganli Illar, Karabagh Yardim Komitesi, Baku. Orlik Peter, 1992, The Electronic Media: An Introduction to the Profession, Allyn & Bacon, Massachusetts – wydanie pierwsze, Iowa State University – wydanie drugie, Iowa 1997. Pałecki Krzysztof, 1988, Prawo, polityka, władza, Centralny Ośrodek Metodyczny Studiów Nauk Politycznych, Warszawa. Parsons Talcott, 1966, Societies: Evolutionary and Comparative Perspectives, Englewood Cliffs, New York. Parsons Talcott, Platt George M., Smelser Neil J., 1973, The American University, Harvard University Press. Pinon René, 1908, L’Europe et l’Empire Ottoman, les aspects actuels de la question d’Orient, Perrin, Paris. Pisarek Walery, 1983, Analiza zawartości prasy, Ośrodek Badań Prasoznawczych, Kraków. Pisarek Walery, 2002, Kodeksy etyki dziennikarskiej, w: Bauer Zbigniew, Chudziński Edward, Dziennikarstwo i świat mediów, Oficyna Cracovia, Kraków, s. 289–298. Pisarek Walery, 2002, Nowa retoryka dziennikarska, Universitas, Kraków. Pisarek Walery (red.), 2006, Słownik terminologii medialnej, Universitas, Kraków. Płonkowski Tomasz, 1995, Amerykańska koncepcja społecznej odpowiedzialności dziennikarzy, Instytut Kultury, Warszawa. Płudowski Tomasz, 2007, Amerykański rynek telewizyjny, w: Dobek-Ostrowska Bogusława (red.), Media masowe na świecie, modele systemów medialnych i ich dynamika rozwojowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 61–79. Pokorna-Ignatowicz Katarzyna, 2003, Telewizja w systemie politycznym i medialnym PRL, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Pogorzelski Witold, 2002, O filozofii badań systemowych, Scholar, Warszawa. Popovic Alexandre, Clayer Nathalie, 1992, Presse Turque et presse de Turquie: Actes des trois colloques organises par l’Institut Français d’etudes Anatoliennes et l’Ecole Supe- rieure de la Presse de l’Universite de Marmara, Institut Français d’Etudes Anatoliennes d’Istanbul, Marmara Universitesi, ISIS, İstanbul–Paris. Popper Karl R., 1972, Objective Knowledge, wydanie w języku polskim: 1992, Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna, tłum. Adam Chmielewski, PWN, War- szawa. Popper Karl R., 1982, The Open Universe: An Argument for Indeterminism, Rouledge, Lon- don–New York, wydanie w języku polskim: 1996, Wszechświat otwarty. Argumenty na rzecz indeterminizmu, tłum. Adam Chmielewski, Znak, Kraków. 478 Władza i media w Bułgarii

Quataert Donald, 1979, The Economic Climate of the „Young Turk Revolution” in 1908, „The Journal of Modern History” vol. 51, nr 3, Supplement – wrzesień 1979, s. D1147–D1161. Ratajczak Magdalena, 2004, Jak porozumiewają się Szwajcarzy? Media w wielokulturowej Szwajcarii, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. Raycheva Lilia, Petev Todor, 2000, Mass Media System in Bulgaria, „Le Réseau, The Global Network”, Communication and Society in Eastern Europe nr 13, Paris, s. 5–6. Rivers William, Mathews Cleve, 1988, Ethics for the Media, Prentice Hall, Englewood Cliffs, New Jersey, wydanie w języku polskim: 1995, Etyka środków przekazu, tłum. Jan Za- krzewski, Ewa Krasnodębska, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa. Rubacha Jarosław, Malinowski Andrzej, Giza Antoni, 2006, Historia Bułgarii 1870– –1915. Materiały źródłowe z komentarzami, t. 1, Neriton, Warszawa. Runciman Steven, 1968, The Great Church in Captivity, Cambridge University Press, Cam- bridge, wydanie w języku polskim: 1973, Wielki Kościół w niewoli, tłum. Jan Stanisław Łoś, PAX, Warszawa. Runciman Steven, 1970, The Last Byzantine Renaissance, wydanie w języku polskim: 1973, Ostatni renesans bizantyński, tłum. Józef Marzęcki, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa. Ryszka Franciszek, 1984, Nauka o polityce. Rozważania metodologiczne, PWN, Warszawa. Sartori Giovanni, 1962, Democratic Theory, Wayne State University Press, Detroit, wydanie w języku polskim, 1998, Teoria demokracji, tłum. Piotr Amsterdamski, Daniel Grinberg, PWN, Warszawa. Sasińska-Klas Teresa, 1992, Socjalizacja polityczna. Teorie, badania, ustalenia, nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Sczaniecki Michał, 1994, Powszechna historia państwa i prawa, PWN, Warszawa, wydanie dziewiąte, LexisNexis, Warszawa 2007. Sielski Jerzy, 1997, Pierwotne kategorie aksjologicznej analizy decyzyjnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, „Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach” nr 1651, Katowice. Sharif Mian Mohammad, 1966, A History of Muslim Philosophy with Short Accounts of Other Disciplines and the Modern Renaissance in the Muslim Lands, edited and introduced by M.M. Sharif, Wiesbaden, wydanie w języku chorwackim: M.M. Šarif, 1990, Historija islamske filozofije s kratkim pregledom drugih disciplina i savremene renesanse u islamskim zemljama, tłum. Dr Hasan Sušić, August Cesarec, Zagreb, t. 1–2. Shaw Stanford J., 1977, History of the Ottoman Empire, Cambridge University Press, Cambridge, t. 1–2. Skrzydło Wiesław, 1996, Konstytucja Belgii, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa. Snow David A., 1986, Frame Alignement Processes, Micromobilization and Movement Par- ticipation, „American Sociological Review” nr 51, s. 464–481. Srebrowska Urszula, 2007, Media w Norwegii – historia, struktura i norweska obecność w Polsce, w: Dobek-Ostrowska Bogusława (red.), 2007, Media masowe na świecie, modele systemów medialnych i ich dynamika rozwojowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Wro- cławskiego, Wrocław, s. 237–259. Srpska stampa, Serbian Unity Congress, www.serbianunity.net Starzyński Stanisław, 1926, Powojenny ustrój państw europejskich, nakładem Krakowskiej Spółki Wydawniczej, wydanie drugie, rozszerzone i uzupełnione, Kraków. Stawowy-Kawka Irena, 2000, Historia Macedonii, Ossolineum, Wrocław–Warszawa– –Kraków. Bibliografia 479

Stawrowski Zbigniew, 1994, Państwo i prawo w filozofii Hegla, Biblioteka Myśli Politycznej, Wydawnictwo Naukowe PAT, Kraków. Suk-Young Chwe Michael, 2001, Rational Ritual, Culture, Co-ordination and Common Knowledge, Princeton University Press, Princeton. Sylwestrzak Andrzej, 2002, Historia doktryn politycznych i prawnych, wydanie piąte rozszerzone, LexisNexis, Warszawa 2006. Szmulik Bogumił, Żmigrodzki Marek (red.), 2004, Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin. Szmulik Bogumił, Żmigrodzki Marek (red.), 2005, System polityczny Bułgarii, w: Sokół Wojciech, Żmigrodzki Marek (red.), Systemy polityczne państw Europy Środkowej i Wschodniej, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej, Lublin, s. 161–183. Świętochowski Tadeusz, 1998, Azerbejdżan i Rosja. Kolonializm, islam i narodowość w podzielonym kraju, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa. Tetelowska Irena, 1962, Analizy zawartości gazet. Wstępne stadium funkcjonalnej typologii prasy, „Zeszyty Prasoznawcze” nr 4, Ośrodek Badań Prasoznawczych, Kraków. Topolski Jerzy, 1984, Metodologia historii, PWN, Warszawa. Tuchman Barbara, 1984, The March of Holly, wydanie w języku polskim: 1992, Szaleństwo władzy, tłum. Maria J. i Andrzej Michejdowie, Książnica, Londyn. Ulicka Grażyna, Determinanty polityki, 2004, w: Szmulik Bogumił, Żmigrodzki Marek (red.), Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie- Skłodowskiej, Lublin, s. 303–326. Volgeyes Ivan, 1974, Political Socialization in Eastern Europe, „Problems of Communism” XXIII, styczeń–luty, s. 46–55. Vucinich Wayne S., 1965, The Ottoman Empire: Its Record and Legacy, Van Nostrand, Princeton. Weber Max, 1972, Wirtschaft und Gesellschaft, wydanie w języku polskim: 2002, Gospodar- ka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, tłum. Dorota Lachowska, Biblioteka Socjologiczna, PWN, Warszawa. Węglińska Agnieszka, 2007, Zmiany na rynku radiowo-telewizyjnym w Wielkiej Brytanii, w: Dobek-Ostrowska Bogusława (red.), Media masowe na świecie, modele systemów medialnych i ich dynamika rozwojowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 153–179. Wojtaszczyk Konstanty Adam, 2004, Systemy polityczne, w: Szmulik Bogumił, Żmigrodzki Marek, (red.), Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 359–378. Zinkeisen Johann Wilhelm, 1845–1863, Geschichte des osmanischen Reiches in Europa, bei Friedrich Andreas Reich, Gotha 1856, część czwarta, fotokopia, www.books.google. Ziółkowski Marek, 2006, Teorie systemu i funkcjonalizm, w: Jasińska-Kania Aleksandra, Nijakowski Lech M., Szacki Jerzy, Ziółkowski Marek, Współczesne teorie socjologiczne, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, s. 363–365. Żyro Tomasz, 2006, Wstęp do politologii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Алфандари Елиезер, 1995, Пазарното и политическото в новата ни журналистика, w: Журналистика в тоталитарното и посттоталитарното общество, „Сборник студии на Факултета по журналистика и масова комуникация”, София, s. 113–122. Алфандари Елиезер, 1996, Медии, политика, бизнес (1990–1996), w: Милев Симо (red.), 1996, Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапублицистика, Балкан медиа, София, t. 2, s. 120–137. 480 Władza i media w Bułgarii

Алфандари Елиезер, 1998, Цензура върху медите и цензура чрез медите, w: Милев Симо (red.), Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапублицистика, Балкан медиа, София, t. 2, s. 280–297. Алфандари Елиезер, 1998, Чуждестранният медиен капитал в България – комерсиална или политическа целесъобразност?, w: Милев Симо (red.), 1998, Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапублицистика, Балкан медиа, София, t. 2, s. 617–623. Алфандари Елиезер, 2000, Медиите и властта. Журналистиката между свободата на словото и социалната отговорност, Тилиа, Академично издателство „Проф. Марин Дринов”, София. Алфандари Елиезер, 2000, Би Би Си и британска медийна регулация, w: Панайотов Филип (red.), Би Би Си и България. BBC and Bulgaria. 60 години предавания за България. Материали от научна конференция, Факултет по журналистика и масова комуникация, СУ „Св. Климент Охридски” Българска редакция на Би Би Си, София, s. 105–112. Ангелов Александър, 2005, Журналистическата етика, Камея, София, s. 93–94. Андреов Иванчо, 1884, Първичка българска граматика, типографията на Серд. К. Пенчович, Букурещ. Андрић Александар, 1853, Славенска позоришна игра, „Световид”, Беч. Андрић Александар, 1853, Историја Западни Славена, „Световид”, Беч. Андрић Александар, 1855, Реформатори. Светозар. Прилог Световида за белетристику, Беч. Андрић Иво, 1945, На Дрини ћуприја, Просвета, Beograd, wydanie w języku polskim: 1956, Most na Drinie, tłum. Kalina Kalita, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź. Антифашистката борба в България – документи и материали, книга 1 (1939– –1943), 1984, Партиздат, София. Арнаудов Михаил, 1965, Поети и герои на българското възраждане, Български писател, София. Боршуков Георги, 2003, История на българската журналистика 1844–1877, 1878– –1885, wydanie trzecie, Издателство „Парадокс”, Университетско издателство „Св. Климент Охридски”, София. Ботев Христо, 1958, Събрани съчинения в осем тома, t. 1, София. Бунджулов Андрей, 1995, Хетеротопии, ИК Критика и хуманизъм, София. Български държавни институции 1879–1986, 1987, Енциклопедичен справочник, Д-р Петър Берон, София. Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапублицистика, 1998, Балкан медиа, София, t. 1–2. Външна политика на България. Документи и материали, 1995, София, t. 1–2. Вазов Иван, 1896, Нова земя, „Стрелец”, wydanie 1994, Библиотека „Български шедьоври”, София. Вазов Иван, 1900, Вестникар ли?, w: Иван Вазов, Разкази. Пътеписи, 2005, Слово, Велико Търново, s. 184–223. Величкова Мира, 2005, Конкуренция в медиите, w: Чолаков Радомир (red.), 2005, Медийно право. Речник на основни понятия, Труд – Вестникарска група България, София, s. 191–201. Властарь Матфей, Алфавитная синтагма Матфея Властаря, Москва 1892, przekład z greckiego na rosyjski: Николай Ильинский, reprint wyd., Галактика, Москва 1996. Влахов-Мицов Станислав, Книжовният ГУЛаг, „Всяка неделя” nr 5, 18 stycznia 1991. Bibliografia 481

Георгиев Величко, 1989, Народен сговор 1921–1923, София, s. 151. Георгиев Кимон, 1982, Избрани произведения, София. Георгиева Мая, 2005, Информационни агенции, w: Чолаков Радомир (red.), Медийно право, Речник на основни понятия, Труд – Вестникарска група България, София, s. 160–166. Грозданова Елена, Андреев Стефан, 1986, Българите през XVI век. По документи от наши и чужди архиви, Отечествен фронт, Велико Търново, s. 299. Грекова Майя, 2000, Политическа битка за/против „малцинство” на страниците на български всекидневници, w: Лозанов Георги, Деянова Деляна, Спасов Орлин, Медии и преход, Център за развитие на медите, София, s. 182–200. Грозева Деница, 1998, Вестниците преодоляха първата криза, w: Милев Симо (red.), Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапу- блицистика, Балкан медиа, София, t. 2, s. 638–645. Гуторов Владимир Александрович, Гуляк Иван Иванович, 2002, А.Д. Градовский, ученый и социально-политический мыслитель, „Журнал социологии и социальной антропологии” nr 3, t. 5, s. 19–57. Гърдев Борислав, Компромисният демократ, www.liternet. bg. Дабиджа Васил Димитриевич, 1888, Сан Стефано и Константинопол в феврале 1878 г. Заметки князя, „Русская Cтарина” t. 2. Дайнов Евгений, 2005, Малцинствата в България, политиката на държавата и медийният пейзаж, „Дневник”, 28 kwietnia. Дееничина Мария, 1995, Печатът на прага на тоталитаризма (1945–1947), w: Журналистика в тоталитарното и посттоталитарното общество, София, s. 142–154. Делев Петър, Митев Пламен и други, 1966, История на България, Отворено общество, София. Делчев Борис, 1995, Дневник, Народна култура, София. Денев Панайот, 1998, 100 години БТА, w: Милев Симо (red.), 1998, Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапублицистика, Балкан медиа, София, t. 2, s. 852–871. Деретић Јован, 1969, Славено-сербски магазин, w: Деретић Јован (red.), Доситеј и његово доба, Филолошки факултет, Београд, s. 7–10. Деянова Лиляна, 2001, Двайсет и четири часово оживление, w: Лозанов Георги, Спасов Орлин, Янков Росен (red.), Четвърта вл@ст.bg, 24 Часа вестникът, Книгоиздателска къща, „Труд”, София, s. 128–139. Димитров Веселин, 1994, История на радиото в България, Издателска къща „Витраж”, София, t. 1–2. Димитров Веселин, 1988, Българите и радиото, София. Димитров Веселин, 2005, История на българското медийно право (радиораз- пръскване), w: Чолаков Радомир (red.), 2005, Медийно право. Речник на основни понятия, Труд – Вестникарска група България, София, s. 167–170. Димитров Георги, 1920, Реч по избора във врачанската калегия, w: Димитров Георги, Съчинения, wydanie drugie, Издава се по решение на политбюро на Централния Комитет на Българската комунистическа партия, Партиздат, София 1986, t. 10, s. 275. Димитров Георги, 1920, Съчинения, wydanie drugie, Партиздат, София 1986, t. 8– –10. 482 Władza i media w Bułgarii

Димитров Илчо, 1984, Кратка история на България, wydanie w języku polskim: 1986, Bułgaria. Zarys dziejów, tłum. Maria Więckowska, Adam Koseski, Książka i Wiedza, Warszawa. Димитров Румен, 1994, Промени в източноевропейската публичност (програмно- изследователски идеи), „Социологически проблеми” nr 2. Димитров Румен, 1999, Предизвикателства пред гражданската компетентност, правно-институционални проблеми на масмедиите и гражданските организации като публични посредници, w: Карасимеонов Георги, България 1998: Ценности и обществено мнение, Фондация Фридрих Еберт, София. Димитров Румен, 2000 (?), Институционализиране на политически независими медийни системи в Източна Европа, w: Лозанов Георги, Деянова Лиляна, Спасов Орлин (red.), Медии и преход, Център за развитие на медиите, София, s. 16–45. Дичев Борислав, 2000, Радио Лондон за алтернативите в политика на България (1939– –1945), w: Панайотов Филип (red.), Би Би Си и България. BBC and Bulgaria. 60 години предавания за България. Материали от научна конференция, Факултет по журналистика и масова комуникация, СУ „Св. Климент Охридски” Българска редакция на Би Би Си, София, s. 26–30. Дойнова Радка, 2003, Книга за моя живот, Радка Дойнова Димитрова, София. Доковска Даниела, Василев Васил Т., 2005, Отговорност на медията, w: Чолаков Радомир (red.), Медийно право. Речник на основни понятия, Труд – Вестникарска група България, София, s. 294–300. Етническа преса в България, 2000, Български хелзински комитет, София. Житие и славные деяния государя Петра Великого, с приложением краткой географической и политической истории о российском царстве, 1772, Венеция. Жекова Фани, 1996, Убийствата на безвластното време. България 1990–1995. Известни български журналисти разнищават едни от най-нашумелите убийства в страната, като надникват зад голите факти и търсят скритите подбуди, Библиотека Престъпен свят, „Емас”, София. Знеполски Ивайло, 1997, Новата преса и преходът. Трудното конституиране на четвъртата власт, Дружество Гражданин, София. Зотов Павел Дмитриевич, 1886, Война за независимость славян в 1877–1878 гг. Посмертные записки П. Д. Зотова, „Русская Старина”, t. XLIX, styczeń, s. 213– –240; luty, s. 425–450. Иванова Поля, 2005, Първа програма на БНТ 1959–2000. Канал 1, Университетско издателство „Св. Климент Охридски”, София. Илиев Илия, 2005, Манипулации по време на преходи, „Знание”, София. Илчев Иван, 1990, България и Антантата през Първата световна война, Наука и изкуство, София. Как да получим достъп до информация? Наръчник, 2000, Програма Достъп до Информация, Отворено Общество, София. Кандов Борислав, 2007, Златни списания, Развитието на месечните издания издърпа пазара напред през 2006 г., „Капитал” nr 8, 23 lutego. Караџић Вук Стефановић, 1827, Први српски буквар, w: 30 дигиталних копија оригиналних издања Вука Стефановића Караџића (1787–1864) из фонда Старе и ретке књиге НБС, S-I-0198, www.digital.nbs.bg.ac.yu/stara/vuk. Карахасан-Чънар Ибрахим, 2005, Етническите малцинства в България, Лик, София. Bibliografia 483

Карасимеонов Георги, 1998, Някои особенности на прехода в България, w: Общества в преход. Теория и практика. III-та международна научна конференция, 5–7 май 1998, ВТУ, Велико Търново, s. 8–22. Кесяков Богдан Душков, 1925, Принос към дипломатическата история на България 1870–1925, София, t. 1. Коев Кольо, 1996, Видимостта: феноменологични контексти. ИК Критика и хуманизъм, София. Кой кой е във вестникарския бизнес, „Кaпитал”, 11–17 sierpnia 2007, s. 13. Константинов Алеко, 1895, Бай Ганъо, Невероятни разкази за един съвременен българин, София, wydanie 2005 – „Пан 96”, София. Котлянин Атанас Стоянович, 1825, Свещеное цветообрание или сто и четири священи истории, избрани из вехтиат и новиат завет, Будин. Кркљуш Љубомирка, 2002, Правна историја српског народа, Прометеј, Нови Сад. Кръстева Луливера, 1996, Социални конфликти и журналистика, Софийски Университет „Cв. Климент Охридски” и Факултет по журналистика и масова комуникация, София. Купи ми вестник или защо вестниците са такива, каквито са, „Капитал” nr 32, тема на броя, 11–17 sierpnia 2007, s. 10–11, 14. Кьосева (Кёсева) Цветана, 2001, Руската емиграция и българската държава 20-те– –50-те години на XX в., w: Бялата емиграция в България, София, s. 51–70. Лазаров Иван, Палангурски Милко, Павлов Пламен, Тютюнджиев Иван, 2004, Кратка история на българския народ, Ровита, Велико Търново. Леков Дочо, 1988, Българска възрожденска литература. Проблеми, жанрове, творци, Наука и изкуство, София. Лещов Борис, 1905, Телеграф без жици, София. Лозанов Георги, 1996, Медии, власт и чувства, w: Милев Симо (red.), Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапублицистика, Балкан медиа, София, t. 1, s. 36–47. Лозанов Георги, 1998, Медийният език е журналистика с чук в ръка, „Медия & Реклама” nr 2, s. 17. Лозанов Георги, 1999, Свободната преса се оказа великан на глинени крака, „Медия & Реклама” nr 1, s. 17. Лозанов Георги, Спасов Орлин (red.), 2000, Медии и митове, Университетско издателство „Св. Климент Охридски” и Факултет по журналистика и масова комуникация, София. Марков Георги, 2001, Българи и Арменци заедно през вековете, Библиотека „Българска Вечност”, София. Марков Стефан, 1998, Българските държавни институции в областта на печата 1898–1992, w: Милев Симо (red.), Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапублицистика, Балкан медиа, София, t. 2, s. 126–144. Медийно СКАТаване. Санкциите на СЕМ нямат ефект върху предаването „Атака”, 2005, „Капитал” nr 34. Методиев Веселин, Стоянов Лъчезар, 1987, Българските държавни институции 1879– –1986. Eнциклопедичен справочник, „Петър Берон”, София. Мешкова Поля, Шарланов Диню, 1994, Българската гилотина. Тайните механизми на Народния съд, Агенция „Демокрация”, София. Мигев Владимир, 2003, Цензура върху печатните издания по време на комунистическия режим, в: Панайотов Филип (red.), Политическата цензура 484 Władza i media w Bułgarii

в България, ВСУ „Черноризец Храбър”, Университетско издателство, София, s. 166–181. Милев Росен, 1996, Щрихи към историята на медиите и комуникациите в България, w: Милев Симо (red.), 1996, Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапублицистика, Балкан медиа, София, t. 1, s. 62–80. Милев Симо (red.), 1996, 1998, Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапублицистика, Балкан медиа, София, t. 1 – 1996, t. 2 – 1998. Министерство на информацията и изкуствата. Енциклопедичен справочник, 1987, София. Минков Митко, 2003, И нова, и българска, Страница, Пловдив. Мирчев Кирил, 1978, Историческа граматика на български език, Наука и изкуство, София. Михайлов Владимир, 2006, Записки по телевизията, Издателство Изток-Запад, София. Мишев Димитър, 1996, Телевизията в България, Факти и документи, Софийски университет „Св. Климент Охридски”, Факултет по журналистика и масова комуникация, София. Мутафчиева Вера, 1999, Османска социално-икономическа история, Къща „Петър Берон”, София. Найденов Димитър, 1995, Пресжурналистика 1989–1995, Софийски университет „Св. Климент Охридски”, Факултет по журналистика и масова комуникация, София. Найденов Димитър, 1995, Преходът към пазарно регулиране на пресата (1989– –1990), w: Журналистика в тоталитарното и посттоталитарното общество, София, s. 186–212. Недев Недю, 2007, Три държавни преврата или Кимон Георгиев и неговото време, Сиела, София. Николов Блажо, 1996, Медиите в България (1989–1995), w: Милев Симо (red.), Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапу- блицистика, Балкан медиа, София, t. 1, s. 18–38. Николова Райна, 2004, Телевизионната програма на обществената телевизия. Публичноправни аспекти, Сиби, София. Николова Райна, 2006, Възникване и развитие на радиото и телевизията в България. Публичноправни аспекти, Сиела, София. Нинов Николай (red.), 1999, Достъп до информация и местни медии, Програма Достъп до Информация, София. Новакова Камка, 1998, Кратка история на журналистическите организации в България, w: Милев Симо (red.), Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапублицистика, Балкан медиа, София, t. 2, s. 740–754. Новосад Анджей, 2003, България – опорна точка на Балканите. Национален идеал, външна политика и международно сътрудничество, w: Българистични проучваня, Фабер, Велико Търново, t. 9, s. 320–329. Огнянова Нели, 2005, Обществена функция на електронните медии: законодателство и практики в ЕС, „Социологически проблеми” nr 3, s. 51–64. Паисий Хилендарски, 1762, Славяно-българска астория, karta 1, 2, wydanie 1972, Български писател, София, s. 43, 43. Павић Милорад, 1979, Историја српске књижевности класицизма и предромантизма, Београд. Павић Милорад, 1983, Рађање нове српске књижевности, Београд. Bibliografia 485

Паликарски Константин, 1999, Законодателството за достъп до информация не е за журналистите, то е за всички, w: Нинов Николай (red.), Достъп до информация и местни медии, Програма Достъп до Информация, София, s. 8–10. Панайотов Филип, 1975, Двубой в ефир, Партиздат, София. Панайотов Филип, 1998, География на възрожденска ни журналистика, w: Милев Симо (red.), Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапублицистика, Балкан медиа, София, t. 2, s. 366–369. Панайотов Филип, 2000, Предавания на Би Би Си за България по време на втората световна война (1940–1945), w: Панайотов Филип (red.), Би Би Си и България. BBC and Bulgaria. 60 години предавания за България. Материали от научна конференция, Факултет по журналистика и масова комуникация, СУ „Св. Климент Охридски” Българска редакция на Би Би Си, София. Панайотов Филип (red.), 2000, Би Би Си и България. BBC and Bulgaria. 60 години предавания за България. Материали от научна конференция, Факултет по журналистика и масова комуникация, СУ „Св. Климент Охридски” Българска редакция на Би Би Си, София. Панайотов Панайот, 1990, Външна политика на България 1919–1945. На емигрантски теми, Аргес, София. Панов Аспарух, 2007, Между емоциите и реалностите на прехода. Развитието на политическата култура в България след 1989 г., Изток–Запад, София. Петров Евгени, 1998, Първите седем години или цената на оцеляването, w: Милев Симо (red.), Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапублицистика, Балкан медиа, София, t. 2, s. 821–826. Петрова Димитрина, 1988, Самостоятелно управление на БЗНС. 1920–1923, СУ „Св. Климент Охридски”, София. Петрова Славка, 1995, Деветосептемврийската социалистическа революция 1944 г., Държавно военно издателство, София. Пешева Маргарита, 1995, Дворецът на Дедал: Телевизионният лабиринт: Опит за история на българската телевизия, Полипринт, София. Пешева Маргарита, brak daty wydania, Телевизионното махало, Полипринт, Враца. Писаров Николай, 1996, Българският октопод (Власт и мафия), „Емас”, София. Пинтев Станислав, 1979, Начална дейност на Съюзната контролна комисия в България (октомври 1944–януари 1945), „Исторически преглед”, t. 4–5, s. 198–201. Покровский Михаил Николаевич, 1924, Дипломатия и войны Царской России в 19 столетии, Красная новь, Москва, s. 345–351. Попов Стефан, 1994, Българската идея, ИК „Летописи”, София. Попова Снежана, 2004, Радио, публики, стилове, ЛИК, София. По cтръмния СКАТ на наџионализма, 2005, „Капитал” nr 26. Първанова Румяна, 1994/1995, Демократическият сговор и неговото управление (1923– –1931), „Исторически преглед” nr 3, s. 19–49. Радев Симеон, 2004, Строителите на съвременна България, ИК „Захарий Стоянов”, София, Превратът и пълномощията – wydanie online: Българска виртуална библиотека, www.slovo.bg. Радиото – между властта и професионализма, 2001, Сборник с документи – стенограми, протоколи, декларации, заповеди, законопроект за радио и телевизия, статии и интервюта, обхващащ периода на кризата в Българско национално радио от 4 декември 2000 г. до 3 май 2001 г., Български хелзински комитет, София. 486 Władza i media w Bułgarii

Раковски Георги Стойков, 1858, Изтупленый Дервиш или Въсточный въпросъ от Г. С. Раковскаго, 1858 в Одессћ, wydanie 1884, Неша Стойкова, сестра на г. С. Раковски, Областна печатница, Пловдив. Рангелов Рашо, 1993, Студии върху икономическа история на българската журналистика, Издателска къща „Хъски”, Серия Масмедии, София. Сборник договоров России c другими государствами 1856–1917, 1952, Госполитиздат, под редакцией Е.А. Адамова, Москва. Свободата на печата в България 1879–1947. Документален сборник, 1992, Университетско издателство „Св. Климент Охридски”, София. Семов Марко, 1999, Българска народопсихология. Размисли върху това какви сме били и какви сме днес, Университетско издателство „Св. Климент Охридски”, София. Спасов Орлин, 2000, Ъпдайк в България: медиалност/контрамедиалност, w: Лозанов Георги, Спасов Орлин (red.), Медии и митове, Университетско издателство „Св. Климент Охридски” и Факултет по журналистика и масова комуникация, София, s. 127–130. Спасов Орлин, 2000, Преходът и медиите. Политики на репрезентация (България 1989–2000), Университетско издателство „Св. Климент Охридски”, София. Спасов Методи, 2002, Правителство на Филип Димитров, Гутенберг, София. Стайнов Петко, Ангелов Анастас, 1947, Ръководство на административно право – обща част, София. Стамов Валентин, 1996, Медиаетика – открит въпрос, w: Милев Симо (red.), 1998, Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапу- блицистика, Балкан медиа, София, t. 2, s. 164–167. Станчев Красен, 2004, Изборът на политическия модел: Ролята на конституцията, правата на собственост и институциите, w: Христова Асенка, Анатомия на прехода. Стопанска политика на България от 1989 до 2004 г., Сиела, София, s. 28– –47. Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България 1878–1944, t. 3, Издателска къща „Анубис”, София. Стефан Стамболов в спомени на съвременници, 2003, ИК „Изток-Запад”, София. Стотридесет година Библиотеке САНУ. Штампане информације, 1991, Библиотека Српске академије наука и уметности, Водич кроз Библиотеку, http://www.sanu.ac.yu/Biblioteka, pdf. Стоянов Захарий, 1884, Записки по българските въстания. Разказът на очевидци, 1870–1878 г., wydanie pierwsze, Пловдивъ. Стоянов Захарий, 1888, Христо Ботйов. Опит за биография, wydanie 1996, Народна младеж, София. Стоянов Красимир, 1999, Обществените промени (1989–1996) и вестникарският език, Международно социологическо дружество, София. Стоянова Людмила, 2003, Политическата цензура във войната за литературната памет на нацията, w: Панайотов Филип, Политическата цензура в България, ВСУ „Черноризец Храбър”, Университетско издателство, София, s. 182–191. Танкова Василка, 2000, Българска секция на Би Би Си през 40-те и 50-те години (политически портрет) w: Панайотов Филип (red.), 2000, Би Би Си и България. BBC and Bulgaria, 60 години предавания за България. Материали от научна конференция, Факултет по журналистика и масова комуникация, СУ „Св. Климент Охридски” Българска редакция на Би Би Си, София, s. 67–78. Bibliografia 487

Ташев Ташо, 1999, Министрите на България 1879–1999. Енциклопедичен справочник, Академично издателство „Проф. Марин Дринов”, Изд. на МО, София. Тицин Найо, 2006, Найо Тицин представя. Иван Костов – Отговори. Медиен образ от март 2002 до април 2006, Сиела, София. Тодоров Коста, 1994, Изповедта на една луда балканска глава, София. Томов Александър, 2005, Оптимистична теория за България, Издателска къща „Христо Ботев”, София. Томов Александър, 1997, Новобогаташи, Корпорация Развитие КДА, София. Томова Илона, 1995, Циганите в преходния период, София. Топалов Кирил, 1990, Възрожденци, Университетско издателство „Св. Климент Охридски”, София, t. 1–2. Топeнчаров Владимир, 1981, Българска журналистика, исторически очерк в два тома, 1885–1903 г., Наука Изкуство, София, t. 1–2. Тошев Тошо, Лъжата, Жан, Иван и другите, Труд, София 2003. Трифонова Цвета, 2006, Данил Крапчев и в. „Зора”. Незабравимо (Интервюта, писма, документи), Фабер, Велико Търново. Филева Петранка, 1998, Медиаикономически портрет на България 1996–1997, w: Милев Симо (red.), Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапублицистика, Балкан медиа, София, t. 2, s. 298–317. Фрагов Димитър, 1998, Комуникационна революция, w: Милев Симо (red.), Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапублицистика, Балкан медиа, София, t. 2, s. 254–266. Фъркова Марияна, 2001, Арменци и българи във времето, „Капитал” nr 13, dodatek Капител. Халачев Любомир, 2000, Направи си сам... Обществена телевизия, Издателско ателие Аб, София. Харизанова Таня, Василев Васил Т., 2000, Журналисти на прицел, Издание на Фондация Български адвокати за правата на човека, София. Христова Асенка, Станчев Красен, 2004, Начало на стопанските реформи в България (Лъкатушенето и заблудите в периода между 1990–1997 г.), w: Христова Асенка, 2004, Анатомия на прехода. Стопанска политика на България от 1989 до 2004, Сиела, София, s. 80. Христова Асенка, 2004, Анатомия на прехода. Стопанска политика на България от 1989 до 2004 г., Сиела, София. Цамблак Григорий, 1400, Григорïа, аръïепископа рωсïйкаго, похвално иже въ светыс ωтца нашего Еvjïмïа, патрïарса Търнωвскаго, w: Kalužniacki Emil (Hrsg.), 1901, Werke des Patriarchen von Bulgarien Euthymius (1375–1393), nach den besten Hand- schriften, Wien, reprint 1971, London, s. 39–43. Цанков Александър, 1919, Последствията от войната, София. Цанков Александър, 1938, Моята програма, София. Цанков Александър by © Цанков Милко, 1998, България в бурно време. Спомени, Прозорец, София. Цветков Пламен С., 2002, Европа през XX век, Нов Български университет, София, t. 1–2. Червенков Вълко, 1955, За наука, изкуството и култура, Партиздат, София. Чичовска Весела, 2003, Главлит (1952–1956). Изграждане на цензурната система в България, „Исторически преглед” 1991, 10, s. 38–69. 488 Władza i media w Bułgarii

Чичовска Весела, 2003, Главлит (1952–1956). Изграждане на цензурната система в България, w: Панайотов Филип (red.), 2003, Политическата цензура в България, ВСУ „Черноризец Храбър”, Университетското издателство, София, s. 111–165. Чобанов Васил, 1998, Изборът концесия или лицензия, „Медии и закони, Четвъртата власт, тримесечно списание за медии” nr 1–2, s. 12–15. Чолаков Радомир, 2000, Право на радио- и телевизионните организации в България, Сиела, София–Wien. Чолаков Радомир, 2005, Издателско право, w: Чолаков Радомир (red.), Медийно право. Речник на основни понятия, Труд – Вестникарска група България, София, s. 151– –161. Чолаков Радомир (red.), 2005, Медийно право. Речник на основни понятия, Труд – Вестникарска група България, София. Чуканов Кирил, 2006, Българската национална пропаганда и нейната институционализация през 40-те години, „Анамнеза”, r. І, nr 3, www.anamnesis.info, pdf. Чурчић, Лазар, 2002, Књига о Захарији Орфелину, приредио Боривој Чалић, Српско културно друштво Просвјета, Загреб. Шишманов, Иван, 1894, Константин Г. Фотинов, неговият живот и неговата дейност, „Сборник за народни умотворения, наука и книжнина”, Държавна Печатница, София, t. 11, s. 671–672. Штампане информације: Стотридесет година Библиотеке САНУ, 1974; Водич кроз Библиотеку, 1991, Библиотека Српске академије наука и уметности, www.sanu.ac.yu/Biblioteka, pdf. Янков Росен, 2001, Кратка история, w: Лозанов Георги, Спасов Орлин, Янков Росен (red.), Четвърта вл@ст.bg. 24 Часа вестникът, Книгоиздателска къща „Труд”, София, s. 13–23. Βαρδάκα Νίκου, Ζαφειριάδου Σοφίας, 1998, Περι του Γεωργιου Μαρκου Πουλιου, συνεργατη του ρηγα φεραιου απο τη σιατιστα κοζανησ, παρεμβαση, Άνοιξη, αρ.τ. 102. της Κατερίνας Μ. Μάτσου, „Εφημερίς” (1790–1797), Ο άθλος και η περιπέτεια της πρώτης ελληνικής εφημερίδας, w: „E-Telescope”, 18/6/2006 (www.e-telescope.gr)

Słowniki, encyklopedie

Большая Советская Энциклопедия, 1978, Советская Энциклoпедия, Москва, wydanie trzecie, t. 1–30. Енциклопедия България, 1978, БАН, София. Την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια, el.wikipedia.org/wiki/Εγκυκλοπαίδεια Habibullah’s Encyclopedia of the Ottoman Empire and Her Times, www.practicalturkish.com Kambureli Teresa, Kamburelis Thanasis, 2004, Podręczny słownik grecko-polski, Wiedza Powszechna, Warszawa. Mała Encyklopedia Wojskowa, 1967, praca zbiorowa, t. 1–3, MON, Warszawa. Министерство на информацията и изкуствата. Енциклопедичен справочник, 1987, София. Nowy leksykon PWN, 1998, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Le petit Larousse, Grand Format, 2004, Larousse, Paris. Речник на българската литература, 1976, Издателство на Българска Академия на науките, София, t. 1–3. Bibliografia 489

Речник на чуждите, остарелите думи и термините, w: Грозданова Елена, Андреев Стефан, 1986 Българите през XVI век. По документи от наши и чужди архиви, Отечествен фронт, Велико Търново, s. 292–302. Русский биографический словарь, www.biografija.ru Српски биографски речник, 2007, t. 1–3, Матица српска, Нови Сад.

Ustawy i akty normatywne

1835 Уставъ Княжества Сербiе, У Београду, у кнЬигопечатнЬи Княжества СрбскогЪ, 1847. 1864 Закон за печата, 2 Шабан 1281 (1864 r. z Р. Х.). Изменение на Закона за печата, 2 Шабан 1281 (1864 r.). 1879 Конституция на Българското княжество, z 16 kwietnia 1879 r., zm. 15 maja 1893 r., 11 lipca 1911 r. Решение № 152 от 1881 г. на Върховен Касационен Съд. 1878 Traktat pokojowy zawarty przez Rosję i Turcję w San Stefano. Traktat berliński. 1879 Конституция на Българското княжество. 1880 Инструкция, 2 септември 1880 r. 1881 Доклад до Неговото Височество, DV nr 67, 16 września 1881 r. Окръжно № 2030 на Министерството на правосъдието относно приложението на Турския закон за печата в Княжество България, DV nr 35/1881. Изменения и допълнения към Закона за печата от 1881 г. постановени с княжески указ от 14 септември 1881 г. по предложение на Министерство на вътрешните дела, DV nr 67/1881. Указ nr 565/1881. Указ nr 801/1881. 1883 Закон за печата, opublikowany w: Държавна Печатница, София 1883, Numer DV – nieznany bądź tekst nie został w DV opublikowany. Pełny tekst w języku bułgarskim w: Свободата на печата в България 1879–1947. Документален сборник, 1992, Университетско издателство „Св. Климент Охридски”, София, s. 30–32. Наказателен закон за престъпления по печата opublikowane w całości wraz z Закон за печата jako Закон за печата, 1883, Държавна Печатница, София, Numer DV – nieznany bądź tekst nie został w DV opublikowany. Pełny tekst w języku bułgarskim w: Свободата на печата в България 1879–1947. Документален сборник, 1992, Университетско издателство „Св. Климент Охридски”, София, s. 33–36. 490 Władza i media w Bułgarii

Указ nr 75/1883. Указ nr 1083/1883. 1884 Рапорт на Комисията извършила справка в делата и книжата на Държавната печатница до Министъра на народното просвещение, DV nr 54/1884. Закон за изменения в Закона за печата z 16.12.1884, DV nr 13/1895. Указ nr 616/1894. Устав на Българскиятъ революционни централни комитетъ, програма на Българскиятъ централни революционни комитетъ, opublikowany w: Стоянов Захарий, 1884, Записки по българските въстания. Разказът на очевидци. 1870–1878 г., wydanie pierwsze, Пловдивъ, s. 116–125. Закон за печата, DV nr 13/1894 r. 1885 Закон за патентите, DV nr 17/1885 r. Указ nr 7/1885. 1887 Окръжно № 8585 z 31 декември 1887 г. на Министерство на правосъдието, DV nr 147/1887. Закон за печата от 13.12.1887 г., DV nr 147/1887. Закон за допълнение на някои членове от Закона за печата от 16.12.1887 г., DV nr 13/1894. Указ без номер от 16.12.1887 г., DV nr 147/1887. 1890 Временни наредби за престъпленията по печата, DV nr 273/1900. Указ nr 152/1900. 1891 Закон за отмяна на Закона и наредбите по печата, DV nr 91/1901. Указ nr 4/1901. Указ nr 57/1901. 1893 Указ nr 856/1893. 1895 Закон за престъпленията, извършени чрез печата против Държавния глава и членовете на неговото семейство (закон за особата), DV nr 11/1904. 1896 Указ nr 42/1896. 1897 Закон за изменение и допълнение на някои членове от Закона за престъпленията, извършени чрез печата против Държавния глава и членовете на неговото семейство, DV nr 13/1907. Изменения в Закон за патентите, DV nr 16/1898. Указ nr 8/1907. Указ nr 35/1907. Bibliografia 491

1898 Закон за допълнение и изменение на някои членове от Наказателния закон, DV nr 165/1908. Закон за допълнение на Углавното съдопроизводство, DV nr 165/1908. Приказ номер 28 на княз Фердинанд от 27 януари 1898 г., DV nr 41/1898. Указ nr 82/1908. Указ nr 83/ 1908. 1901 Закон за отмяна на Закона и наредбите по печата, DV nr 100/1901. 1904 Закон за престъпленията, извършени чрез печата против Държавния глава и членовете на неговото семейство, DV nr11/1904. 1907 Закон за изменение и допълнение на някои членове от Закона за престъпленията, извършени чрез печата против Държавния глава и членовете на неговото семейство, DV nr 13/1907. Закон за печат, DV nr 58/1907. 1908 Закон за допълнение и изменение на някои членове на наказателния закон, DV nr 165/1908. Закон за изменение на Углавното съдопроизводство, DV nr 165/1908. 1913 Umowa o pokoju między Bułgarią z jednej strony a Grecją, Czarnogórą, Rumunią i Serbią z drugiej strony, podpisana 28 lipca/10 sierpnia 1913 roku w Budapeszcie. Umowa o pokoju między Bułgarią i Turcją, podpisana w Konstantynopolu 16/19 września 1913 roku. 1919 Закон за гарантиране свободата на събранията, Указ nr 362 z 3 grudnia 1919 r., DV 198 z 3 grudnia 1919 r. 1920 Указ nr 3/1920. 1921 Закон за печата, z 18 grudnia 1921, DV nr 217/1924. Указ nr 14/1921. Указ nr 16/1921. 1922 Указ nr 1/1922. Указ nr 7/1922. 1924 Закон за защита на държавата, Указ nr 2/1924. 1927 Закон за радиото, DV nr 29/1927. 492 Władza i media w Bułgarii

Правилник за прилагане на закона за радиото, DV nr 107/1927. 1930 Правилник за прилагане на закона за радиото, DV nr 293/1930. 1934 Устав на съюз „Родно радио”, Централен Държавен Архив, ф. 1540 К, 120–125. Наредба за печата, DV nr 58/1934. Наредба-закон за разпространение на вестниците и периодическите издания, DV nr 161/1934. Наредба-закон за обявленията и рекламите, давани от държавните, общински, изборни и автономни учреждения за публикуване във всекидневници, седмичници и др. вестници, излизащи в София, DV nr 158/1934. 1935 Наредба-закон за радиото, DV nr 22/1935. 1936 Наредба-закон за запазване моралната и материалната сила на войската (Указ nr 232 /1936, DV nr 128/1936). Наредба-закон за Главна Дирекция на обновата, DV nr 144/1935. 1937 Наредба-закон за обявленията и рекламите, давани от учреждения за публикуване във неофициални вестници, DV nr 274/1937. 1938 Наредба-закон за временния надзор върху печата; Указ 121/1938, DV nr 83/1938. 1940 Закон за гражданска мобилизация, DV nr 100/1940. 1941 Наредба за националната пропаганда, DV nr 76/1941. Наредба-закон за запазване моралната и материалната сила на войската, DV nr 128/1936, uzup. DV nr 166/1941. Указ nr 232/1936, DV nr 166/1941. Закон за защита на нацията, Указ nr 3/1941, DV nr 16/1941. 1943 Закон за периодичния печат, DV nr 297/1943. 1944 Наредба-закон за съдене от Народен съд виновниците за въвличане България в световната война срещу съюзените народи и за злодеянията, свързани с нея, DV nr 219/1944, zm. DV nr 261/1944. Решение по 12-о постановление на Министерски съвет, прието на заседанието му на 19 декември 1944 г. с протокол № 229, DV nr 292 z dnia 30 grudnia 1944 r. 1945 Наредба-закон за защита на народната власт, DV nr 62/1945. 1946 Закон за допълнение на Закона за печата от 1921 г., DV nr 97/1946. Bibliografia 493

1947 Конституция на НРБ, DV nr 284/1947. Правилник за устройство и задачите на Комитета за наука, изкуство и култура, DV nr 304/1947. 1948 Закон за Президиума на Народното събрание, DV nr 41/1948. Закон за радиото, DV nr 79/1948. 1949 Закон за книгопечатането, DV nr 52 z 7 marca 1949 r. 1954 Указ на Президиума на Народното събрание за пощенските, телеграфните, телефонните и радиосъобщения в НРБ, opublikowany w: „Известия” nr 99 z 10 grudnia 1954 r. Решение на Секретариата на ЦК на БКП от 22.12.1964 г., opublikowane w zbiorze БКП и култура, 1971, Партиздат, София. 1968 Наказателен Кодекс, DV nr 26/1968. 1970 Указ № 1199 на Президиума на Народното събрание от 23.07.1970 г., DV, nr 60/1970. 1971 Разпореждане № 277 от 7 юни 1971 г., DV nr 48/1971. 1973 Закон за нормативните актове, DV nr 27/1973. 1976 Международен пакт за граждански и политически права, DV nr 43/1976. 1981 Ustawa z 31 lipca 1981 roku o kontroli publikacji i widowisk, DzU Nr 20 z 12 sierpnia1981 r. 1984 Prawo prasowe z dnia 26 stycznia 1984 r., DzU nr 5/1984, poz. 24 z późniejszymi zmianami. 1985 Статут за дейността на кореспондентските пунктове и извънщатните кореспонденти на Комитета за телевизия и радио, утвърден от председателя на КТР Стефан Тихчев на 28.06.1985 г., Народна библиотека „Св. Св. Кирил и Методий”. 1990 Стенографски дневници от заседания на IX Народно събрание, XIV сесия, заседание от 6 март 1990 г., Народна библиотека „Св. Св. Кирил и Методий”. Основни положения на статута на Българската телевизия, Българското радио и БТА, DV nr 22/1990. Споразумение във връзка с основните положения на статута на Българската телевизия и Българското радио, документи, приети z националната кръгла маса, teksty dostępne: www.omda.bg 494 Władza i media w Bułgarii

Постановление № 60 на Министерски съвет от 4 юли 1990 г., DV nr 48/1990. Правилник на междуведомствена комисия за радиочестоти, DV nr 48/1990. Временният статут на БНР и БНТ от 22.12.1990 г., www.omda.bg 1991 Решение на Великото народно събрание от 22 декември 1990 г. за приемане на основни положения на временен статут на българската телевизия, на българското радио и БТА, DV nr 1/1991. Конституция на Република България, DV nr 56/1991. Правилник за организацията и дейността на народното събрание, DV nr 105/1991. Закон за избиране на президент и вицепрезидент на републиката, DV nr 82/1991. 1992 Наредба № 70 на Министерски съвет за определяне на функциите и задачите на Комитета по пощи и далекосъобщения z 30.04.1992 г., DV nr 39/1992. Наредба № 1 за техническите норми и правила за одобряване и регистриране на регионални радиопредаватели, DV nr 55/1992. Правилник от 2.04.1992 г. за организацията и дейността на Временния съвет за радиочестоти и телевизионни канали, nieopublikowany, omówienie w: Чолаков Радомир, 2000, Право на радио- и телевизионните организации в България, op.cit., s. 47–48. Европейска конвенция за защита на правата на човека и основните свободи, DV nr 80/1992. 1993 Наказателен Кодекс, DV nr 10/1993. Ustawa z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji, DzU Nr 7 z 1993 r., poz. 34. 1994 Статут на БТА, DV nr 56/1994. 1995 Закон за местните избори, DV nr 66/1995. Решение № 16 на Конституционния съд от 1995 г., DV nr 86/1995. Закон за „Държавен Вестник” от 7.11.1995 г., DV nr 89/1995. Решение № 24 на Конституционния съд от 1995 г., DV nr 1/1996. 1996 La constitution Belge, texte coordonné du 17 février 1994, „Moniteur belge” du 19 avril 1996. Закон за радиото и телевизията, DV nr 77/1996. Указ № 271 на Президента от 1.08.1996 г., DV nr 68/1996. Решение на Върховния съд nr 172/1996. Решение на Конституционния съд № 16 от 1996 г., DV nr 86/1995. Решение № 7 на Конституционния съд от 1996 г. от 4 юни 1996 г. по конституционно дело № 1 от 1996 г., DV nr 55/1996. Решение на Конституционния съд № 102 от 1996 г., DV nr 77/1996. Решение № 21 на Конституционния съд от 1996 г., DV nr 102/1996. 1997 Наказателен Кодекс, zm. DV nr 62 /1997. Bibliografia 495

1998 Закон за радио и телевизия, проект на ГФ Свободно слово, w: „Медии и закони. Четвъртата власт. Tримесечно списание за медии”, 1988, nr 1–2, s. 58–82. Закон за радиото и телевизията, проект одобрен от Министерски съвет и изпратен за разглеждане в Народното събрание на 4 май 1988 г., publikowany w formie, w której został przedstawiony w parlamencie, w: „Медии и закони. Четвъртата власт. Tримесечно списание за медии”, 1988, nr 1–2, s. 86–109. Закон за защита на конкуренция, DV nr 52/1998. Закон за далекосъобщенията, DV nr 93/1998. Закон за радиото и телевизията, DV nr 138/1998. 1999 Рамкова конвенция за защита на националните малцинства, DV nr 18/1999, DV nr 78/1999. 2000 Закон за достъп до обществена информация, DV nr 55/2000. 2001 Закон за задължително депозиране на екземпляри z печатни и други произведения, DV nr 108/2000 r., wszedł w życie 1.01.2001 r. 2003 Доклад на Република България съгласно чл. 25, ал. 1 от Рамковата конвенция за защитана националните малцинства. 2005 Правилник за организацията и дейността на Народното събрание, DV nr 69/2005. 2006 Закон за данък върху добавената стойност, DV nr 63/2006. Заповед, № РД-02-14-697, Министерство на Регионалното Развитие и Благоустройството, София, 27.09.2006. 2007 Закон за електронните съобщения, DV nr 41/2007.

Strony www www.acikarsiv.ankara.edu.tr www.agbu.org www.anamnesis.info www.antenna.gr www.balongonul.hit.b www.bianet.org www.bgnes.com www.bgnesphoto.com www.bgnessport.com www.bgnewsnet.com 496 Władza i media w Bułgarii www.bgrod.org www.bg-turk.com www.bnr.bg. www.bnt.bg www.books.google www.bsa-bg.org www.cia.gov www.defacto.hit.bg www.digital.nbs.bg.ac.yu www.dnesplus.bg www.e-telescope.gr www.focus-news.net www.geocities.com www.krrit.gov.pl www.liternet.bg. www.meridianmatch.bg www.mmlinks.net www.mtg.se www.newscorp.com www.nsi.bg www.omda.bg www.oval.ru www.parev.net www.practicalturkish.com www.predavatel.com www.questia.com www.razprostranenie.com www.ric-bg www.rulex.ru www.sanu.ac.yu www.sem.bg www.serbianunity.net www.slovo.bg www.tns-tvplan.bg www.turkhackteam.org www.yok.gov.tr www.wikipedia.com www.wz-berlin.de www.zakonnik.net www.zaman.bg INDEKS OSÓB

Abdülhamid II, sułtan 41, 42, 91, 100 Bahmat’ev Porfirij 183 Abdülmecid, sułtan 91, 99 Baran Stanley J. 37, 38, 471 Adamow Ewgenij Aleksandrowicz 486 Barta Janusz 145, 471 Adamowski Janusz W. 37, 41–42, 70, 471 Barshosh Miroslav 416, 429 Adamowski Jerzy 435, 471, 477 Bartoszcze Roman 287, 471 Agah Efendi 92 Batandzhiev Hristo 207, 266 Akdağ Mustafa 90, 471 Batkov Todor 417 Alagyoz Sabri 455 Bărbalescu Mihal 102, 103, 104, 471 Alberti Bartolomej 76 Baudrillard Jean 52, 471 Aleksander I, książę Bułgarii 120, 122, 123, Bauer Zbigniew 37, 477 124, 127, 128, 129, 131, 132, 139, 140, Behnan Şapolyo Enver 92, 93, 472 142, 143, 148, 150 Bell John D. 187, 472 Aleksander II Romanow, car Rosji 125, 128, Benev Georgi 140 129, 150, 170 Bernard Lewis 92, 472 Aleksander III, Aleksandrowicz Romanow, Berov Lyuben 311 car Rosji 132, 150, 151 von Bertalanffy Ludwig 28, 472 Aleksov Ivan Pop, hadżi Enov 107 Bieliaev D. 449 Alfandari Eliezer 22, 43–49, 53, 466, 479, Bjelica Mihailo 472 480 Blacque Alexander Bey 92, 93 Amsterdamski Piotr 34, 478 Bladocha Bronisław 27, 472 Andreev Stefan 89, 488 Blâskov Petăr 410, 411, 412, 417, 430 Andreov Ivan patrz: Bogorov Ivan Bobchev Iliya 153 Andrew Christopher 269, 471 Bodnar Artur 472 Andrić Aleksandar 102, 480 Bogorov Ivan 81, 82, 85, 102, 106, 480 Andrić Ivo 179, 180, 471, 480 Bogryanov Ivan 242 Angelov Aleksandăr 366, 480 Boneva Antonina 25 Angelov Atanas 211, 212, 486 Borislavov Ivan 376 Antoszewski Andrzej 30, 31, 471 Borisova Silvia 284, 475 Apis Dragutin Dimitrijević 165 Borshukov Georgi 43, 78, 82, 84, 85, 94, Arabadzhiev Aleksandăr 328 101, 102, 103, 105, 107, 108, 124, 135, Aristarchi Gregoire 89, 95, 96, 131, 471 140, 480 Arnaudov Kosta 218 Borys III, car 188, 200, 205, 206, 207, 221, Arnaudov Mihail 75, 81, 480 224, 230, 242, 257, 260 Arouet François-Marie 86 Bosak-Hauke Maurycy 122 Arystoteles 74 Botev Hristo 103, 105, 106, 480 Asen I patrz: Ivan Asen I, car Botiov Petkov Hristo patrz: Botev Hristo Atamian Stevan 166, 471 Braun Janusz 42, 70, 472 Brzeski Rafał 269, 471 Babbie Earl 66, 471 Brzeziński Andrzej M. 76, 472 Badev Yiordan 268 Bundzhulov Andrey 425, 480 Bagryanov Ivan 242, Burmov Todor 123–125, 127, 128, 129 498 Władza i media w Bułgarii

Cambłak Grzegorz patrz: Tzamblak Grigorij Delchev Boris 284, 481 Čarlić Barivoj 80, 488 Deletant Dennis 102, 103, 104, 471 Ceausescu Elena 386 Delev Petăr 263, 481 Ceauşescu Nicolae 386 Delin Petăr 25 Chaprazov Vasil 451 Denev Panayiot 161, 181, 234, 295, 481 Chervenkov Vălko 262, 271, 272, 279, 280, Deretić Jovan 76, 80, 100, 472, 481 281, 367, 487 Deszczyński Przemysław 30, 31, 472 Chichovska Wesela 261, 266, 267, 269, 280, Deyanova Delyana 438, 481 281, 282, 284, 487 Deyanova Lilyana 56, 412, 415, 481, 482 Chilingirov Stilinyan 268 Deyanova Zoya 415 Chmielewski Adam 60, 477 Dichev Borislav 257, 482 Chobanov Vasil 341, 487 „Die Neue Freie Presse” 181 Chodkiewicz Leonid 449 Dilov Lyuben syn 416, 429 Cholakov Radomir 183, 184, 210, 218, 233, Dimitrov Anton 206, 207 234, 311, 313, 318, 323, 325, 326, 344, Dimitrov Filip 307, 310, 320, 337 345, 346, 399, 480, 481, 482, 487, 488, Dimitrov Georgi 126, 185, 202, 203, 215, 494 222, 261, 262, 267, 284, 295, 481 Chruszczow Nikita 262 Dimitrov Ilcho 128, 138, 186, 187, 203, 481 Chudziński Edward 38, 477 Dimitrov Mihov Georgi 207, 208 Chukanov Kiril 267, 274, 275, 276, 277, Dimitrov Rumen 54–56, 472, 482 285, 488 Dimitrov Veselin 43, 183, 184, 185, 186, Chulkev Pando 199 209, 210, 213, 214, 217, 218, 228, 258, Churchill Winston 256 481 Cincar-Marković Dimitrij 165 Di Savoia Giovana, księżna włoska, caryca Clayer Natalie 92, 477 Bułgarii 206 Cleve Mathews 71, 478 Dimitrova Blaga 320 Čurčić Lazar 80, 488 Djordjevicić Jovanov 100 Cuza Alexandru Ioan, król Rumunii 103 D’Orleans Clementine, księżna 161 Cyryl, św. 78 Dobek-Ostrowska Bogusława 27, 40–41, Czerkasskij Władimir Aleksandrowicz, 42, 43, 471, 472, 473, 475, 476, 477, książę 112–113, 120 478, 479 Czornyj Michaił 317, 417 Dobreva Vencha 218 Dobrovski Ivan 84 Dabidża Wasił 83, 481 Dogan Achmed 438, 439 Dahlgren Peter 48, 476 Dokovska Daniela 344, 482 Dalchev Boris 284, 481 Donchev Sasho 417, 430 Damiani Damiano 294 Dondukow Korsakow Aleksander, książę Danailova Nikolova Rositza 433 113, 120 Danziger James N. 29, 472 Doynova Radka 284, 482 Daskalov Rayko 200 Dragićević Risto 473 Daskalova Svelta 200 Dragiev Georgi 263 Davidović Dimitrije 80 Drasov Ivan 106 Davis Dennis K. 37, 38, 471 Drumev Vasil 150, 151 Daynov Evgeniy 459, 460, 481 Dubel Lech 34–35, 120, 222, 473 Dąbrowski Mieczysław 454, 476 Duparinov Spas 194, 200 Debelyanov Dimcho 159, 160 Dymitrow Iłczo patrz: Dimitrov Ilcho Debord Guy 52, 472 Dzhedov Dzhedo patrz: Stoyanov Zaharyi Deenichina Mariya 271, 481 Dziemidok-Olszewska Bożena 103, 473 Indeks osób 499

Easton David 29, 30, 31, 473 Golicyn Grigorij, książę 166 Ehrlih Stanisław 67, 69, 473 Golka Bartłomiej 27, 37–39, 41–42, 474 Ehrnrooth Johan Casimir Gustavovich 129– Gołata Krzysztof 30, 31, 472 –130 Gotha-Sachsen-Coburg, Ferdynand Maksy- Eilders Christiane 55, 476 milian Karol Leopold Maria patrz: Fer- Eutymiusz Tyrnowski – patrz: Evtimiy dynand I, car Bułgarii Tărnovski, patriarcha Grabowski Janusz 17, 36, 474 Evtimiy Tărnovski, patriarcha 73, 75, 267 Gradowskij Aleksandr Dmitrijewicz 116 Grăncharov Stoycho 112, 122, 123, 129, Fărkova Mariyana 444, 487 130, 139, 140, 150, 153, 162, 168, 170, Felczak Wacław 194, 473 189, 191, 192, 193, 194, 195, 199, 202, Ferdynand I, car Bułgarii 23, 143, 150, 152, 203, 205, 207, 208, 219, 486 160, 161, 169, 170, 173, 174, 175, 177, Grekov Aleksandăr 199 178, 179, 188, 464 Grekov Dimităr 132 Fileva Petranka 408, 411, 412, 414, 487 Grekova Maiya 437, 438, 439 Filipov Nikola 288 Grigorov Mitko 280 Filov Bogdan 240, 242, 244, 260, 268 Grinberg Daniel 34, 478 Findley Carter Vaughn 165, 166, 473 Grodziski Stanisław 88, 98, 474 Fiske John 52, 473 Grozdanova Elena 89, 488 Fotinov Konstantin 77–78, 106 Grozeva Denitza 414, 481 Fragov Dimităr 315, 487 Gruev Demyan 206 Frankfort-Nachmias Chava 65, 475 Grzelewska Danuta 42, 474 Grzybowski Marian 116, 142, 475 Gabrovski Petăr 241, 244 Guljak Iwan Iwanowicz 116, 481 Gâlâbova Tzvetana 288 Gumarov Mincho 456 Gałkowski Jerzy W. 37, 473 Gutenberg Johannes Gensfleisch zum 76, 77 Gărdev Bronislav 130, 132, 481 Gutorow Władimir Aleksandrowicz 116, Gavrilova Elena 281 481 Genadiev Velichko 206, 481 Genov Atanas 25 Habermas Jurgen 36, 54, 57–59, 60, 61, 66, Geordievski Oleg 269, 471 68, 70, 109, 230, 231, 474 Georgiev Delyo 194, 200 Habielski Rafał 42, 474 Georgiev Kimon 209, 222, 229, 243, 260, Hadzhinikolov Ivan 206 262, 480 Halachev Lyubomir 386, 487 Georgiev Konstantin 205 Hallin Daniel C. 19–22, 24, 463–469, 474 Georgiev Velichko 206 Harizanova Tanya 316, 317, 487 Georgieva Maya 399, 481 Harmandzhiev Filip 416, 428 Gerasimov Nayden 387 Hauke Julia, hrabina 122 Geshov Iv. Hr. 131 Havas Charles-Louis 108 Giza Antoni 111, 141, 168, 478 Heartman Pavel patrz: Godlewski Piotr Giza-Poleszczuk Anna 70, 187, 476 Hegel Georg Wilhelm Friedrich 17, 36–37, Glavchovski Zahari 415 60, 115, 121, 474 Gluza Renata 42, 473 Heine Heinrich 159 Goban-Klas Tomasz 27, 33, 37–40, 378, 473 Herbst Yiosif Yakov 181–182, 204 Gocheva Venelina 412 Herbut Ryszard 31, 471 Godlewski Piotr 267, 474 Hertslet Edward 91, 474 Goffman Erving 54, 473 Hess Agnieszka 24, 42, 474 Goldman Ralph M. 31, 32, 473 Hilendarski Paisiy 75, 484 500 Władza i media w Bułgarii

Hitler Adolf 192, 208 Karavelov Lyuben 103–106, 128, 140 Hitrowo Michaił Aleksandrowicz 130 Karavelov Petko 126–128, 129, 134, 140, Hölschеr Lucian 54, 474 144, 141, 149, 150 Hopken Wolfgang 56, 472 Karavelova Ekaterina 151 Hornowska Elżbieta 65, 473 Karavelova Natalia 106 Hrabal Bohumil 267, 474 Karp Janusz 116, 142, 475 Hristova Asenka 307, 309, 310, 486, 487 Kărzhilov Lyudmil 25 Hubenberg Alfred 217 Kassandros – król Macedonii 95 Hugo Victor Marie 86 Katiszew Wiktor 280 Kazasov Dimo 221 Ilchev Ivan 181, 182, 482 Kemal Mustafa Atatürka 93, 453 Iliev Ilia 389, 482 Kesyakov Bogdan Dushkov 141, 168, 482 Ilninskij Nikołaj 89, 480 Kirilova Evelina 398 Iskander Oskar 161 Kitanchev Tzvetkov Trayko 150 Ismailov Fikri 455 Kłoskowska-Dudzińska Agnieszka 66, 471 Ivan Asen I, car 207 Koev Kolyo 425, 483 Ivanchov Todor 162 Kogălniceanu Mihail 104 ă Ivanov Dimit r 412, 413 Kołodziejczyk Dariusz 91, 475 ă Ivanov V lcho 204 Komarnicki Henryk 35–36, 475 Ivanova Polya 43, 287, 288, 289, 290, 291, Konarska Katarzyna 27, 41, 475 293, 482 Konstantinov Aleko 150, 151, 158, 159, 317, 335, 483 ń Jabło ski Andrzej 31, 471 Konstantyn, cesarz rzymski 88 Jakóbiec Marian 79, 475 Korniłow Władimir 447 Janaszek-Ivaničkova Halina 314, 476 Koseski Adam 128, 481 Jasińska-Kania Aleksandra 28, 475, 479 Kostov Ivan 337–338, 413 Jaskiernia Alicja 42, 475 Kotlyanin (Kipilovsky) Atanas Stoyanovich Jelavich Barbara 85, 86, 87, 90, 177, 179, 76, 483 192, 230, 475 Kovachev Marin 456 Jerzy, król Grecji 165, 207 Jędrzejczyk-Kuliniak Katarzyna 41, 475 Kozieł Andrzej 42, 474 ę Juda Celina 284, 475 Krasno bska Ewa 71, 472 ă Justynian, cesarz rzymski 89 Kr steva Irena 44, 417, 430 Krăsteva Lulivera 44, 483 ă Kabacali Alpay 92, 475 Kr stevich Gavril 140 Kalâchev Stojan 200 Krkljuš Ljubomirka 80, 483 Kalita Halina 180, 471, 480 Królak Sławomir 52, 472 Kalužniacki Emil 73, 475, 487 Kucharzewski Jan 83, 113, 475 Kambureli Teresa 27, 488 Kuś Michał 475 Kamburelis Thanasis 27, 488 Kwaterko Mateusz 52, 472 Kamenov Plamen 415 Kyoseivanov Georgi 229, 428 Kandov Borislav 408, 419, 482 Kyoseva Tzvetana 447, 483 Kaniowski Andrzej Maciej 57, 474 Kyriakou Minos X. 395, 475 Kantakuzen (?), książę, generał 124 Kyurkchiev Nikolay 457 Karadžić Vuk 75, 482 Karadzjordzjević Aleksandar 101 Lachowska Dorota 29, 30, 479 Karahasan-Chănar Ibrahim 444, 448, 450, Landman Adam 17, 36, 474 453, 482 Lazarov Ivan 186, 187, 483 Karasimeonov Georgi 56, 308, 482 Lechański Dariusz 475 Indeks osób 501

Lekov Docho 94, 483 Meshkova Polya 263, 264, 268, 483 Lenin Władimir Iljicz 199, 200, 259, 262 Metodiev Veselin 108, 114, 115, 116, 122, Leshtov Boris 183, 184, 483 125, 132, 134, 135, 143, 144, 160, 483 Levis Bernard 92 Metody, św. 78 Lipnik Wanda 54, 474 Michalczyk Stanisław 84, 465, 476 Lorek Marta 19, 474 Mickiewicz Adam 102 Lozanov Georgi 56, 376, 409, 410, 412, 424, Miechejd Andrzej 194, 479 425, 426, 438, 481, 482, 483, 486, 488 Miechejd Maria 194, 479 Luhmann Niklas 54, 475, 476 Mielnikow A.A. 116 Lukanov Andrey 306, 307, 315 Migdalska Krystyna 160 Lyapchev Andrey 201, 207, 208, 218, 219, Migev Vladimir 271, 272, 273, 279, 280, 221 282, 483 Mihaylov Vladimir 288, 289, 290, 386, 390, Łapiński Zdzisław 259, 476 413, 484 Łoś Jan Stanisław 90, 478 Mihaylovski Stoyan 150, 151, 153, 159 Łukasiewicz Małgorzata 54, 474 Mihov Dimitrov Georgi 387 Łukaszenka Aleksandr 321 Milev Geo 204 Łukjanov Siergiej 115, 116, 123 Milev Rosen 413, 484 Milev Simo 44, 78, 161, 195, 315, 335, 408, MacDonald Aleksander 457 409, 413, 414, 479, 480, 481, 483, 484, Maciejewski Tadeusz 88, 89, 113, 476 485, 486, Magarašević Georgije 79 Milošević Slobodan 321, 338 Mahmud II, sułtan 92, 98 Minkov Mitko 314, 315, 484 Malinowski Andrzej 111, 141, 168, 187, 478 Minkov Svetoslav 272 Mancini Paolo 19–22, 24, 48–49, 463–469, Mirchev Kiril 76, 484 474, 476 Mishev Dymitr 289, 290, 292, 484 Mandzhukov Petăr 387, 390, 391 Mitev Plamen 263, 481 Mantran Robert 90, 91, 92, 98, 99, 100, 103, Mohamet, prorok 88 166, 476 Morova Ekaterina 418, 431 Mańka Katarzyna 476 Mrozowski Maciej 27, 38–39, 476 Marinov Vasko 25 Muraviev Konstantin 242 Markiewicz Ryszard 145, 471 Murdoch Rupert 388, 392, 394, 395 Markov Georgi 444, 483 Mushanov Nikola 219 Markov Stefan 161, 165, 174, 182, 196, 234, Musiał-Karg Magdalena 303, 476 280, 281, 483 Mutafchieva Vera 89, 90, 484 Marody Mirosława 70, 476 Muzaffar al.-Din, szach 166 Marszałek Robert 36, 474 Marushiakova Elena 436, 447, 450 Nachmias David 65, 475 Marzęcki Józef 74, 478 Naumov Iliya 458 Mathews Cleve 71, 478 Naydenov Dimităr 53, 259, 484 Matlaka Andrzej 145, 471 Naydenov Valeri 410, 411, 412 Matsu Katerina M. 80, 488 Nedelchev Mihail 312 Mavridi Rali 78 Nedev Neyu 222, 484 Mečiar Vladimir 321 Neidhardt Friedhelm 55, 476 Medaković Dejan 76, 100, 476 Nicolaides Demetrius 89, 471 Méhémet-Ali, pasza 93 Nijakowski Lech 28, 475, 479 Melamed Galina 90, 476 Nikolaev Toma 452 Merklejn Iwona 476 Nikolov Antoan 416, 429 502 Władza i media w Bułgarii

Nikolov Blazho 408, 484 Peevski Delyan 417, 430 Nikolova Rayna 43, 50, 210, 212, 213, 217, Penev Dinko 392 232, 245, 258, 276, 285, 286, 287, 290, Peretz F. 131 293, 294, 297, 469, 470, 484 Peshev Petâr 154, 162 Nikolova Rositza 433 Pesheva Margarita 43, 290, 485 Niłow Iwan 447 Petev Todor 408, 478 Ninov Nikolay 350, 484 Petkov Dimităr 169, 170 Noam Eli 287, 288, 476 Petrov Borislav 288 Novakova Kamka 195, 484 Petrov Evgeni 409, 414, 485 Nowicki Światosław Florian 60, 474 Petrov Georgi Dragiev 263 Nowińska Ewa 24 Petrov Pеtăr 176 Nowosad Andrzej 49, 303, 314, 318, 319, Petrov Racho 169 435, 454, 476, 477, 484 Petrova Dimitrina 199, 485 Nowosad Wiesława 25 Petrova Slavka 261, 262, 485 Pfetsch Barbara 55, 476 Obrenović Aleksandar, król Serbii 165 Pinon René 103, 477 Obrenović Draga, królowa Serbii 165 Pintev Stanislav 261, 271, 485 Obrenović Miloš, książę Serbii 74, 101 Piotr I Wielki, car Rosji 78 Ociepka Beata 42, 477 Pisarek Walery 38, 64, 65, 477 Ognyanova Neli 24, 50, 368, 484 Pisarev Pavel 289, 290 Oniszczuk Zbigniew 477 Pisarov Nikolay 318, 485 Orfelin Zaharija 79, 80 Piwońska-Pykało Lidia 42, 474 Orlik Peter 287, 477 Platt George M. 60, 477 Osica Janusz 42, 474 Płonkowski Tomasz 45, 477 Płudowski Tomasz 41, 477 Palangurski Milko 186, 187, 483 Pogorzelski Witold 27, 28, 477 Palikarski Konstantin 350, 484 Pokorna-Ignatowicz Katarzyna 27, 477 Pałecki Krzysztof 35, 477 Pokrowskij Michaił Nikołajewicz 133, 485 Panayiotov Filip 44, 78, 84, 95, 101, 102, Polak Jędrzej 85, 86, 475 244, 245, 255, 256, 257, 258, 261, 267, Polihronov Lyuben 389 268, 271, 480, 482, 483, 485, 486, 487 Popov Dimităr 307 Panayiotov Panayiot 485 Popov Krum 200 Panov Asparuh 306, 307, 311, 485 Popov Stefan 195, 485 Paparasov Petăr 206 Popov Veselin 436, 450, 476 Papazov Nacho 273 Popova Mariya 218 Parsons Talcott 60, 477 Popova Snezhana 318, 371, 375, 377, 485 Parushev Georgi 452 Popovic Alexandre 92, 477 Părvanov Nikola 102 Popovic Sabi Stoykov patrz: Rakovski Părvanova Rumyana 203, 204, 485 Georgi Sava Pashov Shakir 451 Popper Karl R. 60, 477 Pavić Milorad 484 Poster Mark 52, 472 Pavlov Lyubomir 418, 431 Prokopiev Ivo 416, 428 Pavlov Plamen 186, 187, 483 Ptaszkowska Anna 52, 472 Pavlov Todor 271 Ptolemeusz 74 Pavlov Yuliy 418, 431 Pulio Markides 80 Pavlova Mihaylina 446 Puncheva Boryana 25 Pavlovich Hristki 76 Pavlović Milovan 165 Quataert Donald 165, 478 Indeks osób 503

Racine Jean-Baptiste 86 Shishmanov Ivan 77, 487 Radev Simeon 129, 485 Shopova Elena 218 Radichkov Yiordan 272 Siderov Volen 413, 460 Radolov Aleksandăr 196, 197, 198 Sielski Jerzy 478 Rădulescu Ion Heliade 104 Sienkiewicz Piotr 40, 473 Rakovski Georgi Sava 99, 100, 101, Simeon II, car Bułgarii, premier 242, 251, 103, 104, 105, 106, 485 260, 261, 420 Rakovski Stoykov Georgi patrz: Rakovski Şinasi Ibrahim 91 Georgi Sava Skrzydło Wiesław 102, 118, 478 Rangelov Rasho 78, 82, 107, 108, 109, 123, Slaveykov Pencho 159 125, 126, 135, 486 Slaveykov Petko Rachov 94, 106, 107, 124, Ratajczak Magdalena 42, 477 128, 134, 140, 150 Raycheva Lilia 408, 478 Slavkov Ivan 293 Remlingen Arnold Aleksandrowicz 133, 135 Słupek Lucyna 287, 471 Reşid Mustafa, pasza 91, 92 Smelser Neil J. 60, 477 Reuter Paul Julius von, baron 217 Snow David A. 54, 86, 478 Rivers William 71, 478 Sobkowiak Leszek 31, 471 Rolands Henri 457 Sobolew Leonid 135 Romaniuk Adam 36, 474 Sofiyanski Stefan 411 Romanow Aleksander II, car Rosji patrz: Sokół Wojciech 103. 261, 472, 478 Aleksander II Romanow, car Rosji Sparks Colin 48, 476 Romanow Aleksander III Aleksandrowicz, Spasov Metodi 307, 486 car Rosji patrz: Aleksander III, Alek- Spasov Orlin 50–53, 56, 410, 412, 424, 426, sandrowicz Romanow, car Rosji 438, 466, 481, 482, 483, 486, 488 Rossano Herval 294 Srebrowska Urszula 478 Rousseau Jean-Jacques 86 Stalin Józef 259, 261, 262, 268, 272 Rubacha Jarosław 111, 141, 168, 187, 478 Stamatow Porfirij 131 Runciman Stevan 74, 90, 478 Stamboliyski Aleksandăr 187, 189, 191, Ryszka Franciszek 34, 478 192–195, 196, 199, 200, 201, 203, 215, 219, 242 Sadza Agata 37, 471 Stambolov Stefan 131, 139, 143, 144, 150, Saeed Ordubadi Mohammad 166, 477 151, 152, 153, 154, 157, 169, 468 Sakăzov Yanko 178, 179 Stamov Petko 211, 486 Salabashev Ivan 140 Stamov Valentin 413, 486 Salawa Krzysztof 85, 86, 475 Stanchev Krasen 307, 309, 310, 486, 487 Sarafyan Kework 445 Stanchev Pavel 398 Sartori Giovanni 34, 478 Stancheva Polya 376 Sasińska-Klas Teresa 24, 31, 33, 42, 67, 296, Starzyński Stanisław 187, 188, 205, 207, 474, 478 478 Savchev Sacho 452 Statelova Elena 112, 122, 123, 129, 130, Sczaniecki Michał 120, 478 139, 140, 150, 153, 162, 168, 170, 189, Şeyhun Mehmed 453 191, 192, 193, 194, 195, 199, 202, 203, Semov Marko 200, 410, 413, 486 205, 207, 208, 219, 486 Shangov Stoyan 176 Stawowy-Kawka Irena 165, 166, 187, 478 Sharif Mian Mohammad 86, 87, 88, 478 Stawrowski Zbigniew 115, 479 Sharlanov Dinyu 263, 264, 268, 483 Stayanov Petko 211, 212, 486 Shaw Stanford J. 165, 167, 478 Staykov Lyudmil 296 Shishmanov Dimitâr 77, 268 Stefan III Wielki, książę 103 504 Władza i media w Bułgarii

Stefanov Emil 387 Titzin Nayio 338, 413, 486 Stefanov M. 271 Todorov Kosta 199, 487 Stefanov Petăr 452 Tołstoj Aleksiej 130 Stefanova Mariya 25, 363 Tomasik Wojciech 259, 476 Stoilov Konstantin 131, 136, 144, 149, 153, Tomov Aleksandăr 306, 308, 309, 310, 318, 154, 156, 158, 160, 162 487 Stoyanov Emil 387 Tomova Ilona 451, 487 Stoyanov Georgiev Kimon 201, 221, 243 Topalov Kiril 43, 78, 82, 94, 103, 105, 487 Stoyanov Krasimir 408, 486 Topencharov Vladimir 43, 141, 151, 152, Stoyanov Lăchezar 108, 114, 115, 116, 122, 176, 179, 487 125, 132, 134, 135, 143, 144, 160, 483 Topolski Jerzy 65, 479 Stoyanov Petâr 337, 387 Toshev Andrey Slavov 229 Stoyanov Racho Petrov 169 Toshev Tosho 411, 415, 487 Stoyanov Stefan 389 Trifonova Tzveta 153, 487 Stoyanov Todor 299 Troleva Mariya 288 Stoyanov Zaharyi 95, 105, 107, 108, 134, Tuchman Barbara 194, 479 139, 141, 160, 167, 486 Tyutyundzhiev Ivan 186, 187, 483 Stoyanova Lyudmila 268, 270, 486 Tzamblak Grigorij 73, 487 Stranski Georgi 140 Tzankov Aleksandăr 132, 200–205, 206, Strashimirov Anton 159, 204 207, 208, 209, 215, 219, 221, 487 Strashimirov Todor Todorov 178 Tzankov Dragan 128, 130, 138, 139 Stratzimir Ivan, car bułgarski 73 Tzankov Milko 203, 206, 207, 487 Struve Piotr 448 Tzankov Veselin 90, 476 Suk-Young Chwe Michael 70, 479 Tzoneva Liliana 387 Sušić Hasan 86, 87, 478 Tzoneva Todorka 452 Sylwestrzak Andrzej 34, 223, 479 Tzvetkov Kitanchev Trayko 150 Szacki Jerzy 28, 475, 479 Tzvetkov Plamen 487 Szczepański Waldemar Janusz 472 Szmulik Bogumił 27, 35, 36, 261, 262, 475, Ulicka Grażyna 35, 479 479 Urusow Siergiej Nikołajewicz, książę 116 Uzunov Krasimir 25, 396, 403, 407 Świętochowski Tadeusz 166, 479 Vălkov Georgi Ivan 203 Tahsin Muharem 456 Vălkov Vălkov Ivan 206 Talev Dimităr 268 Valter Dr. 18, 83, 475 Tankova Vasilka 257, 486 Vardaka Nikos 76, 80, 488 Tărnovski Kliment patrz: Drumev Vasil Vasilev Kiril 290 Tashev Tasho 107, 189, 221, 411, 486 Vasilev Vasil 316, 317, 344, 481, 487 Taslakov Tzvyatko Vazov Ivan 16, 139, 156, 157, 158, 159, Tatarchev Hristo 206 160, 164, 185, 268, 335, 480 Tenev Mihail 107 Velichkov Konstantin 158, 159, 160 Teofrast 74 Velichkova Mira 346, 480 Teoharov Georgi 132 Venizelos Eleftherios 165 Tetelowska Irena 64, 479 Videnov Zhan 307, 311, 316, 416, 319, 321, Theodosios Dimitros 79 334, 338, 342, 411, 413 Thessalonike, królowa Macedonii 95 Vitanov Petăr 218 Tilev Konstantin 25 Vladislavov Stoyko patrz: Vrachanski So- Tito Josip Broz 268 fronyi Indeks osób 505

Vlahov Mitzov Stanislav 281, 480 Yasenov Hristo 204 Vlastar Matey, jeromonach 89, 480 Yavorov Peyio 160 Von Battenberg Aleksander Józef, książę Yiosifov Vencislav 410, 411 patrz: Aleksander I, książę Bułgarii von Huhn A. 17, 83, 120, 121, 122, 134, Zagurović Jerolim 76 139, 474 Zakrzewski Jan 71, 478 Volgeyes Ivan 296, 479 Zapheiriadou Sofias 80, 488 Voltaire (Wolter) patrz: Arouet François- Zhekova Fani 317, 482 -arie Zhelev Zhelyu 320, 337 Vrachanski Sofronyi, pop 75 Zhendov Aleksandr 280 Vucinich Wayne 86, 479 Zhivkov Todor 200, 262, 273, 303, 307, 440 Vuković Božidar 76 Zhuleva Fergana 25 Vuković Vincence 76 Zinkeisen Johann Wilhelm 74, 103, 479 Ziółkowski Marek 28, 475, 479 Weber Max 29–30, 479 Zlatev Pencho 229 Węglińska Agnieszka 41, 479 Znepolski Ivaylo 53, 425, 482 Więckowska Maria 128, 481 Zola Émile 86 Wiktor Emanuel III – król Włoch 206 Zotov Pavel, generał 83, 482 Wojtaszczyk Konstanty Adam 29, 31, 32, Zurleva Silvia 398 88, 478 Wolff Bernhard 217 Żmigrodzki Marek 27, 29, 35, 36, 103, 261, Wolny-Zmorzyński Kazimierz 435, 471, 477 262, 472, 475, 479 Woydyłło-Woźniak Ewa 28, 472 Żyro Tomasz 67, 479 Wrangel Nikołaj 447

Yanchovichin Nikolay 25 Yankov Rosen 410, 412, 424, 481, 488

INDEKS PRASY DRUKOWANEJ

„168 Chasa” 410, 411, 415, 421, 427, 428, „Balon” 456 433 „Balon ve Gonul dergisi” 456 „24 Chasa” 312, 409–412, 414, 415, 418, „Banker“ 421,426, 420, 424, 426–428, 429, 431, 433, 461 „Barberan” 446 „7 dni sport” 420 „Bg-Türk Haber Ajansi-Bulgaristan’dan haberler” 455 „ABV” 204 „Biełaja Wołna” 448 „Adrinski glas” 455 „BILD der Frau“ 416 „Albina românească” 104 „Biuletyn Informacyjny RME” patrz: „In- „Albumul istoric şi literar” 104 formatzyonen byuletin SEM” „American Sociological Reviev” 54, 478 „Blyasăk” 423 „Anamneza” 274, 488 „Boğaziçi Feneri” 92 „Andral” 452 „Bolgaro-ukrainski viesti” 457 „Anoar” 446 „Borba” 139, 141, 160 „Arhiva românească” 104 „Branitel” 104 „Armâne” 457 „Bratstvo” 135 „Astra totel” 408 „Budilnik” 106 „Ataka” 456 „Budosvyat” 408 „Ataka v boen vik” 225 „Budushtnost” 104 „Atar-Nabel” 445 „Bulgarskij glas” „Auto BILD”416 „Bulletin de Nouvelles” 89 „Azad Hock” 444 „Bussines Spotlight” 416 „Bussines Week” 421, 423 „Bădashte” 202 „Bălgaran” 169 „Cherno more” 153 „Bălgariya” 123,170, 176 „Chervena tribuna” 225 „Bălgarska dnevnitza” 100 „Chetvărta vlast” 339 „Bălgarska knizhnitza” 91 „Çiftçi bilgişi” 456 „Bălgarska obshtodostăpna biblioteka” 204 „Comparative Studies in Society and His- „Bălgarska pchela” 106 tory” 165, 473 „Bălgarska sbirka” 154, 160, 176 „Computer BILD“ 416 „Bălgarska starina” 104 „Computer World” 433 „Bălgarski glas” 135, 139 „Curierul de ambe sexe” 104 „Bălgarski knizhnitzi” 123 „Curierul Românesc” 104 „Bâlgarski orel” 81–84, 85 „Bălgarski pregled” 154, 176 „Dacia literară” 104 „Bălgarski tărgovski vestnik” 176 „Dărzhaven Vestnik” 124–126, 127, 131, „Balkan” 126 133, 135, 138, 144, 149, 154, 155, 160, „Balkanska knizhnitza” 91 161, 163, 168, 170, 173, 174, 175, 196, „Balkanska tribuna” 202 198, 203, 210, 211, 212, 215, 224, 225, „Balkanski kurier” 202 226, 227, 228, 229, 231, 235, 237, 239, 508 Władza i media w Bułgarii

240, 241, 244, 245, 246, 247, 248, 249, „Evreyski pregled” 446 251, 252, 256, 263, 265, 269, 270, 273, „Evreyski vesti” 225, 446 274, 276, 279, 285, 286, 290, 298, 300, „Evrofutbol” 421 301, 303, 312, 313, 315, 322, 323, 325, 326, 327, 332, 333, 336, 339, 341, 342, „Faks”414 343, 345, 346, 347, 348, 349, 350, 353, „FHM” 434 354, 356, 358, 359, 384, 437, 443 „Filiz” 456 „Deliorman” 455 „Forschungsjournal Neue Soziale „Demokratichen pregled” 336 Bewegungen” 56 „Demokratzya” 413, 414, 426, 438–439, 459, 460 „Gayda” 94, 107 „Demokratzya dnes” 438 „Gazeta Transilvaniei” 104 „Denyat” 414 „Gazette Française de Constantinople” 89, „Die Neue Freie Presse” 181 92 „Die Vossische Zeitung” 181 „Gemeinwohl und Gemeinsinn” 55, 476 „Die Zeit” 181 „Godishnik na Sofiyski Universitet“ 336 „Dnes” 204 „Gołos“ 447 „Dneven trud” 415, 420 „Gołos truda“ 447 „Dnevnik” 416, 420, 428-432, 433, 459– „Gönül” 455 –461, 481 „Grazia” 434 „Dnevnitza” 100 „Doğu Rodoplar’ da Camiler” 456 „Hayer” 445 „Doğunun Yankısı” 92 „HoReMag” 416 „Doktor” 433 „Hoşgörü” 455 „Drom Dromader” 451 „Hujs” 444 „Duma” 13, 281, 411, 412, 414, 426, 438– –439, 459–461 „Icoana lumii” 104 „Duma na bălgarskite emigranti” 106 „İmpartital” 92 „Dunav/Tuna” 95 „Informatzyonen byuletin SEM” 360, 373 „Dunavski Lebed” 101 „Intelekt” 408 „Dziennik Ustaw“ 38, 278, 321, 322, 327, „Iskra” 183 332, 350, 358 „Istina” 94 „Istoricheski pregled” 203, 261, 485 „Edinstvo” 225 „Istorijski zapisi” 473 „Edirne” 95 „Izgrev” 271 „Edna sedmitza v Sofiya“ 423 „İzmir Postası” 93 „Efimeris” 80 „Izvestiya” 286 „Ego” 434 „Izvestiya ot balkanskite strani” BTA 182 „Egoist” 434 „Eho” 202, 204 „Јuzhna pchelа” 100 „Ekspres” 414, 418, 420, 424, 431–432, 456 „Elit” 408 „Kapital” 408, 412, 415, 416, 417, 418, 119, „Erewan” 442, 445 420, 421, 424, 428, 433, 444, 456, 482, „Ermis o logios” 79, 80, 84 483, 487 „E-Telescope” 80 „Kapital light” 433 „Eva” 434 „Kărdzhaliyska poshta” 202 „Evreyska misăl” 445 „Kaynak” 455 „Evreyski glas” 446 „Kesh 398, 421 Indeks prasy drukowanej 509

„Kölner” Zeitschrift für Soziologie und „Mirozrenie”84 Sozialpsychologie” 55, 476 „Misăl” 160 „Könische Zeitung“ 83 „Mladezh” 273, 414 „Korniłowiec“ 447 „Mladezhko zemedelsko zname” 199 „Kultura” 47 „Monitor” 412, 417, 420, 430, 431, 461 „Kultura“ (paryska) 447 „Moskowskije Wiedomosti” 105

„La Reforme” 92 „Napredak” 100 „La Revue du Monde” 84 „Narod” 271 „Lăch” 208 „Narodna voyska” 271 „La Turque” 92 „Narodni prava” 157, 181 „Le Courrier de Smyrne” 93 „Narodniy glas” 151 „L’Echo de’Bulgarie” 181 „Narodnost” 81 „L’Echo de Orient” 92 „Nash zhivot” 204 „Le Journal de Constantinople” 92, 95 „Nashi dni” 204 „Le Journal de Smyrne” 93 „Nasze Wriemia” 105 „Le Monde“ 417 „Neve Roma” 451 „Le Monde Diplomatique – Bulgaria” 417 „Nezavisima Makedoniya” 225 „Le Moniteur Belge” 102, 118 „Nezavisimost” 94, 104, 105, 130, 135, 140, „Le Moniteur Egyptien” 93 141 „Le Moniteur Ottoman de Constantinople” „Noshten trud” 415 ă 93 „Nov p t” 160, 451 ă „Le Moniteur Oriental” 165 „Nova B lgariya” 106 „Le Phare du Bosphore” 92 „Novi dni” 225 „Le Réseau, The Global Network” 408, 478 „Novinar” 408, 414, 416, 420, 424, 429, „Le Spectateur de l’Orient” 93 433, 461 „Letopis” 80 „Novine serbske” 80 „Letopis Matice Srbske” 79 „Novo vreme” 178, 279 „Letopisi” 176 „Novo zemedelie” 408 „Lichna drama” 421 „Nowyj put’” 447 „Literaturen front” 272, 282 „Literaturna misâl” 272 „O Roma” 451 „Literaturni novini” 272, 273 „Obektiv” 425 „Lyuboslovie ili periodičesko spisanie ra- „Obnova” 202 znih vedenii” 77–81, 91 „Obshtinski list” 125, 127 „Obshto delo” 178 „Makabi” 446 „Osa” 160 „Makedonia” 94 „Osmanlı Gazetesi” 93 „Makedonski glas” 457 „Osten” 94 „Makednosko zname” 225 „Otechestven front” 271, 279, 414 „Manager” 434 „Otechestvo” 204 „Max” 434 „Otziv” 176 „Maxim” 434 „Medii i reklama” 425, 483 „Parekordzagain Tzain” 445 „Medii i zakoni” 335, 341, 487 „Pari” 420, 426 „Medya svyat” 372, 378, 392 „Periodichesko spisanie” 108 „Meghu” 444 „Pladne” 207, 208, 225 ă „Meridian mach” 388, 420, 426, 433 „Plam k” 204, 272, 273 „Mir” 153, 154, 169, 176, 181, 185 „Playboy” 434 510 Władza i media w Bułgarii

„Plovdivski novini” 411 „Sbornik za narodni umotvorenya, nauka i „Pobeda” 200 knizhnina” 77, 487 „Pogled” 421 „Sedmichen pregled na chuzhdiya pechat” „Polet” 154 BTA 182 „Politika” 217, 417, 418, 421, 430 „Sedmichen Trud” 415, 416, 421 „Pravda” 94 „Sega” 412, 417, 420, 430, 432, 433 „Preglad na chuzhdiya pechat” BTA 180, „Sekidnevniy novinar” 107 182 „Selanik” patrz: „Solun” „Pregled na pechata” BTA 180 „Septemvri” 272, 273 „Problems of Comunism” 296, 479 „Serbskij letopis” 79 „Probuda” 446 „Serbskija novini” 80 „Programata” 433 „Serbskija povsednevija novini” 80 „Propăşirea” 104 „Slava” 423 „Pryaporetz” 169, 176 „Slaveno-serbskij magazin” 79, 80 „Przekrój” 423 „Slobodno slovo” 153 „Slovenoserbski magazin” patrz: „Slaveno- „Rabotnicheska misăl” 225 serbskij magazin” „Rabotnicheski vestnik” 178, 179, 202 „Slovo” 268 „Rabotnichesko delo” 271, 279, 284 „Sluzheben pregled na chuzhdiya pechat” „Rabotnik” 134, 225, BTA 182 „Radikal” 176 „Sofiyski dnevnik” 94 „Radiovesti” 217 „Solun” 95, 446 „Ranno Utro” 408 „Sotziologichni problemi” 54, 336, 482 „Razmig” 444 „Soziologische Aufklärung” 54 „Rodna rech” 273 „Sport BILD“ 416 „Rodopsko ravnovesie” – patrz: „Doğu „Srpska pčela” 79 Rodoplar’da Camiler” „Srpski dnevnik” 95, 100, 101 „Romano esi” 451 „Standart” 409, 410, 411, 412, 414, 417, „Romano obektivo” 452 420, 429/430, 433, 456 „Romski informatzyonen sedmichnik” 452 „Stroitelstvo Gradât” 416 „Russkaja Gazieta” 447, 449 „Studia Socjologiczne” 33, 40, 473 „Russkaja Mysl” 447, 448 „Svatba” 408 „Russkaja Riecz” 105 „Svetlina” 139, 154 „Russkaja Starina” 83, 482 „Svetilnik” 446 „Russkij Inwalid” 447 „Svetovid” 102 „Russkij Sokoł w Bołgarii” 447 „Svoboda” 104, 144, 152, 153, 157 „Russkoje Słowo” 449 „Svoboden narod” 414 „Svobodno slovo” 153 „Sabah” 455 „Samozashchtita” 139, 141 „Takvim-i-Vekâyi” 91, 93 „Săvetnik” 123, 124, 135 „Tarafsız” 92 „Săvremennik” 160 „Tărnovska Konstitutziya” 94, 138, 150 „Săvremenno pravo” 336 „Tasvir-i Efkăar” 91 „Săvremennost” 159 „Telegraf” 417, 419, 420, 424, 430 „Săznanie” 138 „Tema” 421 „Sbornik na poshtite i telegrafite” 183, 184 „Tema sport” 420 „Sbornik studii na Fakulteta po zhurnalistika „Tercüman-ı Ahvâl” 92 i masova komunikatzya” 479 „The Australian” 394 „The Frontier Times” 457 Indeks prasy drukowanej 511

„The Journal of Modern History” 165, 478 „Volya” 181 „The Levlend-Herald” 92 „Vsiaka nedelya“ 281, 480 „The Daily Mail” 181 „Vulturul” 107 „The Daily Telegraph” 394 „The New York Post” 394 „Wriemia” 123, 124 „The Sunday Times” 394 „The Sofia Echo” 416 „Yikend” 421, 426 „The Times” 394 „Yuzhna Bălgarya” 140, 455 „Timpul” 457 „Timpul Armanlu” 457 „Zabavnik” 80 „Treta vâzrast” 419, 421, 424, 432–433 „Zaman” 455 „Trud” („Dneven trud”) 14, 409–412, 414, „Zaman Bulgaria” 455 415, 419, 424, 428, 433, 438–440, 459– „Za Rossiju” 447 –461 „Zara” 268 „Tzarigradski vestnik” 76, 81, 84-86 „Zemedelska zashtita” 199 „Tzelokupna Bălgariya” 94, 125 „Zemedelski strazh” 199 „Zemedelsko zname” 194, 199, 200 „Utilitis” 416 „Zemya” 413, 414, 420, 433 „Utro” 185 „Zeszyty prasoznawcze” 40, 64, 473, 479 „Zhitan” 452 „Vahan” 445 „Zhurnal za nauka, zanayat i tărgovya” 81, „Vakayi-i Giridiye” 91 102 „Vakayi-i Mısriye, Türkçe-Arapça” 91 „Zhurnal za zheni” 423 „Varnenski târgovski vestnik” 184 „Zname” 106, 158, 176, 272 „Văstok” 102 „Znanie” 105 „Văzrazhdane” 106 „Zora” 158, 160, 185 „Vecherna poshta” 176 „Zvezda” 225 „Vezni” 204 „Zvânar” 203 „Vik za svobodni hora” 204 „Vitorulu” 104, 107 „Żurnal socjologii i socjalnej antropologii” „Vitosha” 125, 139 116, 481 „Voenni Izvestiya” 185, 204

INDEKS AGENCJI INFORMACYJNYCH

AFP (Agence France Presse) 108, 403,406 KUNA (The Kuwait News Agency) 403 AVALA (Telegrafska agencija „Avala”) 217 MEDIAFAX (Agenţie de Presă Mediafax) BBC (BBC World News) 403 403, 406 BGNES (Informatzyonna agentzya „BGNES”) 400 PTA (Petersburskoje tieleigrafnoje agient- BNN (Bulgarian News Network) 400 stwo) 160 BTA (Bălgarska telegrafia agentzya) 24, 160, 161, 174, 175, 180-183, 204, 215, REUTERS (Reuters Group Limited) 217, 216, 217, 231, 234, 235, 243, 276, 282, 402 289, 295, 399, 401–402, 406, 410 ROSTA (Rossijskoje tieleigrafnoje agientstwo) 160, 161 CIO (Centralnyj informacionnyj organ) 160 RIA NOWOSTI (Rossijskoje agientstwo mieżdunarodnoj informacji) 403, 406 DE FACTO (Romska informatzyonna ag- RTA (Russkoje tieliegrafnoje agientstwo) netzya „De fakto”) 425 161 DNB (Deutsches Nachrichtenbüro) 217 DNES+ (Infotmatzyonna agentziya SOFIA PRESS (Informatzyonna agentzya „Dnes +”) 400 „Sofia press”) 234, 294

FOCUS (Infotmatzyonna agentziya „Fokus”) TASS (Tielegrafnoje agientstwo Sowietsko- 400, 402–407 go Sojuza) 161, 257, 295

HAVAS (L’agence HAVAS) 108, 217 WTB (Wolffs Telegraphisches Bureau) 217

ITAR-TASS (Informacionnoje tieliegrafnoje agientstwo Rossii) 161

INDEKS ROZGŁOŚNI RADIOWYCH

BBC 256, 257, 365, 370 Radio Galateya 371 BG Radio 372, 373, 374 Radio Glas 369 BR (Bălgarsko Radio) 47, 217, 209–217, Radio Glas na mir 369 227, 243, 289, 298, 299, 300, 301, 323, Radio Glas na Amerika 371 324, 325, 326, 327, 328, 331, 338, 343, Radio Gong 371 358, 359, 360, 361, 362, 364, 367, 369, Radio Hit 7 390 370, 375, 376, 378, 455 Radio Hristo Botev (Kominternu) 242, 258, BR Bălgarya 367 262 BR Blagoevgrad 367 Radio Inforadio 373 BR Horizont 323, 363, 367-368, 372, 375, Radio Jazz FM 373 378, 379 Radio Kanał Kom 371, 377 BR Hristo Botev 258, 323, 367, 368, 372, Radio Londyn – BBC 375, 376, 378, 379 Radio Melodiya 452 BR Plovdiv 367, 385 Radio Naroden Glas 257 BR Radio Skopje 258 Radio N-JOY 374 BR Radio Sofia 217, 227, 242, 258, 289 Radio Nova 374 BR Shumen 367 Radio Nova Evropa 257 BR Stara Zagora 227, 258, 257, 275, 367 Radio Nowa Europa - patrz: Radio Nova BR Varna 227, 258, 257, 275, 367 Evropa Radio NRJ 373, 374 Darik Radio 369, 372, 374, 375, 376, 377, Radio Pleven 369 378 Radio Ring 373, 374 Radio Ritmo 372 Radio 1 372, 374 Radio Romantica 373, 378 Radio 7 dni 390 Radio Signal+ 375 Radio 99 372 Radio Skiptăr 374 Radio Alfa 374 Radio Sport 373 Radio Alma Mater 369 Radio Stantzyia na svoboda 256 Radio Atlantik 371, 374 Radio Svobodna Europa 370 Radio Bravo 377 Radio Svobodna i nezavisima Bâlgariya 256, Radio City 372, 373, 374, 378 257 Radio Classik FM 369, 377 Radio Tangra 371, 375 Radio Deutsche Welle 370 Radio The Voice of America – patrz: Radio Radio Ekspres 370, 372, 374, 375, 377 Glas na Amerika Radio Ekstaz 373 Radio TNN 371 Radio FM+ 370, 371, 372, 375, 377, 378- Radio Vasil Leski 256, 257 384 Radio Veronika 371 Radio Focus 369, 374, 375, 403 Radio Veselina 371, 372, 374, 377, 378 Radio France Internationale 370 Radio Vitosha 371, 372, 374, 378 Radio Fresh 372, 378 Radio Viva 375 516 Władza i media w Bułgarii

Radio Vratza 369 Radio Wolna Europa – patrz: Radio Svo- Radio Zet 372 bodna Evropa Radio Z-Rock 370 Retro Radio 373, 374 INDEKS STACJI TELEWIZYJNYCH

7 dni TV 389, 390, 391, 394 Fox News 394

Alisa-93 TV 387 Kanal 3 390, 391 ANT 1 Europe 395 Kanal 88 391 ANT 1 Pacific 395 ANT 1 Satellite 395 M2TV 391, 395 ANT 1 TV 395 Magyar Television 288 MM TV 391, 395 BBT – Balkan Bălgarska Televizya 390 bgweb.tv 392 National Geographic Channel 394 BMTV – Balkanika Music Television 391 Nova TV 370, 387, 389, 392, 394, 395, 396- BSkyB 394 398 BTV 47, 48, 217, 287-294, 298, 299, 300, NTM 387 301, 323, 324, 325, 326, 327, 328, 329, 331, 338, 343, 358, 359, 360, 361, 363, Ring TV 388 364, 367, 369, 384, 386, 387, 390, 455 BTV Efir 2 294, 384, 385, 388 Sofia Kabel 391 BTV Kanal 1 363, 384, 385, 386, 392, 395, Sofia Kabel Film 391 396, 455 Sofia Kabel Folk 391 BTV Kanal Bulgaria 384 Sofia Kabel Info 391 BTV Kanal More 384, 385 Sofia Kabel TV 391 BTV Kanal Pirin 384, 385 BTV Kanal Plovdiv 384, 385 TV100 391, 395 BTV Kanal Sever 384, 385-386 TV100 Action 395 BTV Kanal Varna 295 TV100 Classic 395 BTV (Би Ти Ви) 384, 388-389, 392, 394, TV100 Family 395 395, 396 TV100 Nordic 395 TV3 395 CRT (Centralnoje Sowietskoje Telewidie- TV7 392, 394, 395 nie) 290, 292, 294 TV 7 dni 389, 390, 391, 394 CTN (Central Television Network) 389, 390 TV EBF 392 TV Evrokom 392 Demo TV 387 TV ESET 391 Diema 391, 392, 394, 395 TV Evropa 387 Diema 2 391, 392, 395 TV Planeta 392 Diema+ 392 TV Prima 395 Diema Family 391, 395 TV Puls 394 DTV 395 TV Renesans 387 Dunavtzi 4 387 TV Rodopi 387, 389-390 TV Roma 387, 452 Fox Life 392 TV SKAT 365, 392, 456, 460 Fox Movie 394 TV Sopot 389 518 Władza i media w Bułgarii

TV Trakiya 390 Viasat Nature 395 TV Veselina 392 Viasat Sport TV 395 TV Zdrave 392 Viasat TV 395

Viasat Explorer 395 ZTV 395 Viasat History 395