Akademik Musa Əliyevin Həyatı, Fəaliyyəti Və Dövrü)

Аzərbaycan Milli Elmlər Akademiyasinin 70 illiyinə həsr olunur

Almaz ÜLVĠ

ELMĠN HAQQ ÇIRAĞI

(akademik Musa Əliyevin həyatı, fəaliyyəti və dövrü)

BAKI – 2015

AMEA Rəyasət Heyətinin qərarı ilə nəĢr olunur

Elmi məsləhətçi: Akif ƏLĠZADƏ, akademik AMEA-nın Prezidenti

Elmi redaktor: Ġsa HƏBĠBBƏYLĠ, akademik AMEA-nın vitse-prezidenti

Rəyçi: Ġbrahim QULĠYEV, akademik AMEA-nın vitse-prezidenti

Redaktoru: Ġsmayıl MƏMMƏDLĠ, fil.e.d., professor

Kitabda akademik Musa Əliyevin həyatı, elmi, elmi- təşkilatı, ictimai və dövlət xadimi kimi fəaliyyəti, eləcə də dövründən bəhs olunur.

ĠSBN 978-9952-495-95-9

©”Elm” nəĢriyyatı ©Almaz Ülvi

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının yaranmasının 70 illiyinə ithaf olunur

Ön Söz Əvəzi

Tarix boyu yerin-göyün yeddi qat dərinliklərindəki sehr – sirr dolu möcüzələr elmin gücü ilə kəşf olunub. Elə möcüzələr özü də elmi uğurların nəticəsidir. Milli elm kəhkəşanımızın ənginliklərində sayrışan topa-topa ulduzların işığı – alim ömrünün, alim əməyinin nuru əsrlərdir ki, bütün həyatımızı, dünyamızı öz sehrinin ağuşuna alıb. Bəli, elm qədimdən bəri az qala zaman- dan da sürətli yol qət edib. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 70 ilinin zirvəsindəki dərinliklərin sirrinə bələd olmaq üçün yolumuza çıraq kimi bir iz seçdik: akademik Musa Əliyevin ömrünə - həyatının enişli-yoxuşlu yollarına, elmi uğur- larına, elmi-təşkilatı qüdrətinə nəzər salmaqla həm də akademiyanın ilk onilliklərinə ekskurs etməli və sonrakı uğurlarımızın o illərdəki özülünün şahidi olduq. Bir alim ömrünə-taleyinə yazılan səhifələri vərəqləməklə ruhunu yad etdik və o illəri gözümüzdə, könlümüzdə bir daha yaşadıq, öyrəndik. Unudulmaz şəxsin fəaliyyəti müstəvisində həm akademikin öz ömrü – taleyi, həm də yaşadığı tarixin ictimai – siyasi ab-havası, XX əsr milli elm tarixində açılan hər yeni səhifənin bünövrə daşının qoyulması, XXI əsrə daşınan elmi-nəzəri təcrübələr bu kitabımızın qayəsi oldu. Akademikin həmkarlarının – dostlarının, tələbələ- rinin, qızı Rəna xanımın, bu gün Milli Akademiya Prezi- denti zirvəsindəki tələbəsi ak.Akif Əlizadənin, elmi – ya- radıcı fəaliyyəti ilə ustadına dərin ehtiramı olan Tofiq Həsənovun, xeyirxahlıq etdiyi çox-çox insanların ... xa- tirələrində, qeydlərində, söhbətlərində, arxiv sənədlə- rində, ömrə işıq tutan fotolarda, saralmış qəzet-dərgi səhifələrində oxuduqlarımızı, müşahidə etdiklərimizi, dinlədiklərimizi diqqətinizə yetiririk, inanırıq ki, vərəq- lədiyiniz bu sətirlər hər kəsə xoş ovqat bəxş edəcək.

GƏLƏCƏK NƏSLƏ ÖRNƏK ÖMÜR Akademik (1950), professor (1957), geologiya- mineralogiya elmləri doktoru (1936-cı ildə namizəd- lik, 1957-ci ildə doktorluq dissertasiyaları müdafiə et- miş), müxtəlif illərdə Azərbaycan Sənaye İnstitutunda (indiki Azərbaycan Neft Akademiyası) dekan, prorek- tor, direktor (rektor), AKP MK-da təlimatçı, şöbə mü- diri, MK katibi, Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti səd- rinin müavini, Dövlət Plan Komitəsinin sədri, 1950-

1958-ci illərdə AMEA-nın Prezidenti, Bakı Dövlət Universitetində kafedra müdiri, Fəxri neftçi, 3 çağırış SSRİ Ali Sovetinin deputatı, Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı laureatı, yüzlərlə elmi əsərlərin müəllifi, onlarla alim yetişdirmiş, nəhayət, dünyanın əksər ölkələ- rində neft mütəxəssisi kimi ad - san qazanmış Musa Mirzə oğlu Əliyev XX əsr Azərbaycan elm tarixinin parlaq səhifələrində öz yeri olan böyük şəxsiyyətləri- mizdən biridir.

1908-ci il aprelin 11-də Şamaxıda dünyaya göz açan Musa Mirzə oğlu Əliyevə tale möcüzəli bir sənət qismət etmişdi: geoloq idi – yer qabığının müxtəlif qatlarını araşdırmaqla və öyrənməklə, eləcə də elmimiz, iqtisadiyyatımız üçün faydalı bir vasitəyə çevir- məklə elmi arzularını - istəklərini həyata keçirirdi. Allahın verdiyi bu imkandan xalqın ürəyində məhəb- bət qazanacaq səviyyədə yararlandı və unudulmaz bir iz qoydu. Musa Əliyev öz sahəsində neft elminə böyük yeniliklər gətirib. Geologiya elminin paleontologiya sahəsi (paleontologiya – həm də neftin yaranmasının əsaslarını verən, öyrənən elmdir) üzrə uğurlar qazanmaqla yanaşı, həm də böyük məktəb yaratmışdır. Hazırda bu sahədə çalışan alimlərimiz məhz onun davamçıları, yetirmələridir. Akademik Musa Əliyevin neft sənayesinin inkişafındakı, elmi təşkilatçılıq sahəsindəki müstəsna xidmətlərini gələcək nəslə örnək olaraq xatırlatmaq, belə parlaq bir ömürlüyü vərəqləmək, yenidən öyrən- mək gərəkliyinə ehtiyac duyduq. Elə bu səbəbdən də ―Musa Əliyev məktəbi‖nə gedən yolun səhifələrini gəlin birlikdə oxuyaq. Yolumuza akademikin doğulduğu Şamaxıdan başlayaq -

DAĞI, DAŞI, ÇƏMƏNİ - ŞEİR DOLU XƏZİNƏ

Bakıdan 120 km məsafədə yerləşən Şamaxı! Şamaxı sözünü eşidincə - dilə gətirincə qeyri-ixtiyari klassik bir səsin – mərhum Gülağa Məmmədovun lirik səsinin sehrinə düşürsən –

Səni necə anmayım, Atəşinə yanmayım, Başına dolanmayım - Laləli bulağına, Qız qalası dağına. Mehr salmışam axı, Heyran olmuşam axı, 1. ġamaxı Ģəhəri Qüvvət almışam axı, Şamaxı, ay Şamaxı! Şamaxı şəhərindən görünüş Necə sevməyim səni, Xaqanilər vətəni, Mehr salmışam axı, Dağı, daşı, çəməni - Heyran olmuşam axı, Şeir dolu xəzinə, Qüvvət almışam axı, Sənətinə, sözünə. Şamaxı, ay Şamaxı!

Yəqin bu misraları oxuduqca bəstəkarın da aşıqsayağı musiqisi ürəyinizi coşdurur. O Şamaxı ki, oranın suyundan-çörəyindən boy alıb Şərq ədəbi-fəl- səfi dünyasında ucalan söz-sənət sahiblərinin adları da fikrimizdə bir andaca sıralanır: Fələki Şirvani, Xaqani

Şirvani, İmadəddin Nəsimi, Zeynalabdin Şirvani, Seyid Əzim Şirvani, Mirzə Ələkbər Sabir, Abbas Səh- hət, Məhəmməd Hadi..., daha sonra, ədəbiyyat aşiqi, ictimai xadim Məmməd Tağı Əlizadə Şirvani... Amma təkcə ədəbiyyat adamlarımı? Indi haqqında söz açacağımız, Şamaxı torpağı- nın yetirməsi olan akademik Musa Mirzə Mahmud oğlu Əliyev də klassiklər sırasında özünə yer almış ziyalılarımızdan, ölməzlərimizdəndir - o, geoloq, paleontoloq, stratiqrafçı, pedaqoq, alim, dövlət xadimi, ictimai xadim, humanist və xeyirxah şəxs ... kimi şərəfli bir yol keşmişdir - 78 illik bir ömür yolu! Bu qədər zəngin tərcümeyi-hal sahibi olmaq üçün ömür addımları nə qədər dərə - təpə, dağ-düz aşıb, enişli-yoxuşlu izlər keçib. Yollar onu çoxmu yo- rub, o yolda kimlərlə, nələrlə rastlaşıb, rastlaşdığı ha- disələr onu polad kimi sərtləşdiribmi, yoxsa, qəlbində humanist duyğuların yaşıl yarpağı çiçəkmi açıb?! Bir məsəldə deyildiyi kimi, mühit insanın həyat tərzini dəyişə bilər, amma xarakteri doğuluşdan olar, yəni, genetik kodlar özünü hökmən göstərər. İnsan qəlbi xarakterinə görə qələm çalar, - bunu da atalarımız deyib. M.Əliyevin yaşadığı ömrə işıq salarkən oradakı daha qalın xətləri izləməli olsaq, üst qatda görünənlər nə olar? – ali təhsil illəri, elmi uğurlar, pedaqoji fəa- liyyət, təşkilati işlər, deputatlıq kürsüləri, məsul vəzi- fələr - direktor, dövlət xadimi, akademiya prezidenti..., humanist insan obrazı, xeyirxahlıq mücəssəməsi! Nəhayət, o dövrün vahiməli – qara qorxulu gecələrinin xofundan bir anda baş ağaran kabusu

8 vardı – Stalin rejimi, daha doğrusu, milli varlıqların, hisslərin, düşüncələrin qənimi və ya daha da konkretləşdirsək: milli beyin terroru.

M.Əliyev EA Rəyasət Heyəti üzvləri ilə 1951 Musa Əliyev bütün uğurlarını belə dövrdə qa- zanıb – səksəkəli, qorxulu Stalin dönəmində dövlət xadimi olaraq başı üzərində Domokl qılıncı kimi asılı qalan hər an ölüm kabusu dolaşan dövrdə.

9 ŞAMAXIYA BAŞ ÇƏKMƏK İSTƏDIM... AMMA İÇƏRİŞƏHƏRƏ YOL ALDIM

Şamaxı yollarını yüz dəfə gedib-gəlmişəm. Getdiyim məkanın yolu oradan keçib. Bu dəfə Şama- xıda dayanmaq, orada ziyarət edəcəyim yurd vardı, orada gördüklərimi qələmə almaq, davamında da artıq

İçərişəhərdən görünüş arayıb-araşdırdığım Aşqabad səhifəsini yazacaqdım. Amma təəssüf ki, Musa Əliyevin nə doğulduğu Şamaxı şəhərində, nə də uşaqlıq illəri keçən uzaq Aş- qabaddakı evlərini ziyarət edə bilmədim, halbuki bu yazını başlamaq üçün ilk məqsədim, dediyim kimi, hər iki ocağı ziyarət etmək idi. Elə bu izlə başqa bir ünvan seçdim: gənc Musa Mirzə Mahmud oğlunun Aşqabaddan Bakıya gəldiyi ilk illər İşərişəhərdə yaşadığı evin, sonralar öz evinin yerləşdiyi Kolodeznaya (sonralar Ağamalıoğlu, hazır- da isə Leopold və Mstislav Rastropoviçlər adına), Kiçik Qala (Malaya Krepostnaya) küçələrindən yolu- mu saldım. İşərişəhərdəki Kolodeznaya küçəsində yerləşən ailə ocağı ilk uğurlarının şahidi olan ev olub. Yeri gəlmişkən, qonşularından biri Bakı Dövlət 10 Universitetinin müəllimi, ədəbiyyatşünas professor, əsərlərini həmişə sevə-sevə oxuduğumuz yazıçı Mir Cəlalın ailəsi, digər qonşuları musiqiçi Rastropoviçin ailəsi olub, indi həmin evlər yenidən tikilərək Leopold və Mstislav Rastropoviçlərin ev-muzeyinə çevrilmiş- dir, dünya şöhrətli violonçel çalan M.Rastropoviçin anadan olduğu və uşaqlıq illərini keçirdiyi ev). Həyatının yaradıcılıq baxımından ən parlaq dövrlərinə, elə o illərlə bağlı acılı-şirinli günlərinə, xa- tirələrlə dolu həyəcanlı anlarına yaşadığı bu evin daş divarları şahidlik edib. Yollarda izi, divarlarda ilıq duyğuların hənirtisi qalan ev. Ziyarətimin məqsədi, məhz bütün bunları görmək, duymaq, hiss etmək idi.

―Alimlər evi‖ yaşayış binası Sonralar, Musa Mirzə oğlu ailəsi ilə birgə Bəhram Gur fəvvarəsinin yanında 1946-cı ildə M. Hüseynov və S.Dadaşovun birgə layihələri əsasında tikilib təhvil verilən ―Alimlər Evi‖ nə köçdü. Gözəl Xəzərin bulvaryanı sahəsi, üst tərəf yolu funikulyorla başlayan Çəmbərəkənd təpəliyi, bir sözlə, şəhərin ən gözəl hissəsində geniş otaqları olan bir ev aldı. Bu ev Bakı Dövlət Universitetinin müəllim-professor heyəti üçün nəzərdə tutulmuşdu.

11 ÖMRÜN AŞQABAD SƏHİFƏSİ

1902-ci ilin 31 yanvarında, günorta saat 12.50 dəqiqədə Şamaxıda güclü zəlzələ baş verdi. Yeraltı təkanlar nəticəsində şəhərin altı üstünə çevrildi. Qəzetlərdə yazılan məlumatlara görə, şəhərdəki 5 min evdən 4 mini yerlə yeksan oldu. 3 000 - dən çox insan həlak olur. Ucu Şamaxının ətraf 125 kəndinə də gedib çatan dağıntının miqyası ölçüyə gələsi olmur. 1902-ci ildə Şamaxıda baş verən dəhşətli zəlzə- lə şəhərin tarixinə yazılmış 4-cüsü oldu: 1806, 1859 və 1872 - ci illərdə şəhər zəlzələdən dağılmış (24), amma Azərbaycanın hər dəfə bu gözəl guşəsi yenidən tikilmiş, abadlaşdırılmışdır. Elə 1902-ci ildən sonra olduğu kimi. Həyatın nizama düşməsi üçün isə təbii ki, zaman gərəkdir. Musa Əliyevin atası Mirzə Mahmud oğlunun ailəsi ilə birgə Aşqabada köç edib yerləşmələrinə sə- bəb də məhz həmin zəlzələdən sonra şəhərin uzun müddət dağınıq vəziyyətdə qalması və zəlzələ nəticə- lərinin hələ sona çatmaması olmuşdur. Niyə Aşqabad? Aşqabada getmək Azərbayca- nın digər yerlərinə getməkdən daha münasib imişmi? Bəlkə də dəniz yolu ilə rahat getmək mümkünlüyü və orada münasib dolanışıq şərtlərinin nisbətən sahman- da olması imiş. Onlar tacir ailəsi idilər. Aşqabad isə dəniz yolunun üstü, ticarət karvanı və ipək yolu ... Onu da qeyd edim ki, o illərdə şamaxılıların əksəriyyəti Aşqabada köç etmişdi, Mirzə Ələkbər Sa- birin ailəsi də məhz həmin illərdə Aşqabada köç et- mişdilər. 12 2013-cü ildə Aşqabadda – Türkmənistan Elm- lər Akademiyasının Əlyazmalar İnstitutunda ―Qədim əlyazmalar‖la bağlı keçirilən beynəlxalq elmi kon-

M.Əliyev. Aşqabad, 1911 fransa dəvət almışdım. Konfransın yekun günü şəhəri gəzərkən azərbaycanlıların yaşadığı məhəlləni ziyarət etməyimizi rica etdim. Sözün düzü, məni Aşqabadla bağlayan elə bir doğmam və tanışım yox idi. Sadəcə, məqsədim 2008-ci ildə haqqında yazdığım qəhrəma- nımın – akademik Musa Əliyevin yaşadığı səmti, yol- ları, qədim evləri öz gözlərimlə görmək idi. Bələdçi fikrimi öyrəndikdən sonra dedi ki, bu məhəllə sonralar salınıb, əsrin əvvəllərində yaşayan azərbaycan- lılar məhəlləsi, əslində əhalinin sıx yerləşdiyi sahə zəlzələ nəticəsində dağıldı və hazırkı bu məhəllə bir xeyli aşağı hissəyə köçürüldü. Hər halda mən o yerləri məhz Musa Əliyevin məktəbə gedib gəldiyi yollar

13 kimi, uşaqlıq illərinin keçdiyi yer-yurd kimi gözümdə canlandırdım. Elə Azərbaycanın Türkmənistandakı səfirliyi də həmin məhəllədə yerləşir. Məhəllədə yaşayan bir neşə azərbaycanlı ailəsi ilə söhbət etdim:

Aşqabad zəlzələdən sonra - Vaxtilə azərbaycanlıların gur yaşadığı məhəl- lədə zəlzələ oldu və yüzlərlə azərbaycanlı ailəsi zəlzə- lədə batdı, sag qalanları isə müxtəlif yerlərə getdilər - hərə öz dədə-baba yurduna. Kimi, hansı tayfanı, konkret hansı məhəlləni aradığımı soruşdular, sadəcə bu yerləri ziyarət etmək istəyimi bildirdim. Orada eşitdi- yim bir xəbər məni çox üzdü - son zəlzələ, 1948-ci il- də baş verən dəhşətli, zamanı xeyli azərbaycanlı ziya- lının dağıntılar altında qalaraq öldüyünü də xüsusi vurğuladılar. Amma bu o demək deyildi ki, sadəcə azərbaycanlılar zəlzələdən ziyan çəkmişdi, xeyr, bü- tövlükdə Aşqabad yerlə-yeksan olmuşdu. Hətta o vaxtdan el arasında bir misal da yarandı: hər hansı bir ziyanlıqdan söz düşəndə deyərlər ki, ―lap Aşqabad ba- tan kimi batdı.‖

14 Çox şükür ki, Əliyevlər ailəsinin hamısı sag-sa- lamat öz dədə-baba yurdlarına qayıtmışdılar. Zəlzələ ucbatından Şamaxıdan Aşqabada, yenə də zəlzələ dəhşətindən Aşqabaddan Şamaxıya, oradan da erməni qətliamı nəticəsində yenidən Bakıda yurd- binə salan ailənin sarsıntılarını göz önündə canlan- dırmaq belə ağrılıdır. Aşqabada köçən azər- baycanlılar qaçqın kimi qarşılandılar, uzun illər elə bu adla yaşadılar. Sonra Vətənə döndülər və bu addan da canlarını qurtardılar. Vətənə qayıdışın digər bir səbəbi də - sovet hakimiyyətinin qurulması öz təsirini göstərmişdir.

15 I DÖVLƏT DUMASI – MƏMMƏD TAĞI ƏLİZADƏ ŞİRVANİ

Rusiya təsirində olan Azərbaycanın ictimai – siyasi həyatında yeni bir hadisə baş verir. Belə ki, 1905-ci il dekabrın 11-də Rusiyada Dövlət Dumasına seckilər haqqında yeni qanun qəbul olunur və həmin qanuna görə, Azərbaycan quberniyaları da Dövlət Dumasında təmsil olunmaq hüququ qazanır.

Məmməd Taği Əlizadə (1858 – 1918) I Dövlət Dumasının deputatı

Qafqaz təqviminin (1917) məlumatına görə, Yelizavetpol quberniyasında dörd şəhər (Gorus, Yeli- zavetpol, Nuxa, Şuşa) və 8 qəza (Ərəş, Cavanşir, Ye- lizavetpol, Zəngəzur, Qazax, Qaryagin, Nuxa, Şuşa) var idi. Ərazisi 38922,43 kv. verst olan Yelizavetpol quberniyasının paytaxtı Yelizavetpol şəhəri (Gəncə- nin 1804 – 1918-ci illərdəki adıdır) idi. 16 ―Seçkilər Bakıda və Bakı quberniyasında 1906- cı il mayın 31-də, Yelizavetpol quberniyasında mayın 16-da, yəni aprelin 27-də açılmış I Dövlət Duması artıq öz fəaliyyətinə başladıqdan sonra keçirildi. Azərbaycandan olan deputatlar (5 nümayəndə) gec seçilərək Dumanın açılışında iştirak etmədilər.

Ə.TopçubaĢov Ġ.Ziyadxanov Ə.Haqverdiyev Ə.Muradxanov

I Dövlət Dumasının deputatları

Bakı və Yelizavetpol quberniyalarını, Bakı şəhə- rini Dumada aşağıdakılar təmsil edirdilər; Məmməd- tağı Əliyev - 48 yaşlı, tacir ailəsindən, Petrovsk Kənd Təsərrüfatı Akademiyasının məzunu, Dumanın 8-ci şöbəsinin üzvü, xalq azadlığı partiyasına mənsub idi; Əsədulla bəy Muradxanov - 40 yaşlı, bəy ailəsindən, müəllimlər seminariyasının məzunu, Cavad kənd şöbəsində mirzə, Dumanın 1-ci şöbəsinin üzvü, xalq azadlığı partiyasına mənsub idi; Əlimərdan bəy Topçubaşov - 41 yaşlı, bəy ailəsindən, andlı müvək- kil, Peterburq Universitetinin hüquq fakültəsinin məzunu, "Kaspi" qəzetinin redaktoru, Bakı şəhər dumasının qlasnısı, müsəlmanların parlament fraksi- yasının üzvü, Dumanın 1-ci şöbəsinin üzvü, xalq azadlığı partiyasına mənsub idi; İsmayıl xan Əbülfət 17 xan oğlu Ziyadxanov - 39 yaşlı, iri torpaq sahibi, Moskva Universitetinin hüquq fakültəsinin məzunu, Tiflis dairə məhkəməsində prokuror köməkçisi, mü- səlmanların parlament fraksiyasının üzvü, xalq azad-

Ayaq üstə: Məmməd Sadıq bəy Ağabəyzadə, oturanlar: soldan - Əli bəy Hseynzadə, Məmməd Tağı Əlizadə və Mehdi Əlizadə lığı partiyasının müsəlman qrupuna mənsub idi; Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev - 36 yaşlı, mülkədar ailəsindən, Peterburq Universitetinin şərq fakültəsi kursunun dinləyicisi, görkəmli dramaturq, yazıçı, Dumanın 4-cü şöbəsinin üzvü, xalq azadlığı partiya- sının müsəlman qrupuna mənsub idi (13,s.99-100). Bu deputatlardan biri Məmməd Tağı Əlizadə - Musa Əliyevin atası Mirzə Mahmud oğlunun qardaşı idi. Şamaxıda dünyaya göz açan Musa Mirzə oğlu Əliyev uşaqlığının bir neçə ilini Orta Asiyada –

18 Aşqabadda keçirməli olmuş, orta təhsilini orada almışdır. Şamaxının varlı tacir ailəsində doğulmuş bu insanı uzaq Türküstana hansı ruzigar gətirmişdi? Maraqlı və acınacaqlı tarixi Musa Əliyevin qızı Rəna xanım Paşayeva baxışlarını sanki uzaq illərin arxasına dikərək vərəqlədi: Atamla anam əmiuşağı olublar. Anamın atası Məmməd Tağı Əlizadə Azərbaycanın XIX əsrdə ta- nınmış şəxsiyyətlərindən biri, Həsənbəy Zərdabinin şagirdi, Peterburq Kənd Təsərrüfatı Akademiya- sının məzunu olmuşdur. Sankt-Peterburqda mü- kəmməl ali təhsil almış- dır, çar sarayında nazir olmuş Məmməd Tağı

Əlizadə bir müddət Al- Şamaxı zəlzələsindən sonra maniyada, Finlandiyada yaşamışdır, Rusiyanın Almaniyadakı səfiri, "Hüm- mət" partiyasının yaradıcılarından biri, "Əkinçi" qəze- tinin fəal müxbiri olmuşdur. Yeddi dildə – Azər- baycan, alman, fransız, ingilis, ərəb, fars və rus dillə- rində gözəl danışmışdır. Duma qovulduqdan sonra isə Şamaxıya qayıtmış və şəhərin ictimai-siyasi həyatında fəaliyyət gös- tərmişdir. Babamın zəngin şəxsi kitabxanası olmuş- dur. Həmin kitabxanadakı nadir əlyazmaları və məş- hur adamların avtoqrafları qənimət olaraq gözbəbəyi kimi qorunurdu. Onun nüfuzu – dərin elmi biliyi və hazırlığı, geniş dünyagörüşü, milli təəssübkeşliyi ha- mıya məlum idi və ermənilər 1918-ci ilin martında

19 azərbaycanlılara qarşı Şamaxıda törətdikləri qətliam zamanı onun evinə də hücum etmişdilər. Öz ocağını, zəngin kitabxanasını - kitabxanasındakı elmi-publisistik əsərlərinı, əlyazmalarını qoruyan babam Məmməd Tağını ermənilər vəhşicəsinə öldürmüş və bütün mül- künə od vuraraq külə döndərmişdilər. Ailənin sağ qalan üzvləri Ağsuya, Gəncəyə gedib məskunlaşırlar. Lakin ... Tarix səhifələrindən oxuduqlarımız: ―1918-ci il mart-aprel aylarında Şamaxı qəzasında 58 kənd tama- milə yerlə yeksan edilmişdir. Bakı qırğınlarında ağlasığmaz vəhşilikləri ilə məşhur olan Stepan Lalayev və Tatevos Əmirovun başçılıq etdiyi erməni və malakanlardan ibarət qoşun- lar qəfildən Şamaxını mühasirəyə alır və az sonra dağıdıcı qasırğa kimi şəhərin üstündən keçirlər. İstis- nasız olaraq müsəlmanlara məxsus bütün evlər, ticarət və mülki obyektlər yandırılır və dağıdılır. Yanğına bürünmüş şəhər bir neçə saatdan sonra xarabazarlığa çevrilir. Şamaxıda qalmış müsəlman əhali, qadın, uşaq və qocalara rəhm edilmədən, ucdantutma güllə- lənir, doğranır və yandırılır. Erməni əsgərləri Bakıda olduğu kimi, Şamaxının adlı-sanlı, fəal və zəngin mü- səlmanlarının evlərinə hücum edərək onları təhqir, işgəncə və zorakılığa məruz qoyaraq, sonra xüsusi qəddarlıqla öldürürdülər. Bu yolla şəhər başçısı Tey- mur bəy Xudaverdiyev, Şamaxının fəxri vətəndaşı, tanınmış dövlət və ictimai xadim, I Dövlət Dumasının deputatı Məmməd Tağı Əliyev, Şamaxının bütün məşhur kübar ailələrinin – Veysov, Şıxəlibəyov, Ağa- larov, Cəbrayılbəyov, Məlikbəyov, Əzimbəyov, Əy-

20 yubbəyov, Hüseynbəyov, Fəttahbəyov, Fətəlibəyov, Sadıqbəyov və s. zəngin tacirlər zümrəsinin nüma- yəndələri, bir çox hallarda ailə üzvləri ilə birlikdə qət- lə yetirilirlər. Şamaxının ən nüfuzlu din xadimlərindən Axund Cəfərqulunun qətli xüsusi qəddarlığı ilə fərq- lənir. Axundu olduğu ―Yuxarıqala‖ məscidinin yerləş- diyi məhəllə sakinlərinin xatirinə şəhəri tərk etməyən bu din xadimi özünün sülhsevər fəaliyyəti və barış- dırıcı nitqləri ilə məşhur idi və bir neçə dəfə baş verə biləcək milli münaqişələrin qarşısını almışdı. Yalnız öz dindarları deyil, ermənilər arasında da olan hörmə- tinə ümid edən Axund evində, həyətində və məscid- də bir neçə yüz qadın və uşaqlara sığınacaq verərək bu yolla onları ölümdən xilas edəcəyini düşünürdü. Amma nəticə, aqibət Axundun düşündüyü kimi olma- dı. Qəddar ermənilər Axundun evinə və məscidə hü- cum edərək içəridəki insanlarla birlikdə həmin bina- ları yandırırlar, Axundun özünü isə ağır işgəncələr verməklə öldürürlər‖ (23; 24).

MİRZƏ MAHMUD OĞLU ƏLİZADƏ

Rəna xanım söhbətinin davamında dedi: - Bu hadisədən xəbər tutan ata babam Mirzə Mahmud oğlu təcili Bakıya gəlir və qardaşının pərən- pərən düşmüş ailəsini, yaxın qohumlarını götürüb Aşqabada qayıdır. Ata babam Mirzə Mahmud oğlu mükəmməl təhsil ala bilməsə də, həyatın çətinlikləri ilə üz-üzə qalmış, tacir olana qədər keçdiyi və yaşa- dığı həyat yolu ona dünyanın hər üzünü tanıtdırmışdı. Aşqabada köçən babam orada Şuşa gözəli Nabat xanımla evlənmişdi. Atam yaddaşında çox gözəl bir qadın kimi qalan anası Nabat xanımı hələ uşaq yaş- larında itirmişdi, bu isə onun həyatında silinməz, ağrı- lı iz qoymuşdur, illərlə gözlərinin dərinliklərində giz- lətdiyi kədər məhz anasının həsrəti olmuşdu. Nəhayət, sovet hakimiyyəti qurulduqdan az sonra ailə Bakıya qayıdır‖ (4, ). Rəna xanımın bu danııqlarının arxasınca atası Musa Əliyevin illər əvvəl xatırladığı qeydlərindən birini vərəqləyərək bu söhbətin davamına köçürdüm: ―Anam şuşalıdır. Uşaqlıq illərim Şuşada keçib. Ailəmiz hər il yayı orada dincəlirdi. 1918-ci ilin yayı idi, yenə də Şuşada idik. 9-10 yaşım olardı. Ermənilər yenə ağzınlaşmışdı: yeri - yurdu, ev – eşikləri darma- dağın edir, yandırır, külünü göyə sovururdular. On- ların törəkdikləri vəhşiliklərin şahidi olmuşam. Rus çar ordusunun köməyi ilə güclü silahlanmış ermənilər silahsız, günahsız azərbaycanlıları şəhərin təzə məhəl- 22 ləsinə və Cıdır düzünə sıxışdırmışdılar. Onlar olmazın vəhşiliklər edirdilər. Hətta yadımdadır, deyirdilər ki, qadınlarımıza işgəncə verdikdən sonra kürəklərinə qaynayan samovarları bağlayıb qaçmağa məcbur edir- dilər. Vəziyyət çox acınacaqlı idi. Yaxşı yadımdadır, anamın qohumlarından biri gəlib qadınları və uşaqları sakitləşdirdi ki, ətraf rayonlardan böyük kömək gəlir. Bu vaxt silahlı bir gənc qız gəlib sevinə-sevinə dedi ki, ermənilər general Səməd bəy Mehmandarovun atlı dəs- təsinin Əsgəran qalasına daxil olmasını eşidib şəhərdə nələri varsa atıb, kütləvi halda vahi- mə içində qaçırlar. Bir gün keçdikdən sonra mən general Səməd bəy Mehmandarovun öz atlıları ilə şəhərə daxil olduğunun şahidi olmuşam‖ S.Mehmandarov (21,197). Azərbaycanlılar tərəfindən salınan və uzun müddət əhalisinin mütləq əksəriyyətini Azərbaycan türkləri təşkil edən Şuşa şəhəri XIX əsrin əvvəllərində baş vermiş Rusiya işğalından sonra ciddi demoqrafik dəyişikliklərlə üzləşdi. Azərbaycanın digər yaşayış məntəqələri kimi, Şuşaya da ermənilərin köçürülməsi başlanıldı. Çar hökumətinin himayəsi ilə Şuşada müvəqqəti də olsa say üstünlüyünə nail olan ermənilər şəhərin köklü sakinləri olan azərbaycanlıları sıxış- dırmağa başladılar. 1905-1906-cı illərdə azərbaycan- lılara qarşı qanlı terror və soyqırımı təşkil edildi.

23 Ermənilər bu əməllərini 1918-1920-ci illərdə də təkrar etməyə cəhd göstərsələr də, başda general Səmədbəy Mehmandarov olmaqla onları dəf etdilər. Bir yandan dəhşətli təbii bədbəxt hadisələrin, fəlakətlərin dəhşət və çətinlikləri, bir yandan da daşnakların törətdiyi zülmlü, qanlı-qadalı günlər bir uşaq yaddaşında rastlanan və yaşanan məqamlar idi. Hətta yüz yaşında uşaqlıq illərinin hər cür xoş və ağır günləri unudulmur. Bu qədər nəfəs darıxdırıcı ömür yolunu qət etmək, onu söz-söz fikirlərə düzmək – ömür yolun- dakı səhifələri vərəqləmək çox çətin oldu. Amma ata- larımız gözəl deyib: ―Kiminin əvvəli, kiminin axırı‖. İnqilabdan sonrakı illərdə iki qardaşın böyük ailəsinə sahiblik edən Mirzə Mahmud geriyə - Vətənə qayıdır. Ailə zəlzələ əlindən müxtəlif döngə - dönüm- lərdən keçərək nəhayət Bakıda məskunlaşır - ömrə ya- zılan illərin az qala yarısını qaçqınlıq və daşnak zül- münün ağrısına məruz qalmaq, insanı həyatın lap də- rinliklərinə aparıb çıxarır. Bəlkə də Allahın imtahanı deyilən şeylər elə bunlarmış? ―Bütün bunları mən ona görə danışıram ki, siz gənclər həmişə ayıq olasınız. Onlar pis əməllərini həyata keçirməyə həmişə hazırdırlar. Burada – Mosk- va şəhərində mən onu həmişə hiss edirəm‖ (21, 198). M.Əliyevin bu tarixi öyüdünün çəkisini sovet dönəmində ömrümün 25-26 ilini erməninin ―türk‖ ifadəsinə həqarətlə yanaşdığının şahidi kimi çox gözəl dərk edirəm. Qaçqınlığın da dadı-duzunu əla bilirəm.

24 XƏZƏRİN O TAYINDAN BU TAYINA UZANAN YOLLAR...

Sevimli Xəzərin o tayında 1926-cı ildə Aşqa- baddakı Nekrasov adına fizika - riyaziyyat təmayüllü orta məktəbi fərqlənmə ilə bitirən Musa Əliyev həmin il təhsil dalınca Bakıya gəlir, Azərbaycan Dövlət Po- litexnik İnstitutunun (indiki Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası) dağ - mədən fakültəsinə daxil olur.

Lassal ad. Neft texnikumu (Balaxanı), Soldan ikinci M.Əliyev, 1932

Həm Azərbaycana yenicə köç etmələri, həm elmə həvəsi, həm də ağır günlərin ehtiyacı gənci işləməyə vadar edir. Ali məktəbdə oxuya-oxuya 1927-ci ildə ilk əmək fəaliyyətinə - Suraxanı istismar kontorunda xronometrajçı vəzifəsində işə başlayır. Birinci kursdan seçdiyi fakültəyə olan hüsn - rəğbəti, elmə məhəbbəti ilə müəlliminin diqqətini cəlb edir. Xüsusən də ―Geologiya, paleontologiya və tarixi

25 geologiya‖ kafedrasının rəhbəri professor V.V.Boqa- çov rəğbət bəslədiyi tələbəsini nəzərində saxlayır. Demək, bəxt deyilən allahın xoşbəxt qisməti Musa Əliyevin tələbəlik illərini belə bir tanınmış geologiya mütəxəssisi ilə qarşılaşdırır. Az sonra, yəni tələbəliyinin üçüncü ilində - 1929-cu ildə, professor V.V.Boqaçovun dəvəti ilə İnstitutun xeyirxah müəlliminin rəhbərlik etdiyi ―Pa- leontologiya, tarixi geologiya və SSRİ geologiyası‖ kafedrasına laborant vəzifəsinə işə daxil olur. Bu iş – vəzifə əslində, Musa Əliyev üçün sevdiyi peşə adına fundamental məktəb rolunu oynayır. Bütün varlığı ilə bu sahəyə bağlandığına əmin olduğundan - 1931- ci ildə institutun geoloji kəşfiyyat şöbəsini əla qiymətlərlə bitirən Musa Əliyev çalışdığı kafedranın aspiranturasına qəbul olunur və az sonra bu ali təhsil ocağında dərs demək hüququ qazanmaq üçün assistent vəzifəsinə təsdiq edilir. Beləliklə, ―Geologiya, paleontologiya və tarixi geologiya‖ ka- fedrasının müdiri, professor V.Boqaçovun diqqətini hələ birinci kursdan cəlb edən tələbə Musa Əliyev təhsilini bitirdikdən sonra aspirant kimi institutda qalmalı, elmi nailiyyətlərə doğru yeni həyat yolu başlamalı olur. 1930 - 1933-cü illərdə Balaxanıdakı Lassal adına Neft və Nəriman Nərimanov adına Sənaye Texni- kumlarında müxtəlif fənlərdən dərs deyir. 1936-cı ildə ―Kiçik Qafqazın şimal-şərq ya- maclarının stratiqrafiyası və Üst Tabaşir çöküntüləri- nin inoseramları‖ mövzusunda namizədlik dissertasi- yasını uğurla müdafiə edəndə gənc alimin 28 yaşı var

26 idi. ―Müəllif bu əsərində çox mürəkkəb paleontoloji məsələləri tənqidi şəkildə təhliletmə bacarığını məha- rətlə göstərmişdi. Bu, Azərbaycanda paleontologiyaya həsr edilmiş ilk dissertasiya işi idi. Hazırda da bu tədqiqat Kiçik Qafqazın tabaşir çöküntülərini öyrənən geoloqlar üçün mühüm mənbə hesab edilir. Onun elmi və təcrübi əhəmiyyətini qeyd etməmək olmaz. İnoseramlardan başqa, Musa Əliyev Yuxarı Tabaşir üçün paleontoloji təyinatlarla əsaslandırılmış stratiqrafik ardıcıllığı müəyyən etməyə nail olur, bu şöbə üçün rəhbər forma hesab edilən assosiasiyanın fau- nalarını bütünlüklə öyrənir. Heç şübhəsiz, belə yanaş- ma sonralar geoloji xəritələmə işlərində və xüsusən faydalı qazıntıların səmərəli proqnozlaşdırılmasında böyük rol oynadı‖ (15). Onun yazdığı elmi işə V.V.Boqaçov, görkəmli paleontoloqlar V.P.Renqarten, V.F.Pçelintsev və baş- qaları rəy verərək yüksək dəyərləndirmişdilər. Elə həmin il – 1936-cı ildə Musa Əliyev Ali Attestasiya Komissiyası tərəfindən geologiya – mineralogiya elmləri namizədi elmi dərəcəyə və dosent elmi adına layiq görülür. Musa Əliyevin ilk elmi nailiyyətlərinə imza atan alimlər kimlər olmuşdu? 20-ci illərdə Azərbaycana dəvət olunmuş V.V.Boqaçov, S.A.Kovalevski, V.E.Livental və baş- qalarının rəhbərliyi altında ilk azərbaycanlı paleontoloqlar – Q.Ə.Əlizadə, M.M.Əliyev, D.Ə.Ağalarova, C.M.Xəlilov, C.İ.Cəfərov və digərləri paleontologiya elminə yiyələnərək ixtisaslaşırlar.

MUSA ƏLİYEVİN ELM USTADLARI

Vladimir Vladimiroviç Boqaçov kim idi? XX əsrin birinci on illiklərində Azərbaycanda əsl mənada sistemli coğrafi tədqiqatlar mərhələsi başlanır. Onun geologiyası, faydalı qazıntıları, torpaq-iqlim şəraiti, geobotanikası, sosial-məişəti və iqtisadi xüsusiyyətləri hərtərəfli öyrənilir. Azərbaycanın iqlimini İ.V.Fiqu- rovski, torpaqlarını S.A.Zaxarov, bitki ör- tüyünü A.A.Qross- heym, heyvanlar alə- mini A.N. Vereşşagin, geoloji quruluşunu isə V.V.Boqaçov tədqiq etmişdir. Geoloq, pale- V.V.Boqaçov tələbələri ilə ontoloq, geologiya- mineralogiya elmləri doktoru, professor V.V. Boqa- çov (1881-1965) – Rusiyanın Novoçerkasski şəhə- rində anadan olmuşdur, Əsas tədqiqat işi Ponto- Xəzəryanı və Qafqazın geoloji strukturunu və geoloji tarixini araşdırmışdır. Paleontologiyanın molyusklar sahəsi üzrə ixtisaslaşmışdır. 1921-ci ildə Bakıda yeni təşkil olunmuş Azərbaycan Dövlət Politexnik İnsti- tutuna (indiki Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası) professor kimi dəvət olunmuşdu. V.V.Boqaçov Qaf- qazın, o cümlədən Azərbaycanın - Xəzər dənizinin geologiyasına dərindən bələd idi. Vaxtilə geoloji ko-

28 mitənin tərkibində regional geoloji işlərlə məşğul ol- duğundan, o, daim geoloji tədqiqatlar məqsədilə sahə- lərdə olarmış. Professorun İnstitutda isə ilk gördüyü işlərdən biri geoloji-kəşfiyyat fakültəsini təşkil etmə- si, ilkin kafedralardan ―Paleontologiya və tarixi geologiya‖ kafedralarının onun təşəbbüsü ilə yaradılması- dır. Dərslərini də daim belə deyək ki, - palçıq vulkan- larının, qəbiristanlıqlardakı onurğalıların, quşların qa- lıqlarının toplanması ilə apararmış. Belə bir tədris metodu tələbələrin geologiya elminə məhəbbətlə bağ- lanması üçün də stimul olmuşdur. 1940-cı illərdə o, yenidən Rusiyaya qayıdır, Stalin rejiminin amansız dalğası ondan da yan keçmir. 1943 - cü ilin mart ayında akademik Vavilovla birgə həbs olunmuş, əv- vəlcə Saratov təcridxanasında saxlanılmış, sonra hərbi tribunala verilərək 10 il həbs cəzası alaraq Sibirə gön- dərilmişdir. Stalinin ölümü ilə onun da üzünə günəş doğmuş, cəzasının 5 ilini çəkən V.V. Boqaçov 1953- cü ildə həbsinin qalan 5 ilini çəkmədən azadlığa buraxılır. Bundan sonra müxtəlif illərdə Novosibirski, Simferapol və Bakıda Azərbaycan Sənaye İnsti- tutunda çalışır. V.V.Boqaçov 1965-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir. V.F.Pçelintsev (1882-1964) görkəmli paleontoloq, stratiqrafçı, paleocoğrafiyaçı, tektonist idi. Bun- dan başqa, o tanınmış hidrogeoloq, geoloji mühəndis, torpaq sürüşməsi V. təsnifatını və onunla mübarizə apar- F.Pçelintsev maq metodikasını öyrənən alim olmuşdur. Görkəmli alimin paleontoloq - stratiqrafistik tədqiqatları

29 Qafqazda, Pamirdə Üst Yura qatlarının və faunanın öyrənilməsi ilə əlaqədar olmuşdur. Renqarten Vladimir Pavloviç (1882-1964) geoloq, paleontoloq, Peterburq Dağ mü- həndisliyi institutunu bitirmişdir. Əsas tədqiqat işləri Qafqazda. Regio-

V.P.Renqarten nal geologiya, əsasən, tektonika, stratiqrafiya, paleontologiya məsələləri olub. Qafqazda tektonik rayonlaşdırmanı Pamirlə müqayisədə öyrə- nirdi. Qafqazda təbaşir yataqlarının stratiqrafik sxem- lərini hazırlayıb, F.N.Çernışev adına Geologiya Cənu- bi İnstitutunun direktoru, SSRİ EA müxbir üzvü (1946), SSRİ Dövlət mükafatı laureatı olmuşdur. SSRİ miqyasında tanınan məşhur alimlərin rəyi gənc alimin – Musa Əliyevin həyatına – elmi yara- dıcılığına böyük stimul olmuşdur. O, bütün uğurlarını məhz bu üç görkəmli alimin rəyi və təcrübələrindən öyrənərək qazanmışdır. Ustaddan yaxşı dərs götürən şagird həyatda həmişə uğurlar qazanar, - deyimi bəli, öz yerini almışdır. Anasını çox erkən itirdiyindən sevincini yalnız atası ilə bölə bilirdi. Onlar ana istisindən – nəfəsindən məhrum ocaqlarında ata-oğul olmaqla yanaşı, həm də iki dosta çevrilmişdilər.

PALEONTOLOQ ALİMİN UĞURLU ADDIMLARI...

O zamanın məşhur paleontoloqları sırasında (30-cu illərin SSRİ alimləri arasında) Musa Əliyev ikitaylı molyuska sinfinə mənsub olan inoseram fau- nasının müfəssəl təsnifatı, stratiqrafik əhəmiyyəti, yaşayış tərzi və s. üzrə ixtisaslaşmış ilk paleontoloq idi. Artıq gənc alim olaraq paleontologiya sahəsində

Gənclik illəri - soldan sağa: Ş.Əzizbəyov, M.Əliyev ciddi tədqiqatlar axtarışında uğurlara imza atırdı. O, bu elm sahəsində ilk uğurlarını qazanır, şöhrətin zirvəsinə doğru addımlayırdı: əməyi, zəhməti, biliyi, çalışqanlığı, elmə bağlılığı, milli təəssübkeşliyi, Vətə- nə məhəbbəti, təşkilatçılıq qabiliyyəti, insanlarla ali ünsiyyəti, ətrafındakılara xeyirxah və nəcib münasi- bəti həmin yolun pillələri idi.

31 Elə bu yol gənc tədqiqatçını Azərbaycanda ilk paleontoloq kimi yetişməsinə gətirib çıxarmışdır. Musa Əliyev Azərbaycanda mezazoy faunası- nın sistemli öyrənilməsinin banisi kimi tarixi iz aç- mışdır. 30 cu illərdə Azərbaycan dilində dərs deyən müəllimlər az idi. Azərbaycan qruplarında başqa mil- lətdən olan müəllimlər elə başqa dildə də (rus dilində) mühazirələr deyərdilər. Heç Azərbaycan dilində dərs- lik də yox idi, ona görə də onlara irad tutmağa əsas da yoxdu. Musa Əliyev dünyanın ən görkəmli alim geoloqlarının tədris kitablarından tərcümələr edir və onları tələbələrinə yüksək səviyyədə izah edirdi, tam mənada aydınlaşdırırdı. (21,151) Yəni, paleontologiya fənnindən dərslik olmadığından, o, Azərbaycan dilin- də dediyi dərsləri mühazirə dəftərlərinə yazdırardı. Elmə dəyər verdiyi kimi, ədəbiyyata, xüsusən tərcümə ədəbiyyatına da xüsusi həssalıq göstərərdi. O, aydın və parlaq nitqi, dərin biliyi ilə seçilən pedaqoq olub. İnstitutun direktoru olduğu zamanlar da müha- zirələrə ciddi hazırlaşardı, Azərbaycan dilində müha- zirələr deməyə üstünlük verərdi. ―Tələbə olsaq da hiss edirdik ki, mühazirələrə hazir gəlir, mövzunu sadə, başa düşülən, səlis Azərbaycan dilində şərh edir, fau- nanın adını latınca yazı lövhəsində hüsnxətlə yazır, şəklini çəkir, eyni zamanda, tələbələrdən də faunanın cins və növ adının düzgün tələffüz edilməsini tələb edirdi‖ (21,59). Azərbaycanın elə bir bölgəsi yoxdur ki, Musa

32 Əliyevin ayağı ora dəyməsin, oranın flora və fauna - sını tədqiq etməsin. Musa müəllimin faunaların şəkli- ni çəkməkdə böyük istedadı vardı (21,147). Məsələ ancaq faunaların çoxluğunu, onun

M. Əliyev (ortada), Tbilisi. Geoloji xəritəsalma partiyası, 1936 ümumi quruluşunu, əsas, fərqləndirici cəhətlərini bilmək deyil, fauna təyinatında aldığı bilikləri istifadə etmək və digər məsələlərin həlli tədqiqatçıdan yüksək bilik və xüsusi bacarıq tələb edir. Musa müəllim çox aydın, səlis, olduqca məzmunlu mühazirə oxuyarmış, lövhədə faunaların əsas elementlərini (çox vaxt müx- təlif kəsişmələrdə) özü də heç bir vasitə və yaddaş kağızına baxmadan çəkərmiş. ―Paleontologiya, tarixi geologiya və SSRİ geo- logiyası‖ kafedrasının dosenti M.M.Əliyev həm də fa- kültə dekanı idi. Tələbələrinin xatirələrinə görə, o, hə- mişə şən, gülərüz olarmış.. Rəsmi mənbələrə isnadən qeyd edim ki, XX əsr Azərbaycan ərazisinin geoloji quruluşu 20-ci illərin əvvəllərindən pərakəndə şəkildə öyrənilirdi.

33 Sovet hakimiyyəti qurulandan sonra bir sıra geoloji təşkilatlar yaradılmağa başlandı. Zaqafqaziya Sovet Federativ Sosialist Respublikası Xalq Komissarları Sovetinin 1932-ci il Sərəncamına əsasən, Azərbaycan SSR Ali İqtisadi Şurasının qərarı ilə Azərbaycan SSR Ali Xalq Komissarları Şurası yanında Zaqafqaziya Geoloji Kəşfiyyat İdarəsinin Azərbaycan bazası yaradılır və b. 1935-cı ildə bu baza Azərbaycan SSR Ali Xalq Komissarları Sovetinin Sərəncamı ilə SSR Xalq Komissarları Baş Geologiya İdarəsi yanında təsərrüfat hesablı geoloji-kəşfiyyat işləri kontoruna çevrilib. 1936-cı ildə Zaqafqaziya Geologiya Tresti Azərbaycan bürosunun rəisi vəzifəsinə Musa Əliyev təyin edilir. Çox az müddətdə onun yüksək təşkilat- çılıq qabiliyyəti özünü göstərir: geoloji axtarış-kəşfiy- yat işləri bir neçə dəfə yüksək rəqəmlə artır, nəhayət, bu göstəricinin təsiri də olur ki, 1938-ci ildə müstəqil Azərbaycan Geoloji idarəsi təsis edilir. Azərbaycan Geologiya İdarəsinin rəisi olaraq respublikada filiz və qeyri-filiz faydalı qazıntıların axtarışı, ayrı-ayrı ra- yonların geoloji-kəşfiyyat və xəritəalma işlərinin yük- sək səviyyədə, elmi əsaslara söykənikli işlərin bünöv- rəsi məhz M.Əliyevin rəhbərliyi ilə möhkəm baza üzərində qoyulur: ilk dəfə Daşkəsən dəmir filizi, Zəy- lik alunit, Şimali Daşkəsən kobalt, Mehmana polime- tal və bir sıra başqa yataqlarda kəşfiyyat işlərinə başlanılır və s. (25).

34 30 YAŞINDA TƏHSİL ALDIĞI İNSTİTUTUN DİREKTORU (REKTORU) OLUR

Hələ tələbəlik illərindən auditoriyaya həm də pedaqoq kimi daxil olan Musa Əliyev sonrakı illərdə müxtəlif dövlət idarələrində rəhbər vəzifələrdə çalışsa

da, pedaqoji f əaliyyətini də davam etdirməyi unutmur. Onun elmi və pedaqoji sahəyə məhəbbəti həyatında yeni cığırlar açmağa başlayır. Alimlik diplomu aldığı ildən (1936) çalışdığı Azərbaycan Sənaye İnstitutunun ―Paleontologiya, tarixi geologiya və SSRİ geologiya- sı‖ kafedrasının dosenti vəzifəsini də daşıyır. Bir il- dən sonra İnstitutun Neft fakültəsinin dekanı, nəha- yət, 1938-ci ildə institutun direktor vəzifəsini icra edir, az sonra direktor (rektor) təyin edilir. 35 Bünövrəsi 1887-ci ildə Bakı şəhər duması tərəfindən Bakıda texniki məktəbin yaradılması haq- qında qərardan başlayaraq, 1918-ci ildə məktəb ―Bakı Politexnikum‖, sonra 1920-ci ildə Azərbaycan İnqilab Komitəsinin "Bakıda Politexnik Institutunun yaradıl- ması haqqında" dekretinə əsasən Bakı Politexnikumu- nun "Neft-mədən", "Elektromexanika", "Mühəndis- inşaat", "Kənd təsərrüfatı" və "İqtisadiyyat" fakültə- ləri bazasında 1923-cü ildə M.Əzizbəyov adına Bakı Politexnik İnstitutu yaradılır. Sonrakı illərdə, 1930-cu ildə "Azərbaycan Politexnik İnstitutu"nun adı dəyiş- dirilərək "Azərbaycan Neft İnstitutu" (ANİ), 1934-cü ildə Azərbaycan Sənaye İnstitutuna (Az.Sİ), 1959-cu ildə SSRİ hökumətinin qərarına əsasən M.Əzizbəyov adına ―Azərbaycan Neft və Kimya İnstitutu‖na (AzNKİ), Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabine- tinin 1991-ci il qərarına əsasən ―M. Əzizbəyov adına Qırmızı Əmək Bayrağı ordenli Azərbaycan Sənaye Universiteti‖ (AzSU), daha sonra Müstəqil Azərbay- can Respublikası Nazirlər Kabinetinin 1992–ci il tarixli qərarı ilə AzSU-nun adı dəyişdirilərək ―Azər- baycan Dövlət Neft Akademiyası‖ (ADNA) adlan- dırıldı. Yarandığı ilk gündən instituta müxtəlif millət- lərdən olan alimlər rəhbərlik edib: 1. Professor N.A.Dubrovski 1 sentyabr 1921-ci ilədək ilk rektor təyin olunmuşdur (Saratov quberniya- sının Dubranovo kəndində doğulmuşdur). 2. 1922-1928-ci illərdə İosif İ.Q.Yeşman

36 Qavriloviç Yesman (Belarusun Minsk yaxınlığındakı Vileyka yaşayış məntəqəsində doğulmuş); Hidravlika sahəsində gör- kəmli sovet alimi, Azərbaycan SSR EA-nın akademiki (1945), Əmək Qəhrəmanı (1932), texnika elm- ləri doktoru (1933), professor (1933), Azərbaycan SSR Əməkdar elm xadimi (1927). 1917-ci ildə Peter- burq Politexnik İnstitutunda fakültə dekanı, 1919- 1920-ci illərdə Vladiqafqaz Politexnik İnstitutunun rektoru olmuşdur. 1922-1955-ci illərdə AzNKİ-də (indiki ADNA) "Hidravlika və hidravlik mexanizm- lər" kafedrasının müdiri, 1922 - 1928 illərdə AzNKİ- nin rektoru, 1932-35- ci illərdə SSRİ EA-nın Zaqafqaziya Filialının Azərbaycan şöbəsində, 1935- 1945 illərdə isə SSRİ EA-nın Azərbaycan Filialında Energetika bölməsinin rəhbəri, 1945-1955-ci illərdə Azərbaycan SSR EA Energetika İnstitutunun direktoru olmuşdur. 3. Mixail Vasilyeviç Bari- nov Rusiyanın Saratov quberniya- sının Dubranovo kəndində anadan olmuşdur. M. Barinovun ailəsi 1889-cu ildə Bakıya köçmüşdür. M.V.Barinov 1922-1926-cı illərdə ―Azneft‖in rəis müavini, 1931-1933-cü illərdə rəis vəzifəsində çalışmış, 1928-1929- cu illərdə İnstitutun rektoru olmuşdur. Uzun illər S.M. Kiro- vun yaxın dostluq etmiş, 1934-cü ildə A.A.Nikişin Kirovun ölümü Barinova güclü təsir

37 etmişdir. 1937-ci ildə Stalin repressiyası zamanı həbs olunmuş, xalq düşməni kimi güllələnmişdir.

4. Aleksandr Alekseyeviç Nikişin Bakı neft ya- taqlarının mərkəzi hesab olunan Balaxanı kəndində 1895-ci ildə anadan olmuşdur. Ailədəki 6 uşağın 5- cisi və yeganə oğlu olub. Ailəsi Nobel qardaşlarının neft sahələrində çalışmışdır. O, çox istedadlı olmuşdur: gözəl rəsm işləri, mahir natiq, istedadlı qələm sahibi, güclü musiqi duyumu – həzin səsi, yüksək təşkilatçılıq qabiliyyəti... 20-ci illərdə Bakıya gələn dahi rus yazıçısı Maksim Qorki onun istedadına bələd olur və onu yazıçı olmağı məsləhət edir. 1930- cu ildə XX əsrin 20-ci illərində Abşeron yarım- adasında neftin nə qədər ağır çətinliklərlə çıxarıl- masından bəhs edən ―Qara qızıl. Çatmaq və ötmək‖ adlı kitabını nəşr etdirir. Zəngin mütaliəsi olan və öz üzərində daim çalışan A.A.Nikişin partiya işlərində də fəal ictimaiyyətçi kimi tanınmışdır. 1929-1932-ci illərdə A.A.Nikişin Azərbaycan Sənaye İnstitutuna direktor təyin olunur. 1933-cü ildə S.M.Kirov ona Le- ninqraddakı Neft geoloji kəşfiyyat İnstitutuna direktor vəzifəsinə getməsini təklif edir, az müddət burada işləyəndən sonra Moskvaya Akademiyaya təyin edilir. Bütün bu xoşbəxtliklər çox az çəkir.1938-ci ilin oktyabr ayında o, xalq düşməni kimi həbs edilir və 1939-cu ilin mart ayında güllələnir. 5. 1932-1933-cü illərdə İnstitutun direktoru və- zifəsinə A.M.Çeqodayev təyin edilir. (1930 - cu ildə Leninqradda Dağ - Mədən İnstitutunu bitirmiş və bir müddət orada işləmişdir;

38 6. 1933-1934-cü illərdə İnstitutun direktoru vəzifəsində S.R.Kiselyov çalışır. (Rusiyanın Tomsk şəhərindəki Texnoloji İnstitutunda təhsil almış, 34-cü ildən sonra yeni təyinatla Moskvaya köçürülmüşdür. Bu tablodan göründüyü kimi, adlarını qeyd etdiyim bu şəxslər göstərilən illərdə haqqında bəhs edilən institutun direktoru (rektoru) vəzifəsini daşı- mışlar. Heç biri Azərbaycan kökənli deyillər (nə do- ğum yerləri, nə də milliyyətcə) (bu haqda az sonra təqdim edəcəyim Heydər Əliyevin məruzəsində geniş və aydın məlumat verilir). 7. 1934-1938-ci illərdə institutun 6-cı rektoru - nəhayət, ilk azərbaycanlı rektor İ.S.Axundzadə təyin edilir. İ.S.Axundzadə institutun öz yetirməsi idi. O, 1930-cu ildə İnstitutu bitirmiş, əvvəlcə mühəndis-tex- noloq kimi istehsalatda çalışmış, sonra instituta qayı- daraq əvvəlcə rektorun tədris üzrə, daha sonra elmi işlər üzrə müavini təyin edilmişdir. 1934-cü ilin yanvar ayından rektorluğa başlamış və İnstituta rəhbərlik etdiyi müddətdə mühəndis və yüksək ixtisaslı elmi kadrlar hazırlanması işinə dəyərli töhfələr vermişdir. Lakin imperiya casusları onu milli mənafe sahəsində düşünməyə imkan verməmiş və 1938 -ci ildə Stalinin ölüm dəzgahında məhv edilmişdir. 8. Haqqında söhbət gedən İnstituta - Azərbay- can Sənaye İnstitutuna 8-ci direktor (rektor) 1938-ci ildə Musa Mirzə oğlu Əliyev təyin edilir. Onda M.Əliyevin cəmi 30 yaşı vardı. Müstəqil həyata ilk addımlarını bu institutdan başlayan gənc tədqiqatçı – alim uğurlu elmi nailiyyətlərinə, fəal ictimai mövqeyi- nə, nəhayət, özünün yüksək təşkilatçılıq qabiliyyətinə

39 görə bu vəzifəyə gəlib çıxmışdır. Musa Əliyevə qədər olan direktorlar siyahısını ona görə əhatəli təqdim etdim ki, Bakı neftinin başına yığılan qeyri-millətlərin kadr siyasəti daha da aydın görünsün. Fikir verin ki, 15 ilə yaxındır ki, həmin ali məktəb yaranıb və qeyri-millətlərin hakimiyyətindədir (həm də milli kadr yox dərəcəsində idi). Yetişdirilən kadrların əksəriyyətinin qeyri-millətlərdən olması da şəkk-şübhəsizdir. Nobel qardaşlarının başına toplanan neft mütə- xəssisləri, daha sonra Azərbaycan SSR I katibi S.M. № Tarix Ad, soyadlar 1. 1920 – 1921 Prof. N.A.Dubrovski 2. 1922 – 1928 İ.Q.Yesman 3. 1928 – 1929 M. V. Barinov 4. 1929 – 1932 A.A.Nikişin 5. 1932 – 1933 A.M.Çeqodayev 6. 1933 – 1934 S.P.Kiselyev 7. 1934 – 1938 İ.S.Axundzadə 8. 1939 – 1941 M.M.Əliyev 9. 1941 – 1960 S.B.Qocayev 10. 1960 – 1969 İ.A.İbrahimov 11. 1969 – 1978 K.N.Quluzadə 12. 1978 – 1989 İ.A.İbrahimov 13. 1989 – 1992 T.M.Əliyev 14. 1993 – 1997 P.Z.Məmmədov 15. 1997 – 2014 S.F.Qarayev 16. 2014 - V.Qurbanov (rektor əvəzi)

40 Kirov öz kadrlarını Rusiyanın müxtəlif yerlərindən Bakıya dəvət edir, Bakı neftinin taleyini başqa ölkə- lərdən çağırıb gətirdikləri ilə həll edir və xeyrini də onlar götürür. Necə ki, hələ də Nobel mükafatının

M.Əliyev (ortada), 1940 Azərbaycan Sənaye İnstitutunun 20 illik yubiley günlərində maddi bazası Bakı neftindən qazanılan pullar təşkil edir... Bəli, ilk azərbaycanlı rektor İ.S.Axundzadəni Stalin repressiyası məhv etsə də yerinə İnstitutun iste- dadlı yetirməsi, bacarıqlı təşkilatçı kimi özünü təsdiq etmiş Musa Əliyev gəlir. Beləliklə, Azərbaycanda – Bakıda neft üzrə milli mütəxəssislərin - kadrların ge- niş şəkildə hazırlanması məhz onun adı ilə bağlanır. M.Əliyev direktor (rektor) təyin olunandan az sonra - 1939-1940-cı illərdə bu nüfuzlu ali məktəbin 20 illik yubileyinin təntənəli keçirilməsinin təşəbbüs- karı və təşkilatçısı olmuşdur. Bu təqdimatı Moskvaya Musa Əliyev göndərmişdi.

HEYDƏR ƏLİYEV “AZƏRBAYCAN DÖVLƏT NEFT AKADEMİYASI - 80” YUBİLEYİ GÜNLƏRİNDƏ HƏMİN İLLƏRİ BELƏ XATIRLADI

Görkəmli dövlət xadimi, Azərbaycan Respub- likasının Prezidenti, İnstitutun məzunu Heydər Əliyev Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının 80 illiyinə həsr olunmuş təntənəli yubiley məqasimindəki (15 dekabr 2000 - ci il) nitqində həmin günləri xatırla- yaraq dedi: ―... Xalqımızın kütləvi surətdə təhsil- lənməsi, ali təhsil sisteminin, bütün sahələrdə milli kadrların, milli mü- təxəssislərin yaran- ması XX əsrdə Azərbaycanın ən böyük nailiyyətlə- rindən biridir. ... Azərbay- canda ali təhsilin Azərbaycan Neft Akademiyası bünövrəsi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti tərəfindən qəbul olunmuş qərar əsasında 1919-cu ildə Bakı Dövlət Universitetinin yaranması ilə qoyulmuş- dur. Ancaq ondan bir il sonra 1920-ci ilin noyabr ayında Azərbaycan İnqilab Komitəsinin sədri Nəri- man Nərimanovun dekreti ilə Azərbaycanda yeni bir

42 ali məktəb, ali təhsil ocağı yaranmışdır. O vaxt Azər- baycanda sənayenin, iqtisadiyyatın inkişafının ən vacib sahələrindən biri olduğunu nəzərə alaraq, Bakı Politexnik İnstitutu, - sonra isə adını Azərbaycan Poli- texnik İnstitutu qoyublar, - yaranmışdır. Azərbaycanda 1919-cu ildə Bakı Dövlət Uni- versitetinin və ondan bir il sonra Bakı Politexnik İns- titutunun yaranması eyni əhəmiyyət kəsb edən, xal-

H.Əliyev, İlham Əliyev - ―Əsrin Neft Kontraktı‖ imzalanan günlərdən xatirə, 1994, sentyabr, Bakı qımızın XX əsrdə inkişafını və ali təhsilin yüksəlişini təmin etmiş qərarlardır. Əgər nəzərə alsaq ki, o vaxt Bakı Dövlət Universitetini də, Bakı Politexnik İnsti- tutunu da yaradanda milli kadrlarımız yox idi, - Azər- baycan bu iki ali təhsil ocağını yaratmaq üçün Rusiya- nın alimlərindən, müəllimlərindən istifadə etmişdir, - onda biz bu təhsil ocaqlarının açılmasının nə qədər qiymətli olduğunu bu gün qeyd etməliyik. Neft Akademiyası 80 il ərzində Azərbaycanda sənayenin, iqtisadiyyatın, elmin, elmi-texniki tərəqqi- nin inkişafında xüsusi rol oynamışdır. Onun yaranma- sının kökləri də vardır. Bu da ondan ibarətdir ki,

43 Azərbaycan hələ XX əsrin əvvəlində aqrar, sənaye bölgəsi kimi tanınaraq, eyni zamanda dünyada neft hasilatı sahəsində məşhurlaşmışdı. Ona görə də Azər- baycanın zəngin neft yataqlarından istifadə olunması üçün, eyni zamanda neft yataqlarının kəşf edilməsi, neft emalı, habelə müvafiq maşınqayırma zavodları- nın və bir çox başqa sahələrin yaradılması məhz Bakı Politexnik İnstitutunun yaranmasının əsas səbəbi olmuşdur. ... Məhz dünən sizin Akademiyanın qabaqcıl müəllimlərinin, professorlarının təltif olunması barədə materiallara baxarkən gördüm ki, bu gün də burada, Neft Akademiyasında yaşlı nəslə məxsus olan böyük bir qrup alimlər çalışır. Onlar yəqin ki, bu salonda- dırlar – yaxud da hansı isə burada yoxdur, - mən onla- rın xidmətlərini xüsusi qeyd edirəm. Çünki ömrünün əsas hissəsini bu mötəbər təhsil ocağında keçirmiş və bir neçə nəsil mühəndis, neftçi, yaxud sənayenin baş- qa sahələri üçün mütəxəssislər hazırlamış insanlar böyük hörmətə layiqdir və biz daim onları cəmiyyəti- mizdə hörmətli insanlar kimi adlandırmalıyıq. ... Yenə deyirəm, mən öz dövrümü xatırlayı- ram, buraya daxil olmaq istəyənlər başqa institutlarda oxumaq istəyənlərdən az idi. Amma eyni zamanda, bu instituta daxil olmaq və burada oxumaq hər adam üçün mümkün deyildi. Bəziləri daxil olurdu, ancaq oxuya bilmirdi, sonra çıxıb başqa institutlara gedirdi. Bunun səbəbi təkcə burada olan fənlərin mürəkkəb- liyi, çətinliyi ilə əlaqədar deyildi. Yenə də deyirəm bunun səbəbi bir də onunla əlaqədar idi ki, o vaxt gənclər hələ bu sahənin nə qədər vacib olduğunu

44 dərindən dərk edə bilmirdilər. Daha bir səbəb o idi ki, - mən o vaxtın təəəsssüratlarını deyirəm, ancaq bu ənənələr sonrakı illərdə də davam edibdir, - bu institutda nizam-intizam, qayda-qanun, tələbkarlıq, müəl- limin, professorun tələbəyə münasibəti, tələbənin müəllimə münasibəti yüksək səviyyədə idi. Qoy, o biri ali məktəblət məndən inciməsinlər. Mən Azərbay- canın uzun illər rəhbəri olmuşam, indi də Preziden- tiyəm.Mənim üçün hər bir ali məktəb doğmadır və hər bir ali məktəb doğmadır və hər bir ali məktəbin öz yeri vardır. Amma mən bu sözləri deməyə bilmərəm, indiki Neft Akademiyası vaxtilə bütün ali məktəblərə nümunə idi. Mən istərdim ki, o, bu gün də, gələcəkdə də nümunə olsun. ... Bakı Politexnik İnstitutu, - mən Neft Akade- miyasının köhnə adını deyirəm, indiki Politexnil İnstitutunu demirəm, onun da öz yeri var, - Azərbay- can elminin inkişafında da böyük rol oynamışdır. 1945-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyası yaranarkən onun əsasını qoyanların əksəriyyəti məhz bu İnstitutun məzunları olmuşdular. ... Azərbaycan dünyada ilk dəfə dənizin dərinliklərindən neft çəxarmağa nail olmuşdur. 50 il bundan öncə Neft Daşları yaranmışdır. Yəni, dənizdə neft mədəni yaranmışdır. Bu dünyada birinci təcrübə idi. Ancaq bunu kim kəşf etdi, kim yaratdı? Bu yataq- ları kəşf edənlər yenə də bizim bu Neft Akademiya- sında təhsil almış yüksək səviyyəli geoloqlar olmuş- lar. Ancaq o ağır vəziyyətdə dənizin, suyun altından nefti çıxarmaq təbiidir ki, bizim neftçilərin əməyinin və bu işdə toplanmış təcrübənin nəticəsi olmuşdur.

45 Onlar olmasaydı, bu ola bilməzdi. Ona görədə Azər- baycanın yeni neft strategiyasının həyata keçirilməsi indiyə qədər bizim on illərlə gördüyümüz işlərin nəticəsidir. ... Azərbaycan NeftAkademiyasının dünyanın bir çox ölkələrində kadrlarının hazırlanmasındakı xidmətlərindən burada danışıldı. Bu da biz də böyük iftixar hissi doğurur. Amma təkcə bu yox, həm də Azərbaycan heftçilərinin müxtəlif ölkələrdə neft sənayesinin yaranması və inkişaf etməsi sahəsində gördüyü işlər. Məsələn, Vyetnamda, Kubada, Əlcəza- irdə, Afrikanın ölkələrində və başqa yerlərdə Azər- baycan mütəxəssisləri neft sənayesinin təşkil olunma- sında iştirak ediblər, neft sənayesi ilə əlaqədar təhsil müəssisələrində dərslər deyiblər. ... Mən bu gün buraya, bu binaya gələrkən gəncliyimi xatırladım.1939-cu ildə mən Naxçıvanda orta məktəbi qurtarandan sonra, - onda 16 yaşım var idi, - Bakıya gəldim. Memarlığa çox həvəsim oldu- ğuna görə, inşaat-memarlıq fakültəsinə daxil oldum. Burada iki ildən bir az çox təhsil aldım. İkinci Dünya Müharibəsi təhsilimin yarımçıq qalmasına, həyatımın istiqamətinin dəyişilməsinə səbəb oldu. O vaxtdan 60 il keçir. Bir-iki dəfə öz arxivimə baxanda oxuduğum o iki ildə verdiyim imtahanları bildirən qiymət kitab- çasını gördüm. İndi burada siz də arxivdən tapmısınız ki, hansı fənlərdən imtahan vermişəm, hansı qiyməti almışam, orada müəllimlərin imzaları vardır. Düzdür, iki il azdır, ondan 60 il keçibdir. Mən ondan sonra hərbi işdə olmuşam, siyasətlə məşğul olmuşam. Görünür ki, mənim memarlığı olan

46 həvəsimlə yanaşı, bu istedadım da var imiş. Ancaq o illəri heç unutmuram. ... Mən burada çox yubileylərdə iştirak etmişəm. Xatirimdədir ki, 1940-cı ildə burada tələbə idim. Bildik ki, 20 illik yubileydir.

Ön cərgədə ortada SSRİ Ali Soveti tərəfindən Azərbaycan Sənaye İnstitutuna Dövlət mükafatı verilməsi, oturublar: soldan Elaşeviç, A.Vəzirzadə, M.İ.Kalinin, M.Əliyev, Q.Əlizadə, M.F.Mirçinq. 1940 O vaxt burada rektor Musa Əliyev idi. Bilir- siniz ki, o, sonra böyük alim, akademiyanın prezidenti olmuşdur. Başqa müəllimlərimiz də var idi. Onlar yüksək dövlət ordenləri ilə təltif olunmuşdular – İnstitut təltif edilmişdir. Yadımdadır ki, bu salonda mərasim keçirilirdi. Təbiidir, onda mən burada yox, hardasa oralarda oturmuşdum. Çox sevinirdim. Yəqin təkcəmən yox, bütün tələbələr sevinirdi. Bu mənim 20 illik yubileydə iştirakım idi. 30 illik, 40 illik yubileylər bilmirəm nə vaxt olubdur. Amma 1971-ci ildə 50 illik yubileydə iştirak

47 etmişəm və nitq söyləmişəm. 60 illik yubileydə iştirak etmişəm, yenə də nitq söyləmişəm. Artıq burada dedilər ki, 70 illik yubiley olmayıbdır. İndi 80 illik yubileydə də iştirak etmək mənə müyəssər olubdur. Mən buna görə özümü çox xoşbəxt hiss edirəm. Çox məmnunam, mənə nəsib olubdur ki, 60 il bundan öncə burada təhsil almış adam indi bu Akademiyanın 80 illik yubileyində iştirak edir. Mən sizinlə bərabər olmağıma bir daha çox sevinirəm. Ümidvaram ki, Neft Akademiyası indiyə qədər əldə edilmiş təcrübəni gözəl ənənələrini bundan sonra da davam etdirəcək və XXI əsrdə də Azərbay- canın qabaqcıl ali təhsil məktəblərindən biri olacaqdır. İndiyə qədər olduğu kimi, gələcək də də bizim xalqı- mız, millətimiz üçün müstəqil Azərbaycan dövləti üçün yüksək səviyyəli kadrlar hazırlayacaqdır. (məru- zə ixtisarla verilir, 26). İnstitut əməkdaşlarının təltif edilməsi məsələsi gündəmə gəldikdə gənc direktor (rektor) siyahıya daha çox milliyətcə azərbaycanlıları daxil edir. Halbuki həmin dönəmdə elmi potensial içərisində tək-tək azər- baycanlı vardı - müəllimlərin cəmi 25-30% -ni azər- baycanlılar təşkil etsə də, yubiley mükafatını (orden və medalları) alanların 70 faizi onlar idi. Belə olduqda,siyahıya texniki heyətdə çalışan azərbaycanlı kadrlar da əlavə edilmişdi. Bu təqdimatı Moskvaya Musa Əliyev göndərmişdi. Bunun isə yalnız bir adı vardı: milli təəssüb- keşlik. Elə buradaca bir məqamı da qeyd edək ki, neft sənayesi ilə bağlı milli kadrların istər yüksək səviyyəli mütəxəssislərin, istərsə də elmi-pedaqoji kadrların

48 yetişməsi birbaşa Musa Əliyevin adı ilə bağlıdır. Bu, tarixi bir həqiqətdir. Əmək fəaliyyətinin 1931-1941-ci illəri sonrakı fəaliyyətinin parlaq uğurları üçün özül – möhkəm təməl olmuşdur. Gənc yaşlarında, 25-27 yaşlarında geologiya elm və təhsilində olan vəziyyəti yaxından müşahidə edərək, gələcək üçün milli kadrlara, xüsu- sən geologiya elminin milli məktəbinin yaradılmasın- da ilk addımlar atmışdır. Bu elm sahəsindəki çatışmamazlıqlara fakültə dekanı olarkən kökündən bələd olan M.Əliyev elmi bu fəaliyyətinin ardınca Azərbaycan Sənaye Universi- tetinin direktoru (1939-1941) vəzifəsinə təyin edilər- kən ilkin olaraq nədən başlamağa artıq hazır idi: milli kadrların yetişdirilməsi və bu sahədə ciddi nəticələr əldə etmək. Bunun üçün ilkin stimul yaratmaq fürsəti də qarşısına çıxdı. Belə ki, o, direktor vəzifəsində çalışarkən institutun yaranmasının 20 illiyini SSRİ hökuməti yüksək səviyyədə keçirməyi müəyyənləşdirir. 1940-cı ilin yubiley günlərində fəal ictimai xadim, institut direktoru M. Əliyevə ―Qırmızı Bayraq‖ ordeni təltif olunur. 1941- ci ildə isə Sov.İKP üzvlük biletinin Sov.İKP Kommunist Partiyası üz qabığı sıralarına qəbul edilir.

MOSKVADA İLK İŞ HƏYATI

Musa Əliyev 1941-ci ildə Moskvada məskun- laşmaq, orada çalışmaq qərarını qətiləşdirir və Azər- baycan Sənaye İnstitutunun direktoru vəsifəsindən azad olunaraq SSRİ-nin paytaxtına gedir. Keçmiş SSRİ Neft nazirliyi nəzdində baş tədris idarəsinin rəisi vəzifəsinə təyin edilir. Eyni zamanda Moskva Neft İnstitutunun ―Paleontologiya və tarixi geologiya‖ ka- fedrasının dosenti vəzifəsində pedaqoji fəaliyyətini davam etdirir. Lakin az sonra... Musa Əliyev burada çox az müddətdə çalışır. O dövrün müdriklik yaşı - indiki dövrün gənclik yaşı qədər fərqlidir. Sən demə, ömrün fəsilləri zamanla da nizamlanırmış. Dünyada ictimai-siyasi vəziyyət sabitdirsə, hə- yat öz qanunauyğun axarında gedirsə, gənclik mərhə- ləsi uzun çəkir. Yox, dünya qarmaqarışıqdırsa, hər gün bir şübhə ilə günü başa vurursansa, gülləni gül əvəzi sağa-sola səpələyirlərsə, qaranlıq gecənin xofu- nu bir il qədər uzun keçirirsənsə də gəncliyin necə gəlib keçdiyindən xəbər belə tuta bilməzsən. Elə həmin illərdə - XX əsrin 30-40-cı illərində dünyada ilk dəfə yeni yaranmış siyasi tarixi forma- siyanın (1920, 28 aprel) təkmilləşdirilməsi, mükəm- məlləşdirilməsi kimi bir proses gedirdi. Amma bu ideoloji proses çox amansız, qəddar bir yol seçmişdi. SSRİ deyilən ölkənin ziyalıları, xüsusən türkmənşəli 50 xalqların sayılan-seçilən oğul-qızları Stalin makina- sında doğranıb-biçilirdi, güllələnirdi, sürgünlərdə çü- rüdülürdü, soyuqda dondurulurdu, dənizdə boğduru- lurdu, daha nələr, nələr, insan ağlı kəsməyən işgəncə- lər peyda olurmuş. Və bu sürpriz ölümü hər kəs qor- xuyla ötən qaranlıq gecədə gözləyirdi, səhər açılanda yeni bir qorxulu ge- cənin gəlişi həyəcanı yaşanırdı. Hansısa bir mötəbər, el içində se- vilən, sayılan şəxs vəzifəyə təyin edilir- disə, onun bu uğuru- İ.V.Stalin (1879-1953) na sevinməkdənsə, ―bu yazığın da kitabını belə bağlayacaqlar‖ – deyə, hər kəs içində heyfsilənirdi. Çünki Stalin rejimi bir adamı məhv etmək istəyəndə əvvəlcə onun hissləri ilə elə oynayırdı ki, fələk də baş tapmırdı. Sonra Böyük Vətən Müharibəsi başladı. Xalq elə bil Stalinin ―qorxulu ölümlərindən‖ sanki can qurtardı. 1942-ci ildə Musa Əliyev geriyə - Bakıya qa- yıtmalı olur. Rəna xanım Paşayevanın xatirələri: Elə bu illərdə Mircəfər Bağırov Musa Əliyev kimi bacarıqlı və qabiliyyətli, gərəkli kadra ehtiyac duyduğundan onun təcili geriyə – Azərbaycana qayıtmalı olduğunu bildirir. Atam danışırdı ki, Nazirlər Soveti sədrinin kadrlar üzrə müavini, köhnə bolşevik Zemlyaçka soyadlı bir xanım məni çağırıb dedi: ―Yoldaş Bağırov

51 tələb edir ki, Bakıya qayıdasınız. Hazırlaşın və geriyə qayıdın‖. Məsələni uzadıb, birtəhər qala biləcəyini düşünən atam qayıtmağa tələsmir. Lakin o, atamı tək- rarən çağırıb deyir: ―Siz tələsin, Nazirlər Soveti sədri- nin başqa bir müavini də var – Lavrenti Pavloviç Beriya. Allah eləməmiş, o, sizi başqa cür yola sala bilər‖. Elə həmin axşam təyyarə ilə Bakıya qayıdan atamı az sonra Mircəfər Bağırov Mərkəzi Komitənin katibi təyin edir‖.

YENİDƏN BAKIDA

1943-cü ildə, Bakıya qayıdandan az sonra ilk növbədə pedaqoji fəaliyyətini nizama salır: Azər- baycan Sənaye İnstitutunun ―Paleontologiya, tarixi geologiya və SSRİ geologiyası‖ kafedrasının dosenti vəzifəsində müəllimliyini davam etdirir. 1950-ci ilə qədər bu ali məktəbin dosenti vəzifəsində auditoriyada tələbələr qarşısında mühazirələri davam etdirir. Moskavadan Bakıya dönən M.Əliyev Azərbay- can geoloji idarəsinin rəisi vəzifəsinə təyin edilir. Həmin il tədqiqatçı-alimin, dövlət xadiminin 35 yaşı vardı. Elmi sahədəki – neft sənayesi sahəsindəki uğur- larına, dövlət işlərindəki fəaliyyətinə görə ―Əmək rəşadətinə görə‖ medalı ilə təltif edilir. Müharibənin qızğın illəri. Digər tərəfdən də Stalin - Bağırov hikkəsinin Domokl qılıncı tək ziyalı- ların başının üstdə dayanması. Qeyd etdiyimiz kimi, yəni, heç bir təltif, heç bir mükafat, heç bir vəzifə təyinatı kimsəni bu dəhşətli kabusdan qurtara bilməz- di. Əksinə, vəzifə yüksəldikcə, təltiflər çoxaldıqca qorxunun - kabusun daha da yaxınlaşdığı, hətta bir addımlıqda olması ehtimalını artırırdı. Bir il sonra - 1944-cü ildə M. Əliyev Azərbay- can SSR Mərkəzi Komitəsinin ―Ali məktəblər və elmi müəssisələr üzrə‖ şöbəsinin müdiri vəzifəsinə təyin edilir. Azərbaycan Sənaye İnstitutunda işlədiyi vaxt M.Əliyev milli kadr çatışmazlığı, daha sonra Mosk- 53 vada çalışarkən respublikada milli kadrlara nə qədər ehtiyac olması Musa Əliyevi narahat edən – düşündü- rən məsələlərdən olur. Ona görə də yeni vəzifəsində işini bu istiqamətdə daha da təkmilləşdirmək, mükəm- məlləşdirmək ilkin planlarından olur. Bu vəzifəsini 1944 – 1946-cı illər arasında icra edir. Qeyd etmişdik ki, Böyük Vətən Müharibəsi il- ləri idi. Müharibəyə bizim respublikanın hər cür kö- məklə qatılması, arxa cəbhənin yüksək fəallığı Stalin hakimiyyətinin istəsə də, istəməsə də təşəkkürünü qazanır. Müharibə qələbə ilə başa çatır. Sovetlər İttifaqı 1945-ci ilin 9 may günü Qələbəni bayram edir. Belə bir təqdimatda, bir çox ziyalılar kimi, 1941-1942-ci illərdə Moskva Neft İnstitutunun ―Pale- ontologiya və tarixi geologiya‖ kafedrasının dosenti, SSRİ Neft Nazirliyi nəzdində Tədirs müəssisələri baş idarəsinin rəisi vəzifəsində işləmiş M. Əliyev 1941- 1945-ci müharibə illərində cəbhənin neft məhsullarına olan tələbatını ödəmək məqsədilə Cənubi Qafqaz respublikalarında mühəndis - texniki kadrların hazır- lanması kimi vacib sahəyə cavabdeh olmuş və uğurlu fəaliyyətinə görə - Böyük Vətən müharibəsi illərində- ki elmi-təşkilati və elmi-pedaqoji fəaliyyətinə görə SSRİ-nin ən yüksək mükafatına - Lenin ordeninə layiq görülür (bu orden 06.04.1930-cu ildə təsis edilmişdir, ilk təltif 23.05. 1930-cu ildə, son təltif 21.12.1991-ci ildə olmuşdur). M. Əliyev Böyük Vətən Müharibəsində ―Rəşa- dətli əməyə görə‖ və ―Qafqazın müdafiəsinə görə‖ medalları ilə də mükafatlandırılır. Musa Əliyev 1947-ci ildə Azərbaycan KP MK-

54 nin Sənaye üzrə katibi vəzifəsinə irəli çəkilir. Daha bir il sonra, 1948-ci ildə Azərbaycan Nazirlər Sovetinin sədr müavini və Dövlət Plan Komitəsinin sədri vəzifələrinə təyin olunur. Bu illərdə o, ictimai işlərdə də yüksək fəallığını əsirgəmir. O, eyni zamanda 1947-1960-cı illərdə Azərbaycan KP MK Plenumunun üzvü olmuşdur.

DÖVLƏT PLAN KOMİTƏSİNİN SƏDRİ SEÇİLƏNDƏ MUSA ƏLİYEVİN 40 YAŞI VARDI

40 yaşında Nazirlər Soveti sədrinin müavini və Dövlət Plan Komitəsinin sədri kimi nüfuzlu vəzifələr daşıyan, Musa Əliyev eyni zamanda SSRİ Ali Soveti- nin deputatı və SSRİ Ali Sovetinin Ağır Sənaye üzrə Büdcə Komissiyasının sədri seçilir. Bu sahələrdə o, milli məsələləri daim diqqətində saxlayaraq respubli- kamız üçün gərəkli olan işlərə yardımçı olur. Dövlət Plan Komitəsinin sədri işləyən zaman SSRİ Dövlət Plan Komitəsinin sədri də N.K.Bayba- kov idi. 1911-ci ildə Bakının Sabunçu kəndində neftçi ailəsində anadan olan Nikolay Konstantinoviç Bayba- kovla dostluq münasibətləri M.Əliyevi Dövlət Plan Komitəsinin sədri vəzifəsində olarkən bir çox mühüm və strateji məsələlər öz yüksək həllini tapmasına vəsilə olmuşdur. N.K.Baybakov (1911 Bakı ş. - 2008 Moskva ş.) — Sovet dövlət xadimi, Lenin mükafatı laureatı (1963), texnika elmləri doktoru (1972), SSRİ Dövlət Mükafatları laureatı (1969), SSRİ-nin Fəxri Neftçisi (1970), Azərbaycan Neft Sənayesi nazirinin müavini (1958-1959), Azərneft Birliyinin rəisi (1959-1962). 1932-ci ildə Azərbaycan Neft İnstitutunu bitirmişdir, 1937-ci ildən Bakının neft sənayesində rəhbər vəzifə- lərdə işləmişdir. 1948-1955-ci illərdə SSRİ Neft Səna- 56 yesi Naziri, 1964-1965-ci illərdə Dövlət Neftçıxarma Sənayesi Komitəsinin sədri vəzifələrində çalışmışdır. Azərbaycanın ―İstiqlal‖ və ―Şərəf‖ ordenləri ilə təltif edilmişdir. 31 mart 2008-ci ildə vəfat edib. N. К.Baybakov Stalinlə bağlı xatirələrində yazır: 1942-ci ilin avqust ayında Stalin məni yanına çağırdı və dedi: ―Yoldaş Baybakov, Hitler deyib ki, əgər Qafqaz neftini əl keçirməsək, biz müharibəni uduzacağıq. Ona görə də təcili Qafqaza uçursan və Krasnodardan Bakıyacan olan neft sənayesinə başınla cavabdehsən. ...‖

N.K.Baybakov

SSRİ-NİN ƏN YÜKSƏK MÜKAFATLARI İLƏ TƏLTİF OLUNUB

Musa Əliyev əmək fəaliyyəti boyu SSRİ höku- mətinin ən yüksək mükafatları ilə təltif edilib. Hətta uzun illər SSRİ Lenin mükafatları üzrə Komitənin üz- vü (1952-1960) olmuşdur. Ən böyük təltifi isə ölkə ziyalılarının, həmkar- larının sonsuz məhəbbəti, hörməti olmuşdur.

1. ―Qırmızı Bayraq‖ ordeni (1940) 2. ―Lenin‖ ordeni (1945) 3. ―Şərəf nişanı‖ ordeni (1955)

4. ―Əmək rəşadətinə görə‖ medalı (1943) 5. ―Böyük Vətən müharibəsində (1941-1945) rəşa- dətli əməyə görə‖ medalı (1946) 6. ―Qafqazın müdafiəsinə görə‖ medalı (1946)

58 7. ―V.İ.Leninin anadan olmasının 100 illiyi ilə əlaqə- dar rəşadətli əməyə görə‖ medalı (1970)‖ 8. ―Böyük Vətən müharibəsi (1941-1945) qələbəsinin 30 illiyi‖ yubiley medalı (1975)

9. ―SSRİ Neftqazçıxarma sənayesinin əlaçısı‖ döş nişanı (1966) 10. ―IX beşilliyin zərbəçisi‖ nişanı (1976) 11. ―Sosialist yarışının qalibi‖ nişanı (1973) 12. SSRİ Neft sənayesi kollegiyası tərəfindən ―Fəxri neftçi‖ adına layiq görülüb (1969) 13. SSRİ Neft sənayesinin ―Fəxri kitabı‖na daxil edilib 14. Ümumittifaq siyasi və elmi biliklərin yayımı cə- miyyətinin Fəxri fərmanı (1957) 15. Oktyabrın 50 illiyi ilə əlaqədar Fəxri Fərmanla təltif edilib (1967) 16. ―Kommunist əməyi qalibi‖ adı (1973) 17. Əlcəzair Demokratik Respublikasındakı SSRİ səfirliyinin birləşmiş partiya komitəsinin Fəxri Fərmanı (1970) 18. Sovet – Pakistan dostluq cəmiyyətinin Fəxri Fərmanı (1976) və sair.

O, ÜÇ DƏFƏ SSRİ ALİ SOVETİNİN DEPUTATLIQ MANDATINI QAZANMIŞDIR

Musa Əliyev 1947-ci ildən 1961-ci ilədək SSRİ Ali Sovetinin (II, III və IV çağırış) deputatı seçilmişdir.

Musa Əliyev (ortada) Azərbaycandan seçilən deputatlar arasında, 1949-cu il

―Kommunist‖qəzetində depu- M.Əliyevin deputatliq fəaliy- tatların seçki platforması yəti mətbuat səhifələrində

NEFT DAŞLARI – - MÖCÜZƏLİ DƏNİZ ŞƏHƏRİ

Musa Əliyev 1948-49-cu illərin ən yaddaqalan tarixi hadisələrindən biri də Neft Daşlarının yaranma- sı idi. Bəli, Azərbaycan Dövlət Plan Komitəsinin sədri Musa Əliyevin SSRİ Dövlət Plan Komitəsinin sədri Baybakovla olan yaxın əməkdaşlığı Neft Daşlarının – möcüzəli dəniz şəhərinin möcüzəli adasının nəhəng layihəsinin həyata keçirilməsində az rol oynamamış- dır. Ondan əvvəl, 1947-ci ildə isə Azərbaycan Mərkə- zi Komitəsinin katibi təyin edilən Musa Əliyev neft sənaye- sinin inkişafı üçün Neft Daşlarında ilk yaşayış evi əlindən gələni edir, yeni və milli kadrların çoxalması üçün hər cür şərait yaradılmasına kömək göstərirdi. Təbii ki, burada peşə-sənət bağlılığı öz rolunu oynasa da, bu sərvətin ətrafında qurulacaq planlar, iş- lər xalqın, yüzlərlə, zamanı gəldikcə minlərlə insanın dolanışıq və ümumi rifah halına öz müsbət təsirini göstərəcəyinə əminliyi idi. Neftin dadı-duzu imperiya cibinə-xəzinəsinə axsa da, hər halda kifayət qədər iş yerlərinin açılması, milli kadrların yetişərək təkmil- ləşməsi və s. aspektdən yanaşanda perspektivli və 61 dünya miqyasına çıxacaq bir sənaye ocağı idi. Elə bu düşüncələrdən doğan layihələrdən biri də Neft Daş- larının salınması oldu. ―1949-cu ildə M.Əliyevin rəhbərliyi ilə Xəzər akvatoriyasında neft və qazın geoloji axtarışı və istis-

Neftçi Qurban marı ilə əlaqədar böyük bir layihə hazırlanmışdır ki, onun da həyata keçi- rilməsi ölkəmizin Neft- qazçıxarma sənayesində ilk dəfə olaraq dənizdə ―Neft Daşları‖ yataqları- nın kəşfinə gətirib çıxar- Neft Daşları laureatları – Lenin mışdır.‖ (22,33) mükafatı və ―Neft Daşları‖ qəhrəmanı adı alanlar ―Neft Daşlarının yerində olan daşlı, qayalı sahəni ram etmək cəhdi ilk dəfə 1948-ci il noyabrın 14-də hava şəraiti pis olan bir gündə olmuşdur. Bortunda görkəmli neftçi-geoloq, bacarıqlı istehsalat təşkilatçısı, respublikanın Əmək- dar mühəndisi, SSRİ-nin Fəxri neftçisi, SSRİ Dövlət Mükafatı laureatı, geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor Ağa Qurban oğlu Əliyev, görkəmli Azərbaycan geoloqu Ə.Əliyev və buruq üzrə mütə- xəssis, 1947-ci ildə yaranmış "Azneftkəşfiyyat" təşki- latının rəhbəri Sabit Orucov olan kiçik bir gəmi ("Po- 62 beda") adacıqlara yaxınlaşdı və mütəxəssislər kiçik bir adaya düşdülər. Onlar burada ilk burğu qurğusunu və burğuçular briqadası üçün cəmi 14 m kv. olan evcik tikdilər (adlarını qeyd etdiyim bu şəxslərin yük- sək dövlət təltiflərinə layiq görülməsi Neft daşları layihəsinin həyata keçirilməsindən sonra olmuşdur). Hətta Ağa Qurban oğlu Əliyev xalq arasında Neftçi Qurban adı ilə məşhurlaşdı (onun haqqında xalq artisti Bülbülün mahnısı da səsləndi). Məhz bu layihə- nin bir hissəsi olaraq 7 noyabr 1949-cu ildə Neft Daşlarında 942 m dərinlikli 1№-li quyu (Qala lay dəstəsindən) gündə 100 t hasilatla is- tismara daxil oldu və də- Eskadalar üzərində əfsanəvi nizdə neftçıxarmanın Neft Daşları şəhərciyi əsasını qoydu. Yataq üz- rə ilk geoloq Ağa Qurban Əliyev olmuşdur. 1949-cu ildən burada 1940 quyu qazılmışdır, 160 mln ton neft, 12.3 mlrd m kub. qaz əldə edilmişdir. Neft Daşlarını fəth edənlərin bir çoxu 1951-ci ildə birinci dərəcəli SSRİ Dövlət mükafatına layiq görüldülər― (30). Dünyanın 8-ci möcüzəsi sayılan və dənizin ortasında polad dirəklər üzərində salınan şəhərin – Neft Daşlarının yaranma günü dünyada dəniz erasının başlandığı tarix idi. Bəli, bu tarixi hadisənin layihəsinin irəli sürül- məsi, onun təsdiqi və həyata keçirilməsində səlahiy-

63 yətli şəxslərdən biri də Musa Əliyev olmuşdur ki, burada da onun şəxsi münasibətlərinin də az rolu olmamışdır. Elə o illərin əhəmiyyətli məsələlərindən biri də Azərbaycan sənayesinin inkişafının 20 illik Dövlət Planının hazırlanması və onun SSRİ Plan Komitəsində yüksək dəyərləndirilməsinə nail olunma- sı idi. XX əsr və müa- sir Azərbaycan geologiya elminin bütün uğurları və elmi kadr potensialı məhz akademik Musa Əliyevin adı ilə bağlıdır. Müasir Neft Daşları şəhərciyi Səriştəli rəhbərliyinə, insanlarla qarşılıqlı, sə- mimi münasibətinə və gözəl təşkilatçılıq nailiyyətinə görə kollektiv onu sevirdi.

AZƏRBAYCAN ELMLƏR AKADEMİYASININ III VƏ IV PREZİDENTİ MUSA ƏLİYEV

Musa Əliyev 1950-ci ildə, təxminən on illik fasilədən sonra yenidən elm sahəsinə gəlir. Bu dəfə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının prezidenti kimi.

65 Onun akademiyaya səkkiz illik prezidentliyi dövrün- dən (1950-1958) yaddaqalan, milli elm məbədgahımı- zın tarixi üçün böyük hadisələri xatırlaya bilərik. Yaşı əsrə dayanmış, elm tarixində məşhur olan, yüksək mədəniyyəti və ciddi təşkilatçılıq qabiliyyəti ilə hər kəsin qəlbində əziz olan - texnika elmləri doktoru, professor, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, 1946-1997- ci illər- də Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasında (Azərbaycan Sənaye İnstitutu, Azərbaycan Neft və Kimya İnstitutu) baş laborant, baş müəllim, dosent, kafedra müdiri-professor, rektor (1960-1970, 1978-1988) kimi 100 yaşlı akademik müxtəlif vəzifələrdə olan akade- İsmayıl İbrahimov mik İsmayıl Əli oğlu İbrahimov (1915, dekabr) o illərin şahidi kimi yazır: ―Məsuliyyət və minnətdarlıq hissi ilə qeyd etmək lazımdır ki, akademik Musa Əliyevin dəstxəttinin bugünkü müstə- qil Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında və ümumiyyətlə, elmində silinməmiş izi qalır. Musa Əliyev milli elmimizdə bu gün də qabaqcıl yer tutan Azərbaycan Milli Geologiya elminin və ali təhsil məktəbinin özülünü qoyanlardan biri olmuş, unudulmaz, ən görkəmli alimlərimiz, xalqımızın görkəmli şəxsiyyətləri Qambay Əlizadə, Məmməd bəy Əliyev, Aslan bəy Vəzirzadə, Şamil Əzizbəyov, Əşrəf Əliza- də, Mirəli Qaşqay, Əhəd Yaqubov, Şəfayət Mehdi- yev, Əzəl Sultanov, Ədhəm Şıxəlibəyli ilə birlikdə indiki zəmanəmizdə onların tələbələrinin yüksək səviy-

66 yədə davam etdirdiyi dünyada məşhur olan Azərbay- can milli geologiya elmi məktəbini yaratmışdır (21,13). Böyük faktiki material əsasında ―Azərbaycanın tabaşir çöküntüləri‖ mövzusunda doktorluq dissertasi- yası müdafiə edir və Azərbaycanın tabaşiri üçün yeni- ləşdirilmiş daha dəqiq stratiqrafik sxem təklif edir. Elmin ən yüksək zirvəsinə qədər ucalan akademik Musa Əliyevin yaradıcılığı – neft sənayesinin inkişa- fındakı, elmi təşkilatçılıq sahəsindəki müstəsna xid- mətləri araşdırma mövzusu olaraq indi tədqiq edilir, məktəb olaraq öyrənilir.

Soldan sağa: Professor J.Xəlilov, A. Bayramov, Azər- baycan EA-nın prezidenti akademik M. Əliyev, akademik M. Abramoviç, akademik S.Mehdiyev, 1952 Musa Əliyevin fövqəladə təşkilatçılıq bacarığı əllinci illərin əvvəllərində Azərbaycan elminin inkişafına böyük təkan verdi. Bu dövrdə elmin inkişa- fının üstün istiqamətlərini düzgün müəyyənləşdirən akademik Musa Əliyev akademiyada fizika, riyaziyyat, kimya, astronomiya, iqtisadiyyat və s. fundamen- 67 tal elm sahələrinin vüsəti və genişlənməsi üçün səy və bacarığını əsirgəmir. Qısa müddət ərzində onun təşəbbüsü ilə onlar-

İsmailiy yə Sarayının ilkin görünüşü

İsmailiyyə Sarayı – AMEA-nın Rəyasət Heyəti binası ca elmlər doktoru və namizədi hazırlanır,

68 Moskvaya və keçmiş İttifaqın digər iri şəhərlərinin aparıcı elm mərkəzlərinə göndərilən doktorant və aspirantların sa- yı 200-ə çatdırılır ki, bu da əllinci illərin ortalarında Elmlər Akademiyasında bir sıra yeni laboratoriya, bölmə və institutların yaradılması ilə nəticələnir. Bu illərdə akademiyanın elmi-texniki bazası möhkəm- lənir. Musa Əliyev elmin bütün sahələrinə xüsusi diqqət yetirdiyi kimi, doğma Geologiya İnstitutundan da diqqətini əsirgəmir. Paleontologiya və stratiqrafiya şöbəsini yaradır. Rəhbərlik etdiyi şöbədə artıq dörd laboratoriya fəaliyyət göstərirdi. Laboratoriyalara təc- rübəli paleontoloqlar Q.Əlizadə, C.Xəlilov, Ə.Xəlilov və R.Cəfərov rəhbərlik edirdilər, eyni zamanda laboratoriyalara gənc, istedadlı kadrlar cəlb olunurdu. Bü- tün bunlar akademiyanın prezidenti M.Əliyevin məhz birbaşa rəhbərliyi və diqqəti ilə həyata keçirilirdi. Akademiyanın prezidenti kimi tarixçilər qarşı- sında məqsəd qoymuşdu ki, çoxcildlik ―Azərbaycan tarixi‖ yazılsın. Amma təəssüf ki, bu məsələ sonralar çox uzun çəkdi, onu hərə bildiyi və sərf olunan səmtə yönəltdi. Akademiyanın prezidenti olarkən Musa Əliye- vin həyata keçirmək istədiyi ən böyük məqsəd- lərindən biri də astronomiya rəsədxanasını yaratmaq idi. Yeni tikiləcək rəsədxana üçün yer seçilməsi, tikintisinə başlamaq üçün lazım olan sənədlərin hazırlanması, dünyanın əksər əsas rəsədxanaları ilə əlaqələrin yaradılması onun xidmətləri sayəsində olmuşdur. Bu işlər onun təklifi ilə 1953-cü ilin mart

69 ayında Fizika və Riyaziyyat İnstitutunda daimi astronomiya ekspedisiyasının yaranması ilə start götür- müşdür. İşin sürətli gedişi üçün həmin ekspedisiyanın əsasında astrofizika şöbəsi (1954) və şöbənin əsasında isə Rəyasət Heyəti nəzdində astrofizika bölməsi yara- dılmışdır (1956).

M.Əliyev, M.İbrahimov Bu işlərə rəhbərlik etmək üçün Moskva Dövlət Astronomiya İnstitutundan H.Sultanov Bakıya dəvət olunur. O günlərdən başlanğıcı qoyulan və tikilən Şamaxı rəsədxanasına bir il sonra, 1959-cu ildə akademik Yusif Məmmədəliyevin rəhbərliyi ilə, XIII əsrdə Nəsirəddin Tusinin yaratdığı Marağa rəsədxana- sının irsi gətirilmiş və bu gün dünya şöhrətli rəsədxa- nalardan birinə çevrilmişdir. Musa Əliyevin bu sahə- dəki xidmətləri və arzuları tarixi əhəmiyyət kəsb edir. Elmə sonsuz sevgi və həvəsi onu bu sahə ilə daim bağlamışdır. Doğrudur, əldə etdiyi elmi nəticə- lərdən bu qənaətə gəlmək olur ki, elm onun həyat amalı olub. Amma həm elmimizin, həm də ölkəmizin sabahı üçün ən xeyirlisi o olub ki, belə bir insan – 70 daim irəliyə, uğurlara can atan ziyalı rəhbərlik sis- temində çalışıb. Musa Əliyevin həyatının ən gənc, məhsuldar, enerjili, arzularla dolu çağları Mircəfər Bağırovun Azərbaycana rəhbərlik etdiyi dövrə təsadüf edib. Ondakı yüksək elmi təşkilatçılıq bacarığına bələd olan Bağırov onu müxtəlif vəzifələrə təyin edib, daim nəzərində saxlayıb. Rəna xanımın xatirələri: M.Bağırov Atamın 30 yaşı olanda saçları dümağ olub. Bağırov kimi qəddar bir rəhbərlə işləmək asan iş deyildi. O, atamı yüksək vəzifələrə təyin etdikcə qorxu daha da çox olurdu. Çünki Bağırov bir əli ilə ucaltdığı insanı o biri əli ilə tezliklə qılınclayıb məhv etməkdən çəkinməzdi. O dövrün istənilən ziyalının başı üzərində hər an qopmaq təhlükəsi olan ―Domokl qılıncı‖nın M. Əliyevin də başı üstündə görünmək ehtimalı gündəmdən heç düşmürdü. Bu mənada atam çox ağır zamanda yaşayıb, çalışıb. Bütün tapşırıqlara son dərəcə məsuliyyətlə yanaşan atam çalışırdı ki, ona irad tutulub, söz deyilməsin. Hərdən atama tapşırılan işin nəticəsi haqqında mü- kəmməl məlumatı olmayan Bağırov iclasda onu qal- dırıb hay-küy edərmiş ki, niyə bu işi tamamlamamı- san. Atam ayağa qalxıb ətraflı məlumat verən zaman isə hikkə ilə ona deyərmiş ki, ―Sənin o ağ başını Solovkidə (uzaq Şimala sürgün edilənlərin məhv olduğu yer) çürütdürərəm‖. Sibirin ölüm düşərgəsi olan ―Solovki‖ yollarının tez-tez xatırlandırılması

71 təbii ki, insana mənəvi terrordan başqa bir şey deyildi. Hətta bu stresslərin nəticəsi idi ki, bir gecənin içində onun saçları ağappaq olmuşdu. Sonralar, yəni Bağırov haqqında məhkəmə işi

EA Prezidenti akademik M.Əliyev, g.-m.e.d. Q.Əlizadə, g.-m.e.n.A.Xəlilov, 1952 - ci il. qurularkən onun kabinetindən – stolunun üstündən sənəd üzə çıxarıldı ki, atam tezliklə getməli imiş. Siyahıda Səməd Vurğun, Mirzə İbrahimovdan sonra üçüncü atamın adı olub‖. Akademik M. Əliyev AMEA-nın Prezidenti vəzifəsinə gəlincə, təbii ki, xeyli gərgin, zəhmət dolu bir həyat keçmişdir. Təhsil və elm yollarındakı uğur- larını sadaladıqca onun arxasında dayanan çətinlikləri dilə gətirməməyimiz heç də hər şeyə asanca nail ol- ması demək deyil. Hər halda tərcümeyi-halındakı acınacaqlı tale yolları çox mətləbləri anladır. Fitrətən fazillik elm qapılarının açarıdır, eləcə də zəhmət, gecəli-gündüzlü zəhmət məqsədə doğru mükəmməl

72 və etibarlı yoldur. M. Əliyev məhz belə bir yolun sarvanı olmuş- dur. Onun ziyalılığı yüksək insani keyfiyyətləri ilə diqqəti cəlb edir. Çalışdığı bütün vəzifələrdə sadə insanların arxadaşı olmaq sanki hobbisi olmuşdur. Taleyin onun üzünə açdığı qapıları arxasınca bağla-

Akademik A.Sultanov (ilk sırada birinci) və akademik M.Əliyev (ortada) tələbə-geoloqlarla çöl ekspedisiyasında. 1952 mayaraq çox insanların şansına nail olmuşdur. Akademik Akif Əlizadə əziz müəllimi haqqın- da düşüncələrini belə izhar edir: ―İnsanın xoşbəxtliyi onun bir çoxlarını xoşbəxt etməyi ilə ölçülür‖. Musa Əliyev haqqında fikirləri oxuduqca, onun haqqında deyilənlərə qulaq asdıqca məhz həmin fikrin gerçək- liyi ilə üzləşirik. Direktorluğu dövründə olduğu kimi, Akademiyanın prezidentliyi zamanında da gəncliyə, gənc kadrlara qayğısı, diqqəti daim nəzərində olmuş- dur.

Azərbaycan Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvləri, 1950

Tarixi xatirə - müxtəlif vaxtlarda Azərbaycan EA prezidenti olan üç akademik: Musa Əliyev, Zahid Xəlilov, Yusif Məm- mədəliyev və akademik Mustafa Topçubaşov. Bakı, 1958

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI

Rəsmi sənədlərdə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının tarixinə əsaslı mənbələrə söykənərək qısa bir baxış keçirməyimiz yerinə düşər: 1920-ci ilin əvvəllərində respublikada elmi tədqiqatlar əsasən Azərbaycan Dövlət Universitetində mərkəzləşmiş- di. 1920-1922-ci illərdə burada humanitar, tibb və təbiət bölmələrindən ibarət elmi assosiasiya təşkil edilmiş və fəaliyyət göstərmişdir. 1925-ci ildə Cəmiy- yət Azərbaycan hökumətinin sərəncamına verilir. 1923-1929-cu illər arasında Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö (Araşdırma) Cəmiyyəti fəaliyyət gös- tərmişdi. Həmin cəmiyyətin sədri Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, üzv-

lərindən biri isə M.Vəlili-Baharlı Məhəmmədhəsən bəy Vəlili-Baharlı seçilmişdi. 1929- cu ildə bu cəmiyyət yenidən təşkil Ə.Haqverdiyev edilərək Azərbaycan Dövlət Elmi - Tədqiqat İnstitutu adlandırılmışdı. İnstitu- tun təbiət, biologiya, tarix və etnoqrafiya, dilçi- lik, ədəbiyyat və incəsənət, fəlsəfə, Sovet Şərqi və xarici Şərq, dövlət və hüquq bölmələri var idi. 1932-ci ildə Azərbaycan DETİ əsasında SSRİ 75 Elmlər Akademiyası Zaqafqaziya Filialının Azərbay- can şöbəsi təşkil edildi. Şöbəyə R.Axundov rəhbərlik edirdi. Şöbədə 11 bölmə və bir neçə komissiya fəaliy- yət göstərirdi. Bir sıra məşhur alimlər – F.Y.Levinson -Lessinq, İ.M.Qubkin, A.A.Qrossheym, N.Y.Marr, İ.İ. Meşşaninov, A.N.Derja- vin, İ.Q.Yesman, ilk Azərbaycan alim- lərindən B.Çobanzadə, V.Xuluflu, M.Əfəndiyev, A.Tağızadə, S. Mümtaz, A.Məmmədov və başqaları burada elmi tədqiqat işləri aparırdılar. R.Axundov 1935-ci ilin okt- yabrında şöbə SSRİ EA Azərbaycan Filialına çevrildi. Filialın yanında möv- cud bölmələr əsasında Kimya, Bota- nika, Zoologiya və Tarix, Etnoqrafiya və Arxeologiya, Dil və Ədəbiyyat Elmi İ.M.Qubkin Tədqiqat İnstitutları, habelə Energetika, Fizika, Geologiya, Torpaqşünaslıq bölmələri yaradıl- dı. Filialın Rəyasət Heyətinin sədri əvvəl akad. İ.M.Qubkin, sonralar isə akad. S.S.Namyotkin oldu. 1935-ci ildə artıq SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialı yarandıqda ona rəhbərlik milliyətcə özgə bir xalqın nümayəndələrinə tap- S.S.Namyotkin şırıldığını müşahidə edirik. Doğrudur həmin şəxslər (akad. İ.M.Qubkin və akad. S.S.Nam- yotkin) nə qədər nüfuzlu şəxslər olsalar da, milli kadrlar deyildi. Həm də bu o demək deyildi ki, həmin dövrdə milli kadr yox dərəcəsində idi. Sadəcə məqsəd

76 başqa idi. Sovet psixologiyası ilə sözün gerçək məna- sında, tam yüklənmiş (konturlanmış) adamların belə bir elm məbədinin özülünü qoyması kifayət idi ki, mətləbi anlayasan. Yəni, körpünü biz saldıq, yola siz davam edərkən körpünün incə yerinə bizim bələd olmamızı unutmayın. Nə olar, unutmarıq. Nəhayət, 10 ildən sonra Azərbaycan Akademi- yası tam status aldı. SSRİ Xalq Komissarları Soveti-

Azərbaycan EA təsisçi – ilk akademik heyəti, 1945-ci il Səməd Vurğun, İ.Q.Yesman, Ü.Ə.Hacıbəyov, A.A.Qrossheym, M.Topçubaşov, M.M.Mirqasımov, Ş.Ə.Əzizbəyov, Ə.Ə.Əlizadə, Y.H.Məmmədəliyev, M.Ə.İbrahimov, H.N.Hüseynov, M.Ə.Qaşqay, İ.İ.Şirokoqorov, M.Ə.Hüseynov, S.A.Dadaşov nin 1945-ci il 23 yanvar tarixli qərarı ilə filial Azər- baycan EA-ya çevrildi. Bu vaxt akademiyanın 4 böl- məsi, 16 elmi-tədqiqat institutu, elmi tədqiqat şöbəsi, 3 muzeyi, mərkəzi elmi kitabxanası, Naxçıvan, Gən- cə, Xankəndi və Qubada elmi bazaları var idi. Həmin il Azərbaycan EA-na 15 həqiqi üzv seçildi. Onun ilk heyətində Üzeyirbəy Hacıbəyov (1885-1948), Mir Əsədulla Mirqasımov (1883-1958), Mustafa Topçubaşov (1895-1981), İosif Q. Yesman (1868-1955), Aleksandr A.Qrossheym (1888-1948), Səməd Vurğun (1906-1956), Yusif Məmmədəliyev 77 (1905-1961), Mirəli Qaşqay (1907-1977), Sadıq Da- daşov (1905-1946), Mikayıl Hüseynov (1905- 1992), Şamil Əzizbəyov ( 1906-1976), Heydər Hüseynov (1908-1950), Mirzə İbrahimov (1911- 1993), Əliəşrəf Əlizadə (1911-1985) və İvan İ.Şirokoqorov (1869- 1946) daxil oldu. 1945-ci il martın 31-də Akademiya- nın həqiqi üzvlərinin ilk ümumi iclasında Mir Əsə- dulla Mirqasımov prezident seçildi (10,12; 10,13).

78 AZƏRBAYCAN ELMLƏR AKADEMİYASININ PREZİDENTLƏRİ

Mir Əsədulla Mir Ələsgər oğlu Mirqasımov (17 noyabr 1883, Bakı – 20 iyul, 1958, Bakı) Azərbaycanda tibbi cərrahiyə elmi məktəbinin təşkilatçısı olmuşdur. Ak.M.Mirqasımov Yusif Heydər oğlu Məmmədə- liyev (31 dekabr, 1905, Nax- çıvan, Ordubad şəhəri – 15 dekabr 1961, Bakı) – kimya elmləri doktoru, Azərbaycanda neft kimyasının əsasını qoymuşdur.

Ak.Y.Məmmədəliye Musa Mirzə oğlu ƏLİYEV (1908, v 11 aprel Şamaxı – 1985, 3 may Moskva) - geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, akademik, Azərbaycanda mezozoy faunasının sistemli öyrənilməsinin əsasını Ak. M.Əliyev qoymuşdur.

Zahid İsmayıl oğlu Xəlilov (14 yanvar 1911, Saraçlı, Borçalı, Tiflis quberniyası -14 fevral 1974 Bakı) - görkəmli riyaziyyatçı-alim, akademik, Azərbaycanda funksional analizAk.Z.X məəlilovktə binin əsasını qoymuşdur. 79 Rüstəm Hacıəli oğlu İsmayılov (1 iyul 1909, Bakı - 1 iyun 1972, Bakı) - Texnika elmləri doktoru, akademik, əsas elmi işləri neft kimyasına və neft emalı texnologiyasına Ak.R.İsmayılov aiddir.

Həsən Məmmədbağır oğlu Abdullayev (20 avqust 1918, Naxçıvan MR- nın Culfa rayonunun Yaycı kən- di - 1983, Bakı), Azərbaycanın Ak.H.Abdullayev görkəmli fiziki, yarımkeçirici- ləri ilk tədqiq edənlərdən biri olmuşdur.

Eldar Yunis oğlu Salayev (31 dekabr 1933, Naxçıvan) - fizika- riyaziyyat elmləri doktoru, akademik, bərk cisim fizikası, kvant

Ak.E.Salayev elektronikası və fotoelektronika sahəsində məşhur alimdir.

Fərəməz Qəzənfəroğlu Maqsudov (20 mart 1930, Naxçıvan – 2000, Bakı) Fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, akademik, funksional

Ak. F.Maqsudov analiz, diferensial tənliklər, tətbiqi riyaziyyat və mexanika sahəsində çalışmış Azərbaycan alimidir.

Mahmud Kərim oğlu Kərimov (18 oktyabr, 1948, İrəvan – 10 fevral 2013, Türkiyə) - Fizika- riyaziyyat elmləri doktoru, akademik, elmi tədqiqatlarının başlıca istiqaməti dielektriklər fizikası ilə . Ak. M.Kərimov bağlı olub .

Akif Ağamehdi oğlu Əlizadə (25 fevral 1934, Bakı ) – 24 noyabr 2013-cü ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında növbədən - kənar prezident seçkilərində alter- nativsiz namizəd olaraq 44 həqiqi üzvün səsini alaraq AMEA-nın yeni prezidenti seçilib. Akif Əliza- dənin elmi maraq dairəsi regional Ak.Akif Əliyev geologiya, təbaşir çöküntülərinin stratiqrafiyası, təbaşir dövrünün moluska faunası kompleksi haqqında təlim, Aralıq dənizi vilayətinin təbaşir onurğasızlar faunasına görə paleobiocoğrafiya- sı və s. problem məsələləri əhatə edir. Fiziki - kimyəvi üsulların ənənəvi paleontologiya və stratiqrafiyaya tətbiqinin vacibliyini dərk edən alim ötən əsrin 70-ci illərinin əvvəllərindən başlayaraq izotop geokimyası üsullarının tətbiqi ilə ilk tədqiqat işləri aparıb, Qaf- qazda təbaşir dənizlərinin biogeokimyəvi rayonlaşdı- rılmasını təklif etmiş, qədim dənizlərin və paleohöv- zələrin geokimyəvi şəraitini, temperatur rejimini öyrə-

81 nib. Elm aləmi alimin xidmətlərinə görə belemnitlərin yeni ailəsi ("Akifibelidlər") onun adıyla adlandırılıb. Akademik Akif Əlizadə: Azərbaycanda bütün elmlərin inkişafı tarixində akademik Musa Mirzə oğlu Əliyev adının xüsusi yeri vardır. O, həqiqətən elm sahəsində bir novator olmuşdur... . M.Əliyev onunla birlikdə və yanında işləmiş alim-həmkarları və tələ- bələri arasında böyük nüfuza malik olub. Düşünürəm ki, indi deyəcəyim bu sözlər M.Əliyevin həyatı və fəaliyyəti üçün daha səciyyəvidir: ―Ustad, şagird yetişdir ki, sonra öyrənmək üçün kimsə olsun‖. Onun tələbələrinin çoxu bu gün də elmin müxtəlif sahələ- rində səmərəli və məhsuldar işlər görməyə davam edirlər. Azərbaycan paleontoloq və stratiqrafları ərsə- yə gətirmiş və bu gün də onları yetiştirməyə davam edən zəngin paleontoloji kitabxananın yaradılmasında M.Əliyevin xidmətləri əvəzsizdir. Mən taleyimə min- nətdaram ki, mənə uzun illər boyu bu böyük alim və pedaqoq, ictimai və dövlət xadimi, xeyirxah, müdrik və vətənpərvər insanla yaxın olmağı, öyrənməyi və əməkdaşlıq etməyi nəsib etdi.Akademik Akif Əlizadə ustadı Musa Əliyevin elmi irsinə həmişə yüksək dəyər verərək qeyd edir: mənə elə bir xoşbəxtlik qismət olmuşdu ki, onunla birgə işləyirdim, onu müşahidə edirdim, həsəd aparırdım, dinləyirdim. Məsələ onda deyildi ki, o təkcə görkəmli alim və pedaqoq idi, eyni zamanda, tanıdığım insanlar içində ən alicənab, aris- tokrat və səxavətli insan idi. Hündür, qamətli, təmiz, tünd - qəhvəyi gözləri, mülayim baxışlı, gözlərinin dərinliyində kədər hiss olunurdu Ak. A.Əlizadə

82 Akademik M. Əliyevin ən sevimli tələbələrindən biri olub. Akademiya tarixində yeganə faktdır ki, bir sahə - geologiya elminin paleontologiya sahəsi üzrə iki şəxs – akademik Musa Əliyev və akademik Akif Əlizadə AMEA-nın Prezidenti seçiliblər. № TARĠX AD, SOYADLAR 1. 1945 – 1947 Mir Əsədulla Mirqasımov 2. 1947 – 1950 Yusif Məmmədəliyev 3-4. 1950 – 1958 Musa Əliyev 5. 1958 – 1961 Yusif Məmmədəliyev 6. 1962 – 1967 Zahid Xəlilov 7. 1967 – 1970 Rüstəm İsmayılov 8. 1970 – 1983 Həsən Abdullayev 9. 1983 – 1997 Eldar Salayev 10. 1997 – 2000 Fərəməz Maqsudov 11. 2001 – 2013 Mahmud Kərimov 12. 2013 - Akif Əlizadə

Təbii ki, Azərbaycan Elmlər Akademiyasına rəhbərlik etdikləri dövrdə bu böyük şəxsiyyətlərin hər birinin öz xüsusi dəstxətləri, yenilikləri olmuşdur. Ayrı-ayrı detalları incələdikdə bəlkə də bu dəstxət, yeniliklər faktorlarını sadalamaq mümkündür. Amma 83 bugünkü Milli Elmlər Akademiyasının tam yüksəlişi dövründə bu ayrıntıları sadalamağa heç ehtiyac da yoxdur. Çünki bütün uğurlar, müvəffəqiyyətlər zən- cirvarı şəkildə bir-biri ilə sıx əlaqədardır. Beləliklə, tam haqla deyə bilərik ki, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası şərəfli, namuslu, yüksək elmi nailiyyət- lərə imzalar ata - ata dünya elmi sahəsində uca bir zir- və fəth etmişdir. Bəhs etdiyim şəxsiyyətlər barəsində qısa məlu- mat-qeydlərimdən fərqli olaraq akademik M. Əliyev haqqında, daha doğrusu, onun Milli Akademiyadakı fəaliyyətinə geniş nəzər salmağım olduqca təbiidir. Əvvəla, bu araşdırmalarım akademik M.Əliye- vin həyat və fəaliyyətini, dövrünü əhatə edir. İkincisi, Akademiyanın yenicə yarandığı ilk illərdə bir elm ocağı kimi strukturunun formalaşma- sında, onun maddi-texniki bazasının möhkəmlənmə- sində, milli kadrların beynəlxalq arenada tanıtdırılma- sında, eləcə də mükəmməl elmi nəticələr əldə etmək üçün digər respublikalarla əlaqələr yaradılmasına ciddi ehtiyac və görüləcək işlər çox idi. Bu dövr Musa Əliyevin fəaliyyəti illərinə təsadüf etdiyindən haqqın- da danışılası, bugünkü gəncliyin diqqətinə çatdırılası, eyni zamanda ehtiram xatirinə çox məsələlərə yenidən işıq salınmasına fürsət tapdım.

85 TƏDQİQATÇI ALİM ÇÖL EKSPEDİSİYALARINDA Akademik Musa Əliyev Prezident olduğu illər- də də tədqiqatçı mütəxəssis kimi çöl ekspedisiyalarına gedir, elmi yaradıcılıq imkanlarını genişləndirir, eyni zamanda Azərbaycan təbiətinin sirli – sehrli nöqtələri- ni – faydalı qazıntılatını kəşf edən qrupa rəhbərlik edirdi. Daşkəsən rayonu, Xanlar (indiki Göygöl) rayonu, Qarabağın Xocavan ərazisi, Cənubi Qafqaz.

. 1954 -cü il - fotoaparatın lentinə köçürülmüş xatirə anları

86 AKADEMİYA BİNASI VƏ AKADEMİYA ŞƏHƏRCİYİ

2009-cu ildə Musa Əliyevin AMEA Rəyasət Heyətində keçirilən 100 illik yubileyi bayramında akademikin silahdaşları, onu şəxsən tanıyan alimlərin dönə-dönə səsləndirdikləri bir etirafla bu bölməyə işıq salmaq istədim: Azərbaycan Elmlər Akademiyası şəhərciyinin yaradılmasında, tikilməsində, maddi-tex-

AMEA-nın əsas binası niki təminatında M.Əliyevin xidmətləri misilsizdir. Bunu birinci növbədə, Akademiyanın maddi-texniki bazasını təşkil edən ―Akademiya şəhərciyinə‖ səyahət etməkdə görmək olar. Bu şəhərcikdə, başqa elm - təh- sil müəssisələrində işləyənlər M.Əliyevin təşəbbüs və iştirakı ilə respublikada və respublikadan kənarlarda hazırlanmış kadrlar və onların ümumi fəaliyyəti Musa Əliyevin xatirəsinə dəyərli minnətdarlıqdır‖(21,16) Yusif Məmmədəliyevdən sonra AMEA-ya rəhbər seçilən Musa Əliyev elmi qurumun əsas tədqi- qat tərəflərini geologiya istiqamətinə yönəltdi. Bunun- la Y.Məmmədəliyevin əsasını qoyduğu kimya erasın- 87 da nisbətən durğunluq yaranıb və onun əvəzinə geoloji kəşflər erası başlayıb. Zəngin neft, qaz, faydalı qa- zıntı yataqları kəşf edilib. Bu, ölkə rəhbərliyini hey- rətləndirməklə yanaşı, narahatlığa da səbəb olurdu. Yorulmadan çalışan Musa Əliyev isə başda Mircəfər Bağırov olmaqla digər yüksək vəzifəlilərin də xüsusi diqqətini özünə çəkirdi. Odur ki, yuxarılarda akade- miyanın prezidentinin uğurlarına həsədlə yanaşırdılar. Təbii ki, ildən ilə artan milli kadrları işlə təmin etmək, elmə gətirmək, yeni mövzular üzərində işlə- məyə həvəsləndirmək üçün uyğun iş şəraiti, maddi- texniki baza yaratmaq da çox vacib şərtlərdən idi. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası tarixin- də ən çox elmi müəssisə və obyektlərin tikilməsi məhz akademik M.Əliyevin prezident işlədiyi dövrə təsadüf etmişdir. M.Əliyev Akademiyaya prezident seçiləndə bu elmi müəssisə artıq 5 il idi ki, müstəqil fəaliyyətə başlamışdı. Lakin akademiyanın əsas binası isə hələ də yox idi. Doğrudur, akademiyanın təsis binası – Rəyasət Heyəti İsmailiyyə sarayında yerləşirdi. Aka- demiyaya məxsus İnstitutlar şəhərin müxtəlif yerlə- rində idi. Belə olduğu halda, akademiya adına yara- şası bir binanın inşa edilməsi zamanı yetişmişdi, bəlkə də müharibənin yenicə bitdiyini nəzərə alsaq, tam məqamı idi. Böyük Vətən müharibəsi qələbə ilə başa çatdıqdan sonrakı illərdə ölkədə, bütövlükdə SSRİ məkanında böyük quruculuq işləri üçün layihələr ha -

88 zırlanmaqda idi. Sov.İKP və SSRİ Nazirlər Soveti geniş quruculuq işləri üçün məlum qərar imzaladı. Dağıdılmış hər bir bina, hətta onun tağları yenidən qurulmalı, tikilməli idi. Belə bir zamanda Elmlər Aka- demiyasının əsas binasının baş planı və maliyyə xərc-

Göygöl, 1954. SSRİ EA m.ü. V.P.Renqarten, akad. M.Əliyev, akad. Ş.Mehdiyev və b., lərini təsdiqləmək fürsətini qaçırmayan Musa Əliyev SSRİ Elmlər Akademiyasının rəhbəri Nesmeyanovla olan şəxsi dostluq və işgüzar əlaqələrini də dəyərlən- dirdi. Eyni zamanda, Akademiya Prezidentliyinə rəs- mi vəzifələr rəhbərliyindən keçib gəlmişdi. Bu o demək idi ki, nəhəng bir işi görmək və sona çatdırmaq üçün nədən və haradan başlamağı çox gözəl bilirdi. Yəni, taktiki yolları müəyyənləşdirmək onun üçün heç də çətin olmazdı. Bir yandan SSRİ Elmlər Akademi- yasının rəhbərliyi ilə şəxsi dostluq münasibətləri var- dısa, digər tərəfdən SSRİ Dövlət Plan Komitəsi ilə də əlaqələri möhkəm idi. Təbii ki, bu zaman yenə də məsul vəzifələrdə olan şəxslərin tələbkarlıqları və xüsusi dostluq-şəxsi münasibətləri sayəsində istədik-

89 ləri layihələri həyata keçirə bilərdilər; əsas sıxıntı baş planı-layihənin təsdiqi və maliyyə probleminin çözül- məsi idi. Musa Əliyevin fövqəladə təşkilatçılıq bacarığı 50-ci illərin əvvəllərində Azərbaycan elminin inki- şafına böyük təkan verdi. Bu dövrdə elmin inkişafının üstün istiqamətlərini düzgün müəyyənləşdirən akademik Musa Əliyev akademiyada fizika, riyaziyyat,

kimya, astronomiya, iqtisadiyyat və s. fundamental elm sahələrinin vüsəti və genişlənməsi üçün səy və bacarığını əsirgəmir. Qısa müddət ərzində onun təşəb- büsü ilə onlarca elmlər doktoru və elmlər namizədi hazırlanır, Moskvaya və keçmiş İttifaqın digər iri şə- hərlərinin aparıcı elm mərkəzlərinə göndərilən doktorant və aspirantların sayı 200-ə çatdırılır ki, bu da 50- ci illərin ortalarında Elmlər Akademiyasında bir sıra yeni laboratoriya, bölmə və institutların yaradılması ilə nəticələnir. Bu illərdə akademiyanın elmi-texniki bazası möhkəmlənir. Prezident M.Əliyevin 8 illik

90 rəhbərliyi dövründə EA-da bir çox yeni institut və bölmələr yaradılmış, Pirquluda Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasının əsası qoyulmuşdur. (21,133)

Ürəkdolusu bu sözləri yazmaqda məqsəd ötən tariximizdə necə dəyanətli, elmə-xalqımıza sədaqətli, mehr-məhəbbətlə bağlı ziyalılarımızı gənclərimizə tanıtmaq, onlarda keçmişimizə, xatirələrə dönmüş ziyalılarımıza bir hüsn-rəğbət yaratmaqdır. Musa Əliyevi şəxsən tanıyan həmkarları – tələbələri, aspirant və doktorantları, eyni müəssisədə işlədiyi insanlar, yaxınları, doğmaları onun haqqında gözəl, unudulmaz xatirələrini müxtəlif tədbirlərdə, məqalələrdə, toplularda deyiblər, ürək sözlərini bölüşüblər, mənəvi borc olaraq bu qeydlərini yazmağı vacib biliblər. Vəzifə başında olmaqla hər şey tamamlanmır ki? Bunun üçün yuxarıda dediyim şəxsi keyfiyyətlər 91 də insan xarakterində olmalıdır. 1988 – 1990-cı il hadisələrini indiki nəsil yaşadı, həmin dövrün məsul şəxsləri bu dövlətin, millətin başına elə bir oyun açdılar ki, tarixin sağalmaz yarasına çevrildi. Belə bağışlanmaz cinayətləri törətməkdə düş- mənə - imperiya casuslarına əl tutdular, ona dəstək oldular, xalqı aldatdılar. Səbəb, öz şəxsi ambisiyala- rını qorumaq, bunun da kökündə uzağı görməmək, siyasətdə naşı, daxillərində sevgi-məhəbbət əvəzinə yuxarıda əyləşən və Azərbaycanı gözü götürməyən- lərə yaltaqlıq hissi olan mənsəbpərəstlər. Nə isə. Nəhayətdə, 1950-ci illərin əvvəllərində Akade- miyanın əsas binası və akademiya şəhərciyi salınması məsələsi qəti surətdə təsdiqləndi. Nəhəng tikinti işləri başladı. Ilk olaraq gözəl, şərq memarlıq üslubuna məxsus, milli ornamentlərlə zəngin bir Akademiya binası ucaltmaq, eyni zamanda, həmin ərazidə müx- təlif elmi-tədqiqat institutları üçün yeni binalar tikmək layihəsi təsdiqlənmiş şəkildə memar və ustaların ixti- yarında idi. Bəs düşünülən bu əzəmətli layihəni həyata ke- çirəcək memar kim olmalı idi. Bunun üçün uzun uzadı düşünməyə heç ehtiyac qalmadı. Akademiya Prezi- dentinin birbaşa razılığı ilə Akademiyanın təsisçi- akademiklərindən biri, Akademiya Rəyasət Heyətinin üzvü, Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun direktoru akademik Mikayıl Hüseynov öz layihəsini təqdim etdi. M.Hüseynov artıq tanınmış, şöhrətli bir memar idi. Akademiya binasını tikənə qədər Bakının müxtəlif

92 yerlərində onun memarlıq əsərləri şəhərin bəzəyinə çevrilmişdi. Daha doğrusu, akademik Sadıq Dada- şovla birgə həyata keçirdikləri layihələr göz qabağın- da idi. Bu haqda bir qədər söz açmağa dəyər. Memarlıq sənətinin bir xüsusiyyəti də var ki, pis adam gözəl əsər yarada bilməz. Yalnız gözəl qəlb- li insanlar gözəl əsərlər yarada bilərlər. Bu, memar- ların illərin sınağından çıxıb gəldikləri qənaətdir. Ümumiyyətlə, qəlbdən doğan hər bir sənət əsəri elə o qəlbin əks-sədasıdır. Şəhərin Sahil metrosu yaxınlığındakı ―Əkiz bina‖ kimi məşhur olan - ―Azərtac‖, ―Xalq qəzeti‖ və

Məşhur memarlar S.Dadaşıv və M.Hüseynov ―Nizami‖ kinoteatrı kompleksindən olan beşmərtəbəli binalar öz gözəlliyi ilə göz oxşayır. Bəlkə də bu bina- nın müəlliflərini çoxları tanımır və bəlkə də düşün- mək fərqinə varmamışlar. ―Əkiz binalar‖ın müəllifi Mikayıl Hüseynov və Sadıq Dadaşovdur. Məhz əsas həmin əsərlərinə görə hər iki memar SSRİ Memarlıq 93 Akademiyasının müxbir üzvü (1941) seçilmişlər. Hər iki müəllif İçərişəhərdə doğulub böyüyüb- lər. Hər ikisi məşhur Bakı dövlətlilərindən - bəy

Nizami kinosu, Azərbaycan Ədəbiyyatı Tarixi Muzeyi, Nazirlər Kabineti binası, Milli Musiqi Akademiyası nəslindəndirlər. Politexnik İnstitutunun inşaat mühən- disliyi fakültəsini bir yerdə oxuyub bitiriblər (1929). Hər ikisi fransızca gözəl biliblər, evdə ayrıca təhsil almışlar. Bu istedadlı gənclər diplom işlərini də bir yerdə işləyiblər — Şirvanşahlar sarayı kompleksinin ölçülərini hazırlayıblar. O vaxtacan bu sarayın ancaq ayrı-ayrı fraqmentləri işlənmişdi. Lakin S. Dadaşov və M. Hüseynov bütövlükdə bu kompleksi yüksək səviyyədə, dəqiqliklə hazırladılar. Şirvanşahlar sarayı- nın hazırkı əsaslı bərpası da məhz bu ölçülər əsasında aparıldı. Onlar diplom müdafiəsindən sonra institutda saxlanmış və elmi-pedaqoji fəaliyyətlə də məşğul olmuşdular. 94 Elmi-pedaqoji fəaliyyətləri ilə yanaşı, Dövlət Memarlıq Komitəsinin rəhbərliyində çalışırdılar. Sadıq Dadaşov Azərbaycan memarlıq irsinin XX əsr ilk elmi tədqiqatçısıdır. O, bu əsrdə Azərbaycan memarlığı tarixinin öyrənilməsinin əsasını qoymuş- dur. S.Dadaşov 1944-cü ildə Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Soveti yanında Memarlıq İşləri İda- rəsinin ilk rəisi olmuşdur. S. Dadaşov və M. Hüseynov birlikdə 100-əcən əsər üzərində çalışıblar. 30-40-cı illər yaradıcılığı klassik memarlıq irsinin təcrübəsindən istifadə et- məklə yanaşı, Azərbaycan memarlığının milli ənənə- lərini canlandırmaq səyləri ilə xarakterizə olunur. Azərbaycan Politexnik İnstitutu (1931-33), ―Nizami‖ kinoteatrı kompleksi, Dövlət Konservatoriyası, Ye- yinti Sənayesi Nazirliyinin keçmiş binası (1937-39), indiki Nazirlər Kabineti, ―Nizami‖ adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Tarixi Muzeyi (1940), Ümumittifaq Kənd Təsərrüfatı sərgisində Azərbaycan pavilyonu (Mosk- va, 1939) və s. əzəmətli, milli ornamentlərlə zəngin binalar da S.Dadaşovla M.Hüseynovun birgə əsərlə- ridir. 1938-1939-cu illər. Stalin tapşırıq verir ki, Moskvada yerləşən Ümumittifaq kənd təsərrüfatı sər- gisi üçün hər müttəfiq respublika layihə müsabiqəsi elan edərək pavilyon tiksin. zərbaycan pavilyonu yük- sək sənət nümunəsi kimi bütün pavilyonlardan seçilir və az sonra bu əsərə görə müəlliflər Stalin mükafatına layiq görülürlər. Bundan başqa yenə müharibədən qabaqkı illər Stalin qərar verir ki, bir çox respub- likalarda ―Alimlər evi‖ tikilsin.

95 Müsabiqə elan olunur. Müəlliflərin birgə layi- həsini dövlət rəhbəri daha çox bəyənir və buna şəxsən özü qol çəkir. Bəli, o illər inşa edilən ―Alimlər Evi‖- nin də ən yaxşısı Bakıda tikilib. Binalar klassik memarlıq xüsusiyyətləri ilə modern memarlıq üslubunu özündə birləşdirib. Beləcə, hər iki memar (S. Dadaşov 41 yaşında dünyasını dəyişənə qədər) birgə işləmişlər. Elmlər Akademiyası strukturunda olan Memar- lıq və İncəsənət İnstitutu SSRİ Elmlər Akademiyası- nın Azərbaycan filialında fəaliyyət göstərən İncəsənət sektoru əsasında 1945-ci ildə təsis edilmişdir. Əvvəl- lər Ü. Hacıbəyov adına Azərbaycan İncəsənət İnsti- tutu, 1949-cu ildən isə Memarlıq və İncəsənət İnsti- tutu adlanan bu müəssisə respublikada memarlıq və incəsənətin müxtəlif sahələrinin tarixi və nəzəri prob- lemlərinin öyrənilməsi ilə məşğul olan yeganə elmi mərkəzdir. İnstituta yarandığı gündən, 1945-1948-ci illərdə akademik Ü.Hacıbəyov, 1948-1988-ci illərdə ak. M.Hüseynov, daha sonra müxtəlif illərdə müxbir üzvü Şamil Fətullayev (1989-1993), EA müxbir üzvü Kərim Kərimov (1993-1995), ak. Rasim Əfəndiyev (1995-2010) rəhbərlik etmişdir. 2010-cu ildən indiyə- cən həmin İnstitutun direktoru professor, AMEA-nın müxbür üzvü Ərtegin Salamzadədir. Nədənsə Elmlər Akademiyası şəhərciyində ucalan əzəmətli, bir dünya yaraşığı olan əsas binanın ornametlərində, fasad tağlarını seyr edəndə orada mərhum Sadıq Dadaşovun da dəstixəttini duyuram. Sanki bu binanın da layihəsində iki azman memarın ortaq düşüncələri, etüdləri, sənətkarlıq üslubları diq

96 qətimdə dayanır. Amma fakt odur ki, binanın layihəsi memar M. Hüseynova məxsusdur. Məlum səbəblərə görə binanın inşası tam olaraq layihəyə əsasən aparılmayıb, nə- zərdə tutulan bir sıra işlər həyata keçirilməyib. Bina 9

Azərbaycan EA-nın binasında prezident ak.M.Əliyev Birmanın I Baş naziri U Nu ilə söhbət zamanı mərtəbəlidir, qüllələrlə birlikdə 11 mərtəbə təşkil edir. Təmir zamanı binanın xarici görkəmi ilkin memarlıq layihəsinə uyğunlaşdırılıb, milli elementlərlə və atri- butlarla işlənilib, binanın üzərində neft buruqlarını xatırladan qüllələr uçaldılıb. Bu hadisə ilə bağlı Rəna xanım Paşayevanın xatirələri: ―İndiki akademiya şəhərciyinin salınmasın- da – layihəsinin, tikintiyə icazəsinin, maliyyə məsə- ləsinin Moskvada təsdiq olunmasında atamın xidmət- ləri müstəsnadır. Akademiyanın bir çox institutlarının binaları tikilib fəaliyyətə başlasa da, əsas və əzəmətli bina hələ tikilməmişdi. Baş planı təsdiq olunan kimi tikintisi başlanan əsas binanın divar və sütunları ucal-

97 dıqca, eyni zamanda, bahalı qranit üzlük də çəkilirdi. Akademiyanın uzaqgörən prezidenti Stalin dövrünün, daha sonra ağır illərin hər sabahının başqa-başqa rənglərdə açıldığından məsələni elə isti-isti hasilə gətirməyi qərar- laşdırmışdı. Bina tikilib yarıya çatanda ölkənin yeni başçısı - Sovet İttifaqı Kommunist Partiya- sının Baş katibi N.S.Xruşşovun (1953-1964-cu illərdə) belə bir əmri ortaya çıxdı. ―Binalara lazım olmayan, lüzumsuz bəzək-düzək- N.S.Xruşşov lər vurulmasın‖. Bu barədə ―Pravda‖ qəzetində xüsusi məqalə

Akademiyanın qranit üz səthi dərc olunur. Məqalədə Mikayıl Hüseynovun da adı çəkilmişdi. N.S.Xruşşov (1894 – 1971) qeyd etmişdi ki, belə arxitektorlar, memarlar bizə lazım deyil. Binanın qalan hissəsindəki milli ornamentlər, xüsusən, onun qüllə hissəsində tikiləcək dörd günbəz beləcə ləğv olundu, hətta maliyyə fondu kəsildi. Bina-

98 ya əzəmətlilik və yaraşıq gətirən qranit üzlük isə M. Əliyevin uzaqgörənliyi ilə əvvəlcədən çəkilmişdi. Yəqin ki, nə vaxtsa Akademiya şəhərciyinin yenidən qurulması və bərpası ilə əlaqədar həmin günbəzlər də ilkin layihə əsasında tikiləcəkdir. Bəli, Musa Əliyevin bu seçimi elm tarixinin gözəl səhifələrindən biri kimi hələ də dəyərləndirilir.

99 ƏN YAXIN DOSTU SƏMƏD VURĞUN İDİ Rəna xanım söhbətlərinin birində qeyd etdi ki, bizim evə təkcə geoloqlar yox, yazıçılar, şairlər də tez-tez gələrdilər. Atamın ən yaxın dostu Səməd Vurğun idi. Təbiidir ki, xalq şairinə atam çox dərin hörmət bəsləyirdi, eyni zamanda, böyük sənətkar atamla birgə çalışırdı, vitse-prezident vəzifəsində idi.

M.Əliyev və S.Vurğun, 1953 Çünki o, Səməd Vurğunu vətənini, torpağını, tarixini, ədəbiyyatımızı, ümumən mədəniyyətimizi sevən, ona qəlbən bağlı, zəngin dünyagörüşü, fenomen qabiliyyəti olan, ziyalılar, habelə bütün xalq arasında böyük nüfuz qazanan şəxsiyyət kimi tanıyırdı. Ona özünə inandığı qədər etibar etmişdi. Səməd Vurğun poeziyasını yüksək qiymətləndirərək, onu daima doğ- ma Azərbaycana şölə saçan bir Günəşə bənzətmişdi. (21,118). Onda 1953-cü il idi. Bəli, Musa Əliyevin bu seçimi elm tarixinin

100 gözəl səhifələrindən biri kimi bu gün də dəyərləndi- rilir. 1945-ci ildə - 40 yaşında Azərbaycan SSRİ Elm- lər Akademiyasının təsisçi – akademiklərindən biri olan Səməd Vurğun 1953-cü ildə ictimai elmlər sahəsi üzrə vitse-prezident vəzifəsinə seçilmişdi. S.Vurğun o vaxtlar təkcə Azərbaycanda yox, İttifaq miqyasında tanınmış məşhur, sevilən, fitri istedada malik, hər kə-

M.Əliyev və S.Vurğun, 1954 sin qəlbində-dodağında himn kimi səslənən ―Azər- baycan‖ şeirinin müəllifi kimi ad-san qazanmışdı. ―O, Azərbaycan şeir dilini o vaxtadək görünməmiş yüksək poetik səviyyəyə qaldırmış, onun həm məzmun, həm də təsvir və ifadə vasitələri xəzinəsini xeyli zənginləş- dirmişdir. Səməd Vurğun böyük zəka sahibi, filosof şair idi. Ədəbiyyatşünaslıq sahəsindəki xidmətləri, o cümlədən dil, tarix, fəlsəfə, estetika, psixologiya, sahələrində də dərin bilik və özünəməxsus qənaətlər sahibi olduğu üçün Səməd Vurğun 1953-cü ildə vitse- prezident vəzifəsinə layiq bilinmişdi (10, 324). 101 Böyük şair 1954-cı ildə Sovet Yazıçılarının II ümümittifaq qurultayındakı dərin məzmunlu çıxışı ilə bir daha insanların rəğbətini qazanmışdı. Fransa şairi və yazıçısı Lui Araqon (1897-1982) yazırdı ki, Səməd Vurğun dünya ədəbiyyatının iftixarıdır. Hələ sağlığında ikən bütün dünyada böyük ehtiramla sevilən Səməd Vurğun da öz növbəsində Musa Əliyevə əziz dost, xalqına, Vətəninə canı-dildən xidmət edən elm və dövlət xadimi kimi, bir şəxsiyyət kimi yüksək dəyər vermiş və elə Musa Əliyevin rəh- bərlik etdiyi İnstitut əməkdaşları qarşısındakı çıxışın- da demişdir: ―Siz yaxşı bilirsiniz ki, mənim sənətim şeir yazmaq və Azərbaycan xalqının bədii ədəbiyya- tını inkişaf etdirməkdir. Bu təravətli yaz gecəsində üzümü Musa müəllimə tutaraq deyirəm ki, cansız təbiət çox amansız olub və öz sərvətlərini doğma insanlardan gizlətməyə çalışır. Yerin təkinin sirlərinə nail olmaq və qiymətli sərvətlərini ondan almaq iqti- darına malik olmaq üçün böyük zəkaya və geniş ürəyə malik olmaq lazımdır. Bu baxımdan geoloq cansız təbiətin, daşların şairi olmalı, kristalların, mineralların mühəndisi, tənzimçisi kimi çıxış etməlidir. Bütün bu qiymətli keyfiyyətlər mənim dostum, qardaşım Musa müəllimdə cəmlənmişdir. Onun böyük qəlbi, dərin düşüncəsi, humanist davranışı və baxışları cansız təbiəti maqnit kimi özünə cəzb edir və öz mineral nemətlərini ona bağışlamağa vadar edir‖ (21,118). Səməd Vurğun M.Əliyevin elmi və təşkilati fəaliyyətini hər zaman yüksək dəyərləndirmişdir. Bu poetik sözlərin arxasındakı dost səmimiy- yətini duymamaq mümkün deyil.

102 İşdə tələbkarlığı sevən Musa Əliyev kimi, Səməd Vurğun da işlədiyi dövrdə ictimai elmlər qar- şısında böyük problemlər qoyur, saatlarla elmi əsər- lərin, bu problemlərin müzakirələrini keçirir, onların

S.Vurğun və M.Əliyev, 1954 həllini təşkil edir. Xeyirxah bir insan olan S.Vurğun vitse - prezident kimi çalışdığı zaman, o da Musa Əliyev kimi ay- rı - ayrı insanlara öz kömək əlini uzatmışdır. Əslində S.Vurğunla bir dost, silahdaş, həmdərd olaraq yaxınlığını akademik M. Əliyevin şeirə, poeziyaya aşiqanə duyğularının təzahürü, ifadəsi kimi də dəyərləndirmək olar. O ağır günlərdə onlar sanki həm də biri - birinin qoruyucusuna çevrilmişdilər. El bilir ki, sən mənimsən, Yurdum, yuvam, məskənimsən, Anam, doğma vətənimsən! Ayrılarmı könül candan? Azərbaycan, Azərbaycan!

103 Mən bir uşaq, sən bir ana, Odur ki, bağlıyam sana: Hankı səmtə, hankı yana Hey uçsam da, yuvam sənsən, Elim, günüm, obam sənsən! Musa Əliyev bəlkə də ən çox sevdiyi, hər dəfə Səməd Vurğunu görəndə ürəyində heykəlləşdirdiyi bu misralara baş əyirdi. Bu gün də geologiya institutunun yaşlı nəsil - əməkdaşları nostalji hisslərlə xatırlayırlar ki, Musa Əliyev institutumuzda keçirilən bayram şənliyinə unudulmaz Səməd Vurğunla 5-10 dəqiqəliyə də olsa gələr, bizi təbrik edər, xoş duyğularını bildirərək gedərdilər, bu, adi diqqət və böyük ehtiram idi: illərlə xatırlanacaq ehtiram! Geologiya aliminin humanitar sahəyə olan diqqəti, qayğısı akademiya tarixində yeni bir iz açdı ki, bunu da diqqətə çatdırmağa borcluyuq .

104

İNDİKİ AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALAR İNSTİTUTUNUN MÖHKƏM BÜNÖVRƏSİ - ƏLYAZMA NÜSXƏLƏRİ FONDU YARADILDI

1950-ci ildə bünövrəsi qoyulan Azərbaycan Əlyazmalar Fondunun qurucularından biri, tanınmış mətnşünas, nəvaişünas alim, filologiya elmləri doktoru, professor, mərhum Cənnət xanım Nağıyeva ötən illərdə söhbətlərinin birində o günü belə xatırlayırdı: ―Əlyazmalar fondunun yaradılması haqqında rəhbər- liyin əmri bizi sevindirdiyi kimi heyrətləndirmişdi də. Kimin ağlına gələrdi ki, cüzi əlyazma nüsxələrlə, yəni

AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu az qala yox yerdən əlyazmalar fondu yaradılsın‖(4). Əslində əlyazma ehtiyatı var idi. Belə ki, 1924- cü ildə keçirilən Ümumazərbaycan Diyarşünaslıq qurultayında xalqımızın əlyazma irsinin toplanması haqqında qərar qəbul edildi və qərarın həyata keçiril- məsi üçün Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti nəzdində qədim çap kitabları və əlyazmalardan ibarət elmi kitabxana da yaradıldı.

105 Nə acı ki, 1937 – ci ilin sərt və amansız küləyi bu nadir nüsxələrin ən dəyərlilərini, ən qədim tarixə malik olanları, milli xəzinəmizin nadir incilərini göyə sovurdu. Amma bünövrə tam uçulmamışdı. Sonralar kitabxanaya toplanan qədim çap kitab və əlyazmala- rın sayı çoxaldıqca, bu məsələyə maraq və diqqət artdıqca, yeni bir strukturun yaranmasına ehtiyac duyuldu. Nəhayət, 1950-ci ildə AMEA rəhbəri Musa

Ə.Şıxəlibəyli və M.Əliyev Əliyevin birbaşa diqqəti ilə bu məsələ öz həllini tapır. 1950-ci ildə toplanmış materialların sayının artdığını, onların saxlanması üçün xüsusi mühafizə və iqlim rejiminin vacibliyini görən Azərbaycan Elmlər Akademiyası təşəbbüs qaldırmış və Azərbaycan Nazirlər Soveti ayrıca bir müəssisə kimi Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası nəzdində Respublika Əlyazmalar Fondu (RƏF) yaradılması haqqında qərar qəbul etmişdir. Həmin vaxtdan başlayaraq Respublika Əlyazmalar Fondunun kolleksiyası ildən-ilə zəngin-

106 ləşmiş, onun elmi kadr potensialı güclənmiş, fəaliyyət dairəsi durmadan genişlənmişdir. Əlyazmalar Fondunun akademik müəssisə kimi ilk rəhbəri də məşhur əlyazmaçı alim Məmmədağa Sultanov olur. 1986-cı ildə Moskvada işləyən ölməz şəxsiyyət Heydər Əliyevin birbaşa köməyi ilə Moskva həmin ilin oktyabrında Azərbaycan SSR EA Əlyazmalar İnstitutunun yaradılmasına icazə vermişdi. 1996-cı ilin oktyabrında Azərbaycan Respubli- kasının Prezidenti Heydər Əliyevin xüsusi Sərəncamı ilə Əlyazmalar İnstitutuna dahi şair və mütəfəkkirimiz Məhəmməd Füzulinin adı verilmişdir. Oktyabr inqilabı illərində baş verən qarışıqlıq- dan sonra 30-cu illərin qara-qovğasından ehtiyat edə- rək çoxları evlərində olan qədim kitabları, xüsusən əl- yazmaları gizlətmişdilər. Respublikanın müxtəlif kənd və qəsəbələrinə, rayon mərkəzlərinə ezam olunan əlyazma fondunun işçiləri, eləcə də ayrı-ayrı işlərlə əlaqədar rayonlara ezam olunan ziyalılar yeni yaran- mış fonda məhz həmin əlyazma kitabları toplamaq məqsədində də olurdular. Bir neçə ilə zəngin əlyazma nüsxələri toplanır. Belə bir xəzinənin qədrini bilən akademiya rəhbərliyi daha bir addım da atmalı olur. Geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor Ş.A.Pənahi yazır ki, Musa müəllimin Azərbay- cana etdiyi ən böyük xidmətlərindən biri də məhz EA nəzdində Əlyazmalar Fondunu mükəmməl bünövrə ilə yaratması oldu. ―Elə ilk illərdən, yəni 50-ci illərin əvvəllərində xeyli toplanmış fond materiallarının araş- dırılması və hətta səthi təhlili və təsviri üçün olduqca

107 böyük işçi qüvvəsi tələb olunurdu. Əgər nəzərə alsaq ki, bu materialların 90% fars və ərəb dillərində yazılmışdır, nə dərəcədə yüksək ixtisaslı elmi işçilərin lazım gəldiyini dərk etmək çətin deyildi. Bu vəziy- yətdən xəbər tutan və vaxtı ilə Moskvada yüksək vəzifədə işləmiş və əlyazmalar fondunun nə olduğu- nu, onun təşkilində mövcud olan çətinlikləri, özü də qısa vaxtda belə böyük işin yerinə yetirilməsini dərk edən Musa Əliyev fondun genişləndirilməsini və yaxın gələcəkdə İnstituta çevrilməsi təklifini irəli sürdü. Bununla əlaqədar olaraq ilk mərhələdə işçilərin sayını bir neçə dəfə artırdı, fondda işləyən dissertant- ların sayı da dəfələrlə artdı.‖ (21,110). Həmin dissertantlardan biri də məhz yuxarıda adını hörmətlə çəkdiyim xatirəsi həmkarlarına əziz olan C. Nağıyeva idi. O, həmin fonddan yararlanaraq əvvəlcə Heyran xanım (namizədlik), daha sonra isə Nəvai (doktorluq) haqqında dissertasiyalar yazıb mü- dafiə etmişdi. Bu gün böyük əlyazmaçı elmlər nami- zədləri, doktorları ordusu və akademiyanın müxbir üzvləri vardır və Musa Əliyevin ―Fondun genişləndi- rilməsini və yaxın gələcəkdə İnstituta çevrilməsi tək- lifi‖ kimi fikrini bir daha xatırlamağa dəyər.

108

“ONU YALNIZ ÜZEYİR BƏY HACIBƏYOVLA MÜQAYİSƏ ETMƏK OLARDI”

Humanitar sahədəki xidmətlərini dəyərləndirən faktları sadaladıqca coğrafiya elmləri doktoru, professor N.Ş.Şirinovun Musa Əliyev haqqında ölçü meya- rını da diqqətinizə yetirmək istərdim: ―Mən çox fikir- ləşirdim ki, onu xalqına, vətəninə xidmət etmiş, xal- qın hədsiz sevimlisi olmuş başqa hansı bir şəxsiyyət ilə müqayisə etmək olar. Mən belə bir nəticəyə gəldim ki, onu yalnız Üzeyir bəy Hacıbəyovla müqayisə et- mək olardı. Onların hərəsinin özünəməxsus xüsusiyyətləri olsa da, oxşar, yaxın cəhətləri də vardı. Bu ondan iba- rətdir ki, hər ikisi xalqına xidmət etməkdə öz oriji- nallığı, seçdikləri yol, aldıqları nəticələrin mahiyyəti etibarilə bir-birinə çox oxşar adamlardı. Üzeyir bəy Hacıbəyovun xalqının qarşısında musiqi, incəsənət sahəsində nə qədər xidməti olmuşdusa, M. Əliyevin də elm sahəsində bir o qədər xidmətləri olmuşdur.‖ (21,90) Geologiya - mineralogiya elmləri doktoru, şair Hikmət Mahmud akademikin xatirəsinə ithaf etdiyi bir şeirində yazır: Sən əbədi elmi heykəl qurubsan, Elmimizin zirvəsində durubsan, Şərəfli bir ömür başa vurubsan.

109 Musa müəllim! Xeyirxahlar ucalar, El yanında böyük bir şöhrətin var. İmkansızın imdadına yetibsən, Neçə-neçə dərdə əlac edibsən, Adını dillərdə qoyub gedibsən. Sağ ikən özünə yazıbsan dastan, Ey şöhrətli alim, ey gözəl insan (21,89). Bir ömür boyu elmi və əmək fəaliyyətindəki uğurları - xidmətləri Üzeyir Hacıbəyovun xidmətləri ilə müqayisəyə gətirilirkən Musa Əliyevin incəsənət

M.Əliyev həmkarları ilə konfrans günlərində aləminə olan bağlılığını ayrı-ayrı detallarla diqqətə yetirməyi unutmaq istəmədim. İstər Azərbaycanda, istərsə də mərkəzi şəhər- lərdə ali məktəbləri qurtaran istedadlı gənclər üçün SSRİ Elmlər Akademiyasının İnstitutlarında və mədə- niyyət - incəsənət sahəsində, müvafiq təhsil ocaqların- da aspiranturaya yer alınar və bu istedadlı gənclər orada yerləşdirilərdi. Azərbaycan Sənaye İnstitutunda akad. Musa Əliyev rektor olduğu vaxt institutda simfonik orkestr

110 yaranmış və öz fəaliyyətində ilk addımlarını atmışdır. (21,204) Dostlarının yazdığına görə, həssas qəlbli Musa Əliyev hərdən gözəl səslə oxuyarmış. Əlcəzairdə işlədiyi zaman – kontrakt iştirakçı- larından təşkil olunmuş bədii özfəaliyyət kollektivi yaranması da bilavasitə Musa müəllimin adı ilə bağlı idi. Onun səyləri nəticəsində Azərbaycan musiqisini təbliğ etmək üçün bu diyardan gəlmiş mütəxəssis- lərdən və onların ailə üzvlərindən ibarət çox gözəl öz- fəaliyyət kollektivi yaranmışdı. Kollektivə bir müddət tanınmış bəstəkar Sevda xanım İbrahimova rəhbərlik etmişdir. Kollektiv öz çıxışları ilə Əlcəzair, Setif, Bu- merdes, Tiapet və s. şəhərlərdə dinləyicilərin xoş rəh- bərini qazanmışdı. O zaman çoxlarının səhnədə çıxış etmək təcrübəsi yox idi və ya çəkinirdi. Lakin Musa Əliyevin nüfuzu və hər bir ailə ilə söhbəti nəticəsində kollektiv yaranmışdı. O kollektivin bütün problem- lərinin aradan qaldırılmasında fəal iştirak edirdi (21,203). Humanitar elmlərə, şeirə-poeziyaya, ədəbiyya- ta olan məhəbbətinin nəticəsi idi ki, digər övlad- larından fərqli olaraq qızı Rəna xanım şərqşünaslıq ixtisası üzrə tədqiqatçı – alimdir.

111

AİLƏ SƏADƏTİ HƏR ŞEYDƏN UCADADIR

M.Əliyev ailəsi ilə birlikgə - həyat yoldaşı Sona xanım, oğlanları İkram, Xəyyam və qızı Rəna

Musa Əliyev tələbəlik illərində könlünü əmisi Məmmədtağı Əliyevin qızı Sona xanıma vermişdi. Onda Sona xanım da tələbə idi, Tiflisdə Tibb İnstitu-

112 tunda təhsil alırdı. Sona xanım təhsilini tamamlayan kimi evləndilər, o zamanlar toylar xudmani və səmimi olardı. Sona xanım olduqca sadə, səliqəli, bacarıqlı bir qadın olub. Dadlı yeməkləri da evinin qonaq-qaralı olmasının səbəblərindən biri olmuşdu.. Rəna xanımın xatirələrindən: ―Bizim evə gör- kəmli alimlər - geoloqlardan K.Əlizadə, M.Qaşqay, A.Əlizadə, Ş.Mehdiyev, Ş.Əzizbəyov, A.Yaqubov, Ə.Şıxəlibəyli, eləcə də əksər şairlər, xüsusən Səməd Vurğun gələrdi. Atamın xeyli sayda görkəmli alim və dövlət xadimləri olan dostları vardı: N.Baybakov, M.Evseenko, M.Kaftanov, M.Mirçinq və başqaları‖. Bəstəkar Sevda xanım İbrahimovanın həyat yoldaşı, geoloq-alim Arif Həsənov xatirələrində yazır ki, Əlcəzairdə olarkən tez-tez Sona xanımın qonağı olardıq, onun bişirdiyi Azərbaycan plovu adama ləzzət edirdi. Rəna xanımda müşahidə etdiyim olduqca sadə və səmimi ünsiyyəti, qərarlı olması, incə hərəkətləri bəlkə də anasının təkrarıdır. Musa Əliyev Sona xanımla 1930-cu ildə qur- duğu ailə həyatının acılı-şirinli günlərini bölüşərək 55 il birgə yaşamışdılar. Rəna xanımın xatirələrindən: Atam o vaxtlar akademiyanın prezidenti kimi yüksək maaş alırdı. Ona görə də kasıb tələbələrə, gənc elmi kadrlara daim maddi kömək edirdi. Bu, mütəmadi hal almışdı və ailəmizdə xoş qarşılanırdı. Atam çox qürurlu, sadə və nəcib, xeyirxah və təvazökar, son dərəcə mədəni və alicənab bir insan idi. Evdə də, işdə də belə olub.

113 Onun bizimlə ünsiyyəti çox səmimi və mehriban, sakit və istəkli idi. Biz ailədə çox mehriban və bir- birimizə bağlı insanlar idik. Atam və anam yarım əsrdən çox sürən birgə ailə həyatlarında həmişə bir- birinə əziz olublar. Bir-birini daim qoruyub və seviblər. Ailədə iki oğul və bir qız olmuşuq. Atam hər şeyə öz zəhməti ilə nail olmuşdu. Odur ki, uşaqlarını sənət-peşə seçimində sərbəst buraxdı: Böyük qarda- şım Ömər Xəyyam (babası fars şeirini sevdiyindən ona belə deyirdi) başqa yol seçdi, o, fizika-riyaziyyat elmləri namizədi oldu, mən şərqşünaslıq elmini seç- dim - filologiya elmləri namizədiyəm, kiçik qardaşım İkram isə atamın davamçısı oldu – faciəli surətdə dün- yasını dəyişənəcən geologiya elmi sahəsində uğurlu nəticələr əldə etmişdi. Sənət - peşə seçimində atam- anam bizə müstəqillik verdilər, ürəyimiz istədiyi sahə- yə - elmə üz tutduq. Son dərəcə əliaçıq, xeyirxah, ürəyi yumşaq, böyük ürək sahibi olan atamıız eyni zamanda, həm də tələbkar idi. Biz – övladları onu çox sevmişik, onunla həmişə öyünmüşük, çalışmışıq ki, bütün həyatımız boyu onun adına layiq olaq. Nəvələri onun kim olduğunu gözəl anlayırlar. İndi onun ailəsində Musa adlı oğlan böyüyür. Musa Əliyevin ailəsi ―Alimlər Evi‖ndə ailəsi – balaları, xanımı çox sevinclər yaşadılar, eyni zamanda çox-çox da həyəcanlı, bir andaca saç ağardan günlərin şahidi oldular. El misalıdır – deyərlər ki, qonşu qonşu olunca dünya cənnət olur. İçərişəhərdə qonşu olduğu Bakı 114 Dövlət Universitetinin müəllimi, yazıçı Mir Cəlalla bu evdə də qonşu idilər. 3-cü və 4-cü mərtəbə qonşuları oldular. Yaxın münasibətləri sonralar, uşaqları böyü- yüncə daha da doğmalaşdı. Musa Əliyevin şərqşünas qızı Rəna xanımla Mir Cəlalın fizik oğlu Hafiz Paşayev xoşbəxt ailə bünövrəsi qoydular, bu iki böyük şəxsiyyətə gözəl nəvələr sevinci yaşatdılar: Mir Camal və Cəmilə. ―Alimlər evi‖ o zamanlar şəhərin ən gözəl binalarından biri idi. Sonralar M. Əliyev işi ilə əlaqədar olaraq Mockvaya köçəndə bütün acılı - şirinli günlərinin şahidi olan evinin hökumətə təhvil edilməsi məsələsi ortaya qoyuldu. Səbəb Köhnə İnturist mehmanxanası onun Bakıdan Mosk- vaya köçməsi oldu. Bəlkə insanın həyatında ən ağır hadisələrdən biri də məhz budur. Azərbaycan elminə bu qədər fədakarlıq edən bir alim ana yurdunda evsizmi qalmalı idi? (O zamanlar pul verib ev almaq icazəsi yox idi, xüsusən yüksək vəzifə sahibi olan insanlar bu addımı ata bilməzdlər) Bəli, amansız qərarın əmri dərhal imzalanıb möhürlənmişdi. Bəs bir ayağı daim Vətəndə olan akademik Bakıya gələrkən harada məskunlaşmalı, iş görüşmələri, tələbə və aspi- rantları ilə məsləhətləşməli, onlara elmi tövsiyələr

115 verməli, rahatlanmalı idi. Axı o, daha çox elmi fəaliy- yəti ilə əlaqədar tez-tez Bakıya dönürdü. Hələ bir neçə il bundan əvvəl Rəna xanımla söhbət edərkən pəncərədən küçəyə baxaraq min bir təəssüflə dedi: ―Atam Bakıya gələrkən həm öz köhnə ocağına-evinə, həm də mənə yaxın olsun deyə, yolun o biri üzündəki köhnə və hazırda sökülüb dağıdılaraq yerində nə isə tikmək istədikləri ―İnturist‖ mehman- xanasında qalardı. Atam gəlib ora yerləşən kimi ilk olaraq nəvələrini arardı, onlarla görüşüb hal-əhval tut- mamış bir kimsə ilə görüşməzdi. O, həmişə ailəsini sevən, bütün dərdi-sərini, şirin günlərini ailəsi ilə birgə yaşayan insan olub. Nəvələri ilə sevinməsi, gülməsi, xoş ünsiyyəti mənim üçün bir dünya olardı. Doğrudur, mehmanxanada yüksək səviyyədə qarşılanardı – otağı, rahatlamağı, yeyib-içməyi - hər şey əla olardı, amma hər halda öz evi deyildi. Çox istərdim ki, atamın evi əlindən alınmayaydı‖. Rəna xanım haqlı idi. Mənə də elə gəldi ki, Musa Əliyev bunu bir nisgil kimi daim ürəyində qovurubdu. Musa Əliyevin yaşadığı həyat sonralar Xatirə mənzil – muzeyə çevriləsi ocaq kimi yanmağa layiq idi (binanın fasadına ―akademik Musa Əliyev bu binada yaşamışdır‖ adlı Xatirə lövhəsi vurulmuşdur). ―İnturist‖ə yerləşən kimi tələbələri, dostları, həmkarları dərhal qəbuluna gələrdilər: ona öz dərin ehtiramlarını bildirər, məsləhətlərini alar, həlli düyünə düşmüş problemlərinə kömək istəyər, bir sözlə, çözə bilmədikləri, bürokratik ambisiyaların qurbanına çev- rilmiş işlərinin həllini Musa Əliyevi ziyarətdə tapar-

116 dılar. Gərgin işləri bir gün onu boş dayanmağa imkan vermirdi. Əslində o, elə görüləsi işləri həll etmək üçün Bakıya gələrdi. Geoloji məsələlərə həsr edilmiş heç bir iclas, konfrans onsuz ötüşməzdi, çünki Azərbaycanda geologiyanın müəyyən sahələri vardı ki, onları məktəb olaraq Musa Əliyev yaratmışdı: davamlı elmi nailiyyətləri ilə.

Azərbaycanın ABŞ-dakı səfiri H.Paşayev və onun həyat yoldaşı, akademik M.Əliyevin qızı R. Paşayeva ABŞ Prezidenti Corc Buş (oğul) və Laura Buşla Ağ Evdə rəsmi qəbulda Onunla ünsiyyətdə olan insanların xatirə dolu söhbətləri, qeydləri məhz dediklərimizin sübutudur. ―M.Əliyevin akademiyanın iclasına dəvət edildiyini eşidib bir qrup alim həmkarları onu ziyarətə - köhnə ―İnturist‖ mehmanxanasına yollandıq. Meyvə və gül aparmışdıq, o gətirdiklərimizə baxıb gülümsündü, sonra mehmanxananın restoranına zəng etdi. Heç 15 dəqiqə keçməmiş otaqda böyük ziyafət stolu açıldı, 3 117 saatdan artıq vaxtın necə ötdüyünü heç birimiz hiss etmədik. Onun təvazökarlığına, qonaqpərvərliyinə, insanpərvərliyinə heyran qalmışdım‖ (21, 195)

Bill Klinton, M.Əliyevin nəvəsi Cəmilə Paşayeva- Seyidzadə, nəticəsi Fuad, Hafiz Paşayev, Ülvi Seyidzadə, Hillari Klinton Hətta işlərini bitirib Moskvaya qatarla yola düşərkən də ona dərdini söyləyənlər olardı, Musa Əliyev həmin adamlara diqqətlə qulaq asar və kömə- yini əsirgəməzdi, yəni həll olunmasına mütləq nail olardı. O sözü keçən nüfuzlu şəxsiyyət idi. O illər Musa Əliyev Moskvada təhsil alan, həmçinin orada çalışan gənc kadrlara mənəvi arxa olur. Onlara böyüklüyünü əsirgəmir. Hətta texnika elmləri üzrə elmi işlər ləng təsdiq olunduğundan Bakıdan göndərilən elmi əsərlərin Moskva Ali At- testasiya Komissiyasında təsdiqinin ləngiməməsi üçün çoxlarına kömək edibdir. Moskvada yaşadığı

118 müddətdə bütün həyatını elmə həsr edən görkəmli alim neçə-neçə kitab nəşr etdirir. Bu dediklərim ancaq və ancaq gəlimli-gedimli dünyanın hər üzünü görmüş alicənab, humanist insana xas xarakterik xüsusiyyətlər idi. Musa Əliyev belə- lərindən idi. Musa Əliyevin 100 illik yubileyi günlərində Rəna xanımla görüşər- kən həmsöhbətlə- rimdən biri də görkəmli diplomat, professor, M.Əliyevin nəvəsi Mir Camal Paşayev onun həyat yolda- şı Hafiz Paşayev idi. Söhbətimizin şirin, duzlu alın- masında Hafiz müəllimin böyük rolu oldu. Musa Əli- yevin Moskvada yaşadığı illərin qəribçiliyini içində gizlədən Rəna xanıma dəstək olsun deyə bir məsələni qeyd etməsi ilə ortadakı gərginliyi götürdü: "Moskvada yaşayan M.Əliyev müxtəlif vaxtlarda müxtəlif məsələlər üçün dəfələrlə Bakıya gəlir- di. Amma hər ilin mart ayında o həmişə Bakıya gəlib Novruz bayramını qudası - məşhur yazıçı Mir Cəlalla birgə keçirərdi". M.Əliyev haqda söhbətimizdə Hafiz Paşayev bu iki böyük ziyalının unudulmaz görüşlərin- dən, yaddaqalan şirin söhbətlərindən səmimi duyğu- larla söz açdı. Təbii ki, Novruz bayramı görüşlərindən sonra da aprel ayı – akademikin doğum ayı gəlirdi. Məclis yəqin ki, davam edirdi...

119

RƏSƏDXANA

Instintik olaraqmı, yoxsa elminin, dünyagörüşünün dərinliyi etibari ilə tarixi varislik haqqını öz üzərinə götürdü Qədim və gözəl Səmər- qənd şəhərində "Orta əsr Şərq alim və mütəfəkkirlərinin irsinin indiki sivilizasiyada rolu və əhə- miyyəti" mövzusunda beynəl- xalq elmi konfransın (14-16 may, 2014) bütün heyətinin, ümumiyyətlə, şəhərə gələn qo- naqların üz tutduğu müqəddəs məbədgahlardan biri də Əmir N.Tusi Teymurun nəvəsi Mirzə Uluğbəyin (1394-1449) Rəsədxanasını (daha doğrusu, rəsədxananın qalıq- larını) ziyarət oldu. Orada bələdçi xanım Mirzə Uluğ- bəyin astronomiya el- minə olan məhəbbə- tindən, bu sahəyə gə- tirdiyi yeniliklərdən söz açdı. Mirzə Uluğ- bəyin elm tarixində Rəsədxana "Zici cədidi Körəqa- ni" adı ilə məşhur olan məşhur astronomik cədvəlinin hələ orta əsrlərdə latın dilinə tərcümə olunması və Avropa alimləri arasında geniş yayılması böyük 120 alimin və Teymurilərin dahi övladının o zamankı aləmşümul elmi nüfuzundan və şöhrətindən ətraflı söz açanda bir anlıq Nəsirəddin Tusini (1201-1274), onun bu elmdə olan yenilikləri fikrimdə dolandı. Hətta Mirzə Uluğbəy rəsədxana muzeyində N. Tusinin fotosunu və haqqında qeyd-məlumat da diqqətimdən qaçmadı. Xacə Nəsir Marağa- dakı astronomiya rəsədxa- nasının tikintisinə başla- maq üçün lazım gələn məsrəfi Hülakiyə deyəndə, o, məbləğin böyüklüyünə şübhə edərək soruşdu: Mirzə Uluğbəy - Yəni, ulduzlar haqqında elm belə faydalıdır ki, rəsədxanaya bu qədər pul xərcləyək? Nəsirəddin cava- bında söylədi: - İzn verin, bir nə- fər dağa qalxıb, oradan boş bir tası yerə atsın, ancaq bunu belə eləsin ki, heç kəs bilməsin. M.Uluğbəy rəsədxanası Belə elədilər. Tas qayalara dəyə-dəyə qorxulu səslər çıxarır. Hülaki xanın ordusu vahiməyə düşür. Nəsirəddinlə xan isə bu zaman sakitcə oturub qoşundakı vahiməni seyr edirlər. Nəsirəddin xana deyir: - Hökmdar, biz qayalardan gələn səsin səbəbini bildiyimizdən sakitcə əyləşmişik, qoşun isə bunu

121 bilmədiyi üçün həyəcan içindədir. Əgər biz səmada baş verən hadisələrin mahiyyətini əvvəlcədən bilsək, yer üzərində həmişə belə rahatlıq hökm sürər. Nəsirəddinin sözləri Hülaki xanı elə inandırdı ki, o, rəsədxananın tikintisinə razılıq verir və bu məqsədlə iyirmi min dinar ayırır. Sonralar böyük alim rəsədxanada çalışan yüzdən artıq alimə həmişəlik donluq kəsilməsinə də nail olur. Rəsədxananın tikintisi 1259-cu ildə Marağa şəhərinin yaxınlığında, təpənin döşündə, uzunluğu 350 metr, eni 150 metrədək olan sahədə başlanır. N.Tusi rəsədxana binalarının layihələşdirilməsində şəxsən iştirak edir. Rəsədxananın inşası 12 il müddətində başa çatır. Görkəmli astronom və konstruktor Müəyyəd- din Ordi ilə birlikdə onlar rəsədxanada yeni, bir o qədər də köhnə konstruksiyalı beş astronomik cihaz quraşdırırlar. Yeni konstruksiyaları alimlərin özləri işləyib hazırlayırdılar. Bu rəsədxana nəhəng elm, təhsil mərkəzi, o dövrün məşhur Elmlər Akademiyası idi. Burada yaradılan orijinal astronomik cihazlarla göy cisimlərinin vəziyyəti və hərəkətləri tədqiq edilirdi. Diametri 36 metr olan divar kvadratlı ulduzların və planetlərin vəziyyətini bir qövs dəqiqəsi dəqiqliyi ilə təyin etməyə imkan verirdi. Bundan başqa Marağa rəsədxanasında bir sıra astronomik məsələlərin həlli üçün zəruri sayılan, həmçinin tədris məqsədi ilə istifadə olunan yer və göy qlobusları da hazırlanırdı. Ordinin oğlu Muhəmməd tərəfindən 1273-cü ildə hazırlanmış ulduz qlobuslarından biri bizim günlərə qədər qalmışdır və hazırda Drezdendə saxlanılır. Marağa rəsədxanasında çalışan alimlərin

122 birgə fəaliyyəti və astronomik müşahidələri ―Zic İlxani‖ adlandırılan kollektiv əsərin yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Marağa rəsədxanası tətbiqi astro- nomiyanın inkişafında müstəsna rol oynayıb. Nəsirəddin Tusi Mirzə Uluğbəydən düz 193 il əvvəl dünyaya göz açmışdı, N.Tusi rəsədxanasının nə qədər əhəmiyyətli bir elm məbədgahı olmasını ölkə şahına inandırmaq cəhdində olmuşdur, Mirzə Uluğbəy isə özü Əmir Teymur nəvəsi olaraq Səmərqənd hökmdarı idi. Nəsirəddin Tusi 1259-cu ildə rəsədxana tikdirir, Mirzə Uluğbəy isə öz rəsədxanasını təxminən 1420-1429-cu illərdə başa çatdırmışdır, bunlar tarix səhifələrinə yazılan qeydlərdir. Tarix səhifələ- rini vərəqləyərək bun- ları niyə xatırladım: Musa Əliyevin Aka- demiya prezidenti olarkən həyata keçir- Şamaxı rəsədxanasının emblemi mək istədiyi ən böyük məqsədlərindən biri də astronomiya rəsədxanası yaratmaq idi. İnstintik olaraq tarixi varislik məsələsi özünü büruzə verirdi, yoxsamı elminin, dünyagörüşünün dərinliyi etibarı ilə tarixi varislik haqqını öz üzərinə götürürdü. Yeni tikiləcək rəsədxana üçün yer seçilməsi, tikintisinə başlamaq üşün lazım olan sənədlərin hazırlanması, dünyanın əksər rəsədxanaları ilə əlaqə- lərin yaradılması onun xidmətləri sayəsində olmuşdur.

123 Bu işlər Musa Əliyevin təklifi ilə aparılan tədqiqatlara əsasən, 11 mart 1953-cü ildə Şamaxının Pirqulu ərazisində müşahidə bazasının, sonralar isə rəsədxananın tikilməsi nəzərdə tutulur. 1957-ci ildə Pirqulu Astronomiya Stansiyasında ilk teleskop qurul- muşdur (Xromosfer-Fotosfer Günəş teleskopu). 1953-cü ilin mart ayında Fizika və Riya- ziyyat İnstitutunda daimi Astronomiya ekspedisi- yasının yaranması ilə start götürmüşdür. Rəsədxana Azər- baycan EA Fizika və Şamaxı rəsədxanası Riyaziyyat İnstitutunun tərkibində Astrofizika şöbəsi (1954), sonradan bu şöbənin əsasında isə Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyəti nəzdində Astrofizika bölməsi (iyul, 1956-cı il) kimi fəaliyyət göstərir. Kadr hazırlığında əvəz- siz xidmətləri olduğu kimi, seçimində də son dərəcə həs- sas olan akademiya prezidenti, bu işlərə rəhbərlik etmək üçün Moskva Dövlət Astronomiya İnstitutundan Hacıbəy Sultanovu 1953-cü ilin mart H.Sultanov ayında Bakıya dəvət edir. Azərbaycan EA operativ rəhbərliyi nəticəsində tikintiyə tələb olunan bütün layihə sənədləri az müd- dətdə hazırlanıb Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə təsdiq

124 olunmuşdur. Təbii ki, belə bir sənədin təsdiqi üçün (maliyyə vəsaitinin ayrılması çətin bir məsələ olduğu gün kimi hər kəsə aydındır) xüsusi avtoriteti olan şəxsin gücü, hörməti, etibarı lazım idi. Bu keyfiyyət- lərin sahibi məhz Musa Əliyev idi. Hacıbəy Fərəculla oğlu Sultanov (1921-2008) yazır: ―O ağır günlərdən başlanğıcı qoyulan və tikilən Şamaxı rəsədxanasına bir il sonra, 1959-cu ildə akademik Yusif Məmmədəliyevin rəhbərliyi ilə, XIII əsrdə N.Tusinin yaratdığı Marağa rəsədxanasının irsi gətirilmiş və bu gün dünya şöhrətli rəsədxanalardan birinə çevrilmişdir. M.Əliyevin Azərbaycanda rəsəd- xana yaranmasına aid olan arzularını akademik Yusif Məmmədə- liyev daha geniş miq- yasda həyata ke-

çirmişdir. Həm aka- Y.Məmmədliyev Rəsədxana demik Musa Əliyev və işçiləri ilə həm də akademik Yusif Məmmədəliyev astronomlarımızın düzgün elmi müddəasını qəbul etmişlər və əgər hər hansı bir başqa rəhbər o işçiləri əsassız incidibsə, onlar işçiləri öz iradları ilə şöhrətləndirmişlər. Astronomlarımız tarix boyu bu iki elm fədaisini yaddan çıxarmayaacaqlar‖. Musa Əliyevin bu sahədəki xidmətləri və arzuları tarixi əhəmiyyət kəsb edir. 1959-cu ildə 200 mm-lik fotoelektrik teleskop istifadəyə verilmiş və onun vasitəsilə ərazinin astro-

125 iqliminin öyrənilməsi məsələsi öz həllini tapmışdır. Sonrakı illərdə: Üfüqi Günəş teleskopu (1962), AST – 452 teleskopu (1964), AZT-8 teleskopu (1970), ―Seyss-600‖ (1980) teleskopu istifadəyə verilmişdir. Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasının təchizatın- da 2 metrlik teles- kopun alınması (Al- maniya Demokratik Respublikasının ―Karl Seyss‖ firmasında is- tehsal olunmuşdur) və 1966-cı ilin sentyabrında istifadəyə Astronomik cihaz verilməsi, xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasının yaradılma- sında böyük xidmətləri olan akademik H.F.Sultanov 1960 - 1981-ci illərdə rəsədxananın direktoru vəzifə- sində işlımişdir. Hacıbəy Sultanov 1921-ci il sentyabr ayının 20 - də Bakının Şağan kəndində anadan olmuşdur. 1942- ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsini bitirdikdən sonra o, İkinci Dünya müharibəsinə-cəbhəyə yollanmışdır. Berlinin alınma- sına qədər döyüş yolu keçmişdir. 1946-cı ildə ordudan tərxis edilən Hacıbəy Sultanov Azərbaycan Dövlət Universitetinin astrono - miya kabinetində işə qəbul olunaraq elmi tədqiqatlara başlamışdır. O, 1947-ci ildə Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının aspirantı kimi M.V. Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinə ezam edilmişdir.

126 Aspiranturanı bitirdikdən sonra Akademiyanın Fizika və Riyaziyyat İnstitutunda işləməyə başlayan Hacıbəy Sultanov 1953-cü ildən burada yaradılmış astrofizika sektoruna rəhbərlik etmişdir. 1959-cu ildə həmin sektorun əsasında Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası təşkil edilmiş və Hacıbəy Sultanov 1981-ci ilədək onun direktoru olmuşdur. O, 1981-ci ildən ömrünün sonunadək Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasında şöbə müdiri vəzifəsində işləmişdir. 1976-1981-ci illərdə H. Sultanov Azərbaycan Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti vəzifəsinə seçilmişdir. Hacıbəy Sultanov 2008-ci il martın 5-də ömrünün 87-ci ilində Şamaxı Rəsədxanasında baş verən yanğın zamanı (28) həlak olmuşdur (29). Qeyd etmək yerinə düşər ki, Şamaxı rəsəd- xanası 1500 metr hündürlükdə yerləş- məklə dünyanın bir sıra rəsədxanalarını qabaqlayır. Rəsəd- xana çətin müşahidə edilən Cənub səma- sının öyrənilməsin- Şamaxı rəsədxanası də üstünlüklərə ma- likdir. Belə ki, burada aydın gecələrin sayı il ərzində 190-200-ə çatır. Azərbaycan elminin inkişafına xüsusi diqqət göstərən Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev rəsəd- xananın yenidən qurulması, burada təmir-bərpa işləri- nin aparılması ilə bağlı sərəncam və tapşırıqlar ver-

127 mişdir. Şamaxı rəsədxanasının fəaliyyətini daim diq- qət mərkəzində saxlayan böyük tarixi şəxsiyyət Heydər Əliyev 1974-cü ildə bu elm ocağına gəlmiş, alimlərlə görüşmüşdür. Rəsədxanaya bugünkü dövlət qayğısı məhz həmin ənənənin davamıdır. Prezident İ. Əliyevin 2008-ci ilin sentyabrında və 2009-cu ilin iyulunda imzaladığı sərəncamlarla rəsədxananın maddi-texniki bazasının gücləndirilməsi və əsaslı təmir-tikinti işlərinin aparılması üçün dövlət büdcəsində Prezidentin Ehtiyat Fondundan maliyyə vəsaiti ayrılmışdır. Əsaslı yenidənqurma nəticəsində

Ġlham Əliyev ġamaxı rəsədxanasında əraziyə Qırxbulaq mənbəyindən 6,5 kilometr uzun- luğunda yeni su xətti, Çuxuryurd-Rəsədxana əsas qaz kəməri çəkilmiş, yerüstü elektrik xətti tam yenilən- mişdir. Yeni yaşayış qəsəbəsi (Yusif Məmmədəliyev adına) və iş binaları tikilib, teleskoplar və digər elmi cihaz və avadanlıqlar quraşdırılıb: 2 metrlik teleskop, üfüqi Günəş teleskopu, AZT-8, AST-452, Seys-600 və başqaları. İnzibati binada əməkdaşların fəaliyyəti üçün hər cür şərait yaradılmışdır.

128 Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası Böyük Qafqaz dağının şimali-şərqində Bakıdan 150 km məsafədə Pirqulu dağının şərq yamacında yerləşir (yüksəklik 1500 m, coğrafi koordinatları: 48 dərəcə 35 `04" E / 40 dəq 46 `20 N"). Rəsədxana AMEA tərəfindən təsdiq olunan elmi proqram əsasında fəaliyyət göstərir. Bu proqram dünya elminin ən qabaqcıl istiqamətləri ilə uzlaşdırıl- mışdır. Rəsədxananın fəaliyyəti çərçivəsində qalakti- kaların, ulduzların, planetar dumanlıqların, günəşin, planetlərin və kometaların müşahidəsi aparılır. Rəsədxananın muzeyində müxtəlif dövrlərdə həyata keçirilən elmi tədqiqatların nəticələri əks olun- muşdur. Muzeyin ən qiymətli eksponatı isə 1959-cu il noyabrın 27-də Yardımlı rayonu ərazisinə düşən, tər- kibi 92 faiz dəmirdən olan 127 kiloqramlıq meteo- ritdir. Hazırda AMEA N.Tusi adına Şamaxı Astrofizika Rə- sədxanasının direktoru, MEA müxbir üzvü, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor Əyyub Quliyevdir. O, 1954-cü ildə Naxçıvan MR Şahbuz rayonunda anadan Əyyub Quliyev olmuşdur. 1975-ci ildə BDU- nun tətbiqi riyaziyyat fakultəsini, 1980-cı ildə Kiyev Dövlət Universitetinin aspiranturasını bitirmişdir. 1982-ci və 1993-cü illərdə Ukrayna EA Baş Rəsəd- xanasında müvafiq olaraq namizədlik və doktorluq

129 dissertasiyalarını müdafiə edərək alimlik dərəcələri almışdır. 1997-ci ildən Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası- na rəhbərlik edir. 2001-ci ildə AMEA-nın müxbir üzvü seçilmişdir. Günəş sistemi cisimləri üzrə mütə- xəssisdir. 2007-ci ildə Beynəlxalq Astronomiya İttifaqı ABŞ-ın Harvard Rəsədxanasında kəşf olunmuş bir kiçik planetə (18749 saylı, ayyubguliev) onun adını vermişdir. Eləcə də onun vəsatəti ilə daha üç kiçik planetə Nizami, Tusi və Cavid adı verilmişdir.

130 GÖRÜNDÜYÜ KİMİ OLAN VƏ OLDUĞU KİMİ GÖRÜNƏN BIR ALİM Coğrafiya elmi sahəsindəki xidmətləri ―Sizi narahat edən akademik Budaq Budaqov- dur. Indi qarşımda bir yazı var - ―Elm kəhkəşanımızın yanar çırağı‖, ―Xalq qəzeti‖ndə dərc olunub, elə o yazının izi ilə sizi soraqlayıb tapmışam, sizi necə görmək olar?‖ Gözlənilməz telefon zəngin- dən çox sevindim və həyəcanlan- dım. - 5 dəqiqəyə oradayam, Budaq müəllim. 5-ci mərtəbədən – Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutundan 8-ci mərtəbəyə - Coğrafiya İnstitutuna Budaq Budaqov qalxdım. Izn alıb içəri keçdim. Görüşdük və birbaşa mətləbə keçdi: sizə çox minnətdaram, elə gözəl bir iş görmüsünüz ki, sözlə ifadə edə bilmirəm. Belə yazılar, təqdimatlar ona görə lazımdır ki, qoy həm indiki nəsil onu tanısın, həm də xatirəsinə bir işıq tutmuş olarsınız. Musa Mirzəyeviç elə bir şəxsiyyət idi ki, onu qətiyyən unutmaq olmaz. Yəni, Allah özü rəva görməzdi. Amma bu həyatdır, enişi-yoxuşu var. Musa Mirzoyeviçin akademiya tari- xindəki xidmətləri danılmazdır. Ümumiyyətlə məndə belə bir inam var ki, onun gördüyü titanik işlər, Aka - demiyamızın özülünün ən dayanıqlı bir dövrünü təşkil edir. O, çox sadə, olduqca alicənab, xeyirxahlığını əlindən heç yerə qoymayan bir şəxsiyyət idi. 131 Mənim həyatdakı uğurlarıma ilk imza atan da

Livan. Akademik M.Əliyev Beynəlxalq geoloqlar konfransında o kişi olub. Həmin xatirəli günləri qələmə almışam, İstərsən bir nüsxəsini də sənə verim, zamanın olanda vərəqlərsən. Indi rəhbərlik etdiyim bu institutun for- malaşaraq yüksək səviyyəyə çatmasında o Kişinin əvəzsiz xidmətlərinin yaddaşlara hopmasını ürəkdən istəyirəm. Bu söhbəti xatırlamağımın təbii ki, əsası vardı: Budaq Budaqov (23 fevral, 1928, Çobankərə, Zəngibasar mahalı, Qərbi Azərbaycan - 1 noyabr, 2012-ci il, Bakı) – Orta məktəbi doğulduğu Çoban- kərə kənd məktəbində bitirdikdən sonra İrəvanda Azərbaycan Dövlət Pedaqoji məktəbində təhsilini davam etdirmişdir (1943-1947). Azərbaycan Dövlət Pe- daqoji İnstitutunun coğrafiya fakültəsinə daxil olmuş- dur (1947). Moskvada SSRİ EA Coğrafiya İnstitu- tunda aspiranturanı bitirdikdən sonra (1951-1955) "Cənubi-Şərqi Qafqazın şimal yamacının geomor-

132 fologiyası" adlı namizədlik (1955) və "Azərbaycanın Böyük Qafqaz hissəsinin geomorfologiyası və yeni tektonikası" adlı doktorluq (1967) dissertasiyalarını müdafiə etmişdir. Məşhur coğrafiyaçı alimi, publisist, professor (1969), AMEA-nın həqiqi üzvü (1989), AMEA H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunun direktoru (1988-2012) kimi uzun və zəngin elmi bir yol keçən B. Budaqovun M.Əliyevlə bağlı 2008-ci ildə təqdim etdiyi xatirə-qeydləri olduğu kimi diqqətinizdədir. - 1951-ci ildə AMEA-nın cəmi 6 yaşı vardı. Həmin il respublikanın ali məktəblərini fərqlənmə ilə bitirmiş şəxslər arasında Akademiyanın münasib İnstitutlarına aspirant qəbul etmək üçün şifahi seçmə keçirilirdi. 1951-ci ilə qədər Azərbaycan EA Moskvaya məqsədli aspiranturaya Bakıda qəbul imtahanlarından yüksək qiymət almış gəncləri paytaxtın müvafiq insti- tutlarına göndərirdilər. Ancaq 1951-ci ildə Moskva məsləhət görmüşdü ki, Bakıda seçilmiş gəncləri mü- vafiq institutlara göndərsinlər ki, onlar uyğun elmi tədqiqat İnstitutlarında qəbul imtahanı versinlər. Aspiranturaya olan bu seçim akademik M.M.Əliyevin prezident olduğu dövrə təsadüf etmişdi və çox ədalətlə də aparılırdı, heç bir üzgörənlik edilmirdi. Odur ki, ilkin müsabiqədən keçmiş biz, 29 nəfər 1951-ci ilin sentyabr ayında qatarla Moskva şəhərinə yola düşdük. Moskvaya yola düşənə qədər biz aspirantlara Bakı şəhərində partiya tarixindən mühazirələr oxuyurdular. Rus və ingilis dillərinə aid məsləhətlər verirdilər. Müəllimlər Azərbaycan dilində

133 ali təhsil almış gənclərə ürək-dirək verirdilər ki, Siz dil maneəsindən qorxmayın. Moskvada rus dilini də, ingilis dilini də asanlıqla öyrənəcəksinz. Moskvada SSRİ EA Coğrafiya İnstitutunda bizi əla qarşıladılar. Lakin qəbul imtahanlarında heç bir güzəştə getmədilər. Əksinə, bizdən hərtərəfli sorğu yolu ilə qəbul imtahanı götürürdülər. İxtisas fənlərin- dən götürülən qəbul imtahanları imkan verdi ki, gələ- cəkdə elmi rəhbər olacaq alimlər, bizi yaxından tanı- sınlar. M.M.Əliyev qısa bir müddətdə keçmiş SSRİ EA prezidentinin hörmətini qazandığından aspi- ranturanı başa çatdırana qədər bizim Yakop mehman- xanasında yaşamağımıza icazə aldı və hətta mehman- xananın beşinci mərtəbəsi ancaq aspirantlar üçün yataqxana kimi ayrıldı. Biz, azərbaycanlılar aspiran- turanı bitirənə qədər (1955) həmin mehmanxanada yaşadıq. Akademik M.M.Əliyev zahirən nurani görkə- mə malik idi. Onun daxili dünyası çox zəngin və şəxsi mədəniyyəti yüksək idi. M.M.Əliyev ilə kim ünsiy- yətdə olurdusa, ondan ayrılmaq istəmirdi. Sözü bütöv, verdiyi sözü inadla həyata keçirən real bir şəxs - əsl insani xüsusiyyətlərə malik bir şəxsiyyət idi. Musa Mirzə oğlu göründüyü kimi olan və oldu- ğu kimi görünən bir alim idi. O, özünün yüksək təşki- lati qabiliyyəti, uzaqgörənliyi və əvəzsiz qayğıkeşliyi ilə insanı valeh etməklə, çox asanlıqla qəlbinə daxil olurdu. Onun dərin mənalı söhbəti, sadə, təvazökar rəftarı hər birimizin hafizəsində dərin iz buraxırdı.

134 Azərbaycan EA-nın Prezident, o cümlədən də Rəyasət Heyətinin üzvləri elmin perspektivini dərin-

Hindistan. Akademik M.Əliyev Beynəlxalq geoloqlar konfransında, 1957 dən dərk edən, elmi düzgün planlaşdırmağı bacaran və təzəcə yaranmış elmi-tədqiqat institutlarını yüksək ixtisaslı kadrlarla təmin etmək, yeni laboratoriyalar və şöbələr açmaq, böyük Azərbaycan elminin yaradıcıla- rından idilər. Yenicə təşkil olunmuş Respublika Elmlər Akademiyasının bir neşə İnstitutundan o, kəmiyyət və keyfiyyət baxımından inkişafı tələb edirdi. Bu problem M.M.Əliyevi və onun həmkarlarını narahat edirdi. Elmin yüksəlməsini təmin etmək üçün qabiliy- yətli, işsevər gənc alimlər yetişdirilməliydi. 1951-ci ildə Moskva və Leninqradın elmi-təd- qiqat institutlarına 29 nəfər aspirant ezam edən Aka- demiya bir neçə il sonra Moskvaya hər il 200 nəfərdən də artıq aspirant göndərirdi. Bu, gələcəkdə

135 Azərbaycan elminin təməlini təşkil edən möhtəşəm bir addım və həmin elm ocağının ümidli özülü idi. ... Moskvada aspiranturanı bitirərək elmlər na- mizədi elmi dərəcəsini almaq biz cavan mütəxəssisləri ruhlandırmış və daha intensiv işləmək üçün qol-qanad vermişdi. Moskva məktəbinin keçmiş gənc alimləri üçün Bakıda hər bir şərait yaradılmışdı. Prezident akademik M.M.Əliyev elmdə bizim möhkəm qaran- tımız idi. Bizim alim kimi yeni elmi istiqamət üzrə yetişməyimizə, elmin yeni nəfəsi, aktual problemləri üzrə elmi tədqiqat işlərinin aparılmasına zəmin yarat- dı. O dövrdə bir çox elmi istiqamətlərdə Azərbaycan- dan kənarda hazırlanmış kadrlar xüsusi hazırlıqlı olduqlarından elmə çox fayda verməyə başladı. M.M.Əliyev Moskvada təhsil alan aspirantlara xüsusi qayğı göstərirdi. O, təqaüdlərimizin vaxtlı-vax- tında verilməsinə nəzarət edirdi. Bizim işimizin rəvan getməsi üçün Akademiyanın Rəyasət Heyəti apara- tının məsul işçilərini Bakıdan Moskvaya ezamiyyə edirdi. Moskvada onlar institutların direktorları ilə görüşür və aspirantların işinin gedişi ilə tanış olur və nə kimi çatışmaqlıq varsa, onun tezliklə düzəlməsinə köməklik edirdilər. Akademik M.M.Əliyev Bakıda İnstitut direk- torlarını da Moskvaya ezam edirdi ki, aspirantların maneəsiz hazırlanmasına köməklik göstərsinlər. Yadımdadır, 1951-ci ilin noyabr ayında Əliqu- lu Məmmədov Bakıdan Moskvaya ezam edilmişdi ki, həmin ili qəbul olunmuş aspirantların geçikmiş təqaü- dünü nizama salsın. Zərifə Budaqova (B.Budaqovun həyat yoldaşı – A.Ü.), 1950-ci ildə aspiranturaya daxil

136 olduqdan sonra Moskva şəhərində Mərkəzi kitabxa- nada işləmək üçün ezamiyyəyə göndərilmişdi. Zərifə xanım SSRİ EA Dilçilik İnstitutunda elmi atmosferin yüksək səviyyədə olmasını və səriştəli elmi rəhbər olduğunu duyduqdan sonra Moskvada ezamiyyədə ol- muş prezident M. Əliyevlə görüşərək ondan xahiş edir ki, aspirantura təhsilini Moskvada davam etdirmək üçün ona əməli köməklik göstərsin. Akademik Musa Mirzəoğlu son dərəcə qayğıkeşliklə Zərifə xanımı dinləyir və Bakıya qayıtdıqdan sonra Rəyasət Heyə- tinin qərarı ilə onu Moskva şəhərinə ezam edir, hətta

Q.Əliyev, R.Məmmədzadə, akademik M.Əliyev, EA m.ü.Ə.Əliyev, Dağlıq Qarabağda ekspedisiya zamanı, 1960 onun elmi rəhbər məsələsini də həll edir. Prezident M.Əliyevin bu alicənab hərəkəti onun elmə olan dərin alim hörməti ilə üzvü surətdə çarpazlaşırdı. M.M.Əliyev təşkilati işdə çox çevik idi. Hər hansı bir məsələnin uzadılmasının əleyhinə olduğu üçün hər bir işi təxirə salmadan öz yoluna qoyardı.

137 Coğrafiya institutunun şöbələrinin yaradılma- sında onun əməyi əvəzsiz idi. İnstitutun işini yaxşı bilən Musa Əliyev geomorfologiya şöbəsinin yaradıl- masını təklif və təsdiq etmişdi. Onu da deyək ki, Azərbaycan EA geoloqları Çoğrafiya İnstitutunun yaranması və inkişafında müs- təsna rol oynamışlar. Bu işdə M.M.Əliyevlə yanaşı, M.Ə.Qaşqay, Ş.Ə.Əzizbəyov, Ə.Ş. Şıxəlibəyli coğra- fiya atlaslarının tərtibində, Zaqafqaziyada geomorfologiya, yeni tektonik hərəkətlər üzrə elmi-tədqiqat iş- lərinin aparılmasında fəal iştirak etmişlər. 1955-ci ilin may ayında Moskvada namizədlik dissertasiyası müdafiə edib Bakıya qayıtmışdım. Coğ- rafiya İnstitutunun direktoru Ə.M.Şıxlinskiyə müra- ciət etdim ki, məni işə götürsün. O, məni bir ay get- gələ saldıqdan sonra məcbur oldum ki, prezident M.M.Əliyevə müraciət edim. Prezidentin köməkçisi ona deyəndə ki, Budaqov sizin qəbulunuza gəlib, ica- zə olarmı? Musa Mirzə oğlu məni qəbul etmək üçün razılıq verdikdə, mən onun iş otağına daxil olanda o, telefonun dəstəyini götürərək akademik M.Topçuba- şova deyirdi ki, hələ də Budaqovu işə götürməyiblər. O, Coğrafiya İnstitutuna bir kiçik elmi işçi ştatının ayrılması barədə əmr verməyi tapşırdı. Mən M.Əliye- vin əyləşdiyi masaya yaxınlaşanda o telefonun dəstə- yini yerinə qoydu. Mənə hörmətli Musa Mirzə oğluna ancaq razılığımı bildirməkdən başqa bir şey qalmadı. Mənim qəlbimdə M.Əliyevə olan hörmət və məhəbbət o qədər dərin olmuşdur ki, bu gün də mən

138 onun adını böyük ehtiramla çəkir və onun ruhuna dualar edirəm. M.M.Əliyevin Azərbaycan SSR EA prezidenti vəzifəsindən ədalətsiz uzaqlaşdırılması Respublikaya o vaxtlar rəhbərlik edən şəxslərin elmimizə endirdiyi ağır zərbə idi. Həmin rəhbər şəxslərin ağıldan çox emosiya ilə çıxardığı qərar elmin gələcək inkişafının sürətinin azalmasına səbəb oldu.

Ak. Q.Əhmədov, SSRİ EA ak. A.Yanşi, ak.M. Qaşqay, SSRİ EA müxbir-üzvü A.Renqarten, Azərbaycan EA prezidenti ak.M.Əliyev, SSRİ EA akademiki A.Polkanov, professor V.Qolubyatnikov, SSRİ EA ak.V.Xain, SSRİ EA ak..A.Pey- ve, Bakı, 1954. II Beynəlxalq tektonika konfransı Prezidentlikdən gedəndən sonra M.M.Əliyevin Moskvada ―Cənub geologiya‖ idarəsində gördüyü nə- həng işlər, xüsusilə onun Əlcəzairdə apardığı elmi tədqiqat işləri bir daha sübut etdu ki, o həm ən ali təşkilatçı, həm də dərin tədqiqatçıdır. Qeyd etdiyim kimi, mən taleyimi 1951-ci ildən başlayaraq Azərbaycan Elmlər Akademiyasına bağla- mışam. O dövrdən başlayaraq Azərbaycan EA səkkiz prezidentindən (akademiklər M.Mirqasımov, Y.Məm-

139 mədəliyev, M.Əliyev, Z.Xəlilov, R.İsmayılov, H.Ab- dullayev, E.Salayev, F.Maqsudov) yalnız birincisinin rəhbərliyi altında işləməmişəm (bu yazını mənə təq- dim edəndən sonra akademik M.Kərimovla da işlədi – A.Ü.). Akademik Y.Məmmədəliyev Akademiyamızın iki dəfə prezidenti olmuşdur. Mənim Azərbaycan EA- ya prezidentlik etmiş və elmimizin hər bir korifeyinə böyük hörmət və məhəbbətim olub. Onların hər biri Azərbaycan elminin yaranmasında, təşkilində və inki- şafında mühüm rol oynamışdır. Lakin akademik Musa Mirzə oğlunun mənim qəlbimdə öz xüsusi yeri vardır. M.M.Əliyev öz işgüzarlığı, mədəniyyəti ilə qəlbimə elə möhkəm daxil olmuşdu ki, mən ona olan hörmətimi özümlə o dünyaya aparası olacağam. Xalqımızın içindən çıxmış M.M.Əliyev kimi alimləri, elmin ali təşkilatçıları özləri ucala-ucala mil- lətimizin də başını uca etmişlər. Millətimizin xoşbəxt- liyindən bu proses hələlik ara vermədən davam edir. Akademik M.Əliyev kimi say-seçmə alimlər xalqımızla qoşa, elm tariximizdə isə əbədi yaşayacaq- lar.

140

MOSKVADA GƏNC KADRLARA QAYĞI

Budaq Budaqovun sözlərinin davamı kimi, coğrafiya elmləri doktoru, professor Ə.C.Əyyubovun xatirələrinə də isnad etdim. 1951-ci ilin payızında Moskvaya göndərilən 40-a qədər gəncin 4-ü, o cümlə- dən mən SSRİ Elmlər Akademiyasının Çoğrafiya İnstitutunda aspiranturaya qəbul edildik. O vaxt aspirantların fəaliyyəti ciddi nəzarət altında idi. İl ya- rım keçəndən sonra azərbaycanlı aspirantların işinin gedişi ilə tanış olmaq üçün Respublika akademiya- sının prezidenti Musa Əliyev özü gəldi. Hər bir aspi- rantı tək-tək qəbul edib dinləyən M.Əliyev təkcə onla- rın təhsili ilə yox, eyni zamanda maddi durumu, səh- hətləri ilə maraqlanırmış.

141

HƏYATININ İKİNCİ MOSKVA MƏRHƏLƏSİ

Akademik Musa Əliyevin fəaliyyətinin yeni mərhələsi 1958-ci ildən başlanır. Həmin ildən həyatının sonuna qədər Moskva şəhərində yaşayıb-yaradıbdır. Azərbaycanın o vaxtkı rəhbərliyi ilə münasibətləri uyğunlaşmayanda o, SSRİ Elmlər Akademiyasının prezidenti Aleksandr Nikola- yeviç Nesmeyanovun dəvətilə Moskvaya gedir. SSRİ EA nəzdində ―Yanar Qazıntı Yataqlarının Geologi- yasi və Işlənilməsi‖ İnstitutun elmi işlər üzrə direktor müavini və İnstitutunun ―Neftqazlı əyalətinin biostra- tiqrafiyası‖ adlı yeni laboratoriya yaradılan laboratori- yaya Musa Əliyev rəhbər təyin edilir. 1958-ci ildən ta 1985-ci ilə qədər həmin vəzifədə çalışır. Bu İnstitutda – yeni yaradılmış laboratoriyada hər şeyi, el dili ilə desək, akademik sıfırdan başlayır: tez bir zamanda neftli-qazlı əyalətlərin biostratiqrafi- yası laboratoriyasının təşkilinə nail olur. Amma akademikin işi təkcə institut çərçivəsi ilə məhdudlaşmır. M.Əliyevin Moskvadakı fəaliyyəti dövründə elmi tədqiqatların coğrafiyası daha da genişlənir - SSRİ-nin bir çox respublikalarında onun fəaliyyəti yaddaqalan, unudulmaz elmi hadisələrlə nəticələnir. Geologiya, neft və s. ixtisaslara aid bütün məsələlərin həllində akademikin köməyinə ehtiyac duyulurdu. Tədqiqatlar Zaqafqaziyadan başlayaraq Qərbi Sibir, Volqa-Ural, Orta Asiyanın neftli-qazlı əyalətlə - 142 rinə yönəldilir - apardığı yeni tədqiqatların coğrafiyası Böyük Qafqazı, Türkmənistanı, Qazaxıstanı, Özbəkis- tanı, Qərbi Sibiri əhatə edir. A.N.Nesmeyanovun etibarını qazanan Musa Əliyevin əsl uğurları sanki yenidən parladı. Həmin illərdə İnstitutun direktoru M.F.Mirçinq idi. Musa Əliyevlə M.F.Mirçinq gənclik illərindən yaxın dost idilər. A.N.Nesmeyanov (1899 - SSRİ EA prezidenti 1980) üzvi kimyaçı alim, SSRİ A.N.Nesmeyanov EA akademiki (1943, müxbir üzv 1939), ictimai xadim, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1969), Moskva Dövlət Universitetini bitirdikdən (1922) sonra orada üzvi kimya kafedrasında çalışmış (professor - 1935), 1944-48-ci illərdə üzvi kimya kafedrasının müdiri, kimya fakültəsinin dekanı, 1948- 51-ci illərdə Universitetin rektoru, SSRİ EA Üzvi Kimya İnstitutunda direktor (1939-54), Kimya Bölməsinin akademik-katibi (1946-51), SSRİ EA-nın Prezidenti (1951-61) kimi zəngin əmək yolu keçmişdir. O, ömrünün axırına kimi akademiya strukturunda yüksək vəzifələr daşımışdır. Əsas tədqiqat sahəsi Üzvi metal birləşmələr kimyası olmuşdur. Ədəbiyyatla bağlı, gözəl şeirlər müəllifi olmuşdur. Mixail Fyodoroviç Mirçinq (1901. Moskva – 1976. Moskva) sovet geoloqu, SSRİ EA müxbir üzvü. O, 1930-cu ildə Moskva Dağ Akademiyasını bitir- mişdir. Sonra 1939-cu ildə Azərbaycan Sənaye İnstitutunda çalışmışdır. 1932-1939-cu illərdə Azneft

143 baş geoloqunun müavini vəzifəsində olmuşdur. 1939 – 1942 – ci illərdə Azərbaycan EA-da bölmə rəhbəri olmuşdur. 1942-1946-cı illərdə SSRİ Neft sənayesinin Xalq komissariatlığında geologiya bölməsinin müdir müavini vəzifə- sində çalışmışdır. 1943-cü ildə İ.M.- Qubkin adına Moskva Neft İnstitu- tunda dərs demiş, 1947-1960-cı il- lərdə neft-qaz yataqları geologiyası kafedrasına rəhbərlik etmişdir. M.P.Mirçinq 1953-cü ildə Neft geologiyası sahə- si üzrə SSSR EA-nın müxbir üzvü seçilir.1958-1970- ci illərdə SSRİ EA ―Yanar Qazinti Yataqlarının Geo- logiyasi və Işlənilməsi‖ İnstitutunun direktoru təyin edilir. 1967-1971-ci illər akademik Musa Əliyevin həyat və elmi fəaliyyətində xüsusi bir dövr təşkil edir. Bu illərdə o, Sovet-Əlcəzair neft-qaz kontraktına baş- çılıq edirdi. Xatırladaq ki, kontrakt Əlcəzairin geolo- giyasının, neft-qaz yataqlarının axtarışı və istisma- rının öyrənilməsinə aid idi. Əlcəzairin Tinduf və Xas- si-Brahim neft-qaz yataqlarının açılması akademik M.Əliyevin adı ilə bağlıdır. Onun Əlcəzairdəki elmi fəaliyyəti bu ölkənin prezidenti və SSRİ Neftqazçı- xarma Nazirliyi tərəfindən yüksək qiymətləndirilmiş- dir. Görkəmli alim təkcə keçmiş SSRİ məkanında yox, eləcə də xarici ölkələrdə (Meksika, Danimarka, Hindistan, Misir, Livan və b.) tanınmışdır. Dünyanın əksər ölkələrində beynəlxalq səviyyəli konqreslərin iştirakçısı kimi elmi məruzələrlə çıxışlar edirdi. O, çoxsaylı komitə və şuraların üzvü idi: institutun elmi

144 şurasının sədr müavini; geologiya və geofizika seksi- yalarının sədri (1959-1985), Kopanhagendə (Dani- marka) keçirilmiş XXI Beynəlxalq geoloji konqresin iştirakçısı (1960), Beyrutda (Livan) keçirilmiş ərəb ölkələrinin II neft konqresinin (1960) məsul nüma- yəndəsi, Sovet-Hindistan Dostluq Cəmiyyətinin üzvü

M.Əliyev və M.F.Mirçinq (1960 -1985), Sovet Komitəsi Beynəlxalq Geoloji Cə- miyyətin üzvü (1960-1985), Təbaşir stratiqrafik ko- missiyasının üzvü (1960-1985), İsgəndəriyyədə (Misir Ərəb Respublikası) keçirilmiş ərəb ölkələrinin III neft konqresinin (1963) məsul nümayəndəsi, Macarıstan Xalq Respublikasının (Budapeşt) Geologiya İnstitu- tuna elmi məsləhətçi (1964), SSRİ Geologiya Nazir- liyinin redaksiya - nəşriyyat şurasının üzvü, SSRİ Neftqazçıxarma sənayesi texniki şöbəsinin üzvü və Sovet - Pakistan Dostluq Cəmiyyətinin vitse – prezidenti (1964-1985), Beyrutda (Livan) keçirilmiş ərəb ölkələrinin IV neft konqresinin (1965) məsul nüma- 145 yəndəsi, SSRİ Neftqazçıxarma sənayesi tərəfindən Əlcəzair Xalq Demokratik Respublikasının Neft Sə- nayesinə kömək məqsədilə Əlcəzairə ezam edilmişdir (1969-1971), Əlcəzairdə keçirilmiş ərəb ölkələrinin VIII neft konqresinin (1971) məsul nümayəndəsi, ―Yanar Qazıntı Yataqlarının Geologiyası və Işlənil- məsi‖ İnstitutunun ixtisaslaşdırılmış elmi şurasının sədr müavini (1975), Azərbaycan EA Geologiya İns- titutunun ixtisaslaşdırılması elmi şurasının üzvü və SSRİ Regionlararası Stratiqrafik Komitə bürosunun üzvü (1976), SSRİ EA neft və qazın geologiya və geofizika problemləri üzrə elmi şurasının üzvü (1977), Yura-Təbaşir sərhədləri üzrə Bolqarıstanda keçirilmiş Beynəlxalq simpoziumun iştirakçısı (1977), Ümumittifaq Paleontoloji Cəmiyyətinin fəxri üzvü (1978) kimi yüksək vəzifələri icra etmiş və ictimai təşkilatların aparıcı qüvvələrindən birinə çevrilmişdir. O, Moskvada məsul elmi-təşkilati vəzifədə çalışsa da, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü kimi hər il Bakıya gəlir, akademiyanın iclaslarında iştirak edirdi. Tələbələrindən bəzilərini Moskvaya aparır, onlara hər cür kömək etməyə çalışırdı. O illər Musa Əliyev Moskvada təhsil alan, orada çalışan gənc kadrlara mənəvi arxa olur. Onlara böyüklüyünü əsirgəmir. Hətta texnika elmləri üzrə elmi işlər gec təsdiq olunduğundan Bakıdan göndə- rilən elmi əsərlərin Moskva Ali Attestasiya Komissi- yasında təsdiqinin ləngiməməsi üçün çoxlarına kömək edibdir. Moskvada yaşadığı müddətdə bütün həyatını

146 elmə həsr edən görkəmli alim neçə-neçə kitab nəşr etdirir. Musa Əliyevin həyat və fəaliyyəti çoxşaxəli olmuşdur. Bu isə ona müxtəlif peşə və sənət adamları ilə təmasda olmaq imkanı yaratmışdı.

Akad.M.Əliyevin Mockvada çalışdığı SSRİ EA Yanar Qazıntı Yataqlarının Geologiyasi və Işlənilməsi İnstitutu

*** Belə nüfuzlu və dərin bilikli, məlumatlı şəxs Musa Əliyevin həyatında daim gur işıqlar yanmasına səbəbkarlardan biri də təkcə SSRİ məkanında yox, bütün dünyada məşhur olan akademik A.N.Nesmeya- nov olmuşdur. Onun etimadını qazanmasına səbəb olan isə M.Əliyevin elmin, sənayenin inkişafı üçün gərəkli və qiymətli tədqiqatları, uğurlu axtarışları, zəhmətsevərliyi, yüksək intellektual səviyyəsi idi. A.N.Nesmeyanovun onun həyatında yandırdığı gur işıqları o da öz azərbaycanlı həmkarlarının yoluna mayak etmişdir. Elə bir elm sahəsi yoxdur ki, o

147 sahənin görkəmli xadimlərinə uğurlu yolu akademik Musa Əliyev açmasın. Öz elm sahəsindən başqa, digər elmlərə aid olan alim- lər də çətinlikləri olanda həmişə ona üz tutublar. O sıradan Rüstəm Əliyevin Şərq dünyasında tanınmış alim kimi yetişməsində, tanınmasında Musa Əliyevin böyük rolu olmuşdur. ―sonralar şərqşünas alim kimi tanınan, amma ilk illərdə sadə, rus dilini bilməyən, Bakıdan çox-çox uzaqdan gəlmiş cavan bir oğlana - Rüstəm Əliyevə‖ (21,217) Musa Əliyevin çox xeyirxahlığı dəymişdir. Xatirələrində ―Musanın üs-

R.Əliyev tümdə çox zəhməti olduğu‖nu yazan R. Əliyev Moskvada çalışdığı illərdə daim M. Əliyevlə sıx əlaqə saxlardı.

148

ÖMRÜN ƏLCƏZAİR SƏHİFƏSİ

Azərbaycan neft ölkəsi kimi XX əsrin SSRİ məkanında ön sırada dayansa da, xarici ölkələrdə bu neft SSRİ-nin, (ən gerçəyi isə, rusların) adına yazı- lırdı. Xarici ölkələrə neft mütəxəssisi lazım olanda, mərkəz olaraq müraciətlər Moskvaya (orada neft çıxa- rılmasa da) göndərilirdi, Moskva isə kimi istəsə onu (90% rusları, bu isə siyasi oyun idi) göndərirdi. Yəni

Azərbaycan geoloqları: qrupun rəhbəri akademik M.Əliyev tədqiqatçı alimlərlə birlikdə, Əlcəzair, 1970 ki, tam 70 il Azərbaycanın həm təbii sərvətləti, həm də elmi potensialı rus adı ilə istismar olunub. 60-cı illərin II yarısı idi. 1969-cu ildə Əlcəzair OPEK-in (Neft İxrac Edən Ölkələr Təşkilatı) üzvü oldu, bu zaman ölkə öz üzərinə müəyyən öhdəliklər də götürdü. Belə olduqda, Afrikanın Əlcəzair ölkəsinə neft kəşfiyyatı üçün mütəxəssis lazım oldu. Neft mütəxəssisi, güclü elmi-təşkilatçılıq qabi- liyyəti olan, eyni zamanda SSRİ-də nüfuzli şəxs ki- 149 mi özünü tanıdan akademik Musa Əliyevin bu işə rəhbərlik etmək qərarı gerçəkləşdi. Xatırladaq ki, kontrakt Əlcəzairin geologiyasının, neft-qaz yataqları- nın axtarışı və istismarının öyrənilməsinə aid idi. Akademik İsmayıl İbrahimov yazır: ―M.Əliyevin elmi - təşkilatçılıq fəaliyyətinin bir hissəsi də respublikadan kənarda sovet dövlətinin mərkəzi Moskva şəhəri və Əlcəzair Respublikası ilə əlaqədardır. Moskvada Sovet İttifaqının neftlə əlaqədar ən böyük institutun- da direktor müavini, elmi tədqiqat laboratoriyasının müdiri vəzifələrində işləməsi M.Əliyevin Ümumitti- faq elminin inteqrasiyasının yüksək pillələrində olma- sına sübutdur. Əliyevin dünya elm və iqtisadiyyatının inteqrasiyasına başqa bir misal onun Əlcəzair dövlə- tində çox böyük və məsul elmi-texniki və təşkilati işidir‖. Akademik M. Əliyevin tədqiqat dairəsi Cənubi Qafqazdan başlayaraq Qərbi Sibir, Volqa – Ural və Orta Asiyanın neftli-qazlı sahələrini əhatə edirdi. Bunların içərisində Əlcəzairdəki kompleks tədqiqat- ları həyatında xüsusi iz buraxmışdır. Bəli, M.Əliyevin yüksək təşkilatçılıq bacarığını bilən Sovet dövlətinin mərkəzi Moskvadan - SSRİ Neftçıxarma Sənayesi Nazirliyi Əlcəzair Xalq Demo- kratik Respublikasının neft sənayesinin inkişafına kömək etmək məqsədi ilə iki illiyinə - 1969-71-ci illər üçün - oraya ezam olunmuş görkəmli neftçi alim və mütəxəssislərdən ibarət qrupa rəhbərliyi onu etibar etmişdi.

150 Qrupun mərkəzi aparatı Əlcəzairin Bumerdes şəhərində yerləşir. 130-150 nəfər arasında təsdiqlən- miş Kontrakt heyətinin tərkibində SSRİ-nin müxtəlif

Əlcəzair. M.Əliyev ‖SONATRAK‖ və Neft İnstitutunda çalışanlarla birlikdə, 1969. respublikalarından dəvət olunmuş neft mütəxəssis- lərindən ibarət elmlər doktorları, fəlsəfə doktorları (elmlər namizədi), yüksək səviyyəli mütəxxəssislər idi. Təbii ki, qrupun daxilində neft ölkəsi olan Azər- baycandan da nümayəndələr az deyildi: Rauf Asla- nov, Azad Vəzirov, Şamil Quliyev, Oqtay Əhmədov, Arif Həsənov, Raid Rüstəmov, Fikrət Gözəlov, Na- miq Sultanov, Ədhəm Şıxəlibəyli, Ədilə Vəzirova, Dilarə Orucova və başqaları. Elmi təşkilatçılıq bacarığına etibar olunan Mu- sa Əliyev işini elə ilk gündən nizamla, məqsədəuyğun şəkildə yüksək səviyyədə qurur. Bu məqam kontraktın tərkibində olan R.R.Rəhmanovun təəssüratlarına diq- qətə yetirmək yerinə düşər: - Akademik Musa Əliyevin rəhbərlik etdiyi 50426 nömrəli kontrakt üç qrupda fəaliyyət göstə-

151 rirdi: iki qrup Əlcəzair Dövlət Neft Şirkətinin ―SONATRAK‖ı ilə müştərək fəaliyyətdə idi - 1-ci qrupun əsas vəzifəsi Əlcəzairdə aparılmış geoloji – kəşfiyyat işlərinin nəticələrini təhlil etmək, neft-qaz ehtiyatlarını dəqiqləşdirmək və yeni axtarış – kəşfiyyat işlərinin aparılmasının optimal variantlarını seçməkdən ibarət idi. 2-ci qrup Əlcəzairin dünyada öz ehtiyatlarına görə tanınan nəhəng Xassi-Messaaud neft-qaz yatağı- nın işləmə vəziyyətini təhlil edərək onun səmərəli işləməsi üçün optimal variantları təklif etməli idi. 3-cü qrupun vəzifəsi isə Əlcəzairin Energetika nazirliyində neft və qaz yataqlarının qəbul olunmuş layihələrə uyğun işlənməsinə nəzarət etməklə elmi- texniki təkliflər verməkdən ibarət idi‖. (21,203) Bu nəhəng layihə uğurla həyata keçərsə, Əlcə- zair xalqına ömürlük çörək bəxç edilmiş hesab oluna- caqdı. Xaraktercə son dərəcə təmkinli, sadə, humanist, qayğıkeş Musa Əliyevin işinə, xüsusən də rəh- bərlik etdiyi, məsuliyyət daşıdığı işinə qarşı da bir o qədər ciddi tələbkarlığı vardı və nəhayətdə işi düzgün qurmaq bacarığı öz bəhrəsini vermişdi. Musa Əliyevin elmi tədqiqat qrupu Əlcəzairin bir çox əyalətlərinin paleocoğrafi, biostratiqrafik, regional geoloji, tektonika, petroqrafiya, paleontologiya və s. sahələrinə aid axtarışlar aparmışdır. Əlcə- zairin Tinduf və Hessi Brahim neft-qaz yataqlarının kəşfi Musa Əliyevin adı ilə bağlıdır. Ölkə Prezidenti Huari Bumedyen (1932-1978) akademikin onun xal- qına bəxş etdiyi bu yaxşılıqlarını daim yüksək dəyər-

152 ləndirmiş, özünə ən yaxın dost bilmişdir. Elə bu münasibətinin nəticəsi idi ki, bir çox ölkələrin səfirləri prezidentin qəbuluna düşmək üçün M.Əliyevin nüfuzundan istifadə edərmişlər. 1970-ci ilin ortala- rında M. Əliyev müqavilənin qrup rəhbərləri ilə birlikdə Əlcəzair Prezidenti Huari Bumedyenin qəbuluna dəvət olunur. Əlcəzairin neft-qaz sənayesinin inkişafı barədə söhbət zamanı Prezidentin: Cənab Əliyev, sizin proqnoz- lar realdırmı? – sualına Musa Əlcəzair Respublikasının Əliyev qətiyyətlə müsbət ca- prezidenti H. Bumidyen vab verir. Bir qədər sonralar Əlcəzair Atlaslarında - Mər- kəzi Atlas, Şərqi Atlas, Cənubi Tel və Qərbi Tel coğ- rafi zonalarında eyniadlı 4 neft-qazlı hövzənin aşkar edilməsi M. Əliyevin verdiyi proqnozun elmi cəhət- dən nə qədər əsaslandırılmış olduğunu göstərdi. *** Eyni zamanda o, Əlcəzairdə alim və mütəxəs- sislərin qarşısında dəfələrlə etdiyi dərin məzmunlu, elmi yeniliklərlə dolu məruzələri ilə böyük nüfuz qazanmışdır. O, təkcə kontraktı çox-çox uğurlu nəticələrlə həyata keçirdiyinə görə yox, həm də şəxsiyyət olaraq özünü dövlət adamları yanında təsdiq etmişdi: təfəkkürü, natiqliyi, düşüncəsi, uzaqgörənliyi, məsələ-

153 yə dəqiq yanaşma tərzinə, daim müsbət aurada olaraq nikbin əhvalı - ruhiyyədə olmasına, ən əsası isə hətta təşkilatlanma məsələsinə elmi yanaşmasına görə. Bütün bunlar təbii ki, hər kəsin diqqətini özünə hakim etmişdir. *** Əlcəzairdəki elmi tədqiqat işlərinin nəticəsi olaraq akademik Musa Əliyev E.Ş.Şıxəlibəyli, N.Aut Lausin, M.B.Korj, S.M.Dorojko ilə birlikdə ―Əlcəza- ir Saxarasının geologiyası və neft-qazlılığı‖ (M., ―Nedra‖, 1971, 328 səh.) və N.Aut Lausin, Seyful- Mülyukov və başqaları ilə birlikdə ―Əlcəzair Atlas- larının geologiyası və neft-qazlılığı‖ (M., ―Nedra‖, 1971, 256 səh.) fundamental monoqrafiyalarını fran- sız, ingilis, rus və ərəb dillərində nəşr etdirmişdir. Hər iki əsər 1973-cü ildə Dövlət mükafatına təqdim

olunmuşdur. Elə bu aspektdə İrana, Şimali Afrikaya, Yaxın və Orta Şərqə aid olan materiallar da ümumiləşdirilmişdir. ***

154 1971-74-cü illərdə Əlcəzair Neft-Qaz İnstitu- tunda kafedra müdiri vəzifəsində çalişan professor S.S.Səmədov Əlcəzair geoloqlarının Azərbaycan geoloqu akademik Musa Əliyev haqqında xoş təəssürat- larını eşitdiyini xatirələrində yazır: ―Musa Əliyevin həmmüəllifliyi ilə yazılmış ―Əlcəzair Saxarasının geologiyası və neft-qazlılığı‖ çox dəyərli əsər olaraq indi də Əlcəzair geoloqları və aspirantları tərəfindən geniş istifadə edilir, onların stolüstü kitabıdır, çünki ondan əvvəl dərc edilmiş fransız mənbələrinə əsasla- nan əsərlər artıq bir qədər köhnəlmişdir. (21,102) Akademik Musa Əliyev Əlcəzairdə elə ilk vaxtlarda bir neçə neft- qaz yatağının kəşfinə nail olur. Əlcəzairin neft-qaz yataqları geoloji quruluş- larının öyrənilməsi, yeni yataqların axtarışı və kəşfiy- yatı məsələləri kontekstində müsbət nəticəli tədqiqat- lar aparmışdır. eyni zamanda, yüksək insani keyfiy- yətləri, nadir elmi təfəkkürü ilə təkcə müqavilə üzrə tərəfdaşların və SSRİ-nin Əlcəzairdəki səfirliyinin yox, Əlcəzair dövləti rəhbərinin, ölkənin digər nüfuzlu rəsmi şəxslərinin hörmət və məhəbbətini qazanmışdı. Musa Əliyev tez-tez ölkə Prezidenti cənab Bumidyenin, eyni zamanda bir çox digər ölkələrin rəsmi nümayəndələrinin-rəhbərlərinin qonağı olarmış. *** Ailə üzvləri ilə birgə 400 nəfərdən ibarət heyətdə insanların asudə vaxtının yüksək səviyyədə keçməsi, uzaq ölkədə Vətəndən ayrı yaşamalarından darıxmamaq, sağlam bir şəraitdə çalışmaq üçün, həm

155 də Azərbaycan musiqisinin təbliği mənasında özfəa- liyyət kollektivinin yaranması təklifini verir, görkəmli yazıçımız Mirzə İbrahimovun qızı, bəstəkar Sevda İbrahimova musiqi qrupunu yüksək səviyyədə nizama salır. Yeri gəlmişkən, Sevda xanımın həyat yoldaşı Arif Həsənov kontrakt üzvləri sırasında idi. M. Əliyev həyat yoldaşı Sona xanımla birgə həmin kollektivin bütün konsert proqramalrında iştirak edərmiş. Bir sözlə, M.Əliyev kontrakt üzvlərinə atalıq qayğısını əsirgəmirdi. Kontraktda gənc ekspert kimi fəaliyyət

Akademik M.Əliyev (ortada) Kreml, dövlət mükafatçıları arasında göstərə n Ş.Quliyev xatirələrində qeyd edir ki, ―asudə vaxtımızın səmərəli keçməsi üçün rəhbərimiz müxtə- lif maraqlı tədbirlər həyata keçirilməsində bizimlə bir- gə olardı. Məsələn, akademikin təşəbbüsü ilə Əlcəzairdə kontrakt üzvü olan sovet neftçilərindən ibarət futbol komandası yaratmışdım, M.Əliyev isə futbol komandamızın qapıçısı idi. Bu komanda uzun illər boyunca sovet mütəxəssisləri arasında çempion oldu. Bəli, Akademik M.Əliyev başladığı işdə elə ilk

156 vaxtlardan qazandığı uğurlarla Əlcəzairdə dövlət rəs- miləri, diplomatik heyət, yerli əhali arasında böyük hörmət qazanır, nüfuz sahibi olur (21, 216). *** Musa Əliyevin bu ölkədəki uğurlarının nəticə- si olaraq onun ezamiyyət müddəti uzadılmış və sonra- kı illərdə ehtiyac olduqca müəyyən zaman çərçivəsi daxilində dəfələrlə Əlcəzairə dəvət edilmişdir. Ən önəmlisi isə, bu ezamiyyələr konkret bir tarixlə qəti- ləşmişdir: onun rəhbərliyi altında tədqiqat qrupu üçün 10 illik plan hazırlanmışdır: Əlcəzairin neft və qaz sənayesinin növbəti mərhələlər üzrə inkişaf proqramı. Bu plan Əlcəzairin hökumət dairələrində yüksək səviyyədə dəyərləndirilmiş, Əlcəzairin sənayesinin inkişafı üçün fundamental planın əsası idi. *** Əlcəzair neftinin kəşfində, eyni zamanda hə- min illərdə neft-qaz sənayesinin inkişafında göstərdiyi xidmətlərinə - mütəxəssislər qarşısındakı mühazirələ- ri, müxtəlif xarici ölkələrdə (SSRİ, Danimarka, Hin- distan, Misir, Livan və digər ölkələrdə) neft sənayesi ilə bağlı keçirilən simpozium və konfranslardakı elmi yeniliklərlə əhatələnmiş məruzələri və s. kimi fəaliy- yətlərinə görə SSRİ Neftqazçıxarma Nazirliyinin ―Fəxri neftçi‖ adına və sovet səfirliyinin Fəxri Fərma- nına layiq görülmüşdür.

157

ELMİN HAQQINA ÇIRAQ OLAN KİTABLAR, ELMİ ƏSƏRLƏR

Musa Əliyevin həm pedaqoq, həm uyğun sahənin ustadı, həm də tələbələri ilə bir ömür xatirəsi olaraq ortaya qoyduğu təqdirəlayiq işlərindən biri də ―Azərbaycanın təbaşir faunası (―Меловая фауна Азербайджана‖, məsul redaktor ak.Akif Əlizadə / Bakı, ―Elm‖, 1988, 648 səh.) adlı iri- həcmli monoqrafiya hazırlamaq ide- yasını gerçəkləşdirməsidir. Tələbələ- ri ilə bir yerdə araya-ərsəyə gətirdik- ləri həmin fundamental iş Azərbay- can Elmlər Akademiyası İ.M.Qubkin adına Geologiya İnstitutunun qərarı ilə nəşr olunur. 1989-cu ildə əsər ən yüksək qiymətə layiq görülür: müəlliflər M.M.Əliyev, Ak.Ə.Əlizadə, (məsul redaktor), Q.Ə.Əliyev, X.Əliyulla, Ə.H.Хəlilov Azər- baycan Dövlət Mükafatına layiq görülürlər (M.Əliyev ölümündən sonra). Alimin ―Azərbaycan Təbaşir çöküntüləri‖, ―SSRİ Təbaşir çöküntülərinin inoseramları‖, ―Şərqi Qafqazın və ona bitişik Volqa-Ural əyalətlərinin Tə- başir çöküntülərinin stratiqrafiyası‖, ―SSRİ neftli- qazlı əyalətlərinin stratiqrafiyası‖ fundamental əsər- ləri nəinki keçmiş SSRİ, hətta xarici ölkələrin də mütəxəssislərinə tanış idi və görkəmli alimlər L.Ş.Da- vitaşvili və V.P.Renqarten tərəfindən yüksək qiymət - ləndirilmişdir. 158 Elə həmin illərdə akademik Musa Əliyevin müəllifliyi və baş redaktorluğu ilə qısa müddətdə 7 cildlik ―Azərbaycan geologiyası‖ monumental əsər və bir sıra xəritələr nəşr olundu. Akademik Musa Əliyev dünyamiqyaslı alim- stratiqraf idi - Azərbaycanda mezozoy üzrə paleontoloq və stratiqraflarının elmi məktəbinin banisidir. Bu məktəb Yura və Təbaşirin stratiqrafiyası üzrə

―Bakı məktəbi‖ kimi məşhur idi. O, Qafqazın geologiyasının öyrənilməsində tanınmış alim, Tabaşir dövrünün stratiqrafiyası və paleontologiyasının araşdırılmasında öz dəst-xəttini qoymuş, böyük elmi məktəb yaratmış geoloq idi. Təbaşirin sistematikası və stratiqrafik cəhətdən yayılmasına, habelə paleontologiya, biostratiqrafiya və paleocoğrafiya məsələlərinə həsr olunmuş əsərləri alimi dünya geologiya elmində məşhur etmişdir. Qeyd etdik ki, Musa Əliyev Akademiyanın prezidenti işlədiyi müddətdə geologiya elmi qabaqcıl 159 elm sahəsi prioritet kimi çox inkişaf edir: Musa Əliyevin təşəbbüsü və rəhbərliyi altında Azərbaycan EA Geologiya İnstitutunda ―Paleontologiya və stratiqrafiya‖ şöbəsi yaranır, ―Mezozoyun stratiqrafiyası‖ laboratoriyasına uzun illər M.Əliyev başçılıq etmişdir. Elmin müxtəlif sahələrində fərqlənən kadrları sərraf gözü ilə seçərək Moskvaya, Sankt-Peterburqda və keçmiş İttifaqın digər nüfuzlu elmi mərkəzlərinə göndərən Musa Əliyev onların gələcək inkişafını da nəzərindən qaçırmırdı. Hazırda elmimizin korifeyləri hesab edilən akademiklərdən Budaq Budaqov, Asəf Nadirov, Cəmil Quliyev, Musa Musayev, haqq dünya- sına qovuşmuş Əliəşrəf Məmmədov, Səttar Əsədov, AMEA-nın müxbir üzvü Niyazi Səmədov və bir çox başqalarının sonralar görkəmli alim kimi formalaşma- larında, heç şübhəsiz, Musa Əliyevin böyük xidməti olmuşdur.

160 1955-ci ildə Akademiyanın Prezidenti işlədiyi zaman İttifaq miqyaslı konfransın müvəffəqiyyətli ba- şa çatması üçün SSRİ məkanında – onun Cənubunda

Alp qarışıq sisteminin tektonikasının öyrənilməsi və bu sahədəki mübahisəli məsələləri yerindəcə - çöldə həll etmək idi. Ekskursiya xarakterli ekspedisiyaya 110-a yaxın mütəxəssis cəlb edilir, rəhbəri isə akademik Musa Əliyev olur. Bu möhtəşəm tədbiri həyata keçirmək üçün Akademiyanın nəqliyyat şöbəsinə 25 avtomaşın verilir. Geoloji kəsilişlər üzrə izahatı akademik V.Y.Xain və Ə.Ş.Şıxəlibəyli verirdi. Eks- kursiya zamanı geoloqlar arasında mübahisələr olurdu, çünki geoloji hadisələr haqqında olan fikirlər üst- üstə düşmürdü. Belə məsələləri geoloqlar dərhal edir- dilər. Cənubi Qafqaz üzrə belə geniş ekspedisiya ilk dəfə keçirilirdi. Bu konfrans və ekspedisiya zamanı çoxlu mübahisə doğuran məsələlər həll edildi. Musa Əliyevin əməyi öz bəhrəsini verdi. Cənub Alp

161 qırışıqlığına dair monoqrafiya hazırlandı. Azərbayca- nın geologiyasına, o cümlədən, tektonikaya dair bir sıra məsələlər də öz həllini tapdı (13,5). Elmin zirvəsinə qədər ucalan akademik Musa Əliyevin yaradıcılığı – neft sənayesinin inkişafındakı, elmi təşkilatçılıq sahəsindəki müstəsna xidmətləri araşdırma mövzusu olaraq hazırda tədqiq edilir, məktəb olaraq öyrənilir. Akademik İsmayıl İbrahimov yazır ki, Musa Əliyev milli elmimizdə bu gün də qabaqcıl yer tutan Azərbaycan Milli Geologiya elminin və ali təhsil məktəbinin özülünü qoyanlardan biri olmuş, unudulmaz, ən görkəmli alimlərimiz, xalqımızın görkəmli şəxsiyyətləri Qambay Əlizadə, Məmməd bəy Əliyev, Aslan bəy Vəzirzadə, Şamil Əzizbəyov, Əşrəf Əlizadə, Mirəli Qaşqay, Əhəd Yaqubov, Şəfayət Mehdiyev, Əzəl Sultanov, Ədhəm Şıxəlibəyli ilə birlikdə indiki zəmanəmizdə onların tələbələrinin yüksək səviyyədə davam etdirdiyi dünyada məşhur Azərbaycan milli geologiya elmi məktəbini yaratmışdır. Musa Əliyevin yüksək elmli alim olması onun əsərlərində öz əksini tapmışdır. İlk elmi əsərini 1939- cu ildə dərc etdirən müəllif ömrünün axır vaxtlarına qədər çap olunmuşdur. Hətta vəfatından sonra iki fundamental kitabı Moskvanın ―Nauka‖ nəşriyya- tında nəşr olunmuşdur. Ümumiyyətlə, akademik M.Əliyev geologiya, paleontologiya və stratiqrafiya elminin müxtəlif problemlərinə aid 350-yə yaxın elmi əsərin müəlli- fidir. 63 elmi əsərə isə redaktorluq etmiş, bilavasitə iştirakı və redaktorluğu ilə müxtəlif miqyaslı xəritələr,

162 o cümlədən Azərbaycanın geoloji xəritəsi çap olunmuşdur. Akademik böyük elmi məktəb yaratmış, 50-yə yaxın elmlər doktoru və namizəd hazırlamışdır. Haqqında 60-dan çox sanballı məqalələri müx- təlif mətbuat orqanlarında dərc edilmişdir.

BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ

Akademik Musa Əliyev 1950-ci ildə Azərbay- can EA-nın Prezidenti seçildikdən sonra Geologiya İnstitutunun Paleontologiya və Biostratiqrafiya şöbə- sinin və mezozoyun Paleontologiya və Biostratiqrafi- ya laboratoriyasının rəhbəri vəzifələrini də aparırdı.

Bakı Dövlət Universiteti

163 Amma tədqiqatçı alim özünü heç vaxt tələbə auditoriyasından ayrı təsəvvür edə bilmir. Odur ki, Azərbaycan Dövlət Universitetinin (1919-1920-ci il- lərdə Bakı Dövlət Universiteti, 1920-1991-ci illərdə S.M.Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universiteti, 1991-1999-cu illərdə M.Ə.Rəsulzadə adına Bakı Döv- lət Universiteti adlandırılmış, 1999-cu ildən indiyədək Bakı Dövlət Universiteti deyə yazılır). ―Paleontologiya, tarixi geologiya və SSRİ ge- ologiyası‖ kafedrasının təşkilinə nail olur, kafedranın müdiri kimi pedaqoji fəliyyətini də davam etdirir (1951 - 1957). Bakı Dövlət Universitetinin geologiya-coğra- fiya fakültəsində də paleontologiya, tarixi geologiya fənlərindən Azərbaycan və rus dillərində mühazirələr oxuyurdu. O, fakültədə öz şəxsi vəsaiti hesabına paleontologiya-stratiqrafiya kabineti təş- kil etməyə də müvəf- fəq olur. Universitet- dən ona çatacaq mə- vacibi özünə götür- mür, bu işlərə sərf edir, xüsusilə də im- BDU-da Faydalı qazıntılar muzeyi kansız tələbələrə tə- qaüd kimi verirdi. M.Əliyev kafedrada pedaqoji fəa- liyyətə başlayan kimi tədrisin yüksək sə- viyyədə aparılması

164

BDU-da Faydalı qazıntılar muzeyi

ilə yanaşı, kafedrada əyani vəsaitlərin olmasının da vacibliyinə xüsusi önəm verirdi. O, ilk olaraq əyani vəsaitlərdən – xəritələr, sxemlər, profillər, şəkillər məsələsinə diqqət yetirir və həll edirdi. Keçirilən fənlər üzrə xeyli flora və fauna kolleksiyası təşkil etmişdi. Mütəmadi olaraq bu əyani vəsaitlərin yenilənməsini, dəyişilməsini nəzarətində saxlayırdı. Kafedra üçün lazım olanları öz şəxsi vəsaiti hesabına zənginləşdirməyi də diqqətində daim saxlayardı. Hətta ehtiyacı olan tələbələri, yeri gəldikcə müəllimlərin də ehtiyaclarının ödənilməsinə öz şəxsi köməyini əsirgəmirdi. Bunları elə edirmiş ki, heç kəs bu haqda bir kəlmə də bilməsin, danışmasın. O, özünü reklam etmək xatirinə yox, xarakterinə uyğun olan əliaçıqlığından, humanizmindən irəli gəldiyinə görə edirdi. Musa Əliyevlə baş- layan eksponat top- lama əməliyyatı az sonra akademik Mirəli Qaşqayın və professor Əziz Əs- gərovun təşəbbüs- BDU-da Faydalı qazıntılar muzeyi ləri ilə çoxekspo- natlı ―Faydalı qazıntılar‖ müzeyinə çevrilib. Tələbələ- rin geologiya və geologiya mühəndisliyi ixtisaslarına dərindən yiyələnmələri üçün bu muzeydə mineralogiya, kristalloqrafiya, petroqrafiya, faydalı qazıntılar və digər fənlər üzrə mütəmadi zəngin kolleksiyalar, tematik sərgilər və ekspozisiyalar təşkil edilir. Həmin ekspozisiyalar ölkənin Göy-Göl, Qazax, Daşkəsən,

165 Gədəbəy, Kəlbəcər, Şəmkir filiz rayonlarını təmsil edir, xüsusilə Naxçıvan Muxtar Respublikasının əra- zisində olan faydalı qazıntı yataqlarından götürülmüş nümunələr öz əksini tapır. İllərlə həmin kafedrada fəaliyyət göstərən alim- pedaqoqların xatirələrində göstərildiyi kimi, digər sahələrdə işi nə qədər gərgin olsa da, Musa müəllim çox dəqiq və məsuliyyətli adam idi. Onun uni- versitetdə xüsusi iş günləri və saatları var idi. Yüksək dövlət vəzifələrində olmasına (akademiyanın prezidenti, SSRİ və Azərbaycan SSR Ali Sovetinin depu- tatı, SSRİ Ali Attestasiya Komissiyasının üzvü və s.)

BDU. Ak.M.Əliyevin şəxsi kitabxanısında. V.Axundov, V.Xa- sayev, T.Həsənov və M.Əliyevin qızı R.Paşayeva, 1999. baxmayaraq, dərs cədvəlində göstərilən gündə və saatda kafedraya gələr, auditoriyada tələbələr qarşı- sında olardı, heç bir vaxt dərsə hazırlıqsız gəlməzdi. Bu sahə üzrə milli kadr yetişdirməkdə Musa müəl- limin xidmətləri ölçüyəgəlməz miqyasdadır. Bugün- 166 kü kadrların hamısının bünövrəsi məhz Musa Əliyev Məktəbinə məxsusdur. Musa Əliyev Moskvaya getdiyi günəcən BDU- da fəaliyyətini ən yüksək səviyyədə, hətta indiki professor - müəllim heyətinə nümunə olacaq şəkildə yerinə yetirmişdi. Musa Əliyev zəngin kitabxana yaratmışdı. O zaman əmisinin kitabxanasını daşnaklar yandırdı və o da özünü həmin vaxt, dediyimiz kimi, məhz kitabları üçün fəda etmişdi. Musa Əliyevin dünyanı özündə da- şıyan kitabxanası Moskvadakı evində idi. 1985-ci ildə vəfatından sonra övladlarının ən vacib borclarından biri də o oldu ki, həmin kitabları Bakıya gətirsinlər. Rəna xanım Paşayeva akademikin illərlə isti- fadə etdiyi kitabları Moskvadan Bakıya gətirincə ke- çirdiyi həyəcanlardan söz açdı: ―Moskvada bu kitab- ların evdən daşınmasını israrla tələb edirdilər. Fikir

BDU. R. Paşayeva atası Ak.M.Əliyevin kabinetində, 1999 167 içində qalmışdım. Bu qədər kitabı, həm də atamın ən əziz xatirəsi olan kitabları hara və necə daşımalı? - sualı qarşısında ilişib qalmışdım. Hər kitabda atamın əlinin hənirtisini hiss etdiyim bu kitabları kiməsə verməyə də əlim gəlmirdi. Dünya geologiyasında nə qədər ədəbiyyat vardısa hamısını atam əldə edib kitabxanasına toplamışdı. Bütün bunları və onların nəyə, kimlərə gərək olduğunu bildiyimdən, nəhayət bir gün fikrimi rəhmətlik qayınım Aqil Paşayevə de- dim. O, mənim həyəcanımı çox gözəl duymuşdu və günlərin birində möcüzə baş verdi: 1997-ci il idi. Kitablar Bakıya gətiriləcək və övladları hara məsləhət bilsə oraya da yerləşdiriləcək. Təbii ki, ilk olaraq gözümüzün önünə Bakı Dövlət Universitetində atamın öz xərci ilə yaratdığı kafedra gəldi. Atamın universitetdə yaratdığı kabinet onun üçün çox əziz və doğma idi. Ona görə də atamın vəfa- tından sonra qardaşım Ömər Xəyyamla birlikdə onun geologiya sahəsinə aid son dərəcə zəngin şəxsi kitab- xanasını bütünlüklə universitetə – həmin ―Paleon- tologiya, tarixi geologiya və SSRİ geologiyası‖ kabi- netinə bağışladıq. Bu işdə o zaman Azərbaycan Döv- lət Neft Şirkətinin vitse-prezidenti vəzifəsində çalışan İlham Əliyevin köməyini xüsusi minnətdarlıqla qeyd etmək istərdim‖. Həmin kafedraya yerləşdirilmiş zəngin kitabxana Geologiya fakültəsinin nəzdindəki həmin muzeydə 1997-ci ildən akademik Musa Əliyev adına kabinet də fəaliyyət göstərir. Kabinet alimin şəxsi kitabları hesabına zəngin kitab fonduna çevrilib Fakültənin professor – müəllim heyəti, yuxarı kurs

168 tələbələri, magistrlər və doktorantlar həmin kitabxanadan səmərəli şəkildə istifadə edirlər. Haqqında bəhs etdiyim kabinetə - Musa Əliyev kabinetinə getdim. Bakı Dövlət Universitetinin III mərtəbəsindəki Geologiya fakültəsinin 333 nöm- rəli otağında yerləşən muzey kabinet – kitabxana divar boyu səliqə ilə düzəldilmiş rəflərə yerləşdiril- mişdi. Bir vaxtlar Musa Əliyevin dəfələrlə əlinə götü- rüb o üz bu üzə vərəqlədiyi, arasında qeyd vərəqlər qoyduğu kitablara nəzər salıram. Rus paleontologiya elminin görkəmli alimlərinin avtoqrafla bağışladığı kitablar, dünyanın bir çox ölkələrində keçirilən konfrans və simpoziumlarının məqalələr toplusu, akademikin özünün kitabları, dünyanın müxtəlif dərgilərin- də məqalələri çap olunmuş elmi jurnallar, fotolar, bukletlər, albomlar ... fondu zənginləşdirən eksponatlardır. Vərəqləri saralmış bu kitablar nələrin – hansı sevincli və həyəcan dolu günlərin şahidi olubsa, sirr olaraq qoruyub saxlayır, o sirr öz möcüzələrini ancaq həmin kitabları sevə-sevə oxuyan tələbələr, tədqiqatçı alimlərə açacaq.

169

BDU, akademik Musa Əliyev kabineti Hər halda muzey – kitabxanadan çıxarkən o hənirtini mən hiss etdim. Bundan başqa, BDU-nun rektorunun qərarı ilə Geologiya fakültəsində 4 tanınmış geoloqun adına təqaüd verir: akademik Musa Əliyev, akademik Şəfa- yət Mehdiyev, akademik Mirəli Qaşqay, prof. Səttar Süleymanov. Eyni zamanda AMEA Rəyasət Heyəti alimləri daha yüksək səviyyəli tədqiqatlar aparmağa təşviq et- mək, eləcə də Azərbaycanın bir sıra görkəmli alim və mütəfəkkirlərinin xatirəsini əbədiləşdirmək məqsədilə "Azərbaycanın görkəmli alimlərinin adına AMEA - nın mükafatlarının təsis edilməsi haqqında‖ qərar qəbul edib. Qərara uyğun olaraq, Azərbaycan elminin inkişafındakı xidmət- lərinə görə 7 alim AMEA -nın görkəmli alim və mütəfəkkirlərin adına tə- BDU-da ―Musa Əliyev sis edilmiş mükafatları kabinetin‖nin Xatirə lövhəsi ilə təltif olunub. Həmin mükafatlardan

170 biri də akademik Musa Əliyevin adınadır. Geologiya- mineralogiya elmləri doktoru, professor Fərid Dada- şov Azərbaycan geologiya elmi sahəsində yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanmasındakı mühüm xidmət- lərinə görə AMEA-nın akademik Musa Əliyev adına mükafatı ilə təltif olunub.

MUSA ƏLİYEV – 100

171

“Musa Əliyev – 100” yubileyinə toxunmuĢ xalça

172 NUR İÇİNDƏ UYUSUN

Musa Əliyev 3 may 1985-ci ildə uzun illərdən bəri yaşadığı Moskvada vəfat etdi, lakin Bakıda – ana Vətənində dəfn olunmasını vəsiyyət etmişdi. İndi onun məzarı Fəxri Xiyabandadır.

Akademik M.Əliyev, 1983.

Akademik Musa Əliyevin adı Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının tarixində özünəlayiq yer tutur. Onun tükənməz enerjisi və elmi nüfuzu Azər-

173 baycan geologiyasının nailiyyətlərinin dünya elmi ictimaiyyəti tərəfindən tanınmasına xidmət etmişdir. Məhz buna görə də onun 100 illik yubileyinin YUNESKO və Azərbaycanda, eləcə də Moskvada yüksək səviyyədə keçirilməsi Musa Əliyev şəxsiyyə- tinə və xidmətlərinə qarşı bir ehtiram, minnətdarlıq diqqəti idi. İlk yubiley tədbiri 2008-ci il aprelin 15-də Moskvada - vaxtilə işlədiyi Yanar Faydalı Qazıntı- ların Geologiyası və İşlənilməsi İnstitutunda yüksək səviyyədə keçirildi. Bakıda isə alimin 100 illik yubileyinə həsr olunmuş elmi-praktiki konfranslar 1939-1941-ci illər- də rektoru olduğu indiki Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasında 2008-ci il aprelin 29-da, eləcə də uzun illər elmi əməkdaşlıq etdiyi Bakı Dövlət Universitetində 2008-ci il mayın 27-də keçirildi. 2009-cu il noyabrın 6-da akademik Musa Əliyevin 100 illik yubileyi Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının akt zalında, daha sonra noyabr ayının 17-də isə Avropanın ən gözəl şəhərlərindən biri olan Paris şəhərində – YUNESKO-nun möhtəşəm iqamət- gahında keçirildi. Bu tədbirlərin keçirilməsi isə aşağıdakı Sərəncamla əsaslanmışdır.

YUNESKO-nun 2008- 2009-cu illərdə görkəmli şəxsiyyətlərin və əlamətdar hadisələrin qeyd edilməsi 174 proqramına Azərbaycanla bağlı daxil olmuş yubileylə- rin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin SƏRƏNCAMI YUNESKO-nun görkəmli şəxsiyyətlərin və əlamətdar hadisələrin qeyd edilməsi proqramı çərçivə- sində YUNESKO Baş Konfransının 34-cü sessiyası 2008-2009-cu illərdə "Leyli və Məcnun" operasının ilk tamaşasının, xalq rəssamı Səttar Bəhlulzadənin, yazıçı Mir Cəlal Paşayevin və akademik Musa Əliye- vin 100 illik yubileylərinin rəsmi qeyd olunması ilə bağlı qərar qəbul etmişdir. Dahi Azərbaycan bəstəkarı Üzeyir Hacıbəyo- vun "Leyli və Məcnun"əsərinin 1908-ci ildə birinci tamaşası milli musiqi mədəniyyəti tarixində yeni dövr açmışdır. Muğamla Avropa operasının üzvi vəhdəti əsasında yaradılan "Leyli və Məcnun" Azərbaycan musiqisinin həqiqi ensiklopediyasıdır. Müsəlman Şər- qində opera janrının əsası da muğam operasının bu ilk nümunəsi ilə qoyulmuşdur. Xalq rəssamı, Dövlət Mükafatı laureatı Səttar Bəhlulzadənin adı Azərbaycan boyakarlıq sənəti tari- xinə mənzərə janrının yaradıcılarından biri kimi həmi- şəlik həkk olunmuşdur. Səttar Bəhlulzadə müxtəlif rənglərin yeni çalarlarını kəşf edərək onların ahəngin- dən gözəl lövhələr yaratmışdır. Rəssamın rəng palitra- sının zənginliyi, poetik əhvali-ruhiyyə və kolorit gözəlliyi ilə seçilən orijinal üslublu əsərləri milli təsviri sənətin ən qiymətli inciləri sırasındadır. 175 XX əsr milli ədəbi-bədii fikir tarixinin görkəm- li nümayəndəsi, yazıçı Mir Cəlal Paşayev Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafı və onun məzmunca zənginləş- məsində mühüm rol oynamışdır. Xalq yaradıcılığı ilə klassik bədii irsin qabaqcıl ənənələrinin vəhdətini yeni formada yaşadan və ədəbiyyata həyat gətirmiş yazıçı kimi tanınan Mir Cəlal Paşayev eyni zamanda görkəmli tədqiqatçı alim olmuşdur. Tanınmış geoloq alim, 1939-1941-ci illərdə indiki Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının rektoru, 1950-1958-ci illərdə Azərbaycan Elmlər Akade- miyasının prezidenti olmuş akademik Musa Əliyev ölkəmizdə elmin inkişafı naminə müstəsna xidmətlər göstərmişdir. 2008-2009-cu illərdə "Leyli və Məcnun" ope- rasının ilk tamaşasının, xalq rəssamı Səttar Bəhlul- zadənin, yazıçı Mir Cəlal Paşayevin və akademik Musa Əliyevin 100 illik yubileylərinin Azərbaycanda dövlət səviyyəsində keçirilməsini təmin etmək məq- sədi ilə qərara alıram: 1. Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi, Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi və Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası ilə birlikdə, Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının, Azərbay- can Rəssamlar İttifaqının və Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin təklifləri müvafiq şəkildə nəzərə alınmaqla, "Leyli və Məcnun" operasının ilk tamaşasının, xalq rəssamı Səttar Bəhlulzadənin, yazıçı Mir Cəlal Paşayevin və akademik Musa Əliyevin respublikada, xarici ölkələrdə və YUNESKO miqyasında 100 illik

176 yubileylərinin təşkili ilə bağlı tədbirlər planlarını hazırlayıb həyata keçirsin. 2. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabi- neti bu sərəncamdan irəli gələn məsələləri həll etsin. Ġlham Əliyev, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Bakı şəhəri, 31 yanvar 2008-ci il (31)

Musa Əliyevin 100 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında

177 YUNESKO-nun görkəmli şəxsiyyətlərin və əlamətdar hadisələrin qeyd edilməsi proqramı çərçi- vəsində YUNESKO Baş Konfransının 34-cü sessiyası 2008-2009-cu illərdə akademik Musa Əliyevin 100 illik yubileyinin rəsmi qeyd olunması ilə bağlı qərar qəbul etmişdir. Tanınmış geoloq-alim, 1939-1941-ci illərdə indiki Azərbaycan Dövlət Neft Akademiya- sının rektoru, 1950-1958-ci illərdə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının prezidenti olmuş akademik Musa Əliyev ölkəmizdə elmin inkişafı naminə müstəsna xidmətlər göstərmişdir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin "YUNESKO-nun 2008-2009-cu illərdə görkəmli şəxsiyyətlərin və əlamətdar hadisələrin qeyd edilməsi proqramına Azərbaycanla bağlı daxil olmuş yubiley- lərin keçirilməsi haqqında" 2641 nömrəli, 31 yanvar 2008-ci il tarixli Sərəncamının icrasını təmin etmək məqsədilə Əmr edirəm: 1. Akademik Musa Əliyevin 100 illik yubileyinin keçirilməsinə dair nazirliyin tədbirlər planı təsdiq edilsin. 2. Elm, Ali və orta ixtisas təhsili şöbələrinin müdirləri, Bakı Dövlət Universitetinin, Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının rektorları tədbirlər planı- nın icrasını təmin etsinlər. 3. İctimaiyyətlə əlaqə şöbəsi əmr və tədbirlər planının "Azərbaycan müəllimi" qəzetində dərc olunmasını təmin etsin. 4. Ümumi şöbənin müdiri əmr və tədbirlər planının çoxaldılıb yerlərə çatdırılmasını təmin etsin.

178 5. Əmrin icrasına nəzarət nazir müavini E.Qa- sımova tapşırılsın. Təhsil naziri: Misir Mərdanov (№61. 22.02.2008-ci il)

Beləliklə, 2008-ci il mayın 27-də ilk olaraq BDU-də görkəmli alim, akademik Musa Əliyevin 100 illik yubileyinə həsr olunmuş ―Azərbaycanın faydalı qazıntıları‖ mövzusunda respublika elmi konfransı ke-

Bakı Dövlət Universitetində ―Musa Əliyev - 100‖ yubileyi qeyd edilir çirildi. Təhsil ocağındakı ―Faydalı qazıntılar muzeyi‖ nəzdində mərhum akademikin vəsiyyətinə əsasən, onun zəngin kitabxanasının bazasında təşkil edilmiş ―Musa Əliyev kabineti‖ni ziyarətdən sonra konfransı universitetin rektoru, Milli Məclisin deputatı, akademik Abel Məhərrəmov açaraq giriş sözü demişdir. Faydalı qazıntılar kafedrasının müdiri, AMEA- nın müxbir üzvü, professor Vasif Babazadə ―Akade- mik Musa Mirzə oğlu Əliyev və Azərbaycanda geologiya elminin inkişafı‖, A.Xasayev ―Akademik M.M. Əliyevin həyatı Azərbaycan geologiya elminin inkişa- fında rolu‖, S.S.Səmədov ―Görkəmli alim və pedaqoq‖, İ.İ.Tağıyev ―Akademik M.Əliyev XX əsrin nadir şəxslərindən biri olmaqla, görkəmli alim və icti- 179 mai xadim, xeyirxah bir insan olmuşdur‖ və s. möv- zularda bölmə iclaslarında – iki bölmədə 62 məruzə dinlənilmişdir . P.S. BDU-nun Geologiya fakültəsi akademik Musa Əliyevin anadan olmasının 100 illiyinə həsr etdiyi ―Azərbaycanın faydalı qazın- tıları‖ adlı Respublika Elmi Konf- ransının materialları toplusu // Bakı, BDU nəşriyyatı, 2008, 104 s.). Kitabda 62 elmi məru- zə nəşr olunmuşdur.

AKADEMİK MUSA ƏLİYEVİN XATİRƏSİNİN İZİ İLƏ

Haqqında söhbət açılan yubileylərlə bağlı material hazırlamaq məqsədində olanda, digər üç möv- zuya dair xeyli məlumatım olduğu halda, haqqında 180 demək olar ki, çox az bildiyim akademik Musa Əli- yevdən yazmağı qərara aldım. Ən əvvəl vaxtilə 8 il prezidenti olduğu indiki Milli Elmlər Akademiyamı- zın Geologiya İnstitutu ilə əlaqə yaratdım. Oradan aldığım bir-iki elmi məqalə ilə kifayət qədər məlu- matlana bilmədim. Odur ki, institut akademik Musa Əliyevin qızı Rəna xanım Paşayeva ilə əlaqə saxlama- ğıma yardımçı oldu. Rəna xanımla zəngləşdik və onlarda görüşmək qərarına gəldik. Sözün düzü, ünvanı eşidəndə bir az duruxdum, amma fikrimdən daşınmayaraq, ertəsi gün vədələşdiyimiz saatda deyilən ünvana yollandım. Daxil olacağım binanın üzü dənizə baxan diva- rında – sağ tərəfdə görkəmli yazıçı Mir Cəlalın, sol tərəfdə isə alim Musa Əliyevin xatirə lövhələri vurul- muşdu. Sən demə, Musa Əliyev haqqında söhbətləş- mək üçün Mir Cəlalın – YUNESKO xətti ilə bütün dünyada yubileyi qeyd ediləcək digər görkəmli şəxsin evinə gəlirəmmiş. Maraqlı və möcüzəvi təsadüf. Bir ailədə iki gözəl bayramın ovqatı yaşanır. Bu da Alla- hın xoş qismətindəndir – deyə düşündüm. Həmsöhbətlərim Rəna xanım Paşayeva və onun həyat yoldaşı, görkəmli diplomat, professor Hafiz Paşayev idi. Əslində, bu söhbətimiz müsahibə xarakterli yox, səmimi tanışlıq, xatirələrlə dolu yaşa- nan günlərin anılması acılı-şirinli tarixin göz önündə bir daha yaşantısı oldu. Onlar məşhur ataları haqqında uşaq məhəbbəti ilə söz açdılar. O məqamda valideyn- lərinin xatirələr kələfində dolaşan bu uşaqlar, əslində, respublikamızın nüfuzlu elm, ictimai-siyasi xadimləri idilər. Valideyn məhəbbəti qarşısında uşaqlıq duyğu-

181 larına dalmaq insan ömrünün ən səmimi yaşantıla- rıdır. ―Bax, indi bu oturduğumuz yerdə atam Mir Cəlalla Musa müəllim saatlarla söhbət edərdilər. Atam ədəbiyyatdan, şeirdən, nəsrdən, Musa müəllim isə geologiyadan, texnika elmlərindən danışmaqdan doymazdılar. Onların söhbətləri elmə, ədəbiyyata gələn yeni nəslin gələcəyindən, nailiyyətlərindən idi, sonra da yüksək vətənpərvərlik ruhuna köklənmiş notlarla söhbətləri yekunlaşardı‖– söhbətimizə Hafiz müəllim belə başladı. Onun akademik Musa Əliyevə qarşı əsl oğul məhəbbətini, yüksək intellektini gör- düm, ata-anasından sonra iki qardaşını itirmiş nəcib mədəniyyətli, kövrək Rəna xanıma mənəvi arxa, yaxın dost, həmdəm və isti, məlhəm duyğularını hiss etdim. Mir Cəlal müəllimin ocağı başında unudulmaz və görkəmli alim, elm və ictimai-siyasi həyatımızda parlaq iz qoymuş akademik Musa Əliyevin ömür yolu yarpaq-yarpaq xatırlandı, ötən illərin kədərli, sevincli, xoş, ağrılı məqamlarını sanki canımızda yaşadıq. Söz boxçamda xeyli material toplanmışdı, razı- lıq duyğuları ilə xudahafizləşəndə bu ocaqda digər bir şəxsiyyət – ikinci bir yazı barədə söhbətimizin baş tutacağını da sözləşdik. Bu görüş – söhbət 2008-ci ilin 27 yanvar axşamı idi. Fevral ayının 4-ündə həmin görüşdən sonra hazırladığım ―Elm kəhkəşanımızın yanar çırağı‖ adlı bir səhifəlik məqalə AzərTAc xətti ilə rəsmi dövlət orqanlarında ―Xalq qəzeti‖, ―Azərbaycan‖ və ―Respublika‖, bir gün sonra – 5 fevralda isə rus dilində ―Bakinski raboçi‖ qəzetlərində yayımlandı. Daha sonra müxtəlif qəzetlər bu məqaləni gah bütöv 182 şəkildə, gah da hissə-hissə çap etdilər, müxtəlif saytlarda, 18 iyulda ―Elm‖ qəzetində dərc olundu. Çalışdığım Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru akademik Bəkir Nəbiyevin çağırışı ilə onun otağına daxil olanda qabağında ―Azərbaycan‖ qəzeti və mənim məqaləm çap olunan səhifə var idi. ―Qızım, sən neyləmisən?! Ayağa qalxdı, əllərimi sıxdı, təbrik etdi.‖ İş otağına dönmüşdüm ki, qocaman akademik İsmayıl İbrahimov, akademik Akif Əlizadənin, akademik Budaq Budaqovun, AMEA-nin müxbir üzvi Şah- baz Muradovun, ... telefon zənglərində təşəkkür və təbriklərini eşitdim. Sevinirdim. Amma ilk təbriki bu məqalənin ilk oxucuları Rəna xanım Paşayeva və Hafiz Paşayevdən almışdım. Görüşümüzdən cəmi 5-6 gün sonra belə geniş, tam əhatəli, zəngin faktlarla dolu məqaləni necə hazırladığıma da təəccüb etdilər. Məqalə gözlədiyimdən də artıq əks-səda ver- mişdi. Burada bir incə nüansı diqqətdən qaçırmaq istəmirəm. Bu qədər böyük əks-sədaya səbəb məqalənin uğurlu yazılması ilə yanaşı, həm də belə bir şəxsiyyətin sanki cəmiyyətə ilk təqdimatı oldu. Təbii ki, çox sevinirdim. 20-25 il idi ki, hər dəfə məqaləm dərc olunanda beləcə sevindiyim kimi.

AMEA RƏYASƏT HEYƏTİNDƏ MUSA ƏLİYEV - 100 2009 - cu il noyabrın 5-də AMEA Rəyasət Heyəti və AMEA Geologiya İnstitutunun təşkilatçılığı ilə Elmlər Akademiyasının sabiq prezidenti, akademik Musa Əliyevin 100 illik yubiley tədbirini giriş sözü 183 ilə AMEA prezidenti akademik Mahmud Kərimov açaraq M.Əliyevin elmi fəaliyyəti haqqında geniş məlumat verdi. M. Əliyevin XX əsr Azərbaycan elm tarixinin parlaq səhifələrində xüsusi yeri olan böyük şəxsiyyətlərdən biri olduğunu söyləyən M.Kərimov XX əsr və müasir Azərbaycan geologiya elminin ək- sər uğurlarının və elmi kadr potensialının məhz akademikin adı ilə bağlı olduğunu xüsusi qeyd etdi. AMEA Geologiya İnstitutunun direktoru, ak. Akif Əlizadə də M.Əliyevin həyatı və elmi fəaliyyəti haqqında məruzə etdi. Azərbaycanda paleontologiya, biostratiqrafiya üzrə görkəmli mütəxəssis olan akademik M. Əliyevin Şamaxı astrofizika rəsədxanasının yaradılmasında da müstəsna xidmətləri olduğunu söy- ləyən A.Əlizadə alimin Azərbaycanda mezazoy fau- nasının sistemli öyrənilməsinin banisi kimi tarixi iz açdığını vurğuladı. Akademik İsmayıl İbrahimov, akademik Abel Məhərrəmov, akademik Xoşbəxt Yusifzadə, akademik Siyavuş Qarayev, AMEA-nın müxbir üzvü Vasif Babazadə, filologiya elmləri doktoru Almaz Ülvi, akademik M.Əliyevin qızı Rəna Paşayeva çıxış etdilər.

184

AMEA Rəyasət Heyətində M.Əliyev-100 yubileyindən xatirə AMEA Rəyasət Heyətində akademik M.Əliye- vin 100 illik yubileyinə həsr olunmuş tədbirdəki çıxış edəcəyim təbii ki, akademiyanın o möhtəşəm tribuna- sından ilk çıxışım olacaqdı. Bir gün əvvəl Geologiya İnstitutunun direktoru və AMEA vitse-prezidenti ak. Akif Əlizadənin köməkçisi Aliyə xanım zəng edib bildirdi ki, Rəyasət Heyətindəki məclisdə sizin də çıxışınız nəzərdə tutulub. Gözlənilməz təklifdən çox həyəcanlandım, elə bir ali məclisdə söz deyə biləcə- yəmmi? - sualını öz-özümə verdim. Aliyə xanım bildirdi ki, sizin adınızı Proqrama Hafiz Paşayev daxil edib, odur ki, məruzənizi hazırlayın. O gecəni səhərə dirigözlü açdım. 4-5 səhifəlik məruzəm hazır idi. Səhər Rəyasət Heyətində ilk olaraq akademik Akif Əlizadəyə yaxınlaşdım, narahatçılığımı bildirdim. Elə bu zaman professor Hafiz Paşayev bizə yaxınlaşdı, ehtiramla görüşdü və ―çox gözəl olacaq‖ - 185 deyə məni ürəkləndirdi. Artıq özümü rahat hiss edirdim və məruzə üçün növbə mənə çatdı: Məruzəmin mətni belə idi. - BMT-nin elm, təhsil və mədəniyyət məsələlə- rinə baxan ixtisaslaşmış hökumətlərarası təşkilat olan YUNESKO-nun fəaliyyətində Azərbaycan keçmiş SSRİ-nin müttəfiq respublikalarından biri kimi 1960- cı illərdən iştirak etməyə başlamışdır. Professor Mehdi Mehdizadə 1961-65-ci illərdə YUNESKO-nun Əddis-Əbəbə (1961) və Abican (1964) şəhərlərində keçirilmiş tədbirlərində, habelə 11-ci və 13-cü baş konfranslarında (Parisdə) iştirak etmişdir. Bundan başqa, YUNESKO 1967-ci ildə fransız dilində M.F.Axundovun komediyalarını, Azər- baycan muğamlarından ibarət iki val və iki audio- kaset buraxmışdır. Parisdəki mənzil qərargahında "Azərbaycan xalçaları" (1981), "Azərbaycan əlyazma- ları" (1985), Londonda isə "Bakının memarlığı" (1985) sərgiləri keçirilmişdir. Nəsimi və Ü. Hacıbəyo- vun yubileyləri dünya səviyyəsində qeyd olunmuşdur. Görkəmli alimlərimizin məqalələri YUNESKO-nun nüfuzlu nəşrlərində dərc edilmişdir. Bu siyahını, belə faktları bir qədər də artırmaq olar. Amma burada bir məsələ var idi ki, bütün bunlar SSRİ deyilən bir hökumətin adına yazılırdı. SSRİ deyəndə isə Azərbay- can, gürcü, türküstanlı yox, göz önünə məlumdur ki, hansı millət gəlirdi və bütün bunlar - maddi, mənəvi dəyərlərimiz onların ünvanına, onların tarixinə yazı- lırdı. Çünki adından da göründüyü kimi, bu, hökumət- lərarası təşkilat idi.

186 Müstəqil Azərbaycan dövləti adına ilk tədbir haqda bir-iki kəlmə deyim. 1993- cü ildə YUNESKO Baş Konfransının 27-ci sessiyası zamanı dahi şairimiz Füzulinin 500 illik yubileyi YUNESKO-nun dahi şəxsiyyətlərin doğum günlərinin qeyd edilməsi siyahı- sına daxil edildi. Bu yubiley 1996-cı ildə YUNESKO xətti ilə dünyanın çox ölkələrində qeyd olundu. YUNESKO üzrə Azərbaycan Milli Komissiya- sının yaradılması haqqında Heydər Əliyev 1994-cü il 12 fevralda sərəncam imzaladı. Münasibətləri daha da sıxlaşdırmaq, əlaqələri möhkəmləndirmək naminə və nəhayət, əməkdaşlığın zirvəsi kimi müstəqil Azərbaycanın birinci xanımı, millət vəkili Mehriban Əliyeva dünyanın saydığı, tanıdığı bu mötəbər təşkilatın xoşməramlı səfiri – xoş- niyyətli elçisi seçildi. Bu məsələni müstəqil ölkəmiz adına, millətimiz şərəfinə böyük hadisə-tarixi hadisə kimi dəyərləndirə bilərik. Bu gözəl, nəcib, zərif duy- ğulu elçinin - YUNESKO-nun və İSESKO-nun xoş- məramlı səfirinin ötən illər ərzində gördüyü işlər, çək- diyi zəhmətlər göz qabağındadır. Vaxta qənaət etmək niyyəti ilə konkret olaraq ötən ilin əvvəllərində qəbul olunmuş bir qərarın sevincini bölüşmək üçün mənə də fürsət verilmişdi. Ötən il çağdaş dünyamızın elm, mədəniyyət, ədəbiyyat təntənələrinin beynəlxalq səviyyədə qeyd olunduğu YUNESKO-da bir dəfəyə Azərbaycan ünvanlı dörd bayramın keçirilməsinə dair imzalanma xəbərinə hər birimiz sevinmişdik. Bu məsələ də Azərbaycan ədəbi-mədəni həyatında böyük hadisə idi.

187 Bu o deməkdir ki, YUNESKO təşkilatında Azərbaycan ünvanlı dörd səhifə vərəqlənəcək, dörd ayrı-ayrı bayram-yubiley məclisi təşkil olunacaq, Azərbaycan elminin, mədəniyyətinin beynəlxalq sə- viyyədə toplantısı keçiriləcəkdir. 500 il əvvəl Füzuli qəlbindən atəşlənən eşq dastanının təsiri ilə Üzeyir bəy ruhundan sədalanan ―Leyli və Məcnun‖ opera- sının, təbiətin Səttar Bəhlulzadə möcüzəsinin, sevimli yazıçı və böyük alim Mir Cəlalın və Azərbaycan geologiya elminin banilərindən biri, akademik Musa Əli- yevin hər birinin 100 illik yubileyi bayram ediləcək. Azərbaycan adına toplanan bu mötəbər məclislərdə dünyanın sayılıb-seçilən ziyalıları - elm, sənət, siyasət adamları o məclisdə oturacaq, bir daha məlumatlanacaqlar, öz ölkəsində bu haqda danışacaq, ürəkləri istəsə, Azərbaycanla bağlılığı olsa - bir tədbir də öz vətənində qurulacaq, beləcə, il boyu dünyanın müxtəlif yerlərində Azərbaycan adı, Azərbaycan bay- rağı, Azərbaycan ziyalısı, Azərbaycan mədəniyyəti uca səslə bir daha şərəflənəcəkdir. Ötən aylar, günlər bu dediklərimizin kerçəkləşdiyini təsdiq etdi. 2008-ci il Üzeyirbəy Hacıbəyovun "Leyli və Məcnun" operasının səhnə həyatının 100 illik bayra- mıdır. Amma "Leyli və Məcnun" əfsanəsinin tarixi uzaq minilliklərdən başlayır. Leyli və Məcnun (Qeys) adlı iki gəncin eşq əfsanəsi Şərqdə yaransa da, zaman ötdükcə, dünya ədəbiyyatının nadir incilərindən birinə çevrilmişdir. Füzuli bir eşq əfsanəsi, könül sevdası olan "Leyli və Məcnun"u ilə bir daha orta əsr Şərqinə sübut etmişdi ki, türk dilində dünya ədəbiyyatının ən nadir incilərini yaratmaq mümkündür. 370 ildən sonra

188 Füzulinin eşq dastanına milli xalq musiqisindən ruh, can verən Üzeyirbəy isə 23 yaşında idi. Bu yaş gənc- liyin eşqlə qaynadığı, coşduğu, göylərdə pərvaz- landığı vədəsidir. Üzeyirbəy də bu mövzuya bir eşq məsələsi kimi yanaşmış və qəlbinin istəyi ilə bu əfsa- nəyə musiqili səhnə həyatı vermişdir. Xalq musiqisinə ruhən bağlı olan gənc Üzeyirbəy "Leyli və Məcnun"u yaratmaqla bütün müsəlman Şərqində opera sənətinin təməlini qoydu. Öz musiqi dünyasında Füzuli şeiriy- yətinin səsini ülvi gözəlliklə duyan bəstəkarın şöhrəti çox tezliklə səs-səda doğurdu. O, Füzuli dühasından doğan romantikaya xalq qəlbindən süzülən muğam və təsniflərlə bir ayrı gözəllik bəxş etmişdi. Boyakarlıq sənətimizdə mənzərə janrının yara- dıcılarından biri Səttar Bəhlulzadə təbiət aşiqi idi. Təbiətin dilini, canlı nəfəsini olduğu kimi duya bilib və onun gözəl mənzərələrini ustalıqla kətana köçürüb. Bu, Səttarın təbiət möcüzəsidir. Səttar da təbiətin, doğulduğu, boya-başa çatdığı və son mənzilini tapdığı Abşeron torpağının Əmircan guşəsinin möcüzəsidir. Bu iki möcüzənin qovuşmasından yaranan əsərlər milli mədəniyyət xəzinəmizin bəşəri, nadir incilə- rindəndir. Səttarın təbiət mənzərələrinin hər birində orijinal, bəlkə də, fantastik lövhələrlə rastlaşmaq mümkündür. Çünki o, naturada gördüklərini, təəssü- ratlarını öz romantik sevgi və baxışları ilə sintezləş- dirib qeyri-adi tablolar yaradıb. Səttar təbiətə belə baxışıyla öz məktəbini yarada bilmişdir. Onun məşhur "Kəpəzin göz yaşları" tablosunu xatırlayaq: Tamaşa- çıların da, böyük rəssamların da qənaəti belədir ki, buradakı rəng çalarları, kompozisiya, süjet, üslub

189 inandırıcı və gözəldir. Səttarın təbiətə sonsuz sevgi- sinin ifadəsi olan əsərləri düzü-dünyanı gəzib, özünün ömrü boyu ayaq basmadığı şəhərlərin - Parisin, Neapolun, Vyananın, Havananın, Berlinin, Dəməşqin, Beyrutun, Bağdadın... sərgi salonlarında nümayiş olunub. Milyonlarla insanın qəlbini fırçasının nağılıyla fəth edib. Mir Cəlal. Heç bir fəxri ad, titul adı çəkmədən bu təqdimat daha cadə, daha səmimi səslənir. İnsan qəlbini ilıq duyğu çulğalayır. Bu məhəbbəti, ehtiramı Mir Cəlal sağlığında özü qazanmışdır. Biz tələbə- lərindən, oxucularından. Çox güman ki, Mir Cəlalın ikinci, üçüncü, ..., yüzillik bayramları daha çox onun ölməz əsərlərinin işığında, bəşəri dəyəri fonunda Azərbaycan xalqının, dünya ədəbi ictimaiyyətinin diqqətində dayanacaq, qeyd olunacaq. Bu yüzillikdə isə onun birbaşa ünsiyyətdə olduğu adamların - dərs dediyi tələbələrinin, elmi rəhbərlik etdiyi alimlərin, həmkarlarının xatirələri dinlənir və bu, yubiley tədbirlərinə bir ayrı ovqat gətirir. O, sevilən Yazıçı, görkəmli Alim və unudulmaz Müəllim idi. Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələri müstəvisin- də elmi-tədqiqat üzərində işlərkən maraqlı bir nüans diqqətimdən qaçmadı. Mir Cəlal yaradıcılığı bir çox xalqlar kimi, özbək oxucularına da, ədəbiyyatşünas- larına da tanış və doğmadır. Özbək ədəbiyyatşünaslı- ğında, xüsusən Lütfi, Nəvai, Babur, Məşrəb, Agahi kimi özbək klassiklərinin yaradıcılığı ilə bağlı tədqi- qatlarda klassik Şərq poetikasına aid istilahların ön plana çəkilməsi, qəzəlin poetik xüsusiyyətlərinin təhlilində orta əsrlər Şərq ədəbiyyatşünaslığına məx- sus bədii təsvir vasitələrinə (təşbeh, istiarə, mübaliğə,

190 təzad və s.) üstünlük verilməsi özündən sonrakı tədqi- qatçılara Maqsud Şeyxzadənin təsiri, Maqsud Şeyxza- dənin özünə isə görkəmli Azərbaycan ədəbiyyatşünası və nəzəriyyəçisi, professor Mir Cəlal Paşayevin təsiri kimi diqqəti cəlb edir. Belə ki, Şərqdə qədimdən xüsusi poetika elminin ("ilmi-bədae", "ilmi - sənsa", "ilmi- əruz" və s. ) mövcudluğuna və klassik şeiriyyəti bu elmin prinsip və qaydaları ilə tədqiq etməyin vacibliyinə ilk dəfə Mir Cəlal Paşayev özünün məşhur "Füzuli sənətkarlığıı" adlı monoqrafiyasında diqqəti yönəltmiş, Maqsud Şeyxzadə isə Əlişir Nəvai haqqında məqalələrində, o cümlədən, "Ustadın icad- xanasında", "Qəzəl mülkünün sultanı" adlı tədqiqat- larında Mir Cəlal Paşayevdən sitatlar, iqtibaslar gətirərək, bu yeni elmi-nəzəri yanaşma üsulunu özbək ədəbiyyatşünaslarının diqqətinə həvalə etmişdir. Sonralar Özbəkistanda ―poetik sənətlərə‖ maraq birdən-birə güclənib, hətta Azərbaycandan fərqli olaraq, ilk farsdilli orta əsr mənbələri özbəkcəyə tərcümə olunub. Daşkənddə nəşr olunsa da, bu sahədə ciddi uğur qazanan özbək ədəbiyyatşünasları və nəvaişünasları (Ə. Həyitmətov, Ə Qəyyumov, Y.İsha- qov, B.Rəhmanov, Ə.Əbdülqafurov, S.Qəniyeva və başqaları) bu və ya digər şəkildə (birbaşa və ya dolayısıyla) Mir Cəlalın ―Füzuli sənətkarlığı‖ndan bəhrələnmişlər. Bu və ya buna bənzər faktlar xalqla- rımız arasında ədəbi əlaqə və ədəbi təsirin yeni, özünəməxsus bir təzahür formasını üzə çıxarmağa imkan verir. Bu faktlar eyni zamanda Mir Cəlalın XX əsr Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələrinin təşəkkülü və inkişafındakı yerini müəyyənləşdirir. 2008-ci ildə Maqsud Şeyxzadənin 100 illik yubileyi münasibəti ilə Özbəkistana dəvət olunmuşdum və Mir Cəlalın avto- qrafı ilə 1958-ci ildə Maqsud Şeyxzadəyə bağışlanmış

191 ―Füzuli sənətkarlığı‖ kitabını orada - sərgidə gördüm və yuxarıda söylədiyim qənaitimin mənbəyi ilə rastlaşdığıma sevindim. Akademik Musa Əliyev. Araşdırmalardan sonra öyrəndim ki, o, öz sahəsində neft elminə böyük yeniliklər gətirib. Geologiya elminin paleontologiya sahəsi üzrə uğurlar qazanmaqla yanaşı, həm də böyük məktəb yaratmışdır və elmin bu sahəsində çalışan alimlərimiz məhz onun davamçıları, yetirmələridir. Məruzəmdəki Musa Əliyev haqqında olan qeyd - fikirlərimi bu kitabın müəyyən bölmələrində yazdı- ğmdan burada təkrarlamıram (məruzənin tam mətni DGTYB-nın saytında (32) yerləşdirilmişdir). Amma bir nüansa hələ də təəccüb edirəm ki, niyə belə bir ziyalının - milli elm tariximizdə silinməz izlər açan bu görkəmli şəxsiyyət haqqında indiyəcən az məlumat, az informasiya olub, ən azı orta nəsildən bu yana nəzərdə tuturam. Bunun səbəbi bəlkə də onların - həm özünün, həm də övladlarının çox təvazökar və səmimi olma- larıdır. Müstəqil Azərbaycan adına olan belə mötəbər məclisilərin keçirilməsinə bir də ona görə qəlbən sevi- nirəm ki, bu azadlığın əldə edilməsində, müstəqilliyi- mizin qazanılmasında – Həyat üçün doğulmuşuq, Vətən üçün ölməliyik! - deyən 1990-cı il 20 yanvarda milli azadlıq müba- rizəsində şəhid olmuş 20 yaşlı Ülvi Bünyadzadənin də payı vardı, özü də ömür payı. Qoy bu xatirə Müstəqil Azərbaycanımızı daim nura bələnsin. Azərbaycanın

192 gözəl bayramları mübarək! (32) (məruzə burada ixtisarla təqdim edilib) Tədbir ərəfəsində akademiyanın foyesində ―Musa Əliyev - 100‖ adlı zəngin eksponatlı sərgi təşkil edilmişdi. Bütün iştirakçılara isə bir qovluqda üç kitab hədiyyə edildi: M.M.Əliyev. ―Seçilmiş əsərləri‖, ―Musa Mirzə oğlu Əliyev. Biblioqrafiya‖ və Almaz Ülvi. Müdriklik işığında: Azərbaycan 2008- 2009-cu illərdə YUNESKO səhifə- lərində // Bakı, Nurlan, 2009, 136 s Akademik 100 illiyi ərəfəsində M.M.Əliyev. ―Seçilmiş əsərləri‖ // baş redaktoru ak. A.Əlizadə, tərtibçiləri geologiya-mineralogiya elmləri namizədləri Q.A.Əliyev və A.R.Əzizbəyova. (Bakı, 1999, 241 səh.) ―Azərbaycanın elm və mədəniyyət xadimləri‖ seriyasından ―Musa Mirzə oğlu Əliyev. Biblioqrafiya‖ (Bakı, 2008,

122 səh.). Hər üç kitab AMEA Geologiya İnstitutunun Elmi Şurasının qərar ıilə nəşr olunmuşdur.

193

YUNESKO-da MUSA ƏLİYEV - 100 (UNESCO — United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) Elm, Təhsil və Mədəniyyət üzrə Birləşmiş Millətlər Təşkilatında 2009-cu il noyabrın 17-də Parisdə YUNESKO- nun iqamətgahında Azərbaycan günü çərçivəsində simpozium adı altında Azərbaycan diplomatiyasının 90 illiyinə həsr olunmuş 3 mühüm məsələyə baxılırdı: həmin məsələlər isə ―Azər- baycan qadını dünən, bu gün və sabah‖; Musa Əliyevin və Səttar Bəhlulzadənin 100 illik yubileyləri. Musa Əli- yevin 100 illik yubileyi Fransanın paytaxtı Paris şə- hərində - YUNESKO-nun iqamətgahında keçirildi. Yubiley tədbirində

YUNESKO-nun ―M.Əli- Bakıdan AR Baş nazirinin yev – 100‖ buraxdığı afişa- müavini E. Əfəndiyev, buklet akademik A. Əlizadə, Diplo- matiya Akademiyasının rektoru, professor H. Paşayev, AMEA-nın müxbir üzvü E. Ramazanova və b. simpoziumun akademik Musa Əliyevin 100 illik yubileyinə həsr olunmuş tədbirini giriş sözü ilə Elçin Əfəndiyev açdı.

194 YUNESKO-nun dəqiq və təbiət elmləri üzrə baş direktorunun müavini cənab Erdelen akademikin dünya geologiya elminin inkişaf tarixində özünəməx- sus yerindən söz açdı. Tədbirdə Musa Əliyevin həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş film nümayiş etdirildi. AMEA-nın vitse-prezidenti, akademik Akif Əlizadə ―Görkəmli alim, istedadlı pedaqoq və dövlət xadimi‖ adlı əsas məruzə ilə çıxış etdi. Digər natiqlər bu böyük şəxsiyyətin parlaq əməllərindən , elmə verdiyi dəyərli töhfələrdən söhbət açdılar.

Ak.M.Əliyevin nəvəsi Cəmilə Paşayeva-Seyidzadə YUNESKO-da yubiley tədbirinin iştirakçılarına minnətdarlıq çıxışı zamanı, Paris, 17 noyabr 2009 Sonda akademik Musa Əliyevin nəvəsi Cəmilə Paşayeva-Seyidzadə yubileyin təşkilatçılarına, çıxış edənlərə və tədbir iştirakçılarına ailəsi adından dərin təşəkkürünü bildirdi. YUNESKO-nun iqamətgahının foyesində afişalar asılmıış, akademik Musa Əliyevin 36 adda seçilmiş əsərlərindən və fotoşəkillərindən ibarət böyük sərgi təşkil olunmuşdur.

195

HAQQINDA KITABLAR

Coğrafiya elmləri doktoru, professor H.Ş.Şiri- nov təəssüflə yazır ki, əfsus ki, Musa Mirzə oğlu haq- qında hələlik fundamental bir kitab yoxdur. Onun yetişdirmələrindən professor Tofiq Həsənov ilk təşəb- büs göstərərək onun haq- qında məqalələr toplusu nəşr etdirdi. Amma bu təbii ki, akademiya tari- xində böyük işlər görən bir şəxsiyyət haqqında çox azdır. Onun elmi- təşkilatı fəaliyyəti, yara- dıcılıq uğrlarının qatları açılmamış qalmışdır. Akademik Akif Əlizadə: ―Tofiq Həsəno- vu cavan vaxtlarından yaxşı tanıyıram. Tofiq müəllimin xoşbəxtliyi onda idi ki, o, gözəl stratiqrafik məktəbin nümayəndəsi idi. O, həmin məktəbin ilk tələbəsi olub. Tofiq müəllimə akademik Musa Əliyev çətin mövzu təklif etmişdi. Bu mövzu Azərbaycanın Yura çöküntüləri idi. Yura çöküntüləri o vaxta qədər dəqiq öyrənilməmişdi. O, bu sahədə tədqiqatlar aparmaqla elmə öz töhfəsini verə bildi. Alimin nami- zədlik dissertasiyasının mövzusu Kiçik Qafqazda filiz yataqlarının ana süxuru olan və geniş intişar edən 196 Yura çöküntüləri olub. T.Həsənovun elmi tədqiqat- larının nəticələri 1957-ci ildə müdafiə etdiyi namizəd- lik dissertasiyasında öz əksini tapıb. Yura çöküntüləri üçün ilkin əhəmiyyətli altı tapıntı 1952-ci ildə Tovuz rayonunda aparılan çöl işləri zamanı aşkar edilib. Həsənovun elmi tədqiqatları təkcə Hettanq, Sinemyur, Plinsbax, Toar, Aalen, Bayos və Bat mərtəbələri çökün- tülərinin paleontologiya və stratiqrafiyası ilə məhdudlaş- mayıb. Onun tədqiqatlarından məlum olur ki, Azərbaycanın Yura ammonitlərinin cins və növlərinə qərbdə Cəbəllütariq boğazından şərqdə İndone- ziyaya qədər en istiqamətində uzanan Aralıq dənizinin Alp qırışıqlıq qurşağının bütün regionlarında rast gəlinir". Professor Tofiq Həsənov ustadına – akademikə minnətdarlıq hisslərini qazandığı elmi uğurları ilə yanaşı ilk təşəbbüs göstərərək onun haqqında məqalə- lər toplusu nəşr etdirdi. Vaxtilə M. Əliyevdən dərs alan, qayğı görən, bir sözlə, M. Əliyev məktəbindən keçərək akademikliyə qədər yüksələn dəyərli alimləri- miz ustadları haqqında dediklərini - ―Akademik Musa Əliyev müasirlərinin yaddaşında: böyük insan, gör- kəmli geoloq – alim, pedaqoq, dövlət və ictimai xadim, akademik Musa M.Əliyevin anadan olmasının 90 illiyinə həsr edilir‖ (tərtibçi Tofiq Həsənov, baş redaktor ak. A.Əlizadə (21) adlı kitabda nəşr etdirir.

197 Musa Əliyev parlaq insani keyfiyyətlərinə görə müasirlərinin dərin hörmət və rəğbətini qazanmış və bunu ömrünün axırına kimi qoruyub saxlaya bilmiş- dir. Musa Əliyevin həmkarları olan görkəmli Azər- baycan alimləri Q.Əlizadə, M.Qaşqay, Ə.Əlizadə, Ş.Mehdiyev, Ş.Əzizbəyov, Ə.Yaqubov, Ə.Şıxəlibəyli və bir çox başqalarının adlarını iftixarla çəkmək olar. Geologiya İnstitutunun əksər əməkdaşları nəyə nail olublarsa, məhz akademik Musa Əliyevin sonsuz məhəbbət və qayğıkeşliyi, elmi uğurlarından bəhrə- lənməklə əldə etdiklərini qeyd edir və onu hörmətlə anırlar. İnstitutun əməkdaşları tərəfindən qələmə alın- mış, Azərbaycan Paleontologiya Cəmiyyətinin prezidenti, alimin etibarlı tələbəsi Tofiq Həsənov tərəfin- dən toplanıb tərtib edilmiş ―Akademik Musa Əliyev müasirlərinin yaddaşında‖ adlı mükəmməl topluda görkəmli alimin şərəfli həyat yolu barədə dəqiqliklə, əhatəli şəkildə tanış olmaq mümkündür. Burada aka- demiklərdən İ.İbrahimovun, M.Musayevin C.Quliye- vin, H.Sultanovun, A.Əlizadənin, A.Nadirovun, İ.Qamkrelidzenin, professorlardan Z.Mövsümovun, F.Dadaşovun, Ə.Əyyubovun, İ.Şirinovun və onlarca başqa görkəmli və tanınmış alimlərin yazılarında akademik Musa Əliyev xatirələr işığında gözümüzdə canlanır və Azərbaycan xalqının belə bir şöhrətli, şərəfli, yüksək zirvədə dayanan oğlu ilə qəlbən fəxarət duyğuları keçirirsən. Onun dünyanın məşhur paleontoloq alimləri sırasındakı möhtəşəm yeri xalqı- mızın başucalığı, sevincimizdir. Akademikin ömür yolunun səhifələrini vərəqlədikcə insan öz aurasında güclü ağ işıq hiss edir. Nə yaxşı ki, yer üzündə sadə

198 və müdrik insanlar varmış. İndi onlar ağ işığa dönərək dünyamızı, Vətənimizi şəfəqləndirir, dünyanın gözün- də zirvələrə ucaldırlar. Bu yazdıqlarım təbii ki, akademiya tarixində böyük işlər görən bir şəxsiyyət haqqında çox azdır. *** Beynəlxalq Neft Şərq Akademiyasının vitse- prezidenti, geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor Çapay Sultanovun "İstedadın çalarları" (17) adlı kitabı (rus dilində) Azərbaycanın görkəmli alim-geoloqu, akademik Musa Əliyevin elmi, elmi-təşkilati və pedaqoji fəaliyyətindən bəhs edir. Onun neft elminə töhfələri və elmi əsərləri barədə məlumatlar da geniş yer almışdır.

199

ЯРКАЯ ЗВЕЗДА ОТЕЧЕСТВЕННОЙ НАУКИ

(краткий очерк)

В этом (33) году благодаря ЮНЕСКО в ми- ре будут как бы перелистаны четыре страницы, имеющие отношение к Азербайджану, организо- ваны четыре отдельных праздника – юбилейных торжества, на международном уровне состоится своеобразный парад звезд азербайджанской науки и культуры: 100-летие оперы «Лейли и Меджнун», созданной гением Узеир бека под воздействием поэмы о любви, которая была сложена 500 лет на- зад великим Физули; 100-летие неповторимого Саттара Бахлулзаде, воспевшего величественную природу родного края; 100-летие нашего люби- мого писателя и великого ученого Мир Джалала и 100-летие одного из основоположников азербайд- жанской геологической науки, ак. Мусы Алиева. Когда ко мне обратились с просьбой подго- товить материал об этих юбилеях, я приняла ре- шение написать об академике Мусе Алиеве, о котором, можно сказать, очень мало знала, в то время как по другим трем темам располагала зна- чительной информацией. Прежде всего, связалась с Институтом геологии Национальной Академии, президентом которой он был в свое время в течение восьми лет. Из полученных оттуда одной-

200 двух научных статей не смогла почерпнуть достаточно информации. Тогда институт помог мне выйти на дочь академика Мусы Алиева – Рену ханум Пашаеву. Мы созвонились с Реной ханум и решили встретиться у них. По правде говоря, услышав адрес, я несколько смешалась, но на сле- дующий день в условленный час отправилась ту- да. На обращенном к морю фронтоне здания, в которое я входила, были установлены мемориаль- ные доски, справа - выдающегося писателя Мир Джалала, слева - ученого Мусы Алиева. Оказы- вается, чтобы поговорить о Мусе Алиеве, я приш- ла в дом, где жил Мир Джалал – другой выдаю- щийся человек, юбилей которого будет отмечать- ся по линии ЮНЕСКО во всем мире. Интересная и чудесная случайность. В одной семье ощуща- ется атмосфера двух прекрасных праздников. Я подумала – на то воля Всевышнего. Моими собе- седниками стали дочь академика Мусы Алиева - Рена ханум Пашаева и ее супруг, известный дипломат Хафиз Пашаев. По сути, наша беседа обрела характер не интервью, а искреннего зна- комства, в ходе которого еще раз промелькнули перед глазами история со всеми ее радостями и горестями, воспоминания о пережитом. Собесед- ники с каким-то особым трепетом, присущим любящим детям, говорили о своих знаменитых родителях. Будучи уже сами авторитетными науч- ными, общественно-политическими деятелями нашей страны, они делились тем, что запомнилось им на всю жизнь. Поистине, такое проявление

201 любви к своим родителям – это самые искренние мгновения человеческой жизни. «Вот на этом месте, где мы сейчас сидим, мой отец – Мир Джалал и Муса муаллим беседо- вали многими часами. Отец без устали говорил о литературе, поэзии, прозе, а Муса муаллим – о проблемах геологии, технических наук. Их беседы касались будущего, достижений пришедшего в науку и литературу нового поколения, и заверша- лись неизменно на высокой патриотической ноте», - так начал нашу беседу Хафиз муаллим. Я отметила его высокий интеллект, истинную сы- новнюю любовь к академику Мусе Алиеву, уло- вила, что он является для благородной и хрупкой Рены ханум, потерявшей после родителей двух братьев, моральной опорой, близким другом, любимым человеком, ощутила его искренние, доб- рые чувства. В родном очаге Мир Джалал муал- лима как бы перелистывались страницы жизнен- ного пути незабвенного, выдающегося ученого, академика Мусы Алиева, оставившего яркий след в нашей научной и общественно-политической жизни. Мы словно переживали радостные и горес- тные, приятные и тяжелые моменты минувших лет. Таким образом, я получила огромный мате- риал. Прощаясь, мы договорились о том, что здесь же состоится наша беседа для второй статьи, уже о другой выдающейся личности. Доктор геолого-минералогических наук, профессор, почетный нефтяник, лауреат Государ- ственной премии Азербайджана, президент Ака-

202 демии наук Азербайджана, академик Муса Алиев является одной из выдающихся личностей, зани- мающих особое место в истории азербайджанской науки ХХ века. Он был геологом, проводил науч- ные изыскания, исследуя и изучая различные пласты земли.Дарованный ему Всевышним талант ученый поставил на службу отечественной науке, родной стране, снискав любовь в сердце народа и оставив после себя неизгладимый след. Муса Алиев привнес много нового в геологию, в науку о нефти. Наряду с успехами, достигнутыми в палеонтологии, он создал большую школу, и мно- гие наши ученые, работающие в данной сфере, являются его воспитанниками, продолжателями его дела. Говорить в назидание будущим поколе- ниям об исключительных заслугах академика М. Алиева в развитии нефтяной промышленности, в области организации науки – это наш высший гражданский долг. Обратимся к истории. Окончив в 1926 году с отличием среднюю школу с математическим уклоном в Ашгабаде, Муса Алиев в том же году приезжает в Баку и поступает на горно-промыс- ловый факультет Азербайджанского государст- венного политехнического института. Со студен- ческих лет он начинает и педагогическую деятель- ность: в 1930-1933 годах преподает в нефтяном техникуме имени Лассаля в поселке Балаханы и индустриальном техникуме имени Н.Нариманова. Окончившего в 1931 году с отличием отделение геологической разведки института Мусу Алиева

203 сначала принимают на кафедру аспирантом, а спустя некоторое время утверждают в должности ассистента с правом преподавания в этом высшем учебном заведении. Таким образом, студент, кото- рый с первого же курса привлек к себе внимание заведующего кафедрой геологии, палеонтологии и исторической геологии профессора В.Богачева, по завершении обучения остается в институте в кА- честве аспиранта и начинает восхождение к науч- ным вершинам. Когда молодой ученый защитил кандидатскую диссертацию на тему «Иносерамы верхних меловых отложений в северо-восточной части Малого Кавказа», ему было всего 28 лет. Отзывы о его научной работе написали В.Богачев, известные палеонтологи В.Ренгартен, В.Пчелин- цев и другие, высоко оценившие диссертацию. В ряду прославленных палеонтологов того времени (среди ученых СССР 30-х годов) Муса Алиев был первым палеонтологом, специализировавшемся по детальной классификации, стратиграфическому значению, образу жизни и пр. иносерамной фау- ны, относящейся к классу двустворчатых моллю- сков. Таким образом, Муса Алиев заложил в Азер- байджане основу системного изучения мезозой- ской фауны. Страницы истории жизни и деятельности Мусы Алиева – этот тот источник, который вызы- вает интерес. В связи с этим следует отметить, что в 1936-38 годах он работал в должности началь- ника Азербайджанского бюро Закавказского геологического треста, старшего инженера Азер-

204 байджанского геологического управления. Одно- временно в 1937 году он был назначен на долж- ность декана нефтяного факультета Азербайджан- ского индустриального института (нынешняя Азербайджанская нефтяная академия), а в 1939-41 годах – директора института. Разумеется, все эти назначения не отдалили его от педагогической деятельности. В 1941-42 годах он работал доцен- том на кафедре палеонтологии и исторической геологии в Московском нефтяном институте. А в 1941 году Муса Алиев был назначен начальником Главного управления учебных заведений Народ- ного комиссариата нефтяной промышленности СССР. Шла Великая Отечественная война. В целях удовлетворения потребностей фронта в нефтепродуктах ему поручается ускорить подго- товку инженерно-технических кадров в респуб- ликах Южного Кавказа. За научно-организацион- ную и научно-педагогическую деятельность Муса Алиев был удостоен ордена Ленина. Будучи в 1947 году избран членом ЦК КП Азербайджана и секретарем Центрального Коми- тета, Муса Алиев приложил все свои силы и умение для развития нефтяной промышленности. В 1948-49 годах он трудится на посту заместителя председателя Совета Министров, председателя Государственного планового комитета. М. Алиев с 1947 по 1961 год избирался депутатом Верхов- ного Совета СССР (II, III и IV созывов). В 1950-58 годах он работал на ответственной должности президента Академии наук Азербайджана. В 1958

205 году его назначают заместителем директора по научной работе Института геологии и разработки горючих полезных ископаемых АН СССР и Министерства нефтяной промышленности СССР. За короткий срок он добился организации в инс- титуте лаборатории «Биостратиграфия нефтегазо- носных местностей». География его новых исс- ледований охватывает Большой Кавказ, Туркме- нистан, Казахстан, Узбекистан, Западную Сибирь. В 1967 году Министерство нефтедобываю- щей промышленности СССР направляет его в командировку в Алжирскую Республику. Он руко- водит выполнением крупных нефтяных догово- ров, заключенных между двумя странами (1967- 1971). Здесь он успешно разведал несколько нефтяных и газовых месторождений. Во многих странах мира он выступает с докладами как участ- ник международных конгрессов и др. Все успехи и научный кадровый потенциал геологической науки ХХ века и современного Азербайджана связаны именно с именем акаде- мика Мусы Алиева. Празднование 100-летнего юбилея этой выдающейся личности, завоевавшей авторитет международного масштаба на уровне ЮНЕСКО, мы считаем для себя моральным дол- гом. Страницы биографии академика М.Алиева можно дополнить еще более знаменательными и яркими фактами. Однако я должна ограничиться предоставленной мне возможностью в рамках статьи. Муса Мирза оглу Алиев, родившийся 11

206 апреля 1908 года в Шамахе, часть детских лет провел в Средней Азии – Ашгабаде, получил там среднее образование. Как же оказался в далеком Туркестане этот человек, родившийся в зажиточ- ной купеческой семье? Интересную, полную драматизма историю тех лет поведала дочь Мусы Алиева, кандидат филологических наук Рена ханум Пашаева: Мои отец и мать были двоюродными братом и сестрой. Мой дед по материнской линии Мамедтаги Алиев получил хорошее высшее образование в Санкт- Петербурге, жил в Германии, Финляндии. Мамед- таги Алиев, прекрасно владевший несколькими языками – немецким, французским, арабским, фарсидским и русским - был депутатом I Государ- ственной Думы России. А после разгона Думы он возвратился в Шамаху и занимался здесь общест- венной деятельностью. У деда была богатая уни- кальная личная библиотека. В ней особое вни- мание привлекали редкие рукописи и автографы выдающихся людей. Всем были известны его авторитет, научное мировоззрение, привержен- ность нации, и во время учиненной армянами в Шамахе бойни против азербайджанцев в марте 1918 года на его дом тоже было совершено напа- дение. Мамедтаги, защищавший свой очаг, был варварски убит армянами, а все его имущество сожжено и превращено в пепел. Узнав об этом, мой дед по отцу Мирза Махмуд срочно приезжает в Баку, забирает семью своего брата и близких родственников и возвра-

207 щается в Ашгабад. Мой дед не получил высшего образования. Он прожил нелегкую жизнь и до того, как стал купцом, познал все тяготы сущес- твования. Дед переселился в Ашгабад, женился там на шушинской красавице Набат ханум, которая умерла очень рано, когда мой отец был еще ребенком. И лишь после установления советской власти Муса Алиев возвратился в Азербайджан – в Баку. Здесь он, как уже отмечалось, получил высшее образование, достиг первых успехов в жизни, продвигаясь к вершине славы. Его отли- чали трудолюбие, эрудиция, привязанность к науке, любовь к нации, к Родине, доброжела- тельное и благородное отношение к людям. В 30 лет он занимал ответственные долж- ности директора Азербайджанского государствен- ного индустриального института, а в 40 лет – за- местителя председателя Совета Министров – председателя Государственного планового коми- тета.Одним из самых запоминающихся истори- ческих событий тех лет стало создание Нефтяных Камней. Непосредственное сотрудничество пред- седателя Государственного планового комитета Азербайджана Мусы Алиева с председателем Государственного планового комитета СССР Николаем Байбаковым сыграло немалую роль в реализации грандиозного проекта – создании уникального свайного города в открытом море - Нефтяных Камней. Это было ярким событием, вписанным в историю Азербайджана в 1948-49

208 годах. А еще раньше, в 1947 году, Муса Алиев, избранный секретарем Центрального Комитета Компартии Азербайджана, делает все возможное для развития нефтяной промышленности, подго- товки высококвалифицированных национальных кадров. Это вытекало именно из его приверженности нации: в 1940 году, когда он еще был директором Индустриального института, отмечался 20-летний юбилей создания этого высшего учебного заведения, и, несмотря на то, что только 25-30 процентов преподавателей составляли азербайджанцы, 70 процентов полу- чивших юбилейные награды (ордена и медали) были из их числа. Это представление направил в Москву Муса Алиев. Здесь же следует отметить еще один момент: воспитание национальных кад- ров нефтяной промышленности – как высоко- квалифицированных специалистов, так и научно- педагогических кадров связано непосредственно с именем Мусы Алиева. Знакомясь с автобиографией Мусы Алиева, нельзя не остановиться на недолгом московском периоде его жизни. В 1940 году он некоторое время работал в Москве. Воспоминания Рены ханум: В те годы Мирджафар Багиров из-за потребности респуб- лики в способных, умелых и талантливых кадрах, как Муса Алиев, отзывает его в Азербайджан. Отец рассказывал, что заместитель председателя Совета Министров СССР по кадрам, старая большевичка Землячка, вызвав его, сказала:

209 «Товарищ Багиров требует, чтобы вы возвра- тились в Баку. Подготовьтесь и возвращайтесь обратно». Отец не торопился возвращаться. Однако она, повторно вызвав его, сказала: «Поторопитесь, есть еще другой заместитель председателя Совета Министров – Лаврентий Павлович Берия. Не дай бог, он может проводить вас по-другому». Моего отца, возвратившегося в тот же вечер самолетом в Баку, Мирджафар Багиров назначает секретарем Центрального Комитета. В 1950 году, после почти десятилетнего перерыва, Муса Алиев вновь вернулся в науку. На этот раз в качестве президента Академии Наук Азербайджана. Его исключительные организатор- ские способности придали мощный импульс раз- витию азербайджанской науки в начале пятидеся- тых годов. Правильно определив приоритетные направления в науке того периода, академик Муса Алиев приложил все силы и умение для всемер- ного расширения в академии исследований в таких фундаментальных отраслях науки как физика, математика, химия, астрономия, эконо- мика. За короткий срок по его инициативе были подготовлены десятки докторов и кандидатов наук, число докторантов и аспирантов, направ- ленных в Москву и в ведущие научные центры других крупных городов бывшего Союза, достиг- ло 200, что увенчалось созданием в середине пятидесятых годов в Академии Наук ряда новых лабораторий, отделений и институтов. В те годы

210 укреплялась научно-техническая база академии. Муса Алиев уделял особое внимание и родному институту геологии, где создал отдел палеонто- логии и стратиграфии. В возглавляемом им отделе функционировали уже четыре лаборатории, кото- рыми руководили опытные палеонтологи Г.Али- заде, Дж.Халилов, А.Халилов и Р.Джафаров, од- новременно сюда привлекались молодые талант- ливые кадры. Все это осуществлялось под непо- средственным руководством и пристальным вни- манием президента АН Мусы Алиева. Вось- милетний период его руководства академией озна- меновался важными для истории нашей нацио- нальной академии событиями. Прежде всего, он порекомендовал на должность вице-президента по относительно малознакомой для него сфере гуманитарных наук такого выдающегося поэта, знатока литературы как Самед Вургун, так как считал его личностью, любящей родину, свою землю, историю, литературу, всей душой привя- занной к ним, обладающей богатым мировоззре- нием, феноменальными способностями, пользую- щейся высоким авторитетом среди интеллигенции и всего народа. Он доверял ему, как самому себе. Да, этот выбор Мусы Алиева как одно из знаме- нательных событий и сегодня получает высокую оценку. Ему принадлежат также исключительные заслуги в создании нынешнего Академгородка – утверждении в Москве его проекта, получении разрешения на строительство, урегулировании

211 финансовых вопросов. Было бы несправедливо недооценивать заслуги Мусы Алиева в строи- тельстве грандиозного, великолепного нового зда- ния академии по проекту выдающегося архи- тектора Микаила Усейнова. Хотя здания многих институтов академии уже были сооружены и стали функционировать, главное здание еще не было построено. Росли стены и колонны главного здания, строительство которого началось сразу после утверждения его генерального плана, а параллельно осуществлялась дорогая гранитная облицовка. Дальновидный президент академии, зная, что каждое утро после сталинской эпохи начиналось в «разных цветах», решил как можно скорее завершить дело. Когда здание было построено наполовину, новый руководитель страны Хрущев издал следующий приказ: «Не облицовывать здания декоративными материа- лами». В газете «Правда» была опубликована специальная статья об этом. В ней упоминалось и имя Микаила Усейнова, в отношении которого Хрущев заметил, что стране не нужны такие архитекторы. Таким образом, в ходе дальнейшего строительства здания Академии наук элементы национальной архитектуры не использовались. В частности не были сооружены четыре купола, которые планировалось построить, было даже закрыто финансирование объекта. А гранитная облицовка, придающая зданию величие и красоту, благодаря дальновидности Мусы Алиева, была выполнена изначально. В ходе реконструкции и

212 реставрации Академгородка купола на главном здании намечено построить согласно первоначаль- ному проекту. В те же годы при авторстве и под редакцией академика Мусы Алиева в сжатые сроки были изданы 7-томная «Геология Азербайджана» и ряд карт. Как президент академии он поставил перед историками задачу написать многотомную «Ис- торию Азербайджана». Правда, впоследствии ре- шение этого вопроса затянулось, каждый пытался направить его по собственному разумению и усмотрению. Одна из очень важных задач, которую Муса Алиев стремился осуществить, будучи президентом АН, заключалась в создании астрономической обсерватории. Благодаря его заслугам было выбрано место для нее, подго- товлены документы, необходимые для начала строительства, установлены связи с большинс- твом ведущих обсерваторий мира. Реализация замысла по его предложению началась с создания в марте 1953 года в Институте физики и матема- тики постоянной астрономической экспедиции. Для ускорения работы на основе данной экс- педиции были созданы отдел астрофизики (1954), а на базе этого отдела - Отделение астрофизики при Президиуме (1956). Для руководства работой в Баку из Московского государственного инс- титута астрономии был приглашен Г.Султанов. В Шамахинскую обсерваторию, которая начала строиться в те дни, спустя год, в 1959 году, под руководством академика Ю.Мамедалиева было

213 перенесено наследие Марагинской обсерватории, созданной Н.Туси в XIII веке. Сегодня Шама- хинская обсерватория является одной из самых известных в мире. Заслуги Мусы Алиева в этой области представляют историческое значение. Интерес к науке навсегда связал его с этой сферой. Наука стала его жизненным кредо. Но главным для нашей науки, а также будущего страны являлось то, что в руководящей системе работал столь высокоинтеллигентный человек, постоянно стремившийся вперед, к новым научным свершениям. Являясь президентом АН Азербайджана, Муса Алиев продолжал научно-педагогическую деятельность, читал лекции на азербайджанском и русском языках по палеонтологии, исторической геологии на геолого-географическом факультете Бакинского государственного университета. Ему также удалось организовать на факультете кабинет палеонтологии и стратиграфии, причем на личные сбережения, на причитающуюся ему в университете зарплату. Нередко он выплачивал стипендию неимущим студентам. Из воспоминаний Рены ханум: В то время отец как президент академии получал высокую зарплату. Поэтому он постоянно оказывал мате- риальную помощь бедным студентам, молодым научным кадрам. Это происходило постоянно и с одобрением воспринималось в нашей семье. Отец был очень гордым, простым и благородным, доб- рым и скромным, чрезвычайно культурным и

214 интеллигентным человеком. Таким он был и дома, и на работе. Его общение с нами было очень иск- ренним, теплым, спокойным и заботливым. Мы в семье были очень привязаны друг к другу. Отец и мать на протяжении более полувековой семейной жизни берегли и любили друг друга. Нас, детей, в семье было трое – два сына и дочь. Старший брат Омар Хайям выбрал физико-математическую науку, я – востоковедение, а младший брат Экрем – пошел по стопам отца. В выборе профессии отец и мать предоставили нам полную свободу, и мы поступили в вузы по своему усмотрению. Каби- нет, созданный отцом в университете, был очень дорог ему. Поэтому после его кончины мы с братом Омаром Хайямом подарили университету – кабинету палеонтологии и стратиграфии всю его весьма богатую личную библиотеку, связанную с геологией. С особой признательностью хочу отме- тить помощь, оказанную в этом деле Ильхамом Алиевым, занимавшим в то время пост вице- президента Государственной нефтяной компании Азербайджана. Самый плодотворный, энергичный, полный дерзаний период жизни М. Алиева приходится на время руководства Азербайджаном Мирджафаром Багировым. Зная его большие научно-организа- торские способности, Багиров назначал его на раз личные посты и постоянно держал под контролем. Воспоминания Рены ханум: Уже в 30 лет мой отец поседел. Работать с таким жестоким руководителем, как Багиров, было нелегко. Чем выше были должности, на которые он назначал

215 отца, тем больше были и опасения. Так как все знали «почерк» Багирова: возвышая человека одной рукой, другой – он мог в скором времени безжалостно его уничтожить. В этом смысле мой отец жил и работал в очень тяжелое время. Отец, который крайне ответственно подходил ко всем поручениям, старался избегать замечаний, наре- каний. Зачастую Багиров, не располагая сведени- ями о результатах порученной отцу работы, под- нимал его на заседаниях и громко выговаривал: почему не завершил ту или иную работу. А когда отец, поднявшись, давал подробную информацию, угрожал ему, говоря, что не посмотрит на его седину и сошлет в Соловки. Позднее, когда про- тив Багирова было возбуждено уголовное дело, из документа, найденного в его кабинете на столе, отец узнал, что в скором времени должен был уйти. В списке были имена Самеда Вургуна, Мирзы Ибрагимова и моего отца. С 1958 года до конца жизни Муса Алиев жил и работал в Москве. Даже в ту пору, когда его позиция не совпадала с мнением тогдашнего руко- водства Азербайджана, он по приглашению руко- водства АН СССР, в частности академика Несме- янова, назначается в Москве на должность замес- тителя директора по научной работе в Институте геологии и разработки горючих полезных ископа- емых АН СССР и Министерства нефтяной про- мышленности СССР. За короткий срок он орга- низовывает в институте лабораторию «Биостра- тиграфия нефтяных и газоносных местностей», тем самым расширив географию охвата своих

216 исследований, во многих республиках СССР его работа оставляет след запоминающимися науч- ными свершениями. Несмотря на то, что Муса Алиев работал в Москве на ответственной научно- организаторской должности, как член Академии наук Азербайджана он ежегодно приезжал в Баку, участвовал в заседаниях Академии. Некоторых из своих студентов он брал с собой в Москву, старался оказывать им всяческую помощь. В те годы Муса Алиев стал моральной опорой для молодых кадров, обучавшихся в Москве, в частности, уехавших из нашей республики. Он опекал их. В связи с тем, что научные работы даже по техническим наукам очень долго утверждались, он добивался, чтобы в Высшей аттестационной комиссии не залеживались диссертации, посланные из Баку. В годы работы в Москве выдающийся ученый, посвятивший свою жизнь науке, издает много книг. В целом, ака- демик Муса Алиев является автором 350 научных трудов, в том числе 15 монографий. Он воспитал 60 докторов и кандидатов наук. Жизнь и деятельность Мусы Алиева была весьма разносторонней. Он постоянно находился в контакте с людьми различных профессий, деятел- ями искусства. Руководство нефтедобывающей промышленности СССР, зная о его высоких орга- низаторских способностях, в целях оказания по- мощи развитию нефтяной отрасли Алжирской На- родно-Демократической Республики, в 1967 году назначило его руководителем группы командиро- ванных в эту страну видных ученых-нефтяников и специалистов. В 1967-71 годах М. Алиев, руко-

217 водивший реализацией нефтяных договоров, зак- люченных между Алжиром и СССР, добился на этом поприще заметных успехов. Вместе с тем своими высокими человечес- кими качествами, научными изысканиями и дос- тижениями он снискал уважение и любовь не только партнеров по проекту и сотрудников по- сольства СССР в Алжире, но и руководителя Алжирского государства и других авторитетных официальных лиц страны. По воспоминаниям уча- стников этого проекта, посол СССР в этой стране, чтобы попасть к президенту Алжира Бумедьену, не раз обращался за содействием к Мусе Алиеву, и каждый раз результат был положительный. Опыт, накопленный в научно-исследовательских работах в Алжире, академик обобщил в изданной в Москве в соавторской фундаментальной 328- страничной монографии «Геология и нефтенос- ность, газоносность Алжирской Большой пусты- ни» и 256-страничной книге «Геология и нефте- носность, газоносность атласов Алжира». Выдаю- щийся ученый скончался 3 мая 1985 года в Моск- ве и был похоронен на Родине. Дети выполнили завещание своих родителей. Муса Алиев за яркие человеческие качества завоевал глубокое уважение и симпатию своих современников и смог сохранить их до конца дней своей жизни. С гордостью можно назвать имена коллег Мусы Алиева – видных азербайджанских ученых Г.Ализаде, М.Кашкая. А.Ализаде, Ш.Мех- тиева, Ш.Азизбекова, А.Ягубова, А.Шихалибейли и многих других.

218 Большинство сотрудников Института геоло- гии отмечают, что многое из того, что они достиг- ли, стало возможным благодаря безграничной заботе Мусы Алиева, обогащению его научными идеями. Они с уважением чтут его память. В под- готовленном сотрудниками института монумен- тальном сборнике под названием «Академик Муса Алиев в памяти современников», составленном президентом Азербайджанского общества палеон- тологии, верным учеником ученого Тофиком Га- сановым, можно ознакомиться со славными стра- ницами жизненного пути выдающегося ученого. Здесь, в статьях академиков И.Ибрагимова, М.Му- саева, Дж.Гулиева, Б.Будагова, Г.Султанова, А.Ализаде, А.Надирова, И.Гамкрелидзе, профес- соров З.Мовсумова, Ф.Дадашева, А.Эйюбова, И.Ширинова и десятков других выдающихся и известных ученых, академик Муса Алиев во всем блеске предстает перед нашими глазами, и чувство гордости за то, что у азербайджанского народа есть столь прославленный, достойный сын, достигший таких высот, занимающий видное место в ряду известных ученых-палеонтологов мира, переполняет каждого. Он был обладателем поистине божественной ауры. Такие люди, как академик Муса Алиев всем своим величием озаряют наш мир, Родину, возвышают ее в глазах всего человечества.

219 BLAZİNG BONFİRE OF SCİENCE GALAXY

According to the disposal of Azerbaijan Re- public’s President dated on January 31, 2008 ―About holding jubilees entered concerning Azerbaijan in the program of UNESCO in 2008-2009 celebrating popu- lar personalities and significant events‖ the following measures as 100 years anniversaries of the first spec- tacle of ―Leyli and Majnun‖ opera, national artist Sat- tar Bahlulzade, writer Mir Jalal Pashayev and academic Musa Aliyev will be celebrated at the state level. This year in the UNESCO four holidays-jubilees will be celebrated for Azerbaijan, meetings at the international level of Azerbaijan science, culture will be held. 100 years of ―Leyli and Majnun‖ opera which had been come from Fuzuli’s heart and displa- yed with Uzeyir Hajibeyov’s spirit, 100 years of Sat- tar Bahlulzade’s miracle, 100 years of our favorite writer and great scientist Mir Jalal and one of the founders of Azerbaijan geological science Musa Ali- yev’s 100 years. When I was appealed to prepare material about these jubilees, though I had enough information about other three subjects, I decided to write about academic Musa Aliyev, from whom I had very little information. Firstly I connected with Institute of Geology of our National Academy. With several scientific articles which I took from them were not enough for me. In this case the institute helped me to find the daughter of academic Musa Aliyev Mrs.Rana Pashayeva. I called Mrs.Rana and we decided to meet. To tell the 220 truth when I heard the address I was in perplexity, but then I went to the address which she told me. In the building which I entered there were memory boards of great writer Mir Jalal on the right and Musa Aliyev on the left. It turns out that I came to the house of Mir Jalal for peaking about Musa Aliyev. It was interesting and miraculous coincidence. Two holidays are in one family. It’s a kind fate of God. My interlocutors were the daughter of Musa Aliyev, Mrs.Rana Pasha- yeva and her husband, a prominent diplomat Hafiz Pashayev. Our conversation was not as interview, it was as sincere acquaintance, remembering the memories, the revival of history in our opinions. They began their conversation about their famous fathers with childish love. In that opportunity these children who spoke about their fathers,nowadays in reality were in- fluential scientific, political figures. One of the very sincere moments in the perso- n’s life is to remember the parents with childish feelings. ―Look, in the place we are sitting here my father Mir Jalal spoke to Musa Aliyev for hours. My father spoke about literature, poetry, prose, but Mr. Musa spoke about geology, technical sciences without fedding up. Their conversation was about the future of new generation, their achievements, and at the end they finished their words with high patriotic spirit.‖ Mr.Hafiz spoke it in our conversation. I saw his real feelings to Musa Aliyev as his native son, he was moral support, real friend to his wife Mrs.Rena after her lost her parents and two

221 brothers. In Mir Jalal’s house the famous and unforgettable scientist who left a great legacy in scientifically and political life Musa Aliyev’s life way was remembered, we left passed years happy, sad, difficult – all moments in our heart. I gathered so many material in my word bondle, when I took leave with great satisfaction, we promised that we’ll meet again for other personality in this house – for the second article. Doctor of geological-mineralogical sciences, professor, honorary oilman, the winner of state award, president of Azerbaijan Academy of Sciences academic Musa Aliyev is one of the great personalities of XX century who had his own place in the bright pages of Azerbaijan science history. Fate gave him a miraculous profession: he was geologist – he realized his scientific wishes with learning and analyzing earth’s crust, meanwhile turning it to useful means for our science and economy. He used this opportunity which gave him the God with earning the people’s love and put unforgettable traces. Musa Aliyev brought very important innovations to oil science in his profession. Together with gathering great successes in paleontology part of geology (paleontology is the science which gave bases of creation of oil) he created a school in this science and nowadays scientists in that part of science is his followers. Academic M. Aliyev’s exceptional services in the development of oil industry, in scientific part should be remembered by our side and shown as very good examples to the new generations.

222 Let’s pay attention to the history. In 1926 Musa Aliyev graduated the school of mathematical bial with honors and in the same year he came to Baku and entered to the ore mining faculty of Azerbaijan State Polytechnic Institute. He began the pedagogical activity in those years: (in 1930-33 he taught on different subjects oil college named after Lassal in Balakhani and industrial college named after N.Narimanov. in 1931 Musa Aliyev graduated the intelligence branch of the Institute with excellent marks entered to the department as postgraduate and soon confirmed as assistant for gaining to teach in this high school. So, from the first course the student who involved the attention of professor Boqachov should be stayed in the institute as postgraduate and began his scientific achievements. When he defended his PhD thesis ―Cretaceous sediments at the north-east of the Lesser Caucasus‖ he was just 28 years old. His work was highly appreciated by V.Boqachov, V.Renqarten, V.Pchelintsev and others. He was one of the paleontologists who worked on the above mentioned subject. In this way Musa Aliyev founded the syste- matical learning of the fauna of Mesozoic. Presentation the life and creative-activity of Musa Aliyev systematically may be very interesting base for everyone. In 1936-38 he worked as the Chairman of the Caucasian Bureau of Geology Trust, the chief engineer of Azerbaijan Department of Geo- logy. Meanwhile, in 1937 he was the dean of the oil faculty of Azerbaijan Industry Institute (present day Azerbaijan Oil Academy), in 1939-41 he was the di-

223 rector of the institute. All these duties didn’t separate him from pedagogical activity. In 1941-42 he worked as docent in the department of ―Paleontology and historical geology‖ in Moscow Oil Institute. Then, in 1941 he appointed the head of the educational institutions of the USSR People's Commissariat of Oil Industry. It was Great Patriotic War. In these years the preparation of engineers-technical cadres was in his responsibility for providing the fronts with the oil products. M. Aliyev was deserved the order of Lenin for his pedagogical-scientific activities during the Great Patriotic War. He was the member of Azerbaijan CP Central Committee and then he was elected the secretary of the Central Committee. Musa Aliyev did his best for the development of oil industry. In 1948-49 he worked as Deputy Chairman of the Cabinet of Ministers, the chairman of State Plan Committee. During 1947- 1961 he was elected the deputy of the Supreme Soviet of USSR (II,III and IV challenge). During 1950-58 he was the president of Azerbaijan Academy of Scien- ces. In 1958 he appointed the duty of deputy director of USSR AS and USSR Ministry of Oil Industry of the Institute of the Geology and Development of Combustible Minerals. The geography of his new investigations surrounded the Greater Caucasus, Turkmenistan, Kazakhstan, Uzbekistan, West Siberia. In 1967 he was sent to Algerian Republic by USSR Ministry of Oil Industry. He administrated the great oil contract which was treated between two countries

224 (1967-1971). Here he achieved the discovery of several oil and gas fields. He made lectures in international conferences in a number of countries of the world. All the success and scientific staff potential of XX century and modern Azerbaijan geological science related with the name of Musa Aliyev. People who appreciate M.Aliyev and celebrate the 100 years jubilee of the great personality in the level of UNESCO consider it their moral duty. The rich autobiography of Musa Aliyev can be presented more widely and with a lot of facts. However, I had to satisfy with the opportunity which given for writing frame. Musa Mirza’s son Aliyev was born on April 11, 1908 in Shamakhi and had to spent a part of his childhood in Central Asia – Ashkhabad, he got his secondary education there. Why he came to far Tur- kistan in spite of he was born in a rich family in Shamakhi. The interesting and miserable history was remembered by the daughter of Musa Aliyev Mrs.Rana Pashayeva as following: My father and mother were cousins. My mother’s father Mammad- taghi Aliyev lived in Germany, Finland, got education in Sankt-Petersburg. He spoke in several languages fluently – Germany, French, Arabic, Persian and Russian. Mammadtaghi Aliyev was the deputy of I State Duma in Russia. After the Duma had been driven out he returned to Shamakhi and began to act in the social life of the city. My grandfather had very rich and rare library. In that library there were rare manuscripts and autographs of very famous people.

225 Everybody knew his rich world outlook, education; national patriotism and Armenians attacked his house also in March 1918 in the massacre committed in Shamakhi. When he defended his rich library, his house Mammadtaghi was killed by Armenians wildly and they burned all his property. When my father’s father learnt it he came to Baku immediately and took his brother’s refugee family, other close relatives then returns to Ashkhabad. Though, my grandfather could not get high education he faced with a lot of difficulties till he became mer- chant and his life taught him every face of life. My grandfather moved to Ashkhabad and married to a beautiful girl from Shusha Mrs.Nabat there. My father lost her mother Nabat khanum in his childhood and it left painful, indelible trace in his life. Eventually, after the establishment of the Sovi- et power Musa Aliyev returned to Azerbaijan – Baku. He got education in Baku, gained his first successes and marched toward the summit of fame. His labor, knowledge, hard-work, commitment to science, natio- nnal patriotism, love to his country, high intercourse with people, kind attention to everyone were the steps of this way. When he was just 30 years old he was the director of Azerbaijan State Industrial Institute, and when he was 40 years old he worked as the deputy chairman of the Cabinet of Ministers – chairman of State Plan Committee. One of the most important events in those

226 years was the creation of Oil stones. The close colla- boration of Musa Aliyev – the chairman of Azerbaijan State Plan Committee with USSR chairman of State Plan Committee had very important role in the great project of Oil stones – miraculous sea city. This was the event of 1948-49. Before, in 1947 when Musa Aliyev was elected the secretary of Azerbaijan Cen- tral Committee he did his best for the development of oil industry, helped to make all opportunities for increasing new and national staff. It was derived from his national patriotism that when he was the director of Industrial Institute he celebrated 20 years jubilee of the institute and although there were just 25-30 percent Azerbaijanis in the teacher staff of the institute, 70 percent of teachers you got ordens and medals were Azerbaijanis. This presentation was sent to Moscow by Musa Aliyev. It should be mentioned that the preparation of high level staff in oil industry and also scientific-pedagogical staff is connected with the name of Musa Aliyev. While noticing the autobiography of Musa Aliyev, the years he carried out activity in Moscow in the 1940 years should be mentioned. The memories of Mrs.Rana: Just in those years Mirjafar Baghirov asked him to come back to Azer- baijan urgently, because they need such skillful and capable personnel as Musa Aliyev. My father told that, deputy of Cabinet of Ministers on staff, old Bol- shevik whose surname was Zemlyachka called me and said: ―Mr.Baghirov demands that you should come back to Baku. Get ready and come back‖. My

227 father was not hurried up to come back and thought that he could stay there. However, he called him again and said: ―Hurry up, there is other deputy chairman of Cabinet of Ministers – Lavrenti Pavlovich Beriya. God forbid, he can see off you in other way‖. In that evening my father returned back to Baku by plane and soon Mirjafar Baghirov appointed him the secretary of Central Committee. Musa Aliyev came to science field again in 1950, after 10 years. This time he came as the president of Azerbaijan Academy of Sciences. His extraordinary capability stimulated the development of Azerbaijan science in the beginning of 1950th years. In that period he determined the direction of sciences developments correctly and did his best in widening and improving physics, chemics, astrono- my, economy and other sciences in the academy. With his initiative a number of candidates and doctors of sciences (PhD) were prepared soon. In very short period the number of PhD students sent to Moscow and other big cities of USSR increased to 200, and this resulted with opening of several institutes, laboratories, branches in Academy of Sciences. During this years scientific-technical base of academy strengthened. Musa Aliyev pays attention to his native Institute of Geology as other institutes. He established ―Paleontology and stratigraphy‖ department. Four laboratories acted in the department he led. Experienced paleontologists as Q.Alizade, J.Khalilov, A.Khalilov and R.Jafarov were at the head of laboratories; meanwhile young staff were also involved to the labora-

228 tories. All these were implemented with the adminis- ration and attention of Musa Aliyev. During the eight years he was the president of academy there were several very important events for the history of our national academy. Firstly, to the humanitarian field which he had few knowledge he recommended Samad Vurgun – great poet, literary man, to be vise-president. He knew Samad Vurgun as a person who loved his country, his nation, who had very rich world outlook,phenomenon ability, who gained reputation among people and enlightened persons. He believed him as himself. This choice of Musa Aliyev still appreciated one of very beautiful pages of science history. The maintenance of Musa Aliyev in laying present day Academy town – confirmation the project, permission for building, economical problems in Moscow is exclusive. With the project of the talented architect Mikayil Huseynov the new, beautiful building of academy was built by the exceptional role of Musa Aliyev. Though, most buildings of the institutes were built before, the main building had not been built yet. When the plan was confirmed the building was begun, an expensive granite cladding was used in the construction. The farsighted president of the academy did it beforehand, because he knew that every day new decisions were accepted by the government. When the half of the building was ready, the new head of the country, Khrushov made such injunction as: ―Unnecessary decorations shouldn’t be used in the construction of buildings‖. A special article was published in the newspaper ―Pravda‖ about this isuue.

229 Mikayil Huseynov’s name was also mentioned there and Khrushov declared that they did not need such architects. So, other national ornaments, four domes, decorations were eliminated, even the financial fund was also cancelled. With the farsightedness of Musa Aliyev the granite cladding was taken beforehand. Now concerning the restoration of academy town those four domes would be built with the initial project. In those years academic with the authorship of Musa Aliyev in short period 7 volumes ―Azerbaijan geology‖ and several maps were published. As the president of academy, the historians put an aim to write multi volumes of ―Azerbaijan history‖. It’s true, it took mush time, everybody directed it to the side they wanted. One of the aims of Musa Aliyev when he was president is to establish astronomical observatory. To choose a place for new observatory, to prepare the documents for beginning the building, the rela- tions with most countries of the world were with the maintenance of him. All these isssues started on Mar- ch,1953 with establishing permanent astronomical expedition in the Institutes of Physics and Mathematics. For speed progress of the work on the basis of expedition department of astrophysics (1954) and on the basis of this department Astrophysics Division of the Presidium was established. For leading these issues H.Sultanov was invited to Baku from Moscow State Astronomical Institute. Shamakhi observatory was established from these days and in 1959, one year later with the administration of Y.Mammadaliyev the heritage of Maragha observatory which established by

230 N.Tusi in XIII century was brought here. Present day it turned one of the very famous observatories of the world. Musa Aliyev’s services and wishes in this sphere have historical importance. The enthusiasm to the science always connected him to this sphere. It’s true, from his scientific achievements it comes clear that science is his goal of life. It was useful for both our science and our country that such intellectual person worked in the administration system. When Musa Aliyev was the president of Aca- demy of Sciences, he made lectures from paleontology, historical geology in Azerbaijani and Russian in the faculty of geology-geography of Baku State Uni- versity. He also organized paleontology-stratigraphy cabinet with his own finance. The sum which he should take from the university he used for these issues, specially he gave it to the poor students as scholar- ship. The memories of Mrs.Rana: My father had high salary as the president of academy at that time. Therefore, he always helped young staff, poor students. It was permanent and our family was very glad from this event. My father was very honorable, ordinary, kind, modest, very cultural and noble person. He was such person both at home and at work. His contact with us was very sincere and kind, calm and lovely. We were very kind and close person to eacho- ther in the family. My father and mother during their family life continued more than half century was very dear to each other. They always loved and protected

231 each other. We were two sons and one daughter in the family. My elder brother Omer Khayyam chose physics-mathematics, I chose the oriental studies, but my little brother Ekrem was the successor of my father. My parents gave us independence in choosing our profession. The cabinet my father established in the university was very important for him. Therefore, after my father’s death my brother Omer Khayyam and I presented his very rich own library on geology to the university – that paleontology-stratigraphy cabinet. In this work I want to emphasize the help of Ilham Aliyev with great thankfulness who worked as vise-president of Azerbaijan State Oil Company during that time. Musa Aliyev’s youngest, most energetic and productive, willing ages of life were in the period when Mirjafar Baghirov was the leader of Azerbaijan. Knowing his high scientific-organizational capability Baghirov appointed him in different positions, always payed him attention. Memories of Mrs.Rana: When my father was 30 years old his hair was snow-white. It was not easy to work with such cruel leader as Baghirov. When he appointed my father in high positions it was more dreadful. Baghirov had not hesitated to destroy the person whom he elevated before. In this meaning my father lived in a very difficult period. My father approached to each work with responsibility. He tried that nobody could point out a defect in his work. Sometimes Baghirov who had not enough information about the result of my father’s work raised him in the

232 meeting and made noise that why he had not finished the work yet. When my father stood up and gave wide information he said: ―I will rot you white head in So- lovki (the place where people deported and destro- yed). Afterwards, when a court was made about Bag- hirov it was known that my father should leave soon. There were three names in the list found from Bag- hirov’s cabinet – Samed Vurgun, Mirza Ibrahimov and then my father’s name. From 1958 till the end of his life Musa Aliyev lived and carried out activity in Moscow. When his relation was incompatible with that time administration of Azerbaijan with the invitation of USSR AS academic Nesmeyanov he left for the position of deputy director on scientific work of Moscow USSR AS and USSR Ministry of Oil Industry Institute of Geology and Development of Burning Mineral Deposits. He achieved the establishment of ―Bio- stratigraphy of oil and gas provinces‖ and with this the geographical environment of his investigation is widened, in most republics of USSR his activity was resulted with unforgettable events. Though he worked in Moscow in responsible scientific-organizational position, as a member of Azerbaijan Academy of Sci- ences he came to Baku every year, participated in the meetings of academy. He took some of his students to Moscow, always tried to help them. In those years Musa Aliyev was moral support for the students who studied in Moscow, especially the young staff you went from our republic. When the scientific work on technical sciences were confirmed late, he helped

233 most of scientific works sent from Baku to be confirmed in Moscow Higher Attestation Commission. During the time he lived in Moscow, the great scientist published a lot of books. Totally, the famous scientist is the author of 210 scientific work, including 15 monographs. The life and creative-activity of Musa Aliyev was multilateral. This gave him the opportunity to have connection with the people from different pro- fessions. Meanwhile, as the administration of USSR oil industry knew his high organizational ability appointed him the leader of group consisting of famous oilman scientists and professionals who sent to Alge- ria People’s Democratic Republic in 1967. Musa Ali- yev gained successes when he led the implementtation of oil contracts treated between Algeria and USSR in 1967-71. He won the love of not only his partners on oil and USSR embassy in Algeria, but also the leader of Algeria, other authoritative people of the country. According to the memories of the participants of contract, the ambassador of USSR in this country appealed to Musa Aliyev for getting an appointment of the president of Algeria Bumedye and each time the result was positive. The academic was one of the authors of fundamental monographs as ―Geology and oil, gas of Algerian Sahara Desert‖ – 328 pages and ―Geology and oil, gas of Algeria atlases‖ – 256 pages. In 1985, on the 3rd of May the great scientist died in Moscow and buried in native country. His children carried out his will. Musa Aliyev for bright humanist peculiarities

234 won his contemporaries’ admiration and respect, protected it till the end of his life. As the colleagues of Musa Aliyev, famous Azerbaijan scientists Q.Alizade, M.Qashqay, A.Alizade, S.Mehdiyev, S.Azizbayov, A.Yagubov, A.Shikhalibayli and others can be mentioned. Most collaborators of the Institute of Geology declares that all they achieved is from benefiting endless love and care, scientific success of Musa Aliyev and remember him with great respect. It’s possible to get information about the great scientist from the excellent collection ―Academic Musa Aliyev is in the memories of contemporaries‖ which published by the president of Azerbaijan Paleontology Society Tofiq Hasanov who was his reliable student. Academic Musa Aliyev is remembered in the writings and memories of academics I.Ibrahimov, M.Musayev, J.Quliyev, B.Budaqov, H.Sultanov, A.Alizade, A.Na- dirov, I.Gamrelidze, professors Z.Movsumov, F.Da- dashov, A.Ayyubov, I.Shirinov and other famous and known scientists and with these everybody is proud of such famous, honorable and famous son of Azerbai- jan. His marvelous place among the famous paleontologists of the world is our people’s happiness and prestige. While looking through the life of academic a person can feel very positive aura. It’s very good that there are ordinary and noble people in the world. Present day they are shining in our world, our land and glorify our country in the eyes of the world.

235

HƏYATI, ELMİ, ELMİ-TƏŞKİLATİ VƏ İCTİMAİ - PEDAQOJİ FƏALİYYƏTİNİN ƏSAS TARİXLƏRİ

Musa Mirzə oğlu Əliyev 1908-ci il aprelin 11-də ġamaxıda anadan olmuĢdur. 1916-1926 Aşqabad şəhəri Nekrasov adına fızika-riyaziyyat təmayüllü orta məktəbin şagirdi. 1926-1931 Azərbaycan Politexnik İnstitutunun (indiki Dövlət Neft Akademiyası) dağ-mədən fakül- təsinin tələbəsi. 1927 Suraxanı qazma kontorunda xronometrajçı. 1928-1930 Azərbaycan Politexnik İnstitutunun ―Paleon- tologiya, tarixi geologiya və SSRİ geologiyası‖ kafedrasının laborantı. 1928-1931 Zaqafqaziya Geoloji trestinin geoloji partiya- larında kollektor, baş kollektor və iş icraçısı. 1930-1933 Lassal adına Neft texnikumunun və Nərimanov adına Sənaye texnikumunun müəllimi. 1931-1934 Zaqafqaziya Geoloji trestinin geoloji partiyala- rının rəisi. 1931- Azərbaycan Sənaye İnstitutunun (keçmiş 1936 Azərbaycan Politexnik İnstitutu) ―Paleon- tologiya, tarixi geologiya və SSRİ geologiyası‖ kafedrasının aspirantı. 1935- 1937 Zaqafqaziya geoloji trestinin rəisi. 1936 ―Kiçik Qafqazm şimali-şərq hissəsinin yuxarı təbaşir çöküntülərinin inoseramları‖ adlı nami- zədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir və

236 həmin ildə Ali Attestasiya Komissiyası tərə- findən geologiya-mineralogiya elmləri nami- zədi və dosent elmi adına layiq görülmüşdür. 1936-1941 Azərbaycan Sənaye İnstitutunun ―Paleonto- logiya, tarixi geologiya və SSRİ geologiyası‖ kafedrasının dosenti. Azərbaycan Sənaye İnstitutunun Neft fakül- 1937 təsinin dekanı. XXVII Beynəlxalq (Moskva) geoloji konqresin sessiyasının nümayəndəsi. 1938 Azərbaycan geoloji idarəsinin rəis müavini – baş mühəndisi. 1938-1941 Azərbaycan Sənaye İnstitutunun direktoru və- zifəsini icra edən və İnstitutun direktoru. 1940 ―Qırmızı Bayraq‖ ordeni ilə təltif edilmişdir. 1941 Kommunist Partiyası sıralarına qəbul olunmuş- dur. 1941-1942 Keçmiş SSRİ Neft nazirliyi nəzdində baş tədris İdarəsinin rəisi. Moskva Neft İnstitutunun ―Paleontologiya və tarixi geologiya kafedrası‖nın dosenti. 1943 Azərbaycan geoloji idarəsinin rəisi, ―Əmək rə- şadətinə görə‖ medalına layiq görülmüşdür. 1943-1950 Azərbaycan Sənaye İnstitutunun ―Paleontolo- giya, tarixi geologiya və SSRİ geologiyası‖ ka- fedrasının dosenti. 1944-1946 Ali məktəblər və elmi müəssisələr üzrə Azər- baycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komi- təsinin şöbə müdiri. 1945 ―Lenin‖ ordeninə layiq görülmüşdür.

237 1946 ―Böyük Vətən müharibəsində (1941- 1945) Rəşadətli əməyə görə‖ və ―Qafqazın müda- fiəsinə görə‖ medalları ilə təltif olunmuşdur. 1946 Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Ko- mitəsinin sənaye üzrə katibi. 1947 – Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi 1960 Komitəsi Plenumunun üzvü 1948-1949 Azərbaycan Nazirlər Sovetinin sədr müavini və Dövlət Plan Komitəsinin sədri. 1948-1962 SSRİ Ali Sovetinin II, III və IV çağırışlarının deputatı. SSRİ Ali Sovetinin Ağır sənaye üzrə büdcə ko- missiyasının sədri. 1950 Azərbaycan EA həqiqi üzvü seçilmişdir. 1950-1958 İki dəfə Azərbaycan EA-nın prezidenti seçil- miş; Geologiya İnstitutunun ―Paleontologiya və biostratiqrafıya‖ şöbəsinin və ―Mezozoyun paleontologiya və biostratiqrafıya labora- toriyası‖nın rəhbəri. 1951-1957 Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU) ―Paleontologiya, tarixi geologiya və SSRİ geologiyası‖ kafedrasının müdiri.

1952-1960 SSRİ Lenin mükafatları üzrə Komitənin üzvü; Ali Attestasiya Komissiyası Plenumunun üzvü. 1955 ―Şərəf Nişanı‖ ordeni ilə təltif edilmişdir. 1955-1964 ―Sovetskaya geologiya‖ jurnalının redaksiya heyətinin üzvü.

238 1956 Mexikoda (Meksika) keçirilmiş XX Beynəl- xalq geoloji konqresin iştirakçısı; Hərbi hissələrdə mühazirələr oxuduğuna görə Zaqafqaziya Hərbi hissəsinin komandanlığının Fərmanına layiq görülmüşdür;

Madrasda (Hindistan) keçirilmiş XLV Ümum - hindistan alimlər konqresinin iştirakçısı. 1957 Ali Attestasiya Komissiyası tərəfindən ―Azər- baycanın tabaşir çöküntüləri‖ disserta- siyasına görə geologiya-mineralogiya elm- ləri doktoru alimlik dərəcəsinə və professor adına layiq görülmüşdür; Ümumittifaq siyasi və elmi biliklərin yayımı Cəmiyyətinin Fəxri Fərmanı ilə təltif edilmiş- dir.

1958- SSRİ EA və Neftqazçıxarma sənayesinin ―Ya- nar Qazıntı Yataqlarının Geologiyası və 1985 İşlənilməsi‖ İnstitutunun (Moskva şəhəri) elmi işlər üzrə direktor müavini və İnstitutun ―Neft- qazlı əyalətlərin biostratiqrafiyası‖ labo- ratoriyasının rəhbəri. 1959 - İnstitutun elmi şurasının sədr müavini; 1985 Geologiya və geofızika seksiyalarının sədri.

1960 Kopenhagendə (Danimarka) keçirilmiş XXI Beynəlxalq geoloji konqresin iştirakçısı; Beyrutda (Livan) keçirilmiş ərəb ölkələrinin II neft konqresinin iştirakçısı.

239 1960 - Sovet-Hindistan Dostluq Cəmiyyətinin üzvü; 1985 Sovet Komitəsi Beynəlxalq Geoloji Cəmiyyə- tin üzvü; Təbaşir stratiqrafık komissiyasının üzvü.

1963 İskəndəriyyədə (MƏR) keçirilmiş ərəb ölkələ- rinin III neft konqresinin iştirakçısı. 1964 Macarıstan Xalq Respublikasının (Budapeşt) Geologiya İnstitutuna elmi məsləhətçi kimi ezam edilmişdir.

1964-1985 SSRİ Geologiya nazirliyinin redaksiya-nəşriy- yat şurasının üzvü; SSRİ Neftqazçıxarma sənayesi texniki şöbəsi- nin üzvü; Sovet - Pakistan Dostluq Cəmiyyətinin vitse- prezidenti.

1965 Beyrutda (Livan) keçirilmiş ərəb ölkələrinin IV neft konqresinin iştirakçısı.

240 1966 ―SSRİ Neftqazçıxarma sənayesinin əlaçısı‖ döş nişanı ilə təltif olunmuşdur. 1967 Oktyabrın 50 illiyi ilə əlaqədar Fəxri Fərmanla təltif olunmuşdur. 1969- SSRİ Neftqazçıxarma sənayesi tərəfindən Əlcə- - 1971 zair Xalq Demokratik Respublikasının Neft senayesinə kömək məqsədilə Əlcəzairə ezam edilmişdir. 1969 SSRİ Neft sənayesi kollegiyası tərəfindən ―Fəxri Neftçi‖ adına layiq görülmüşdür. 1970 V.İ.Leninin anadan olmasının 100 illiyi ilə əla- qədar ―Rəşadətli əməyə görə‖ yubiley medalı ilə təltif olunmuşdur. 1971 Əlcəzairdə keçirilmiş ərəb ölkələrinin VIII neft konqresinin iştirakçısı. 1973 1973-cü ilin ―Sosialist yarışının qalibi‖ nişanı ilə təltif edilmişdir, ―Kommunist əməyi qalibi‖ adına layiq görülmüşdür 1975 ―Yanar Qazıntı Yataqlarının Geologiyası və İşlənilməsi‖ İnstitutunun ixtisaslaşdırılmış elmi şurasının sədr müavini ―Böyük Vətən Müharibəsi (1941- 1945) qələ- bəsinin 30 illiyi‖ yubiley medalı ilə təltif edilmiş- dir. 1976 Azərbaycan EA Geologiya İnstitutunun ixti- saslaşdırılmış elmi şurasının üzvü.

241 1976 SSRİ Regionlararası Stratiqrafık Komitə büro- sunun üzvü; Sovet - Pakistan Dostluq Cəmiyyətinin Fəxri Fərmani ilə təltif edilmişdir; Moskva şəhəri Çeryomuşki Rayon Partiya Ko- mitəsinin Fəxri Fərmanına layiq görülmüşdür; ―IX beşilliyin zərbəçisi‖ nişanı ilə təltif edilmiş- dir; SSRİ EA Neft və Qazın geologiya və geofızika problemləri üzrə elmi şuranın üzvü. Neft sənayesində çoxillik səmərəli elmi fəaliy- yətinə görə adı SSRİ Neft sənayesinin ―Fəxri 1977 Kitabı‖na daxil edilmişdir; Yura-Təbaşir sərhədləri üzrə Bolqarıstanda keçirilmiş Beynəlxalq simpoziumun iştirakçısı. 1978 Ümumittifaq Paleontoloji Cəmiyyətin Fəxri üzvü seçilmişdir1 (23, 9-15).

1 Musa Əliyev. Biblioqrafiya (Azərbaycanın elm və mədəniyyət xadimləri‖) Tərtib edəni g.-m.f.f. Q.Ə. Əliyev, A.R.Əzizbəyova, // Bakı, ―Nafta-press‖, 2008, səh.9-15.

242 ƏDƏBİYYAT 1. Almaz Ülvi. O, böyük elm xadimi, Vətənini, mil- lətini sevən bir şəxsiyyət olmuşdur // Xalq qəzeti. - 2009.-6 noyabr. - N 248. - S. 6 . 2. Almaz Ülvi. Alim zəhməti mənəvi xəzinədir / Xalq qəzeti. - 2013.-11 aprel. - № 75. - S. 5 . (Akad. Musa Əliyev haqqında) 3. Almaz Ülvi. Elm kəhkəşanının yanar çırağı (akademik M. Əliyev – 100) // AzərTAc - ―Azərbaycan‖, ―Xalq qəzeti‖,―Respublika‖- 04 fevral 2008; ―Elm‖. – 2008, 18 iyul. - N 26. - S. 4 4. Almaz Ülvi. Ədəbi duyğularım: portretlər, düşüncələr, qeydlər, söhbətlər, II kitab // Bakı, Nurlan, 2009, 426 səh. (389- 402) 5. Almaz Ülvi. AMEA Rəyasət Heyətində akad. M. Əliyevin 100 illik yubileyinə həsr olunmuş tədbir- dəki çıxışın mətni // Azərbaycan 2008-2009- cu illərdə YUNESKO səhifələrində / http://dgtyb.org 6. Алмаз Ульви. Яркая звезда отечественной науки // Бак.рабочий, 2008, 5 февраля 7. Almaz Ülvi. Müdriklik işığında (Azərbaycan 2008- 2009- cu illərdə YUNESKO səhifələrində) // Bakı, Nurlan, 2009, 136 s. 8. Almaz Ülvi.Musa Əliyev.Biblioqrafiya // ―Xalq qə- zeti‖, 2009, 21 avqust, səh.4. 9. ―Azərbaycanın faydalı qazıntıları‖ adlı Respublika Elmi Konfransının materialları toplusu. (Musa Əliyev - 100) // Bakı, BDU nəşr.-tı, 2008, 104 s.) 10. Azərbaycan Elmlər Akademiyası – 50 // Bakı, ―Sabah‖,1995,368 s. 11. A. Əzizbəyova, X. Əlizadə. YUNESKO-da Azər- baycan günü böyük təntənə ilə qeyd olundu // Xalq 243 qəzeti, 2009, 18 dek. http://anl.az/down/meqale/ xalqqazeti/xalqqazeti_dekabr2009/100065.htm 12. ADNA-nın keçmiş rektorları. http://asoa.edu. az/?page_id=5317 13. Bakı Dövlət Universitetində akad. Musa Əliyev - 100 Elmi konfrans keçirilmişdir // Xalq qəzeti. - 2008.-28 may. - N 115. - S. 6 . 14. Dilarə Seyidzadə. Azərbaycan XX əsrin əvvəllərin- də: müstəqilliyə aparan yollar Bakı, ―Azərbaycan Respublikası ―Kitab‖ cəmiyyəti‖,1998, 187 s. 15. Əliyev Musa Mirzə oğlu //http://www.science. gov. az/az/cat.php?fid=musa 16. Vasif Babazadə. İctimai-siyasi xadim, dünya şöh- rətli alim: M.Əliyev-100 // Azərbaycan, 2008, 27 iyun.; http://azertag.az/xeber/409642 17. Чапай Султанов. Грани таланта: об академике Мусе Алиеве, его коллегах и его времени // Баку, ―Çaşıoğlu‖, 2012, 432 стр. 18. http://az.wikipedia.org/wiki/Musa_%C6%8Fliyev 19. Ərəb şeyxlərinə ―çörək verən‖ azərbaycanlı // http://m.atv.az/news/science/12630-ereb-seyxlerine- corek-veren-azerbaycanli 20. Надежда Исмайлова. Семь cекретов Мусы Али- ева // Зеркало, 9 января, 2010, с. 27. 21. Əliyev, Ziyadxan. Əlcəzair neftini kəşf edən alim // 525-ci qəzet. - 2008.-23 fevral. - N 34. - S. 14. 22. ―Akademik Musa Əliyev müasirlərinin yaddaşında: böyük insan, görkəmli geoloq – alim, pedaqoq, dövlət və ictimai xadim, akademik M.M Əliyevin anadan olmasının 90 illiyinə həsr edilir‖ (tərtibçi Tofiq Həsənov, baş redaktor ak. A.Əlizadə // Bakı, ―Nafta-press‖ nəşriyyatı, 1999, 272 s.)

244 23. Musa Əliyev. Biblioqrafiya (Azərbaycanın elm və mədəniyyət xadimləri‖) Tərtib edəni g.-m.f.f. Q.Ə. Əliyev, A.R.Əzizbəyova, redaktoru Ak.A.Əlizadə // Bakı, ―Nafta-press‖, 2008, 121 səh. 24. Solmaz Rüstəmova-Tohidi. Mart 1918-ci il. Bakı. Azərbaycanlıların soyqırımı sənədlərdə (Mart, 1918 г. Баку. Азербайджанские погромы в доку- ментах) monoqrafiya, elmi redaktoru M. Cəfərli// – Bakı, 2009, Azərbaycan Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin "INDIGO" nəşriyyatı, 864 səh. 25. Rüstəmova-Tohidi, Solmaz. Azərbaycanlıların soy- qırımı: Şamaxıda mart qırğınları: 1918-ci ildə Azər- baycan ərazisində müsaəlmanlara və onların əm- laklarına qarşı törədilmiş zorakılıq halları fotosə- nədlərin gözüilə // ―Azərbaycan‖, 2014.30 mart 26. http://www.eco.gov.az/g-mgkx.php 27. http://lib.aliyev-heritage.org/az/9439369.html 28. http://www.astropage.ru/dates/2011/09/id248/ 29. http://azertag.az/xeber/402643 30. http://az.wikipedia.org/wiki/Neft_Da%C5%9Flar% C4%B1. 31. Azərbaycan.- 2008.- 1 fevral.- S. 1. 32. http://dgtyb.org/index.php?option=com_content&vi ew=article&id=3264:azaerbaydzan-2008-2009-dzu- illaerdae-yunesko-saehifaelaerindae&catid=37& Itemid=481 33. http://azertag.az/ru/xeber/679671

245 KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR

Ön söz əvəzi...... 5 Gələcək nəslə örnək ömür ...... 6 Dağı, daşı, çəməni ...... 8 Şamaxiya baş çəkmək istədim...... 11 Ömrün Aşqabad səhifəsi...... 13 I Dövlət Dumasi – Məmməd Taği Əlizadə ...... 17 Mirzə Mahmud oğlu Əlizadə...... 23 Xəzərin o tayından bu tayına uzanan yollar...... 26 Musa Əliyevin elm ustadlari...... 29 Paleontoloq alimin uğurlu addımları...... 32 30 yaşında təhsil aldığı İnstitutun direktoru (rektor) olur...... 36 H.Əliyev Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası-80 yubileyində həmin illəri belə xatırladı ...... 43 Moskvada ilk iş həyatı...... 51 Yenidən Bakıda...... 54 Dövlət Plan Komitəsinin sədri seçiləndə 40 yaşı vardı...... 57 SSRI-nin ən yüksək mükafatlari ilə təltif olunub...... 59 O, üç dəfə SSRİ Ali Sovetinin deputatlıq mandatını da qazanmışdı...... 61 Neft daşlari –- möcüzəli dəniz şəhəri...... 62 AMEA III və IV prezidenti M. Əliyev...... 66 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasi...... 76 AMEA-nın prezidentləri...... 80 Tədqiqatçı alim çöl ekspedisiyalarında...... 87 Akademiya binası və akademiya şəhərciyi...... 88 Ən yaxin dostu Səməd Vurğun idi...... 101 Indiki Azərbaycan Əlyazmalar Institutunun möhkəm bünövrəsi...... 106

246 Onu yalniz Üzeyirbəy Hacıbəyovla müqayisə etmək olardı‖...... 110 Ailə səadəti hər şeydən ucadır...... 113 Rəsədxana...... 121 Göründüyü kimi olan, olduğu kimi görünən alim...... 132 Moskvada gənc kadrlara qayğı...... 142 Həyatının ikinci Moskva mərhələsi...... 143 Ömrün Əlcəzair səhifəsi...... 150 Elmin haqqına çıraq olan kitablar...... 159 Bakı Dövlət Universitetində...... 164 Musa Əliyev – 100...... 172 Nur içində uyusun ...... 173 YUNESKO-nun 2008-2009-cu illərdə görkəmli şəxsiyyətlərin və əlamətdar hadisələrin qeyd edilməsi proqramına Azərbaycanla bağlı daxil olmuş yubileylərin keçirilməsi haqqında AR Prezidentinin Sərəncamı...... 175 M.Əliyevin 100 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında...... 178 Akademik Musa Əliyevin xatirəsinin izi ilə...... 181 AMEA Rəyasət Heyətində M. Əliyev - 100 ...... 182 YUNESKO -da. Musa Əliyev - 100...... 194 Haqqında kitablar...... 196 Яркая звезда отечественной науки...... 200 Blazing bonfire of science galaxy……………...... 220 Həyatı, elmi, elmi-təşkilatı və ictimai-pedaqoji fəaliyyətinin əsas tarixləri ...... 236 Ədəbiyyat...... 243 Kitabın içindəkilər...... 246

247

Almaz Ülvi (Almas Qasım qızı Binnətova) Göyçə mahalının Kəsəmən kəndində 8 avqust 1960-cı ildə fizika- riyaziyyat müəllimi ailəsində anadan olmuşdur. Həmin kənddə orta məktəbi fərqlənmə ilə tamamlamış (1967-1977) və Bakı Dövlət Uni- versitetində ali təhsil almışdır (1978-1984). 1986-1988-ci illərdə Azərbaycan Dillər Universitetinin ikiillik fars dili şöbəsini bitirmişdir. Almaz Ülvi 1995-ci ildə "Demok- ratiya və milli müstəqillik uğrunda mübarizənin poeziyada əksi" mövzusunda namizədlik, 2010-cu ildə isə "XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında özbək klassiklərinin yaradıcılığı" mövzusunda doktorluq dissertasiyaları mü- dafiə etmişdir. Filologiya elmləri doktoru Almaz Ülvi Binnətova AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun "Türk xalq- ları ədəbiyyatı" şöbəsində baş elmi işçi vəzifəsində çalışır. Eyni zamanda, 1984-cü ildən mətbuatda çalışan Almaz Ülvi ilk olaraq ―Ədəbiyyat və incəsənət‖, daha sonra, hal- hazıra kimi "Xalq qəzeti"nin "Ədəbiyyat və incəsənət" (1997-ci ildən) şöbəsində çalışır. 30 ilə yaxındır ki, mütə- madi olaraq mətbuat orqanlarında elmi, ədəbi, tarixi publisistik məqalələri ilə çıxış edir. Müxtəlif qəzet və jurnal- larda, kitab, almanax və elmi toplularda, dünyanın bir sıra tanınmış beynəlxalq jurnallarında Türkiyə türkcəsi, ingilis, özbək, qazax, qırğız, türkmən, tatar, rus, gürcü və s. dillər- də elmi məqalələri çıxıb. Müxtəlif ölkələrdə iştirak etdiyi beynəlxalq elmi simpozyum və konfranslarda (70-ə qə- dər) məruzələri dinlənilmişdir. Filologiya elmləri doktoru Almaz Ülvinin (Binnəto- va) Azərbaycanda və xaricdə 500-dən yuxarı elmi və elmi publisistik məqalələri işıq üzü görüb. 20-yə qədər kitab müəllifidir. Ailəlidir. Bir oğlu var. 248

Almaz Ülvi (Binnətova) Elmin haqq çırağı: akademik Musa Əliyevin həyatı, fəaliyyəti və dövrü (elmi məsləhətçi ak.Akif Əlizadə) // Bakı , “Elm”, 2015. 250 səh.

Kompüter dizaynı: SƏDAQƏT KAMİLQIZI

Korrektoru: HƏQİQƏT QASIMQIZI

Çapa imzalanmış 03.06.2015 Şərti çap vərəqi 15 ç.v. Kağız formatı 84x108 1/32 Tiraj 1000

249 250