AZƏRBAYCANIN MİLLİ DÖVLƏTÇİLİK TARİXİNDƏ GÖRKƏMLİ QADINLAR

EMINENT LADIES İN NATIONAL STATEHOOD HISTORY OF AZERBAIJAN

2ooS AZƏRBAYCANIN MİLLİ DÖVLƏTÇİLİK TARİXİNDƏ GÖRKƏMLİ QADINLAR

EMINENT LADIES İN NATIONAL STATEHOOD HISTORY OF AZERBAIJAN

Layihənin rəhbəri: H ead o f the Project: Məlahət ibrahim qızı Həsənova, Malahat Hasanova. Tarix elmləri namizədi, PhD in History, millət vəkili Member of Parliament

Kitabın müəllifləri: A u th o rs o f the book: Məlahət Həsənova, Malahat Hasanova, Şərəf Cəlilli Sharaf jalilli ön sözün müəllifi: Author of the Preface: Ramiz Mehdiyev Ramiz Mehdiyev Azərbaycan Milli Elmlər Full member of the National Academy Akademiyasının həqiqi üzvü of Sciences of Azerbaijan

Elmi məsləhətçi: Scientific-research adviser: Əli Həsənov Ali Hasanov Tarix elmləri doktoru. Doctor of History, pro fessor professor

Rəyçi: R e view er: Yaqub Mahmudov Yagub Mahmudov Tarix elmləri doktoru, Doctor of History, professor, professor Azərbaycan Milli Elmlər Correspondent Member of the National Akademiyasının müxbir üzvü Academy of Sciences of Azerbaijan 'Həyatda hər bir kəsin yerini və taleyini tarix müəyyən History decrees the place and the lot falling to the edir. Odur ki. nə böyük, nə də kiçik rollar olmur. Öz share of everybody in life. Therefore, there are neither həyat kitabını yazmağa ancaq sənin şəxsi, dərk edilmiş great nor small roles. It is only your perception of per­ məsuliyyətin imkan verir. Bu kitabda hər bir kəs özünü sonal responsibility that allows you to write the life book şəxsi həyatının və dünyanın qurub-yaradıcısı, yaxud of yours. In this book everybody pictures himself/herself dağıdıcısı kimi təcəssüm etdirir. as the creator or destructor of his/her personal life and Kimsənsə. elə də olmalısan - bax. budur bizim the world. həyatımız. Ona görə də özgələrin rollarını və obrazlarını Be the way you are - this is exactly our life. Therefore, gərək öz üzərinə götürməyəsən. Çünki sən də. dünyada you do not have to borrow the roles and images of oth­ yerin də yeganə və bənzərsizdir'. ers. For you and your place in the world are unique'.

Mehriban Əliyeva Mehriban Aliyeva

Azərbaycan Respublikasının Birinci Xanımı. The First Lady of the Republic of Azerbaijan. Heydər Əliyev Fondunun Prezidenti, President of the Heydar Aliyev Foundation. millət vəkili. Member of Parliament. YUNESKO və İSESKO-nun Xoşməramlı Səfiri UNESCO and ISESCO Goodwill Ambassador

5 ÖN SÖZ

PREFACE

Azərbaycan qadınları həmişə Azerbaijani women always did things that milli iftixara çevrilən işlər görüblər". turned out to be the source of national pride

Heydər ƏLİYEV Heydar Aliyev

Dünyanın mütərəqqi fikirli insanlarını, böyük düha- Progressive thinkers and great minds of the world lan cəmiyyət həyatının müxtəlif sahələrində qadınların were always preoccupied with achievement by kişilərlə bərabər hüquq və azadlıqlara nail olmaları women of the equal standing with and same rights problemi daim düşündürmüşdür. Tanınmış mütəfəkkir­ and freedoms as men in all walks of life. Famous lər bəşər cəmiyyətinin mədəni inkişaf səviyyəsi və philosophers have emphasised that advance of yüksəlişinin qadına münasibətlə müəyyən olunduğu human civilisation shall be measured by the treat­ gerçəkliyini dəfələrlə vurğulamışlar. ment of womenfolk. Women's rights, women's edu­ Qadın hüququ, qadın təhsili ilə bağlı məsələlər və cation are the yardsticks to assess the level of ümumən qadının ictimai həyatda mövqeyi isə hər bir democracy and general development of any nation. ölkə üçün demokratizmin. cəmiyyətin ümumi inkişaf Throughout the history, nations that gave birth to səviyyəsinin əsas meyarlarından biri sayılmışdır. great cultures were also distinguished in their Tarixən böyük mədəniyyətlər yaratmış olan xalqlar­ esteem and veneration of women. Women continue da qadın həmişə ülvi varlıq kimi yüksək qiymətləndiril­ their tireless contributions to resolution of problems mişdir. Qadınlar bəşəriyyətin taleyüklü problemlərinin posed by critical challenges to humankind. həllinə bu gün də öz töhfələrini əsirgəmirlər. Throughout the centuries. Azerbaijani women Azərbaycan qadınlan əsrlər boyu xalqımızın tarixi have played a crucial role in forming historic destiny taleyində, milli-mənəvi dəyərlər sisteminin formalaş- and moral values of the nation. The national leader dınlmasında əhəmiyyətli rol oynamışlar. Ümummilli Heydar Aliyev commented that Azerbaijani women liderimiz Heydər Əliyev deyirdi: 'Azərbaycan qadını have always been known for their intelligence, wit. tarix boyu öz ağlı, zəkası, namusu, qeyrəti, isməti ilə. honour, chastity, dignity, devotion, diligence, forti­ fədakarlığı, çalışqanlığı, mərdliyi, vətənpərvərliyi ilə. tude. patriotism, boundless love for their people and

6 millətinə, torpağına olan hədsiz məhəbbəti ilə və gö­ country, their beauty and other fitting qualities. zəlliyi. Azərbaycan xalqının xüsusiyyətləri ilə tanınmış­ Azerbaijani women have borne great burdens that dır. Ancaq bununla bərabər, əsrlər boyu Azərbaycan befell them over the ages with courage and valance qadınının üzərinə böyük zəhmətlər düşmüşdür. O and never resented them. Our history acknowledges zəhməti də qadın həmişə mərdliklə, cəsarətlə çəkmiş­ and admires great representatives of the female dir və heç vaxt bu zəhmətdən inciməmişdir. Tarixi race. We are proud of the fact that our nation, which keçmişimizdə Azərbaycan qadınının görkəmli nüma­ has begot many and many supremely intelligent and yəndələri olmuşdur*. Fəxrlə söyləmək olar ki. fitri sublimely talented female scholars, poets and writ­ istedadı, dərin zəkası ilə seçilən neçə-neçə tərəqqi­ ers. strong-willed and visionary rulers, diplomats and pərvər alim, şair və yazıçı, uzaqgörən və möhkəm military commanders, has always looked positively iradəli hökmdar, sərkərdə və diplomat qadınlar yetirən on women and their participation in the society. xalqımız həmişə qadına, onun cəmiyyət həyatında Since the time of the magnificent epos of Dede iştirakına müsbət münasibət bəsləmişdir. Qorqud, our literary monuments and works of many Tariximizə neçə-neçə parlaq şəxsiyyət bəxş etmiş celebrated authors glorified moral purity, delicacy Azərbaycan qadınının mənəvi saflığı, zərifliyi və and beauty of Azerbaijani women as well as their val­ gözəlliyi, mərdliyi və sədaqəti möhtəşəm Dədə our and loyalty. Great Nizami in his Khamse (the Qorqud dastanlarından üzü bəri ədəbi abidələrimizdə, Quinary) created immortal characters of wise and görkəmli sənətkarlarımızın əsərlərində dönə-dönə tə­ lovely women of Azerbaijan. An inspired chapel rənnüm olunmuşdur. Dahi Nizami ölməz Xəmsə'sin- (mausoleum) of Momine Khatun designed by emi­ də müdrik və gözəl Azərbaycan qadınlanmn obrazını nent mediaeval architect Ajami Nakhchivani stands yaratmışdır. Görkəmli memar Əcəmi Naxçıvani tərəfin­ testament to respect afforded to women in dən ucaldılmış Möminə xatun türbəsi eyni zamanda Azerbaijani society. xalqımızın qadına ehtiramının parlaq təcəssümüdür. Through the Middle Ages Azerbaijani women Azərbaycan qadınının bütün orta əsrlər boyu fəa­ strove to preserve and enrich national cultural her­ liyyəti xalqımızın milli-mədəni ənənələrinin qorunub itage. Names of women who rose to political promi­ saxlanılması və zənginləşdirilməsinə xidmət etmişdir. nence and state power in those times are still Həmin dövrlərdə görkəmli siyasi və dövlət xadimi respectfully cited today. The 19th Century was kimi tanınmış Azərbaycan qadınlanmn adları bu gün renowned for more active participation and greater də hörmətlə yad edilir. XIX əsr isə ölkəmizin həyatında creative accomplishments of women. Political, eco­ qadınların daha yüksək fəallığı və yaradıcılıq uğurları nomic and cultural developments initiated during ilə əlamətdardır. Bu əsrdən etibarən Azərbaycanda baş this century laid a foundation of modern education verən siyasi, iqtisadi və mədəni proseslər qadınlann and closer participation of women in affairs of the maariflənmələri və ictimai həyatda yaxından iştirak society. etmələri üçün də zəmin yaratmışdır. Despite playing the principal role throughout

7 Məlum olduğu kimi, ümumən bəşər tarixinin bütün human history, women for centuries could not mərhələlərində əsas rol oynamalanna baxmayaraq, achieve legal equality with men due to various rea­ qadınların kişilərlə hüquq bərabərliyi məsələsi müəy­ sons. It is no coincidence that two major internation­ yən səbəblərdən əsrlər boyu həllini tapmamışdır. Təsa­ al women’s organisations were established only düfi deyil ki. ilk beynəlxalq qadın təşkilatı yalnız XIX towards the end of the 19th Century. The beginnings əsrin sonlarına doğru yarana bilmişdir. Şərq ölkələ­ of the feminist movement in Oriental countries rində. o cümlədən Azərbaycanda qadın hərəkatının (including Azerbaijan) occurred at about the same başlanması da təxminən həmin dövrə - XIX əsrin sonu time: late 19th - early 20th Century. Namely since və XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Məhz bu dövrdən then female education in Azerbaijan has become so etibarən Azərbaycanda qadın təhsili sahəsində ciddi successful. In the second half of the 19th century uğurlar qazanılmışdı. XIX əsrin ikinci yarısında Azerbaijani enlighteners, with the help of a handful Azərbaycanın maarifpərvər ziyalıları və təhsil görmüş of educated women, established special schools for qadınları artıq öz hesablarına Şamaxıda. Bakıda. girls In Shamakhi. Baku. Ganja. Shaki and Gəncədə. Şəkidə və Naxçıvanda xüsusi qız məktəbləri Nakhchivan. açmışdılar. Secular theatre and democratic press, along with Dünyəvi teatrın və demokratik mətbuatın təşəkkülü education for girls and women extended the sphere ilə yanaşı, qadın təhsili sahəsində görülən bu işlər for women's participation in the society. By that Azərbaycan qadınlarının ictimai həyatda yaxından time, progressive political and public figures, leading iştirak etmələri üçün geniş imkanlar yaratmışdır. Döv­ intellectuals have put on the agenda the issue of rün qabaqcıl ictimai-siyasi xadimləri, ziyalıları isə qadın women's freedom and emancipation. azadlığı və kişilərlə qadınlann hüquq bərabərliyi möv­ The situation of women was widely discussed at zusuna daha tez-tez müraciət etməyə başlamışdılar. the Congress of Muslims of the Caucasus held in 1917- ci ilin aprelində Qafqaz müsəlmanlarının Bakı­Baku in April 1917. The resolution of the Congress da keçirilən qurultayında Qafqazda qadınların vəziy­ considered female liberation as one of the key mat­ yəti barədə məsələ də geniş müzakirə edilir. Qurultay­ ters in national liberation movement of Muslim peo­ da müsəlman qadınının azadlığa qovuşması müsəl­ ples. The said resolution was the first political docu­ man xalqlannın milli-azadlıq mübarizəsinin ən mühüm ment adopted within the bounds of the Russian məsələlərindən biri kimi qiymətləndirilirdi. Həmin Empire that called for full legal emancipation of qətnamə Rusiya hüdudları daxilində ölkə ictimai women. həyatında kişilərlə qadınlann hüquqlanm bərabərləş­ Establishment on 28 May 1918 of the Democratic dirməyə çağıran ilk siyasi sənəd olmuşdur. Republic of Azerbaijan, the first parliamentary repub­ 1918- ci il mayın 28-də Müsəlman Şərqində ilk par­lic in the Muslim world, opened wide horizons for lament respublikasının - Azərbaycan Xalq Cümhuriy­ women to develop and become active members of yətinin yaranması Azərbaycan qadınının demokratik the society and for the feminist movement to devel-

8 cəmiyyətin fəal üzvünə çevrilməsi yolunda geniş üfüq­ op and organise. An electoral statute adopted by the lər açmış və nəticə etibarilə qadın azadlığı hərəkatı Republic in july 1919 gave women full suffrage. daha mütəşəkkil xarakter almışdır. Azərbaycan Xalq Educated Azerbaijani women used these opportuni­ Cümhuriyyəti Parlamentinin 1919-cu ilin iyulunda ties to the fullest. qəbul etdiyi əsasnamə ilə qadınlara seçki hüququ In 1918 - 1920, a generation of women enlighten­ verilirdi. Ziyalı qadınlarımız bu hüquqlanndan istifadə ers and new female intelligentsia saw their main edərək ölkənin ictimai-siyasi həyatında daha yaxından achievement in founding schools and supporting cul­ iştirak etməyə başladılar. tural life through charities and endowments, thus lay­ 1918-1920-ci illərdə maarifpərvər qadınlar milli ing grounds for national revival. Most prominent məktəblərin yaradılmasında böyük fəallıq göstərərək amongst them Govher Khanim Qajar. Hemide ümumən milli dirçəlişin fəal qurucularından olmuşlar. Khanim Javanshir. Nigar Khanim Shikhlinskaya. Ölkəmizin ziyalı qadınlarının xeyriyyə cəmiyyətləri Mesme Khanim Talishinskaya. Seltenet Khanim yaradaraq mədəni həyatda fəal iştirak etmələri həmin Ahmadova. Nabat Khanim Ashurbeyli-Rzayeva who dövrün başlıca nailiyyətidir. Gövhər xanım Qacar. founded charitable societies and immortalised them­ Həmidə xanım Cavanşir. Nigar xanım Aşurbəyli- selves through generous philanthropy. Women intel­ Rzayeva və digərləri tərəfindən qurulan qadın xeyriyyə lectuals such as Meryam Khanim Bayramalibeyova. cəmiyyətləri çox böyük işlər görməklə adlannı xeyriy­ Govher Shovqiyye. Firuze Aghayeva. Feremush yəçilik hərəkatı tarixinə həkk etmişlər. Bu illərdə Pashayeva. Seide Sheykhzade. Rehile Hajibabayeva. Azərbaycanın tərəqqipərvər qadın ziyalılan - Məryəm Sara Vezirova. Henife Khanim Melikova. Zerri xanım Bayraməlibəyova, Gövhər Şövqiyyə, Firuzə Shakhtakhtinskaya and others made great contribu­ Ağayeva. Fərəmuş Paşayeva. Səidə Şeyxzadə. Rəhilə tions to general education. Hacıbabayeva. Sara Vəzirova. Hənifə xanım Məlikova. In years following the Russian Bolshevik occupa­ Zərri Şahtaxtinskaya və başqaları xalq maarifinin tion of April 1920. women of Azerbaijan continued inkişafına köməklərini əsirgəməmişlər. on their difficult and honourable path to develop­ 1920- ci ilin aprelində rus bolşevik işğalından sonrakıment. Women’s movement further extended in illərdə də Azərbaycan qadını mürəkkəb və şərəfli scope. Concentrated campaigns to eradicate female inkişaf yolunu davam etdirmişdir. Respublikada qadın illiteracy and provide professional training to women hərəkatı özünün əhatə dairəsini daha da genişləndir­ yielded good results in a short time span. Emergence mişdir. Qısa müddət ərzində qadınlar arasında savad­ of opportunities for social equality with men and sızlığın ləğvi, qadınların ən müxtəlif peşələrə yiyə­ appearance of venues for showing their talents and lənərək cəmiyyətdə kişilərlə bərabər hüquqlara malik abilities should be considered primary achievements olmalan. öz istedad və bacanqlarını gerçəkləşdirə bil­ for wom en in 1920s. mələri bu dövrün başlıca nailiyyətləri sayıla bilər. Convocation of the First Congress of Azerbaijani 1921- ci ilin fevralında Bakıda Azərbaycan wom en in February 1921 in Baku w as an important

9 qadınlarının birinci qurultayının keçirilməsi yeni indicator of the strength of the women s movement şəraitdə respublikada qadın hərəkatının mühüm under new conditions. Active participation of göstəricisi olmuşdur. Qurultayda Azərbaycanın partiya Communist Party and Government leaders In the və hökumət rəhbərlərinin fəal iştirakı isə yeni ictimai workings of the Women s Congress was a telling qurultayda qəbul olunan qərarlann əsas ruhunu təşkil sign of importance attached to the role of women in etmişdir. the new social system. This new realisation shaped Qurultaydan sonra respublikada qadın hərəkatı xeyli decisions taken at the Congress. mütəşəkkil xarakter almışdır. 1922-ci ildə ilk qadın After the Congress the women's movement in klubunun yaradılması. 1923-cü ildə isə ümumən Şərq­ Azerbaijan became much more organised and insti­ də qadın azadlığı uğrunda mübarizə aparan ilk jurnalın tutionalised. Opening of the first women’s club in - Şərq qadını'nın nəşrə başlaması Azərbaycanda qadın 1922 and especially establishment in 1923 of a jour­ hərəkatı tarixinin əlamətdar hadisələri sırasındadır. nal Sharq Qadini ( A Woman of the East'), aimed at 30-cu illərdə apanlan geniş quruculuq işlərində kişi­ liberating all Oriental women, were momentous lərlə çiyin-çiyinə çalışan qadınlarımız ikinci dünya mü­ events in the history of the women's movement in haribəsi dövründə cəbhəyə gedən kişiləri layiqincə Azerbaijan. əvəz etməklə yanaşı, müharibə meydanlannda fəda­ By the 1930s with their great development drives, karlıq və qəhrəmanlıq nümunələri göstərdilər. women were already in the workforce in big num­ Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycan qadınlarının bers. working shoulder-to shoulder with men. During Bakıda 1957. 1967 və 1972-ci illərdə keçirilmiş qurul­ the World War II women adequately replaced tayları respublikada qadın hərəkatının inkişafında və mobilised men. displaying miracles of diligence and daha mütəşəkkil forma almasında mühüm rol true heroics in the w ar and labour battles of the tim e. oynamışdır. Bu illər ərzində Azərbaycanın ictimai- Soviet-time Congresses of Azerbaijani women siyasi və elmi-mədəni həyatında fəal iştirak edən m in­ held in 1957, 1967 and 1971 played important role lərlə qadın yetişmişdir. Teatr səhnəsi ustaları Mərziyyə in development and further institutionalisation of the Davudova. Fatma Qədri. Hökümə Qurbanova. Münəv- women's movement. In those years thousands of vər Kələntərli. Barat Şəkinskaya. Leyla Bədirbəyli və Azerbaijani women became active members of Nəsibə Zeynalova. Azərbaycan baletinin ulduzları social, political, scientific and cultural life of Qəmər Almaszadə. Leyla Vəkilova. Rəfiqə Axundova, Azerbaijan. Theatrical greats Merziyye Davudova. sevimli müğənnilərimiz Şövkət Məmmədova. Həqiqət Fatma Qadri, Hokume Qurbanova. Munevver Rzayeva. Şövkət Ələkbərova. Sara Qədimova. Rübabə Kelenterli. Barat Shekinskaya. Leyla Bedirbeyli and Muradova. Fatma Mehrəliyeva. görkəmli bəstəkar- Nesibe Zeynalova, ballet stars Qemer Almaszade. lanmız Ağabacı Rzayeva. Şəfiqə Axundova. Firəngiz Leyla Vekilova. Refiqe Akhundova, lovable singers Əlizadə, tanınmış rəssamlarımız Vəcihə Səmədova. Shovket Memmedova. Heqiqet Rzayeva. Shovket Reyhan Topçubaşova. Elmira Şaxtaxtinskaya. Maral Alakbarova. Sara Qedimova, Rubabe Muradova,

10 Rəhmanzadə milli mədəniyyətimizin inkişafına layiqli Fatma Mehreliyeva. eminent composers Aghabaji töhfələr vermişlər. Qadın şair və yazıçılardan Nigar Rzayeva. Shefiqe Akhundova. Firengiz Alizade, Rəfibəyli. Mirvari Dilbazi. Mədinə Gülgün. Hökümə renowned artists Vecihe Semedova. Reyhan Billuri. Əzizə Cəfərzadə ədəbiyyatımızın inkişafında Topchubashova. Elmira Shakhtakhtinskaya. Maral dərin izlər qoymuşlar. Rehmanzade made important contributions to the Azərbaycan qadını müstəqillik uğrunda başlamış national cultural development. Female authors Nigar ümumxalq hərəkatının, respublikamızın suveren hü­ Refibeyli. Mirvarid Dilbazi. Medine Gulgun, Hokume quqları və ərazi bütövlüyünün qorunması uğrunda Billuri. Ezize Jeferzade left their deep imprint on our mübarizənin ön sıralarında olmuşdur. Qanlı Yanvar literature. faciəsinin qurbanları arasında qadınlarımız da var idi. Azerbaijani women were in the forefront of the Qadın milli qəhrəmanlarımız Azərbaycanın ərazi bü­ national independence movement and the struggle tövlüyünün qorunması uğrunda mübarizənin fəda­ for sovereignty and protection of territorial integrity karlıq rəmzinə çevrilmişlər. of Azerbaijan. Women were among the victims of 1991-ci il oktyabrın 18-də Azərbaycanın dövlət Bloody January events of 1990. Female National müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktının qəbul Heroes of Azerbaijan became symbols of patriotism edilməsi ilə respublikamızda qadın hərəkatının yeni and devotion. mərhələsinin başlanğıcı qoyuldu. 1993-cü il iyunun Proclamation of independence in the 15-də dövrümüzün görkəmli siyasətçisi Heydər Constitutional Act on National Independence of Əliyevin Azərbaycan rəhbərliyinə qayıdışı ilə ölkədə Azerbaijan enacted on 18 October 1991 turned a müstəqil, hüquqi və demokratik dövlət quruculuğunu page for the women's movement as well. With genişləndirmək yolunda uğurlu addımlar atıldı, o return of Heydar Aliyev as a pre-eminent politician of cümlədən qadın hərəkatına dövlət qayğısı gücləndi. our time to the helm of power in Azerbaijan on 15 Müstəqil Azərbaycan Respublikasının 1995-ci ildə June 1993. Azerbaijan embarked on successful steps qəbul olunmuş ilk Konstitusiyası qadınlann kişilərlə to building an independent, democratic state and the bərabər hüququnu təsdiq etməklə demokratik dövlət rule of law. The government also increased its atten­ quruculuğu prosesində onlann fəal iştirakının hüquqi tion to the needs of women. The Constitution of bazasını da yaratdı. independent Azerbaijan adopted in 1995 confirmed Müstəqillik şəraitində cəmiyyətdə gedən demok­ equal rights of men and women and provided the ratikləşmə prosesləri sayəsində ölkəmizdə qadın hərə­ legal framework for active participation in democrat­ katı qısa müddətdə öz inkişafının yeni mərhələsinə ic processes. qədəm qoydu: onun fəaliyyəti gücləndi və beynəlxalq Democratisation under independence allowed the əlaqələri genişləndi. 1995-ci ilin iyulunda Pekində ke­ women's movement to start a new phase in its çirilən IV Ümumdünya Qadınlar konfransı ilə bağlı development: internal strengthening and extending Azərbaycanın qadın təşkilatlarının fəaliyyəti bu international contacts. Especially significant for baxımdan xüsusilə əlamətdar oldu, ölkəmizdə qadın women’s organisations in Azerbaijan was their atten­ hərəkatının mütəşəkilliyinin artmasında Birləşmiş dance of the Fourth World Conference of Women Millətlər Təşkilatının ‘Qadınlara münasibətdə ayrı-seç­ held in Beijing in July 1995. Important contribution to kiliyin bütün formalarının ləğv olunması haqqında" 30 institutionalisation of the women's movement in iyun 1995-ci il tarixli Konvensiyasına Azərbaycan Azerbaijan was made by accession of Azerbaijan on Respublikasının qoşulması da mühüm rolu oynamışdır. 30 June 1995 to the UN Convention on Elimination of Ulu öndər Heydər Əliyevin respublikada qadın All Forms of Discrimination against Women. hərəkatına daim diqqət və qayğı göstərməsi isə bu Attention and care shown to the women's move­ hərəkata dair dövlət siyasətinin işlənib hazırlanması ment by our great leader Heydar Aliyev meant that üçün əsaslı zəmin yaratmışdır. Bunun uğurlu nəticəsi women's priorities were thoroughly considered in 1998-ci ilin əvvəllərində qadın hərəkatına dair m əsə­ developing government policy. The matter was lənin dövlət səviyyəsində həllini tapması və ölkə baş­ resolved on the state level with a presidential decree çısının 14 yanvar 1998-ci il tarixli fərmanı ilə Qadın of 14 January 1998 establishing the State Committee Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin yaradılması ol­ for Women's Affairs. President's Decree of 6 March muşdur. 2000-ci il martın 6-da haqqında Azərbaycan 2000 on Governmental Policy toward Women in the Respublikası Prezidentinin fərmanı respublika qadınla- Republic of Azerbaijan was an important manifesta­ nna dövlət qayğısının artıq böyük təzahürü idi. Fərman tion of the state care and support. The decree enu­ qadınların kişilərlə hüquq bərabərliyinin, xüsusilə merated practical steps for providing real equality of onlann dövlət idarəçiliyi sistemində lazımi səviyyədə women and assuring adequate representation of təmsil olunmasının əməli surətdə təmin edilməsi women in the system of government. məqsədi daşıyırdı. Thus. Azerbaijani women covered several cen­ Beləliklə. Azərbaycan qadını XX əsr ərzində yüzillik­ turies' worth of a road in the 20th Century. Their role lərə bərabər inkişaf yolu qət etmiş, onun cəmiyyətdə and position in the society and the family has great­ və ailədəki mövqeyində köklü müsbət dəyişikliklər baş ly improved. Despite the burden of their new social vermişdir. Sosial yükünün ağırlığına baxmayaraq, o. obligations, women still performed the role of moral yenə də cəmiyyətin mənəvi dayağı funksiyasını ləya­ fulcrum of the society with dignity and conscien­ qətlə yerinə yetirir. tiousness. Tarixin sınaqlanndan alnıaçıq, üzüağ çıxan Azər­ Azerbaijani women have gone through tribulations baycan qadını bu gün. sözün əsl mənasında, müstəqil of time with their self-esteem and poise intact. respublikamızda demokratik cəmiyyətin apancı üzvü Women have become the leading social agents in kimi çıxış edir. Azərbaycanı davamlı inkişaf edən fira­ the democratic, independent Republic of Azerbaijan. van ölkəyə çevirmək yolunda görülən işlərdə qadın­ They have made exceptional contributions to making larımızın müstəsna əməyi vardır. Milli dövlət quru­ Azerbaijan a prosperous and sustainably developing culuğunun ən müxtəlif sahələrində xüsusi xidmətlər nation. Through their innumerable services to nation-

12 göstərən Azərbaycan qadım yenə də qaynar ictimai al state-building, Azerbaijani women have earned proseslərin fəal iştirakçısıdır. O. ölkəmizdə vətəndaş their place as active shapers of most pressing socie­ həmrəyliyi və dövlətçiliyimizin daha da güclən­ tal processes. Azerbaijani women continue in the dirilməsi ugrunda mübarizəsinin ön sıralarında gedir, front ranks of strengthening citizen s solidarity and milli-mənəvi dəyərlərimizin qorunub saxlanması, yaşa­ national statehood; they are as devoted as ever to dılması və mədəni potensialın zənginləşdirilməsi na­ preservation and enlivening of national moral values minə əzmkarlıq göstərir, mahiyyətcə qlobal xarakterli and enrichment of the artistic and cultural potential vəzifələrin öhdəsindən ləyaqətlə gəlir. Möhtərəm of the nation: they now face and suitably answer Prezidentimiz İlham Əliyevin söylədiyi kimi. 'elm. global challenges. As esteemed President Ilham təhsil, mədəniyyət, səhiyyə və digər sahələrdə qazan­ Aliyev said, 'attainments of Azerbaijani women in dığı nailiyyətlər Azərbaycan qadınının çox böyük po­ science, culture, education, health care and other tensiala malik olduğunu təsdiq edir. areas manifest their great potential. Dövlətçilik tariximizin parlaq səhifələrinə həsr Devoted to brilliant pages in history of our state­ edilmiş bu kitabda Azərbaycanın görkəmli qadın hood. this book presents outstanding women public dövlət xadimlərindən bəhs olunur. Şübhəsiz ki. burada figures of Azerbaijan. Surely, eminent personalities haqqında söz açılan şəxsiyyətlər barədə gələcəkdə presented here will have more authoritative daha sanballı tədqiqatlar aparılacaq, yeni əsərlər research, better coverage and entire books to their qələmə alınacaq, kitablar meydana gətiriləcəkdir. name in the future. I can only hope that this book Təqdim edilən bu kitab kimi gələcəkdə yaradılacaq along with those future works will become a fitting həmin dəyərli əsərlərin də dünya sivilizasiyasına bütün monument to Azerbaijani women and their everlast­ zamanlarda töhfələr vermiş Azərbaycan qadınının ing contribution to the world civilisation. adına ucaldılan abidə olacağına inanıram.

RAMİZ MEHDİYEV RAMIZ MEHDİYEV

Azərbaycan Milli Elmlər Full Member of the Azerbaijan Akademiyasının həqiqi üzvü National Academy of Sciences

13

TOMRIS E. əvvəl VII əsr Massagetlər dövləti

TOMRIS VII century В.C State of Massagets

Adı tarixə qəhrəmanlıq simvolu kimi həkk olunan, Tomris. the queen of Massagets was the daughter of varlığı ilə bütün Şərqin, türk dünyasının və Azərbayca­ Alp Er Tongan. who had once been the pride of the nın qürur duyduğu. Alp Ər Tonqanın qızı. Massagetlər East. Turkic world and Azerbaijan. Tomris is one of the hökmdan Tomris qüdrətli sərkərdələrimizdən və vətən­ patriotic warlord ladies of our country whose name has pərvər xatunlanmızdandır. been memorized as a symbol of heroism. Milli dövlətçilik və istiqlal tariximizdə babalarımızın States like Manna. Midia. Atropatena and Massagets qurduğu Arata. Lulubi. Ruti. Manna. Midiya. Atropa­ that have been built by our ancient grandfathers have tena, Massagetlər kimi iri dövlətlərin mühüm yeri var. their own individual importance in the history of our Massagetlər dövlətinin geniş əraziyə və təbii sərvətlərə National Statehood and Independence. The State of sahib olması düşmənlərinin gözünün daim ona dikil- Massagets had always been in the focus of enemies məsinə səbəb olmuşdu. due to vast territory and natural resources. Əzəmətli dağlann. yaşıl yaylaqların, bol sulu çayların From time to time foreign conquerors turned the əhatəsində yerləşən bu dövləti özünə tabe etmək və Massagets territory which was pleasant with highlands, sərvətlərinə sahib çıxmaq üçün yadelli işğalçılar tarixin green lands full of abundant lakes and rivers to a dueling ► müxtəlif dönəmlərində onu cəngi-cida meydanına arena aiming to subdue the beautiful country. 2500 years çevirmişlər. ago. in 530 B.C. the state of Massagets was mentioned 2500 il bundan öncə. Miladdan əwəl 530-cu ildə in the historical annals of Strabon and Herodotus. It was təməli qoyulan. Strabonun və Herodotun tarix risalə­ identified as the state of Araz-Massagets with its Inde­ lərində Araz-Massaget hökmranlığı kimi qeyd olunan pendent internal and external policy. Being the model of Massagetlər dövləti və onun hökmdarı müstəqil daxili a peaceful state the head of the state Tomris was always və xarici siyasət yürüdən dövlət kimi təqdim olunur. in warm relations with her neighbors. She was always Bəzi mənbələr də bu dövlət və onun hökmdan haq­ patient to those who had different ideas. Only after see­ qında 'sülhsevər dövlət kimi hamıya dostluq və meh­ ing the opponent's claims go out of boundaries, she riban qonşuluq münasibətində olan Tomris. başqa mü­ would declare war to that state and return with victories nasibət göstərənlərə belə dözümlü yanaşar və ancaq every time.' qarşı tərəfin iddiasının dözülməz həddində müharibə In the old Turkic language. Massagets mean skillful elan edər, hər dəfə də qələbə çalardı...' göstərilir. arrow-shooters. Therefore the linguists find the words Əski türkcədə massagetlər terminləri 'Mahir ox Demir. Timur. Teymur and Tomris to have the same ori­ atanlar, oxçular* kimi səslənirdi. Odur ki. dilçilər Dəmir. gin - the Iron which for its peculiarity means as solid as Timur. Teymur, eyni zamanda Tomris kəlmələrini dəmir iron, brave and heroic. From this point of view. Tomris. kimi möhkəm, dəyanətli kimi mənalarda izah edirdilər. whose name meant iron as mentioned earlier, has Bu mənada Massagetlər dövlətinə şərəf gətirən Tomris brought fame to the state of Massagets with her iron dəyanətin nümunəsi kimi qəbul edilmişdir. Dövlətin dignity. For the sake of the states development and çiçəklənməsi, inkişafi naminə gecə-gündüz zəhmət flourishing Tomris did not let the palace laws break away çəkən, onu abad məmləkətə, ədalətli dövlətə çevirən, even after the death of her husband. Having passed the saray gəlinindən hökmdara, baş xatuna. Xalq Anasına way from being the daughter-in-law in the palace to the çevrilən Tomris ömür-gün yoldaşından sonra belə Queen, from the First Lady to the People's Mother. saray qanunlannı sınmağa qoymadı. Qəhrəman və zəh- Tomris proved to be the dignified Queen of the heroic mətsevər massagetlərin ləyaqətli hökmdan olduğunu and laboring Massagets. With the loss of her only son. sübut etdi. Övladını, ciyərparasını itirsə belə xalqını she did not step back from defending her motherland yadelli işğalçılann hücumundan ağlı və müdrikliyi ilə from the foreign invaders thanks to her acumen. Kir, the qorudu. Onun iradəsini sındıra bilməyən İran padşahı II Persian King thought the easiest way to grasp the state Kir Massagetlər dövlətini ələ keçirməyin ən qısa yolunu of Massagets was to marry Tomris and tried to persuade Tomrisə eşq elan etməkdə, onu izdivaca razı salmaqda her as he did not have any other alternative. Herodotus, görürdü. Tarixin atası sayılan Herodot bu faktla bağlı who is believed to be the Father of History, wrote the qeyd edir: Bu zaman massagetlərin taxtında ölmüş story as follows: At that time the throne of Massagets padşahın dul qadını əyləşmişdi ki. onun adı Tomris id i. was ruled by a widow whose name was Tomris . Dünyaya ağlın, məntiqin gözü ilə baxan, dövlət Tomris. who was looking at the world with the eyes sevgisini, xalq məhəbbətini cismani sevgidən uca tutan of wit and who preferred the love of motherland and Tomris düşmən elçisini əliboş qaytanr. Yenə Herodota people to physical love, returns Kir's messenger istinad etsək. Azərbaycan qadınının qüdrətini bir daha empty-handed. Once more if we refer to Herodotus, dərk etmiş olanq: Tom ris anladı ki. Kir onu deyil, we will realize the power of the Azeri woman. Tomris massagetlərin padşahlığını almaq istəyir və ona görə understood that Kir wanted not her. but the kingdom of də təklifi rədd etdi... Massagets and eventually refused the proposal . Qadın qüruru, hökmdar iradəsi, vətənpərvərlik Confronted by the pride of a woman, will of Queen nümunəsi ilə üz-üzə dayanan II Kir hiyləsinin baş tutma­ and example of patriotism. Kir understood that his trick dığını anlayıb, qoşun çəkib massagetlərin sərhədində. did not go through. He didn't see any other way but to Kür-Araz ovaJığında. Araz çayının sahillərində dayandı. gather troops to the border of Massagets. on the bank Adı tarixə qəhrəmanlar, döyüşkənlər, mahir ox atanlar of the Araz River. Aiming to defeat the Massagets. kimi daxil olan massagetləri yenmək məqsədi ilə Araz whose name had already been memorized in history as çayı üzərindən körpülər salınmağa başladı... the heroes, fighters and skillful arrow-shooters, he began building bridges over the Araz River. Odlar Yurdunun qəhrəman qızı və müdrik sərkərdəsi The heroine and wise warlord of the Land of Fires xəyanətkar qonşusuna, iradəsiz sərkərdəyə, nəfsinə qul send the following message to the Shah of Iran - the olan, özgələrin ərazisinə göz dikən fars hökmdanna treacherous neighbor, weak-willed warlord, slave of his xəbər göndərdi: passion who had the intention to invade her state: - 'Ey şah! Gəl tutduğun işdən əl çək. sən nədən "Hey. Shah! I invite you to turn back from this deed. bilirsən ki. başladığın bu iş axırda sənin xeyrinə qur­ How can you think that the action you began will end in taracaqdır? Bu işləri dayandır, öz adamlanna padşahlıq your favor? Stop all these things. Rule your own people elə. bizim də öz yerlərimizdə padşahlıq eləməyimizə and do not block us from ruling our own. However, mane olma. Yox. əgər bu məsləhətə qulaq asmaq və you do not wish to listen to my advice and do not want necə olursa-olsun sakit durmaq istəmirsənsə, əksinə, to stay calm and rather fight against the Massagets. The massagetlərlə müharibə üçün sənin də şiddətli bir arzun choice is yours. Then you do not join the banks of the varsa, buyura bilərsən. Ancaq zəhmət çəkib çayın o tay- river, as w e can go back as far as three days walking dis­ bu-tayını birləşdirmə, biz çaydan üç günlük yol qədər tance from the bank of the river. Cross the river to fight uzağa çəkilərik, sən bizim torpağa keç. burada vuruşaq. with us in our land. But if you want to do the contrary by Yox əgər bizi öz torpağına buraxmağı üstün tutursansa. letting our army to get into your land, then we ll come sən də bizim kimi hərəkət elə. biz gələk orada vuruşaq! to you and fight. Bu vüqarlı padşahın önündə növbəti iradəsizlik və The Shah of Iran demonstrated his lack of will and tricky hiylə nümayiş etdirən İran şahı qoşun çəkib Araz çayını maneuvers in front of this mighty Ruler by crossing the keçdi. Hiyləgər şah qoşunun vuruşa bilməyən yararsız river. The sly shah left the bungling people of his army in hissəsini bolluca yemək və içki ilə müharibə meydanın­ the fight arena and supplied them with abundant food da qoyub, öz qoşununun döyüşkən hissəsi ilə pusquda and wines and made an ambush with his fighting power. durdu. Bir qədər sonra bu hiyləgər plandan xəbəri Spargapises. son of Tomris unaware of this trick attacked olmayan Tomrisin oğlu Sparqapisesin qoşununa II Kir the Kir army composed of people lacking fighting skills. öz qoşunu ilə hücum etmiş və onu əsir götürmüşdü. Spargapises found himself chained as war prisoner. Sparqapises ayıldığı zaman özünü dəmir zəncirə Shaken from the incident, but still courageous thanks bağlanmış əsir görmüşdü . to the lessons of bravery she got from her father Alp Er Hadisədən sarsılan, fəqət qəhrəmanlıq dərsini fateh Tonga, who had never been defeated in fights and who atasından, heç bir döyüşdən məğlub çıxmayan, yarasını healed his wound with land soil. Tomris send the third torpağı ilə sarıyan Alp Ər Tonqadan alan Tomris düş­ note of objection as follows: mənə üçüncü etiraz notasını göndərir: Hey. greedy Kir. you seem to never be fed up from - Ey insan qanı içməkdən doymayan acgöz Kir! Üzüm drinking human blood! Do not boast for your victory suyunun köməyi ilə qalıb gəlməyinizlə öyünməyin. gained over grape juice. After the grape juice, you özünüz üzüm suyu içirsiniz, qudurursunuz, qarnınız ça­ become rabid and become more boastful as long as xırla dolduqca daha da lovğa olursunuz. Özünün çox your stomach is full of wine. Do not boast to be such hiyləgər olduğuna və oğlumu belə bir yolla ələ sly-man due to which you imprisoned my son. Do not keçirdiyinə öyünmə. onu döyüş və hərbi şücaətlə ələ forget that you have done all these without fighting. keçirməmisən. İndi mənə qulaq as. çünki bu dediklərim Now it is your turn to listen to me. because now what sənin xeyrinədir: oğlumu özümə qaytar və qoşunun I say is to your favor. Return me m y son. stop the intru­ üçüncü hissəsi ilə etdiyin bu cür həyasız rəftarın cəzasını sive behavior of your troops and leave our land. But if almadan, bizim ölkədən çıx get. əgər dediklərimə əməl you ignore and do not listen to me. I swear to Sun and etməsən. Günəşə, massagetlərin hökmdanna and olsun to the Queen of Massagets. does not matter how ki. nə qədər doymaz olsan da. mən səni qanla greedy you are. I will satiate you with blood. doyduracağam!' The son of Tomris. after seeing Kir's persistence who Odlar Yurdunun oduna, işığına asi çıxan, ədalətsiz və had become the stalwart enemy to the fire and light of qaniçən Kirin inadından dönmədiyini dərk edən sərkər­ the Land of Fires violating the human rights, kills him­ də ləyaqətli ölümü qul adından uca tutaraq anasının self by hitting a dagger to his heart preferring dignified qürurunu, el məhəbbətini şirin canından üstün bilib death and fame, pride and love of the people to the xəncərini ürəyinin başına sancır. name of a slave. Şəhid oğlunun qəhrəmanlıq dastanını al qanı ilə ya­ Tomris after witnessing the heroic martyrdom of her zan Tomris bütün hərbi qüvvəsini səfərbər edib düşmən son writes down his tragedy with blood and by mobi­ üzərinə yeriyir. Şiddətli döyüşlərə ferman verir. lizing all her power and strength moves rapidly against İndiyəcən bu tərəflərdə belə döyüşlərin olmadığını the enemy. She orders the fierce fights. qeyd edən Herodot söyləyir: 'Əvvəlcə hər iki qoşun Sure that no such fierce fights had ever happened in uzaq məsafədən bir-birlərinə ox atmışlar, oxlar qur- those lands. Herodotus writes: "First both armies started tan nca əlbəyaxa döyüşə keçərək hər iki tərəf qabaqdan shooting each other with arrows from a far distance. qaçmadan bir-birini qılınc və nizə ilə vurmağa başla­ When the arrows ran out. they started hand-to-hand mışlar. Nəhayət, massagetlər qalib gəlmişlər. II Kirin combat against each other and none of them ran back­ qoşununun çox hissəsi orada qınlmış. II Kir özü isə wards. At last Massagets won victory. Most of Kir's army öldürülmüşdür...' was killed in the fight. Kir himself was killed as well. Herodotun tarix salnaməsi qadın qüdrətini, massa­ From the annals written by Herodotus comes the truth getlərin torpaq sevgisini və Odlar Yurdunun hərarətini about the mightiness of the woman of Azerbaijan and qılıncında yaşadan Tomrisin milli dövlətçilik və vətən­ love of Massagets to their motherland. Those annals pərvərlik tariximizdəki mövqeyini bir daha nümayiş vividly demonstrate us the position held by Tomris in the etdirir. History of our National Statehood and Patriotism where Bu salnamələrə görə tarixin qızıl səhifəsinə övlad və she did not give a way to an enemy to put out the flames yurd sevgisi ilə yazılmış Tomris döyüş meydanında of the Land of Fires with the strength of her sword. lovğa və hiyləgər düşmənini mərdliklə yenmiş və onun This mighty Lady wrote history with golden inks cəsədini insan qanı ilə dolu tuluğa salaraq kinayə ilə about the love to a child and to a land: history about söyləmişdir: Mən səni döyüşdə məğlub etdim, ancaq how defeated the boastful and sly enemy with bravery sən oğlumu hiylə ilə əlimdən aldın, ürəyimə dağ çəkdin. and heroism. Tomris then has Kir s body to be put in a Mən də dediyim kimi, səni qanla doydururam. İç. big jar full of human blood and says: I defeated you In istədiyin qədər iç. bəlkə doyasan!..' a fight. But you slyly took my son from me and broke my heart. I. as promised, will satiate you with blood. İllər, əsrlər ötdü... Odlar Yurdunun bu qəhrəman So. drink how much you wish, maybe it will help you to hökmdarı Tomrisln. Alp Ər Tonqanın varisinin ömür give up your blood-thirst!’ yolu böyük və ulu xalqın qan yaddaşına yazıldı. Xanlar Years and centuries passed. Tomris's way of life, the xanı Bayandur xanın qızı. Qazan xanın xatunu Burla heroine ruler of the Land of Fires and the heir of Alp Er xatun 40 incəbelli qızla Mərə kafirin zindanına düşəndə Tonga became exemplary in history. We have another özünü nişan vermədi. Düşmən onu çökdürmək üçün example in our history as well, when centuries later. oğlu Uruzun ətindən qaraqovurma bişirməyi, xatunlara Burla khatun. daughter of khans' khan and spouse of yedirməyi, kim yeməsə onun Burla xatun olacağını Gazan Khan was imprisoned together with 40 beauties tapşıranda: 'Başqaları bir yeyəndə, sən beş ye*, deyən by the enemy called Mara, did not let him to recognize Uruzun anası ona 'başım baxtı, könlüm taxtı' söyləyən her. The enemy decided to exercise her dignity and Qazan xanın üzünün ağ yeri oldu... feelings by ordering her to cook her son Uruz and serve Beləcə. Azərbaycan qadınının, türk qadınının qəhrə­ the cooked meat for the beauties to eat. He instructed manlığı və şücaəti Kitabi Dədə Qorqudun qızıl səhifə­ his people to catch the woman who refuses to eat the lərinə əbədi həkk olundu. meat. Uruz. having heard the instruction challenged his Qüdrətli Tomrisin. qəhrəman Sparqapisesin yadelli mother to eat his meat more than the others by saying işğalçılara nifrət və yurda məhəbbət hissi sonralar iyirmi if the others will eat my meat once, you eat twice". il sərasər Xilafət ordusuna qarşı döyüşən Babəkin vətən Gazan did not call Burla khatun Luck of my Fate, throne sevgisində cücərdi. Xəyanət nəticəsində təslim olan of my Soul', as she made her husband stay proud. Xürrəmilər hərəkatının başçısı. 40 il qul kimi yaşa­ The hatred to the enemy and love to motherland maqdansa. bir gün azad yaşamaq şərəflidir' deyərək rooted in the written ancient history in the actions of qollan budananda, qürub edən günəş kimi saralaraq Mighty Tomris and hero Spargapses. stemmed cen­ "Azərbaycan. Azərbaycan. Azərbaycan! söylədi. Bu turies later in the actions of Babek Khurrami. head of sevgi həm də Ermənistanın Azərbaycana qarşı işğalçılıq Khurramis movement fighting against Caliphate for 20 siyasəti nəticəsində. Dağlıq Qarabağ münaqişəsi years, who exclaimed about the happiness of living free zamanı yurd-yuvasından didərgin düşən. Murovu for a day rather than being a slave for 40 years . But as a aşarkən erməni daşnaklarının əlinə düşməmək üçün result of treason he was caught and yielded to Caliph's özünü dərəyə atıb parça-parça edən kəlbəcərli qız- army. He was tortured to death in the city of Samira. He gəlinlərin qeyrətində, ləyaqətində cücərdi! called out Azerbaijan. Azerbaijan. Azerbaijan' with a pale face when he was about to die. This ancient love to motherland and hatred to the enemy became higher during the most recent conflict between Armenia and Azerbaijan over Nagomo Garabagh when the women and ladies from the district of Kalbajar with their suicidal action dived themselves from the Mountain of Murov not to be taken by Armenian dashnaks. NÜŞABƏ əwəl IV əsr Qafqaz Albaniyası

LEGENDARY NUSHABA IV century B.C. Caucasian Albania ƏFSANƏVİ NÜŞABƏ E. əvvəl IV əsr Qafqaz Albaniyası

LEGENDARY NUSHABA IV century В.C. Caucasian Albania

Adı tarixə müdriklik və gözəllik nümunəsi kimi daxil Everyone belongs to the land they were born in. The olan Bərdə hökmdarı əfsanəvi Nüşabə haqqında müx­ name of Nushaba. Ruler of Barda entered into history təlif qaynaqlarla yanaşı, dünya şöhrətli qələm sahibləri as the example of beauty and intelligence, who has də söz açmışdır. proved to be khan in intellect and sultan in beauty not Şərqin ustad şairlərindən olan Firdovsinin. Azərbay­ only in historical sources, but also in the works of can şairi Nizami Gəncəvinin bu qüdrətli sərkərdə hökm­ world-famous poets and thinkers. darla bağlı qələm çalması da onun ağlı, iradəsi, dövlət The oriental masters of word, the Iranian poet idarəçilik sistemində tutduğu mövqeyi və əldə etdiyi Firdovsi and Azerbaijani poet Nizami Ganjavi have uğurlan ilə bağlıdır. both mentioned this mighty warlord in their works Firdovsinin Şahnam ə. Nizami Gəncəvinin İsgəndər- due to her wit. will, position in the state management namə' əsərlərində məhəbbətlə tərənnüm edilən bu türk system and achievements. xatunu Araz çayının şimalında yerləşən, milli dövlətçilik This Turkic lady, who has been cordially mentioned ənənələrində tariximizin bir mərhələsi sayılan. Atropa­ in works like Shahname' by Firdovsi and Iskanda- tena dövlətinin tərkib hissəsi olan Bərdənin hakimi mame' by Nizami Ganjavi. was the ruler of Barda in the olub... north of Araz River which was the component of state Qarabağın axar-baxarlı təbiətindən, bumbuz, mərcan of Atropatena being one of the historical stages of our bulaqlarından içən. Topxana düzündə qəhrəmanlıq. Tər­ National Statehood history- tərin. Qarqarın. Həkərinin. Bərküşadın sahillərindəki xan Nushaba was brought up in the paradisiacal nature çinarlardan və qos-qoca palıd ağadanndan mərdlik, of Garabagh by drinking from ice-cold coral springs müdriklik dərsi almışdı Nüşabə? Gözünün nurunu, dağ­ and deriving heroism on the plain of Topkhana. valor ların döşünə səpilən çiçəklərin rəngini naxış-naxış, ilmə- and wisdom from hefty plane-trees and centuries-old ilmə Qarabağ xalılarına və könlünün sevgi məktublarına oak trees that were on the banks of Terter. Gargar. köçürən xanım-xatın nənələrdən, ismətli qız-gəlinlər­ Hakari and Bargushad rivers! Nushaba also had dən ləyaqət dərsi almışdı Nüşabə! Vətəninə, dünyaya derived the lesson of dignity from ladylike grandmoth- saflığın, gözəlliyin, ilahi eşqin gözü ilə baxan Şeyx ers and tender girls who had copied the light of their Nizami Gəncəvi özünün 'Xəmsə'sində, İsgəndəmamə eyes, soul whispers and the color of flowers scattered poemasında onu belə təsvir edir: on the mountains to Garabagh carpets and to love let­ ters in every noose and every patterns. Sheikh Nizami Bərdə nə gözəldir, oh. nə göyçəkdir; Ganjavi describes his motherland comparing it with Yazı da. qışı da güldür, çiçəkdir. divine love and beauty In his Iskandamame of İyulda dağlara lalələr səpər. Khamsa' (volume of poems): Qışını bahann nəsimi öpər. Yaşıl meşələri cənnətə bənzər. So beautiful is Barda, nice and pure Şən ətəklərinə bağlanmış kövsər. Its spring and winter bloom and flower Oxuyur kəkliyi, ötür turacı. In July, mountains w ill wear tulips Qırqovul yuvası, hər sərv ağacı. Spring wind will grant winter with a kiss Səssizlik içində dincəlir gülşən. Paradisiacal are its greenwood Torpağı silinmiş qüssə-kədərdən Springs from ground run with happy mood Reyhanı yaşıldır illər uzunu. Sings its partridge, warble ptarmigan Hər çeşid nazi-nemət bürümüş onu. Every cypress has a nest for a pheasant Torpağı yoğrulmuş qızıl suyundan. Flower garden rests in deep silence Its land is free from the sadness İpək Yolunun və Şərqlə Qərbin kəsişmə nöqtəsində Basils are green here long years yerləşən bu sərvətlər ölkəsi dünya fatehlərini daim özü­ It is covered from lovely pleasures nə cəlb etmişdi. Its land is kneaded from gold water Bəzi tarixçilərə görə. Qara dəniz sahillərindən Afrika­ So beautiful is Barda, nice and pure! ya, Kiçik Asiyadan Hindistana qədər böyük bir ərazini fəth edən Makedoniyalı İsgəndərin də bu torpaq diqqət Always being within the focus of world conquerors mərkəzində olmuşdu. Qonşu İran dövlətini, fars şahı Da­ and situated in the junction of the Great Silk Road and ranın qoşunlannı zəmi kimi biçib, su kimi içən İsgəndər on the point of the East and the West, this rich coun­ Zülqəmeyn Odlar Yurdunun. Bərdənin gözəlliyinə, onun try was visited by Alexander the Great, the conqueror müdrik hökmdanna heyrətini və heyranlığını gizlətmə­ of a huge territory from the Black Sea to Africa, from mişdi... Asia Minor to India. While defeating the adjacent state Bəzi qaynaqlarda salnaməçilərin təqdim etdiyi Şərqin of Iran and the armies of the Persian shah easily. gözəl dəyərlərini özündə əks etdirən müdrikliyi və Alexander the Great fell for the fascinating beauty of gözəlliyi ilə böyük fateh Makedoniyalı İsgəndəri heyran the Land of Fires, the city of Barda and its wise ruler. etmiş hökmdar-qadın Qudafiənin elə Nüşabə olduğu This great conqueror kept on recognizing the wisdom ehtimal edilir... and beauty of Nushaba. this woman-ruler who had Zəngin, gözəl, ilahidən hikmət və sərvət payı alan öl­ been presented by annalists as Gudafia - Nushaba for kəsini daim yadelli işğalçılardan qoruyan Nüşabə yurdun possessing brilliant oriental values and qualities for ten qəhrəman oğullanna nəinki sərkərdəlik etdi, ən ağır dö­ years, until the year of 326 B.C. yüşlərdə düşmən üzərinə yeriməklə özünün müdrik və By defending her rich, beautiful and heavenly-gifted mətanətli hökmdar obrazını yaratdı. with wisdom and wealth country. Nushaba not only İsgəndər Zülqəmeyn Bərdədə gördüyü gözəlliklər­ commanded the brave men of her motherland, but also dən heyrət edəndə keçirdiyi hissləri sonralar Şeyx created the Image of a wise and courageous queen by Nizami ustalıqla sözə köçürüb tarixə əmanət etdi: driving the army against the enemy in heavy battles. - The feelings upon arriving in Barda and being mes­ Dedilər: 'Gördüyün bu var. bu yatır merized by its beauty were centuries later been skill­ Bu gözəl torpaqlar bir qadınındır. fully expressed in the works of Sheikh Nizami who Qadındır, erkəkdən ürəkli, qoçaq granted the history with the feelings that Alexander Dəniz incisindən təmiz və parlaq the Great had experienced then: Tayı yox şüurda, adda və sanda ...Qəhrindən, kinindən onun qorxaraq. They said: all the lands you witness here Şəhrinə bir kişi basmamış ayaq Belong to one lady that all admire Çarpışma zamanı versəydi fərman. In gallantry she is braver than men Yolunda kişilər keçərdi candan. Brighter than pearl, much transparent She is unique with wit. name and fame Nüşabə gözəllikdə, hünərdə, ləyaqətdə, ağılda və She is matchless creature, pretty dame. müdriklikdə ad çıxarmışdı. Xalqının, yurdunun əyilməz­ „No man dared enter to her area lik. mərdlik nümunəsi kimi təqdim olunan Bərdə hökm­ Knowing she is stern, all are scared. darı ilə Makedoniyalı İsgəndərin görüş səhnəsi də poe­ If during battle she'd given order mada olduqca maraqlı bir dildə, bədii boyalarla təsvir Men would have committed prompt self-murder. olunur: The meeting scene between The Ruler of Barda who Erkək tinətliyəm. olsam da qadın. has gained the respect of her subjects for her heroism, Hər işi bəllidir, mənə dünyanın. dignity, intelligence and wisdom, she who is consid­ Mən də bir aslanam, düşünsən bir az, ered by her nation and motherland as a valorous per­ Aslanın erkəyi, dişisi olmaz. son and Alexander the Great has been described in an Qara bulud kimi gurlasam kinlə. interesting language furnished with feature coloring in Qılınc tüstüsündən yanar su belə. the poem: Aslanlar buduna basaram mən dağ. Nəhənglər yağından yaxaram çıraq. I am male natured. albeit female I know universe, all its vale Sarayın, xüsusən də Qarabağ saraylannın zövqü-səfa­ If you think, you will see I am one lion sı. incəlikləri və süfrə mədəniyyəti ilə bəzənmiş ziyafət Lion is the lion - no man. no woman otağına daxil olan dünya fatehi Qarabağ xanəndələrinin, Becoming dark cloud. I will wildly roar tann. kamanın, qavalın, ruhu yerindən oynadan Segah - Water will turn fire from smoke of sword ın. muğamlanmızın xalı və zəngüləsi müşayiətilə süfrə I will stigmatize hips of the lions başına gəlir. I will make candles, from fats of giants Şahın hüzurundakı məcməyinin pərdəsi götürüləndə dünya fatehi 'Bu qədər zənginlik içərisində daş-qaşla The palace, especially the luxury of Garabagh pala dolu məcməyiyə nə ehtiyac var?' - deyib soruşanda.- ces garnished with meal treatment culture leads the World's Conqueror to feasts accompanied by Nüşabə gülərək söylədi şaha: Garabagh singers performing inspiring Segah and Daşın ki. boğaza yolu yox daha. sounds of tar. kaman and tambourine. Faydasız, yaramaz belə daş üçün When the meal plate was unwrapped the World's Bu qədər vuruşmaq, çarpışmaq neçin? Conqueror finds it full of jew els which surprises him İndi ki. yeməyə yaramaz bu daş. and he eventually asks Was it that necessary to serve Dünyada onunla ucalarmı baş?! the plate with jewelry amid such wealth?" while the answer comes as follows: Varlığı ilə məclisə şərəf gətirən, müdrikliyi ilə fateh qəlbini fəth edən Bərdə hökmdan beləcə Bərdə torpa­ Nushaba smiling replied to shah ğını. Qarabağı qan gölündən xilas edir. Ərazisini və ərazi Jewelry to throat has no path bütövlüyünü uzaqgörən siyasəti, ağlı və iradəsi ilə düş­ Is it worth to fight for such useless stone? mən cəngindən qoruyan Nüşabə Makedoniyalı İsgən­ Why must we behave violence-prone? dərlə sülh bağlayır. O sevimli qızını İsgəndərin ən yaxın While this jewel is no way eatable silahdaşına, sərkərdə Perdikkə verir. How one may become from it noble? Bununla o. təkcə Qarabağın. Odlar Yurdunun -Azər­ baycanın bir parçasını qandan xilas etmir. Dünyanı. A v­ Thus the Ruler of Barda rescued her lands from ropanı Şərq müdrikliyi qarşısında diz çökdürür. Makedo­ bloodshed thanks to her acumen which had con­ niyalı İsgəndər Bərdədən əliboş gedir, bac-xərac almır. quered the Conqueror's heart. Due to her far-reaching Onu Nüşabənin müdrikliyinə bağışlayır. policy, wit and determination, she saves her territory Nuha, Süleymana qalmayan dünya İsgəndər Zülqər- and territorial integrity from the enemy by signing a neynə də qalmır. O. ölüm ayağında indi zərb məsələ peace treaty with Alexander the Great. As a result. çevrilən bu vəsiyyəti edir: Perdikk. Alexander's close companion-in-arms mar­ Məni dəfn etməyə aparanda əllərimi cənazədən çölə ries her lovely daughter. çıxann. Qoyun hər kəs görsün ki. dünya fatehi də With this step she not only rescues Barda, a part of dünyadan əliboş gedir!'... Təkcə bu fakt sübut edir ki. Makedoniyalı İsgəndər the Land of Fires - Azerbaijan from bloodshed. She kimi müdrik, filosof, natiq bir sərkərdə xaqan da son also brings the world and Europe to kneel in front of anında Şərqi. Türk dünyasını və Azərbaycanı etiraf edib. the Oriental wisdom. Alexander the Great leaves Elə bu etirafa görə hər birimiz əfsanəvi Nüşabə adına Barda empty-handed and does not gather extra taxes. səcdəyə gəlməyə, onun nigaran ruhunun dolandığı Nushaba's astuteness makes him do so. Qarabağı erməni daşnaklarının terrorundan. Ermənistan Years passed and the world that did not keep Noah silahlı qüvvələrinin təcavüzündən xilas etməyə, təməli and Solomon, does not keep Alexander as well. In the məhəbbətdən və ədalətdən qoyulan milli dövlətimizi bed of death he makes his will which later turns into qorumağa borcluyuq! proverb: Çox təəssüf ki. bugünədək bu əfsanəvi qadın haqqın­ Take my hands out of the coffin when about to bury da ancaq köhnə sovet dövründən olan məlumatlarla me. Let all see that the World s Conqueror leaves this kifayətlənilmişdir. Bu gün yeni tədqiqatlann ölkədən world with nothing in his hand!' kənarda və dünyanın ən zəngin mənbələrə malik olan |ust this fact prove that Alexander the Great who arxivlərində apanlmasına çox böyük ehtiyac var. was wise, sophisticated, enjoying the gift of making Azərbaycan xalqının ulu öndəri Heydər Əliyev siyasə­ speeches and commanding recognized the East. tinin təntənəsi, onun möhtəşəm ideyalannın Azərbay­ Turkic world and Azerbaijan. Just this recognition is the can Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev duty of each of us to mobilize to worship the name of tərəfindən uğurla həyata keçirilməsi. Heydər Əliyev Nushaba and to rescue Garabagh where her worried Fondu nun prezidenti. Azərbaycan Respublikasının 1-ci spirit is. from the terror of Armenian dashnaks. from xanımı, millət vəkili Mehriban Əliyevanın mədəniyyətə, the aggression of Armenian Armed Forces and hence incəsənətə, elmə, təhsilə, tariximizə diqqəti və qayğısı defend our National State whose foundation was laid bugün hər birimizi bu müqəddəs amal uğrunda on love and justice! zəhmətə qatlaşmağa çağınr. HİNBANU-ŞƏMİRAN VI-VII əsrlər Qafqaz Albaniyası

MAHINBANU-SHEMIRAN VI-VII centuries Caucasian Albanla MƏHINBANU-ŞƏMIRAN VI-VII əsrlər Qafqaz Albaniyası

MAHINBANU-SHEMIRAN VI-VII centuries Caucasian Albania

Adı tarixə ləyaqət, mənəvi təmizlik və paklıq nümunəsi Having been symbolized as an example of dignity, spiritu­ kimi yazılan Məhinbanu (bəzi tarixi mənbələrdə Məhim- al immaculacy and purity in the history. Mahinbanu's person­ banu və ya Şəmiran kimi göstərilir). Əbülqasım Firdovsinin ality has been eulogized in the works of Abulgasim Firdovsi və Şeyx Nizami Gəngəvinin əsərlərində sarayların ədalət and Sheikh Nizami Ganjavi. who cited to her palaces as a məskəni kimi təsvir edilir. place of justice. O. miladdan öncə VII əsrdə yaşamış İran-Turan mühari­ She came from the stock of Alp Er Tonga, the world- bələrində fütühatlar edən türkün qüdrətli sərkərdə-xaqan­ famous Emperor of the Turan Empire which was on power in larından biri olan məşhur Turan hökmdarı Alp Ər Tonqanın the VII century B.C. He was famous for his series of Iran-Turan nəslindən idi. Şərqin ulu hökmdan Əfrasiyab Alp Ər Ton- conquests. Being proud to belong to the family-tree of qanın soyundan olması ilə fəxr edən Məhinbanu dövlət Afrasiyab - Alp Er Tonga whom she accepted as a Great Ruler idarəçilik sistemində də bu qüdrətli hökmdarın ənənələrini of the East. Mahinbanu was applying the governing traditions yaşadır, əhalini və rəiyyəti onun yazılmamış qanunları ilə of this powerful emperor and was running her subjects with idarə edirdi. his unwritten rules. Bu səbəbdən də Abxaziyadan Bərdəyə. Arrandan Ər- This was the very reason that attracted the world-famous mən dağlarına qədər böyük bir ərazini əhatə edən döv­ khagans and commanders to see the state that covered the lətin sorağına dünyanın məşhur xaqanlan və sərkərdələri vast area stretching from Caucasus - Abkhazia to Barda and gəlirdi. from Arran to Arman mountains. Əksəriyyəti türksoylu xalqlardan-hunlardan, sabarlar- Mahinbanu was justly governing the population which dan. xəzərlərdən, bunqarlardan ibarət olan əhalisini Mə­ was mainly composed of Turkic nations, such as Huns. hinbanu çox ədalətlə idarə edirdi. Məhinbanu o dövrdə bir Sabirs. Khazars. Bungars etc. and possessed a powerful army çox dövlətlərdə olmayan qüdrətli orduya, döyüş and military power of various level, distinction, wealthy qabiliyyətli qoşuna, zəngin xəzinəyə və geniş ərazilərə treasure and vast territories which was lacking in many sahib idi. states of that time. Əyyanlar və rəiyyət arasında xüsusi nüfuzu və hörməti Having a peculiar influence and respect among the olan Məhinbanu ədalətli şah. tədbirli sərkərdə kimi, həm courtiers and community. Mahinbanu was also a symbol of a də qonşu şahlann. padşahlann nümunəsinə çevrilmişdi. just ruler skillful war-lord for the kings and rulers in her sur- O. İran şahı IV Hörmüzün. II Xosrov Pərvizin ehtiramını rounding. She had gained the respect of Iranian shahs like qazanmış, qonşu dövlətin qüdrətli padşahı və ləyaqətli Hormuz IV and Khosrov Parviz II and known as a powerful qadını kimi etiraf olunmuşdur. Məhlnbanu daim onlann shah and noble woman in the neighborhood: she was always süfrəsinin başında əyləşmiş, çox zaman da sayı bilinməyən a welcomed guest for them. She had saved them from möhtəşəm ordusu ilə onları düşmən təcavüzündən xilas enemy aggression with her never-ending powerful army etmişdir. Fars kökənli. fars hökmdarı IV Hörmüzün numerous times. The other worthy feature of the Persian Məhinbanuya olan ehtiramının başqa bir cəhəti də onun descendant. Iranian Shah Hormuz IV was his respect to the türksoylu azərbaycanlı xatunu olması ilə bağlı idi. Bir sıra Turkic descendant - Azerbaijani woman Mahinbanu. This müharibələrdə Məhinbanunun ordusunun IV Hörmüzün respect was expressed in the joint fights of the army о qoşunu ilə birgə döyüşməsi Arran, Bərdə torpaqlarını Mahinbanu along with the army of Hormuz IV when they düşmən təcavüzündən xilas etmək və yadelli Işğalçılann fought to defend Arran and Barda from enemy aggression. qarşısına sədd çəkmək məqsədinə xidmət edirdi. This was the main obstacle for the external Invaders. Tarixdə daha çox müdrikliyi və mərdliyi ilə yadda qalan Well-known for her wise and noble features in history. Məhinbanu insani və əxlaqi keyfiyyətləri ilə dünyanın ən Mahinbanu had always astonished the most powerful kings qüdrətli fatehlərini belə heyrətləndirmişdir. Onun ədəbi of the world with her humane and ethical attitudes. Her spir­ obraza və qəhrəmana çevrilməsi isə insanlığa örnək olan itual purity, nobleness, compassion and wisdom for justice mənəvi saflığından, nəcibliyindən, xeyirxalığından və have engraved her as a literary character and a hero. ədalət hissindən boy alırdı. She has always been idolized as a character of a just shah O. ədəbiyyata İnsan və Allah sevgisi, ilahi eşq. huma­ who thirsted by the society of all times to glorify the Love nizm. eşqin zəfər bayrağını yüksəldən ədalətli şah obrazı between the Human being and the God. Divine Love and kimi daxil olmuşdur. Bütün əsərlərində dünyanı sosial light-bearer, and to hoist flag of Gloria and humanism in the bərabərliyə səsləyən Məhinbanu Şeyx Nizami Gəncəvinin fight of light and darkness. Mahinbanu who had been always məhəbbətlə tərənnüm etdiyi, əslində cəmiyyətin idealı, praised by Sheikh Nizami Ganjavi as a personality to invite ədalətin carçısı, həqiqətin aynası idi: the world to fraternity and social equality, was actually an ideal of a society, herald of justice and reflection of reality. Dünya böyüyüydü dünyada Xosrov. Könlü şən. qəlbi şən bir gənc idi o. Khosrov was the ruler of the universe Nəğməsiz bir udum badə içməzdi. The youngster whose soul was one happy verse Çalğısız, rəqssiz günü keçməzdi. No gulp of glass would go with no song Nə qədər az versə bir oxuyana. If no play and dance, his day would go wrong Xəzinə verərdi hər bir dastana. He was paying treasure to any saga Bir gün Xosrov əldə badə içərkən It was many times more than to a singer Məhinbanu gəldi məclisə birdən. Once he was holding a glass in the hand Khosrov Şah ona xüsusi hörmət göstərdi Mahinbanu made there sudden move Hər zamandan artıq izzət göstərdi. She saw from the shah only red carpet Shah always approached her with great respect. Şeyx Nizami Gəncəvinin Xosrov və Şirin' poemasında These lines of Sheikh Nizami Ganjavi's Khosrov and Shirin səslənən bu fikirlər bir daha sübut edir kl. müdrik və is once again a proof that the neighboring kings were in the məğrur Məhinbanuya sözün gerçək mənasında qonşu full sense of the word approaching Mahinbanu. the wise and dövlətlərin hökmdarlannın hörmət və izzəti olmuşdur. Bu proud ruler of Alban kingdom with great respect. And this ehtiram təkcə onun geniş ərazisinə, qüdrətli ordusuna və respect was not only for her vast kingdom, powerful army zəngin xəzinəsinə görə deyil. Azərbaycanın bu qüdrətli and wealthy treasure. It was also due to this Azerbaijan s hökmdarının mənəvi zənginliyi və müdrikliyi ilə bağlı idi. powerful ruler for her spiritual wealth and intelligence. These Mehunbanunun vəliəhdi II Xosrov Pərvizin xatunu Şirinə comments are mirrored in her moral admonitions to Shirin. olan nəsihətləri də bu qeydləri təsdiq edir: her heir - the lady of Khosrov Parviz II:

Cütçü saf tum səpsə torpağa əyər. If ploughman casts healthy seed to land Şübhəsiz torpaqdan saf tum göyərər. Healthy sprout will go out of the land Pak adam gövhəri saxlasa təmiz. If a clean man keeps pricy stone clean Gövhər də bulaşmaz torpağa hərgiz. That stone in the sand will never go mean Banu həm ismətli, həm də kübardı. Banu was the lady noble and honest Xosrovdan. Şirindən xəbəri vardı. She was aware of Khosrov and Shirin ...Şirinə söylədi: Qızım, bilginən. She told Shirin Know, my nice daughter. Bütün gözəllərin sultanısan sən. You are the Sultan of all beauty creatures. Arxanca kölgətək gəzir səadət Happiness follows you as your own shadow Sənin bəzəyindir ismət, nəzakət Your accompanies are dignity, honor Qapısı möhürlü xəzinəsən sən You are a treasure with a locked door Xəbərdar deyilsən yaxşıdan, pisdən. You are not aware bad or good thing of Dünyanın cürbəcür hiylələri var. The world hides a lot of sly and trick Gah yaqutu əzər, gah dürr oğurlar. It either crash ruby, or make a pick Ürəyimə damıb, gələn cahangir It portents that the conqueror to come Səninlə qovuşmaq niyyətindədir. Wants to get to you. one life become ...Görsə ki. vəfalı, ismətli qızsan. If he finds you both loyal and well-bred Olarsan cahanda böyük hökmdar. You will become world's ruler and the head Əgər o aydırsa. biz afitabıq. If he is the moon, then we will be the stars O. Keyxosrov. bizsə Əfrasiyabıq... If he is Keykhosrov's. we are Afrasiyab's.

Qardaşı qizi Şirinə təkcə əzizi, doğması kimi deyil, həm Approaching to her niece Shirin not only as her kin. but də vəliəhdi. Alp Ər Tonqa soyunun davamçısı kimi nəsihət also as the heir of Alp Er Tonga generation. Mahinbanu edən Məhinbanu qadın ləyaqətini, qadın ülviyyətini onun always overestimated the woman’s dignity and woman’s baş tacı bilir. sanctity as her own crown. İlləri hökmdarlıqda, rəiyyətin və geniş ərazilərin idarə­ Spending her prime years in reigning and ruling her subjects sində. qüdrətli ordunun mükəmməl təlimlərində keçirən, and vast areas, as well as in training her powerful army. ox atması, ov ovlaması. cahangirlərlə döyüşlərdə şücaət Mahinbanu was popular not merely in the East, but also in göstərməsi ilə ad çıxaran Məhinbanu özünün ədalətli Europe. Her trainings included arrow-shooting, and hunting thanks to which she gained fame in her hökmdar obrazı ilə Şərqdə deyil. Avropada da məşhur idi. battles with world's conquerors. This led her to win internation­ Bu məşhurluğu ona dünya şöhrəti İlə yanaşı, el hörməti və al recognition in line with respect and love from others. Apart el məhəbbəti də gətirmişdi. from creating the image of a genuine Azerbaijani. Turkic khatun ö z ağlı, ləyaqəti, məğrurluğu və müdrikliyi ilə əsl azər­ with her characteristic wit. dignity, pride and wisdom, and baycanlı. türk xatunu obrazını yaratmışdır. Ədaləti amalına becoming the goodwill of justice. Mahinbanu. unlike many, çevirən Məhinbanu Allah sevgisinə. Tanri istəyinə, had another supreme nature that has engraved her name to dünyanın əvvəlini və sonunu görmək duyğusuna görə the range of the wise people and saints. It was her love to God. müdriklər və müqəddəslər cərgəsinə yazılmışdır. her admiration to the Creator, and her inner talent to find Him Məhinbanunun ilahi eşqi və iki dünya ilə bağlı düşün­ to constitute the beginning and the end of the world. One can cələrini Şeyx Nizami Gəncəvinin Xosrov və Şirin' poema­ see Mahinbanu’s divine love and thoughts concerning the two sında onun Şirinə vəsiyyət edib ölməsi səhnəsində də worlds in Khosrov and Shirin' poem by Sheikh Nizami Ganjavi görürük: where Mahinbanu dies reciting her will to Shirin:

Ruzi qəmi çəkmə bu dünyada sən. Never grieve for bread and food in the world Ruzini yetirər ruzi yetirən. Bread and the food will be given by the Lord Din qəmi çək. dünya bir qəmə dəyməz. Grieve for religion, world is not worth to cry Bir gecəlik gəlin matəmə dəyməz. It is not worth mourning for one night's bride Dünyada əbədi şey yoxdur, inan. Nothing is eternal in the world, believe Dəyməz bir arpaya bu böyük cahan. Big universe isn't worth one barley to live. Adəm töhfəsidir torpaqda hər iz. Every trace In sand is Adam's gift Pak gövhərin olar mayəsi təmiz Pricy stone's ferment is dean if sift Bu sözü yaxşı deyib ərənlər: Right were the sages with this proverb: Yaxşı-pis ölümdən sonra bilinər. Good and bad are known only after death. Orda çox qadını görərsən kişi. There many women you will see as men Çox kişini xəcil eyləyər işi. Many men have become for deeds so be mean

Ağlı, müdrikliyi, idarəçilik üsulu, döyüş taktikası, əxlaqı, However, there have been arguments whether Mahinbanu mənəvi dəyərləri ilə milli dövlətçilik tariximizin əski çağ- was a historical personality and queen who had glorified the lanm şərəfləndirən Məhinbanunun çox zaman tarixi şəx­ old times of our national statehood history with her wit. wis­ siyyət və hökmdar xatun olması ilə bağlı mübahisələr də dom. and way of governing, fighting tactics, ethical and moral olmuşdur. values. Dövlətçilik tariximizi özgə millətlərin və dövlətlərin adı Some annalists and historiographers who aim to link our ilə bağlamağa cəhd edənlər, bəzi 'salnaməçilər və tarix­ statehood history with other nations and states have forgot­ çilər ədalət hissini unutduqlarından Qafqaz Albaniyasını ten their sense of justice and albeit they recognize the etiraf etdikləri halda bu qüdrətli dövlətin hökmdarlarından Caucasian Albania, they cast shadow on Mahinbanu. who biri Məhinbanunun üstünə kölgə salmaq istəmişlər. Lakin was one of the mighty rulers of the aforesaid state. However, Alp Ər Tonqa. Arran. Bərdə adım yaddaşında yaşadan history that keeps Alp Er Tonga. Arran and Barda alive in its memoiy does not lie. so history has also been loyal to the name of Mahinbanu. the queen who is known to the nation tarix yalanı sevməmiş, əksinə, hər zaman gerçəklərə as a symbol of dignity and justice. Our nation benefits from arxalanmışdır. Bu gün də xalqımız ləyaqət və ədalət rəmzi the traditions left from her till today. kimi qəbul etdiyi, ənənələrindən bəhrələndiyi hökmdar Historical truth and scientific-literal sources prove that qızı Məhinbanu-Şəmiran şəxsiyyətinə böyük hörmət Sheikh Nizami Ganjavi. the author of poems belonging to the göstərir. 'Khamsa' anthology, wrote most of them by the order of Tarixi həqiqətlər, elmi-ədəbi mənbələr sübut edir ki. powerful shahs and kings. Besides the head of palaces, he Şeyx Nizami Gəncəvi Xəmsə çələnginə aid olan poema­ has mentioned the intelligentsia of the palace. Once his larının əksəriyyətini qüdrətli şahların və padşahlann sifarişi works were copied by mirzas they were circulated around. ilə qələmə almışdır. Bu mənada o. sarayın başbilənlərinə Everyone confesses that the heroes mentioned in the də toxunmuş və bu əsərlər mirzələr tərəfindən üzü kö­ works, which made a history with their swords, pens, posi­ çürüldükdən sonra yayımlanmışdır. tions in state reigning and conquests along with their fighting Bu gün Nizaminin əsərlərində obraz kimi işlənən sima­ scenes, have been historical personalities. It means that ların tarixi şəxsiyyət olmasını, qılından, qələmləri, dövlət Mahinbanu. who Is mentioned in Sheikh Nizami Ganjavi's idarəçilik sistemində mövqeləri və savaş meydanlarındakı works as the queen of Barda and Arran, and the aunt of Shirin futühatları hər kəs etiraf edir. belonging to the generation of Afrasiyab is as historical per­ Daha çox Şeyx Nizami Gəncəvinin əsərlərindən tanıdı­ sonality as Alexander the Great. Iranian shahs of Dara and ğımız Arran hökmdarı. Şirinin bibisi. Əfrasiyabın soyundan Hormuz, along with Atabek Mohammed. Gizil Arslan. olan Məhinbanunun Atabəy Məhəmməd. Qızıl Arslan. Shirvanshah Akhsitan etc. And her place in our national state­ Şirvan şah Axistan. İran şahları Dara. Hörmüz kimi milli hood history is undeniable. Our notorious Armenian neigh­ dövlətçilik tariximizdə yeri danılmazdır. Minilliklər boyu bours fasely owning the history, culture, music and other başqa millətlər, eləcə də Azərbaycan xalqı tərəfindən national-moral values created by other nations, including yaradılmış tarixə, mədəniyyətə, incəsənətə.musiqiyə və Azerbaijan for thousands of years have not merely occupied digər milli mənəvi dəyərlərə saxtakarlıqla sahib çıxan our lands. Without being ashamed they claim that the lady bədnam erməni qonşularımız təkcə torpaqlarımıza from the family of the famous Turkish warlord Alp Er Tonga təcavüz etməmişdir. Onlar utanmadan türkün məşhur who is described in the historical sources as Mehinbanu. sərkərdəsi Alp Ər Tonqanın nəslindən olan və tarixi Mehimbanu and Shemiran was Armenian. mənbələrdə Məhinbanu. Məhimbanu və Şəmiran kimi Today the world and Europe wages struggle against the tanınan bu qüdrətli Xatunun erməni qadını oluğunu da ‘White death and various venereal diseases and try prevent iddia edirlər. this disaster that has covered all over the world by the means Bu gün VI - VII əsrlərdə Qafqaz Albaniyasında. Şərqdə of international organizations. It calls the mankind to dignity ədalətli hökmdar kimi tanınan Məhinbanu cismani yoxlu­ and justice. By approaching the issues from this point of ğunda belə diri görünür, bəşəri görünür! view. Mahinbanu who was the just ruler of VI-VII centuries of Bu bizim min illərin başından boy alıb gələn ən böyük Caucasian Albania and the East seems alive even with her sərvətimiz, insan sevgimiz, ədalət hissimizdir! Bunun üçün physical absence. So humane does she appear! This is our qürurlanmağa, böyük qələbələrə imza atmağa dəyər! prevalent wealth, human love and sense of justice coming from thousands of years! These very values inspire us to feel proud and leave our signature in great triumphs!

ŞİRİN VII əsr Qafqaz Albaniyası

SHIRIN VII century Caucasian Albania

Soykökü və şəcərə dəftəri Oğuznamələr'ə, Orxon Taking the outset of its history from "Oguzname's. Yenisey abidələrinə, Qobustan qayaüstü abidələrinə. Orkhon-Yenisey monuments. Gobustan drawings, an­ Gəmiqayaya. Skif kurqanlanna. indi Qarabağda işğala cient Gamigaya, Scythian barrows. Cave of Azykh whi­ məruz qalmış A zıx mağarasına, min illəri qabağına qatıb ch is currently under the occupied Garabagh territory, gətirən sənduqələrə. Tanrının Asəf-Kəhf. Babadağ. tombs, the Holy Ashabi-Kahf. Babadagh. Kapaz. Gosh- Kəpəz, Qoşqar. İlandağ. Qız Qalası. Ərk Qalası, Əlincə gar. Ilandagh. Maiden Tower. Erk Tower. Alinja Castle. Qalası. Mərdəkan Qalası, Çıraq Qala. Raman Qalası. Mardakan Fortress. Chiraggala. Ramana Fortress. Girdman Qalası. Dərbənd Qalası. Narın Qala və Girdman Castle. Derbend Fortress, Naringala. and Tumanın Qalası müqəddəsliyinə bağlanan Azərbaycan Tumangala. the people of Azerbaijan are one of the xalqı tarixi yazmaqdan daha çox yaradan nadir unique nations who created history itself rather than xalqlardandır. Bu yaşantıların bəzi məqamları isə şifahi writing it. Some pans of those historical moments have və yazılı ədəbiyyatda, nağıllarda, qəhrəmanlıq və been immortalized in oral and written literature, tales, məhəbbət dastanlarında əbədiləşərək bugünədək dillər and in legendary sagas and epos. əzbəridir. In different times of history this nation has presented Qüdrətli hökmdarlar, sərkərdələr, xaqanlar, səııət- the world civilizations mighty kings, warlords, khagans söz adamları yetirən xalqımızın miladdan öncəki tarixi­ and creative people, among them some female histor­ nə Tomris. Nüşabə və Məhinbanu kimi xatun sərkərdə­ ical personalities of ancient history such as Tomris. lərimiz qızıl hərflərlə yazılmışdır. Nushaba. and Mahimbanu. etc. were those whose Ağlı, müdrikliyi, məğrurlucu. geniş ərazisi, zəngin names had made the world conquerors to tremble xəzinəsi, çoxsaylı qoşunları ilə dünya fatehlərini hey­ from fear. One of those ruler women who had run the rətdə saxlayan bu hökmdar xatunlardan biri də dünya­ world with their wit, wisdom, vast territories, rich nın onu Əbülqasım Firdovsinin ’“Şahnamə'sindən və treasures and endless armies was a person that the Şeyx Nizami Gəncəvinin Xəmsə sindən daha çox tanı­ world knows from Abulgasim Firdowsi's Shah name dığı Şirindir. Şirin İran-Turan münasibətlərinə ədalət and from Khamsa of Sheikh Nizami Ganjavi. This hissi gətirən qüdrətli sərkərdə-xaqan Əfrasiyabın - Alp woman is Shirin. the granddaughter of Afrasiyab - Alp Ər Tonqanın nəvəsi, hökmdar Məhinbanunun varisi və Er Tungan. powerful warlord of İran-Turan contradic­ qardaşı qızıdır. tions. the heir and niece of Mahinbanu. Ruler of Barda. Gözəlliyi, lətafəti, sərkərdəlik məharəti ilə adı Shirin. who was well-known for her beauty, tender­ dillərdə dastan olan Şirin təkcə Qafqaz Albaniyasında ness and commanding skills, w as not just famous in the deyil. Sasanilər dövlətində də hörmət və izzət sahibi Caucasian Albania, but also within the state of Sasa- idi. Soyundan, nəsil-nəcabətindən qürur duyan Şirin nids. Being proud of her saint ancestors Shirin had həyat dərsini bibisi Məhinbanudan almışdı. derived her life lessons from Mahimbanu. her aunt an'4 Qadın ucalığı və hökmdar Məhinbanu qüruru ilə za­ queen of Barda. manın 'müdriklər müdriki adlanırdı. O . bərqərar etdiyi Mahimbanu. who had earned the title wisest of the qanunlarla dövlətini çiçəklənən xaqanlığa çevirmişdi. wise', was ruling the state on the basis of laws that had turned the state to a flourishing territory. The envoys of Bu ölkəni görən elçilər öncə onu. sonra isə hökmdarını foreign countries would not stop of praising this state öyməkdən doymazdılar. and its ruler. Dərbənd dənizinin bir sahmanında This beautiful land is close to Derbend Sea Bir gözəl ölkə var dağlar yanında It is situated in mountain lee Şahzadə qadındır orda hökmüran. This country is run by a one Queen Yayılmış qoşunu İsfahanacan. Her army is spread to Isfahan lim Arrandan başlamış Ərmənə qədər All have been submitted to her edict, law Onun fərmanına boyun əyirlər Coming from Arran to the Arman door ölkələr göndərir ona xəracı... Taxes are sent here from countries.»

Şeyx Nizami Gəncəvinin fars elçisi Şapurun dili İlə II When Shapur. the Persian envoy in the poem by Xosrova tərif etdiyi bu hökmdann qüdrəti təkcə zəngin Sheikh Nizami Ganjavi was praising the power of this xəzinəli, ölkəsi və gözoxşayan ərazisi ilə ölçülmürdü. ruler to Khosrov the Second, the mentioned power Məhinbanunun ən böyük sərvəti insani və əxlaqi key­ was not being measured by the rich treasure and vast fiyyətlərdən dərs verdiyi qadın Şirindir. O. düz 30 il territory of the country. The main wealth of this power ağlı, müdrikliyi, elmi və biliyi ilə Sasani saraylarını, II was the wit and wisdom of Shirin who had been Xosrov Pərvizi nura qərq etdi. İlahinin gözəllikdən, zə­ brought up by her aunt - Mahinbanu. It was Shirin who riflikdən pay verdiyi Şirini Məhinbanunun öyüd- served for the Sasanid Kingdom in Sasanid palaces and nəsihətləri zinətləndirmişdi. Khosrov Parviz II enriching them with her knowledge. God had gifted Shirin beauty and tenderness and her Sanki bir pəridir, pəri yox. bir Ay! aunt had enriched her with admonition. Qəhrəman bir qızdır, başda kəlağay. Üzü nəsrin kimi, qoxusu nəsrin. She is like fairy. She is moon. No less! Dodağı şirindir, adı da Şirin. She is heroine, carries head-dress Gözəl söz deyənlər ona can deyir. Her face like Rower, scent - evergreen O Məhim Banunun canişinidir. Her lips as sweet, as name Shirin Ölkədə tanınmış nadir gözəllər Salutes by good people have been her convoy Fərman gözləyirlər yanında yeksər. She is Mahinbanu's rightful envoy All beauties known in the country Sonrakı yüzillərdə "Kitabı Dədə Qorqud dastanında Wait for her order as infantry. Burla xatunu 40 incəbelli qızla birlikdə görəndə, onla- nn sərv boyunda, çinar qamətində, dolu gözlərində, Hundreds of years later, when w e read about 40 cəsarətli, mərd addımlarında, incə və zərif yerişlərində beautiful girls in the epos of Kitabi Dede-Gorgud . their də məhz Məhinbanunu və Şirini, onlann başına cəm slender waists, tall statures, wide eyes, brave actions and olan gözəl, qəhrəman Qarabağ gözəllərini xatırlayırıq. tender walks remind us the description of Mahinbanu. Shirin. beautiful and heroine girls and beauties of Bir hücum çəksələr alışar aləm. Garabagh. Məğribdən Məşriqə qanşar aləm. If they begin assault, world will be in mess Göylərə kiprikdən ox atsa əgər. From West to the East world will be restless Göydə ulduzları bir yerə tikər. If they arrow sky with their eyelash Behişt huriləri tapsa da şöhrət. They will saw together stars at one dash Onlar huridilər. bu yersə cənnət. Albeit the nymphs of Eden are famous These girls are nymphs too. and land paradise Gözəllər sultanı, hurilər şahı olan Şirinin Elçidən eşit­ diyi gözəlliyi. II Xosrovun qəlbinə ox kimi sancılmışdı. When his envoy praises The Nymphs' Sultan - Məhinbanu qardaşı qızını bu dəfə də tədbirli, ağıllı ol­ Shirin's beauty to Khosrov II. the words hit Khosrov's mağa. nəslinin və soyunun şərəfini uca tutmağa heart as an arrow. Mahinbanu invites her niece to be çağırır: clever and to hold her generation high:

Əgər o aydırsa. biz afitabıq, If he is the moon, then w e will be the stars O. Keyxosrov. bizsə Əfrasiyabıq. If he is Keykhosrov’s. we are Afrasiyab's. Yaramaz kişinin dalına düşmək. You must never follow a villain man Bu sifət qadında olmasın gərək. Such features must never exist In woman

Məhinbanunun müdrik öyüd-nəsihətlərindən dünya­ Thanks to Mahinbanu's wise advices she perceived nı dərk edən, dövlət idarəçiliyinin sirlərini öyrənən Şirin the laws of nature, and learned the techniques of state ondan sonra ölkəni ədalətlə idarə edir. Bac-xəracı ləğv running. She ran the country with justice after taking up edir, zindanlann qapısım açır. İnsanlığı işığa və yax­ the ruling, in her reign, she voids taxes, opens the door şılığa. xoş gələcəyə inandırıb, halal zəhmətə rapındınr. of prisons: she challenges humanity to light, kindness, Müsəlman adət-ənənələrinin. Qurani-Kərim mü­ promising future and honest labor. qəddəsliyinin. türk saray mədəniyyətinin hökm In the Barda Palace where Islamic traditions, the sürdüyü Bərdə sarayında Şirinə olan sevgi yurd və Holiness of Kurani-Karim and Culture of Turk Turk’s torpaq sevgisinə çevrilir. O . mal-qaranı, sürüləri, geniş Palace running dominate, the love to Shirin turns into əraziləri, zəngin xəzinəni idarə etmişdir. Şad-xürrəm, the love to motherland. Shirin is not proud of the coun­ azad və rahat ömür sürən vətəndaşlan. Bisutun dağını try’s livestock, flocks, vast territories and rich treasure. onun eşqinə yarıb məmləkətə su çəkən, vətəni Rather, her pride consists of the subjects living happy quraqlıqdan xilas edən Fərhad kimi qəhrəmanları ilə lives and people like Farhad, who rescued the mother­ land from drought by laying a water channel to his qürur duyan hökmdar Şirin dədələrindən qalan dövləti country after splitting the rocky mountain of Bisutun for ədalətlə idarə edirdi Halal zəhməti, vətən sevgisini to his love to Shirin. Shirin is proud of the people who hər şeydən uca tutan, sadəliyi ilə könülləri fəth edən hold their love to motherland high and honest labor. Şirinin Fərhadla Bisutun dağında görüşü də dedik­ This feature takes her to the meeting with Farhad at the lərimizə əyani sübutdur: foot of the Bisutun Mountain. Fərhadın işindən gəldi heyrətə. She was mesmerized by work of Farhad Söylədi: 'Eşq olsun belə sənətə!' Said: Salute and Applause does deserve this art! ...Dedi: Sən ustada necə haqq verim? Then said: Let alone such a good master. Şagirdinə layiq yoxdur dəyərim'. Even for your pupil, little is my treasure.

Bütün sevgilərin fövqündə Vətən və torpaq sevgisini She keeps with her high feelings to her motherland görən Şirin son ana qədər bu hissinə sadiq qalır. İllərlə till the end of her life. She never forgives Khosrov sevdiyi və həsrətini çəkib hicranında qovrulduğu Fərha­ whom she loved and for whom she experienced hard­ dı Xosrovun xəyanətlə öldürməsini ona bağışlamır. Bu ships until she got him. for killing Farhad. She does not böyük günahın onu tutacağını söyləməkdən çəkinmir: stop by saying that this sin will turn back to him:

Dünyanın işini yaxşı düşün sən! You better contemplate the world with care Nə əksən, onu da. bil. çəkəcəksən. Whatever seed you plant, that you will bear Yaxşı iş görsən, pis iş də. inan. Believe me! Good or bad - you do whatever. Unutmaz onları bu qoca dövran. Will not be forgotten by Old World ever.

Uzun sürən intizardan sonra Zərdüşt qayda- After long separation Shirin marries with Khosrov II on the tradition of Zoroastrianism, albeit she kept loyal qanunları ilə II Xosrovla nikaha gedən Şirin fəqət öm­ to Islam whose holy place was Korani- Karim: she did rünün son gününə qədər müsəlman adət-ənənələrini not forget her motherland and takes care of the peace, yaşatmışdır. Ən müqəddəs and yeri Qurani Kərim olan mighty army and territorial integrity of her own coun­ Şirin Sasani sarayına gəlin köçəndən sonra belə, öz try. She becomes the keen advisor of Khosrov Parviz II doğma yurdunu unutmur. Onun əmin-amanlığını, owing to her wit and wisdom to Azeri and Turkish girls. qüdrətli ordusunu və ərazi bütövlüyünü qoruyur. O, Being supported by the Alban and Arran Turks, she türk qızına, azərbaycanlı xatuna layiq bir zəka, təmkin defends the state with outlander-invaders and makes və müdrikliklə II Xosrov Pərvizin ən ağıllı məsləhətçisi her valuable contributions in advising Khosrov II olur. Alban. Arran türklərinə arxalanaraq dövləti yadelli preparation of new palace laws, awarding wariors and işğalçılardan qorumaqla Şirin II Xosrova daim yol gös­ warlords, development of culture and in the imple­ tərərək ona arxa-dayaq olur. Şirin yeni saray qanunla­ mentation of internal and external policy. To abstain rının yazılmasında, qəhrəmanlıq göstərən döyüşçü­ her spouse from in vain bloodsheds and sins, she lərin. sərkərdələrin mükafatlandınlmasında. mədəniy­ invites him to justice and truth: yətin inkişafında, daxili və xarici siyasətin uğurla həyata keçirilməsində də xüsusi xidmətlər göstərir. Keep apart bad prayer, speak dearly Don't let a damnation ambush nearly ömür-gün yoldaşını nahaq qandan, günahlardan Don't cause old or young sigh with a suffering qorumaq üçün Şirin onu ədalətə, haqqa çağırır: Early morning arrow will end everything Every one will neglect your sigh of fail Bəd duadan saqın, mehriban danış. Damnation will blow your wealth to gale Pusquda durmasın yolunda qarğış. Blackened are the mirrors in the hand of kings Birdən qoca qarı, cavan ah çəkər. From the sigh of people in long sufferings. Hədəfə ox vurar, erkən, bir səhər. Onda dinləməzlər ahu-zarını, Shirin brought fame to the Palace of Kayans. State of Yelə vermiş olar qarğış varını. Sasanids and Khosrov Parviz II with her existence, Şahlann əlində çox ayna baxsan, pride and eternal love. She succeeded to pull out Qaralıb getmişdir məzlum ahından. Khosrov II from carousal events by turning him to a patriotic and impartial shah and mighty commander. Şirin bütün varlığı, qüruru və sönməz sevgisi ilə She followed the way of her Turk predecessor ladies Kəyan sarayına. Sasanilər dövlətinə. II Xosrov Pərvizə who upon marriage had lived in the Palace of Sasanids başucalığı gətirdi. Onu eyş-işrət məclislərindən qopa- and thus she kept being loyal to traditions characteris­ nb ədalətli, vətənpərvər şaha, qüdrətli sərkərdəyə çe­ tic to the Spirit of Turks. Following his marriage with virdi. Maryam, the Christian girl Khosrov II got married to O. özündən əvvəl Sasanilər sarayına qədəm qoy­ Shirin. The reason of his second marriage was the fact muş türk ruhuna, türk xatunluğuna xas bütün ənənələri that his mother w as a Turk girl from Arran. This fact has yaşatdı. Ondan ə w ə l xristian qızı Məryəmlə ailə quran already been proved by К. Ratkanyan. the Sasanid his­ II Xosrov Pərvizlə Şirinin evlənməsinin səbəbi də onun torian along with other researchers and historians: ana tərəfdən Türkiyə. Arran gözəlinə bağlı olması idi. Hormuz IV. i.e. Khosrov Anushiravan I by marrying to Bu faktı Sasanilər dövlətinin tarixini araşdıran a Turk khagan's daughter resulted with the case that tədqiqatçılar, tarixçi K.Ratkanyanın qeydləri də Sasanid shahs, particularly Khosrov II turned out to təsdiqləyir: IV Hörmüz, yəni I Xosrov. Ənuşirəvam have Turk genes'. Shirin. famous with her wisdom and türk xaqanının qızını alması və sonralar Sasani pride stayed in history with her loyalty to traditions. hakimiyyətində olan şahların, xüsusən də II Xosrovun She loved Khosrov II withsuch love that only to a- türk nəslindən olmasına gətirib çıxardı'. Özünün Azeri and Turk woman and when Khosrov Parviz II was müdrikliyi və məğrurluğu ilə ad çıxaran Şirin son killed by his own son of Shiruye w ho had expressed his məqamda belə sədaqət hissi ilə tarixə köçdü. love to her. she demonstrated patience and will by placing her died husband into a worthy coffin and tak­ Şirinin Azərbaycan qızına və qadınına xas məhəb­ ing it to tomb area where she organized a burial cere­ bətlə sevdiyi Sasani hökmdarı II Xosrov Pərviz oğlu mony. Then she reprimands Shiruye who wanted to Şiruyənin əli ilə qətlə edildikdən sonra ona Şiruyə eşq dishonor his father's lady and following that Shirin elan etmişdir. Böyük dözüm və möhkəm iradə ilə Şirin commited suicide on the way of immortal love: ömür-gün yoldaşına şaha layiq dəfn mərasimi təşkil edir və atasının namusuna əl uzatmaq istəyən Şiruyəyə Shirin spoke with priest, and went into tomb əxlaq və ləyaqət dərsi verərək özünü əbədi eşq yo­ To bid her farewell to husband in calm lunda şəhid edir: Locked the door so no one can enter later Approached to the coffin holding a dagger Möbidlə danışıb son vida üçün Removing the cover, she found the scar Girdi məqbərənin içinə Şirin. Bending down she kissed, one time the mar Qapım bağladı, qoy görməsinlər Making sure wound was hit from where Yanaşdı tabuta əlində xəncər. In her body to breast she hit with dagger Götürdü örtüyü, tapdı yaranı. Later her groan was wailed away Əyildi bir dəfə öpdü yaranı. People heard her voice crying at bay Yaranın yerini öyrənən pəri Both bodies and souls met with each other O yerdən döşünə vurdu xəncəri. Ended separation, hardship and torture ...Sonradan ucaltdı öz naləsini. Camaat eşitdi onun səsini: Years and centuries passed by... The people of Qovuşdu mənt tənə, yetdi can cana. Azerbaijan kept the Turk's Great Love, and Woman's Aradan yox oldu işgəncə, hicran'. Sanctity and Loyalty in mind. And people became wit­ nesses to such sanctity in the suicidal action of Fariza Azərbaycan xalqı bu böyük türk sevgisini, qadın who demonstrated her hatred to Russian Empire by poi- məhəbbətini, qaclın ülviyyətini və sədaqətini 1990-cı soning herself as a sign of irreconcilability to her hus­ ilin 20 Yanvar dəhşətlərində bir daha nümayiş etdirdi. band's - Ilham's innocent martyrdom who had been kil­ Rus imperiyasının silahlı qüvvələri Bakını al qana qərq led during the bloodshed events in Baku on 20 January edərək istiqlalı Azərbaycan xalqına çox görəndə, şəhid 1990 by the armed forces of the Russian Empire against əri İlhamın günahsız ölümü ilə banşmayan Fərizə özü- the independence outcry of the people of Azerbaijan. nü öldürməklə imperiyaya nifrətini bildirmişdi. On 22 January 1990 a pair of graves was dug in the 1990-cı ilin 22 yanvarında Şəhidlər Xiyabanında bir Martyrs' Alley. Two young Turks - Ilham and Fariza mo­ i cüt qoşa məzar qazıldı. İki türk övladı İlhamla Fərizə ved to the Ground of Motherland! I əbədi olaraq vətən torpağına köçdü! Shocked by the tragedy the people of Azerbaijan Faciədən sarsılan Azərbaycan xalqı qəm karvanına joined together in huge masses and set out to the Alley i qoşulub Xiyabandan keçəndə pıçıltı ilə belə söylədi: and said in whisper: Only the woman of Azerbaijan. Bunu ancaq Azərbaycan qadım. Türk qadını edə Turkish woman could have done this way! bilərdi! It was the repetition of history! It seemed to be VII . Tarix təkrarlanmışdı. Elə bil VII yüzil idi. O zaman century, when people leaving the grave of Khosrov had said the following lines: insanlar II Xosrov Pərvizin məqbərəsindən ayrılanda da belə söyləmişdilər: Killing self for other - world has never seen The only exception became Shirin. Bu Şirindən başqa kimsə dünyada Özünü bir kəsə etməmiş fəda... If Shirin. the Queen of Arran and Barda lands, the Head Lady of Sasanid Palace, the Heroine of the liter­ Arran, Bərdə hökmdarı, Sasani sarayının baş xatunu ary works Sheikh Nizami Ganjavi and Abulgasim Şeyx Nizami Gəncəvinin. Əbülqasım Firdovsinin vəsf Firdowsi, the Mistress of such a big Sanctity even had­ etdiyi bu böyük ülviyyətin sahibi Şirin milli dövlətçilik n't done anything in our National History of Statehood tariximizdə heç nə etməsəydi, heç bir qələbəyə imza and hadn't gained any victory, she would again will be atmasaydı belə sayğıya layiq olacaqdı. Çünki o. öz high above because of her wisdom, pride, dignity and müdrikliyi, məğrurluğu, ləyaqəti və ölməz məhəbbəti immortal love and for being example for the coming və ucaldığı şəhidlik zirvəsi ilə sonrakı nəsillərə və humanity with her the Peak of Martyrdom. This exam­ insanlığa nümunə oldu. Bu nümunənin adı Azərbaycan ple is called the Woman Grandeur and Greatness! qadınının Əzəməti, onun Ucalığı idi!

MÖMİNƏ XATUN XII əsr Atabəylər dövləti

MOMINA KHATUN XII century State of Atabeys

İ Mədəniyyət tariximizin intibah mərhələsi sayılan XII Literal assemblies, organized in the Court of Atabeys I yüzillikdə Atabəylər dövlətinin sarayında təşkil olunan in XII centuiy. during the times considered as the ədəbi məclislər, təməli qoyulan məşhur memarlıq abi- Renaissance stage of our cultural history, and the ► dələri milli dövlətçilik tariximizdə xüsusi yeri olan bu famous architectural monuments established at that dövlətin nüfuzuna bir daha sübutdur. Sənətin, elmin, time prove once more the image of this state which şəhər mədəniyyətinin, incəsənətin bütün sahələrinin occupies a particular place in the statehood history of ^"'inkişaf etdiyi bu türk dövlətində milli adət-ənənələrlə our country. In this Turkic state, where all spheres of art. yanaşı, sənət və mədəniyyət yeniliklərində, ədəbi- science, urban culture, and fine arts were developed, 1 bədii əsərlərdə, tətbiqi və dekorativ nümunələrdə the scientific achievements of Europe were reflected in I Avropada mövcud olan elmi nailiyyətlər də öz əksini artistic and cultural patterns, as well as in innovations of tapırdı. art and culture, literary works, and applied and decora­ ' Tarixdə və dini mənbələrdə Nuh peyğəmbərin çıxdığı tive pieces alongside with the national traditions. torpaq kimi yadda qalan Naxçıvan bu günədək Asəf- Nakhchivan. remaining in the historical and religious Kəhf və Gəmiqaya kimi tarixin ilk yazı mədəniyyətlərini sources as an area where Prophet Noah landed on. özündə yaşadır. Qəhrəmanlıq tariximizin bir parçası keeps the first written cultures of history in itself as Asef- I olan Oğlan qala. Qız qala. Əlincə qalası, intibah Kehf and Gamiqaya. Oghlan Gala. Giz Gala. Elinje I memarlığının ən zərif nümunələri sayılan Gülüstan və Galasi. which comprise the pieces of our heroic history, Möminə xatun türbələri. İnandağ (İlandağ). Haçadağ as well as the tombs of Gulustan and Momina Khatun; zirvələri də bu qədim diyann dünya mədəniyyətinə Inandagh (llandagh) and Hachadagh Peaks are the gifts bəxş etdiyi töhfələrdir. Dulusçuluq və misgərlik nümu- of this fascinating and ancient land to the world culture. I nələri, inanc və iman yerləri olan ziyarətgahları, tarixi There is a tomb in Nakhchivan. the place which even P* tikililəri, qüdrətli şəxsiyyətləri ilə öyünməyə haqqı çatan nowadays has a right to be proud of pieces of pottery Naxçıvanda gözəlliyə, qadın müqəddəsliyinə ucaldılan. and coppersmith, the holy places where people pray, historical buildings, and powerful personalities; this təməlinə sevgi şərbəti qatılan, bir türbə vardı: Kitabəsinə tomb was raised to beauty and sanctity of women, and 'İslamın və müsəlmanlann paklığı Möminə xatunun its foundation was mixed with the syrup of love. These xatirəsinə! Hər şeydən yüksək Allah ona rəhmət eləsin words are carved on the epitaph of the tomb. To the kəlamları həkk olunan bu türbə səkkiz yüz illik bir zaman memory of Momina Khatiun. the symbol of cleanliness kəsiyini arxada qoymuşdur. Bu. sevgiləri yaratdığı of Islam and Muslims! May God. the Greatest of the incilərlə daşa köçürən, millətin və məmləkətin qürur Greats, bless her spirit!. This Tomb has existed for eight mənbəyinə dönən, qüdrətini dünyanın etiraf etdiyi. hundred years now. This piece of architecture is the Naxçıvanda bir çox tarixi tikililərin və abidələrin müəllifi Momina Khatun Tomb, the masterpiece of the architect olan memar Əcəmi Əbubəkir oğlu Naxçıvanlının Ajemi Abubekir oglu Nakhchivanli. the author of many Möminə xatun türbəsidir. Üstündən çox boranlar, qara historical buildings and monuments in Nakhchivan; the yellər ötsə də. Möminə xatun türbəsi milli omament- architect, popularity of whom has been recognized in lərdə yaşayan cazibə qüvvəsini, qadına və canından can the world: the builder, who transferred loves to the verən Anaya olan ülvi məhəbbəti, bəşəriyyətin Şərq rocks through his works, who has become a source of müdrikliyinə, gözəlliyinə və kamilliyinə olan mehrini pride for the nation. Despite it has left behind many indiyədək itirməmişdir. storms and destroying winds. Momina Khatun Tomb Möminə xatun öncə İraq Səlcuq sultanlığının tərki­ has not lost its gravity existing in traditional national binə daxil olan Atabəy dövlətinin baş xatunu kimi çox ornaments-, the celestial love of a husband and son to a məşhur idi. О. II Sultan Toğrulun, sonralarsa Şəmsəd- woman, a Mother gifting life from her own body to her din Eldəgizin sarayını öz gözəlliyi, müdrikliyi, ləyaqəti, child: love of the mankind to wisdom, beauty, and per­ döyüş meydanlanndakı cəsarəti və saraydaxili məs- fection of the East. ləhətləşmələrdəki mövqeyi ilə şərəfləndirirdi. Üç övlad Momina Khatun had been famous before as Khatun böyüdüb tərbiyə edən Möminə xatun nəsil nəcabəti, of the Atabeys State, included in the composition of the şəcərə dəftəri, kübarlığı ilə Azərbaycan, şərq və türk Iraqi Seljug Sultanate. She honored the palace of Sultan ucalığına, qadın müqəddəsliyinə və müdrikliyinə Toğrul II. and later on that of Shamsaddin Eldagiz with nümunə idi. her beautiful appearance, wisdom, dignity, courage in Dövlətin gələcəyini qüdrətli varislərin yetişməsində, battlefields, and position she had in the internal consul­ onların kamil tərbiyəsində görən Möminə xatun Sultan tations of courts. Momina Khatun. who gave birth to II Toğruldan dünyaya gələn oğlu Arslanın tərbiyəsinə three children and brought them up. was an example of xüsusi diqqət ayırmışdı. Onun Qızıl Arslan ləqəbi ilə the Azerbaijani. Eastern, and Turkish eminence with her şöhrətlənən bu qəhrəman oğlu sonralar türk saray m ə­ nobility, good will, and aristocratism. dəniyyətinin. Azərbaycan ədəbiyyatının ən zərif nümu­ Momina khatun. linking the future of the state with nələrini sifarişlə yazdırar. Şeyx Nizami Gəncəviyə xü ­ bringing up the powerful successors and their proper susi diqqət və hörmət bəsləyərdi. Görünür bu səbəb­ education, paid particularly serious attention to the per­ dən də Şeyx Nizami öz Xəmsə sində onu çox ustalıqla fect education of Arslan, her son bom from Sultan Toğrul II. This hero-son of her. known later on as Gizil tərənnüm etmişdi. Möminə xatun* oğlunun ustad Arslan, ordered the pieces of Turkic palace culture and dərslərini sarayın kübar bəylərinə, döyüşlərdə ad çıxa­ Azerbaijani literature; he approached Sheykh Nizami ran sərkərdələrə deyil. 40 qulun içərisindən seçdiyi, Ganjavi with the special respect and attention. Most mənəvi zənginliyi, nəzakəti, təmkini, ağlı, iradəsi, probably, this was the reason why Sheykh Nizami fərqli düşüncə tərzi və hadisələrdən baş çıxarmaq mə­ praised him in such a masterly fashion in his Khamsa'. harəti ilə çox-çox yuxarıda dayanan Şəmsəddin Eldə- Momina Khatun did not trust the noble Beys of the gizə həvalə etmişdi. palace, and warlords making their names in battles to Bu səbəbdən də Sultan II Toğrul Möminə xatunun teach her son: for this important mission, she chose müdrikliyinə ehtiram bəslədiyi Şəmsəddin Eldəgizi Shamsaddin Eldagiz among forty slaves, who distin­ oğlunun - vəliəhdinin Atabəyi kimi qəbul etməkdən guished from others and stood above them due to his çəkinməmişdi. Özünün yüksək məntiqi, dünyagörüşü, spiritual wealth, politeness, self-restraint, smartness, fitri istedadı, insani və əxlaqi keyfiyyətləri ilə vəliəhdin. will, different thinking style, and ability to solve compli­ Möminə xatunun. Sultanın və saray əyanlarının kön­ cated issues. For this reason. Sultan Toğrul II. respecting lünə yol tapan Şəmsəddin Eldəgiz sonralar dövlətin wisdom of Momina Khatun. did not abstain from accepting Shamsaddin Eldagiz as the Atabey of his suc­ aparıcı simalarından birinə çevrilmişdi. Şəmsəddin cessor-son. Shamsaddin Eldagiz. finding the way to Eldəgiz saraydaxili münaqişələrdə, döyüş meydanla- hearts of the successor of the throne. Momina Khatun. nnda Sultana sədaqət və ona etdiyi yaxşılığa görə Sultan and courtiers thanks to his soaring logics, out­ Möminə xatuna xüsusi hörmət bəsləyirdi. O. öz xid­ look. and inborn talent, as well as personal and moral mətləri ilə sarayda yüksək mövqe qazana bilmişdi. qualities became later on the most important figures in II Sultan Toğrulun vəfatından sonra ( I 132-1 135-ci the state. Shamsaddin Eldagiz demonstrating loyalty to illər) Atabəylər dövlətinin taxtına Sultan Məsud çıxdı the Sultan in the battle fields and internal court conflicts, (1 135-1 152-ci illər). Şəmsəddin Eldəgizin dövlətçiliyin and special respect to Momina Khatun for her kindness, inkişafındakı xidmətlərini, dərin zəkasını, sultanlığa became able to reach high position in the palace. olan rəğbətini, daxili və xarici siyasətdəki dürüst möv­ After the death of Sultan Toğrul II ( 1132 - I I 35). qeyini nəzərə alan Sultan Məsud sultanlığın ən sadiq Sultan Masud took over the throne (1135 - 1152). Atabəyi kimi onu iki böyük şərəfə çatdırmışdı. Taking into account the efforts of Shamsaddin Eldagiz in Atabəy Şəmsəddin Eldəgizə I 136-cı ildə əmir rüt­ development of the statehood, his great intellect, admi­ bəsi verən Sultan onu Möminə xatunla evləndirərək ration towards the Sultanate, true position around the Arran torpaqlarının idarəsini də ona tapşırmışdı. issues concerning internal and external policy granted Möminə xatunun uzaqgörən siyasəti, dəyərli məslə­ him two important honors as the most faithful Atabey of hətləri ilə Əmir Atabəy Şəmsəddin Eldəgiz tezliklə the Sultanate. sultanlığa böyük nüfuz qazandıraraq dövrünün ictimai- Awarding Atabey Shamsaddin Eldagiz with the title siyasi xadiminə çevrilmişdir. of Emir' in I 136. the Sultan married him with Momina Möminə xatunun xeyirxah, humanist, el qədri bilən. Khatun. and entrusted him with management of the Arran lands. xalq məhəbbəti qazanan Əmir Atabəy Şəmsəddin Due to the farsighted policy and valuable advices of Eldəgizlə nikahı müdrikliyə və saf sevgiyə söykən­ Momina Khatun. Amir Atabey Shamsaddin Eldagiz diyindən dünyaya gələn övladları da Atabəylərin. brought the sultanate huge image becoming an em i­ Eldəgizlər sülaləsinin aparıcı simalarına çevrildi. İnsan nent political-public figure of his time. As the marriage haqlarından, sivilizasiyalı cəmiyyətdən, demokratik between Momina Khatun and Amir Atabey dəyərlərdən söhbət getmədiyi bir zamanda Möminə Shamsaddin Eldagiz. a benevolent and humanist man xatunun xalq içərisindən seçdiyi bu qəhrəman əsl loving the people and being admired by them, leaned hökmdar və sərkərdə xaqan məqamında çıxış edirdi. on wisdom and pure love, their children became lead Şəmsəddin Eldəgiz milli dövlətçilik tariximizə adları ing persons of Atabeys. and Eldagiz dynasty. qızıl hərflərlə yazılan Məhəmməd Cahan Pəhləvana. Shamsaddin Eldagiz used to approach his sons. Osman Qızıl Arslana və yeganə qızlarına da xüsusi Mahammad Jahan Pehlevan and Osman Gizil Arslan, diqqət və qayğı göstərərdi. O. Möminə xatunun onu whose names are written in the statehood history of our qullann içindən seçib, əyanlar cərgəsinə qəbul edəndə country with golden letters, as well as the only daugh­ yanılmadığını öz əməli və sədaqət hissi ilə ona sübut ter with special care and attention. By his actions and edərdi. devotion he proved Momina Khatun that she was right Möminə xatunun müdrik qərarları və işıqlı ideyaları while selecting him among the slaves and accepting to ilə Səlcuqlar sarayında nüfuz qazanan və Şəmsəddin the family of nobles. Grandiose works were also done Eldəgizin tərbiyəsi ilə kamala çatan Sultan Qızıl Arsla­ during the reign of Sultan Gizil Arslan brought up by nın zamanında da çox möhtəşəm işlər görülmüşdü. Shamsaddin Eldagiz. who gained influence in the Odur ki. Sultan Qızıl Arslan dövlətin idarə olunma­ palace of Saljugs thanks to the bright ideas and wise sında. onun daxili və xarici siyasətində, iqtisadi, sosial decisions of Momina Khatun. Thus, he achieved a spe­ və mədəni islahatlann həyata keçirilməsində xüsusi cial position in administration of the state and conduct mövqe qazanmışdı. of the internal, external, economic, social and cultural İqamətgahı qədim Bərdə olan Sultan Qızıl Arslanın reforms. During the times when no one was even məharətlə idarə etdiyi Atabəylər dövlətinin Qafqazlar- speaking about human rights, civilized society, and dan İran körfəzinə qədər böyük bir ərazisi var idi. democratic values, the hero chosen by Momina Khatun Sultan Qızıl Arslanı Azərbaycan. Arran. Şirvan. Çibəl. amongst populace was acting as a real ruler and war­ Həmədan. Gilan. Mazandaran. İsfahan. Rey kimi qüd­ lord. even if it was unofficial. rətli torpaqlara yiyələndirən Şəmsəddin Eldəgiz tor­ The Atabey state, skillfully ruled by the Sultan Gizil paqların əhaliyə paylanmasına, dövlət xəzinəsinin Arslan, who was based in ancient Barda owned large qorunmasına. Sultanın xüsusi fərmanlarının imzalan­ territories stretching from Caucasus to Persian Gulf. masına da nəzarət edirdi. Bütün bu məsələlərin, uğurlu Shamsaddin Eldagiz. who made Sultan Gizil Arslan addımların sülhlə bitməsində, əhalinin və ərazinin qan­ posses such mighty lands as Azerbaijan. Arran. Shirvan. dan xilas edilməsində məhz Möminə xatun diplomat- Chibel. Hamadan. Gilan. Mazandaran. Isfahan, and Rey. was also controlling distriburion of lands among the iyası köməyə gələrdi. Sultan Qızıl Arslanın, saray əyan- people, protection of the state treasury, and signing the lannın Şəmsəddin Eldəgizin nüfuzundan keçdiyi bəzi special decrees of Sultan Gizil Arslan. Namely diplomat­ narahatlıqlan da Atabəylərin bu müdrik xatunu usta­ ic steps of Momina Khatun were always helpful in lıqla nizamlayardı. Çox zaman da üzünü Sultana tutub peaceful settlement of important issues, making suc­ söyləyirdi: Özünü o yerə qoyma! Bu adam (Şəmsəd- cessful steps, and rescuing people and territories from ^ din Eldəgiz) öz həyatını təhlükə altına qoymuş və blood-shed. This clever lady, a Khatun of Atabeys mas­ dönə-dönə ağır döyüşlərə atılmışdı.. O. öz xeyirxahlı- terly solved problems arising with Sultan Gizil Arslan I ğını əsirgəməmiş, səni taxta çıxaranadək özünün çoxlu and the courtiers in regard with the influence о I qulam və silahdaşlanm ölümə göndərmişdi. Səlcuqla- Shamsaddin Eldagiz. Many times she pronounced the nn içərisində səndən böyükləri nə qədər var. ancaq following words looking at Sultan, her beloved son: ı onlar həbslərdə yatırlar. Həyatları sıxıntılı keçir... sən 'Just ignore! This person (Shamsaddin Eldagiz) risked his I isə Sultan taxtındasan, o da. onun iki oğlu da sənə qul­ own life many times and participated in bloody battles. luq edir, sənin qabağında durur, sənin düşmənlərinlə He didn't hide his kindness and sent many of his asso­ ^ vuruşur, rəqiblərinə üstün gəlirlər. Atabəy hər nə ciates and companions-in-arms to death to put you on edirsə bağışlayır və geri alır - bunların hamısı sənin the throne. Although there are many Seljuqs older than qüdrətli dövlətinin möhkəmləndirilməsi, sənin haki- you. all of them are under arrest. Their lives are full of ^~miyyətinin daha da bərkiməsi üçün edilir. Qoy onun constraints but you are sitting in the throne of Sultan; he hərəkətləri səni kədərləndirməsin, onun cəhdləri səni himself, and his two sons are serving you. and obey i qayğılandırmasın...' you. fight with your enemies, and win their rivals. Tarixi mənbələr sübut edir ki. Atabəylərin zamanın- Regardless to what he did. Atabey always forgives I da Azərbaycan özünün intibah mərhələsini yaşamışdır, and takes back; and he does everything to strengthen f İri-iri şəhərlər salınmış. Atabəylərin paytaxtı olan your mighty state, and make your power even stronger. Naxçıvan, iqamətgahı sayılan Bərdə dünyanın sənət- Don't let his actions to make you sad; don't be con­ mədəniyyət inciləri ilə zəngin olan möhtəşəm şəhər- cerned by his attempts- Historical resources prove that [ lərin cərgəsinə yazılmışdır. Bu şəhərlərdə təməli qoyu- Azerbaijan experienced the period of Renaissance dur­ I lan məscidlər, mədrəsələr, tarixi tikililər, zərifliyi, orna- ing the reign of Atabeys. Huge cities were constructed: I mentlərinin əlvanlığı, monumentallığı ilə dünya in­ Nakhchivan. the capital of Atabeys. and Barda, which sanını. məşhur səyyahları belə heyran etmişdir. Füsun­ was considered their residence were included in the list karlığı. elmi yenilikləri və ideyalan ilə Avropa alimlərini of splendid cities of the world rich with pearls of art and 100-200 il qabaqlayan bu abidələr bəşəriyyəti özünün culture. The mosques, madrasahs and historical build­ ilahi səsi və qüdrətli muğamları ilə bu gün də heyrət- ings constructed in these cities amazed people of the ləndirən Azərbaycan xalqının tarixi keçmişinə çəkilən world, including even the well-known travelers with illüstrasiyalardır. their grace and colorfulness of ornaments. In our days, Möminə xatunun ağlının, idrakının, vətən, torpaq leaving behind the European scholars for 100-200 years ' sevgisinin, sənət, mədəniyyət istəyinin, ilahilərlə dolu qəlbinin aynası olan bu abidələrin şah əsəri isə Ata- with their fascination, scientific innovations and ideas, bəylər dövləti və bu dövlətin üç varisi İdi! these monuments have become the illustrations reflect­ Tanınmış qadın hərəkatı tədqiqatçılarından biri tarix ing the historical past of the Azerbaijani nation astonish­ və salnamə yazanlar adətən padşahlann. sərkərdələrin ing the world with their divine voice and mughams. apardıqlan müharibələrdən, yürüşlərdən bəhs ediblər. The masterpieces of these memorials reflecting Amma nədənsə həmin tarixi hadisələrin iştirakçılan Momina Khatun’s heart full of love to the God and her olan qadınlan unutmuşlar. Axı. hər bir quruluşda qadın land, her intellect, cognition, care for art. and culture özünəməxsus rol oynamış, fəxr edilməli işlər görmüş­ were the State of Atabeys. and there heirs of this State! dür...' deməklə çox ədalətli fikir söyləmişdir. One of the famous researchers of female movements Tarixdə Möminə xatun türbəsi ilə qalan, kiminin m ə­ expressed a very fair idea by saying the following: həbbət. kiminin gözəllik, bir başqasının da ləyaqət nü­ Writers of history and annals have usually described the munəsi kimi yad etdiyi Möminə xatun əslində Şərqin, kings and military leaders, as well as the wars and bat­ türk dünyasının. Azərbaycanın Tomris. Nüşabə. Burla tles conducted by them. Hence, they have forgotten the Xatun. Türkan xatun kimi qüdrətli xatunlanndan. müd­ ladies who were participants of those historical events, rik. məğrur, diplomat qadınlarından və ictimai-siyasi too. But. in each system women played specific role, xadimlərindən biridir. Görünür bu səbəbdən də o. and did works to be proud of_ Momina Khatun who sonralar cəsarəti, ləyaqəti, məhəbbəti və lətafəti ilə remained in history thanks to the Momina Khatun Tomb Atabəylər sarayını nura qərq edən sevimli gəlinləri - dedicated to her memory and remembered by some Qətibə xatunun. Mehrican xatunun. Zahidə xatunun. people as a symbol of beauty and dignity, in fact has nəvələri Cəlaliyyə xatunun. Sülafə Xatunun və diplo­ been one of the public figures and mighty khatuns. pru­ matiya tariximizin sütunu Sara xatunun və məğrur Tutu dent. haughty, diplomat ladies of Azerbaijan as Tomris. Bikənin ömür yolu və tale naxışı oldu! Nushaba. Buria khatun. and Turkan khatun. She became 1175-ci ildə vəfalı ömür-gün yoldaşı, zülmətlərdən a path of life and pattern of fortune for Gatiba khatun. qoparıb nura qərq etdiyi Şəmsəddin Eldəgizdən bir il Mehrican khatun. Zahide khatun, and her daughters-in- öncə Mömünə xatun dünyasını dəyişdi. Onun eşqinə law scattering the Atabey's palace with light due to Eldəgizlər sülaləsinin başçısı adından bir məqbərə their bravery, worthiness, love and elegance, and ucaldıldı. Bu məqbərə Şəmsəddin Eldəgizin səadət ila­ jalaliyye khatun and Sulafe khatun. her granddaughters, həsi və xoşbəxtlik çeşməsinin. Atabəylərin ləyaqət zir­ and later on. proud Tutu Bike. vəsinin eşqinə ucaldılmışdı. Əcəmi Əbubəkr oğlu In 1175 Momina khatun passed away. It happened Naxçıvanlının könlünün nurundan işıq alan bu one year prior to death of Shamsaddin Eldagiz. her müqəddəsliyi görmək Şəmsəddin Eldəgizə nəsib other half, taken away from darkness and filled with olmasa da. onun amalını oğlu Atabəy Məhəmməd light by Momina khatun. After her death, the mau­ Cahan Pəhləvan 1186-cı ildə gerçəkləşdirdi... soleum dedicated to her love was raised on behalf of Şərqdə. Türk dünyasında, eləcə də Azərbaycanda the head of the Eldagizs' Dynasty leader. This Mausoleum was built in honor of the lady who was bəşəri dəyərlərin, ilahi sevgilərin, uca olanların, Shamsaddin Eldagiz's angel of happiness and spring of ucalıqdan olanların və ustadların eşqinə həmişə luck. Atabeys’ peak of decency. Despite Shamsaddin türbələr, məqbərələr yaradılmışlar. Daşı, tuncu yonub Eldagiz was not able to witness this sanctity fed from heykəl qoymuşlar. Bulaq çəkdirib, yol saldırıb, qalalar the light of heart of Ajemi Nakhchivanli son of Abubakr. qurmuşlar. his desire became true in 1186 by his son Mahammad Fərhad Bisutunu Şirin eşqinə yaran kimi, müxtəlif Jahan Pehlevan... dönəmlərdə Şəmsəddin Eldəgiz Möminə xatun It has always been a tradition in the East including the türbəsini, Mümtaz şah Tac-Mahal məqbərəsini Turkic world to create tombs and mausoleums, to hew gözəlliyin, zərifliyin, xatunluğun eşqinə ucaldaraq, memorials from stone and bronze in honor of human dünyanı gözəlliyə, ülviliyə, ilahi eşqə, məğrurluğa, values, divine loves, lofty personalities, virtuosos and müdrikliyə çağırmışlar! masters. For this purpose, people also dig springs, con­ struct roads and castles. As Farhad hewed the Bisitun Mountain for his love to Shirin. in different periods of history Shamsaddin Eldagiz and Mumtaz Shah raised raised accordingly Momina khatun Tomb and Taj-Mahal Mausoleum which they dedicated to honor of beauty, tenderness, and femininity inviting the entire world to admire beauty, holiness, divine love, pride, and wisdom! One of the facets of the happiness of Azerbaijani peo­ ple. whose dream of independence has come true, and flag has been flattering amongst others, is the fact that the spirit of such a strong and proud person as Momina Khatun establishing a state and feeding the successors from own spirit, a decent lady and shrewd Mother, rounds in their sky!

ZAHİDƏ XATUN XII-XIII əsrlər Atabəylər dövləti

ZAHIDA KHATUN XII-XIII centuries State of Atabeys

Aylar keçəcək, dünya dolanacaq, yüzllləri min illər The Eldagiz Dynasty had special merits in the əvəz edəcək, lakin zamanın süzgəcindən keçən tarix development of the state of Atabeys and are very isə hər şeyin qiymətini özü verəcək. Bəli, bu qoca tarix important for our national statehood history. milli qürur və iftixar yerimiz olan müasir dövlətçiliyimiz When Sultan Toğrul II. on the wish of his head kimi Atabəylər dövlətini də milli dövlətçilik tariximizin lady Momina khatun had appointed Shamsaddin parlaq səhifəsinə yazdı. Eldagiz as an Atabey (state preceptor), justice and Məhz dövlətçilik tariximizin çox mühüm mərhələsi kindness had been restored in the palace while sci­ sayılan Atabəylər dövlətinin inkişafında Eldəgizlər ence and culture had grown up far and wide. sülaləsinin xüsusi xidmətləri olmuşdu. The state of Atabeys whose reigning covered the Sultan II Toğrulun baş xatunu Möminə xatunun vast territory commencing from Southern Caucasus istəyi ilə Atabəy təyin etdiyi Şəmsəddin Eldəgizin to the Persian Gulf including Azerbaijan. Arran. sarayında ədalət, xeyirxahlıq bərqərar olmuş, elm və Shirvan. Chibel. Hamadan. Gilan. Mazandaran. mədəniyyət yüksək inkişaf səviyyəsinə qalxmışdı. Isfahan. Rey and other fertile lands was headed by Atabəylər dövləti Güney Qafqazdan İran körfəzinə Mohammed Jahan Pahlavan. the son of Atabey qədər böyük bir ərazini əhatə edən. Azərbaycan. Shamsaddin Eldagiz who at the same time was Arran. Şirvan. Çibəl. Həmədan. Gİlan, Mazandaran. regarded brother of his predecessor Gizil Arslan, the İsfahan. Rey kimi münbit torpaqlarda, qüdrətli sa­ son of Sultan Toğrul II. raylarda hakimlik edirdi. Sultan II Toğrulun oğlu Qızıl Although the scientist-historians and annalists Arslandan sonra Atabəylər dövlətinə onun Atabəyi have provided us with detailed background of this Şəmsəddin Eldəgizdən olan qardaşı Məhəmməd period of history, as well as about the kings, and Cahan Pəhləvan başçılıq edirdi. Atabeys' state running skills, commanding and Tarixçi alimlər, salnaməçilər milli dövlətçilik fighting tactics, they have never paid a particular tariximizin bu mərhələsi ilə bağlı müfəssəl bilgilər attention to their ladies who were the kings' closest versələr də. hökmdarlar Atabəylərin sərkərdəlik və supporters in inner-palace issues and battles. One of idarəçilik məqamlanndan. döyüş taktikalarından çox those mighty ladies was Zahida khatun who had söz açmışlar. Nədənsə tədqiqatçıların bir çoxu saray- comprised all details of palace culture and whose daxili məsləhətləşmələrdə, ağır döyüşlərdə öz həyat deeds, loves to the nation, merits of heroism had yoldaşlanna dəstək, arxa-dayaq olan xatunları yetə­ gained respect and who had brought fame to the rincə araşdırmamış, bəzi hallarda onlann adlarını state of Atabeks and Eldagiz Dynasty. In I 186. after çəkərək ötüb keçmişdilər. Əməlləri, millət və məmləkət the death of her husband. Zahida khatun bega~ sevgiləri, qəhrəmanlıq dolu xidmətləri ilə hər cür reigning the Palace of Tabriz. She enchanted the ehtirama layiq olan Zahidə xatun da bu qüdrətli palace with her precious tender pearls, precious xatunlanmızdandır. Varlığı ilə Atabəylər dövlətinə. stones, silk clothes, jewelry, as well as with her Eldəgizlər sülaləsinə şərəf gətirən saray mədəniyyətinin beaming looks, eyebrows resembling the crescent, bütün incəliklərini özündə yaşadan xanımlanmızdandır. thoughtful eyes, sweet words filtered from honey O. dünyanın ən zərif inciləri, ləli, cavahiri, ipək ge­ and her peculiar poetical sayings. Her daughter from yimləri. altun bəzək əşyalan. təbəssüm dolu baxışları, Sultan Jalaliyya was also stayed in the history with ayparanı xatırladan qələm qaşlan. dolu gözləri, baldan her beauty, indomitable will, wisdom, pride and süzülən şirin sözləri, özünəməxsus poetik deyimləri ilə haughtiness. Zahida xatun presented her dearest bütün sarayı ovsunlamışdı. Zahidə xatun 1186-cı ildə Jalaliyya to Atabey Mohammed. By improving the ömür-gün yoldaşı Cahan Pəhləvan vəfat etdikdən sonra governing method of Jahan Pahlavan. Zahida Təbriz sarayında Atabəylər dövlətində hakimiyyətə khatun. at first, put an end to conflicts between sep­ başladı. Onun qızı - Sultan qızı Cəlaliyyə də öz gözəl­ arate tribes of the population. She imposed control liyi. dəmir iradəsi, müdrikliyi, məğrurluğu, ötkəmliyi ilə over taxes and hence managed to fill the vacant tarixdə silinməz izlər qoymuşdur. Zahidə xatun treasure. By giving opportunity to different crafts­ Naxçıvanın hakimi olmuş sevimli qızı Cəlaliyyəni men and bearers of various ideologies to create, she Xarəzmşah Cəlaləddinə vermişdir. Cahan Pəhləvanın promoted establishment of different workshops and idarəçilik üsulunu bir qədər də təkmilləşdirən Zahidə manufacturing shops and restored shops that had xatun əhali və ayn-ayn tayfalar arasında münaqişələrə, been destroyed as a result of attacks, wars and local davalara son qoymuşdu. O. vergiyə nəzarəti ələ fights. This led to the revival of craftsmanship and almaqla boşalmış Atabəylər Dövlətinin xəzinəsinin culture in Tabriz and in its surroundings. The devel­ doldurulmasına nail olmuşdu. Sənət adamlanna. fikir və opment of brazier's, carpenter's, potter's, cattle- düşüncə sahiblərinə meydan verən Zahidə xatun ayrı- breeding. gardening, gourd cultivation led to gener­ ayrı sənət hücrələrinin, emalatxanaların təməlini al socio-economic prosperity. According to the qoymaqla, hücumlar, müharibələr, məhəlli davalar sources. Zahida khatun also was skillful in making üzündən sökülüb dağılanları bərpa etməklə Təbrizdə və decorative ornaments and weaving carpets from silk ətraf bölgələrdə sənətin, mədəniyyətin dirçəlməsinə threads and she wrote lyrical-romantic poems that nail olmuşdu. Misgərliyin. dülgərliyin, dulusçuluğun. were exciting souls herself. The following lines were maldarlığın, bağçılığın, bostançılığın inkişafı ümumi found in the archive of Aziza |afarzadeh. well-known iqtisadi-sosial tərəqqiyə səbəb olmuşdu. Zahidə xatun philologist, a specialist in Turkic philology, oriental­ özü də bilavasitə zərif naxışlar vurduğundan, ipək ist and writer. These prove that Zahida khatun was saplardan xalçalar toxuduğundan söz açan mənbələr not only a mighty ruler and wise personality, but onun həm də incə qəlbindən gələn, ürəyəyatımlı also a tender-hearted poetess: misralarından və lirik-romantik şeirlərindən də danışıblar. Görkəmli filoloq, türkoloq, şərqşünas, yazıçı I gave my soul to the Sultan of it Əzizə Cəfərzadənin arxivindən boylanan bu misralar To the khan of my love and my spirit Zahidə xatunun təkcə qüdrətli hakim və müdrik From lovely garden of love I passed şəxsiyyət deyil, zərif duyğulu bir şairə də olduğundan Drank a glass of love - a lovely glass soraq verir: The alarming life path of Zahida khatun - this ten­ Könlümü, könlümün Sultanına verdim. der-hearted woman who carried the name of the Eşqimin, ruhumun xanına verdim. Skillful Lady of Atabey Palace' was not easy. Sevginin sevdalı bağından keçib. Her long and happy life in the palace of Atabey Sevdim, sevdanın badəsin içdim. Mohammed Jahan Pahlavan II which w as located in Nakhchivan. had always been exemplary to palace Bu zərif duyğulu. Atabəylər sarayının tədbirli xatunu noblemen, provincial heads and for most of the war­ adına sahib olan Zahidə xatunun keşməkeşlərdən riors in the battlefield with her intelligence and acu­ keçən ömür yolu çox da asan olmamışdı. men. She spent her life after Jahan Pahlavan had Uzun müddət Naxçıvanda. II Atabəy Məhəmməd gone with fights and battles. With the death of Jahan Cahan Pəhləvanın sarayında firavan həyat sürən Zahidə Pahlavan. Zahida khatun lost her closest kin: she xatun ağlı və müdrikliyi ilə saray əyanlannın. əyalət eventually took her daughter Jalaliyya and went to hakimlərinin savaş meydanlannda döyüşçülərin çoxu­ the Alinja Castle and possessed the treasure that na nümunə olmuşdur. Onun həyatının Cahan Pəhlə­ had been left over from the Eldagiz' times of the vandan sonrakı illəri döyüşlər və müharibələr içərisin­ Atabeys. This treasure which had been filled from də keçmişdi. Cahan Pəhləvanın vəfatı ilə ən yaxın incomes and taxes was a secret one. It was exclu­ silahdaşını və məsləkdaşını itirən Zahidə xatun qızı Cə- sively guarded by Atabeys’ guard regiment. laliyyəni də götürüb Əlincə qalasına gəlmiş. Atabəy- Another tragedy hit Zahida khatun when the lərin Eldəgizlər dövründən qalan xəzinəsinə sahib secret treasure was mysteriously lost after the assas- olmuşdu. Bütün gəlir və vergilərin toplandığı bu sination of Atabey Gizil Arslan (1191) and reached xəzinə gizli xəzinə kimi Atabəylər tərəfindən mühafizə Abu Bakr. the son of Mohammed Jahan Pahlavan alayı ilə xüsusi diqqətlə qorunurdu. born from his Turk lady Gatiba khatun. Abu Bakr took Atabəy Qızıl Arslanın öldürülməsindən (1191-d the Alinja Castle with his army and grasped the ildə) sonra gizli xəzinənin yerinin müəmmalı şəkildə treasure. Məhəmməd Cahan Pəhləvanın Qətibə xatundan olan The incident did not pose a shocking effect for oğlu ƏbuBəkrə çatdırılması Zahidə xatunu faciə ilə üz- Zahida khatun who had always been guided by wis­ üzə qoymuşdu. Belə ki. Əbu Bəkir qoşun çəkib Əlincə dom. patience and battling tactics inherited fro qalasına hücum edib xəzinəni ələ keçirmişdi. jahan shah. She ultimately moved to Tabriz. Lakin hadisədən sarsılmayan Zahidə xatun müdrik­ In Tabriz. Zahida khatun adopted special decisions liyə. Cahan şahdan ona miras qalan səbrə və döyüş and gave orders for the sake of development in the taktikasına söykənərək Təbrizə köçmüşdü... city. Here too, her life was not smooth. She led the Təbrizin inkişafı naminə xüsusi qərarlar qəbul army leaps to fights against the Georgian Tsar who edərək, fərmanlar verən Zahidə xatunun həyatı burada had surrounded Tabriz. With her rather smaller army. da rəvan keçməmişdi. O. orduya başçılıq edib Təbrizi Zahida khatun saved the city population from mühasirəyə alan gürcü çannın qoşunu ilə döyüşlərə slaughters and pillage and achieves to free the city atılmışdı. Qeyri-bərabər döyüşlərdə əhalini qırğından, from the siege after giving huge amount of money şəhəri talan olmaqdan xilas etmək üçün Zahidə xatun to the enemy. Rescuing the nation from the dangers, külli miqdarda xərac verərək Təbrizi mühasirədən azad she rules the holy motherland and its innocent peo­ etmişdi. Hakimi olduğu şəhəri, müqəddəs vətən tor­ ple with her far-reaching policy and successful pağını. günahsız insanları təhlükədən xilas edən maneuvers. Zahida khatun created the image of a Zahidə xatun uzaqgörən siyasəti və uğurlu gedişi ilə real ruler and commander- khagan (queen).Zahida əsl hökmdar-sərkərdə xaqan obrazını yaratmışdı. khatun who was recognized as The Impregnable Təbrizin alınmaz qalası sayılan Zahidə xatun bu Fortress of Tabriz with her policy gave a good les­ addımı ilə dövrünün hökmdarlarına, hakimlərinə, ərazi son to kings of her time and those who attempted iddiası ilə özgə malına göz dikənlərə dərs vermişdi. to grab others with territorial claims. Milli dövlətçilik tariximizə adı qızıl hərflərlə yazılan, Zahida khatun whose name has been embedded xeyirxahlıq, yaxşılıq, gözəllik, kübarlıq nümunəsi kimi in our national statehood history with golden letters xatırlanan Zahidə xatun yaddaşlarda müdrik və is not only an example of kindness, favor, beauty, məğrur obrazı ilə qalmadı. O. həm də yaddaşlarda aristocracy, pride and intelligence, but also is a Möminə xatun kimi qəlbi işıqlı, könlü nurlu. Atabəy khatun whose heart was as light as Momina Şəmsəddin Eldəgiz kimi yaxşılığa yaxşılıqla cavab khatun's. She has remained in our memories as the verən, haqqı-sayı itirməyən xeyirxah qayınatanın daughter-in-law to Shamsaddin Eldagiz. dignified ləyaqətli türk soyunun gəlini, gözəllik və vətən- Turk man who was reacting with favor to any good pərvərlik ünvanına çevrilən Naxçıvanın hakimi will action and a kind father-in-law who never lost Cəlaliyyənin anası. Ruin-Dej qalasının sahibəsi Sülafə feeling of justice; as the mother to Jalaliyya. the ruler xatunun nənəsi. II Məhəmməd Cahan Pəhləvanın baş of Nakhchivan who was the address of beauty and xatunu kimi qaldı. . . patriotism; as the grandmother to Sulafe khatun. mistress of Ruin-Dezh Fortress and as the head lady of II Mohammed Jahan Pahlavan-

MEHRİCAN XATUN XII-XIII əsrlər Atabəylər dövləti

MEHRIJAN KHATUN XII-XIII centuries State of Atabeys

XI-XII yüz illəri Azərbaycan ədəbiyyatının, söz Those acknowledging XI - XII centuries as the cen­ sənətinin, poeziyanın, incəsənətin intibah mərhələsi turies of renaissance in Azerbaijani literature, art of kimi xarakterizə edənlər, bu yüzilləri həm də saray word, poetry and arts, also percieve these centuries mədəniyyətimizin, daxili və xarici siyasətimizin, as the prosperity centuries of our palace culture, inter­ diplomatiya tariximizin çiçəklənmə dövrü kimi də nal and external policy, and the history of diplomacy. qəbul edirlər. Like philosopher-poets, healers, astronomers, sci­ Bu dövrdə dünyaya gələn, yazıb-yaradan filosof- entists and thinkers who were born and living in that şairlər. təbiblər, astronomlar, alimlər və üləmalarla time, powerful first ladies, khatun's and queens also yanaşı, saraylarımıza, məmləkətimizə şərəf gətirən famed our palaces and country, and made their con­ qüdrətli xatunlar da milli-mənəvi dəyərlərimizin, saray tributions to the development of national and spiritu­ mədəniyyətimizin inkişafına öz töhfələrini vermişlər. al values and the palace culture. Bu xatunlar yeni qanunların qəbul olunmasında, These khatuns have made their significant merits in qərarlann verilməsində bilavasitə iştirak etmiş, hökm­ adoption of new laws, decision making and had risen dar səviyyəsinə ucalmış, hətta Məlikə Xatun statusu da to the level of queen. Some had even been awarded qazanmışlar. Elmi, poetik, məntiqi fikirləri və düşün­ with the status of Malika Khatun. By surprising shahs, cələri ilə şahları, vəzir və vəkilləri heyrətləndirmiş bu viziers and other high ranking palace noblemen with xatunlarımız milli dövlətçilik ideyalarının, vətən­ their scientific, poetic and logical thoughts and ideas, pərvərlik hisslərinin qorunmasına nail olmuşlar. Adı they achieved preservation of national statehood tarixə qəhrəmanlıq və müdriklik nümunəsi, ləyaqət ideas, patriotic feelings and values. Two khatuns of mücəssəməsi kimi daxil olan Atabəylər dövlətinin bu state of Atabeys have entered history as the symbol xatunları bədii əsərlərin baş qəhrəmanlarına da of bravery, wisdom and dignity. They have gained çevrilmişlər. such popularity that they have become the main char­ acters in feature stories. Onlar Atabəylər dövlətinin (1 136-1225) ictimai- They have taken an active and direct part in the siyasi və mədəni həyatında bilavasitə iştirak etmişlər. socio-political and cultural life of the state of Atabeys Bu xatunlar Atabəylər dövlətinin xanı Məhəmməd (1136-1225). The first of these ladies is Gatiba khan- Cahan Pəhləvanın ( 1172-1186). onun vəfatından sonra im who was the first lady of Mohammed Jahan isə Sultan Qızıl Arslanın (1186-1191) baş xatunu Pahlavan. khan of Atabeys state (I 172 - 1186). After olmuş Qətibə xanım və Atabəylərin sonuncusu Atabəy his death she became the first lady of Sultan Gizil Özbəyin (1210-1250) xanımı. Sultan Toğrulun qızı Arslan (I 186-1 191). The second one is Mehrijan Mehrican xatun idi. Khatun, wife of the last of Atabeys - Atabey Ozbey Saraydaxili məsləhətləşmələrdə xüsusi səs hüqu­ (1210-1250). She was the daughter of Sultan Toghrul. quna malik olan, dövləti məsələlərin həllinə bilavasitə Possessing a special right for opinion during inter­ təsir göstərən Mehrican xatun Atabəylərin qoyduğu palace consultations, and influencing the state issues qanunlara və əxlaqi dəyərlərə laqeyd münasibət on the stage of their solution. Mehrijan khatun was in göstərən Atabəy Özbəyin sarayına çox zaman özü head of the Atabeys' inherited laws and moral values rəhbərlik edirdi. by herself and was opposing those who demonstrate Dövləti sərbəst, müstəqil şəkildə idarə edən, onun ignorance to the values in most cases. She was also daxili və xarici siyasətini təkbaşına həyata keçirən heading Atabey Ozbey's Palace all by herself. Mehrican xatunun həyatının ən ağır dövrü 1220-1231- Mehrijan Khatun. who ruled the state independent­ d illər arasında olmuşdur. 1220-1222-ci illərdə Mon­ ly and liberally, implementing its internal and external qol istilasına qarşı sərkərdə-xaqan yerinə döyüşən. policy on her own. experienced the most difficult Azərbaycanın qəhrəman oğullarına rəhbərlik edən time in her life during 1220-1231. In this period, she Mehrican xatun 1222-ci ildə vətənini Monqol istila­ fought against Mongol invasion as a warlord-khagan sından xilas etsə də. çox çəkmir ki. 1225-ci ildə defending her motherland. She led Azerbaijan's hero monqollar tərəfindən Xarəzmdən sıxışdırılan Xarəzm- sons in the years of 1220-1222 and saved her coun­ şah Cəlaləddinin qoşunlan ilə üz-üzə dayanır. Mehri­ try. However shortly after that event, in 1225 she can xatun Türküstan bozqırlarından, monqolların istila­ faced another threat - troops of Kharezmshah sından baş götürüb, böyük bir ordu ilə Azərbaycana lelaleddin. Ruler of Kharezm state which was defeat­ hücum edən Xarəzmşaha çapıb-taladığı məmləkətin ed by Mongols was ultimately ousted towards the qəhrəmanlıq və cəsarət dərsini vermişdir. O. Cəlaləd­ state borders of Atabeys. Mehrijan Khatun gave a les­ dinin gəlişindən qorxuya düşüb taxt-tacdan imtina son of bravery and heroism to the country ruined by edərək baş götürüb qaçan ərinə də şərəf və ləyaqətin Kharezmshah. He attacked Azerbaijan after he and a nə olduğunu sübut etmişdir. Mehrican xatun bütün large army escaped from his country which was döyüşlərdə Təbrizin. Zəncanın. Xoyun. Mərəndin. invaded by Mongols and Bozgirs from Turkestan. She Urmiyanın. Marağanın, Naxçıvanın qəhrəman oğulla­ gave another lesson of pride to her husband, who had rına və sərkərdə Şəmsəddinə arxalanmışdır. Mehrican left the throne and fled after the arrival of Jelaleddin. xatunun. sərkərdə Şəmsəddinin və qəhrəman təbriz- Throughout all these fights Mehrijan Khatun relied on lilərin beş günlük müqavimətini Xarəzmşahın çoxsaylı the heroic sons of the cities of Tabriz. Zenjan. Khoy. qoşunlan qırsa da. onların istiqlal şamını söndürə Merend. Urmiya. Maragha. and Nakhchivan. She also bilməmişdi. had faith in the warlord Shamsaddin. This brave Şəhəri işğal edən Cəlaləddin Mehrican xatuna olan el Khatun resisted Kharezmshah Jelaleddin with high məhəbbətindən, onun ordu arasındakı nüfuzundan rage. That resistance consisted of the feelings of sarsılıb bu qüdrətli Xatuna, dövlət və siyasət adamına revenge for the Castles of Tabriz and Erk. the walls of qarşı sərt tədbirlərə əl atmamışdı. Xarəzmşah onu which were built with the bones of Tabriz's martyr yüksək nəvaziş, adına layiq ehtiramla öz malikanəsi sons and plane trees that had drunk the tears of mar­ olan Xoya göndərmişdi. Cəlaləddin Atabəylər sarayının tyr mothers. This resistance was as high as the bu müdrik xatununun nüfuzundan, dövlət idarə- Savalan Mountain. Even if the five-day resistance of çiliyindəki mövqeyindən, məharətindən istifadə et­ Mehrijan khatun. Warlord Shamseddin and heroic məklə Azərbaycanı bütünlüklə ələ keçirməyə cəhd etsə sons of Tabriz was broken by Jalaladdin s numerous də. Naxçıvanda. Cahan Pəhləvanın Zahidə xatundan army, he still could not stifle the feelings of independ­ olan qızı. Atabəy Özbəyin bacısı Cəlaliyyənin simasında ence of the defeated. da Mehrican xatunun müqaviməti ilə üzləşmişdi. Seizing the city. Jalaladdin became aware of the Mehrican xatuna. onun ağlına, müdrikliyinə, vətən love of the nation to Mehrijan Khatun and her influ­ sevgisinə, döyüş taktikasına, idarəçilik səriştəsinə hə­ ence in the army. This highly shocked him and he did səd aparan Xarəzmşah Cəlaləddin ölkənin bir hissəsi not dare to stand against this public figure and olan Xoy mahalının və ətraf vilayətlərin idarə edilməsini Powerful Khatun with his strict measures personally. ona tapşırmışdı. Instead, he sent her to his dwelling area in the city of Miladdan öncə VII əsrdə fars hökmdarı II Kir Maragha with high politeness and respect on top Massagetlər dövlətinin hökmdarı Tomrisə hiylə ilə eşq level. Taking the opportunity to use this powerful elan edib, elçi göndərdiyi kimi. Mehrican xatunla sülh lady's prestige, position and influence over the state bağlamağa məcbur olan Xarəzmşah Cəlaləddin də ona running practice he tried to take over the control over izdivac təklif edir. Qürurunu və ləyaqətini Tomris all of Azerbaijan. However he failed because of the anamız kimi uca tutan Mehrican xatun bu təklifi rədd same resistance that he had experienced in his fight edərək yüksək xəracı daha üstün tutur.... against Mehrijan. This time it was caused by Jalaliyya Mehrican xatunun bu hərəkətinə cavab olaraq Gən­ Atabcy Ozbey's sister and the daughter of Atabey cəyə çəkilən Xarəzmşah hakimi Şərif Əl-Mülk Jahan Pahlavan born from his lady Zahida khatun. Mehrican xatuna olan qəzəbini yerli əhalidən çıxır. Envying Mehrijan Khatun's wit. wisdom, love to Tarixçi Nəsəvi bu acı faktla bağlı belə söyləyir: motherland, fighting tactics and skill of governance. Şərif Əl-Mülk Xarəzm qoşununu qaramalla təchiz Kharezmshah Jelaleddin gave the governance of one etməyi Azərbaycanın köçəri tayfalarından birinə əmr part of the country - the Khoy province with sur­ etmişdi. Həmin tayfa bu ağır mükəlləfiyyətin rounding districts to her disposal öhdəsindən gələ bilməmiş və bunu yerinə The case in VII century B.C. when the Persian King yetirməkdən boyun qaçırmışdı. Şərif Əl-Mülk bu of Kir II proposed a tricky marriage to Tomris. Queen tayfanın bütün mal-qarasını və 30 min qoyununu zorla of Massagets through his envoy, was repeated in the sürüb aparmış və köçəriləri aclığa məhkum etmişdi... face of Kharezmshah Jelaleddin who proposed mar­ Xarəzmşahın soyğunçuluq və işğalçılıq siyasəti, onun riage to Mehrijan Khatun facing to sign compelling təyin etdiyi hakimlərin əhali ilə ləyaqətsiz, alçaldıcı peace treaty with her. By holding her pride and dig­ davranışlan Mehrican xatunu yenidən silaha sarılmağa nity high like our great grandmother Tomris did. məcbur edir. O, Şəmsəddin Turqayla birlikdə Xoydakı Mehrijan khatun refused this proposal and preferred Tala qalasına çəkilərək Hilat canişini Hacib Hüsaməddin to give high taxes for her defeat...... Əliyə. Səlcuq Sultanı Cəlaləddinə. Gürcü çarı Rusuna In response to such an action by Mehrijan Khatun. (1223-1247) müraciət edərək onlan Xarəzmşah Cə­ Sherif Al-Mulk who was the ruler of Kharezm misbe­ laləddinə qarşı mübarizəyə çağırır. 1225-ci ildə haved beastly with the population of Ganja. The his­ Təbrizdə başlayan üsyan tezliklə Azərbaycanı. Güney torian Nasavi writes this bitter fact as follows: Qafqazı bürüyür. Mehrican xatun qələbə çalaraq Sharif Al-Mulk had ordered one of the nomadic yurdunun özgürlüyünə təminat verir. İki türk sülalə­ tribes in Azerbaijan to provide the Kharezmshah troops sinin. dövlətinin - Xarəzmşahlarla Atabəylərin qanlı with cattle. That tribe, failed to follow the order so they savaşına, nə yazıqlar ki. monqollann hücumları, istilası refused it. In response. Sharif Al-Mulk punished this son qoyur. Təbrizdə. Xoyda. Marağada. Naxçıvanda. tribe by taking away all its cattle and sheep totaling 30 Gəncədə. Xarəzmdə xaraba qalan saraylarımızda mon­ thousand which led the nomads to starve... qollann bayraqlan dalğalanır. After seeing Kharezmshah's robbing, capturing Bu acı səhnədən heyrətlənən. Mehrican xatunun policy and the humiliation of the population by his dəhşətlərinə hamıdan çox kövrələn Cahan Pəhləvanın appointee rulers, Mehrijan Khatun had no choice but qızı. Naxçıvanın sahibəsi Cəlaliyyə və Mehrican raising arms against him. When located in the Castle xatunun mərdliyinə, müdrikliyinə, cəsarətinə ömrü bo­ of Tala in Khoy with Shamsaddin Turgay. she invited yu həsəd aparan, monqolların hücumlanna Azərbay­ Ruler of Hilat - Hajib Husameddin Ali. Seljuk Sultan canda tablamayıb ata yurdu Türküstan bozqırlarına üz jelaleddin and the Georgian Tsar Rusun (1223-1247) tutan Xarəzmşah Cəlaləddin olur... to join their forces in one front against Jalaleddin. This Çox təəssüf ki. uzun illər yaşadığımız sovet rebellion which was commenced in Tabriz very soon dövründə, hətta müstəqillik qazandıqdan sonra belə spread all over Azerbaijan and Southern Caucasus in bu qüdrətli xanımlar haqqında hələ də yetərincə 1225. Gaining victory. Mehrijan Khatun ensures the araşdırmalar, tədqiqatlar apanlmamışdır. independence of her country. Alas, the bloody fights between these two Turkic dynasties - states are put to an end by the Mongol invasion. The Mongol flags appear in the ruined palaces of Tabriz. Khoy. Maragha, Nakhchivan. Ganja and Kharezmshah. Shocked by this bitter and tragic destiny of Mehrijan Khatun and astonished by bravery, wisdom and courage of both ladies. Mehrijan khatun and jalaliyya. the daughter of jahan Pahlavan of Atabey. Kharezmshah Jelaleddin flees to Turkistan after losing battles with Mongols in Azerbaijan.... Unfortunately both during the long years of Soviet period and even after gaining independence, the number of researches and works devoted to these heroic warlord ladies is much less than they deserve. ƏLEYKƏ - KÖNÜLDAŞ XIV-XV əsrlər Qaraqoyunlu dövləti

ELEYKE - KONULDASH XIV - XV centuries State of Karakoyunlu ƏLEYKƏ - KÖNÜLDAŞ XIV - XV əsrlər Qaraqoyunlu dövləti

ELEYKE - KONULDASH XIV - XV centuries State of Karakoyunlu

Hər bir mərhələsi, hər bir səhifəsi qürur mənbəyi və Every single page of our national statehood history and yeri olan, milli dövlətçilik tariximizdə Qara Yusifin has been a sacred source of pride for us and among təməlini qoyduğu Qaraqoyunlu dövlətinin özünə­ those honorable pages the State of Karakoyunlu found­ məxsus yeri var. Oğuz elinin bir parçası. Oğuz xanın ed by Kara Yusif has its own peculiar room. The tribe of m oğlu Dəniz xanın törəməsi olan Qaraqoyunlu eli tarixin Karakoyunlu was a pan of the Land of Oghuz (branch müxtəlif dönəmlərində qüdrətli şəxsiyyətlər yetirib. Bir of Turkic nations which includes the population of çox tarixçilərin qeyd etdiyi kimi. Qaraqoyunlu və Azerbaijan), and descended from Deniz Khan who was Ağqoyunlu toplumlan 1380-ci ilə qədər Azərbaycan. the son of Oghuz Khan. In various terms of history, this Anadolu və İraqda köçəri həyat sürmüşlər. tribe presented to the world great personalities. As 1380-ci ildə Qaraqoyunlu elatının başçısı Bayram most number of historians perceive, the tribes of Karakoyunlu and Aghgoyunlu were nomadic tribes Xoca tərəfindən Qaraqoyunlu xanədanının özülü qoyul­ within Azerbaijan. Anatolia and Iraq by the year of muşdur. Bundan sonra isə Bayram Xocanın oğlu Qara 1380. Məhəmməd tərəfindən mərkəzi Van şəhəri olan Qara­ The foundation of the Karakoyunlu dynasty was laid qoyunlu feodal hakimiyyəti yaradılmışdı. 1387-ci ildə in 1380 by the head of the tribe - Bayram Khoja. Later Əmir Teymurun Ərzurum-Çapaqçur yürüşü zamanı ona on the Karakoyunlu feudal state was established by üstün gələn Qara Məhəmməd 1388-ci ildə Təbrizə daxil Kara Mohammed, son of Bayram Khoja with its central olaraq şəhərə hakim olmuşdur. Teymur qoşunlarının city of Van. In 1387 gaining victory over Emir Teymur yaxınlaşması Qara Məhəmmədi Anadoluya geri çəkil­ (Tamerlane) during the latter's Erzurum - Garagchur məyə və onu Cəlayir hökmdarı Sultan Əhmədlə birgə campaign. Kara Yusif gloriously entered Tabriz in 1388 Türkiyə sultanı İldırım Bəyazidin himayəsinə sığınmağa and became the ruler of the city. However, the məcbur etmişdir. approaching troops of Teymur forced Kara Yusif to step Əmir Teymur Qara Yusifin ölü və ya diri olaraq ona back to Anatolia where he along with Sultan Ahmed. təqdim edilməsini tələb edərkən Sultan Bəyazid cavabında 'ona sığınan birisinin təslim edilməyəcəyini the Sovereign of State of Jalair finds shelter with the bildirir. Bir müddətdən sonra siyasi çəkişmə havası Ottoman Sultan İldirim Bayazid. When Emir Teymur azacıq durulan kimi müttəfiqlər Bağdada dönürlər. demands Kara Yusif dead or alive" from İldirim Burada onlann aralanna çox ciddi ixtilaf düşür. İki dost Bayazid. he replies with a refusal to handover his guest müttəfiqin arasına düşən nifaq onların həbsi ilə and says that he will not give up a person who found nəticələnir. Bir illik həbsxana həyatına baxmayaraq. an asylum with him. Sometime later, when threat was Təbriz uğrunda mübarizə bir müddət səngiməmişdir. over and the allies went away, they return to Baghdad where a serious conflict occurs between them resultin~ 1408-ci ilin yazında Qaraqoyunluların Təbriz və in their arrest and imprisonment. Despite the one year Azərbaycan uğrunda mübarizəsi son həddə çatmışdı. long Jail inhabitance. struggle for Tabriz never becomes Teymurilər ilə həlledici savaş aprelin 21-də Təbriz weaker. In spring 1408. the Karakoyunlu forces were at mahalında. Şənbi-Qazan yaxınlığında Sədrud üzərində the culmination point of possessing Tabriz and olmuşdur. 20 minlik Qaraqoyunlu atlı qoşununun sağ Azerbaijan. The decisive fight against Teymur's forces qoluna Əmir Bistam bəy Çakirlu (qardaşlan Mənsur. took place on April 21st over the area of Sadrud. near Rüstəm və oğlu Əxi Fərəc ilə), sol qoluna Hüseyn bəy the Shanbi-Gazan territory of Tabriz province. The right Sədlu rəhbərlik edir, mərkəzdə isə Qara Yusif özü wing of the 20 thousandth of Karakaoyunlu cavalier komandanlıq edirdi. Davam edən qızğın, əlbəyaxa dö­ was headed by Emir Bistam bey Chakirlu (with his yüşün nəticəsi kimi Əbubəkrin atası Miranşahın başçılıq brothers - Mansur. Rustam and his son Ekhi Faraj). The etdiyi böyük qoşun darmadağın edilərək Azərbay­ left wing was commanded by Hussein bey Sadlu. and candan Həmədana kimi qovuldu. Beləliklə. Teymurilərin the center was run by Kara Yusif himself. After the Azərbaycanda əzilib qovulmasında Qaraqoyunlulann fierce fighting which ultimately turned into hand-to- həlledici rolu olmuş və ölkənin güney torpaqlan onların hand combat and long and ferocious confrontation, the hakimiyyəti altına keçmişdi. huge army of Miranshah. father of Abubakr was defeat­ 1410-cu ildə rəsmi olaraq elan edilən Azərbaycan ed and driven from the boundaries of Azerbaijan to Qaraqoyunlu dövləti Kür çayının şimalında yerləşən Hamadan. Thus State of Karakoyunlu played the key Şirvanşahlar dövlətinin ərazisini çıxmaqla bütün Azər­ role in the defeat and retreat of Teymur's forces from baycanı əhatə edirdi. İraqi-ərəb və Kürdüstan da 1468- Azerbaijan which was resulted with Karakoyunlu con­ ci ilə kimi Təbriz taxtında oturan Qaraqoyunlular döv­ trol of southern Azerbaijan. lətinin tərkibinə daxil idi. Qara Yusifdən sonra iki oğlu In 1410. the officially proclaimed Azerbaijani state of Qara İsgəndər və Cahan şah Həqiqi bu dövlətin inki­ Karakoyunlu covered the entire territory of Azerbaijan şafına bir çox töhfələr vermişdir. Tarixi mənbələrə görə except for the State of Shirvanshahs which was situat­ o. hakimiyyəti dövründə hər zaman ərazilərini geniş­ ed on the north bank of the Kura River. Iraqi-Arab and ləndirməyə və əsas tərkibi türk xalqlarından ibarət olan Kurdistan were also included into this state. The Karakoyunlu Dynasty ruled the state from the throne in əhalisinin güzaranını yaxşılaşdımaq üçün çalışmışdı. Tabriz till 1468. After Kara Yusif, his sons Kara Iskandar İqtisadi dirçəlişi, ordu quruculuğunu, sosial-mədəni isla­ and jahan Shah Hagigi ruled the state and made their hatları ilə qonşu dövlətlərin diqqətini özünə çəkən bu valuable contributions to its development and thereto dövlətin inkişafında cəsarətli bir türk xatununun - enlarged the borders of the country which lead to pros­ Əleykə-Könüldaşın da adı həmişə ehtiramla çəkilirdi. perity and well-being of the population composed of Müdrikliyi, məğrurluğu, nəcibliyi ilə Azərbaycanın Turkic nations. qüdrətli xatunlarını. birinci xanımları olan Tomrisi. The name of Aleyka - Konuldash. the brave Turk Nüşabəni. Mömünə xatunu. Zahidə xatunu. Mehrican khatun has always been recalled with high esteem fo xatunu xatırladan Əleykə-Könüldaş həyat yoldaşı Qara her contributions to the economic revival, army estab­ Yusiflə döyüşlərdən üzüağ çıxaraq ləyaqətli əsgər lishment. social-cultural reforms and general develop­ obrazını və dövlətə sədaqət hissini ömrünün sonuna ment of the country which had attracted the attention of the neighboring states. qədər qoruya bilmişdi. Müqəddəs amalı, xeyirxahlıq və With her wisdom, nobility and pride, she resembled nəcibliklə dolu əməli ilə adını baş xatunlann cərgəsinə to Azerbaijan's powerful khatuns and first ladies such as. yazmışdı. Tomris. Nushaba, Momina Khatun. Zahida Khatun. Özünün döyüşkən ruhu və sərkərdəlik məharəti ilə Mehrijan Khatun etc. She could preserve the dignified Qaraqoyunlu sərkərdələrini heyrətləndirən Əleykə- character of a soldier and loyalty to motherland after Könüldaş əslində sarayın baş xatunundan öncə Azər­ every glorious battle where she was accompanied by baycan qadını idi. Zərifliyi, gözəlliyi, vətənpərvərliyi və her husband. Kara Yusif bey. Her name was embedded övlad sevgisi ilə çoxlarına örnək olan Əleykə-Könüldaş to the range of Head Khatuns in history with her sacred mənəvi zənginliyi ilə də başqalarına nümunə idi. deed that was full of bright goals, kindness and noble­ Saraydakı nüfuzuna baxmayaraq, o hökmdar xanımı ness. olduğunu unudar, sadə insanlarla dostluq edərdi. Before being a head khatun who possessed martial Qaraqoyunlu torpaqlannı qanş-qanş dolanan Əleykə- spirit and army commanding skills that always aston­ Könüldaşı aranlı-yaylaqlı. ömür sürən tərəkəmələr, ished the Karakoyunlu warlords, she was in essence an şadlılar, baharlılar, qaramanlılar sevinclə qarşılayıb gəli­ Azerbaijani lady. An example with her tenderness, şinə qurbanlar kəsər, nəzir-niyaz paylayardılar. Bütün beauty, patriotism, and love to children. Aleyka - Azərbaycan qadınları kimi övladına və ailəsinə bağlı Konuldash distinguished herself from others with her olan bu əzəmətli xatun doğmalannın qayğısına qalar, moral values. Despite her prestige in the palace and şirin səsi, lirik və romantik ovqatı ilə onlara sevinc bəxş position as the Head Khatun. she would often go edərdi. among the ordinary community and keep friendship Qara Yusif kimi qüdrətli bir sərkərdə ilə çiyin-çiyinə with them. Traveling all over the Garagoyunlu country, döyüşən Əleykə-Könüldaş düşmən ordugahına yollan- she would be hosted by the nomadic tribes of Terekeme. Shadlig. Baharli. and Garamanli living in maqdan. onlarla dialoqlar aparmaqdan belə çəkinməz­ mountains and plain areas. They would be happy to di. Sara xatuna qədərkl diplomatiya tariximizə yazılan host her by sacrificing sheep and distributing the cut Əleykə-Könüldaşın Teymurlu Şahruhun. Şirvan şahlan I meat among the poor. Like all women of Azerbaijan, Xəlilullahın. Fərrux Yasərln elçiləri ilə dəfələrlə danışıqlar this great lady was also tied up with her child and fam­ aparması onun uzaqgörənliyinə, geniş dünyagörüşünə ily bringing happiness to them with her sweet voice sübutdur. Qaraqoyunlu dövlətinin daxili və xarici siya­ and lyrical and romantic mood. sətinə nüfuz edən, saray əyanlan ilə ümumi dil tapan Taking part in heavy fights shoulder to shoulder with her husband who was the great commander of th Əleykə Könüldaş geniş ərazilərə sahib olan Qaraqoyunlu time. Aleyka Konuldash would sometimes appear in dövləti üçün Tanrının ən qiymətli hədiyyəsi idi. Təbriz the headquarters of the enemy to hold negotiations sarayında yaşasa da. Göyçə mahalı. Ağbaba-Şörəyel. with them. As a diplomat woman whose name was Şirvan. Gəncəbasar. Anadolu. Qəzvin. Sultaniyyə. Ru m written to our diplomacy history before Sara Khatun. və Şam kimi inkişaf etmiş şəhər və mahallarda da Aleyka Konuldash held talks with the envoys of Shahruh nüfuzunu saxlayan Əleykə-Könüldaş daha çox sənətin of Teymur. Khalilullah I of Shirvanshah and Farrukh və mədəniyyətin himayədan kimi tanınırdı. Ona olan el Yassar of Shirvanshah many times. This proves her məhəbbəti əslində həm də onun əhali ilə təmasına bağlı sagacity and vast outlook. With her personal influence idi. Vardığı yörələrin öncə pirlərini və övliyalarını ziyarət to the internal and external policy of the State of edən Əleykə-Könüldaş körpələri, qocalan və döyüşçü Karakoyunlu and finding common language with the ailələrini məxsusi qəbul edər, onlann əlindən tutardı. palace noblemen. Aleyka Konuldash was the God's Gift Qaraqoyunlu dövlətinin müxtəlif oymaqlannda. nahiyyə for that great state. Despite living in the palace in və mahallannda mədrəsələr açdınb məscidlər yapdıran Tabriz, she was well-respected in other developed cities Əleykə-Könüldaş öyrəncilərin maddi durumuna da and provinces such as. Goycha. Aghbaba-Shorayel. şəxsən özü nəzarət edərdi. Sənətkarların və tacirlərin Shirvan, Ginjabasar. Anatolia. Gazvin. Sultaniyya, Rum vergilərinin azaldılmasına nail olur, dövlətin iqtisadi and Sham. There she was recognized as the supporter dirçəlişinə təkan verərdi. of arts and handicrafts. The people loved her because of Vergilərin toplanması, xəzinənin doldurulması kimi her sincere approach to the subjects. During her visits to dövlət əhəmiyyətli işlərin yerinə yetirilməsində bilava­ provinces and cities she would go to holy places and sitə iştirak edən Əleykə-Könüldaş Qaraqoyunlu hökm- cemeteries where saints were buried, and she would be dannın son döyüşündə, ölüm anında da onunla birgə very polite with the children and the oldsters. She olmuşdu. would particularly receive the soldier families and sup­ XV yüzildə şöhrəti ellər dolaşan Qaraqoyunlu döv­ port them. By opening medrese-schools and mosques lətinin qüdrətli ordusu qonşu dövlətlərin narahatlığına in different provinces, districts and regions of the State səbəb olurdu. Ərazi iddiaları ilə yaşayan şahlar, krallar of Karakoyunlu. Aleyka - Konuldash personally ren­ Qara Yusifi, bu qüdrətli Azərbaycan hökmdarını aradan dered a financial support to the pupils studying in those götürmək üçün tədbirlər tökürdü. Şirvan şahlannı. Əmir schools and religious centers. It was her. who facilitated Teymurun i kind oğlu. Teymurlu xanədanının başçısı reduction in the taxes for craftsmen and traders. It led Sultan Şahruhu və Ağqoyunlu hakimlərini düşündürən the country to economic prosperity. də bu məsələ idi. Qara Yusifin uzaqgörən siyasəti, sər­ Taking an active and direct part in the implementa­ kərdəlik məharəti, döyüşən ordusu onlan sarsıtdığından tion of affairs of state importance such as. processing tax hücum taktikasına deyil, gizlətmə mövqeyinə üstünlük collection and treasure-up the exchequer. Aleyka verirdilər. Tarixi mənbələrin sübut etdiyi bu qeydlər də Konuldash accompanied her husband even in his last dediyimizi təsdiq edir: "Qaraqoyunlu dövlətinin əsgəri fight and was with him in his final minutes before death. gücü hələ də Teymuriləri qorxuda saxlayırdı. Təsadüfi Tlie ever-growing fame of the State of Karakoyunlu deyil ki, Şahruh günbəgün Allaha yalvanr. Quranın and its powerful army in the XV century was troubling Fatihə surəsini hafizlərə bir gündə 12 min dəfə oxut­ the neighboring states. The shahs and kings living with dururdu. Şahruh bütün Azərbaycanı deyil, yalnız Əcəm new territorial claims were working out measures to end the existence of this mighty sovereign of İraqından sayılan Qəzvin və Sultaniyyə şəhərlərini geri Azerbaijan. The main of the concerned were Shahs of istəyirdi. Shrivan. Sultan Shahruh who was the head of the State Bunun qarşılığında isə Azərbaycan və ərəb İraqını. of Teymuri and second son of Emir Teymur, and rulers Rum və Şam kimi bölgələri Qaraqoyunlu dövlətinə bu­ of the Akkoyunlu dynasty. Shocked by the sagacious raxacağını Qara Yusifə təklif edirdi. Qara Yusif isə gü­ policy, army commanding skills and mighty army of zəştsiz savaş yolunu seçmiş, xəstəliyinə baxmayaraq, Kara Yusif, they would prefer a secret enmity to going ordusu ilə yürüşə çıxmışdı. Lakin 1420-ci il noyabrın 13- on to an open attack. Historical sources once again con­ də Uçan şəhərinə yaxın bir kənddə o qəflətən dünyasını firm the aforesaid conception: The Teymuri forces were dəyişmişdi". still remembering the military power of the Bu dəhşətli səhnə baş verəndə Qaraqoyunlu əyanlan Garagoyunlu state with great fear. Just for this reason sarayın baş xatunu Əleykə-Könüldaşın cəsarətlə söylə­ Shahruh was increased his prayers to God every day diyi bu kəlamlan göz yaşı İçində yada salırdı: Düşmən and would instruct his hafizes to read the surah of Fatha səninlə razılığa gəlmək istəyir, müharibəyə yox. Bağlaş­ of the Koran 12.000 times a day. Shahruh wanted back maya üstünlük vermək Qaraqoyunlu dövləti üçün daha not the entire Azerbaijan; just the cities of Gazvin and əhəmiyyətli görünür... Sultaniyya from the Iraqi Ejem which was In the subor­ Qara Yusif ömrü boyu ağlına, məntiqinə, müdrikliyinə dination and within the territories of the Karakoyunlu və məğrurluğuna sayğı göstərdiyi xatununun məs­ state. Alternatively he was suggesting Kara Yusif to take ləhətini bir dəfə eşitmədi ki. bu da ona və onun döv­ hold of the entire territory in Azerbaijan. Arabian Iraq. lətçilik taleyinə acı səhifələr yazdı. Sonrakı illərdə haki­ Rum and Sham. However. Kara Yusif preferred fighting miyyəti oğlanlan. Qara İsgəndər və Cahan şah Həqiqi with no concession at all and despite being ill. he began his military campaign against Shahruh. Death, however. tərəfindən davam etdirilsə də. Qaraqoyunlu dövləti bir did not let him go farther and on November 13. 1420 sıra çətinliklərlə Üzləşdi- he died in a village close to the city of Uchan. Ərinin ölümündən üç gün sonra Əlincə və Avnik qala- This terrible scene together remained in the m emo­ lannda dövlət xəzinələrinə sahib çıxan, onu mühafizə ries of the Karakoyunlu palace noblemen and their tear­ edən, döyüşkən ruhu pozulan orduya təsəlli olan ful eyes along with the speech of Aleyka Konuldash Əleykə-Könüldaş Təbriz varlılarından olan Məhəmməd who bravely said the following: The enemy demon­ Keçəçi və əyanlarla birgə hökmdann cənazəsini Təbrizə strates concord with you. not war. Preference to a peace treaty seems to be more reasonable for the stat gətirərək onu ata-baba məzarlığında - Erçişdə torpağa of Garagoyunlu...' tapşırmışdılar. All over his life Kara Yusif admired his wife's wit. log­ Vida mərasimində Qaraqoyunlu dövlətinin hökmdan ics. wisdom and pride; however he did not follow any Qara Yusifin ləyaqətli ömür yolundan, ədalətli xaqa­ of her advice which brought his state bitter tragedies. nlığından cəsarətlə danışan Əleykə-Könüldaşın son nitqi Later, though his successors - Kara Iskander and Jahan Səfəvi tarixçisi Həsən bəy Rumlunun qeydlərindən yad­ Shah Hagigi ruled the state accordingly, the state of daşlara köçdü: 'Savaş meydanında qaniçən aslan, Karakoyunlu had to face a number of difficulties... əyləncə məclislərində isə gövhər saçan bir bulud idi. Three days after the death of her husband. Aleyka Ədalət və mərhəməti ilə tanınmış olub, əxlaq yolunda Konuldash who managed to possess the state treasure hər kəsdən mümtaz idi. Zalımların təqibinə, məzlum- in the Castles of Alinja and Avnik and preserve them, lann rifahına çalışmış, ziyarətin inkişafina qeyrət etmiş, also bravely led the grieving army of Karakoyunlu with ölkəsində dirilik və düzlüyü saxlamışdı. Əsgərlərin maaş her fighting spirit, took the corpse of her husband to və azuqəsini müntəzəm olaraq verirdi. Tabriz with the help of Mohammed Kechachi and other Adı milli dövlətçilik tariximizə qüdrətli xatunlardan rich people in Tabriz. They buried him in the Erchish biri, sənət, mədəniyyət və elm himayədan. iqtisadi- cemetery where his ancestors lied. sosial islahatlar müəllifi kimi yazılan, ədəbi-fəlsəfi During the funeral of Kara Yusif, his lady - Aleyka baxışlan və humanist görüşləri ilə Şərqdə və türk Konuldash spoke about the dignified life path and fair dünyasında tanınan Əleykə Könüldaş həyat yoldaşının way of ruling the country of this powerful sovereign of vəfatından sonra da ictimai fəaliyyətini davam etdir­ the state of Karakoyunlu and it can be found in historical mişdi. O. atasından sonra Qaraqoyunlu dövlətinin memories of Hasan bey Rumlu. Safavid historian as fol­ başına keçən Qara İsgəndərin sarayını zinətləndirdi. lows: He was a blood-thirsty lion in the fighting arena Qaraqoyunlu sarayından özündən sonra üç xatunun - and a bright cloud during the merriment. He was known qızı Şahsarayın. Qara Yusifin ikinci xatunu və Cahan for his justice and mercy and was better than others in şah Həqiqinin anası Canbəyim xatunun. bacısı Saliyə ethical matters. He was always chasing the cruel and bəyimin xatun kimi formalaşmasında Əleykə Könül- supporting the poor; he contributed to greater extent to daşın böyük xidmətləri olmuş, onlan Qaraqoyunlu the development of pilgrimage which maintained liveli- xanədanının tarixi keçmişinə ehtirama və sabahına ness and truth in his country. He was providing the sol­ inama səsləmişdi! diers' payments and food on the regular basis. Könüldaş təxəllüsü ilə lirik şeirlər yazan. Oğuz oğ- Aleyka - Konuldash's name was embedded in our lunun qopub gəldiyi Dədə Qorqudun 'boy boylayıb, soy history of national statehood as one of the powerful soyladığı sazı məharətlə dilləndirən. Qaraqoyunlu khatuns who was known in the East and in the World dövlətinin birinci xanımı Əleykə Könüldaş öz əməlləri ilə of Turks as the supporter of arts, culture and science, nəciblik, kamillik və gözəllik nümunəsi olmaqla tarixə author of socio-economic reforms, with her peculiar lit­ sədaqət rəmzi kimi də yazıldı! erary-philosophical and humanist outlooks, proceede. her social activity even after the death of her husband. She honored the palace of Gara Iskander who had suc­ ceeded throne after the death of his father. Her virtues became the landmark for her khatun successors to be formed as the first lady in the palace of Karakoyunlu - her daughter Shahsaray. Janbeyim Khatun who was the second khatun of Kara Yusif and mother to Jahan Shah Hagigi and her sister Saliya Beyim. Her deeds taught those three khatuns of the Karakoyunlu palace to respect their past and to be confident for the future! Writing poems and lyrical verses with the pen-name of Konuldash. the famous woman of the State of Garakoyunlu - Aleyka-Konuldash who was adept in playing saz. an instrument highly eulogized and lovely praised by Dada Gorgud. and the symbol of nobility, perfection and beauty, has embedded her name in his­ tory as the symbol of loyalty! ' fŞAHSARAY XV əsr Qaraqoyunlu dövləti

SHAHSARAY XV Century State of Karakoyunlu ŞAHSARAY XV əsr Qaraqoyunlu dövləti

SHAHSARAY XV Century State of Karakoyunlu

Azərbaycan ədəbiyyatı və milli dövlətçilik tarixində There have been several mighty personalities in dövlətlərini qılında qələmin vəhdətində quran bir neçə Azerbaijani literature and national statehood history qüdrətli sima vardır. Qazi Bürhanəddin. Cahan şah Hə­ who based their States on the unity of sword and pen. qiqi, Şah İsmayıl Xətai məhz belə dahi şəxsiyyətlərdən Gazi Burhanaddin, jahan shah Haghighi. and Shah və sərkərdə xaqanlardandır. Onlann ədəbi əsərləri, Ismayil Khatai rank namely with such great personali­ poetik deyimləri və ‘Divanları günümüzə qədər gəlib ties and military leader-monarchs. These great literaiy yetişmişdir. Bu böyük söz xiridarları vaxtın və zamanın men whose works, poetical sayings and Divan's have fövqündə dayanaraq dövləti işləri ilə yanaşı, ədəbi- been preserved up to now. along with their govern­ mədəni proseslərə, ictimai-siyasi və fəlsəfi baxışlar mental affairs, also impacted literary-cultural process, sisteminə də təsir etmişdilər. Dövlətin və cəmiyyətin socio-political, and philosophical views' system. The nicatını mərifətdə görən bu dahilər cahil insandan kamil geniuses perceiving salvation of the State and society insana körpü olmaqla, haqq aşiqindən həqiqət elçisinə in education, being a bridge between an ignorant man çevrilmişdilər. and a mature and educated man. turned from lovers of Atası Qara Yusifin 1410-cu ildə təməlini qoyduğu truth into envoys of truth. Qaraqoyunlu dövlətinin başına keçməmişdən öncə Though jahan shah Haghighi. who before coming to Şərqdə, türk dünyasında sufi fəlsəfi görüşləri ilə tanınan. power in Karakoyunlu State established by his father Nəiminin və Nəsiminin təsiri ilə şeirlər yazan, sənət Kara Yusif in 1410. was famed in the Eastern and Turkic gülzanna təravətli çiçəklər və zərif incilər bəxş edən world for his Sufian views, wrote verses under the influ­ Cahan şah Həqiqi hürufilik biçimində qələmə aldığı ence of Naimi and Nasimi, endowed the art garden şeirlərində İnsanı Allaha bərabər tutmasa da. Allahı with fresh flowers, fine pearls, in his verses written In onda, onun varlığında görürdü: Hurufian style he didn't make Human equal to God. he perceived God in the former, the former's being: 'Təcəlla qıldı camalında vahidi surət. Bu mənadan sənə məzhəri Allah dedim... "Your face emits light. That's why I named you God... Türkcə və farsca lirik şeirlər yazan, 'həqiqət* sevən, Jahan shah Haghighi who wrote lyrical verses in yeniliyi qəbul edən, iqtisadi, sosial və mədəni islahatlan Turkic and Persian, loved truth , admired innovation, ilə dövlətini tərəqqiyə qovuşduran Gahan şah Həqiqi and by his economic, social and cultural reforms sənət-söz adamlannı sarayında himayə edər. XIV-XV brought progress to his State. He patronized the liter­ yüzilliklərdə məşhur olan ziyalılarla, sənətkarlarla ary men. made friends among intelligentsia and artists dostluqda bulunardı. Şah Qasım Ənvar. Bədr Şirvani. famed in XIV-XV centuries. His respect towards such İmadəddin Nəsimi. Əbdül Qadir Marağalı kimi dühalara geniuses like Shah Gasim Anvar. Badir Shirvani. ehtiram bəsləməsi də onun poeziyaya, musiqiyə xüsusi Imamaddin Nasimi, and Abdul Gadir Maraghaly also rəğbəti və ehtiramı ilə bağlı idi. was linked to his special esteem to poetry and music. Sarayında ədəbi məclislər təşkil edən, burada ana Works of )ahan shah Haghighi who organized literary dilində və farsca qələmə aldığı şeirləri oxuyan Cahan meetings at his palace, recited his verses written in his şah Həqiqinin əsərləri xanəndələr tərəfindən ifa native language and in Persian, were performed by olunardı. Qaraqoyunlu dövlətinin hökmdan olan Cahan khanandas. Fate's severe winds carried the Divan - şahın ədəbi əsərlər toplusu Divan ı taleyin sərt küləkləri collection of the literary works of Jahan shah. Kara- üzündən öncə İstanbul Saray kitabxanasına, sonra isə koyunlu State ruler first to Istanbul Palace Library, and Britaniya Muzeyinə (indi Britaniya Milli kitabxanasına) then to British Museum (now British National Library). düşmüşdü. Divan ın ikinci nüsxəsi isə hazırda İrəvanda The second copy of Divan' is presently kept at the Maştos adına qədim Əlyazmalar İnstitutunda erməni Ancient Manuscripts Institute named after Mashtots in daşnaklannın nəzarəti altındadır. Analitik təfəkkürü, Yerevan under the control of the Armenian Dashnaks. diplomatik gedişləri, mükəmməl daxili və xarici siyasəti The basis for successes of Jahan shah, who brought sta­ ilə Qaraqoyunlu dövlətinə sabitlik gətirən Cahan şahın bility to Garagoyunlu State by his analytical thinking, uğurlannın əsasında onun məntiqi qərarları, humanist diplomatic moves, perfect foreign and internal policy və xeyirxah duyğulan ilə yanaşı. Qaraqoyunlu Qara along with his logical decisions, humanist and benevo­ Yusifin qızı, yəni bacısı Şahsaray dayanırdı. lent feelings, was his sister Shahsaray - the first lady of Əmir Teymurun nəvəsi Şahruhun ölümündən sonra Karakoyunlu Palace. (1447-ci il) Qaraqoyunlu dövlətinin Teymurlu xanəda­ Jahan shah, who after death of Shahruh. Emir Tey­ nından asılılığını birdəfəlik ləğv edən Cahan şah mur's grandson (1447) forever removed dependence Şirvanşahlar dövləti ilə münasibətləri normallaşdırmış, of Karakoyunlu State on Teymuris dynasty, even after bacısı Şahsarayın Şirvanşahlığa isti münasibətinə və normalizing his relations with Shirvanshahs State Şirvan sufilərinə məhəbbətinə önəm vermişdi. attached importance to warm attitude and love of his Cahan şah Əfzələddin Xaqaninin qəzəllərini, qəsidələ­ sister Shahsaray to Shirvanshahs and Shirvan Sufis. rini əzbərdən söyləyən. 'Mədain xərabələri'ni oxuduqca Giving special powers to his sister who recited ghaz- kövrələn bacısına xüsusi səlahiyyət verərək onu Qara­ als. ghasids of Afzaladdin Khaganiby heart and was qoyunlu dövlətinin mənəvi elçisi və himayədarı hesab moved with tears while reading 'Madain Ruins , he edirdi. Şahsarayın diqqəti və qayğısı nəticəsində Cahan şahın regarded her as a spiritual envoy and patroness of zamanında Azərbaycanın bir sıra yörələrində mədrə­ Karakoyunlu State. sələrin təməli qoyulmuşdu. Mədrəsələrdə şəriət dərsləri Owing to Shahsarkmay's attention and care under ilə yanaşı, şərq fəlsəfəsi və klassik şərq ədəbiyyatı da Jahan shah in some nooks of Azerbaijan there were tədris olunmağa başlamışdı. founded madrasas. Along with shariat lessons, they Qardaşının 32 illik hakimiyyətini müdrikliyi ilə were also taught Eastern philosophy and classic zinətləndirən Şahsaray ədəbi məclislər təşkil edərək Eastern literature. şairləri, qiraət ustalannı. xəttatlan saraya cəm edərdi. Having adorned 32-years of power from her brother. Qəzəllərin, udun, sazın və kamanın mahir ifaçısı kimi Shahsaray organized literary meetings, gathered poets, tanınan Şahsaray müqəddəs kitablann üzünü köçürt- recites, calligraphers at the palace. mək, risalələr tərtib etdirmək kimi müqəddəs işləri də Being famed as a skilful performer of ghazals on oud. həyata keçirirdi. saz and kamancha. Shahsaray also realized such holy Təbrizin abadlaşdın İması, tarixi binalann tikilməsi, ya- activities like the copying of holy books, compilation of şıllıqlann salınması kimi əhəmiyyətli işləri gerçəkləşdirən booklets. Şahsaray təməli Cahan şah tərəfindən qoyulan Göy Realizing such important projects like the improve­ Məscidin tikintisində zəhmət çəkməkdən xüsusi zövq ment of Tabriz, construction of historical buildings and almışdı. Zamanında gözəlliyi, daxili və xarici kamilliyi ilə the planting of verdure. Shahsaray took special delight hər kəsi heyrətləndirən Göy Məscidin inşasını Şərqdə with toiling at construction of the Blue Mosque which məşhur olan Nemətulla Bəw ab oğluna etibar etmişdi. was founded by jahan shah and used to amaze every­ Çini və rəngarəng mərmərlərdən, firuzəyi boyadan isti­ one by its beauty and inward and external perfection. fadə edən nəqqaş tarixi bir sənət əsərinin, memarlıq Its construction was trusted to the son of Nematulla incisinin qapılarını Cahan şahın və Şahsarayın üzünə Bawab. who was famed in the East. When the carver, açanda Qaraqoyunlu hökmdarı gözəllikdən vəcdə who used porcelain and colorful marbles, turquoise gələrək söyləmişdi: Bu insan əlinin deyil, duyğusunun dye. opened gates of the historical art work, architec­ sehri ola b ilər. Sonralar xalq arasında İslam Firuzəsi adı tural pearl to Jahan shah and Shahsaray. the ruler of ilə tanınan Təbriz Göyü Məscidinin tikintisində Karakoyunlu State, being charmed with the beauty, Şahsarayla birgə Canbəyim xatun və onun qızı Saliyə said: This can be magic of no human hand, but of bəyim də iştirak etmişdi. human feeling . Construction of Blue Mosque in Tabriz, Tarixi mənbələr elmin və mədəniyyətinin himayəda- famed among the people as Islamic Turquoise was par­ nna çevrilən Cahan şahı qüdrətli sərkərdə, xaqan və taken. together with Shahsaray. by jahan shah's wife istedadlı şair kimi təsvir etməklə onu həm də radikal janbayim khatun and his daughter Salia bayim. siyasi-fəlsəfi görüşlərdən uzaq bir dövlət xadimi kimi Historical sources described jahan shah who became təsvir edir. Mənbələrdə lirik şeirlərin və qəzəllərin müəl­ patron of science and culture not only as a mighty mili­ lifi olan Cahan şahın radikallığını yumşaldan qüvvə kimi tary leader, monarch and talented poet, but also as a məhz Şahsarayın adı çəkilir. Müdrik, məğrur, olduqca statesman strange to radical politico-philosophical gözəl və nəzakətli olan Şahsarayı xalqla şah arasında views. Sources mention namely Shahsaray as force vasitəçi, körpü hesab edər və 'İlahi bu qadına hər şey which softened radicalism of |ahan shah being the vermişdi. Uca boy. su klml duru baxış. İti ağıl. nəcib author lyrical verses and ghazals The sage, proud, very qəlb*. • deyərdilər. beautiful and tactful Shahsaray w as regarded for media­ Ağlı və analitik təfəkkürü İlə Qaraqoyunlu sarayını tor, bridge between the people and the shah It was said bəzəyən Şahsaray Təbrizdə geıılş yayılmış Əxl fəlsəfi that God granted the woman everything - tall height, cərəyanın üzvü olmuşdu. İnsanı dostluğa, qardaşlığa, pure, look like water, keen mind and noble heart bərabərliyə, mərifətə və İlahi eşqə səsləyən bu fəlsəfi Having adorned Karakoyunlu palace by her mind and cərəyanın İdeyalarını dəstəkləyən Şahsaray sufilərin və analytical thinking. Shahsaray was the member of Akhl hürufllərln də dostu, arkadaşı olmuşdu. philosophical current wide-spread In Tabriz. Shahsaray Hakimiyyəti qorumaq üçün çox zaman kütləvi supporting Ideas of the philosophical current which axınların, dlnl-fəlsəfl cərəyanların əleyhinə çıxan, called people to friendship, fraternity, equality, educa­ qardaşının qarşısında sədd olan, qətllamlann. edamların tion and divine love, was also friend of Sufis and l lurufls. qabağını alan Şahsaray Qaraqoyunlu dövlətinin tarixinə Shahsaray. who many times opposed to mass flows, fikir və söz azadlığının, humanizmin nümunəsi klml religious- philosophical currents for preserving power, yazılmışdı. Yerli feodalların, vergi yığanların özbaşınalı­ was an obstacle In path of her brother, prevented mur­ ğına son qoymaq üçün sarayda tədbirlər tökən Cahan ders, executions, went down In history of Karakoyunlu şahın elçisi vəzir qismində bölgələrə səfər edər, əhali İlə State as pattern of thought and speech freedom and görüşər, onların qayğıları İlə maraqlanardı. Kəndlilərlə humanism. Undertaking at the palace activities on put­ yanaşı, şəhərlərdə yaşayan sənət və ticarət adamları İlə ting end to arbitrariness of the local feudalists and tax də görüşən Şahsaray onlara diqqət yetirərdi. Qaraqo­ collectors (soyurgal possessors). Shahsaray visited the yunlu dövlətində İqtisadi, sosial və mədəni problemləri districts In the person of Jahan shah's cnvoy-vizler. met həll etmək üçün Şadlı. Baharlı. Düharlı. Qaramanlı. Alpa- with the population, took Interest lor their troubles. vut. Çakərll. Bayramlı. Ayinli. Hacılı. Dügərll oymaqla­ Meeting with not only the rural population, but also the rında. Göyçə və Ağbaba-Şörəyel mahalında, Maku nahi­ urban artisans and merchants. Shahsaray paid attention yəsində. Gəncəbasarda nümayəndəliklər yaradar, dinlə to them. For settling socio-economic and cultural prob­ mələr, sorğular aparar, sənətin və mədəniyyətin qorun­ lems In Karakoyunlu State she founded her representa­ masına nəzarət edərdi. tives In Shadly, Baharly, Duharly, Garamanly, Alpavut, Eyni boydan. Oğuz xanın soyundan olan Ikl oğuz Chakarli, Bayramly. Ayinli» Hajlly villages, Goycha and dövləti Qaraqoyunlu və Ağqoyuıılu arasındakı rəqa­ Aghbaba-Shurael districts. Maku quarter. Gan|abasar, bətdən hər zaman narahat olan, şair təbiətli qardaşını held listenings, questionnaires, controlled preservation dostluğa səsləyən Şahsaray Qaraqoyunlu sarayında of art and culture. siyasi müşavirələr təşkil edərdi. Şahsaray hər Ikl dövlətin Being anxious about rivalry between Karakoyunlu and Akkoyunlu - the two Oghuz States which came dost və qardaşlığını bildiyindən müxtəlif boyların baş from the same kin, kin of Oghuz khan, calling her poet- çılarını qonşu dövlətlərlə normal münasibətə çağırardı. natured brother to friendship. Shahsaray held political Odəbl-mədanl tədbirləri, sənət-söz adamları İlə consultations .it Karakoyunlu palace. Since Shahsaray görüşlərdə bir növ siyasi proseslərə təsir edən Şahsaray knew friendship and fraternity of both the two States, Qaraqoyunlu dövlətinin nicatını el birliyində görərdi. Bu she called leaders of different tribes to normal relations səbəbdən də o. hər zaman Osmanlı. Şırvan. Qara­ with the neighboring States. Dedicating literary-cultur­ qoyunlu və Ağqoyunlu münasibətlərində tarazlığın ya­ al activities, meetings with literary men to some poll! ranmasına səy edərdi. leal processes. Shahsaray iw icelvcd salvation of tlv 14 lO cu İldə atası Qara Yusll tərəfindən təməli qoyu­ Karakoyunlu State In the people’s unity. Therefore she lan Qaraqoyunlu dövlətini daxili və xarici hücumlardan always tried to establish balance In relations between xilas etrnək üçün o. qardaşı Слһап şahııı yürütdüyü siya­ Ottoman. Shlrvan. Karakoyunlu and Akkoyunlu States. səti dəstəkləməklə yanaşı, ağır döyüşlərdə onunla çiyln- In order to save her State founded by her father Kara çlylnə qılınc sıyırıb ox atardı. Şahsaray onlarla eyni Yuslf In 1410 from the Intestine and foreign attacks, soydan olan Bayandur xanın yadigarı Ağqoyunlu U/un she, along with supporting policy of her biother Jahan Həsəni və onun anası Sara Xatunu döyüşlərdən shah, stood shoulder to shoulder with him, drew çəkindirmək məqsədilə danışıqlar aparardı. Ikl soyun sword and arrow together with him In heavy battles. arasındakı münaqişəni yatırmaq, dinc münasibətlər For making Akkoyunlu Uzun Hasan, son of Bayandur qurmaq üçün Şahsaray bəzən Sara Xatundan kömək də khan, who came from the same kin as they did. and his İstərdi. mother Sara khatun, abstain from battles. Shahsaray 1468-cl ilə qədər davam edər) bu danışıqlar held negotiations. For removing conflict between tire uğursuzluqla nəticələnmiş. Ağqoyunlu Uzun Həsənin two dynasties and establishing peaceful relations, she altı minlik seçmə ordusu artıq qocalığı boynuna alan sometimes applied to Sara kliatun for help. Qaraqoyunlu hökmdarı Calıan şahı yenmişdi. Onun Hie negotiations which continued until 1468 resulted ölümü ilə bitən bu döyüş Təbrizin fəthi ilə nəticə In failure. Six hundred strong crack troops of Aghgo- lənmlşdl. Yeni blı Azərbaycan dövlətinin meydana yunlu ruler U/un Hasan defeated Jahan shah who had gəlməsi İlə Qaraqoyunlu dövlətinə son qoyulmuşdu.. already reached old age. The battle, which ended by his Azərbaycanın Milli dövlətçilik tarixinin acı death, concluded with the defeat of Tabriz. With estab səhifələrindən blrl də belə yazılmışdı. llshment of a new Azerbaijani State the Garagoyunlu Sonralar Uzun Həsənin. Səfəvi hökmdarı I Şah ismayıl State was put to an end- Thus was written oik* of the Xətainin zamanında dirçələn Təbriz səlib yürüşlərinin, sad jxiges of our national statehood history. rus və fars İmperiyalarının dəhşətlərini də görmüşdü. Later black clouds appeared over Tabriz. Having Bu hadisədən beş yüz II ötəndən sonra İsə Qara reviewed In the times ol Uzun Hasan, Safavld luler Yusifin təməlini qoyduğu Qaraqoyunlu dövlətinin so­ Shah Ismayll Khatal I, Tabriz saw crucial marches, hor­ nuncu köçü Ağrı dağının. Göyçə gölünün ətəyindən so­ rors ol Russian and Persian Empires. Five centuries later nuncu dəfə qopmuşdu 1088-ci ildə erməni daşnakla* nnın fitnəsi ilə tarixə Qara Yusif. Qara İsgəndər. Cahan the last capital of the Karakkoyunlu State tore off şah. Əleykə-Könüldaş. Şahsaray. Miskin Abdal. Abbas­ Aghrydagh’s foot, the Goycha Lake s bank. In 1988 by qulu bəy Şadlinski. Aşıq Alı. Dədə Ələsgər kimi qüdrətli instigation of Armenian Dashnaks. Goycha. Zangazur. simalar, sərkərdələr, el sənətkarlan bəxş edən Göyçə. Iravan. Darachichak. Daralayaz. Vedibasar. Aghbaba- Zəngəzur. İrəvan. Dərəçiçək. Dərələyəz. Vədibasar. Ağ- Shorayel districts which bestowed such powerful per­ baba-Şörəye! mahallan son dəfə ən böyük faciəsini sonalities. military leaders, folk artisans, like Kara Yusif. yaşadı. Ermənistanın işğalçılıq siyasəti Dağlıq Qarabağ Kara Isgandar. Jahan shah. Aleyka-Konuldash. münaqişəsi zamanı Qara Yusifin. Qara İsgəndərin. Ca­ Shahsaray. Miskin Abdal. Abbasgulu bay Shadlinsky. han xanın. Əleykə-Könuldaşın Şahsarayın soyundan Ashyg Ali. Dada Alasgar. upon history, for the second olan onlarca qəhrəman, məğrur, igid Qaraqoyunlu oğlu time experienced the greatest tragedy. In result of the Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda şəhidliyi qəbul occupation policy of Armenia during Nagorny etdi! Garabagh conflict dozens of heroes, proud, brave Qaraqoyunlu hökmdarlan Qara Yusifin. Cahan şah Karakoyunlu sons who came from kin of Kara Yusif, Həqiqinin, Ağqoyunlu hökmdan Uzun Həsənin. Səfəvi Kara Isgandar. Jahan khan. Aleyka-Konuldash fell as hökmdan Şah İsmayıl Xətainin illərlə saraylannda xan martyrs for territorial integrity of Azerbaijan! olduğu şəhərlər indi Qərbi Azərbaycanın - Ermənistanın Towns, in which Karakoyunlu rulers Kara Yusif. Jahan tərkibindədir. Yüz illər boyu bir nəfər də erməninin shah Haghighi. Akkoyunlu ruler Llzun Hasan. Safavid yaşamadığı bu torpaqlara onlar XVIII yüz ildən ruler Shah Ismayil Khatai for many years had been khans başlayaraq rus imperiyasının siyasəti ilə tədricən at their palaces, now make part of West Azerbaijan - köçürülməyə başladı. Şovinist hərbi birləşmələrin gücü Armenia. To these lands, on which by centuries there ilə 1905-1917*ci. 1918-1948-ci. 1988-ci illərdə həmin didn't live any Armenian, beginning from XVII c in daşnaklar türk-müsəlman soyqınmlanna imza atdılar. result of Russian Empire's policy there had been reset­ 1948-1988-ci illərdə olan deportasiyalar nəticəsində tled Armenians. By force of jingoist military formations Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətinin məskəni sayılan in 1905-1917. 1918-1948, 1988 these Dashnaks com­ Qərbi Azərbaycan təcavüzə məruz qalaraq boşaldıldı. mitted genocide acts against Moslem Turks. In result of Ermənistanın bu dəhşətli təcavüzkar siyasəti. Dağlıq deportations 1948-1988. West Azerbaijan which is Qarabağ münaqişəsi nəticəsində Azərbaycan ərazisinin regarded for homeland of Karakoyunlu and Akkoyunlu 20 faizi işğal edildi. States underwent aggression and was evacuated. In Qaraqoyunlu. Ağqoyunlu və Səfəvi hökmdariannın result of this horrible aggressive policy of Armenia, the təməlini qoyduğu yüzlərlə tarixi tikili, maddi-mədəniy­ Nagorny Garabagh conflict. 20 per cent of Azerbaijani yət inciləri, qəbirüstü abidələr yerlə-yeksan edildi. Oro- territory was occupied. nimlər. oykonimlər. toponimlər dəyişdirildi. Azərbaycan Hundreds of historical constructions, material-cultural sənətkarlannın. qız-gəlinlərinin gözünün nuru, əlinin pearls, grave monuments established by Karakoyunlu. əməyi ilə yaranan incəsənət nümunələri xarici Akkoyunlu and Safavid rulers were razed to the ground. Art patterns created by light of eye. labor of hand of dövlətlərə erməni xalqına məxsus əsərlər kimi təqdim Azerbaijani artisans, daughters, were presented to for­ olundu. Bu dəhşətləri yaşayan Azərbaycan xalqı təkcə eign states as works belonging to Armenian nation. bir milyondan çox qaçqın və məcburi köçkünün Azerbaijani people who experienced the horrors live problemi ilə yaşamır. Çox təəssüf ki. bu gün Ermə­ not only with the problem of more than million IDPs and nistanın Azərbaycana qarşı işğalçılıq siyasətinin nəticəsi refugees. Unfortunately, today in result of Armenian kimi hürufilik təliminin banisi Nəiminin Ermənistanın occupation policy against Azerbaijan, 'javidname* being Eçmiədzin kitabxanasında yeganə əlyazması olan Cavi- the sole manuscript of Naimi. Hurufism theory's dannamə'si, İrəvanda Maştos adına Əlyazmaları founder, kept at Echmiadzin Library of Armenia. Divan- İnstitutunda Cahan şah Həqiqinin Divan ı, hər səhifə­ of Jahan shah Haghighi at Manuscripts Inst. n.a. sində Azərbaycan tarixinin böyük bir mərhələsi yaşayan Mashtots in Yerevan, manuscripts, books and material- əlyazmaları, kitabları və maddi-mədəniyyət inciləri cultural pearls, on every page of which they experience girova çevrilmişdir. a great stage of Azerbaijani history, turned to hostages. Azərbaycanın qüdrətli şəxsiyyətləri, sərkərdə və xa- Powerful personalities, military leaders and monarchs qanlan. onlann xatunları düşmən üzərində qələbəni zor of Azerbaijan, and their first ladies did not defeat enemy gücünə qazanmadılar. Tomris. Nüşabə. Mehrican xatun. through violence. In many cases Tomris. Nushaba. Zahidə xatun. Tutu Bikə. Bəyim xanım. Əleykə- Mehrijan khatun. Zahida khatun. Tutu Bika. Bayim Könüldaş. Şahsaray və bu kimi xatunlar bir çox hallarda khanym. Aleyka-Konuldash. Shahsaray and other bright haqqın kim tərəfində olduğunu müdrikliyi və məğ­ women of this land proved their wisdom and pride. rurluğu ilə sübut etdilər. Descendants of Karakoyunlu dynasty who are proud Bayrağı bayraqlara qarışan Azərbaycan dövlətinin və today with their historical qualities, an and literary istiqlala qovuşan Azərbaycan xalqının xoşbəxtliyinin bir workers, brought up by milk of women of Aleyka- üzü də ondadır ki. onun səmasında dövlət quran, onu Konuldash kin. revive from their cradle, follow path of qoruyan, varislərə ruhundan qida verən məğrur bir justice. The path begins from power of Azerbaijan in şəxsiyyətin ləyaqətli xatunu Şahsaray kimi müdrik old times! The holy spirit of Kara Yusif, jahan shah Ananın ruhu dolanır! Haghighi. Shahsaray that illumed it! Happiness of Azerbaijani State, flag of which has been included among many other flags and Azerbaijani nation which gained sovereignty is also in the fact they have been protected by the spirit of such wise Mothers like Shahsaray - decent wife of a proud character who built State, preserved it. and breathed its strength into the heirs! V i V SARA XATUN XV əsr Ağqoyunlu dövləti

SARA KHATUN XV century State of Akkoyunlu Azərbaycanın milli dövlətçilik tarixinin parlaq The Akkoyunlu state, which composes an impor­ mərhələsini təşkil edən Ağqoyunlular dövləti özünün tant stage in our national history, was famous for its iqtisadi-sosial dirçəlişi, geniş əraziləri, daxili və xarici socio-economic revival, vast territories, internal and siyasəti, geosiyasi məkanda tutduğu mövqeyi, müd­ external policy, position in the geo-political area and rik və məğrur hökmdarları ilə XV yüzildə qonşu döv­ their wise and arrogant sovereigns which ruled in the lətlərlə yanaşı, uzaq Avropada da məşhur idi. XV century. It was famous not only among the neigh­ Bu məşhurluğun əsas səbəbi bir tərəfdən onun İpək boring states, but also much beyond, in far Europe. Yolu boyunda. Şərqlə Qərbin kəsişdiyi nöqtədə binə If one reason for their fame concerned its location tutması idisə, digər tərəfdən Ağqoyunlular sarayında along the Great Silk Road where the East and West bu gün bəşəriyyətin xilası naminə insanların can atdığı come into junction, the other was the palace culture sivilizasiyalann dialoquna söykənən saray mədəniy­ which was well grounded on the dialogue of civiliza­ yəti. Batı ilə Doğunun bütövlüyünə rəvac verən daxili tions which is much welcomed nowadays by the və xarici siyasəti idi. Şərq-Qərb dəyərlərinin bir növ world's peace loving community. The deeds of the kəsişmə nöqtəsinə çevrilən Ağqoyunlular dövlətinin Akkoyunlu state strived to save humanity with its inter­ saraylarında dini tolerantlığa, özgə millətlərdən olan nal and external policy which was making great contri­ gəlmələrə və gəlinlərə xüsusi ehtiram bəslənirdi. butions to integrity between the East and West. In the Şərqin və türk dünyasının dini-etnik xüsusiyyət­ Akkoyunlu Palace which was to some extent the point lərindən biçimlənən qanunları və fərmanları ilə seçilən of intersection of East-West values, religious tolerance Ağqoyunlu hökmdarları xalqın firavan yaşaması, and representatives of other nationalities and daugh­ ərazilərin toxunulmazlığı naminə daha çox dialoqlara ter-in-laws from those nations were highly respected. can atar, sülh sazişləri imzalamaqla digər türk Distinguished for establishing their laws and orders dövlətlərinin də əmin-əmaıılığına təminat verirdilər. on the basis of religious-ethnic peculiarities and val­ Müsəlman və xristian dünyasında. Şərqlə Qərb ues of Oriental and Turkic worlds, the sovereigns of arasında bir növ banş bucağına çevrilən Ağqoyunlular Aghgoyunlu always tried to go to negotiations for the dövlətinin tarix qarşısında ən böyük xidməti də elə bu happiness of their nation, and by signing peace olmuşdur. Daha çox bəşəri dəyərlərə, sivilizasiyalı cə­ treaties, they provided peace for the neighboring miyyətə can atan Ağqoyunlular dövlətinin hökm- Turkic nations. darlan Turalı bəy də. onun oğlu Uzun Həsən də bu The greatest merit of the state of Akkoyunlu in his­ müqəddəs amalın gerçəkləşməsində Sara xatun tory was it being the angle of armistice between the diplomasiyasına arxalanmışdır. worlds of Islam and Christianity, as well as between XV yüzilin Şərqində yeganə diplomat qadın kimi the East and West. Yearning mostly for the establish tanınan Sara Xatun Avropa kralları tərəfindən uzaq­ ment of human values and civic society, the rulers of görən siyasətçi, müdrik və məğrur dövlət xadimi kimi the state. Turali bey and his son Uzun Hasan both qəbul olunurdu. Ömür-gün yoldaşı Turalı bəyin, adı relied on the support of Sara Khatun in implementa­ tarixdə daha çox Uzun Həsən kimi xatırlanan tion of this ideology. Ağqoyunlu hökmdarının sarayını o. ağlı, zərifliyi. In the East of the XV century Sara Khatun was the Qadın və Ana ülviyyəti ilə şərəfləndirmişdi. Müdrikliyi only female diplomat who was accepted as a sagacious ilə Qərbin. Avropanın. Venesiya və Osmanlı saray­ politician, wise and proud public figure by European larının sultanı olan Sara Xatunu İkinci Roma Papası Siks kings and rulers. She brought fame to her husband. belə - 'müdrik, məğrur siyasətçi, mahir diplomat" kimi Turali bey and later on to her son who was mostly etiraf etmişdi. known in history as the Akkoyunlu ruler Uzun Hasan. Beynəlxalq siyasətdə daha çox qarşılıqlı anlaşmaya She also gave popularity to the Akkoyunlu Palace with və sülh müqavilələrinə üstünlük verən Sara Xatun hər her wisdom, tenderness and her feminine motherly bir siyasi gedişində Ağqoyunlu dövlətinin maraqlarını sanctity. She was well respected by the noblemen of qorumaqla onun ərazi bütövlüyünə təminat vermişdi. the West. Europe. Venice and Ottoman Sultans; even Özünün humanizmi, xeyirxahlıq və nəciblik hissi ilə the Pope of Rome acknowledged her as the "intelligent digər xalqların milli maraqlarına hörmət etməyi and prideful politician and skillful diplomat". bacaran Sara Xatun hər zaman insan və insanlıq nami­ Mostly guided by the mutual understanding and nə ədalətli siyasətə arxalanmışdı. peace treaties. Sara Khatun was, in all her political Hərbi-siyasi rəqibləri ilə eyni masaya əyləşəndə, maneuvers, defending the interests of the Akkoyunlu dialoqlara başlayanda dövləti maraqlara, dini dözüm­ state by ensuring its territorial integrity. Possessing lülüyə önəm verən, buna ağlı, iradəsi, qadın ürəyi və the virtue of humanism, kindness and nobility Sara ana siqləti ilə nail olan Sara Xatun bir Elçi olaraq heç Khatun always respected the national interests of bir beynəlxalq səfərdən, diplomatik görüşdən əliboş other countries. She relied on fair policy for the sake dönməzdi. of humanity. Sara Xatunu qəbul edən krallar, hökmdarlar iki və While holding discussions with military and politi­ çoxtərəfli dialoqlardan və danışıqlardan sonra ona cal opponents of her state. Sara Khatun was always Ana. qüdrətli Qadın, mötəbər diplomat kimi sayğı attributing importance to the interests of her nation göstərərdilər. Sara Xatun Azərbaycanın milli and religious tolerance. Being an envoy in interna­ diplomatiya tarixində mühüm yer tutan Tomris. tional talks and diplomatic meetings where the fate of Ii Nüşabə. MÖmünə xatun. Zahidə xatun. Mehrican the Akkoyunlu state was on the verge of threat, she xatun. Türkan Xatun kimi qüdrətli nənələrimizin, never came back from them empty-handed. müdrik xatunlarımızın. müxtəlif zaman kəsiyində The kings and rulers who received Sara Khaiun in saraylarımızın nur bəlgəsi olan xanımlarımızın, their palaces acknowledged her virtue by calling her a i cəngavər, qəhrəman və cəsarətli sərkərdələrimizin mother, powerful woman and prominent diploma I ruhunu özündə, əməlində, dövlət, məmləkət after having bilateral and multilateral talks with her. sevgisində yaşatmışdı. O. böyük siyasətdə qazandığı Sara Khatun with her self, actions, and love to the state I ən böyük uğurunun təməlini 1453-cü ildə oğlu - and the country represented the same qualities I Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən taxta çıxdığı expressed by our ancient heroines such as Tomris. zaman qoymuşdu. Sara Xatun Ağqoyunlu hökmdan Nushaba. Momina Khatun. Zahida Khatun. Mehrijan l Turalı bəyin ölümündən sonra şahzadələr arasındakı Khatun. Turkan khatun and all other shrewd women hakimiyyət davalarına, ara müharibələrinə, saray çə­ who lived in different centuries. These were the first kişmələrinə son qoymuşdu. O. öz müdrikliyinə saray ladies, knights and warlords of their countries who ^-əyanlarını da inandıraraq hakimiyyətin Uzun Həsənə hold an important stance in the history of our national etibar edilməsinə nail olmuşdur. Sara Xatunun nüfuzu, diplomacy. The foundation of Sara khatun's greatest müdrikliyi, fəhmi, uzaqgörən siyasəti nəticəsində Ağ­ achievement was laid in 1453 when she brought her qoyunlu hökmdarı Uzun Həsən XV yüzilin görkəmli son - Uzun Hasan to throne as the Sovereign of the dövlət xadiminə, məşhur sərkərdəsinə, qüdrətli diplo­ state. Following the death of Turali bey. Sara Khatun matına çevrilərək 25 II ( 1453-1478-ci illər) kiçik döv­ put an end to conflicts among the princes and heirs, lət kimi tanınan Ağqoyunlular dövlətini qüdrətli impe- interim wars and palace mutinies which convinced the riyalardan birinə çevirmişdi. palace noblemen to elect and recognize Uzun Hasan Hər bir azərbaycanlının qürur mənbəyi olan Oğuz as the new head of the Akkoyunlu state. Because of eli Ağqoyunluların Oğuznamələr indən. Kitabi Dədə Sara Khatun's influence, wisdom, intelligence and Qorqud’ dastanından boy alan müdrik və möhtəşəm sagacious policy The Head of the Akkoyunlu State milli dövlətçilik ənənələri və siyasəti arxasında həm Uzun Hasan became the prominent public figure, də Sara Xatun diplomatiyası dayanmışdı. famous warlord and mighty diplomat of the XV centu­ Qərb. Avropa kralları. Venesiya hakimləri. Roma ry. He the small Akkoyunlu state for 25 years (1453- Papası. Osmanlı sultanları Ağqoyunlular sarayına 1478) turning it to one of the powerful empires. ► göndərdikləri səfirlərə, nümayəndələrə Sara Xatunla As a citizen of Azerbaijan, we take pride of the görüşməyi, bilavasitə onunla danışıqlar aparmağı və state of Akkoyunlu. which was grounded on national onunla hesablaşmağı tövsiyə edərdilər. statehood traditions of Oghuz Land and on the great Türk dünyasım sarsıtmaq, iki türk dövlətini - policy mentioned in the annals of Oghuzname and Ağqoyunlularla Osmanlıları müharibə meydanına Kitabi Dede Gorgud.' Nowadays, it is important to çəkmək üçün Venesiya hakimlərinin 1473-cü ildə bear in mind the undeniable diplomacy and merits of Ağqoyunlu Uzun Həsənin sarayına göndərdikləri səfir Sara Khatun in the prominence of this state. For this İosafat Barbaraya da məhz Sara Xatuna ehtiram very reason the western and European kings. göstərməklə onu Türkiyə ilə müharibəyə çağırmaq Venetian rulers. Pope of the Rome and Ottoman tapşırığı verilmişdi. Sara Xatun isə üzünü görmədiyi, Sultans were strongly recommending their envoys to fəqət Ağqoyunlu sarayında türk dünyasından gizli see Sara Khatun. to hold direct talk and deal with he saxlanılan bu tarixi sənəddə əks olunmuş siyasətin when sending them to the Akkoyunlu Palace. arxasında nələrin olduğunu çox gözəl dərk edirdi. Targeting to shake the Turkic World by provoking 1461-ci ildə Sara Xatun Osmanlı sultanı Mehmet two Turkish Powers - the states of Akkoyunlu and Fatehlə Yassıçəmən görüşü zamanı apardığı danışıq­ Ottoman to fight with each other, the Venetian rulers larla sülh müqaviləsinə nail olmuşdur. Bununla da o. send their envoy losafat Barbara in 1473. to the Osmanlı sultanlığına və Ağqoyunlu dövlətinə qarşı palace of Akkoyunlu. They instructed him "express gizli planlar cızan. Azərbaycana sahib çıxmaq istəyən high respect to Sara Khatun and gain her confidence Roma Papası başda olmaqla Qərb dövlətlərinə, gürcü to instigate her to declare war to the Ottoman knyazlanna. Kiçik Asiya hakimlərinə. Avropa krallarına Empire" by all means. Sara Khatun. although she had müdrikliyi ilə dərs vermişdi. Uzun Həsənlə Sultan not seen that diplomatic instruction, was well aware Mehmeti. iki türk cahangirini üz-üzə qoymaqla onlara of the tricks played behind the scene and what hints arxadan zərbə vurmaq istəyənlərin niyyətini gözündə that policy w as full of. In 1461 upon achieving a qoyan Sara Xatun əldə etdiyi sülhlə iki türk dövlətini peace treaty with Sultan Mehmet Fateh, the Ottoman qandan, qardaş qırğınından xilas etmişdi. Sultan settlement, gave a brilliant lesson to those Trabzonu bir başqa diplomatik gedişlə öncədən states who by maneuvering on the political scene əldə edən Sara Xatun onlarla müttəfiqliyə, qohumluq were eager to end the existence of the states of bağlarına nail olmaqla Ağqoyunlulann Qara dənizə Akkoyunlu and Ottomans and as a result to grasp çıxış hüququnu qazanmışdı. Sultan Mehmet Fatehlə Azerbaijan in the meeting on Yassichemen. Those avropalıların danışıqlarında iştirak edən Sara Xatun bu states were the western states headed by the Pope of iştirakı ilə Osmanlı qoşunları yanında dayanaraq the Rome. Georgian governors, rulers of Small Asia onların Trabzon hücumunun qarşısını almağa cəld and European Kings. The longstanding wish to etməklə Trabzona imperatorunun və ailəsinin achieve the confrontation of Uzun Hasan with Sultan təhlükəsizliyi üçün zəmanətə nail olmuşdu. Mehmet - these two Emperors, and hence to make a Danışıqlarda bir-birinə ana-oğul deyərək müraciət deep gash to them went to doom thanks to Sara edən bu iki müdrik şəxsiyyət - Sultan Mehmet Fatehlə Khatun's peace which saved these two Turkish states Sara Xatun böyük səlib yürüşünə çıxan avropalıları from bloodshed and carnage among brothers. çökdürməyin yeganə yolunu qardaş qırğınından yan Getting hold of Trabzon by diplomatic tactics keçməklə sülh anlaşmasının ən real siyasi gediş through marriage ties and following that alliance. Sara olduğunu qəbul etmişdilər. Sara Xatun sultana Khatun gained the right to access the Black Sea for her Trabzon torpaqlarının Ağqoyunlu Uzun Həsənin state. Taking part in the talks between Sultan Mehmet xatunu. gəlini Dəspinə Xatuna məxsus olmasını Fateh and the Europeans. Sara Khatun succeeded to ^ bildirərək bu torpaqlara və Trabzon xəzinəsinə sahiblik prevent the Ottoman army from attacking Trabzon məqsədilə vərəsəlik hüququnun ona verilməsini də which saved the lives of Trabzon Emperor and his fam­ i ondan xahiş etmişdi. Nəticədə Trabzon xəzinəsi ily. During discussions where they addressed eac' I Osmanlı sultanı ilə Ağqoyunlu hökmdarı arasında other as mother and son. these two wise personalities bölüşdürülmüşdü... - Sultan Mehmet Fateh and Sara Khatun saw the best XV yüzilin müharibələr, səlib yürüşləri, hücumlarla way to eliminate bloodshed between the brothers and I dolu səhifələrinə İlahinin Təbriz-Azərbaycan gözəli bend the crusaders on their knees as the peace treaty deyib xəlq etdiyi. Şərqin qüdrətli, sülhməramlı between their states. Sara Khatun in her meeting with ^ diplomat qadını Sara Xatunun da adı beləcə yazılmışdı. the Sultan told him that the lands of Trabzon belonged Bu gün getdikcə sərtləşən, mürəkkəbləşən bu qoca to Uzun Hasan s wife, her daughter-in-law Daspina dünyada keçilməz sədlərin, müharibələrin, konflikt- Khatun and asked him to grant her with the right of ^Hərin qansız-silahsız həll edilməsinə, könüllərin barış possessing the Trabzon treasure. As a result, the treas­ bülbülləri ilə fəth edilməsinə nə qədər ehtiyac var... ure of Trabzon was divided between the Ottoman Sultan and the Sovereign of the Akkoyunlu State... Along with the wars, crusades and conflicts men­ tioned in the pages of history, the XV century was memorable for the mistress of divine beauty of Tabriz and Azerbaijan and powerful peace loving diplomat woman of the East. Sara Khatun. So much need is experienced nowadays to the solution of inaccessible obstacles, wars and conflicts, and conquest of hearts with the feelings of armistice in this ever hardening and complicating old world... SƏLCUQŞAH BƏYİM XV əsr Ağqoyunlu dövləti

SELJUGSHAH BEYIM XV century State of Akkoyunlu SƏLCUQŞAH BƏYİM XV əsr Ağqoyunlu dövləti

SELjUGSHAH BEYIM XV century State of Akkoyunlu

510 il bundan öncə tarix səhnəsində qüdrətli bir 510 years ago a mighty state of Azerbaijan started Azərbaycan dövləti görünməyə başladı. Bu kökləri appearing in the arena of history. It was the Azerbaijani Manna. Midiya. Arata. Lulubi. Ruti. Atropatena kimi state of Akkoyunlu with the capital Tabriz, whose roots möhtəşəm dövlətlərə gedib çıxan, paytaxtı Təbriz olan were going as far as back to the times of Manna. Midia. Azərbaycan - Ağqoyunlu dövləti idi. Bayrağında ağ qoç Arata. Lulubi. Ruti and Atropatena. This state which şəkli təsvir olunan Oğuzların bu dövlətinin başında belonged to the Oghuz tribes with the white ram paint­ 'Kitabi Dədə Qorqud dastanından tanıdığımız xanlar ed in the flag, was headed by sultans and shahs who xanı Bayandur xanın nəslindən olan sultanlar, padşahlar were descendants of Khan s Khan of Bayandur Khan dururdu. Müdrikliyi, uzaqgörənliyi, sərkərdəlik məha­ that we know from the Dede Gorgud' epos. In the rəti. igidliyi, diplomatik gedişləri ilə dünyanı reign of Uzun Hasan, who surprised the world with his heyrətləndirən Uzun Həsənin hökmdarlığı zamanında wisdom, sagacity, commanding skills, heroism and Ağqoyunlu dövləti möhtəşəm qələbələrə imza atmışdı. diplomatic maneuvers, the state of Akkoyunlu won sig­ Qoşunu önündə dayananda qəddi-qaməti, uca boyu nificant victories. ilə hamıdan seçilən Uzun Həsən ağlı, məntiqi və siyasi With his distinguishing tall height when standing in gedişləri ilə şərqli və qərbli hökmdarlan. kralları sual front of the army. Uzun Hasan thunderstruck Western qarşısında qoyurdu. Bu səbəbdən də Uzun Həsən and Eastern kings with his wit, logics and political zamanında Ağqoyunlu dövlətinin ərazisi xeyli behavior. For this reason the borders of the Akkoyunlu genişlənmiş. Şərqi Anadolu. Kür çayından cənubda olan state's territory stretched out in the reign of Uzun bütün torpaqlar Ağqoyunlu dövlətinə daxil edilmişdir. Hasan. All lands from Eastern Anatolia and southwards Oturaq və köçəri həyat tərzi keçirən, qoyunçuluq. from the Kura River became his own. The Aoyunlu maldarlıq, əkinçilik, bağçılıq, ipəkçilik, bostançılıqla tribes who lived both a sedentary and a nomad way of məşğul olan, sənət və ticarətdə ad çıxaran life and were engaged in sheep, silkworm and cattle Ağqoyunlular məhz Uzun Həsənin zamanında qüdrətli breeding, farming, gardening, and gourd growing dövlətə və orduya sahib olmuşdular. İran dövlətinin were also famous for handicraft and trade which qərbi. İraq. Kürdüstan. Gürcüstanın böyük hissəsi reached a good position during the reign of Uzun Ağqoyuniulann otlaq sahələrinə, yaylaqlanna. ticarət Hasan who created a powerful state and mighty army. yerlərinə, alış-veriş mərkəzlərinə çevrilmişdir. In this very period the vast territories of the western Dövlətini gücləndirmək, əhalisini ağ günə çıxarmaq, part of the state of Iran. Iraq. Kurdistan and major part xəzinəni doldurmaq məqsədilə 'Həsən padşahın of Georgia became pastures, summer mountain loca­ qanunlan adı İlə məşhur olan Qanunnamə' (müasir tions. trade and commercial centers of the Akkoyunlu. zamanın konstitusiyasına uyğun qanunlar toplusu) Uzun Aiming to strengthen his state, bringing prosperity Həsənin adını Azərbaycanın milli dövlətçilik tarixinə to his subjects, and to treasure-up the exchequer. Uzun həm də ilk vergi siyasəti və ordu quruculuğu ilə bağlı Hasan had a book called Ganunname* (set of laws qanunlar işləyən hökmdar kimi yazmışdır. alterative to contemporary constitution) published Tarixdə İlk dəfə məhz Uzun Həsənin zamanında which became popular as The Laws of Hasan Padshah nizamlı dövlət ordusu yaradılmışdır. Piyadalardan və and entered the national history of statehood as the süvarilərdən ibarət olan bu qüdrətli orduya təlimlər first shah working and developing laws on tax policy keçmək üçün Avropadan hərbçilər dəvət olunmuş. and army building. Portuqaliyadan çağnlan mütəxəssislər ilə Ağqoyunlu The first disciplined state army in history was estab­ dövlətində topçuluq sənətinin təməli qoyulmuşdur. lished during the reign of Uzun Hasan. European mili­ Yerli hakimlərin və əmirlərin özbaşınalığına son qoyan tary men were involved to train the infantry and caval­ Uzun Həsən xəzinəyə birbaşa özü nəzarət etmiş, ауп- ry. The specialists invited from Portugal laid the foun­ ayn hərbi birləşmələri nizamlı orduda birləşdirərək, dation of gunnery. orduda muzdlu xidmət prinsipini həyata keçirməklə Upon putting an end to the self-will of local rulers əhalinin bütün təbəqəsinin dövlətə sədaqətli xidmətini and emirs. Uzun Hasan personally controlled the treas­ təmin emişdir. Qılınc, şeşpər. əmud. nizə, toppuz, ury; he joined the independent and separate military xəncər, yay-ox. gürz kimi ənənəvi türk silahlan ilə units with the disciplined state army and promoted the döyüşən Ağqoyunlu ordusu müasir Avropa silahlan mercenary service principles and ensured the loyalty of olan odlu silahla da təchiz olunurdu. all strata of the population to the state. The Akkoyunlu ^ Avropa və Asiya hökmdarlannı qüdrətli ordusu, army which was armed with traditional Turkic arsenal zəngin xəzinəsi, geniş əraziləri, ali qanunlarla idarə such as swords, forked-swords. bludgeons, spears, maces, daggers, clubs, and bow and arrows and olunan, dini tolerantlığa söykənən dövləti ilə heyrət­ European firearms in addition to these contemporary ləndirən Uzun Həsənin inamlı qələbələri həm də iki armory. qüdrətli xatunun ağlı, iradəsi, uzaqgörən siyasəti ilə Uzun Hasan's mighty army, rich treasury, vast terri­ bağlı idi. Bunlar Ağqoyunlu dövlətinin çiçəklənməsi tories. and state run on the basis of supreme laws, yolunda ömrünü şam kimi əridən, dünyanın ilk diplomat democratic values, human rights, freedom of thought qadını. Uzun Həsənin anası Sara xatun və dövlətin daxili and conscience, religious tolerance and decisive victo­ siyasətinə, saray əyanlannın işinə daim nüfuz edən ağıllı ries were a great astonishment for both European and və müdrik təklifləri ilə onları istiqamətləndirən Asian sovereigns and all the features mentioned above Səlcuqşah Bəyim (Uzun Həsənin xanımı) idi. were closely connected with two powerful khatuns wit, Qayınanasının yunan-Roma elçiləri. Avropa krallan. will and sagacious policy. These ladies were Sara Osmanlı sultanlan ilə apardığı danışıqlarda və dip­ Khatun. Uzun Hasan's mother who had devoted her lomatik gedişlərdə əldə etdiyi uğurlara Səlcuqşah entire life to prosperity of Akkoyunlu state and Bəyim dövlətin daxili siyasətində nail olmuşdu. Saljugshah Beyim. Uzun Hasan's lady who had a pow­ Ağqoyunlu dövlətində həyata keçirilən iqtisadi-sosial, erful influence on the internal policy of the state, and on elmi-mədəni nailiyyətlərin çoxunda - ‘Həsən padşahın the activity of palace aristocrats by directing them with qanunları adı ilə məşhur olan Qanunnamə nin her wise and clever suggestions. yazılmasında, el sənətkarlannın. misgərlərin, dülgər­ Sara Khatun s success stories over the talks and lərin. zərgərlərin, memarlann. elm və dil bilicilərinin, diplomatic maneuvers with Greek-Roman envoys. ağır döyüşlərdə şəhid olan əsgərlərin ailələrinin himayə European kings and Ottoman Sultans, were repeated olunmasında Səlcuqşah Bəyimin xüsusi xidmətləri by her daughter-in-law. Saljugshah Beyim in her inter­ olmuşdu. Tarixi mənbələr sübut edir ki. Uzun Həsənin nal policy. She made special merits and contributions zamanında ölkədə elmə və abadlıq işlərinə xüsusi to the majority achievements in the socio-economic diqqət yetirilirdi. Ağqoyunlu sarayında qüdrətli alimlər, and scientific-cultural fields in the state of Akkoyunlu. sənət-söz adamları himayə olunur, sanballı əsərləri şahın in the preparation of the book of Ganunname and to və baş xatununun - Səlcuqşah Bəyimin xüsusi qayğı və the support of folk craftsmen, braziers, carpenters, jew­ diqqəti ilə yaranırdı. Ağqoyunlu sarayında çalışan alt- elers. architects, folk and language connoisseurs and mışdan çox məşhur alimin, elmlərə və dillərə vaqif olan, families of martyrs who left their lives in fights. The his­ zamanın fövqündə duran ziyalılann elmi-fəlsəfi trak- torical sources prove that science and prosperity works tatlan Avropa dillərinə çevrilir, əsərlərinin üzləri köçü­ were paid great attention in the country during the rülərək dünyaya yayılırdı. reign of Uzun Hasan. The great scientists, artists and Hökmdarın və Səlcuqşah Bəyimin tapşırığı ilə handicrafts were supported by the Akkoyunlu Palace Qurani-Kərim' türkcəyə çevrilmiş. 98 aşıqdan ibarət and both the shah and the supreme lady - Saljugshah Sazandalar dəstəsi' - aşıq ansamblı yaradılmışdı. Beyim inspired them to create works, poems and other Ruhunun qidasını sazda görən Ağqoyunlu hökmdan writing examples. The works and scientific-philosophi­ Uzun Həsəni ağır döyüşlərdə bu aşıqlar müşayiət edər, cal doctrines of more than sixty scientists, folk and lan­ xaqan sərkərdələri və döyüşən ordunu qələbədən- guage connoisseurs working in the Akkoyunlu Palace qələbəyə aparardı. were translated into European languages and the Sonrakı illərdə biz bu müqəddəsliyi Uzun Həsənin qız hand-made copies of their translated arts were spread nəvəsi. Səfəvi hökmdan I Şah İsmayıl Xətainin fütü- all over the world. hatlannda da görürük. Mövlana Məhəmməd Füzuli ilə By the order of the sovereign and Saljugshah Beyim məktublaşan, şair Həbibini. Aşıq Qurbanini. elm və dil the Koran was translated into Turkish and ashig musi­ bilicilərini sarayında himayə edən I Şah İsmayıl Xətai cal group Sazandalar Destesi' consisting of 98 ashigs döyüşlərə sinəsində saz. əlində qılınc yollanar, hər dəfə was created. də sazın eşqinə böyük qələbələrə imza atardı. Feeding his spirit with the magical echoes of the saz. Agqoyunlu dövlətini Şərqin və Avropanın qüdrətli the Akkoyunlu Sovereign Uzun Hasan was always dövlətlərindən, elm və ticarət mərkəzlərindən birinə accompanied by ashigs in heavy battles who were çevirən Uzun Həsən ağlı, iradəsi, sərkərdəlik məharəti, encouraging the warlords and fighting armies to gain döyüş taktikası, uzaqgörən siyasəti ilə adını fatehlər victory over victory. cərgəsinə yazdı. Sadiq əsgərlərini, zəhmətsevər xalqını, Decades later we witness such a holy and respectful ona dayaq və dəstək olan, müdrikliyi, məğrurluğu ilə approach to saz in the conquests of Shah Ismail Khataj insanlığa, qoca Şərqə şərəf gətirən anası - Sara xatunu I. Safavi Sovereign who was Uzun Hasan's grandson və baş xatunu - Səlcuqşah Bəyimi Uzun Həsən hər from his daughter. Corresponding with Movlana zaman etirafda bulunmuşdu. O. anasının şərəfinə Mahammad Fizuli. inviting the poet Habibi. Ashig dünyanın ticarət mərkəzlərindən hesab olunan ‘Qey- Kurbani and folk and language connoisseurs to the səriyyə' örtülü bazannı. 'dövlət işlərinin çoxluğundan palace and supporting them Shah Ismail Khatai I was Həcc fərzini yerinə yetirə bilmirəm'. - deyib həmişə going to fights with a saz on his chest and sword in the kədərlənən xatunu Səlcuqşah bəyimin eşqinə isə hand which led him to great victories. "Nəsriyyə' məscidinin təməlini qoymuşdu. By turning the state of Akkoyunlu to the one of the Bununla da böyük dövlət adamı Uzun Həsən Pey­ powerful states of the East and Europe and one of the ğəmbər Məhəmməd əleyhissalamın Cənnət analann scientific and commercial centers. Uzun Hasan wrote ayağı altındadır* hikmətinə tapınmış, bəşəriyyəti birliyə. his name among the conquerors with his wit. will, commanding skills, fighting tactics, far reaching policy. And every time he acknowledged his mother Sara bütövlüyə, gözəlliyə səcdəyə çağırmışdı! Bütün bunlan Khatun and First Lady Saljugshah Beyim who famed etməklə bu qüdrətli hökmdar müdrikliyi, məğrurluğu və the old East and humanity with their wit and pride by müqəddəsliyi Ana südündə, qadın ülviyyətində supporting faithful soldiers, complete and assiduous gördüyünü əməli ilə sübut etmişdir! people. He built one of the trade centers of the world the Geysariyya covered market to the honor of his XANIM XVI-XVII əsr Şirvanşahlar dövləti

PAR1KHAN KHANIM XVI-XVII centuries State of Shirvanshahs

'ifjk \ fŞ ЈГ\. PƏRIXAN XANIM XVI-XVII əsr Şirvanşahlar dövləti

PARJKHAN KHANIM XVI-XVII centuries State of Shirvanshahs

Qüdrətli xaqanlar tərəfindən təməli qoyulan Şirvan­ The State of Shirvanshahs which had been built by şahlar dövləti bugün Azərbaycanın dövlətçilik tarixində powerful khagans has played a special role in the history özünəməxsus bir yer tutur. Bu dövlətin ən ağır illəri, of national statehood of Azerbaijan. Гһе most difficult daha doğrusu, varlığına son qoyulması 1537-ci ilin years of this state, i.e. its collapse happened in late 1537 sonu və 1538-ci ilin əvvəlinə təsadüf edilir. and early 1538. 1535-ci ildə II İbrahim Şeyxşah oğlu Sultan Xəlilin - II In 1535. following the death of Ibrahim II. Sheykhshah Xəlilullahın vəfatı ilə Şirvan şahlığı tənəzzül edir. oglu Sultan Khalil who was known as Khalilullah II. the Varissiz dövlət bütünlüklə Səfəvi dövlətinə birləşdirilir. Kingdom of Shirvan fell into decay. The heirless state was Bunun başlıca səbəbi Səfəvilər dövlətinin Osmanlı entirely joined to the state of Safavids. Türkiyəsi ilə müharibədəki fasilədən və II Xəlilullahın The main reason for that was Safavids' taking advan­ ölümündən yararlanması idi. Belə ki. Səfəvi hökmdan. I tage from the pause in their war with the Ottoman Şah Təhmasib bacısı, II Xəlilullahın həyat yoldaşı Empire and the death Khalilullah II. Shah Tahmasib I. The Pərixan xanımla birləşərək Azərbaycanın bütövlüyü ilə Sovereign of the Safavid State joined with his sister bağlı ideyanı gerçəkləşdirmək niyyətində idi. Parikhan khanim who was the wife of Khalilullah II. She Əslində I Şah Təhmasibin II Xəlilullaha o qədər də isti carries out the idea of entire and united Azerbaijan. One münasibəti olmamışdır. Bunun isə kökündə bir of the main reasons for that was the cold relationship zamanlar qızılbaşlar tərəfindən təqib olunmuş Cilan between Shah Tahmasib I and Khalilullah II. After being hakimi Biyənas Əmire Dübaçeyə Şamaxı sarayında persecuted by Gizilbashs. the ruler of the Gilan province. sığınacağın verilməsi idi. O zaman Şahın elçiləri Biyanas Amire Dubache had found an asylum in the Şamaxıya gələrək II Xəlilullahdan Debaçenin təslim Shirvan Palace in Shamakhi some time before Safavids' olmasını tələb edəndə ona rədd cavabı verilmişdir. attempts to subordinate Shirvan to Tabris throne. When Şirvanşahın 1534-cü ildə Təbrizi tutmuş türk sərkərdəsi Shah's envoys in Shamakhi demanded Shirvanshah to İbrahim paşaya qiymətli hədiyyələr göndərməsi xəbəri handover him. Khalilullah II refused it. At the same time. də I Təhmasibə məlum idi. II Xəlilullahın vəfatından Tahmasib I finds out that Shirvanshah had sent valuable sonra Şirvan əyanlannın onun azyaşlı qardaşı oğlu gifts to Ibrahim Pasha. Ottoman army commander who Şahruxu taxta çıxarması nəticəsində yaranmış özba­ had taken Tabriz in 1534. Meanwhile after the Shirvan şınalıq və çoxtirəlik də buna şərait yaratmışdı. Bu palace noblemen enthroned Shahruh. the nephew of faktları hətta tarixi mənbələr də sübut edir. Şirvan Khalilullah II to the throne of Shirvanshahs after his death, şahlığının bu ağır günləri barədə İsgəndər Münşi qeyd this led to the lack of restraint and anarchy. These facts are edir: 'Şirvanda qayda-qanun pozulmuşdu, iğtişaşlar və even proven in historical sources. The hard times that the asayişin pozulması bu ölkədə adi hal almışdı'. Kingdom of Shirvan lived can be found in the memories Vəziyyətdən çıxış yolunu Şirvanın Səfəvilər dövlətinə of Iskander Munshi: Public order in Shirvan was birləşdirilməsində görən Pərixan xanım qardaşı I breached. Moreover conflicts and violation of domesti" Təhmasibə yazdığı məktublarla ondan birləşdirmə tranquility had become a routine in this country. ideyasını tezləşdirməyi xahiş edirdi. Seeing the way out of the situation in joining the state II Xəlilullahın həyat yoldaşı olan, bütün dövləti işlərdə of Shirvans with Safavids. Parikhan Khanim insisted on onun yardımçsına çevrilən Pərixan xanım sarayda ciddi accelerating the idea of unification in her letters to her qanunlann yazılmasında, daxili və xarici siyasətin brother Tahmasib I. yürüdülməsində də şahla birlikdə olurdu. II Xəlilullahın Being the spouse of Khalilullah II. Parikhan Khanim zamanında mədəniyyətin inkişafına, sənət-söz assisted him in state governance affairs, and shared ideas adamlannın himayəsinə çalışan Pərixan xanım ədəbi with him in preparation of setting palace regulations and məclislərin yaranmasına da xüsusi diqqət yetirirdi. laws, and pursuing internal and external policies. During Şirvanşahın varisini dünyaya gətirmək səadəti ona the reign of Khalilullah II. Parikhan khanim made contribu­ nəsib olmasa da. Pərixan xanım ağlı, məntiqi, analitik tions to development of culture, and supported artists, təfəkkürü ilə atası Səfəvi hökmdan I Şah İsmayıl Xətaini and paid a particular attention to the creation and devel­ xatırladırdı. Onun kimi lirik şeirlər yazan, klassik opment of literal activity. ədəbiyyata və musiqiyə dərindən bələd olan Pərixan Despite she was deprived of the happiness to bear heir xanım düşüncə tərzi, duyğulan ilə xalq ruhuna, xalq to the throne of Shirvanshahs. Parikhan Khanim was not mahnılanna və şifahi ədəbiyyata bağlı İdi. discouraged and had always been provident and wise: her Şirvanşah II Xəlilullahın vəfatından sonra yaranmış actions, logic, analytical conscience resembled her father - vəziyyət onu qane etmirdi. Olduqca vətənpərvər və Head of Safavids Kingdom. Shah Ismail Khatai I. Writing insansevər bir ictimai xadim kimi tanınan Pərixan xanım lyrical poems like her father, she was well aware of classic vəziyyətin bu cür davam etməsi ilə banşa bilməzdi. literature and music. She was also keen to folk spirit, folk Dövlət əleyhinə qalxan və çevrilişə cəhd edən qüv­ music and folk-lore with her feelings and thinking. vələrin qarşısı alınmalıydı. Onu daha çox narahat edən She was not satisfied with the situation emerged fol­ isə Şirvan əyanlarının yaratdığı özbaşınalıqlar idi. lowing the death of Shirvanshah Khalilullah II. Being rec­ özünü Şirvanşah II Xəlilullahın qardaşı Məhəmməd Əli ognized as a very patriotic, humanist personality and kimi təqdim edən, əslində isə onun xidmətçisi olan public figure. Parikhan khanim couldn’t bear the ongoing Qələndərin Mahmudabaddan və Salyandan dəstə ilə situation in such mood. It was time to stand against and Şamaxıya qoşun yeridərək hakimiyyət uğrunda eliminate the anti-power forces which were attempting mübarizəsi isə daha ağır idi. to throw over the government by coup d'etat. Her main concern was the anarchy created by the Shirvan noble- Əmirlər və əyyanlar arasında birliyin olmaması men. The situation had become more complicated and üsyançıların Şamaxı ilə bağlı planlarını gerçəkləş­ worsened with the struggle for power by a mutineer, the dirmişdi. 1537-d ilin sonu və 1538-ci ilin əvvəlinə slave Galandar disguised as the brother of Khalllullah II. təsadüf edən bu üsyanla bağlı Həsən bəy Rumlunun Mahammad Ali. qeydləri bir daha Şirvanşahlığın zəif idarə olunduğunu The lack of unity among emirs and palace noblemen sübut edirdi: Qələndər saysız-hesabsız qoşunla Şirva­ promoted the radicals to implement their plans in captur­ nın paytaxtına hərəkət etmişdi. Əmirlər arasında birliyin ing Shamakhi. This rebellion which took place in the late olmaması və qoşundakı çəkişmələr Şamaxı sarayını 1537 and early 1538 is brightly described in the memo­ Qələndərə müqavimət göstərməkdən imtina etməyə ries of Hasan bey Rumlu and the following lines once və alınmaz sayılan Buğurd qalasında gizlənməyə again prove that the Kingdom of Shirvan was governed məcbur etmişdi. Üsyançılar müqavimətə rast gəl­ weakly: Galandar moved his endless army towards the məyərək Şamaxını ələ keçirmişdilər. Lakin aydın capital of Shirvan. The absence of unity between the məqsədləri, möhkəm rəhbərliyi olmadığı üçün onlar öz emirs as well as the internal conflicts within the army cre­ hakimiyyətlərini təşkil edə bilməmiş və buna görə də ated a favorable ground for Kalandar not to face resist­ ► şəhərdə 40 gündən artıq qala bilməmişdilər". ance from the Shamakhi Palace. The palace people saved I Bəzi tarixçilər isə bu faktla bağlı qeyd edirlər ki. their lives by escaping to the Bughurd Fortress which was ■Qələndərin geri çəkilməsi xəbəri Buğurda çatanda the considered impregnable fortress in those times. The Şirvan əyanları Şahruxla bərabər qaladan çıxdılar və mutineers took the city of Shamakhi with no resistance. üsyançıları təqib etməyə başladılar. Şahrux Salyandan However, lacking clear objectives, they failed to organize I bir qədər aralıda Qələndərə çatdı. Üsyançılar darma- their government and could not stay in this city for more I dağın edildi’. than 40 d ays. Şirvanda baş verən iğtişaşlar, saraydaxili gərginliklər, Some historians note this fact that When the news hit f əyanların daha çox sərvət toplamaq məqsədilə əhalini the Fortress of Bughurd about the retreat of Galandar. the əzməsi, vergilərin artırılması və xəzinənin boşalması Shirvan noblemen led by Shahruh get out of the fortress Pərixan xanımı daha çox narahat emiş, bu səbəbdən də and began persecuting the mutineers. Shahruh's army ^ qardaşına - I Şah Təhmasibə xəbərdarlıq məktubu gön­ reached Galandar's a bit far from Salyan and the radicals dərmişdir. O. qardaşını Şirvanın xilasına. Şamaxını were defeated. Səfəvilər dövlətinə birləşdirməyə çağırmışdır. The conflicts in Shirvan. the inner-palace tensions, ' Onun bu mövqeyini Şirvanşahlığın aparıcı indulgence of noblemen in stifling people with the aim to simalarından sayılan Qurçibaşı Padar da dəstəkləmişdi, collect money, the extreme increase in taxes and devas­ hərbçi şəxslər qrupu ilə Şamaxıdan Təbrizə gəlmiş və tation of the treasure was annoying Parikhan Khanim very Şahdan vəziyyəti normallaşdırmaq, asayişi qaydaya much which makes her write yet another letter of warning l salmaq üçün kömək istəmişdir. to her brother -Shah Tahmasib I. She invites her brother to I Tarixi mənbələrdə Pərixan xanımın qardaşına. Qurçi­ save Shirvan and thereto to add Shamakhi to the state of başı Padann səfəvi hökmdan I Şah Təhmasibə bu mü­ Safavids. raciəti və onun Şamaxıya hücumu barədə məlumatlara Her stance was supported by Gorchibashi (head of və faktlara rast gəlinir: "1538-ci ilin yayında, şahın local militia) Padar who was considered as one of the qardaşı Əlqas Mirzə 20 minlik ordu, həmçinin Qarabağ prominent figures of the Shirvan Kingdom. He came to və Muğanın qoşun dəstələri ilə Şirvana daxil oldu. Tabriz along with military men and asked Shah's help to Həmin ölkədə ordunu bütün giriş və çıxışlara yaxşı regulate the situation and put the kingdom in order. bələd olan adıçəkilən Padar müşayiət edirdi. Sorxab, Historical sources bear details and facts of Parikhan Qorçu qalalan. habelə Qəbələ tutuldu. Sonra qızılbaşlar Khanim's address to her brother and that of Gorchibashi Gülüstan və Buğurd qalalanna hərəkət etdilər. Şirvan Padar to Shah Tahmasib I and his attack to Shamakhi : In əyanlan Buğurd qalasına sığındılar. Xürşahın məlu­ summer 1538. Algas Mirza. brother of Shah Tahmasib I matına görə. Buğurd ‘böyük meşələrlə əhatə olunmuş head an army totaling twenty thousand which was sup­ dağda yerləşirdi’. Ərzaq çatışmazlığından və xəstə­ ported by military troops from Garabagh and Mughan and likdən əziyyət çəkən qala sakinlərinin ağır vəziyyətinə entered Shirvan. The abovementioned Padar, who was baxmayaraq. Buğurdun mühasirəsi bir ay çəkdi. well aware of every entrance and exit in that country, Mühafizəçilərin mərdliyi xəbəri şaha gəlib çatdı və o. accompanied the army. The fortresses of Sorkhab and böyük qoşunla qala divarlanna yaxınlaşdı. Qızılbaş Gorchu. as well as Gabala were captured. The seizure of qoşunlannın da malik olduğu toplar işə salındı və these fortresses made the Gizilbash army move forward to qalanın müdafiəçiləri müqaviməti dayandırdılar. Onlar the fortresses of Gulustan and Bughurd. The noblemen of qaliblərin mərhəmətinə tabe oldular. Qələy Buğurd Shirvan found shelter in the Fortress of Bughurd. According Şirvanşahlann ənənəvi olaraq xəzinə saxlanılan anban to the historian Khurshah, the fortress of Bughurd was sit­ idi və Xürşahın söylədiyinə görə, orada saxlanılan uated in a mountain covered with vast forests. Despite the pulun, qiymətli daş-qaşın və malların sayı-hesabı lack of food, increasing diseases and hardships in the bilinmirdi. I Şah Təhmasib bütün bunları şəxsən fortress, the fortress inhabitants could resist in the siege for müsadirə etdi'. a month. The bravery of the fortress guards reached to Şirvan əhalisinə divan tutan, xəzinəni dağıdan. Shah who later approached the fortress walls with a large Şirvanşah Şahruxun təcrübəsizliyindən istifadə edib army. The Gizilbash artillerists began firing cannons which Şamaxı kimi qüdrətli bir şərq şəhərini tənəzzülə forced the fortress guards to stop the resistance. They were uğradan əyanlann varlığına beləcə son qoyuldu. Bu nə subordinated to the mercy of the winners. Traditionally the qədər acı olsa da. həm də Şirvan şahlığının sonu treasure of Shirvanshahs was kept in the Fortress of demək idi. I Şah Təhmasibin bu yürüşündən sonra Bughurd and according to Khurshah, the money jewels Şirvanşahlar dövləti Səfəvilər dövlətinin bəylərbəylik- and other valuable stones and precious goods were in lərindən birinə çevrildi. Şahın qardaşı Əlqas Mirzə isə abundance in the fortress. Shah Tahmasib I personally initi­ Şirvanın birinci bəylərbəyi oldu. ated to confiscate all the findings. Azərbaycan torpaqlan Şirvan Səfəvilər dövləti ilə It put an end to the Shirvan Palace noblemen who tor­ birləşəndən sonra təcavüzlərdən xilas olmuşdu. tured the population of Shirvan. devastated the treasure Ölkənin cənub və şimal vilayətlərinin Azərbaycan Səfə­ and decayed the mighty Eastern city of Shamakhi taking vilər dövlətinin hüdudlarında birləşməsi Azərbaycanın the advantage of inexperience of Shirvanshah Shahruh. sonrakı iqtisadı və mədəni yüksəlişinə kömək e td i. However bitter it was. it meant the end of the Kingdom of Shirvan. Following the aforesaid attack of Shah Tahmasib I. Şirvan əyanlan uzun müddət bu vəziyyətlə banşa the state of Shirvanshahs turned into one of the provinces bilməsələr də. zaman Pərixan xanımın, II Xəlilullahın of the Safavids state. Algas Mirza. brother of Shah baş xatununun milli dövlətçiliyin qorunması və Tahmasib I was the first Beylerbeyi (Governor) of Shirvan. Azərbaycanın bütövlüyü naminə atdığı bu addımının Following the unification of Shirvan with the state of böyük tarixi əhəmiyyətə malik olduğunu sübut etdi. Safavids. the lands of Azerbaijan were safeguarded from Adı iki qüdrətli Türk - Azərbaycan dövlətinin • Şirvan­ aggression. The unification of southern and northern şahların və Səfəvilərin tarixinə baş xatun kimi yazılan provinces of the country within the boundaries of the Pərixan xanım ictimai xadimə, qüdrətli sərkərdəyə və Safavids state in Azerbaijan helped the further develop­ uzaqgörən siyasətçiyə çevrilmişdir. Poeziyaya, milli ment of this country's economy and culture. Although musiqiyə, muğamlanmıza və saza olan sayğısı ilə o the emerged situation was not satisfactory for the Shirvan Şirvanşahlar sarayım könlünün, ağlının və məntiqinin noblemen, the time proved that the step taken by nuruna qərq etdi. Parikhan Khanim. the First Lady of Khalilullah II was of a Pərixan xanım böyük nənəsi. Ağqoyunlu hökmdan great importance and historical significance in the way of Uzun Həsənin anası. Şərqin ilk diplomat qadını Sara preserving the national statehood and integrity of к Xatunun və atası I Şah İsmayıl Xətainin müdrikliyini və Azerbaijan. məğrurluğunu dövləti fəaliyyətində yaşatdı. Onun ruhu With her name written to the history of both Turkic- və duyğulan isə sonralar qardaşı qızı. I Şah Təhmasibin Azerbaijani states (the Safavids and the Shirvanshahs) as yadigarı olan Səfəvilər sarayının incisi Pərixan xanımda the Xatun. Parikhan Khanim was turned from a first lady öz əksini tapdı! to a public figure, powerful commander and sagacious politician who became famous in Shirvan for her respect to poetry, national music, mughams and saz. She had enriched the Palace of Shirvanshahs with the light of her soul, wit and logics. She represented wisdom and pride in her state activity which was spiritually inherited from her great grandmother. Sara Khatun - the first diplomat lady In the East and mother of Aghgoyunlu sovereign Hasan bey. and from her father Shah Ismail Khatai I. Her spirit and feelings were later inherited by her niece Parikhan khanim who was the daughter of Shah Tahmasib I and the pride of the Safavids Palace!

-feSTTГГУЫ -

MƏHINBANU SULTANIM XVI-XVII əsrlər Səfəvi lər dövləti

MAHINBANU SULTANIM XVI-XVII centuries State of Safavids

Milli dövlətçilik tariximizdə Azərbaycanın Səfəvilər The Safavids State engages a particular place in the dövləti ən şanlı səhifələrindən biridir. Məhz Səfəvilər History of Statehood of Azerbaijan. It was during the dövlətinin qurucusu I Şah İsmayıl Xətainin zamanında time of Shah Ismail Khatai. builder of the state of ana dilimiz dövlət dili elan edilmişdir. Safavids when our mother tongue became the state Görkəmli dövlət xadimi, qüdrətli sərkərdə, istedadlı language. Being a prominent state figure, mighty war­ şair kimi tanınan I Şah İsmayıl Xətai xalqının ictimai-siyasi lord and talented poet. Shah Ismail Khatai took brave və mədəni yüksəlişi istiqamətində cəsarətli addımlar steps in the way of socio-political and cultural develop­ atmışdır. Ozan-aşıq sənətinin inkişafına töhfələr verən, ment of the nation. Making literary contributions to the sarayını sənət-söz adamlannın gülzanna, aşıqlann və el ozan-ashig art and turning the palace into the assem­ şairlərinin meydanına çevirən I Şah İsmayıl özü də dillərə bly of poets and ashigs. Shah Ismail himself also creat­ dastan olan poetik nümunələr, əsərlər yaratmışdır. ed poetic samples that are loved until today. Ədəbiyyata qəlbinin pıçıltısı, könlünün səsi ilə gələn, Shah Ismail Khatai accepted literature as the whisper ruhunu sözə və saza köçürən, sözə müqəddəslik kimi of the soul, moving his spiritual world to poems and baxan I Şah İsmayıl Xətai Şeyx Nizaminin. Əlişir saz plays and approaching the word as a divine holi­ Nəvainin. Mövlana Cəlaləddin Ruminin əsərlərini ness, was able to tell the arts of Sheikh Nizami. Allshir əzbərdən söyləmişdir. O. XVI-XVII əsrlər Azərbaycan Navai and Movlana Jamaladdin Roumi by heart. poeziyasında eyni zamanda zərif naxışlan ilə də yadda qalmışdır. I don't need the Eden, with no sweetheart in Neylərəm ol cənnəti, içində didar olmasa?! If there is no blossom, the garden will go to ruin. Qoy anı viranə qalsın - bağçada bar olmasa- with the lines above, the road leading to truth go söyləyən Xətai üçün haqqa uzanan yol mərifətdən through courtesy and reality, for Khatai. və həqiqətdən keçir: Sufi isən, alıb-satma. If you are Sufi, don't buy - don’t sell Halalına haram qatma. Good thing with bad don’t m ix. don't mell Yolun əyrisinə getmə. Don't go to a twist road ever Doğru yola nəzər eylə. Always be true road mover

Nəfsin deyil, nəfəsin, haqqın və ədalətin qulu olan Being the slave of spirituality rather than a passion Xətai iki qüdrətli soyun varisi idi. 1487-ci ilin bir yay and messenger of truth and justice. Khatai belonged to günündə Azərbaycanın Ərdəbil şəhərində dünyaya two powerful families. Bom on 23 July 1487 in the city gələn I Şah İsmayıl ata tərəfdən Ərdəbil şeyxlərinə, of Erdebil. Azerbaijan. Shah Ismail was the successor of ana tərəfdən Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənlə Erdebil sheikhs by his father, and of Hassan bey. the bağlı idi. Aghgoyunlu sovereign by his mother. Onun iyirmi beşinci babası Əbülqasım Həmzənin on The greaves of his twenty fifth grandfather - beşinci babası Qızılbörk Firuzun məzarlan indi də Abulgasim Hamza, and his fifteenth grandfather Ərdəbilln Şeyx-Kəhrəlan kəndində ziyarətgah kimi Gizilbork Firuz in the Sheikh-Kahralan village of Erdebil qorunur. XIII-XIV əsrlərdə yaşayan Şeyx Səfiəddin are considered as the place of sanctuary. Beginning İshaq Ərdəbilinin dövründən fəaliyyətə başlayan from the time of Sheikh Safiaddin Iskhag in the centuries Ərdəbil Darül-irşadı Azərbaycanda və Yaxın Şərqdə of XIII-VIV. the Darul Irshad of Erdebil was famous as the elmi-fəlsəfi düşüncənin mərkəzlərindən biri olmuşdur. center of scientific-philosophical thought in Azerbaijan Daha çox qızılbaşlıq təriqəti kimi tanınan üç fəlsəfi fikir and the Middle East. Murids (pupils) accepting this new cərəyanının: xürrəmiliyin. məzdəkiliyin. sufiliyin religious current which is known as Gizilbash and thriv­ mərkəzinə çevrilən. Ərdəbil Darül-irşadına üz tutan ing toward the Darul Irshad of Erdebil becoming centre müridlər I Şah İsmayılın babası Sultan Cüneydə və of thoughts of three philosophical components of it: Sultan Heydərə dayaq olmuşdular. Khurramism. Mezdekism and Sufism, became the sup­ I Şah İsmayılın 14 yaşında 1501-ci ildə qurduğu porters of Shah Ismail's grandfather Sultan |uneid and dövlət Səfəvilər dövlətinin əsas sütununa çevrilmişdi. Sultan Heydar who was Shah Ismail's father. Tarixi mənbələrdə həm də Qızılbaş-Midiya dövləti' They became the core of the column of the Safavids kimi tanınan Səfəvilər dövləti əslində Azərbaycanda State established by the 14 year-old Shah Ismail in 1501. Midiya dövlətindən sonra yaranan ən qüdrətli dövlət According to historical sources, the state of Safavids was idi. Sərhədləri Qaraqoyunlu və Ağqoyunlular recognized as the state of Gizilbash-Midia". In reality the dövlətini yüz min kilometrlərlə aşıb keçən Səfəvilər state of Safavids was the second most powerful state dövləti Yəzd. Kirman. Fars. Kaşan. Mərv. Bəlx. established in Azerbaijan after the State of Midia. The Diyarbəkr. Ərzincan. Bədəxşan. Kabul. Qəndəhar kimi Safavids State included the hundreds of thousands of iri-iri şəhərləri və məşhur dövlətləri əhatə edirdi. kilometers of Aghgoyunlu/ Garagoyunlu states which Şərqdə iki qüdrətli türk dövlətinin mövcud olması. covered large and famous cities like Yazd. Kerman. Fars. Avropanı heyrətə salan Ağqoyunlular dövlətinin Kashan. Marv. Balkh. Diyarbekr. Arzinjan. Badakhshan. hökmdarı Uzun Həsənin nəvəsinin bu dövlətlərdən Kabul. Kandahar etc. The fact that two Turkic states were birinin təməlini qoyması. Təbrizin yenidən ictimai- existing in the East and that one of their establisher was siyasi. mədəni və iqtisadi mərkəzə çevrilməsi II Roma the grandson of llzun Hassan. Sovereign of the Papasını daha çox narahat edirdi. Bu səbəbdən də iki Aghgoyunlu state who once had been a great menace qüdrətli türk dövlətini - Osmanlı imperatorluğu ilə for Europe and that Tabriz was becoming the socio-polit­ Səfəvi dövlətini savaş meydanına çəkmək gərək idi. ical. cultural and economic center again was particularly Bu siyasəti gerçəkləşdirmək istəyən Avropa kralları. concerning the Pope of Rome. For this reason, it w*..: Roma Papası elçilər göndərir, onların arasına nifaq necessary to provoke these two powerful Turkic nations salardı. Ağqoyunlularla Osmanlılar arasında XV əsrdə -the Ottoman Empire and the State of Safavids to fight mövcud olan gərgin vəziyyət də bu səbəbdən each other. To do this, the Pope of Rome and the yaranmışdı. XVI - XVII yüzillərdəki bu dəhşətli anlar və European kings kept on sending their envoys to the müharibə qüdrətli diplomat Sara xatunun sayəsində region to breed strife between these two states. It was qaçılmaz olmuşdu. the same reason for contradiction as happened between Belə bir çətin zamanda I Şah İsmayılın kiçik qızı the states of Aghgoyunlu and Ottomans in the XV Məhinbanu Sultanım atası ilə danışıqlar aparar, onun Century. Thanks to the diplomacy of Sara khatun the ter­ xarici siyasətinə müdaxilə edərdi. Osmanlı sultanının rible disagreement was settled without war that time. qızı Şəbihə xatuna məktub yazaraq atasını mühari­ In such a complicated period of time. Mahinbanu bədən daşındırmağa çağırardı. Sultan Səlimin qızı Sultanim. the younger daughter of Shah Ismail starts məktubu alan kimi atasına məsələni anladar, söhbəti negotiations with her father and interferes into his for­ alınmayanda Məhinbanu Sultanıma kədər dolu mək­ eign policy. Sending a letter to Sabiha khatun. daugh­ tub yazar, atasının müharibəyə çox ciddi hazırlaşdığını ter of Ottoman Sultan Selim, she challenges her to dis­ bildirərdi. suade her father from fighting. Upon receipt the letter. Məhinbanu Sultanım isə məktubu oxuyub atasını Sultan Selim's daughter shares her concerns regarding məlumatlandırardı. Onun bu fəaliyyəti cox vaxt nəti­ this issue with her father. When persuading her father cəsiz qalmır. I Şah İsmayıl diplomatik gedişlər etmək, turns out to be a failure, she writes a letter of regret to döyüşə hazırlaşmaq əvəzinə bildirçin ovuna Mahinbanu Sultanim where she informs his father's yollanardı... serious preparation to the war. Nənəsi böyük Sara Xatunun yolunu gedən Məhin­ Mahinbanu Sultanim tells the contents of the letter to banu Sultanım döyüş günü yenə qoşunun önünə her father. But her efforts did not bring necessary çıxar, bu səfərin fəlakətlə bitəcəyini atasına söyləyərdi. results. He. instead of getting prepared for war. goes Eyni səhnə Osmanlı sarayında da baş verərdi. Atasına to quail hunting- diləyə gələn Şəbihə xatun onu döyüşdən qaçmağa, Mahinbanu Sultanim. resembling her grandmother - qandan uzaq durmağa çağırardı. Atasının öz Sara khatun. appears in front of the army on the day of iradəsindən dönmədiyini görəndə İsə o. xeyirxah war and says that the war is doomed to calamity. The əməlləri ilə el-obada böyük şöhrət qazanmış anası same scene happened in the Ottoman Palace. Sabiha Taclı xatuna sığmardı. Xətai poeziyasının aşiqi olan khatun Invited her father to change his mind and to Taclı xatun onların arasında olan üçüncü şər evade the bloodshed. qüvvələrin cavabını Allah verəcək deməklə bəzən ona Despite grief and bitter tears of these two Turkic təskinlik verərdi. beauties - Mahinbanu Sultanim and Sabiha khatun. the İki türk gözəlinin. Məhinbanu Sultanımla Şəbihə war happened in 1514 entering history as the Battle of xatunun kədərinə və göz yaşlarına baxmayaraq. Chaldiran. Two armies came face to face in the historic 1514-cü ildə tarixə Çaldıran döyüşü kimi daxil olan cal Chaldiran steppe. Bloodshed continued for three müharibə başlanmışdır. days. Both the dead and the killers were Turks and ...Tarixi Çaldıran düzündə iki qoşun üz-üzə gəl­ Moslems. While palaces of enemies were jingling with mişdi. Üç gün davam edən döyüşlərdə qan su yerinə wine goblets of happiness and prayers of adoration, the axmışdı. Ölən də. öldürən də türk və müsəlman idi. cries of the Ottoman and Gizilbash warriors rose up to Düşmən saraylarında sevinc badələri cingildəyəndə heaven. Destiny had abandoned the ever-glorious Shah 4 qızılbaşlarla osmanlıların naləsi ərşə bülənd olmuşdu. Ismail. Armed with modern European artillery Sultan Heç vaxt məğlub olmayan, döyüşlərdən qalıb Salim was about to defeat the Safavid Ruler. Under the -dönən I Şah İsmayıldan bu dəfə tale üz çevirmişdi. illusion of winning his series victory. Shah Ismail did not Avropanın o dövr üçün müasir silahları - topları ilə get prepared to the fight and it cost him great losses the silahlanan Sultan Səlim Səfəvi hökmdarını yenmək next even though he introduced all his warlord skills. üzrə idi. Məğlubedilməzliyinə inanıb döyüşə hazırlaş­ The ruler-warlord who locked himself up in his mayan. ona əhəmiyyət verməyən I Şah İsmayıl sər­ palace after the defeat, w as bitterly suffering from loos­ kərdəlik məharətindən bütünlüklə istifadə etsə də. ing Diyarbakir and Erzincan. his lands and having peo­ zaman və güclü texnika öz işini görmüşdü. ple close to him in the Ottoman court as hostages. He Məğlubiyyətdən sonra sarayına çəkilən, itirdiyi was writing poems full of sorrow and grief and thinking torpaqların - Diyarbəkrin. Ərzincanın. Osmanlı sara­ about the tears of his daughter poured before he start­ yında girova çevrilən doğmalarının acılarını çəkən, ed the war. Mahinbanu Sultanim tried to make her poeziyasına kədər və matəm çökən sərkərdə-xaqan father to refrain from the war by telling him that the sevimli qızı Məhinbanu Sultanımın müharibədən ön­ confrontation would become a misfortune for both cəki göz yaşlarını göz önünə gətirərdi. Bu müha­ rulers. Safavid Shas Ismayil and Ottoman Sultan Selim ribənin hər iki türk xaqanı Səfəvi I Şah İsmayıla və and make their enemies to feel rejoice. She was repeat­ Osmanlı Sultan Səlimə gətirəcəyi faciələrə düşmən­ ing. This war will make the enemies happy'. lərin sevinəcəyini söyləyən Məhinbanu Sultanım ata­ She was reminding him that the Pope was looking sım döyüşdən çəkindirmək istəyər: Bu döyüş ancaq forward for this war and writing letters to heads of düşmənləri şad edəcək' deyərdi. О. II Roma Papasının German. French. Spanish. Portuguese and Scandinavian və bir çox Avropa krallarının döyüşü səbirsizliklə states where he named this war As an opportunity gözlədiyini, bu müharibənin Allahın onlara verdiyi given to the Christian world by the God'. fürsət' hesab etdiyini tez-tez atasının yadına salardı. When she saw that she was not able to refrain her Atasının döyüşdən çəkinmədiyini görəndə isə father from fighting, she left him despaired saying that Məhinbanu Sultanım "tarix hər iki xaqana bu Th e History will not forgive both rulers for this war'. müharibənin günahını bağışlamayacaq' deyərək, Bloody battles proved the far-sighted words of şahın hüzurundan kədərlə uzaqlaşardı. Mahinbanu Sultanim which she pronounced in a brave Qanlı döyüşlər Məhinbanu Sultanımın kədər qarışıq way. albeit in a deep sorrow. The European kings anJ cəsarətlə söylədiyi bu fikri həqiqətə çevirmişdi. Türk the Pope, the foes of the Turkic world launched an dünyasının o dövrdəki düşmənləri zəif düşən Səfəvi offensive against the weakened State of Safavids and dövlətinə, əli qardaş qanına bulanan Osmanlı Ottoman Empire whose hands were stained in their Sultanlığına hücumlar edər, onların varislərini də üz- brethren's blood. As a consequence for that terrible üzə qoyaraq, aralarında dini təfriqələr salardılar. war. their heirs also became confronted with each Tarixi mənbələrdə qeyd edilir ki. Çaldıran döyü­ other and split by religious schism. şündən sonra I Şah İsmayıl Xətainin bir zərbə ilə The Ottoman Sultan Selim bringing the cannon hack- qılında parçaladığı topu tarixi abidə kimi Sultan Səlim led by the single strike of Shah Ismayil’s sword to the saraya gətirmiş, topu parçalayan qılıncın nədən palace in the aftermath of the Chaldiran battle amazing­ hazırlandığını saray əyanlarından, sərkərdələrdən ly questioned the court nobles and warlords about the heyrətlə xəbər almışdır. Topa hansı qılıncla zərbə origin of this sword. Usually it should the sword which vururlar qılınc parçalanır. gets broken while hitting the cannon. Sultan Səlim məktub yazıb Səfəvi şahından həmin Sultan Selim addresses the Safavid Shah with letter qılıncı rica edir. Çaldıran döyüşündən sonra ruhdan requesting to grant him that sword. Overwhelmed düşən I Şah İsmayıl qılıncı Osmanlı sarayına göndərir. after Chaldiran battle. Shah Ismayil sent the sword to Sultan Səlim öncə sərkərdələrə həmin qılıncla topa the Ottoman Palace. Sultan Selim first ordered his w ar­ zərbə endirmək əmri verir. Zərbələrdən iz görmə­ lords to hit the cannon with the same sword. When yəndə özü qılınca əl atır. İstəyinə nail olmur... none of them could succeed, he decided to perform Sultan Səlim I Şah İsmayıla məktubla müraciət this exercise himself, yet with no results- edərək, onu saxta qılınc göndərməkdə ittiham edir. Feeling himself fooled, he addresses Shah Ismayil Səfəvi şahı cavab məktubunu “Qılınc həmin qılıncdır. again with letter, this time accusing him of sending a Vuran qol həmin qol deyil!' cümlələri ilə bitirir... fake sword. Safavid Shah's reply was simple. The Osmanlı sultanı məktubdan sarsılır. Səfəvi şahına, sword is the same, the hitting hand is different- qanı və dini bir qardaşına vurduğu zərbəyə görə qəm The Ottoman Sultan gets shocked having such reac­ dəryasına batır. Qızının müharibədən öncə kədərlə tion and becomes cast down with pain he caused the dediklərini xatırlayır. Sabihə xanım Çaldıran döyüşü Safavid Shah who was his brother by blood and reli- başlamamış üzünü Sultana tutub söyləmişdi: Əlini gion. He recalls what his daughter has told him on the qardaş qanına batıran heç bir türkü Tanrı bağış­ eve of the battle. Before the Chaldiran battle started. lamayıb! Müharibə yox. sülh, barış, birlik Sizi daha Sabiha appealed for his indulgency by saying. The God qüdrətli edər.' has not forgiven any Turk stained his hands with broth­ Tarix bu iki incə qəlbli, lakin çox müdrik və er's blood; you will become more powerful not uzaqgörən türk xatunlarının dediklərini gerçəkliyə through the war but peace, reconciliation and unity'. çevirdi... Sultan Səlimlə I Şah İsmayılın bir-birinə tuş- Centuries have passed ever since._The sword pointed ladığı qılınc Turanın ürəyinə sancıldı. Səlib yürüşünə to each other by Sultan Selim and Shah Ismayil went in f çıxanlar, imperiyapərəst qüvvələr türk dünyasını the heart of Turan, the realms of the Turkic world. The parçaladı. Türküstan. Orta Asiyaya. Səfəvi Azərbaycan crusaders and ambitious empire supporters broke the dövlətinin bir hissəsi İran dövlətinə və digər hissəsi integrity of the Turkic world. Turkistan was converted isə Quzey Azərbaycana. Osmanlı İmperatorluğu isə into Central Asia, while a part of the Azerbaijani State of müasir Türkiyə Cümhuriyyətinə, indi qan içində üzən Safavids into Persian State and the remaining part into İraq-Türkman elləri İraq dövlətinə çevrildi. Northern Azerbaijan; Ottoman Empire into modern-day XX əsrdə Türk Dünyası səmasında iki parlayan Turkish Republic; and Iraq-Turcoman lands into Iraqi ulduz göründü... State sunken into blood in our days. Mustafa Kemal Mustafa Kamal Atatürk Osmanlı türklərini. Heydər Ataturk rescued Ottoman Turks and Heydar Alirza oglu Əlirza oğlu Əliyev isə azərbaycanlılan imperiyalann Aliyev saved Azerbaijanis from fetters of empires. buxovundan xilas etdi! Shah Ismayil I (Khatai). became the ruler of the realms Azərbaycanın milli dövlətçilik və poeziya tarixinə of the Safavid State at the age of 14 and gilded adı qızıl hərflərlə yazılan. Səfəvilər dövlətini Qılıncla Azerbaijani Statehood and poetry with his name, built qurub, qanunlarını Qələmlə yazan, ruhunu saz və the Safavid State with his sword and wrote its laws with sözə köçürən I Şah İsmayıl Xətai 14 yaşında Səfəvilər his pen. His poetry is a picture of his soul. He left this səltənətinin başçısı oldu. Ömrünün 38-ci baharında world at the age of 38 in his capacity of the Head of the Səfəvilər səltənətinin başçısı kimi dünyadan köç etdi. Safavid kingdom. He has been buried in Erdabil. close O. Ərdəbildə babalarının uyuduğu Şeyx Səfi to the Shekh Safi Tomb where his ancestors were laid to Türbəsi nin yanında torpağa tapşırıldı. rest. Yoxluğundan sonra parçalanan Səfəvilər dövləti, Mahinbanu Sultanim predicted the fate of the hücrələri çar Rusiyası zamanında Peterburqa daşınan Safavid State separated in his absence. The Shekh Safi Şeyx Səfi kitabxanası, dörd hissəyə bölünüb, library rich collections of which were taken to St dünyanın dörd bir yanına sürülən Şeyx Səfi xalçası. Petersburg during the Tsarist Russia. Shekh Safi carpet Xaqan oğulları, bir də Səfəvi-Osmanlı müharibəsinin cut into four pieces and scattered all over the world, qiymətini Məhinbanu Sultanım çox-çox öncədən the consequences for the noble sons, and Safavid- xəbər vermişdir. Hər iki xaqanı milli birliyə və Ottoman war. Thus, our Shah ancestor who was proud bütövlüyə çağıran diplomat qızı Məhinbanu of his diplomat daughter, inviting both rulers to peace Sultanımla öyünən Şah babamız dünyadan beləcə and national unity, was deeply depressed when he kədərlə köçmüşdü! passed away. İki qardaşın qanını öz əli ilə tökdürən imperiyaların The response to the empires making two brother cavabını isə düz 500 il sonra Azərbaycanın başqa bir nations to shed the blood of each other came 500 qüdrətli xaqanı vermişdi. years later from another powerful Azerbaijani leader. Heydər Əlirza oğlu Əliyevin 'Bir millət, iki dövlət The inspiring phrase of Heydar Alirza oglu Aliyev One nidası sanki yatmış ruhları və ölmüş duyğuları oyatdı! nation, two states" awakened diseased souls and revi Bu qüdrətli dövlət qurucusunun, əzəmətli varisi I talized forgotten feelings! Şah İsmayıl Xətainin 500 illik yubileyinin qeyd The great successor to the powerful state builder edilməsi sərəncamına imza atdı. Bakının mərkəzi signed the decree on celebrating 500th anniversary of küçələrindən birində abidəsi ucalan I Şah İsmayıl Shah Ismayil I (Khatai). thereby paying a tribute to him. Xətainin qüdrəti ehtiramla xatırlandı! A monument to Shah Ismayil I (Khatai) has been erect­ Bu müqəddəs məqamdan şad olan bir ruh isə ed in one of the central streets of Baku! qanad çalıb pərvanə kimi onun başına dolandı. Bu. A blissful soul happy with this event started turning atasının xarici siyasətinə sülh və əmin-amanlıq around the monument day and night. Released from gətirmək istəyən, qövmünü birliyə, bütövlüyə səslə­ languor and worry, this was the heightened soul of yən Məhinbanu Sultanımın nisgildən və nigaranlıqdan Mahinbanu Sultanim. who tried to bring peace and annan müqəddəs ruhu idi. tranquility to the foreign policy of her father and to attain unity and integrity of her nation.

PƏRICAN XATUN XVI-XVII əsrlər Səfəvilər dövləti

PERJjAN KHATUN XVI-XVII centuries State of Safavids

Azərbaycanın milli dövlətçilik tarixinin qızıl The foundation of the Safavid State serving as a səhifələrindən biri olan Səfəvilər dövlətinin təməlini I golden page of our national statehood history was Şah İsmayıl Xətai qoydu. Azərbaycanın bu qüdrətli laid down by Shah Ismayil Khatai I. Under this mighty sərkərdə xaqanının zamanında onun sərhədləri geniş military leader-monarch of Azerbaijan, its frontiers. * əraziləri, münbit torpaqları, bol sulu çayları və qəlbi vast territories, fertile lands, water-abundant rivers dağlan çevrələdi. Ən əsası isə ana dilimiz dövlət dili and high mountains were consolidated. Most impor­ elan olunmuş, möhtəşəm ədəbi-fəlsəfi cərəyanların tantly. our mother tongue was proclaimed as the təməli qoyulmuşdu. Bütün sahələrində həyata keçir­ state language and grandiose literary-philosophical diyi sosial, mədəni islahatlar əhalinin intellektual trends were launched. The socio-economic and cul­ səviyyəsinin artmasına təkan vermişdi. tural reforms carried out boosted up the growth of Bu qüdrətli xaqanın hakimiyyəti ondan sonra oğlu I intellectual capacity of population. Şah Təhmasib tərəfindən davam etdirilmişdi. Qonşu The power of this mighty ruler was taken over by dövlətlərlə aparılan balanslaşdırılmış siyasət, xüsusən Shah Tahmasib I. his successor son. The balanced pol­ də onların Osmanlı sultanlan ilə olan münasibətləri icy followed in regard with the neighboring states, Səfəvilər dövlətinin inkişafında çox böyük rol particularly relations with the Ottoman Sultans played oynam ışdı. a role of utmost importance in development of the I Şah İsmayıl Xətaiyə babası Şeyx Cüneyddən. atası Safavid State. Şeyx Heydərdən miras qalan dövlətçilik ideologiyası The statehood ideology and system of religious və dini baxışlar sistemi I Şah Təhmasibin zamanında perceptions Shah Ismayil Khatai inherited from his bir qədər də təkmilləşdirildi. Bu işdə onun ən yaxın grand-father Sheykh Juneyd and father Sheykh məsləhətçilərindən biri də qızı Pərican xatun idi. I Şah Heydar were improved during the rein of Shah Təhmasibin dövləti işlərinə nüfuz edən bu qız yeganə Tahmasib I to a greater extent. One of his closest con- varis qadın idi ki. saray əyanları ilə birlikdə müza­ sultants around this issue was Perijan xanim. his own kirələrdə iştirak edir, fikir yürüdür, mülahizələr irəli daughter. This young lady penetrating into the state sürürdü. Şahın ağlına, istedadına xüsusi ehtiram affairs of Tahmasib khan was the only heiress partici­ bəslədiyi, çox vaxt da hesablaşdığı Pərican xatun ona pating in discussions together with the courtiers. olan etimadı qısamüddətli hakimiyyəti dövründə də There she could express her opinion and make pro­ doğrultmuşdu. posals. Perijan khatun. whose wisdom and talent I Şah Təhmasibin övladları içərisində Pərican were deeply admired and in majority of cases taken xatunla eyni səviyyədə sevdiyi doqquz oğlu into consideration by the Shah (king), could also jus­ içərisində cavan yaşlarından sərkərdəlik məharəti ilə tify the trust toward her during her short-term sway. məşhurlaşan, sonralar adı tarixə II Şah İsmayıl kimi Shah Tahmasib I had 9 sons. There was one among daxil olan İsmayıl Mirzə idi. them who was loved as much as Perijan by his father. Saray əyanlarının İsmayıl Mirzəni rəqib hesab Ismail Mirza who became famous for his talent as a etməsi I Şah Təhmasibə çox böyük acılara başa gəl­ military leader. He entered history as Shah Ismayil II. mişdi. Əyanların və aravuran məmurların fitnəsi nəti­ The courtiers were considering Ismayil Mirza as a cəsində 14 yaşından siyasətə qoşulan. 18 yaşında Os­ competitor; this caused Shah Tahmasib I big troubles manlı sultanı I Süleyman dövründə qüdrətli Osmanlı and pain. A s a result of intrigues followed by aristocrats ordusuna. Ərzurumlu İsgəndər Paşaya qalib gələn, and court officials, the Shah detained his son who had qəhrəmanlığına və igidliyinə görə Dəli İsmayıl' ləqəbi been involved in politics since the age of 14. won the qazanan oğlunu Şah Qəhqəhə qalasına salmişdı. I Şah powerful Ottoman Arm y at the age of 18 during the Təhmasib az sonra səhvini anlayıraq. oğlunu qorumaq sway of Suleyman I. the Ottoman Sultan-, won Isgender üçün qalaya xüsusi mühafizəçilər qoymuşdu. Pasha of Erzurum, and gained the nick-name Crazy Səfəvilər dövləti tarixinə özünəməxsus məşhur isla­ Ismail' due to his bravery and courage into Gahgaha hatları. daxili və xarici siyasəti ilə yazılan I Şah Təh­ fortress. A bit later he understood his mistake and masibin müəmmalı ölümü sarayda gərginlik yarat­ appointed special guards to the fortress to protect him. mışdı. 1576-cı il mayın 13-dən 14-nə keçən gecə baş The mysterious death of Shah Tahmasib I whose verən bu olay Səfəviləri çox sarsıtmışdı. Çünki şah name was memorized in the History of the Safavid varisini təyin etməmişdi. Saray əyanları qruplaşmalara State for his specific and significant reforms, as w ell as bölünüb onun oğulları arasında seçim aparırdı. Şahın internal and external policy had created tensions in gürcü kənizindən dünyaya gələn oğlu Heydər Mirzə the palace. This incident happened at the night anasının fitvası ilə özünü şah elan etməyə hazırlaşdığı between 13th and 14th of M ay, 1576 which shocked ərəfədə, hər zaman saraydaxili işlərə müdaxilə edən I the Safavids. since the Shah had not appointed his successor. The nobles of the court were divided into Şah Təhmasibin qızı Pərican xatun hakimiyyət groups supported by his various sons. Perijan khatun. uğrunda mübarizəyə qalxmışdı. Geniş dünyagörüşü, the daughter of the Shah Tahmasib I started fighting analitik təfəkkürü ilə atasının və əyanlann xüsusi for power while the son of the Shah bom from his ehtiramını və bir qrupunsa etirazını qazanan Pərican Georgian concubine was about to declare himself a xatun belə bir vaxtda hakimiyyətin şahın gürcü Shah upon incitement of his mother. kənizindən olan övladma verilməsinə etiraz etmişdi. Perijan khatun. who interfered in state affairs till that Mühafizə alayının rəisi Vəli bəy Əfşar rumlu. qacar, time and deserved particular esteem of her father and bayat tayfalarından olan mühafizəçilər Pərican xatunu courtiers, with her wide outlook and analytical skills dəstəkləyərək. II Şah İsmayılın mövqeyindən çıxış protested against succession of the power to the off­ edən məsləkdaşlarını da 19 il Qəhqəhə qalasında spring from the Georgian concubine. Vali bey Afshar. əsirlikdə olan qardaşı İsmayıl Mirzənin hakimiyyətə the commander of the defence regiment supported gətirilməsinə səfərbər etmişdilər. Perijan khatun together with guards from Greek. İsmayıl Mirzə zindandan azad olunana qədər dayısı Gajarian and Bayat tribes. Perijan khatun acting from the Çərkəz Şamxalla mübarizə planı cızan Pərican xatun same position as her father mobilized her supporters as Heydər Mirzə aradan götürüldükdən və atası I Şah well to bring Ismayil Mirza. her brother who spent 19 Təhmasibi zəhərləyən saray həkimi Abusər Gilani years of incarceration in Gahgaha fortress to power. edam olunduqdan sonra hakimiyyəti bütünlükdə ələ Perijan khatun. drafting a struggle plan jointly with almışdır. Onun bu hakimiyyəti dövründə heç kim her Uncle Cherkez Shamkhal fully controlled the Pərican xatunun əmr və hökmündən çıxmağa cürət power since they got rid of Heydar Mirza and execut­ etm əmişdi. ed Abuzar Gilani. the court physician who poisoned Rumlu. əfşar, türkman. şamlı, qacar, zülqədər. ba­ her father Shah Tahmasib I till the release of Ismayil yat. varsaq tayfalarından olan Hüseynqulu Xəlifə. Mirza from prison. No-one dares to disobey the Əmiraslan bəy. Mahmud bəy Əfşar. Süleyman bəy orders and decrees of Perijan khatun'. Türkman. Xanvəzir bəy Baharlı, dayısı Şamxal bəy Housseyn-gulu Khalifa. Amiraslan bey. Mahmud Çərkəz Pərican xatunın göstərişlərinə əməl edər, bey Afshar. Suleyman bey Turkman, Khanvezir bey tapşırıqlarını yerinə yetirərdilər. Belə bir ağır zamanda Baharly representing Greek. Afshar. Turkman. Shamly. Pərican xatunu təkcə Qəhqəhə qalasında əsirlikdə Gajarian. Zulgadar. Bayat, and Varsag tribes, as well olan qardaşının taleyi narahat etmirdi. Nizami orduya as Shamkhal bey Cherkez followed instructions of rəhbərlik etmək, dövləti narazı qüvvələrin çevriliş­ Perijan khatun and honored her commissions. In such lərindən. xarici təcavüzlərdən qorumaq üçün ciddi harsh times it was not only the fate of her brother addımların atılması Pərican xatum çox narahat edirdi. locked up in the Gahgaha fortress that concerned Perijan khatun. The time necessitated to undertake Ata nənəsi Sara xatunun və babası I Şah İsmayıl serious steps to lead the regular army, to protect the Xətainin taktiki gedişlərinə, uzaqgörən siyasətinə state from coup d'etat attempts of displeased forces arxalanan Pərican xatun 1576-cı il mayın 14-dən and foreign invaders. avqustun 22-dək Səfəvilər dövlətini idarə emişdi. Düz Perijan khatun relied on tactical approaches and far­ üç ay zərif çiyinlərini birinci şəxs kimi ağır və sighted policy she inherited from her grand-mother məsuliyyətli bir işin altına verən Pərican xatun (from father’s side) Sara Khatun and grand-father Shah nəticədə istədiyinə nail olmuş. Qəhqəhə qalasında Ismayil Khatai as she ruled the Safavid State between azadlığa inamını itirən qardaşı İsmayıl Mirzənin üzünə 14 May and 22 August 1576. Perijan xanim putting səltənət qapılarını açmışdı. her fine shoulders under heavy and responsible duty Səfəvilər dövləti ilə bağlı fundamental tədqiqat­ of being a first person, eventually w as able to achieve lardan birində yazılır: Təsvir olunan hadisələr baş her goal. The doors of the realm were opened to verdiyi zaman şahzadə İsmayıl Qəhqəhə qalasında. I Ismayil Mirza who had lost his belief in freedom Təhmasib göndərdiyi yeddi qurçinin mühafizəsi spending so many years in Gahgaha fortress. altında idi. Atasının vəfat eməsi və şahzadə Heydərin One of the fundamental research works on the öldürülməsi xəbərləri ona çatanda qala rəisi Xəlifə Safavid State reads as follows: Shahzadah (prince) -Ənsar Qarabağlı ova çıxmışdı. İsmayıl Xəlifə Ənsara Ismayil was in Gahgaha fortress under protection of inanmır, onu Heydərin tərəfdarı hesab edirdi. Bundan seven gurchins (guards) sent by Tahmasib I while the əlavə, o. Qəzvindən gələn xəbərlərə də şübhə ilə described events were taking place. When news on yanaşır, bunlan özünə qarşı məharətlə düşünülmüş decease of his mother and murder of Shahzadah tələ sayırdı. O. hər ehtimala qarşı öz təhlükəsizliyini Heydar reached him. the governor of the fortress təmin etmək üçün tədbirlər görürdü*. Qalada keşik Khalifa Ansar Karadagly was away for hunting. Ismayil çəkən Xəlifə Ənsarın adamları qurçinlərin köməyi ilə did not trust Ansar as he considered him a supporter • ələ keçirilmiş və zərərsizləşdirmişdilər. Onlar qalanın of Heydar. Likewise, he had doubts about news arriv­ çıxış və giriş yollarında baş verə biləcək hücum ing from Gazvin as well and thought that it was a ehtimalına qarşı maneələr qurmuşdular. Xəlifə Ənsar sophisticated trap designed against him. He under­ İsmayılın tərəfdarlarının paytaxtda qalib gəlməsi took some measures to guarantee his own security in xəbərini alıb qalaya qayıdarkən dəfələrlə itaət any case'. The people of Khalifa Ansar watching him in etdiyinin bildirilməsinə baxmayaraq. İsmayıl onu Gahgaha fortress were ensnared and rendered harm­ qalaya buraxmamışdı. less. They barricaded entrances and exits to prevent Yalnız üç gün sonra. Azərbaycanın cənub hissəsin­ possible attempt of attack. Khalifa Ansar returned back də xalq kütlələri və paytaxt əyanlarının nümayəndə- to the fortress as soon as he got the news that sup­ porters of Ismayil took over the capital. Nevertheless.

i ləri qala ətəklərinə axışıb gələndə qala qapıları Ismayil did not allow him in the fortress notwithstand­ taybatay açılmışdı... ing he communicated many times that he obeyed. İsmayıl Qəhqəhə qalasından çıxdıqdan sonra bacısı The doors of the fortress were opened only three Şahzadə Pərican xatunun göndərdiyi Heydər Soltan days later when the masses of population from the Çabuk Türkmanın alaçığında dayanmış və bir neçə south of Azerbaijan and representatives of nobles from gün sonra isə qızılbaşların müşayiəti ilə Ərdəbildə the capital gushed to the bottom of the fortress _ əcdadlarının məzarını ziyarətə yola düşmüşdür. Released from Gahgaha fortress Ismayil stopped at Zəncan çəmənliyində onu Pərican xatunun göndərdiyi the hut of Heydar Soltan Chabuk Turkman, envoy of şahzadə İbrahim, vəzir Mirzə Salman, atalarının his sister. Shahzadah Perijan. Few days later he left for zamanından qalan dövlət məmurları və əyanlar Ardabil to visit graves of his ancestors. During his trip qarşılamışdır. Sarayda isə həmişə olduğu kimi, hamı he was escorted by Gizilbashs. In the Zanjan meadow Pərican xatunun məsləhətləri ilə hərəkət edər, onun he was greeted by the prince Ibrahim, vizier Mirza ağıllı, uzaqgörən siyasəti ilə hesablaşardı. Qardaşının Salman, state officials and aristocrats who served dur­ taxt-tac uğrunda mübarizəsini dəstəkləyən, onu ing his father's rein, sent by his sister. Back in the Qəhqəhə qalasından. 19 illik həbsxana əsarətindən palace everyone was acting upon advices of Perijan xilas edən Pərican xatunun mübarizəsi sayəsində khatun and taking her wise and sagacious policy into 1576-cı il avqustun 22-də qardaşı İsmayıl Mirzə II Şah account. Perijan khatun. supporting the fight of her İsmayıl adı ilə Səfəvilər dövlətinin başına gəlmişdir. brother for throne and rescuing him from 19 year cap­ Pərican xatunun Azərbaycanın milli dövlətçilik tivity in Gahgaha fortress held celebration on 22 tarixində ən böyük xidmətləri də məhz bu andan August 1576 and her brother Ismayil Mirza took over başlamışdır. Zindanlarda çəkdiyi əzablardan bezən, ən the throne of the Safavid state as Shah Ismayil II. doğma adamlarına belə ögey münasibət bəsləyən, Namely since this moment the great and indispensa­ hər kəsi özünə rəqib sayan II Şah İsmayıl qətllər və ble services delivered by Perijan khatun in the history edamlarla hakimiyyətinin ömrünü uzatmağa cəhd of our statehood commenced. Shah Ismayil II who was edirdi. Belə bir zamanda saraydaxili işlərə, əyanlar oppressed by anguishes he had had to suffer while arasındakı münasibətlərə müdaxilə etmək, yeritdiyi being captured and considered everyone around as his siyasətin səhv olduğunu şaha anlatmaq böyük cəsarət rival approached each person including his relatives as və iradə tələb edirdi. strangers. He tried to prolong his sway by executions Səfəvilər dövlətinin əski ənənələrini yaşatmaq, onu and murders. Under such conditions it required a great inkişaf etdirmək naminə yeni iqtisadi və hərbi courage and spirit to interfere into internal court affairs islahatları zəruri sayan Pərican xatun. qardaşı ilə and relations among the courtiers, and explain the dialoqlar aparar, onu əyanlar arasındakı ikitirəliyə. Shah that the policy he followed was flawed. Perijan khatun was loyal to the idea that it was cru- əhaliyə qeyri-insani münasibətə son qoymağa, dal to conduct economic and military reforms in ədalətə, haqqa səsləyərdi. Əhalini dövlət ətrafında sıx order to continue and develop the old traditions of birləşdirmək üçün vergiləri azaltmağı, mədəni the Safavid State. In order to put this idea into life, she islahatlar aparmağı, sənət-söz adamlarım himayə instituted dialogue with her brother inviting him to etməyi tələb edirdi. 'Həqiqi təxəllüsü ilə şeirlər stop discord among the nobles and inhuman treat­ yazan, babası Şah İsmayıl Xətainin sazını sinəsinə sıxıb ment toward the populace and finally be just and fair. Turd yeri'. Şahsevəni' havalarını məharətlə ifa edən She claimed to reduce the taxes, carry out scientific Pərican xatun qardaşını qılınc və qələmin vəhdə­ reforms and promote individuals involved with fine tindən qurulan dövlətlərini qorumağa çağırırdı. arts to create basis for people to gather tighter around Mədrəsələr, məktəblər açan. Şərqin məşhur filosofı the state. Perijan khatun who was wrote poetry under alimlərini, nəqqaş. xəttat, memar və rəssamlarını the nick-name 'Hagigi" and played saz performing Səfəvilər sarayına cəlb edən Pərican xatun sonda saray "Yurd yeri' and Shahseven tunes with an extrem e tal­ əyanlarının fitnəsinə, çəkişmələrinə qurban olmuşdur. ent. By her actions she tried to convince her brother Qəhqəhə qalasında 19 il işığa həsrət qalan II Şah to protect their state which was built upon the unity İsmayıl qardaş-bacı arasına salınan nifaq nəticəsində of the pen and sword. This marvelous lady who onu səltənət nuruna qərq edən bacısının tale günəşini opened schools and madrasas (religious schools), əbədi olaraq qaraldır... invited prominent philosophers, scholars, calligra­ Həqiqi İlahi eşqə yol hesab edən 'Həqiqi' təxəllüsü phers. ornament makers, architects and artists to the ilə yazdığı şeirlərə ruhunu köçürən, ağlı, zəkası, palace of the Safavid State fell as a victim of the court müdrikliyi və məğrurluğu ilə bütün Şərqdə. Səfəvilər intrigues and seditions sowing seeds of dissension dövlətində məşhur olan Pərican xatun ədəbi-fəlsəfi between the brother and sister. Shah Ismayil II who əsərlərin baş qəhrəmanına çevrilmişdir. was deprived of sunlight for 19 years in the Gahgaha Şərqin məşhur söz sərraflarından biri. Əbdi bəy fortress blackened the life-light of his sister scattering Şirazi Təkmillətul əxbar~ əsərini Səfəvilər sarayının him with the radiance of the kingdom- incisi olan Pərican xatuna ithaf etmişdir. Perijan khatun who considered truth as a w ay to Səfəvilər dövlətini zərifliyi, müdrikliyi ilə nura qərq divine love, transferred her spirit to poetry she gener­ edən Pərican xatun düz 30 il sarayda baş xatun ated under the pen-name Hagigi. was admired in olmuşdu. Bu zirvəni o, müdrikliyi, məğrurluğu, the entire East including the Safavid State due to her cəsarəti və ləyaqəti ilə fəth etmişdi. Bəşəriyyətin wisdom, intellect, talent and arrogance. She became nicatını həqiqətdə görən Pərican xatun son anına kimi the main character of literary-philosophical pieces. qardaşı II Şah İsmayılı haqqa. İlahi eşqə və insan Abdi bey Shirazi. one of the outstanding Oriental sevgisinə səsləmişdi! masters of word dedicated his work Tekmillatul akhbar' Üstündən yüz illər ötəndən sonra belə yer üzü bu to Perijan khatun, the pearl of the Safavid palace. müdrik xatunun üz söykədiyi, uğrunda qılıncı qələmə, Perijan khatun who scattered the Safavid state with qələmi qılınca çevirdiyi həqiqətə doğru can light due to her elegance and acumen was the First atmaqdadır! Lady of the Palace for 30 years. Her wisdom, pride, Səfəvilər sarayının incisi. Azərbaycan gözəli və bravery and dignity allowed her to conquer this crest. əslində haqq aşiqi Pərican xatuna bundan artıq bir Till the end of her days she hailed Shah Ismayil II. her səltənət və səadət də gərək deyildi! brother to be fair, love God and people. According to her perception the rescue of the humanity was in truth! Even today, hundreds of years later, the globe is thriving towards the truth for the sake of which this prudent woman was fighting converting her sword into the pen and the pen into her sword! In fact, being fond of truth. Perijan khatun. the gem of the Safavid court and beauty of Azerbaijan did not need any other realm and happiness rather than this!

Л 5 Г Г Т T 5 ^ - .

TUTU BİKƏ XVIII-XIX əsrlər Quba xanlığı

TUTU Bİ KA XVIII-XIX centuries Guba Khanate

Milli mücadilə və istiqlal tariximizdə XVIII yüzilir» XVIII century has its special place in our National xüsusi yeri var. Məhz bu yüzildə Azərbaycan xalqı Nadir Independence History. It was the century when the şah Əfşarın müəmmalı ölümündən sonra bölünmüş people of subdivided Azerbaijan were armed to unify Azərbaycanın bütövlüyü uğrunda mübarizəyə qalxaraq it after the mysterious death of Nadir Shah Afshar. silaha sarılmışdı. Güneydə və Quzeydə müxtəlif Both southern and northern Azerbaijan had been xanlıqlara və sultanlıqlara parçalanmış Azərbaycanın divided and subdivided into different khanates and "Təbriz. Urmiya. Xoy. Marağa. Ərdəbil. Naxçıvan. sultanates such as Tabriz. Urmiya. Khoy. Maragha. Qarabağ. Gəncə. Şəki. Quba. Şamaxı. Bakı kimi Erdebil. Nakhchivan. Garabagh. Ganja. Shaki. Guba. xanlıqlan və mahallan yaranmışdı ki. bu da onun Shamakhi. Baku etc. This subdivision had brought iqtisadi, sosial, mədəni və siyasi cəhətdən iflasına gətirib Azerbaijan to decline from economic, social, cultural çıxarmışdı. and political development. Milləti və dövləti daxildən parçalamaqla, onun içə­ Those dividing the nation and the state, in reality risinə nifaq toxumu səpənlərin niyyəti əslində I Pyotrun were implementing the will of Peter the Great, the Tsar » Qafqaz və İstanbul planının həyata keçirilməsi idi. Bu of Russia on Caucasus and Istanbul plot. At the same siyasət eyni zamanda Avropa ilə Asiyanı birləşdirən time, this policy was targeted to bring Azerbaijan, as a ipək Yolunun və bioenerji resursları ilə hələ əski part of Turan to its knees, by conquering the city of Baku çağlardan dünyanın diqqət mərkəzində olan Xəzərin. which was situated in the middle coast of the Caspian Bakının fəthinə hesablanmış. Turanın bir parçası olan Sea that was famous with its bio-energy resources from Azərbaycanı çökdürməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu. ancient times. Hence they were to occupy the Great Silk Hər biri ayn-aynlıqda daxili və xarici siyasət yürüdən, Road that joined Europe with Asia. kiçik ordulara məxsus olan xanlıqlan üz-üzə qoyan rus The Persian and Russian Empires which sawed imperiyası ilə fars imperiyası öz böyük iddialan naminə seeds of conflict among the khanates of Azerbaijan, həm də müsəlman ümməti olan azərbaycanlıların which had separate internal and external policies with arasında məshəb söhbəti, sünni - şiə məsələsi salmışdı. their small armies, were also artificially exaggerating Bölünmüş, törəsi pozulmuş Oğuz elində artıq the inner-lslam conflicts by raising the awkwardness bütövlükdən, özgürlükdən çox inam və iman uğrunda between Sunnites and Shiites among the Azerbaijanis. mübarizə gedirdi. Bu mübarizə isə millətin deyil, onun The divided and subdivided Azerbaijan was already düşmənlərinin dəyirmanına su tökürdü. waging its struggle to survive their faith and beliefs, Belə bir zamanda Quba xanı Fətəli xan xanlıqlar və not to speak about their integrity. And this struggle sultanlıqlar arasında Azərbaycanı vahid dövlət daxi­ was working in favor of its neighbors. lində birləşdirmək ideyası ilə çıxış edirdi. Əslində döv­ In such complicated times Fatali Khan. Khan of Gu rünün mahir siyasətçisi, ictimai xadimi, dövlət quru­ pushed forward and sought support for the idea of cusu olan Fətəli xan qüdrətli sərkərdə xaqanlanmızdan uniting Azerbaijan from the khanates. In reality, he biri I Şah İsmayıl Xətainin qoruduğu vahid Azərbaycan wanted to unite the whole Azerbaijan as it was in the İdeyasını yenidən dirçəltmək naminə silaha sarılmışdı. time of Shah Ismail Khatai. one of our skillful politi­ Fətəli xan milli istiqlal uğrunda mücadilə edən. Şah­ cians. a public figure, founder of the state and support­ dağın. Babadağın zirvəsindən. Qudyal çayın pıçıltı­ er of science and arts who was also considered one of sından ilham alan qüdrətli bir sərkərdə xandır. Bu the mighty warlords. müdrik hökmdarın böyük amalının gerçəkləşməsi üçün Fatali khan, who rose for the national independence ■onun silahdaşı və məsləkdaşı. ömür-gün yoldaşı ona was a powerful warlord whose sources for inspirations arxa olmuşdu. were the top of Shahdagh and Babadagh mountains Adı tarixə qüdrətli sərkərdə, dövlət xadimi, mərd və and the whisper of the Gudyalchay River. In the ways cəsur qadın, sarayına şərəf gətirən baş xatun kimi of implementation of his ideas the person with who he yazılan, həqiqəti, dövlət sevgisini, ərazi bütövlüyünü, shared all plans was his spouse. Tutu Bika. whose istiqlal sevdasını qardaşına belə qıymayan Tutu Bikə name is accepted as a heroine, mighty warlord, public olmuşdu. figure, brave and courageous woman and khatun who Tutu Bikə gözəlliyi, kamilliyi, mərdliyi və müdrikliyi brought fame to the palace in history. She was a stal­ ilə təkcə Qubada. Dərbənddə. Bakıda deyil, güneyli- wart supporter of territorial integrity and who did not quzeyli bütün Azərbaycanda məşhurlaşmışdı. O. bütöv prefer her own brother to the love for independence. amal yolçusu olduğunu əməli, şərəfli döyüş yolu ilə She was not only famous with her wisdom and sübut etmiş. Dərbənd qalasını. Nann qalanı vətən və beauty in Guba. Derbent and Baku, but also in abroad. yurd istəyi, istiqlal eşqi ilə heyrətləndirmişdir. She had shocked people with her love to Derbent and Bölünmüş, parçalanmış Azərbaycanın nicatını onun Narin Gala etc. bütövlüyündə görən Tutu Bikə ömür-gün yoldaşı Seeing the unification of subdivided Azerbaijan as Qubalı Fətəli xan ilə birgə gecə-gündüz mücadilə et­ the way to happiness Tutu Bika has always been shoul­ miş. onunla çiyin-çiyinə vuruşmuş, çox zaman da topu, der to shoulder with her husband in fights and had tüfəngi, cəbbəxanası olan rus imperiyasının qarşısına sometimes even appeared in front of the army against the Russians with him. təkbaşına çıxmış, sədaqətli ordusunun önündə Besides being wife to Fatali khan, she has always dayanmışdır. given useful advices to her husband and come out Fətəli xanın ən ağıllı məsləhətçisi və ən qüdrətli with contemporary ideas targeted to the development silahdaşı olan Tutu Bikə ədalətin və haqqın bərqərar of science and culture in the khanate. Ruling the olması naminə ideyalar irəli sürmüş, məmləkətin Derbent Castle and its surroundings, she was protec­ abadlıq işlərinə, elmi, ədəbi, mədəni mühitin dirçəlişinə tion to the khanate from the North wind - attack of the xüsusi diqqət yetirmiş, sənət-söz adamlarını, el və dil Russian army. Sharing his reigning to Guba. Shirvan bilicilərini xüsusi qayğı ilə əhatə etmişdir. Tutu Bikə and Salyan provinces from the capital Guba. Fatal' xanlığın ərazi bütövlüyünü qorumaq naminə Dərbənd khan was happy to visit Derbent ruled by his wife.He və ətraf yörələri məharətlə idarə edir, onu Şimal was happy to see how his wife ruled her subjects with küləyindən, rus imperiyasının hücumlanndan müdafiə justice, how castles and fortresses were flourishing edirdi. Daha çox Qubada oturub Quba. Şirvan. Salyan and how people loved her. For this he was very thank­ vilayətlərini idarə edən Fətəli xan Dərbəndə gələndə ful to his wife. Aiming to establish the Whole of abad məmləkəti, mühafizə olunan qüdrətli qalalan. Azerbaijan, he began his struggle by joining the north­ möhtəşəm sarayları, baş xatuna. birinci xanıma olan el ern and eastern parts of Azerbaijan which cost him məhəbbətini gördükcə Tutu Bikəyə daha çox wars with internal and external enemies. To break the minnətdarlıq edir, ona məhəbbəti, hörməti birə-beş will of the khan who was striving to realize this great artırdı. idea of unifying Azerbaijan, the rulers of Dagestan Fətəli xanın Vahid Dövlət ideyasını qəbul etmək combined their forces with Lmir Hamza who was Tutu istəməyən daxili və xarici düşmənləri onun bu Bika's brother and with the military support of the müqəddəs amalına qarşı mübarizə aparırdı. Bu böyük Russian empire which was also against the idea of the ideyanı gerçəkləşdirmək naminə daha ciddi döyüşlərə united Azerbaijan. They defeated Fatali khan in the atılan xanın iradəsini qırmaq üçün işğalçı rus siyasətinə battle of Govdushan. After the defeat. Fatali khan was uyan Dağıstan hakimləri birləşərək. Tutu Bikənin forced to step back and relocate in the province of qardaşı Əmir Həmzənin dəstəyi ilə onu Güduşan Salyan. döyüşündə məğlub edərək. Salyan vilayətinə çəkil­ Tutu Bika was shaken after the defeat of the unbeat­ məyə məcbur etmişdilər. able khan - her husband, her brother's treason, his Məğlubedilməz xanın bu vəziyyəti və qardaşının invasion of Derbent with 2000 troops and deceiving xəyanəti onun 2000 minlik qoşunla Dərbəndə girməsi, his sister about the death of Fatali khan. yalandan ona Fətəli xanın ölüm xəbərini verməsi Tutu Emir Hamza's army with the help of armed forces of Bikəyə çox ağır gəlmişdi. the Russian Empire, and small troops of Shamkhal Əmir Həmzənin ordusu düz doqquz ay rus Mohammed and his brother-in-law Mohammed from imperiyasının silahlı qüvvələri. Şamxal Məhəmmədin Gazi Kumuk had been fighting with Tutu Bika for nine və onun yeznəsi Qazı Qumuxlu Məhəmmədin kiçik months. Inspiring the soldiers and defenders of the qoşunları İlə birləşərək bacısı ilə döyüşmüşdür. Derbent Castle, she never took rest and appeared in Dərbənd qalasını müdafiə və mühafizə edən, şəhər the fighting arenas. Experiencing treason from her əhalisini və əsgərləri böyük qələbəyə inandıran Tutu brother did not discourage her to give away the terri­ Bikə döyüş meydanından bir an belə çəkilməmişdi. O. tory of the khanate and ensured the territorial integri­ qardaşının xəyanəti ilə üz-üzə dayansa da. haqqı və ty of the lands. ədaləti, ərazi bütövlüyünü ona qurban verməmişdi. Using different inner-castle and outer-castle tactics Beləliklə də bu mübariz xatun torpaqlarının Tutu Bika could, with the help of her warlord Haji bey toxunulmazlığını təmin etmişdir. and brave Derbent population, drive away the troop" Bir müddətdən sonra Tutu Bikə müxtəlif qaladaxili və of Emir Hamza from the Derbent Castle and Castle of qalaxarici taktiki gedişləri, sərkərdəsi Hacı bəyin və Narin gala in the life-and-death fight. By this time qəhrəman dərbəndlilərin dəstəyi ilə ölüm-dirim Fatali khan took his army from Salyan and reached savaşına çıxaraq Əmir Həmzənin qoşunlannı Dərbənd Derbent where he could free Guba and village of qalasının və Nann qalanın ətəyindən qovub çıxarmışdı. Khudat from invasion. Bu ərəbdə artıq Fətəli xan öz qoşunu ilə Salyandan Tutu Bikas heroism was later mentioned in the gəlib Dərbəndə yetişmiş, yolüstü Qubanı və Xudat works of historians, annalists and writers. She was the kəndini işğaldan azad etmişdi. favorite heroine in the works of I. Berezin. Y.l. Kozubskl. Tutu Bikənin bu qəhrəmanlığı sonralar məşhur Mirza Hassan Afandi and Abbasgulu Aga Bakikhanov tarixçilərin, tədqiqatçıların, yazıçı və publisistlərin who have praised her for her love to motherland. əsərlərində məxsusi yer tutmuşdur. Y.l. Kozubski. writing the history of Derbent men­ İ.Berezin. Y.İ.Kozubski. Mirzə Həsən Əfəndi. tions the events above as follows: Tutu Bika. the brave Abbasqulu Ağa Bakıxanov onu məhəbbətlə, sevə-sevə spouse of Fatali Khan was courageously defending tərənnüm etmiş, cəsarətinə, torpaq sevgisinə və Derbent in the fight against her brother. She was per­ vətənpərvərliyinə ehtiram bəsləmişdilər. sonally heading all operations in the defense of Dərbəndin tarixini, qəhrəmanlıq salnaməsini yaradan Derbent and threatening her brother with the fire of Y.İ.Kozubski o qüdrətli və şərəfli tariximiz barədə yazır: castle cannons».' 'Fətəli xanın igid arvadı Tutu Bikə qardaşına qarşı Abbasgulu Aga Bakikhanov. one of the first enlight­ duraraq, şəhəri mərdliklə müdafiə edirdi. O . qala eners of the century who despite his bearing the Tsar bəndlərində şir kimi duraraq hər şeyə özü rəhbərlik epaulets on his shoulders, was of Turk and Azerbaijani edir, qala toplannın atəşi ilə qardaşını hədələyirdi...' by nature, proud of Tutu Bika s patriotism, and bravery Vətən sevgisini qardaş istəyindən uca tutan. in the defense of the castles of Guba and Derbent. and Qubanın. Dərbəndin qala divarlarında şahin kimi her beauty, describes the events above in his famous pərvaza gələn. Tutu Bikə, eyni zamanda sarayını ilahi historical work of Gulustani Iram . Tutu Bika. the gözəlliyi ilə nura qərq edirdi. Tutu Bikənin bu el qızının brave daughter of this land refused her brother's offer qəhrəmanlığından, mətanətindən qürurlanan Azərbay- of surrender and did not let Derbent to kneel- canın ilk maarifçilərindən biri, çiynində çar çinləri daşısa Tutu Bika. who entered history as a heroine Ruler of da. könlündə türk ruhu və Azərbaycan sevdası Derbent wrote the history of independence with her gəzdirən Abbasqulu Ağa Bakıxanov 'Gülüstani-İrəm own blood. The spouse of Fatali khan died in 1786 and əsərində qeyd edir: Tutu Bikə, bu torpağın mərd qızı was buried in the Girkhlar cemetery of Derbent where qardaşının təklifini rədd edərək. Dərbəndi diz çökməyə she eternally moved to the hug of her lovely qoym adı../ Azerbaijan. Qubalı Fətəli xanın ömür-gün yoldaşı. Dərbənd So many winds have blown and so many snows hakimi kimi milli mücadilə və istiqlal tariximizi al qanı have fallen over and around of Derbent. Castle of Nari- ilə yazan Tutu Bikə 1786-cı ildə dünyadan köç etdi... O. Gala. Guba, Baku and the entire Land of Fires after her Dərbəndin Qırxlar məzarlığında sevgili Azərbaycanın death_Russian - Turk. Russian-lran wars inflicted deep qoynuna köçdü... mortification to the breast of Azerbaijan with the Ondan sonra Dəmirqapı. Dərbəndin. Narın qalanın. humiliating losses, separation and treaties of Derbent. Şahdağın ətəyində binə tutan Qubanın. Bakının. Odlar Gulistan. Turkmenchay. Khudaferin and Araz. Yurdunun başına çox qarlar yağdı, üstündən sərt Fortunately this brave, wise and noble Khatun has ^ rüzgarlar ötdü. Rus-türk, rus-iran müharibələri onun not been forgotten. Tutu Bika's aunt Khadija Bika. gave sinəsinə Dərbənd. Gülüstan. Türkmənçay. Xudafərin. another contribution to our history of independence Araz dağını çəkdi. by her merits who fought against the Russian empire Fəqət kimsə bu müdrik, mərd, cəsarətli və ləyaqətli by defending the Baku Fortress. The motherland was a xatunu unutmadı. I.Berezin füsünkar gözəlliyi, ağlı və witness to her bravery and love to land! iradəsi ilə bəşəri dəyərlərə, müqəddəs hisslərə nümunə I. Berezin has compared this charming lady with olan Tutu Bikəni Avropanın mənəvi təmizliyi önündə jeanne of Arc who was loved by and nearly wor­ səcdəyə gəldiyi janna Darkla müqayisə etmişdir. O shipped in Europe. He. in his an of 'Seyahet'(The * özünün 'Səyahət əsərində Tutu Bikəni Gözəllər gözəli Travel), mentioned her as The Most Beautiful saying adlandıraraq, təkcə bu zərif, lətafətli və qəhrəman that it is wonh to respect the East and Azerbaijan just qadına görə Şərqə, Azərbaycana ehtiram bəsləməyə for this tender and brave lady! dəyər' deyərək etirafını bildirmişdir.

BƏYİM XANIM XVIII-XIX əsrlər Gəncə xanlığı

BEYIM KHANUM XVIII-XIX centuries Ganja Khanate

Şərqlə Qərbin kəsişmə nöqtəsində. İpək Yolunun There are many cities in Azerbaijan such as Tabriz. üstündə bina tutan Azərbaycanda tarixən tərəqqi etmiş Shamakhi. Ganja. Nakhchivan. Derbent. Baku. Guba, bir çox şəhərlər olub: Təbriz. Şamaxı. Gəncə. Naxçıvan. Erdebil. Khoy. Maragha. Urmiya etc. located on the junc­ Dərbənd. Bakı. Quba. Ərdəbil. Xoy. Marağa. Urmiya... tion of the East and West and the Silk Road and have con- ^ Sənət, mədəniyyət, ticarət mərkəzi olan bu şəhərlərdə tributed to the arts, culture. Renaissance and national-spir­ qüdrətli şəxsiyyətlər, sənət-söz adamlan intibaha, milli- itual resonance due to the personalities that lived in them. mənəvi dirçəlişə töhfələr verib. Ganja. a city included in the range of the Renaissance İntibah şəhərləri sıralarına yazılan. Şeyx Nizami cities, which has been repeatedly praised in the arts of Gəncəvi. Məhsəti Gəncəvi kimi qələm sahiblərinin Sheikh Nizami Ganjavi and Mahsati Ganjavi had survived adına dastan bağladığı Gəncənin XVIII əsrin sonu. XIX difficulties in the late XVIII and early XIX centuries, javad əsrin əvvəlindəki inkişafı, mübarizə əzmi, birlik və khan played an important role in the development of the bütövlük nidası Cavad xanın vətənpərvərlik hissləri ilə city with his struggle and patriotic call for unity. bağlı olub. Javad khan's name is written with golden letters in the Müasir Gəncənin 2500 illik tarixinə adı qızıl hərflərlə 2500-year old history of Ganja. He used Sheikh Nizami yazılan Cavad xan şəhid olanadək Şeyx Nizami kimi Ganjavi s pen as a weapon to struggle for his city and rule dahi şəxsiyyətlərin müqəddəs ruhları dolaşan Gəncəni Ganja in justice for 19 years till his martyrdom. düz 19 il ədalətlə idarə etdi. javad khan, whose merit in formation of freedom and Azərbaycan xalqının milli azadlıq və milli dövlətçilik ideology of national statehood is undeniable, did his best ideologiyasının formalaşmasında xüsusi xidmətləri olan for the sake of development and flourishing of Ganja from Cavad xan 1785-ci ildən 1804-cü ilə qədər Gəncənin 1785 to 1804. During his reign the borders of the khanate inkişafı naminə əlindən gələni əsirgəmədi. Cavad xanın were by far enlarged. The lands of Gazakh. Borchali. Sham- hakimiyyəti illərində Gəncə xanlığının ərazisi xeyli saddin and Shamkir were ceded to the Ganja khanate. genişləndi. Qazax. Borçalı. Şəmsəddin və Şəmkir Struggling for territorial integrity and promoting the mahalları Gəncəyə birləşdirildi. idea of a united Azerbaijan. Javad khan foresaw the bright Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizə future of this country in the unification of southern and aparan, vahid dövlət ideyası ilə çıxış edən Cavad xan northern parts Azerbaijan. Though his idea was supported güneyli. quzeyli Azərbaycanın nicatını birlikdə görürdü. by Chalabi khan of Sheki and Fatali khan of Guba. the other Şəki xanı Çələbi xan. Quba xanı Fətəli xan onun bu khans were in silence. The idea of controlling Azerbaijan, ideyasını dəstəkləsə də. digər xanlıqlardan soraq a country full of natural resources and an access point to çıxmırdı. Əslində sərvətlər ölkəsi. Avropaya çıxış Europe was troubling the Russian Empire. nöqtəsi olan Azərbaycanı özünə tabe etmək istəyi rus It was golden opportunity for the Russian Empire to ful­ imperiyasını çox narahat edirdi. fill the policy inherited by Peter the Great of Russia. Afte* Rus imperiyasının Qafqazı, xüsusən də Azərbaycanı Georgia was captured by Russia. Tsar had appointed R.D. zəbt etmək. I Pyotrdan qalan siyasətlərini gerçəkləşdir­ Sisyanov. who was considered to belong to the genera­ mək üçün əlinə imkan düşmüşdü. Gürcüstan Rusiyanın tion of Georgian dukes, but was Armenian by origin, as tabeliyinə keçdikdən sonra, çar gürcü knyazlannın nəs­ the Governor of Caucasus. Tiflis, being made the cultural, lindən olan, əslində erməni soylu R.D. Sisianovu public, political and military center by the Tsarist Russia Qafqaza canişin təyin etmişdi. Tiflisi Qafqazın mədəni, was also chosen as the venue for headquarters. After ictimai-siyasi və hərbi mərkəzinə çevirən çar Rusiyası being positioned in Tiflis. Sisyanov expected Azerbaijan iqamətgah üçün ərazini də Tiflisdə - Gürcüstanın payta­ with Caspian Sea and Baku to surrender to Russia as it was xtında seçmişdi. Tiflisdə yerləşdikdən sonra Azərbay­ with Georgia. canı. Xəzər dənizini. Bakını çar Rusiyasına tabe etmək However, shortly after his relocation. Sisyanov under­ üçün Sisianov Gürcüstan variantını - könüllü təslimi stood that the main obstacle on his way to Baku was the gözləyirdi. Fortress of Ganja and its National Hero Javad khan. At the Qısa bir müddətdən sonra canişin anlayır ki. onun moment when Sisyanov understood that Javad khan was Bakı yolunun üstündə Gəncə qalası, gəncəlilərin milli invincible, he received an unexpected treachery letter qəhrəmanı Cavad xan dayanır. Cavad xan səddinin ke­ from Armenians of Ganja stating that All Armenians in çilməz olduğunu hiss edən Sisianov gözləmədiyi halda Ganja are looking forward to see the arrival of the Russian Gəncə ermənilərindən azərbaycanlılara xəyanətlə dolu Army as soon as possible The letter was signed by an məktub alır: _bütün Gəncə erməniləri rus ordusunun Armenian called Lazarev. gəlişini səbirsizliklə gözləyirlər'. Məktubu əslən erməni Sisyanov, who was well aware of Azerbaijanis' love to olan Lazerev imzalamışdı. motherland and patriotism, believed that Russian attack to Azərbaycanlılann vətənpərvərliyinə, torpaq sevgisi­ Ganja would cost the Tsar Army tragedies. So he wrote a nə bələd olan Sisianov Gəncəyə hücumun çar ordusuna letter to Javad khan demanding him to surrender and to fəlakətlər gətirəcəyinə inanırdı. Bu səbəbdən də Cavad send his son Ughurlu Agha to Tiflis as hostage. Javad khan xana məktub yazaraq Rusiyanın təbəəliyini qəbul et­ read Sisyanov's letter together with his spouse Beyim məyi. böyük oğlu Uğurlu Ağanı da Tiflisə girov olaraq Khanum. the well respected First Lady of Ganja admired göndərməyi tələb edir. Cavad xan Sisianovun by the population and palace aristocracy. She had numer­ ous skills: being able to retell the Khamsa poetic collec- məktubunu Gəncənin birinci xanımı, gəncəlilərin və tion of Nizami and rubaiyats of Mahsati by heart, she won­ saray əyanlarının sevimlisi, sənət-söz xiridarı. derfully played ud and saz. and weaved ornaments to Nizaminin Xəm səsini. Məhsətinin rübailərini əzbər Ganja carpets. Letter of Sisyanov made both of them to söyləyən, udu. sazı özünəməxsus məharətlə dindirən. think deeply after reading it. Beyim Khanum reminded Gəncə xalısına zərif naxışlar vuran Bəyim xanımla Javad khan the threatening letter of the Iranian Shah Kir to birlikdə oxuyur. Hər ikisi fikrə gedir. Bəyim xanım Tomris and invited him to be merciless against the enemy. Cavad xanın yadına İran şahı Kirin Tomrisə yazdığı The love of Beyim khanim to her motherland doubles hədə-qorxu məktubunu salır. Xanı düşmənə qarşı khans hatred to the enemy and he replies as follows-. T amansız olmağa çağırır. Xanımının vətən sevgisi, yurd you want to fight, let's do it. You are threatening me with istəyi onun düşmənə nifrət hissini birə- beş artırır. facing disasters if I don't accept your offer. However, in Sisianova cavab məktubu yazır: Savaşmaq istəyirsən­ fact the misfortune has led you here from Petersburg. It sə. savaşaq. Hədə-qorxu gəlirsən ki. təklifini qəbul will be proved by time and fight! If the length of your gun etməsəm bəlaya düçar olacağam. Əslində bədbəxtlik muzzle is one arsheen. our gun muzzle reaches to 3-4 səni Peterburqdan sürükləyib bura gətirib. Bunu zaman, arsheens- Such a sharp reply by javad khan encourages bir də savaşın özü göstərər! Sizdə top lüləsinin Armenian dashnaks. Sisyanov recollects the lines from the uzunluğu bir arşındırsa. bizdə üç-dörd arşındır letter written by the Armenians of Ganja and the General ...Cavad xanın bu sərt cavabı erməni daşnaklarının Lazarev: No effects from threatening him. He is a brave meydanını genişləndirir. Sisianov məktubu oxuyub man' and moves his army against Javad khan. hədə-qorxu kar etmir, cəsur adamdır. - dediyi Cavad With the help of Armenians of Ganja. Sisyanov was well xanın üstünə hücum çəkir. aware, even before entering the city, about the structure Gəncə ermənilərinin və general Lazerevin xidmətləri of the Ganja fortress and the exact number of Ganja forces. nəticəsində Sisianov Gəncəyə çatana qədər Gəncə Comparing the forces, he believed that the Tsar Army was qalasının quruluşu və döyüşən ordunun sayı ilə tanış much stronger. Nevertheless, the one-month tense battle idi. O . qüvvələr nisbətində çar ordusunu güclü hesab did not help capture the Fortress of Ganja and Javad khan. edirdi. Düz bir ay davam edən gərgin döyüşdə Gəncə Nor did the Ganja population stop resistance fighting in Qalasını. Cavad xanı təslim etmək, gəncəlilərin three directions. The warriors headed by Javad khan, his müqavimətini qırmaq olmamışdu. Qəhrəman son Huseyngulu Agha and khan's spouse Beyim Khanum gəncəlilər üç istiqamətdə döyüşürdü. Cavad xanın, were courageously defending the fortress. In a frosty win­ oğlu Hüseynqulu Ağanın və Bəyim xanımın başçılıq ter day in 1804. overnight from 2nd to 3rd of January, on etdiyi döyüşçülər qalanı mətanətlə müdafiə edirdi. the eve of Holy Ramadan, the Armenians of Ganja cap­ 1804-cü ilin şaxtalı qış günlərində, orucluq bayramı tured the part of the city providing drinking water and ərəfəsində, yanvann 2-dən 3-nə keçən gecə erməni mixed the water with the blood of livestock cut by them. gavurları şəhərin içməli su olan hissəsini ələ keçirir, Suffering from thirst the warriors weakened: eventually mal-qaranı kəsərək qanını suya qanşdırır. Susuzluqdan the soldiers of the Tsarist anny entered the city with the əziyyət çəkən döyüşçülərin müqaviməti qırıldıqca çar w Щ/ Gəncənin təslim bayrağını qana boyanmış Cümə 3-də. Cümə yanvann il boyanmış 1804-cü qana dalğalandırır. bayrağını yurd məscidindən təslim xanımın olaraq əlaməti Gəncənin nifrət imanına Bəyim və inamına hisslərinə, dini xanın, Cavad gəncəlilərin. sevgisinə, vətənpərvərlik hissinə, döyüşkən ruhuna, ruhuna, döyüşkən hissinə, vətənpərvərlik O. verir. sevgisinə, cavab yolla bir dəhşətli təhqirinə xanımının gətirərək, torbanı Sisianovun başına çırpır... başına Sisianovun torbanı gətirərək, atır. Kənizini arxa otağa göndərib bir torba qızıl qızıl torba bir göndərib otağa arxa Kənizini qalasına, atır. Gəncə yenidən götürüb qızıl torba bir gün çəkib düşmənə zərbə endirir. Yavərin araya girməsi girməsi araya edir. Yavərin xilas ölümdən endirir. Sisianovu zərbə düşmənə çəkib oğlunun və ərinin Ona gəlir. qalasına Gəncə götürüb üzrxahlığa gəlir. Bəyim xanım bu dəfə daha sərt addım addım sərt daha dəfə bu xanım Bəyim gəlir. üzrxahlığa gölündə boğulacaq!" gölündə itkisinə görə başsağlığı verir. Bəyim xanım qılıncını qılıncını xanım Bəyim verir. başsağlığı görə itkisinə nitqi çar generalı Sisianovu heyrətə salır. Yavərini Yavərini salır. heyrətə Sisianovu generalı çar nitqi doymayan, yurdumuzu xaraba qoyan cəlladlar qan qan cəlladlar qandan qoyan içən, xaraba qanınızı yurdumuzu Sizin Bu doymayan, qalmayacaq. gəncəlilərim! əziz yerdə qan 'Mənim verir: təsəlli gəncəlilərə qəhrəman qızı sarsılmır. Gəncə qalasının bürcünə çıxıb çıxıb bürcünə qalasının Gəncə sarsılmır. qızı qəhrəman qəltan edib, məscidə od vurur. od məscidə məscidində edib, qəltan Cümə Gəncənin ilə tapşınğı isə sonra rus Ağanı, Sisianovun Azğınlaşan Hüseynqulu oğlu xanın öncə qovuşur. əsgərləri şəhidliyə tərəfdən zərbəsindən dörd qılınc Lakin qurtanr. canını edib tərk qalanı xan Cavad Sisianovla daxil sonra döyüşdən qalaya sürən Uzun nərdivanlarla olur. kəndir əsgərləri ordusunun bayram namazı qılan 500-dən çox gəncəlini qanına qanına gəncəlini çox 500-dən qılan namazı bayram aldığı kürəyindən xanı Gəncə qalan Sisianov məruz sarsılan hücuma zərbələrindən Xanın gəlir. üz-üzə Sisianov intiqam hissi ilə alışan. Gəncənin birinci birinci Gəncənin alışan. ilə hissi intiqam Sisianov Bəyim Xanımın cəsarətindən sarsılan general səhərisi səhərisi general sarsılan cəsarətindən Xanımın Bəyim Bəyim xanımın. Cavad xanın xatununun nifrət dolu dolu nifrət xatununun xanın Cavad xanımın. Bəyim Ərini və oğlunu İtirən Bəyim Xanım. Gəncənin Gəncənin Xanım. Bəyim İtirən oğlunu və Ərini 6 and faiths of Javad khan, Beyim Khanum and the people people the and Khanum Beyim khan, Javad of faiths and Sisyanov's face- at it throws Sisyanov's and jewelry of full bag another bring to maid saves interference life. aide's Sisyanov's the but sword, her with enemy the of loss the for her to aide condolences his with Fortress expresses Ganja and to comes He Sisyanov. General would be replaced with Yelizavetpol to the honor of of honor Tsar's the to Yelizavetpol with replaced be would Ramadan Holy of the day on 1804. January 3 On of Ganja. the on hanged be to Ganja of surrender flag of the orders ie ei Kau csmr irey Seodrd her ordered She fiercely. more This acts pardon. Khanum beg Beyim to time jewelry of bag a with again fortress the hits suddenly Khanum Beyim son. and husband blood!* of sea the in Ganja drowned be will dear butchers My people: Ganja consoles Fortress Ganja According to the decree, the name of the invaded Ganja Ganja invaded the of name the decree, the to read. According is First the Alexander Tsar Russian the of Decree the beliefs feelings, religious spirit, fighting motherland, to He love to the hatred of revenge. sign a as Juma mosque of blood-stained feeling the with tuned was who Lady down the mosque. the down people! This blood will be revenged and the human human the and revenged be will blood This people! of tower the of top the to climbing and discouraged feel osi i te ua oqe Te sbeunl bui subsequently They mosque. Juma the ritual in performing worship people 500 then and son khan’s Javad the swords on the backbone. Javad khan martyrs. The The martyrs. Agha. khan Huseyngulu murder Javad first soldiers Russian unbridled backbone. the on by hit swords and the attacks four-sided facing Meanwhile, fortress. of the entrance the from escaping survived Sisyanov khan, Javad of blows the by Shaken to face. face come Sisyanov help of rope ladders. After a long fight. Javad khan and and khan Javad fight. long a After ladders. rope of help iynvdatclyrsodd oteisl fte First the of insult the to responded drastically Sisyanov the to comes General the courage, her by Shocked Beyim Khartum's words full of hatred shock the Tsar's Tsar's the shock hatred of full words Khartum's Beyim Losing her husband and son. Beyim Khanum does not does Khanum Beyim son. and husband her Losing İ

Orucluq bayramı günü çar I Aleksandrın xütbəsi spouse. The mortification inflicted on the Fortress of Ganja. oxunur. İşğal olunan Gəncənin adı dəyişdirilərək çann juma mosque. Beyim Khanum and Ganja people by xanımının 'şərəfinə Yelizavetpol adlandırılır. Sisyanov returned back to him just two years after the Sisianovun Gəncə qalasına. Cümə məscidinə. Bəyim bloody Ganja events. On a cold winter day. 20 February Xanıma, gəncəlilərə çəkdiyi dağ iki il sonra elə soyuq 1806. the sword of the executor was pressed into the bir qış günündə. 1806-cı il fevralın 20-də Bakının qala general's breast with one gesture made by Huseyngulu divarlan önündə Bakı xanı Hüseynqulu xanın İbrahim khan to Ibrahim khan in front of the Baku Walls. xana işarəsi ilə cəllad qılıncı generalın sinəsinə basılır. The Head of Sisyanov. who was burning with the d esir Bakı qalasının açannı alıb şöhrətə çatmaq, çardan to receive the key of the Baku Castle gates and be award­ ənam almaq istəyən general Sisianovun başı top kimi ed by the Tsar, was rolled through the Old City’s streets. İçərişəhərin dalanlanna diyirlənir. Qala divarlanndan The cry of the mighty Turk Khatun and mother of qüdrətli bir türk xatununun. Azərbaycan anasının qisas Azerbaijan was spiritually echoed amid the castle walls: qiyamətə qalmaz nidası cücərir. Bu. Gəncə xanı Cavad This revenge will be made before the Doomsday!' It was xanın xatunu. Uğurlu Ağanın. Hüseynqulu Ağanın anası. the cry of the wife of Javad khan of Ganja. mother of Qarabağın sonuncu xanı Mehdiqulu xanın qızı Xurşud Ughurlu Agha and Huseyngulu Agha. and the grand­ Banu Natəvanın nənəsi Bəyim xanımın nidası idi! mother Khurshid Banu Natavan. daughter of the last khan İllər, əsrlər keçdi... of Garabagh - Mehdigulu khan! Bu gün Gəncəni canı qədər sevən Cavad xanın. Years and centuries passed by_ on the initiative of the Bəyim xanımın ruhu onun üzərində pərvazlanır. Azər­ President of the Republic of Azerbaijan Ilham Aliyev and baycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliye­ Mehriban khanum Aliyeva, the President of the Heydar vin. Heydər Əliyev Fondunun prezidenti. YUNESKO və Aliyev Foundation, the UNESCO and ISESCO Goodwill İSESKO-nun xoşməramlı səfiri, millət vəkili. Azərbayca­ Ambassador. Member of Parliament, the First Lady of the nın birinci xanımı Mehriban xanım Əliyevanın təşəb­ Azerbaijan the historical Fortress doors of Ganja have been büsü ilə Gəncənin qala qapısı yaddaşlara qaytanlaraq restored. The 2500th anniversary was celebrated with yenidən bərpa olundu. Gəncənin 2500 illiyi təntənə ilə great festive. The flag of Ganja khanate left as a keepsake qeyd edildi. Gəncə xanlığının Cavad xandan yadigar from Javad khan has been waved from the walls of the qalan bayrağı yenidən qala divarlanndan dalğalandı. fortress ever since. The tomb of Javad khan turned into a Gəncə məscidi ən yüksək səviyyədə təmir edilərək holy place and the Sardar Garden where Beyim Khanum bərpa olundu. Cavad xanın məqbərəsi ziyarətgaha çev­ used to dance with 40 slender-waist beauties turned into rildi. Bəyim xanımın 40 incə belli qızla süzdüyü Sərdar paradise. The nightingale in love with flowers sang the bağı cənnətə çevrildi. Bülbül gülə, gül bülbülə qanşıb song of bright foture_This was the sign of care and inher­ istiqbal şərqiləri ötdü... itance tradition from one khatun to another, and from one Əslində bu bir xatunun digərinə, bir xaqanın başqa Khagan to the other. bir xaqana sayğısının. varislik ənənəsinin təntənəsi idi.

XVIII-XIX əsrlər Qarabağ xanlığı

AGABEYIM AGA AGABAJI XVIII-XIX centuries Garabagh Khanate

I İndi hər bir azərbaycanlının kədər yeri olan, onun Wc recall Garabagh with pangs of love, an unbearable I qəm bucağına dönən və gözəlliyini Şuşa qalası. anguish oppressing our hearts which pound at every out of Topxana düzü, isa bulağı. Xan qızı bulağı ilə birə-beş almost 15 years since we have lost it. the gem of Azerbaijan with an encyclopedic collection of what can be identified as ► artıran Qarabağ 20 ilə yaxındır ki. düşmən tapdağı Azeri pride - Shusha qalasi. Topkhana forest. |idir duzu. Isa' altındadır. Xarı bülbülün və ecazkar səslərin oylağı, bulagi. Xan qizi bulagi.... muğamın beşiyi. Azərbaycanın canlı konservatoriyası Garabagh is the cradle of mugham. a unique genre of ^ "o la n bu torpaq illəri və əsrləri müharibələr və hücumlar professional folk music of Azerbaijanis, which has been rec­ içərisində yola saldı. ognized as one of the diamonds on the crown of the univer­ Təməlini Pənahəli xanın qoyduğu Şuşa qalası indi sal intangible heritage. A natural conservatoire which fos­ qəm libası geyərək kədəri özünə binə etmişdir. Yaşıl tered a Pleiades of golden voices that were praised long away from Its bounds. Garabagh was a cultural and com­ yaylaqlan. bolsulu çayları, dağlann döşünə muncuq İ mercial hub of Azerbaijan. kimi səpilən obalan ilə dünya səyyahlarını heyran edən Today, the spirit of gloom and despondency reigns in Qarabağ dünya fatehlərinin cəngi-cida yeri oldu. Shusha. a town founded by Panahali khan Javanshir. From Şahlar, padşahlar, adı bəlli hökmdarlar üstünə qoşun remote hamlets to flamboyant and lively towns scattered çəkib sarayını yağmaladı. Sinəsinə dağ basdı. over a vast territory which is fringed by a mantle of forested Makedoniyalı İsgəndəri, dünya fatehi Əmir Tey- slopes reflecting various tints of the green, and overwhelm­ ingly located on a plateau atop irregular terrains gashed on I muru. Cəlaləddin şahı. Hülakü Qazan xanı. Nadir şah by silvery strips of full-flowing mountain rivers, the beauty of Əfşarı. Ağa Məhəmməd şah Qacarı ayağına gətirən group the land of Garabagh was a source of admiration of Azərbaycanın dilbər Qarabağ torpağı istilalara məruz travelers and a cherished lot for invaders for centuries. qalıb xanlıqlara parçalandıqdan sonra belə, döyüş A surface of the earth with fascinating nature. Garabagh I meydanına çevrilmişdi. became a magnet for great conquerors - Alexander the К Azərbaycanın yaylaq yerini, təbiətin əsrarəngiz Great. Jalal ad-Din the Khorezmian. Qazan khan. Tamerlane. gözəlliyini ələ keçirmək üçün Rusiyada. İranda cızılan Nadir Shah Afshar. and Aga Mahammad Shah Gajar. They threw lances and crossed swords to make this land under müstəmləkə siyasətinin məqsədi tarixi türk torpağı their heels. For some, however. Garabagh was a place of shameful defeat, a place from which they took to their heels, olan Oğuz elini. Bayat boyunu pərən-pərən salmaq idi. fleeing to remain alive. Bəşəriyyətə Xurşud Banu Natəvan. Seyid Şuşalı. Xan Garabagh. the birthplace of many luminaries of cultural, Şuşalı. Zülfü Adıgözəlov. Keçəçi Məhəmmədoğlu. social and political life In Azerbaijan, such as Izaddin Bülbül. Üzeyir bəy Hacıbəyli. Ceyhun bəy Hacıbəyli. Garabagh I, Safi Khan Garabaghi. Kharrat Gulu. Yusif Əsgər Ağa Gorani. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev. Mahammadcan oglu Garabaghi. Usta Ganbar Garabaghi. Yusif Vəzir Çəmənzəminli. Əfrasiyab Bədəlbəyli. Vasif Khurshudbanu Natavan. Mir Mohsun Navvab. jabbar Adıgözəlov. Fərhad Bədəlbəyli. Yalçın Adıgözəlov Garyaghdy. Najaf bay Vazirov. Seyid Shushinskiy. Kha~ kimi bir çox sənətkarlan. şairləri və xanəndələri bəxş Shushlnskiy. Zulfu Adigozalov. Kechachi Mahammad. Bulbul. Uzeyir bay Hacibayov. Jeyhun bay Hacibayov. edən Qarabağın taleyindən ötən XVIII yüz II də Abdurrahim bay Haqverdiyev. Yusif vazir Chamanzaminli. müharibələr əsri kimi yaddaşlara yazılmışdır. Afrasiyab Badalbayli. Vaslf Adigozalov. Farhad Badalbay. I Pyotrun Qafqaz siyasətini. Xəzər və Osmanlı and Yalcin Adigozalov. It continued to be a place of embit­ İmperatorluğu ilə bağlı ideologiyasını gerçəkləşdirmək tered and vehement battles during the 18th century when üçün rus çarları Rusiya-İran. Rusiya-Türkiyə müharibə­ the territory of Azerbaijan was split into dozens of areas of lərinə ciddi cəhdlə hazırlaşırdılar. Nəticə etiban ilə land that were owned and controlled by local feudal lords, Azərbaycanın əleyhinə işlədilən bu siyasət, onun while the Russian Empire and Iran nurtured separate plans parçalanmasına səbəb olan tədbirlər planı 1813-cü ilin on seizing the hold of historically Turkic lands by annexing them to the realms of their own and administering justice as ’Gülüstan'. 1828-ci ilin Türkmənçay' müqavilələri ilə well as meting out punishments to the local population. başa çatdı. Araz çayı və Xudafərin körpüsü ilə ikiyə Fostered by Peter the Great, the Caucasus policy, and the bölünən Azərbaycan düz 179 ildir əbədi istiqlal və plans for the Caspian region and Ottoman Empire were pri­ bütövlük uğrunda mücadilədədir. ority issues on agenda for Russia, thereby forcing It to be Başı bəlalı Azərbaycanı çar Rusiyasından, parçalan­ well prepared before getting drawn into wars against Iran madan. xanlıqlann bir-birinə olan hücumlanndan xilas and the Ottomans. However. Russia's long-awaited triumph etmək üçün türk soylu, qacarlar sülaləsinin nüma­ over Its arch rivals in the region was a gloomy day. if not a yəndəsi olan Ağa Məhəmməd şah Qacar 1797-d ildə catastrophe, for Azerbaijan which eventually was split in two parts, following the signing of the Gulustan and ikinci dəfə Azərbaycana Qarabağa qoşun çəkmişdi. Bu Turkmanchay Peace Treaties with Iran. In 1813 and 1828. elə bir dəhşətli zaman idi ki. artıq Qarabağ xanı İbra- respectively, changing the lives of many, even today. A cru­ himxəlil xan əhalini qırğından, ərazini işğaldan cial passage of communication for centuries, the Khudafarin qorumaq üçün üzünü çar Rusiyasına tutmuşdu... Bridges over the Araz River became a symbol of separation I Şah İsmayıl Xətaidən. Nadir şah Əfşardan. Qubalı of the entire nation. Fətəli xandan sonra bütöv, özgür Azərbaycan ideyası For justice's sake. Azeri rulers themselves were hard to ilə çıxış edən Ağa Məhəmməd şah Qacarın istəyi o unite and preferred Slavic aliens over the rulers of Iran, their kindred family. When Aga Mahammad Shah Gajar, an Azeri günlərdə baş tutsa idi. bəlkə də indi Azərbaycan Turk by origin, drew up forces to Garabagh in 1797. after a Qarabağ faciəsi ilə üzləşməyəcək, minlərlə şəhid failed military campaign in 1795. the khan of Garabagh then. Ibrahimkhalil khan favanshir, who was a distant blood rela- məzarlarının, milyonlarla qaçqın və məcburi köçkünün tive to the Gajars in Iran, turned towards Russia which he dəhşətini görm əyəcəkdi... Təəssüf ki. bu böyük amalın considered as a reliable protection, a safeguard of his realms gerçəkləşməsi üçün tale Ağa Məhəmməd şah Qacara against occupation and a would-be slaughter of his people da əcəldən macal vermədi. Şah Şuşa qalasını aldıqdan by his kin In Tehran After Shah Ismayil Khatal I. Nadir Shah Afshar. and Fatal! bir neçə gün sonra öz yaxın adamları, xidmətçiləri khan of Cuba, the idea of united and independent Azerbaijan Abbas bəy və Səfərəli bəy tərəfindən öldürüldü. Taxta was pursued by Aga Mahammad Shah Gajar. If only he suc­ Fətəli şah çıxarıldı. ceeded. Alas. Azerbaijan today has faced the Garabagh Qarabağı işğal edən Fətəli şah. Ağa Məhəmməd şah tragedy, mourning the death of the thousands of shahid" Qacarın bütöv Azərbaycan, xüsusən də Azərbaycanın over their graves, and trying to improve the plight of more quzeyi ilə bağlı siyasətini yarımçıq qoyub öz saray- than one million refugees and internally displaced persons. The great idea of unification sparkled with the capture of daxili planlannın gerçəkləşməsi ilə məşğul oldu. O. Shusha by Aga Mahammad Shah Gajar. lasted several days Şuşa qalasından. Qarabağ xanlığına məxsus xəzinədən and suddenly died down with the death of the commander istədiyi qəniməti almaqla kifayətlənməmişdi. Fətəli şah by Abbas bay Safarall. one of his retinue, in circumstances 'hər iki tərəfin xatircəmliyi üçün' İbrahimxəlil xandan shrouded in mystery. With the homicide of Aga Mahammad qızının Xan qızı Xurşud Banu Natəvanın bibisinin. Shah Gajar. the genuine idea of the emergence of a unified Molla Pənah Vaqif ədəbi məktəbinin ən kövrək and independent Azerbaijan was shoveled to the back burn­ nümayəndəsi olan şairə Ağabəyim Ağa Ağabacının er. The king is dead, long live the king! His name was Fatal! shah Gajar. the sir of Agabeyim Aga Agabaji. hərəmxanasına göndərilməsini tələb edir... Fatall shah, the new occupant of Garabagh. gave up the Fətəli şahın sifarişi ilə 200-dən çox xidmətçisi ilə policy of unification of Azerbaijan, particularly, the northern, Tehran sarayına göndərilən Xan qızının - Ağabəyim scattered part of the country, the ancestral lands he. as the Ağanın kədərli göz yaşı, onun Qarabağ nisgili sonralar master, took over from his father. The new shah prima fade bir çox ədiblərin əsərlərində çox geniş göstərilmişdir. needed to put his residence, the hotbed of court intrigues, Azərbaycanda Şərqin ilk Demokratik Cümhuriyyəti in order. He had enough to set himself to right - substantial part of the treasury from Shusha. the capital city of the qurularkən onun Türkiyə Cümhuriyyətindəki ilk səfiri, Garabagh khanate. However. Fatal! shah needed a diamond repressiya qurbanı, maarifpərvər ziyalımız, yazıçı- on the crown of his trophies from Garabagh. And he found dramaturq Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin Molla Pənah her - Agabeyim Aga. a young, decorously mannered Vaqifin həyatına həsr etdiyi "Qan içində romanında da princess of Garabagh. who was soon sent to Tehran for the bu hadisə ətraflı təsvir edilmişdir. sake of confidence among the two sides as reads a letter of Hicran dəftərini Tehranda bağlayan, gecələr üzü qib­ Fatali shah to his father-in-law. Ibrahimkhalil khan Javanshir. ləyə deyil. Qarabağa sarı yatan Ağabəyim Ağa iki II Agabeyim Aga. a poetess and a talented pupil of Molla Panah Vagif, the grand vizier of the Garabagh khanate and Tehranın ətrafında. İmamzadə Qasımın yaxınlığında öz the best lyric poet of Azerbaijan, languished In Tehran, then malikanəsində yaşasa da, özgə dilli sarayın şərt in Gum. in her own palace, surrounded by more than 200 qanunlarından, Tehranın təbiətindən, şəhərin səs- kanizes. who accompanied her from the house of her father küyündən uzaqlaşmaq məqsədilə Fətəli şahdan to the country In which she claimed to fame. The feelings of Qumda yaşaması üçün icazə alır. Ana dilinə. Qarabağın axarlı təbiətinə, şirin ləhcəsi­ grief at and melancholy in her heart longing for Garabagh were translated into a number of bayati). Her home-sick­ nə həsrət qalıb saraylarda darıxan, özgə millətin içində ness. pangs of love for Garabagh were portrayed by Yusif sıxılan Ağabəyim Ağaya olan böyük sevgisinə ehtiram Vazir Chamanzaminli, the Ambassador of the 1918-1920 kimi Fətəli şah Qumda təməli məhəbbətdən yapılan Azerbaijan Democratic Republic to Turkey, then a victim to saray tikdirir. O. bu sarayın hücrələrinin qapı-pəncərə­ Soviet reprisals for his views of democratic enlightenment, sini günçıxana, qibləyə deyil. Qarabağa sarı qoydurur, in his novel Qan Ichinda dedicated to Molla Pariah Vagif. süsəni, sünbülü bitən, gülü bülbül deyən bağ saldırır. Tehran was the turning point in parting her ways with Bir il sonra bağı ziyarətə gələn Ağabəyim Ağa bağda Garabagh. Unable to see it anymore, to inhale the fresh ai* Xarıbülbülü görməyəndə üzü Qarabağa doğru ah of the mountains which gave the shelter to Shusha. her hometown. Agabeyim Aga slept turning towards Garabagh. çəkir. Fətəli şah bu gördüyü gözəllikdən eyni açılmaq breaking a vow of a devoted Muslim who has to confront əvəzinə qüssələnən Ağabəyim Ağadan əhvalının pəri- Qibla. After two years of seclusion In her country estate in şanlığının səbəbini soranda Xan qızı Xarıbülbülü the outskirts of Tehran, she got permission from Fatali shah, soruşur... Sualdan sarsılan Şah Xarıbülbülü cənnətin her lord, to relocate to Gum. the holy city for Shiite Muslims, guşəsində. Mələyin hüzurunda görərsən deyib bağ­ since she felt alien to the palace life with severe rules, the dan aynlır. Az sonra bağın yansından çoxunda Xanbül- environment in which people were speaking another lan­ bül əkdirən şah könlünün sultanını yenidən bağa dəvət guage. while noisy streets of Tehran were not able to hold a edir. Bağı dolandıqca Qarabağdan özgə bir torpaqda candle to tranquil quarters of Shusha. Despite being fluent in Farsi, the official language of Iran. bitməyən Xarıbülbülü gördükcə Ağabəyim Ağanın şair Agabeyim Aga. Azeri by flesh and blood, was filled with nos­ qəlbindən bayatılar cücərir: talgia for the melodious Azeri language, sweet as honey and rich in witticisms at the same time. Her ability to display Mən aşiqəm Qarabağ. quick wit made Agabeyim Aga famous and esteemed Qara salxım. Qarabağ among Iranians who valued her according to her merits and Tehran cənnətə dönsə. called her Agabajl. the shah's wife who was more masterful Yaddan çıxmaz Qarabağ. than her lord. Fatali shah, but could compassionate like a car­ ing sister does. To his credit be it said. Fatali shah tried to find favor in the eyes of his beloved wife who was complaining Ağabəyim Ağanın qənirsiz gözəlliyi, fitri istedadı, of being harassed by dreary life. Even a magnificent palace bədahətən şeir demək qabiliyyəti, udu. qavalı məha­ failed to substitute Garabagh. her patrimonial estate, though rətlə dilə gətirməsi. “Segahı. Qarabağ şikəstəsi’ni ya­ the shah agreed to the design of the building in the way so nıqlı-yanıqlı oxuması, muğamlara, xalq mahnılarına that its windows and doors came out to Garabagh. instead of özünəməxsus xallar, zəngulələr əlavə etməsi Fətəli şa­ facing Qibla. Next to the building, there was laid out a lush hı Qarabağ gözəlinin önündə qolubağlı qula çevir­ garden perplexed with the aromas of profuse ornamental mişdi... flowers and sublime trees. When Fatali shah took Agabeyim Aga to the palace and its garden a year after the compound Bu səbəbdən də Ağabəyim Ağanın dustaqların azad was completed, he failed to understand whether his wife olunması, ölüm hökmünün ləğvi ilə bağlı heç bir xahişi was gasping at a wonderful view in front of her or there was another reason for that, since she was facing the direction of şahın yanında yerə düşməzdi. Saray daxili məsələlərin, Garabagh. To the question why she looked so mournful, she divanxana işlərinin çoxunda da Fətəli şah Ağabəyim answered that there wasn't any khari bulbul in the garden. Ağanın təkliflərini və pərdəarxası məsləhətlərini nə­ Shaken by the answer. Fatali shah replied. Tou will sec khari zərə alardı. bulbul after you go aloft, to paradise, and left the place Before long, the garden was half covered with khari bulbul, Ağabəyim Ağanın mükəmməlliyi və müdrikliyi and Fatali shah invited his beloved Agabaji to behold the bununla məhdudlaşmırdı. O. Tehrana köçəndən sonra beauty shining in front of her. Snoliing in the garden. ərəb və fars dilləri ilə yanaşı, ingilis və fransız dillərini Agabeyim Aga realized that her nightingale' could not blos­ də mənimsəmişdi. Bu dillərin vasitəsi ilə o. Şərqin və som outside Garabagh. Stamping this episode in her and ou Avropanın məşhur şahzadələri, kraliçaları ilə ünsiyyət memories is the following bayati: qurmuşdu. Məktublaşmaları. yazışmaları ilə o. Fransa Garabagh is my liking imperatoru Bonapart Napaleonun və onun xanımının. Black bunch, and black link. İngiltərə kralının və kraliçasının diqqətini özünə cəlb If Teheran be paradise. etm işdi. Garabagh is in remembering. 1811 -ci ildə İngiltərə kralının və kraliçasının İrana səfir təyin etdiyi ser Ozerlinin Fətəli şahla görüşü Making Fatali shah resigned to Agabaji were her incompa­ zamanı, etimadnaməsini təqdim edərkən Ağabəyim rable beauty, her inborn talent, the ability to tell her thoughts Ağaya kral və kraliça adından almaz ənbəçə (arxalıq) by verses extempore, skillfully playing the ud and qaval, her golden voice running through the heart when she was per­ bağışlanması da qeyd olunan faktları təsdiq edir. forming Seygah and Garabagh sikastasi. the mughams her Ağabəyim Ağanın şahın yanında olan nüfuzu elə ancestral lands were a cradle of. and ad-lib novelty values in Qarabağın. Azərbaycanın nüfuzu idi. Azərbaycanın ən folk songs she was better at creating and singing. ağır məqamında, rus-iran müharibələrinin tüğyan Her influence over her lord. Fatali shah, proved its worth etdiyi illərdə Ağabəyim Ağa Qarabağın. İrəvanın. when Agabaji was asking for the discharge of prisoners or Bakının. Dərbəndin. Qubanın üzləşdiyi faciələrdə də öz the cancellation of impending capital punishment the others were filled with a sense of. For Fatali shah, she was a doğmalarına əl yetirirdi. trustable clandestine adviser, whose opinion carried a heavy Fətəli şahın şahlıq illərindən. Azərbaycan tarixinin weight to her lord on issues concerning the internal affairs of açılmamış səhifələrindən soraq verən tarixçi-alim the shah's residence, as well as the activity of the court­ Seyidağa Onullahi saraydaxili münaqişələrdən. Fətəli house and administration of receptions. şahın daxili və xarici siyasətindən. Ağabəyim Ağanın The perfect knowledge and infinite wisdom of Agabeyim acılı-şirinli həyatından, sarayda keçən günlərindən, Aga were highly appreciated in countries which opposed onun məğrurluğundan, vətənpərvərliyindən əsərlərin­ themselves to Iran for centuries. After relocation to Tehran, the princess ffom Garabagh managed to master English and də xüsusi hörmət və ehtiramla söz açmışdır: Fətəli French, in addition to her excellent command of Arabic and şahın hərəmxanasında Azərbaycandan çox qadın Farsi. In short run she set up and developed communication vardı. Onlardan biri də İrəvan hakimi Həsənin böyük with the powers that be: distinguished royals from the East qızı Kövkəb xanım idi. Sərdərabad qalasının sərdan and West, including Napoleon Bonaparte, the French Həsən xan 1826- 1828-ci illərdə rus-iran müharibəsi Emperor, admired the way she used to express her Ideas zamanı İrəvanın rus işğalçılarından müdafiəsində and feelings. Documented is an interesting episode from history. In qəhrəmanlıqla vuruşmuşdu. Həsən xan 'Sarı Aslan 1811. the newly appointed Ambassador of the British ləqəbi ilə məşhur idi. Lakin imperiya qoşunları Empire to Iran. Sir Gore Ouseley presented his credentials to qarşısında İrəvan xanlığı da tab gətirə bilməzdi. Fatal I shah and a diamond-adorned arkhaliq as a gift from Kövkəb xanımın atası Sarı Aslanı düşmən caynağından the British empress and emperor to _ Agabcyim Aga qurtarmaq üçün Ağabəyim Ağa təcili tədbir görmüş, Agabaji. döyüş yerinə rus dilini bilən 15 nəfər rus əsgəri Her high standing with Fatali shah allowed Agabeyi— geyimində igid göndərmiş, bu el qəhrəmanının Aga to reach out the people of Garabagh. Iravan. Baku. Darband. Guba and other regions of northern Azerbaijan to həyatını xilas etmişdir. Ağabəyim Ağa təcili od içində bring some relief to their sufferings of bloody hostilities, ripe yanan vətəninin dərdlərinə çarə axtardığı zaman and rampant violence during the 1804-1813 Russian-lranian erməni qadınları İrəvanı rus ordusuna təslim etmək war over the Caucasus. üçün Eçmədzin kilsəsinə toplaşaraq dua In Azerbaijan, little has been documented and known oxuyurdular... about life In the reign of Fatali shah. A glimpse of light, how­ Azərbaycanda. Qarabağda, İrəvanda tökülən qanlar, ever. was shed by historian Seyfdaga Onullahl on this length erməni daşnaklarının Azərbaycan türklərinə qarşı of time. Mr. Onullahl. the author of a series of publications fea­ həyata keçirdiyi soyqırımlar. rus-İran müharibəsində turing history of Garabagh and its prominent men. lifted the veil of the unknown to us for centuries. One episode deserves rus imperiyasının qələbəsinə təminat verən məqamlar particular attention, since it is all about the dignity and merits Ağabəyim Ağanı sarsıdaraq, onun vətənə uzanan of Agabeyim Aga. her unquenchable desire and will to help yoluna sərhəd məftilləri çəkmişdi. her compatriots. Mr. Onullahl narrated the following: There Erməni daşnaklarının xəyanəti ilə rus ordusunun were a lot of females in the harem of Fatali shah. One of them. Azərbaycan torpaqlarını hissə-hissə zəbt etməsi onun Kovkab. was the elder daughter of Hassan khan, the ruler of şimalının Rusiyaya, cənubunun isə İrana ilhaqı ilə Iravan. Hassan khan distinguished himself in courageously nəticələndi. Gülüstan^ və Türkmənçay* dəhşətləri defending Sardarabad castle from Russian occupation forces during the 1826-1828 Russian-lranian war. Also known as Ağabəyim Ağanın dərdinin üstünə dərd, qəminin Sari Aslan. Hassan khan, nevertheless, was not able to with­ üstünə qəm gətirdi. Müdrik, mərhəmətli Ağabəyim stand the Russian onslaught. It was an urgent matter of Ağanın ümidi yenidən alovlanaraq bütövlük nidasını Agabeyim Aga to prevent the ’Golden Lion’ from falling Into çalmışdır. the dutches of the enemy - she immediately deployed 15 Rus çariçası ona: Ey Bəyim, siz öz müdrikliyinizlə brave spirits, who spoke Russian and uniformed as Russian mərhəmətli şahın zövcəsi, tale ulduzu olmusunuz soldiers, to the battlefield, to save Hassan khan, the father of söyləsə də. Qarabağ nisgilli Ağabəyim Ağaya təsəlli Kovkab xanim. When Agabeyim Aga was desperately seek­ verə bilməmişdi. 17 yaşından Qarabağdan. Şuşa ing a way that could lead her native land out of the troubles which her countrymen were in. Armenian females gathered qalasından. Topxana düzündən. İsa bulağından ayrılan, in the Echmiadzin cathedral to pray for the surrender of Iravan özünün həsrət şərqilərini oxuyan Ağabəyim Ağa: to Russian troops- The annexation of northern Azerbaijan to the realms of Əfsus ki. yarım gecə gəldi, gecə getdi. the Russian empire astounded Agabaji, since she couldn't Heç bilmədim ömrüm necə gəldi, necə getdi remain Indifferent to how Russians and Armenians were committing severe reprisals. Woody massacres against her -deyərək. 1832-ci ildə. 52 yaşında dünyaya vida compatriots for the latter's resistance to new rulers, who belonged to other religions and cultures. nəğməsi oxudu! The challenging peace treaties with Iran erected a new Düz 35 il kədərli bayatılar qoşub, nağıllar düzən hurdle, which Agabcylm Aga, a shrewd critic and experi­ Ağabəyim Ağa yuxularında Qarabağa, uşaqlığının və enced professor of diplomatic fence, was not able to clear, gəncliyinin butalı, nərgiz qoxulu çağlarına dönmüşdü. for the plans of the Russian Empire required the Christian Bu gün bəşəriyyətin demokratiya, insan haqları anchor be dropped to the sea of Islam. adından danışdığı, sərhədlərin söküldüyü zamanda In a letter reading Bayim. your wisdom made you're the beloved spouse, the fortunate star of the merciful shah.' the belə Qarabağ həsrətindən Xarıbülbülə dönən Ağa­ Russian empress failed to console the languishing bəyim Ağanın müqəddəs ruhu Vətəndən. Qarabağ­ 'nightingale' from Garabagh. whose heart was filled with dan. Şuşadan nigaran ruhlara qoşulub kədərli-kədərli trepidation about the future of her countrymen haray qoparır: She was taken from Garabagh at the age of 17. though л Iter soul was never alienated from the country she was born Mən aşiqəm. Qarabağ, In. Upon a time. 35 years later, in 1832. Agabeyim Aga Agabaji. who lived the life of a tangible luxury and an intan­ Şəki. Şirvan. Qarabağ. gible emptiness In her heart, closed her eyes, forever, to sec Aləm cənnətə dönsə. khari bulbul In paradise. Her last words were: Yaddan çıxmaz Qarabağ! Alas, my sweetheart came at night and left at night. Didn't know ftow life came and how it was out of sight -

In modern-day Azerbaijan, where Agabeyim Aga Agabaji 1 is still an unknown treasury, people, nevertheless, cite a very popular quatrain, the catchwords which tire nightingale' from Gvabagh composed as a declaration of her devotion to the land of fire, the symbol of eastern creativity.

My liking is Garabagh. Shekl. Shirvan. Grrabagh If world turn to paradise. In mind is Gtrabagh! BƏYİM XIX əsr Naxçıvan xanlığı

GONCHABEYIM XIX centuıy Nakhchivan khanate

ж QONÇABƏYİM XIX əsr Naxçıvan xanlığı

GONCHABEYIM XIX century Nakhchivan khanate

Azərbaycanın milli-mənəvi dəyərlərinin inkişafında, Socio-political, literary-cultural environment of yaddaşa qayıdış ideologiyasının formalaşmasında, Nakhchivan ranks high in development of our national- ədəbiyyatın, poeziyanın, fəlsəfi fikrin zirvələrə spiritual values, formation of ‘return to the memory qalxmasında Naxçıvan ictimai-siyasi, ədəbi-mədəni ideology, achievement of acme by literature, poetry, mühitinin xüsusi yeri var and philosophical thought. Tannnın Asəf-Kəhf. İnandağ (İlandağ). Haçadağ. Kin of Kangarli made self-peculiar contribution to his­ 'Gəmiqaya müqəddəsliyinə. Atabəy Məhəmməd. tory of Nakhchivan resting upon the sanctity of Asabu- Şəmsəddin Eldəgiz. Möminə xatun. Mehrican xatun. Kahf. Inandagh (llandagh). Hachadagh. Gamigaya and Zahidə xatun. Memar Əcəmi. Bəhruz Kəngərli. Hüseyn power of such personalities as Atabay Maham mad, Cavid. Məmməd Səid Ordubadi. Mirzə Cəlil. Heydər Shamsaddin Eldaghiz. Momina khatun. Mehrijan Əlirza oğlu Əliyev kimi şəxsiyyətlərin qüdrətinə khatun. Zahida khatun. Memar Ajami. Bahruz Kangarli. söykənən Naxçıvanın tarixində Kəngərlilərin özünə­ Huseyn Javid, Mammad Said Ordubadi. Mirza Jalil. məxsus məqamı var. Məhz Azərbaycanın qüdrətli Heydar Alirza Aliyev. » xatunlarından biri olan Qönçəbəyim haqqında danı­ In the period when powerful servicemen, educated şarkən bu ailəni xatırlamamaq qeyri-mümkündür. at famous military schools of Russia, returned to Rusiyanın məşhur hərbi məktəblərində qüdrətli Nakhchivan. Ehsan khan was reported happy news at hərbçilərin təhsil alıb Naxçıvan torpağına döndüyü bir the palace patronizing poetry. It was a flowery spring vaxtda sənətin, poeziyanın himayə olunduğu sarayda morning of 1827. In honor of the spring bringing abun­ Ehsan xana müjdə verdilər. Bu 1827-ci ilin çiçəkli bir dance. when trees open their buds. Ehsan khan named yaz səhəri idi. Budaqlan tumurcuq tökən, gözündən the bom child Gonchabeyim. Infant sheep were cut and bərəkət yağan baharın eşqinə Ehsan xan dünyaya tents were built in honor of the baby. Bays, old men gələn körpəni Qonçabəyim adlandırdı. Körpənin and women who gathered at feast in a red tent, passed şərəfinə qoçlar kəsilib, çadırlar quruldu. Qırmızı her to each other blessing. The people's experts, the çadırın şöləsinə yığılan bəylər, kəndxudalar. dili dualı palace's far-sighted persons seeing smile in the infant's ağsaqqal və ağbirçəklər Qonçabəyimi əldən-ələ ötü­ look, light in her eyes and sorrow on her face, forebod­ rüb xeyir-dua verdilər. Elin başbilənləri, sarayın uzaq­ ed that her life will be thorny; that she will be far from görənləri körpənin baxışındakı təbəssümdən, gözlə­ her bud. seeing "writings' in her palms foreboded her rindəki nurdan, üzündəki pərişanlıqdan onun şairə traveling on long roads- olacağını, həyatın keşməkeşlər içində keçəcəyini, Years passed- Gonchabeyim. having imbibed aroma sevmədiyinə verilib butasından uzaqlarda qalacağını, of milk-smelling swaddle, composed charming hearts əllərinin içərisindəki yazılardan' uzaq yollar yolçusu distiches from her feelings, and turned the cry of he- olacağını söylədilər... young heart into a legend: Fəsillər ötdü... Zaman dolaşdı... Süd qoxulu bələyin ətrini ruhuna köçürən Qonçabəyim könülləri ovsun- Grief master, sorrow merchant. layan. dillərdə dastan olan misralarını duyğularından Tell the cruel restless person to come. cücərdib butalı könlünün naləsini dillərdə dastan etdi. Let again his remorse be renewed. Half of my heart thew. tell him to come. Hicran sənətkan. qəm xiridarı. Qəddar olan biqərara de. gəlsin. Lover knows his beloved's feelings. Yenə təzələnsin didar-didarı. If God pleases, we'll join. Ciyər oldu həzar para, de gəlsin. I'm tired from waiting the cruel. Tell him to come. Aşıq bilər məşuqənin halını. Qismət olsa, ələ alaq əlini. We are called rebels. Gözləməkdən bimürvətin yolunu. And make our ablution for name of God. Gözümdə qalmadı qara, de gəlsin. I'm Bayim. flower of Ibrahim. Tell him not secretly, but openly to come. Bizə səg rəqiblər deyirlər asi. Mövlaya bağladıq yəni ixlası, Gonchabeyim who. like Shahsanam of Garb. Peri of Mən Bəyiməm. İbrahimin butası. Gurban. Gulgaz of Abbas, was granted God's abun­ Gizli deyil, var. aşkara de. gəlsin. dance. found her love in army officer Ibrahim bay. and looked for happiness in his military ranks. She experi­ Qərbin Şahsənəmi. Qurbanın Pərisi, Abbasın Gülgə- enced cruelty of fate at the age of 12 which was very zi kimi ilahidən but alan, sevgi camında ordu zabiti early in her life. In 1844. according to the palace laws İbrahim bəyi görən, onun çiyinlərindəki çinlərdə bəxt she married Shamil khan. In the period prevailed with ulduzunu arayan Qonçabəyim çox erkən. 12 yaşa absence of civil rights for women. Gonchabeyim, in dolanda taleyin qəm karvanına sarvan olur. 1844-cü whose eyes love seethed like a spring, drinks parting bowl. ildə saray qanunlarına uyğun olaraq onu Şamil xana The love of Shamil bay. possessor of numerous rich­ gəlin köçürdülər. Qadın lıüquqsuzluğunun tüğyan et­ es. brings Gonchabeyim sorrow instead of happiness. diyi bir zamanda sevda çeşməsini gözlərində qay­ The love of the khan's daughter, who had been com­ nadan Qonçabəyimin vüsal camından hicranın acı posing doleful bayatis. goshmas (type of eastern verse) şərbəti süzülür. until the end of her life, finally becomes a motif foror Sərvət və şöhrət sahibi olan Şamil bəyin məhəbbəti Shahzadah İbrahim' dastan. The love of the poetess, Qonçabəyimə səadət yerinə kədər gətirir. Ömrünün whose fate passed in sorrow, becomes legendary. At sonuna kimi nisgilli bayatılar, qoşmalar düzən Xan poetical evenings people recite her verses and heiЦ qızının sevgisindən sonda 'Şahzadə İbrahim dastanı love-songs, sung in Tabriz. Tehran. Gum. Mashkhad yaranır. Ömrünü hicran və nisgil içərisində keçirən Tiflis. Ganja. and Nakhchivan by ashugs. khanandas. 1 şairənin sevgisi dillərə dastan olur. Məclislərdə şeirləri turn Gonchabeyim to one of the famous literary work­ oxunur. Təbrizdə. Tehranda. Qumda. Məşhəddə. ers of their time. Tiflisdə. Gəncədə. Naxçıvanda aşıqların, xanəndələrin Having amazed by her intellect, talent, delicacy. j səsinin köynəyindən keçib dünyanı dolaşan sevgi high palace culture, and lyric verses the two of t h e ^ J nəğmələri Qonçabəyimi zəmanəsinin məşhur söz famous personalities of their epoch - A.Griboyedov ~T adamlarından, qələm sahiblərindən birinə çevirir. and Baratashvili, helped Gonchabeyim to become j Ağlı, istedadı, nəzakəti, yüksək saray mədəniyyəti, famed in Russia and Georgia. By her verses translated lirik şeirləri ilə dövrünün iki məşhur simasını A.Qriboye- into languages of both nations, she expressed feelings dovu və Barataşvilini heyran edən edən Qonçabəyim of loving hearts. onlann vasitəsilə zamanında Gürcüstanda və Rusiyada Historical sources prove that since the late XVIII cen- da məşhurlaşır. Hər iki xalqın dilinə çevrilən şeirləri ilə tuiy. including XIX-XX cc. in result of Tsarist Russia's Qönçəbəyim öz könül rübabını sevən qəlblərdə dilə policy. Tiflis had become cultural center of the Caucasus. ^ gətirir. The Settling of Russian Caucasian Vicegerents, court­ Tarixi mənbələr sübut edir ki. XVIII əsrin sonundan houses. translation centers and printing-houses in Tiflis, başlayaraq. XIX-XX yüzillər də daxil olmaqla çar as well as the fact that enlightener movements were Rusiyasının siyasəti nəticəsində Tiflis Qafqazın mədəni launched here, increased its importance. mərkəzinə çevrilmişdi. Rusiyanın Qafqaz canişinli­ Realization of political maneuvers, being continua­ yinin. divanxanaların. tərcümə mərkəzlərinin Tiflisdə tion of the Caucasian policy' of Peter the Great from yerləşməsi, maarifçilik hərəkatının bilavasitə buradan this territory favored visits of Russian and Georgian pərvəriş tapması, mətbu orqanların, mətbəələrin intellectuals, poets, writers, servicemen and scientists təməlinin burada qoyulması onun əhəmiyyətini to the Caucasus, particularly different nooks of artırmışdı. Azerbaijan. I Pyotrun 'Qafqaz siyasəti'nin davamı olan siyasi They tried to study and investigate national-spiritual gedişlərin də bu ərazidən həyata keçirilməsi rus və values, literary-philosophical thoughts, and material-cul- gürcü ziyalılarının, şair, yazıçı, hərbçi və alimlərin Qafqaza, xüsusən də Azərbaycanın müxtəlif guşə­ tural pearls of the East in the face of Azerbaijan. When lərinə səfərlərinə rəvac verirdi. poeticizing their East-related feelings and thoughts, such O dövrlər Azərbaycanın simasında Şərqin milli- famous personalities like A.S.Pushkin. A.Griboyedov. mənəvi dəyərləri, ədəbi-fəlsəfi düşüncələri, maddi- Baratashvili. S.Yesenin. A.Blok, described Azerbaijan in mədəniyyət inciləri öyrənilməyə, tədqiq edilməyə their literary, philosophical works, and travel notes: they cəhd edilirdi. Gördüklərini ədəbi, fəlsəfi əsərlərinə, sə­ reflected it with artistic shades. yahətnamələrinə gətirən A.S.Puşkin. A.Qriboyedov. When Russian-lranian War resulted in the split of Iran, Barataşvili. S.Yesenin. A.Blok kimi məşhur simalar to be exact. Azerbaijan by Araz river, the Treaty о Şərqlə bağlı duyğu və düşüncələrini poeziyaya Gulustan was concluded. Literary works of the two gətirəndə məhz Azərbaycam görmüş, onu bədii great men of letters - A.Griboyedov and Abbasgulu boyalarla əks etdirmişlər. Agha Bakikhanov. who worked at the Russian İran-Rusiya müharibəsinin nəticəsi kimi Azərbay­ Caucasian Vicegerents at that time, are the best exam ­ canın əleyhinə Araz çayı ilə onu ikiyə parçalayan ples describing this sorrowful event. Gülüstan müqaviləsi imzalandı. Mütərcim qismində A.Griboyedov who often visited Ehsan khan's palace iki böyük söz adamının A.Qriboyedovun və o in Nakhchivan in view of his translation activity in Iran, zamanlar çar Rusiyasının Qafqaz canişinliyində çalışan listened to verses of Gonchabeyim. eminent poetess of və bu acı hadisəni 'Gülüstani-İrəm' poemasında sözün her age. called them as pearls of the Eastern poetry" yaddaşına köçürən Abbasqulu Ağa Bakıxanovun while titling the poetess - an example of delicacy, love ədəbi əsərləri də dediklərimizə nümunədir. and compassion-. Artistic respect of Georgian poet and İrandakı mütərcimlik fəaliyyəti ilə tez-tez Naxçıvan­ writer Baratashvili to Gonchabeyim today is regarded da Ehsan xanın sarayında olan A.Qriboyedov dövrü­ for the most valuable symbol of Azerbaijani-Georgian nün tanınmış şairəsi Qonçabəyimin şeirlərini dinləmiş, friendship. Being the guest of Ehsan khan in onları Şərq poeziyasının inciləri", şairəni isə zərifliyin, Nakhchivan in 1845. he copied the verses of incəliyin və məhəbbətin nümunəsi' adlandırmışdır. Gonchabeyim by Georgian alphabet, for translating Gürcü şairi və yazıçısı Barataşvilinin Qonçabəyimə them into the Georgian language sent them to his olan sənətkar ehtiramı bu gün Azərbaycan-Gürcüstan cousin Maiko Orbeliani. daughter of famous writer dostluğunun ən qiymətli simvolu kimi dəyərləndirilir. I.Orbeliani. Baratashvili asked Orbeliani to deliver them O. 1845-ci ildə Naxçıvanda Ehsan xanın qonağı olar­ to Sheytanbazary quarter in Tiflis, where Azerbaijani kən Qonçabəyimin şerlərini gürcü əlifbası ilə köçür­ Turks historically dwelled, to the khanandas Sattar and müş. gürcü dilinə çevirmək üçün dayısı qızı, məşhur Shaki-born Safar for reciting at poetical evenings. This gürcü ədibi İ.Orbelianinin yadigarı Maiko Orbelianiyə quarter was the place where later on the printing house göndərmişdi. Barataşvili Tiflisdə. Azərbaycan türkləri­ Gheyrat" was founded. Molla Nasraddin" journal locat­ nin tarixən sıx yaşadığı, sonralar Qeyrət' mətbə­ ed. where now memorial houses of Mirza Jalil and əsinin. Molla Nəsrəddin dərgisinin təməli qoyulduğu. Nariman Narimanov are placed; in the neighborhood indi Mirzə Cəlilin, Nəriman Nərimanovun ev-muzey­ to Tiflis the Botanical Garden, in the lap of which ləri yerləşən. Ə.Ağayevin. Mirzə Şəfi Vazehin, Mirzə A.Aghayev. Mirza Shafi Vazeh. Mirza Fatali Akhund- Fətəli Axundzadənin. Fətəli xan Xoyskinin qoynunda zadah. Fatali khan Khoisky lie: where Shirvan copper­ uyuduğu Nəbatat bağının qonşuluğunda. Şirvan smiths are concentrated: Gazakh. Goycha saz masters. misgərlərinin. Qazax. Göyçə sazbəndlərinin. Basqal. Basgal. Shamakhy merchants. Tabriz. Borchaly carpets. Şamaxı tacirlərinin. Qarabağ. Şəki. Şirvan xanəndələ­ Garabagh. Shaki. Shirvan folk singers are cumulated. rinin cəm olduğu Şeytanbazar' məhəlləsində keçirilən The words - "Now in Nakhchivan there are popular məclislərdə oxunması üçün onların xanəndə Səttara verses of an eighteen-years-old girl, very beautiful anJ və Şəkili Səfərə çatdırılmasını Orbelianidən xahiş charming one' - from a letter, added by him to a col­ etmişdir. Onun şeirlər toplusuna əlavə etdiyi məktuba lection of verses, betoken essence of Gonchabeyim's ‘indi Naxçıvanda on səkkiz yaşlı bir qızın şeirləri məş­ poetry, its positions toward the literary-cultural con­ hurdur. o. xan qızıdır, çox gözəl və cazibədardır nections. cümlələrini yazması Qonçabəyim poeziyasının məna Gonchabeylm, who by her eternal iove broke bound­ tutumuna, ədəbi-mədəni əlaqələr istiqamətində aries and thorny wires, but spent all her life with feel- mövqelərinə işarədir. ing of separation, had entered Tiflis literary environ­ Sərhədləri, bəndləri, tikanlı məftilləri yıxan, əbədi ment before mister Javid- great Huseyn Javid. In Sanan sevgisi ilə ömrü boyu hicran şamına pərvanə olan mountains, at the Kura River, in Garayazy forests, at Qonçabəyim Tiflis ədəbi mühitinə Cavid Əfəndidən - fortress walls of Tiflis. Tiflis churches people listened to böyük Hüseyn Caviddən öncə qədəm qoymuşdu. lyric songs, doleful verses written by Gonchabeyim Sənan dağlannda. Kür qırağında. Qarayazı meşələrin­ under the penname 'BayinV prior to Sheikh Sanan, his də. Tiflisin qala divarlarında. Tiflis kilsələrində Şeyx love to stubborn girl*. Sənandan, onun tərsa qızı na olan sevgisindən öncə insanlar Qonçabəyimin Bəyim təxəllüsü ilə yazdığı lirik Hey mothers, why do you reproach me? nəğmələrini, boyuna hicran biçilən şeirlərini dinləmişdi. This will cure my disease. The disease finally will make those who are in love Ey analar, məni neçin qınarsız? Lose their flesh and forceless. Eləsə dərdimə bu dərman elər. Eşqə düşənləri axırda bu dərd. Let evil vanish as soon as possible. Əridər, incəldər. natəvan elər. My face smiles, but heart cries. Only you can cure my disease Görüm aralıqda yox olsun yaman. Neither Plato, nor Surgeon. Üzüm payəndazdır. başım tərciman. Səndən qeyri mənim dərdimə dərman Devoted to her feeling of first love, unhappy at the Nə Əflatun bilər, nə Loğman eylər. palace of her husband Shamil khan who was much İlk məhəbbətə sədaqət hissi ilə alışıb уалал. özündən older than Gonchabeyim. she went to the south of qat-qat böyük həyat yoldaşının - Şamil xanın sarayında Azerbaijan with her grief. The poetry of Gonchabeyim xoşbəxt olmayan Qonçabəyim dərdini götürüb Azər­ mentioned above, who failed to find peace in baycanın güneyinə yollanmışdı. Məşhəddə, Qumda Mashkhad. Gum holy towns. Imam Rza tomb, is based müqəddəs şəhərlərdə. İmam Rzanın türbəsində belə on three feelings: devotion to love, and lofty feelings: dinclik tapmayan Qonçabəyim in təqdim etdiyimiz protest to environment castigating, and her husband şeirinə üç hiss hakimdir,- məhəbbətə və ülvi hisslərə wounding her soul: and justice voice reflecting her sədaqət, onu qamçılayan mühitə və ruhunu incidən mental maturity, broad outlook, and perfect educa ərinə etiraz, kamilliyini, geniş dünyagörüşünü, mükəm­ tion. məl təhsilini əks etdirən haqq səsi. When attentively investigating sources for life and Qonçabəyimin həyat və yaradıcılığı ilə bağlı creative work of Gonchabeyim. it once again becomes qaynaqlan diqqətlə araşdırdıqca onun necə mükəm­ clear how perfect she was. In 1837 Gonchabeyim. hav­ məl olduğu bir daha aydın olur. Qadın hüquqsuz- ing fallen prey to absence of civil rights in wom en, won luğunun qurbanı olan, romantik duyğulan, lirik şeirləri hearts with her romantic feelings, lyric verses, entered ilə könülləri fəth edən Qonçabəyim 1837-ci ildə Nax­ Russian school in Nakhchivan, studied Russian and çıvanda təşkil edilmiş rus məktəbinə daxil olmuş, doğ­ Persian along with her native language, displayed par­ ma ana dilindən başqa rus və fars dillərini də yaxşı öy­ ticular interest to the Eastern literature. rənmiş. Şərq ədəbiyyatına xüsusi meyil göstərmişdir. Unlike the main famers women of Azerbaijan, as Azərbaycanın baş xatunları ilə. xüsusən də sırf Momina khatun. Zahida khatun. Mehrijan khatun. Naxçıvan ictimai-siyasi mühitinə xas olan Möminə jalaliyya khanim. Sulafa khanym peculiar to purely xatunla. Zahidə xatunla. Mehrican xatunla. Cəlaliyyə Nakhchivan socio-political environment, we don’t see xanımla, Sülafə xanımla müqayisədə saraydaxili Gonchabeyim in inner palace relations, on battle-fields münasibətlərdə və döyüş meydanlarında Qonçabə- jointly with her father or spouse. The main reason for yimi atası, həyat yoldaşı ilə qoşa görmürük. Bunun this is connected to change of attitude toward woman başlıca səbəbi ərəb istilasından sonra Azərbaycanda, after the Arabic invasion in Azerbaijan, and generally in ümumən türk dünyasında və Şərqdə qadına münasi­ the Turkic world and the East. bətin dəyişməsi ilə izah edilir. The most sacred feeling in Gonchabeyim’s personal­ Qonçabəyimin şəxsiyyətində və onun mənəvi ity. which stands over her spiritual hardships, is devo­ sıxıntılannm fövqündə dayanan ən müqəddəs hiss tion to love. məhəbbətə sədaqətdir. Dastans have been composed for thousands of Məhz min illər boyu Kəngərlilər sarayının ən gör­ years, dedicated to Eastern women namely in the per­ kəmli xanımı Qonçabəyim kimi xatunlarımızın sima­ son of such our women like Gonchabeyim of Kangarlis sında Şərq qadınına. Azərbaycan qadınını yaşadan bu palace, in the name of this loftiness immortalizing ülviyyətin adına həmişə dastanlar bağlanmışdır. Azerbaijani woman. The holiness sung by ashugs. ј Г

Aşıqların, xanəndələrin eldən-elə. mahaldan- khanandas from village to another, from district to dis­ mahala sazın, tarın, kamanın, qavalın caynağında trict playing saz. tar. kamancha. tambourine never rec­ daşıdığı bu müqəddəslik heç zaman sərhəd, din və dil ognized boundaries, religions or languages. Since tanımamışdır. Hər kəs bu sevdanı anladığından həm everyone understood love, everyone loved both the də Bəyim təxəllüslü bir şairəni. Kəngərlilər sarayının poetess under Bayim pseudonym, and Gonchabeyim. xatunu Qonçabəyimi sevmiş və sevgisinə sayğı xatun of Kangarlis palace, and esteemed her love! göstərmişdir! ID BANU NATƏVAN X IX əsr Qarabağ xanlığı

KHURSHUD BANU NATAVAN XIX century Carabagh Khanate XURŞUD BANU NATƏVAN XIX əsr Qarabağ xanlığı

KHURSHUD BANU NATAVAN XIX century Garabagh Khanate

Dünyaya məşhur sərkərdə xaqanlar, el və dil Azerbaijani nation, who has bestowed the world biliciləri, filosof alimlər, şair və yazıçılar bəxş edən with outstanding warlords, rulers, connoisseurs of Azərbaycan xalqı tarixin bütün dönəmlərində qadın nation and language, scholars, philosophers, poets and ucalığına, qadın müqəddəsliyinə. Ana siqlətinə səcdə writers, has bowed to the pride and sanctity of women - etmişdir. and holiness of Mothers in all periods of history. Azərbaycan xalqı Tomris. Nüşabə. Burla xatun. The people of Azerbaijan brought up powerful ladies Mömünə xatun. Türkan xatun. Sara xatun. Məhsəti who were military leaders with fragile heart and lyric- Gəncəvi. Zahidə xatun. Mehrican xatun. Ağabəyim romantic nature as Tomris. Nushabe. Burla Khatun, Ağa kimi kövrək qəlbli, lirik-romantik duyğulu qüdrətli Momina Khatun. Turkan khatun. Sara khatun. Mehseti xatunlar, sərkərdələr yetirmişdir. XIX yüzildə Qara­ Ganjavi. Zahida khatun. Mehrican khatun. and bağda. Topxana düzündə. İsa bulağında, milli musiqi­ Agabeyim Aga. One of those ladies was Khurshud Banu mizin konservatoriyası adlanan Şuşa qalasında Natavan. known under the nickname Xan gizi' (daugh­ dünyaya gələn Xan qızı Xurşud Banu Natəvanla xalqı­ ter of the Khan), bom in XIX century in Garabagh. In the mız hər zaman olduğu kimi, bu gün də qürur place where Topkhana plain. Isa spring, and Shusha duymaqdadır. fortress are located; person with whom our nation will O. gəlişi ilə təməlini Pənahəlİ xanın qoyduğu Şuşa always feel pride. qalasına. İbrahimxəlil xanın yadigarı. Qarabağın Opening her eyes to this world she poured light into sonuncu hakimi Mehdiqulu xanın ocağına bir dünya the Shusha fortress which was the hearth of Mehdi- işıq gətirmiş, xeyirxahlıq və nəcibliklə dolu bir ömür gulu khan, the last ruler of Garabagh. This fortress was yolu yaşamışdır. O . poetik deyimləri, könülləri fəth founded by Panah-ali khan and bore a memory from edən qəzəlləri ilə ədəbiyyatımızı və poeziyamızı Ibrahim-khalll khan. Khurshud Banu Natavan had a life zənginləşdirmişdir. Poeziya dünyamızı nura qərq edən full of nobility and benevolence, and enriched our liter- Xurşud Banu Natəvan əbədiyyət heykəli olan kədəri ilə ature and poetry with her poetic expressions and ghaz- Qarabağın. Şuşanın hicran tağına döndü. Xan qızı als conquering the hearts and souls of the people. She. Xurşud Banu Natəvan dünyaya gələnə qədər Qarabağ scattering our poetic world with light, became a part­ çox bəlalardan keçmişdi. Tarixin bütün dönəmlərində ing vault of Garabagh and Shusha with her sadness başı bəlalı bu torpaq xaqanların, sərkərdələrin döyüş serving as a monument to literature. Garabagh w it­ meydanına çevrilmiş, dünya fatehlərinin sınağına nessed many troubles prior to birth of Khurshud Banu çəkilmişdi. Natavan. the daughter of Khan. In all historical stages Məhz bu torpaq Makedoniyalı İsgəndərin. Əmir this wretched land was converted Into the battle field Teymurun. Cəlaləddin şalım. Hülakü Qazan xanın. of rulers and warlords, and trialed by subjugators of the Nadir şah Əfşarın. Ağa Məhəmməd şah Qacarın, rus world as a proving ground. çarlarının yollar yorğunu olan qoşunlarının qanından Namely this soil nourished tulips with the blood of the lalələr cücərtmiş. gül qoynunda Xanbülbüllər bitir­ exhausted hordes of Alexander the Great. Amir Teymur. mişdir. Şuşanın dar dalanlanna. tarixin qırışları çökən Jalaladdin Shah. Hulaku Gazan khan. Nadir Shall Afshar. çopur daşlanna onun qala divarlarında. Fətəli şahın Aga Mohammad Shah Gijar. and Russian tsars: it grew sarayında girova çevrilən Xan qızı Ağabəyim Ağanın Kharibulbuls on its lap. Narrow side-streets of Shusha Şuşa qalasına san söylədiyi bayatıların kədəri hop­ and its pockmarked stones with the wrinkles of the his­ muşdu: tory and fortress walls absorbed the sorrow of bayatis: those that Agabeyim Aga. the daughter of Khan who Əzizinəm Qarabağ. became a hostage in the palace of Fatall khan, was telling Qara salxım, Qarabağ. while looking at the direction of the Susha fortress. Tehran cənnətə dönsə. Yaddan çıxmaz Qarabağ. Garabagh is my liking Black bunch, and black link. Xurşud Banu dünyaya gələndə Qarabağ xanlığının, If Teheran be paradise. bütövlükdə Azərbaycanın ağır illəri idi. Artıq iki il idi ki. Garabagh is in remembering Azərbaycan Gülüstan müqaviləsi ilə ikiyə parçalanmış­ dı. Arazla. Xudafərin körpüsüylə Güneyə və Quzeyə Entire Azerbaijan, including the Garabagh khanate bölünən Azərbaycanın güneyi - Təbriz. Urmiya. Xoy. was experiencing hard years when Khurshud Banu was Mərənd. Zəncan. Ərdəbil xanlıqları, iri-iri mahalları born. It had almost been two years as Azerbaijan was İrana, şimalı bütünlükdə Rusiyaya ilhaq olunmuşdu. split into two parts upon the Gulustan Agreement. Dərbənd mahalı bütünlükdə Dağıstanın. Borçalı mahalı Azerbaijan divided into North and South by the Araz isə bir qədər əvvəldən Gürcüstanın tərkibinə keçmişdi. river and Khudaferin bridge, was annexed to Iran in the south with its Tabriz. Urmiya. Khoy, Maraud. Zanjan. Xurşud Banu Natavan 1828-ci ildə Gülüstan kəndin­ Ardabil khanates and large districts, and to Russia in də parçalanan Azərbaycanın bu böyük möhnətini, the north as a whole. Some time ago the Derbend bibisi Ağabəyim Ağa Ağabacının. Azərbaycanın region was totally appropriated by Dagestan, while bütövlüyü uğurunda rus imperiyası ilə mübarizədə Borchall district became a part of Georgia. şəhidlik zirvəsinə ucalan babası Cavad xanın, nənəsi In 1828 Khurshud Banu Natavan put the immense Bəyimxanımın ruhunu cisminə geymişdi. torment of split Azerbaijan and spirit of her aunt 1830-cu ildə Xurşud Banu Natəvanın dünyaya gəlişi Agabeylm Aga Agabajy. her grandfather Javad khan, Cavad xanın nəvəsinə anası Bədircahan xatuna. atası who attained the peak of martyrdom in the war with Mehdiqulu xana bir dünya sevinc gətirmişdi. Lakin Russian Empire for integrity of Azerbaijan, and her Xan qızı özünü anlayandan, dərk edəndən dərdin və grandmother Beyim-khanim on her body. By appear­ qəmin ortağı, kədərin və hicranın göynəyi oldu. ance to this world in 1830 she gifted a world full of joy Şuşa. Gəncə saraylannın ənənələrini, vətən, torpaq to her parents, mother Badirjahan khatun. who was the sevgisini, vətənpərvərlik hissini atası Mehdiqulu xan­ granddaughter of javad khan, and father Mehdigulu dan. anası Bədircahan xatundan öyrənən Xurşud Banu khan. Nevertheless, since she started cognizing herself. Şuşa qalasında saray əyanları və əsilzadələr üçün təşkil Khurshud Banu became a sea of grief and sorrow; her olunan məktəbdə təlim-tərbiyə almışdır. Ana dili ilə fate was suffering from abundance of woe and parting. yanaşı, ərəb, fars dillərini öyrənmiş, bu dillər ilə klassik Khurshud Banu inherited the customs of Shusha and Şərq, rus və Avropa ədəbiyyatı və ədibləri ilə tanış Ganja courts, love to her motherland, and patriotism from olmuşdu. Xurşud Banu musiqinin, rəssamlığın, poezi­ her father Mehdigulu khan and mother Bedirjahan yanın sirlərinə də burada yiyələnmişdi Genindən, khatun. She attended the school in Shusha fortress spe­ soyundan gələn fitri istedad, bədahətən şeir demək cially designed for nobles and aristocrats where alongside qabiliyyəti ona ilahidən verilən nemət idi. Tikmələri, with her native language she learned Arabic and Persian. rəsmləri, ədəbi əsərləri, şeirləri və qəzəlləri ilə hələ Through the means of these languages she became gəncliyindən Natəvan təxəllüslü Xurşud Banu Azər­ acquainted with classical Oriental. Russian and European baycanda olduğu kimi. Rusiyada. Şərqdə də tanınır və literature and writers. Namely this school was the place sevilirdi. Tale Xurşud Banuya bibisi Ağabəyim Ağa where Khurshud banu possessed the secrets of music, Ağabacıdan, əmisi oğlu Nəwabdan. dayıları Halı və art. and poeriy while the inborn talent and ability of com­ Müsahibdən ona irsən keçən, duyduqlarını, gördük­ posing poems were awards of God. Khurshud Banu who lərini sözə köçürmək kimi qeyri-adi istedad nəsib et­ became popular with her fine needle-works, paintings, mişdi. Xan qızı bu istedadı sonralar cəmiyyəti, mühiti. literary creations, poems, gliazals since tlie early years of Qarabağın axar-baxarlı təbiətini, laləli-nərgizli yay­ her youth under the pen-name Natavan . was also well- laqlarını. dağların boynuna kəmər kimi dolanan liked and loved in Russia and East along with Azerbaijan. yollann intizarını, mirvari gözlü bulaqların pıçıltısını The fortune passed her an extraordinary talent of convert­ fırçasının və qələmin gözü, rəngin dili ilə kətana və ağ ing everything she saw and heard into words. This apti­ vərəqlərə köçürmüşdür. Bu səbəbdən də Xurşud Banu tude she inherited from her aunt Agabeyim Aga Agabaji. Natəvan zamanının məşhur simalanndan birinə-şairinə cousin Newab. as well as uncles Hali and Musahib. və ictimai-siyasi xadiminə çevrildi. Qarabağın əldən Thanks to this ability the daughter of the Khan copied the gedən əmin-amanlığı, rus imperiyasının caynağında society, milieu, fascinating nature of Garabagh. its pas­ üzülən istiqlalı, sərvəti yağmalanıb çarın iqamətgahına tures with tulips and narcissuses, anxious roads spinning sürülərkən lirik-romantik şeirlərin müəllifini siyasi around the mountains like belts, and whispering pearl­ motivli şeirlərin qələmdaşına çevirmişdi. Ötən eyed springs to canvas and paper using the eye of her günlərin acısını, həsrətini çəkən, gileyini edən Xan brush and pen. and voice, breath and language of the 'Gəlməz' rədifli qəzəlində hicranının bu üzünü dilə color. For these features poetess and socio-political figure gətirdi: Khurshud Banu Natavan became one of the prominent personalities of her age. The vanished stability of Qoyubdur intizannda. neçin gəlməz. Garabagh. its independence being afflicted sin the claws neçin gəlməz? of the Russian Empire, and its resources being embezzled Həmişə ahu zarında, neçin gəlməz. and taken to the palace of the Tsar forced the poetess neçin gəlməz? with the lyrical-romantic nature to change and become an author of poetry with political motives. Daughter of Üzüldüm karixanımdan. Khan suffering from the pain and distress of missing the əl üzdüm xanidanımdan old days and complaining about them reflected her sad Fələk incir fəqanımdan, neçin gəlməz. feelings in the following way.- neçin gəlməz? Longing in anxiety, why don't you come. Yetibdür ərş üzrə dadım, why don’t you come? tutub dünyanı fəryadım. My sighs are ever rioting, why don't you come. Mənim ol sərvi-azadım neçin gəlməz. why don't you come? neçin gəlməz? I am left hopeless, no bliss, why don't you come. why don't you come? Qalıbdır Natəvan nalan. Fate faces my cry amiss, why don't you come, gecə-gündüz olur giryan why don't you come? Onun yox dərdinə dərman, neçin gəlməz. My scream is in the sky. neçin gəlməz? the world suffers from my cry. Əslində rus imperiyasının siyasi mərkəzlərində İran. Where is my love - high of high, why don’t you come, Türkiyə. Azərbaycan münasibətlərində münaqişə ocağı why don't you come? kimi qorunan Qarabağın faciəsi Xan qızı Xurşud Banu Natavan is left in the weep. Natəvandan öncə yazılmışdı Babası İbrahimxəlil xanın nights and days with tears in deep aldadılaraq Rusiyaya üz tutması Qarabağın qara gün­ Her sorrow has no cure and reap, why don't you come, lərinə rəvac vermişdi. Azərbaycanı gələcəkdə bütün­ why don't you come? lükdə parçalamaq, əyalətlərindən birinə çevirmək məqsədilə XVIII əsrin sonlanndan başlayaraq müxtəlif In fact the tragedy of Garabagh indicated in the polit­ xarici dövlətlərdən Qarabağa erməni ailələri köçürən ical centers of the Russian Empire as a hotbed of the rus imperiyası Qafqazda, xüsusən də Qarabağda conflict in the relations among Iran. Turkey and daşnak siyasəti yürütməklə onun indiki ağrılarının Azerbaijan had been written long before Khurshud Banu təməlini qoyurdu. Sonralar Qarabağı bütünlüklə Natavan. the daughter of Khan. Dark days of Garabagh Rusiyanın təsirinə salmaq məqsədilə, görünür. commenced when her grand-father Ibrahim-khalil was Mehdiqulu xanın varisi Xurşud Banu Natəvanın Qafqaz deceived and applied to Russia. With the aim of break­ canişinliyindəki nümayəndələrindən biri olan dağıstanlı ing up Azcrtbaijan in the future and converting it into knyaz Xasay xan Usmiyevlə nikaha bu səbəbdən vadar one of the provinces the Russian Empire moving edilmişdi. Bununla da Qarabağın üsul-idarəsi Xan Armenian families from foreign states to Garabagh in qızından qopanlaraq knyaz Xasay xan Usmiyevə həvalə the late XVIII century laid down the foundation of its edilmişdi. Bu uğursuz və könülsüz nikahdan Xurşud current pain by following dashnak policy in Garabagh. Banunun iki şair qəlbli övladı - Mehdiqulu və Xanbikə Most probably this was the reason for forcing Khurshud dünyaya gəlsə də. onun sınıq qəlbi düzəlməmişdi. Banu. the heiress of Mehdi-gulu khan to marry knyaz Lakin Qarabağ xanlığını və Şuşa qalasını işğal edən Khasay khan Usmiyev of Dagestan, one of her represen­ Rusiya İmperiyasının gücü Xan qızının iradəsi önündə tatives in the Caucasus vicariate, in order to transfer çökməyə məcbur olmuşdu. Belə ki. Xurşud Banu Garabagh under the full control of Russia in future. Thus, Natəvan Qarabağ xanlığını, əhalisini xilas etmək üçün the governance of Garabagh was tom off from the uzun sürən münaqişədən sonra Xasay xan Usmiyevlə daughter of Khan and entrusted to knyaz Khasay khan olan məcburi nikahının ləğvinə nail ola bilmişdi. Usmiyev. Notwithstanding Khurshud Banu had had two Tarixi mənbələr sübut edir ki. hücuma və təcavüzə children with poetical nature from this unsuccessful and məruz qalan dövlətlərin hökmdarları sülhə nail olmaq, undesirable marriage, the son Mehdigulu and daughter ərazi bütövlüyünü, istiqlalını qorumaq üçün bac- Khanbike. her broken heart did not cicatrize. xəracla yanaşı, ən əziz qızlarını özgə sarayların Nevertheless, the power of the Russian Empire, occupy­ hərəmxanalarına göndərməyə məcbur olmuşdular. ing Garabagh Khanate and Shusha fortress was com- Bərdə hökmdarı Nüşabənin qızının makedoniyalı pelled to kneel-down before the will of the daughter of İsgəndərin sərkərdəsinə verilməsi. Ağabəyim Ağanın Khan. Since, trying to rescue Garabagh khanate and its Fətəli şahın sarayına göndərilməsi. Naxçıvanın sahibəsi population. Khurshud Banu Natavan succeeded after a Cəlaliyyənin Xarəzmşah Cəlaləddinə nişanlanması. long-lasting conflict to annul the compulsory marriage Xurşud Banu Natəvanın çar Rusiyasının diktəsi ilə with Khasay khan Usmiyev. Xasay xan lismiyevlə izdivaca məcbur edilməsi də The historical sources prove that oilers of the states qeyd etdiyimiz faktla bağlı idi. subjected to aggression and attacks were constrained Bu gün hər bir azərbaycanlının and yeri olan Xurşud to send not only raxes, but also their favorite daughters Banu Natəvanın göz açdığı Qarabağ on beş ildən to harems of other kings in order to achieve peace and çoxdur erməni-rus hərbi birləşmələri tərəfindən işğala stability, as well territorial integrity, and sovereignty of məruz qalmış, əhalisi məcburi köçkünə, didərginə their lands. Hence, there have been many such exam ­ çevrilmiş, əhalisinin yarısı şəhid olmuş, əsir və girov ples in history as-, marriage of the daughter of Barda düşmüşdür. Bu azmış kimi, tarixi memarlıq abidələri, ruler Nushaba with the commander of Alexander the maddi-mədəni inciləri, yurd yerləri və kəndləri Great, sending Agabeyim aga to Fatali khan's court, yandırılmış, əraziləri terror yuvasına, narkotiklərin engagement of the Nakhchivan's mistress Jalaliyye with becərildiyi məkana çevrilmiş, yeraltı və yerüstü Kharezm-shah Jalaladdin, and forcible marriage of sərvətləri dünya bazarlarına daşınmışdır. Khurshud Banu Natavan with Khasay khan Usmiyev Bu gün dünyanın məşhur muzeylərində fars və upon the dictate of Tsarist Russia, which were related to erməni sənət əsərləri. İran və Ermənistan maddi- the aforementioned fact. mədəni inciləri kimi dünya xalqlarına təqdim olunan Nowadays. Garabagh. the sacred land on which each Qarabağın sənət əsərləri taleyinin kölə kimi satılmaq and every Azerbaijani brings oath and where Khurshud və bazarlara sürülmək üzünü yaşayır. Banu Natavan was born, has been occupied by Ömrünü övladlarının tərbiyəsinə və Qarabağın Armenian-Russian troops for more than 15 years; the dirçəlişinə həsr edən Xurşud Banu Natəvan gördüyü population has become refugees driven out from their möhtəşəm abadlıq və quruculuq işləri ilə adım native lands; half of the population has become martyrs, Azərbaycanın qurucu xatunları sırasna yazrmışdır. taken as captives and hostages. Moreover, historical Xurşud Banu Natəvan susuzluqdan əziyyət çəkən monuments and artifacts, villages and hearths of this Şuşaya İsa bulağından su çəkdirmiş. Şuşaya yol fascinating land have been burned down to ashes, and saldırmış. Xan qızı bulağının təməlini qoymuş, converted into the yards used for growing illicit narcot­ vergiləri azaltmaqla əhalini ağ günə çıxarmışdır. ic plants; its sub-ground and surface resources are being Sarayında sənəti, mədəniyyəti, sənət-söz adamlarını taken to the world markets even today. The pieces of himayə edən. 'Məclisi-üns' ədəbi məclisini yarat- arts from Girabagh introduced in the famous museums of the world to the various nations as Persian and maqla. Xan qızı Xurşud Banu Natəvan böyük bir ədəbi Armenian masterpieces and magnum opuses are expe­ nəsil yetirmişdir. Bu ədəbi məktəb isə öz növbəsində riencing the slavery stage of their fortune accompanied musiqinin və muğamların kamilləşməsinə. Lənkəran­ by being dragged to markets. da. Şamaxıda, Bakıda Məclisi-üns'ü xatırladan məclis­ Khurshud Banu Natavan constructed a water pipe to lərin yaranmasına təkan vermişdi. Onun xeyirxahlıq­ bring water to Shusha suffering from aridity from Isa spri­ dan. nəciblikdən, maarifçilikdən, elm-ürfandan təməli ng: laid foundation of the Khan gizi (the daughter of khan) qoyulan bu Ideyalannı dövrünün görkəmli ziyalıları, spring: improved living of the populace through reduction müqtədir sənətkarları Mirzə Fətəli Axundzado. Qasım of taxes. Khurshud Banu Natavan. the daughter of Khan bəy Zakir. Seyid Əzim Şirvani təqdir edər, adma şeirlər, reared a great literary generation by patronizing arts, cul­ şeirlərinə nəzirələr yazardılar. ture. and literature in her palace and establishing Mejlisi Şərqin qüdrətli alim, şair və sənətşünasları, musiqi tins'. This literary school was a great stimulus to improve biliciləri, söz xiridarlan olan Fatma xanım Kəminə. Mir music and mughams. as well as to form assemblies like Mövsün Nəvvab. Rza Ələddin ibn Fəxrəddin öz 'Mejlisi Uns' in Lenkaran. Shamakhi. and Baki. Her ideas əsərlərində, kitablarında Xan qızı Xurşud Banu reflecting benevolence, nobleness, enlightening, and sci­ Natəvana xüsusi səhifələr həsr etmişlər. entific education were highly estimated by her contempo­ Məclisi-üns ün. Xurşud Banu Natəvanın təsiri İlə raries. prominent intellectuals and famous art people as yaranan Beyti-FəramuşanY. Beytüş-Səfa ədəbi məc­ Mirza Fatali Akhund-zade. Qasim bey Zakir. Seyid Azim lislərinin üzvləri isə cismani yoxluqdan sonra belə onu Shrivani who dedicated poems to her name and imitated ədiblər bağçasının sultanı saydılar. Xurşud Banu her poems. Fatima khanim Kamina. Mir Movsun Nawab Natəvan ömrünü varlığı, ruhu, duyğuları və sevgiləri and Rza Aladdin ibn Fakhraddin. the well-known oriental ilə bağlandığı Qarabağın iqtisadi, sosial və mədəni scholars, poets, musicians and connoisseurs of word de­ inkişafına, elmin yayılmasına həsr etmişdir. Üzeyir voted special pages in their works and books to Khurshud Hacıbəyov kimi istedadlı övladlarını Qurani-Kərim'in Banu Natavan. altından keçirərək müxtəlif şəhərlərə xanlığın vəsaiti The members of Beyti-Feramusham and Beytush- hesabına oxumağa göndərən Xan qızı Natəvanın Shafa . the literal assemblies created under the influence nigaran ruhu bu müqəddəs məkanda Qarabağsız of Khurshud Banu Natavan and 'Mejlisi-Uns* considered könlü Xarıbülbülə dönən Bülbülün səsinin işığında her even after her physical absence as a sultan of liter­ 'Sənsiz' 'Sevgili canan' deyir. ary men's orchard . Khurshud Banu Natavan dedicated Xeyirxahlıq, nəciblik nümunəsinə çevrilən. Qara­ her life to economic, social and cultural development of bağa maarif işığı gətirən bu kövrək qəlbli şairə və Garabagh. the land she was bound with, her existence, istedadlı rəssam, həm də möhtəşəm sərgilərin qalibi spirit, feelings and loves, as well as to spreading sci­ olmuşdu. 1867-ci ildə Paris dünya sərgisinə. 1849-cu ence. This poetess with a fragile heart becoming an ildə Moskva. 1882-ci İldə Tiflis bədii-kənd təsərrüfatı example of good will and nobility, bringing the light of sərgisinə qatılan Xan qızı Xurşud Banu Natəvan məş­ education to Garabagh. sending out talented sons of hur Qarabağ atları, bədii zövqlü əl işləri. Qarabağda the khanates to different cities to study at her own becərilən taxıl növləri. Qarabağın maddi-mədəni expenses, was also a great artist and winner of incilərini əks etdirən sənət əsərləri ilə birincilik qazan­ grandiose exhibitions. mış. qızıl medallara, tərifnamələrə layiq görülmüşdü. Khurshud Banu Natavan, the daughter of Khan partic­ Bütün bunlara, bu böyük uğurlara O. Qarabağ eşqinə ipated in the Paris World Exhibition in 1867. Moscow çatmışdı. Qarabağ sevgisi onu özgə nikahdan, knyaz literary-agricultural exhibition in 1849 and Tiflis ehtiramından üz çevirməyə, şair qəlbli bir şuşalıya - Exhibition in 1882. She became the winner by dem on­ Seyid Hüseynə könül verməyə sövq etmişdi. Xan strating popular Garabagh horses, sophisticated artistic qızının bu sadə, lakin ülvi sevgisində də siyasət, özü handicrafts, sorts of grains grown in Garabagh. and də incə bir qadın siyasəti var idi. pieces of art reflecting material-cultural pearls of this Xurşud Banu Natəvan qüdrətli bir xalqın - charming land. In those fairs she was rewarded with Azərbaycan xalqının övladı idi. Bu övlad adi bir vətən­ golden medals and appraisals. She could attain all these daş deyildi! Xan qızı idi. xanlığın varisi idi. Varlığı, glorious peaks thanks to her tremendous love to şəxsiyyəti, sevgisi belə digərlərinə nümunə idi! Garabagh. Love to this captivating land inveigled her to Tale, alın yazısı onu çox sınaqlardan, imtahanlardan turn away from the marriage with the stranger knyaz çıxarmışdı. Dərdin, sevginin, ağnnın və uğurun hər esteeming her and fall in love with Seyid Huseyn. the üzünü ona göstərmişdi. Dövrünün qüdrətli ictimai- dweller of Shusha with poetic heart. There was a poli­ siyasi xadimi, müdrik şəxsiyyəti, çar Rusiyasının sadiq tics. a sophisticated female politics in her simple, but qulu olan Xasay xan Usmiyevlə olan izdivacından exalted love. Khurshud Banu Natavan was the offspring imtina etməklə o. vətənpərvərliyini və böyük vətən of mighty Azerbaijani people. This daughter was not a sevdasım bir daha sübut etmişdir. Sadə bir şuşalıya mere citizen! She was the daughter of the Khan, a könül verməklə onun cismini dağıstanlı Usmiyevə heiress of the Khanate. Even her existence, personality, təslim edən imperiyanı Seyid Hüseynlə bağladığı eşqi, and love were exemplary to others! ruhu ilə sanki dar ağacına çəkmişdi. Fate and fortune tested this lady many, many times. 1858-ci ildə Qafqaza səyahəti zamanı Bakıda Xasay She was shown ail facets of trouble, love. pain, and xan Usmiyevin iqamətgahında qonaq olan fransız success. She had proven her patriotism and great love yazıçısı ata Aleksandr Düma ilə görüş zamanı şah- to her Motherland by refusing and annulling her mar­ matdakı gedişləri ilə onu heyrətləndirmişdi. Əslində riage with Khasay khan Usmiyev. the prominent socio­ Xan qızı Xurşud Banu Natəvan bununla Avropan» Şərq political figure, wise person, and devoted slave of the müdrikliyi önündə heyrətləndirmişdi. Aleksandr Tsarist Russia at that time. By gifting her heart to Seyid Housseyn, a simple dweller of Shusha. she gibbeted Dümanı zahiri gözəlliyi ilə ovsunlayan Xurşud Banu the Empire as though surrendering her body to Natəvan zərif əl işləri, tikmələri, rəsmləri və qəzəlləri Usmiyev of Dagestan. ilə də onu valeh etmişdir. Xan qızının gözəlliyindən, She surprised Alexander Dumas, the French writer müdrikliyindən heyrətlənən səyyah fiqurları ilə birgə who stopped at the residence of Khasay khan Usmiyev şahmat taxtasını ona hədiyyə etmişdi. A.Düma in Baku during his visit to Caucasus, with her ability to gördüklərini isə Qafqaza səyahət' əsərində səmimiy­ play chess and smart moves she was making. In fact, yətlə belə dilə gətirmişdi: Mənim dəvət olunduğum performing the way she did. Khurshud Banu Natavan. evdəki m əclisdə iki knyaz qadını və onlardan birinin əri the daughter of Khan surprised Europe before the Xasay Usm iyev iştirak edirdilər. Onlar bizi çox ehti­ Oriental wisdom. Charming Alexander Dumas with her ramla qarşıladılar. Bu knyaz qadınlarından biri physical appearance. Khurshud Banu Natavan also Mehdiqulu xanın arvadı və o biri isə onun qızı idi. Hər amazed him with her tender handiworks, embroidery, ikisi milli paltar geym işdi. Qızı bu paltarda olduqca paintings, and ghazals. The Traveler, astonished by her cazibədar görünürdü... beauty and intelligence, presented a chessboard along ömrü boyu insanlara səadət bəxş edən, xoşbəxtliyi with the chessmen to her. A. Dumas sincerely expressed onların sevincində görən Xan qızı təkcə siyasi what he had seen in his book Traveling to Caucasus in quruluşun, zəmanənin, nakam məhəbbətin acılarını the following way: 'I met two noble ladies in the house dadmamışdı. Zəmanə onu övlad dağını da daşımağa where I was invited. The husband of one of the ladies. məhkum etmişdi. Seyid Hüseyndən dünyaya gələn Khasan Usmiyev was also there. They received us with a övladı Mir Abbası 17 yaşında itirəndən sonra ömrünü great esteem. One of those noble ladies was the wife of tənhalıq və göz yaşı içərisində başa vurmuşdu. Mehdigulu khan, while the other one was his daughter. Dərdini, qəmini sözə köçürmüşdü: Both of them were dressed in national dresses. The daughter was looking very attractive in that dress- Xocəstə bülbüli-xoşnitq. xoşzəban. getmə! The daughter of the Khan, bestowing happiness to Mənə tərəhhüm elə. qoyma Natəvan getmə! people all her life, seeing own luck in their joy. not only tasted the pains of political system and luckless love. Bu gülşən içrə, gülüm növşüküftə bir gülşən. The life condemned her to bear a burden of the child Sənə hənuz deyil mövsimi-xəzan. getmə! loss as well. After she lost Mir Abbas, her son bom from the marriage with Seyid Huseyn at the age of 17. Bu cismi-zarım üçün məhz ruhsən. axır. she spent the rest of her life in loneliness pouring tears. Tutar məgər, ruhsuz rəvan, getmə! She transferred her troubles and sorrow to words. As pleasant as nightingale. İki gözüm işığı, şahzadə simbərim. with sweat tongue, please don't go! Məni də yoldaş apar, qoyma Natəvan getmə! Zamanın, quruluşun və Çar Rusiyasının çökdürə Mercy me. don't tum me pale. bilmədiyi Natəvanı oğul dağı çökdürür, onu dərmansız feeble all along, please don't go! dərdə mübtəla edir. Beləcə xeyirxahlıq və nəcibliklə dolu qəlb 67 yaşında 1897-ci ildə əbədi olaraq susur. You deserve to stay with flowers. Onun cismi Qarabağın Xarıbülbülünə qoşularaq with blossoms, in favours Ağdam torpağına-Qarabağ xanlannın uyuduğu imarət You are far from the autumn. müqəddəsliyinə qarışır. please don't go! Ömrü boyu qəm karvanına sarvan olan Xan qızı dünyadan 67 yaşında köç etdi. Adı. əməli, You are spirit of my body. xeyirxahlıqdan, nəciblikdən, fitri istedaddan soraqçı Spiritless body - oddly. olan əsərlərilə zamanın dolaşıq yollarından, tarixin please don’t go! ziddiyyətli dönəmlərindən alnıaçıq, üzü-ağ çıxaraq milli-mənəvi sərvətimizə çevrildi. Bir zamanlar Xurşud Light of my both eyes. Banu Natəvanın Şuşadan Bibiheybətə çəkdirdiyi yol. my baby prince. 1998-ci ildə Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyevin, Take me too. don't leave feeble, indi isə möhtərəm Prezidentimiz cənab İlham Əliyevin please don't go! göstərişilə yenidən inşa edilərək müqəddəs ziyarətgah kimi cəmi müsəlmanlann ibadət yeridir. Khurshud banu Natavan. the daughter of Khan who İndi divarları qəm süzən Şuşa qalası. Pənahəli xanın was not collapsed by the time, system, and Tsar Russia, sarayı. 1872-ci ildə İsa bulağından Şuşaya çəkilmiş was crumpled by the death of her son; she fell into an 'Xan qızı bulağı'. Şuşaya uzanan Xan qızı yolu' hər bir incurable illness. And so. in 1897 the heart full of benev­ azərbaycanlının qəlbinin qanayan yarasıdır. Bu gün olence and nobility stopped forever at the age of 67. Ermənistanın işğalçılıq siyasətindən əl çəkməməsi, Her body joined Kharibulbul (the flower) of Garabagh erməni-rus hərbi birləşmələrinin və erməni and was mixed with the soil of Agdam. the land of diasporunun separatizmə dəstək verməsi və sanctity where Garabagh khans were lying. dünyadakı ikili standartlar nəticəsində Xan qızının The daughter of the Khan, whose life was fell of sor­ gəzib dolandığı Xanbülbüllü el-obaya həsrətik- row and sadness, dosed her eyes to the world when she Qeyd etməliyik ki. Qarabağ probleminin həlli ilə was 67. She left works telling us about her name, behav­ bağlı əsası ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən ior. kindness, nobility, and extraordinary talent. With the qoyulmuş siyasət bu gün Azərbaycan Respublikasının pain in the heart, w e should confess that each of us is still Prezidenti cənab İlham Əliyev tərəfindən uğurlu həyata missing the places, where the Daughter of the Khan was keçirilir. Məhz bunun nəticəsidir ki. Qarabağ problem- walking, due to the lasting aggression politicy of Armenia, support given to them by their protectors. inin sülh yolu ilə həlli istiqamətində dövlətimizin xarici Armenian-Russian military troops and Armenian siyasətində xeyli nailiyyətlər əldə edilmişdir. Dünyanın Diaspora, existence of double standards in the world, н bütün beynəlxalq təşkilatlan, eləcə də beynəlxalq and the fact that international organizations and interna­ ictimaiyyət xalqımızın haqq işini dəstəkləyir. Lakin heç tional community close their eyes to this injustice. kəsə sirr deyil ki. problem sülh yolu ilə həll olunmazsa. Nowadays, there is a road lying from the Shusha Ali Baş Kamandanın bəyan etdiyi kimi, torpaqlarımızı Fortress, walls of which are absorbed with sorrow: the işğaldan azad etmək üçün Azərbaycanın Milli Ordusu palace of Panahali Khan; Khan gizi spring constructed hər an hazırdır. by Khurshud Вали in 1872: Dashalti: Khan gizi Road Ulu Tann əməlləri ilə dünyamızı zinətləndirən Qara­ going to Shusha: poetry of Garabagh poets, members bağ möhnətli insanların ruhu xatirinə Ali Baş of the Mejlisi -U ns; Seygah' of Garabagh singers; Kamandana. Azərbaycan əsgərinə bu müqəddəs amal Garabagh . and Gul defteri of Gul.This road is a road uğrunda yardımçı olsun və böyük qələbəni tezliklə that stretches towards the Sevgili janan saying Sensiz xalqımıza nəsib etsin. in the light of the voice of Bulbul, who became a Kharibulbul after loosing Garabagh and sprouted out from the spirit of the great Uzeyir who was sent to the Gori Teachers' Seminary by Natavan after putting him through under the Holy Koran. This road, constructed by Khurshud Banu connected Shusha with Bibiheybat. a place for pilgrimage where all Muslims pray .This place was turned into a complex by our National Leader Heydar Alirza Aliyev in 1998 and nowadays by Ilham Aliyev, our respected President. May God bring our nation victories for the sake of the great people's spirit, the people who suffered from being separated with Garabagh and embellishing this world by their actions.

ZƏRİFƏ XANIM ƏLİYEVA XX əsr Azərbaycan Respublikası

ZARIFA KHANIM ALIYEVA XX century Republic of Azerbaijan

Dünya müharibələri, müxtəlif etnik qarşıdurmalar, The people of Azerbaijan paved the path to inde­ separatizm, terrorizm, repressiyalar, texniki tərəqqi, pendence in the 20th century for three times, which kosmos və yüksək texnologiyalar əsri kimi tarixə daxil went down in history as the age of epoch-making olan XX yüzillikdə Azərbaycan xalqı düz üç dəfə wars, different ethnic confrontations, a rise in sepa­ ratism and terrorism, repressions, and technological dövlət qurdu. Bir-birindən fərqlənən, fəqət bir amala advance, including space and high technology. Even if xidmət edən Xalq Cümhuriyyəti. Azərbaycan Sovet different, the People's Republic, the Azerbaijan Soviet Sosialist Respublikası və müasir müstəqil Azərbaycan Socialist Republic and modern-day independent dövləti zamanında qüdrətli şəxsiyyətlər, sənət-söz Republic of Azerbaijan, nevertheless, have had the adamları onun inkişafına töhfələr verdi. same aim to pursue for great luminaries, including men Milli dövlətçilik tariximizə adı qızıl hərflərlə yazılan of distinction in the field of art and poetry who were böyük şəxsiyyətlərdən biri də Azərbaycanın görkəmli and are making an outstanding contribution to the həkimi, alim-professoru, dövlət xadimi və diplomatı development of the statehood. To his credit be it said. Aziz Aliyev, a prominent doc­ Əziz Əliyevdir. Bu işıqlı insan təkcə öz ömür yolu ilə tor. professor, statesman and diplomat, is one of the deyil, ocağında dünyaya göz açan övladlarının hər great personalities who has gilded the history of birinin milli-mənəvi dəyərlərimizə və dövlətimizə national statehood in Azerbaijan and raised his children şərəfli xidmətləri ilə də nəsillərin yaddaşına əbədi in the spirit of devoting themselves faithfully to nation­ həkk olunmuşdur. al and moral values and discharging their duties to the Naxçıvan Muxtar Respublikasının Şərur mahalının State which they served with dignity. Şahtaxtlı kəndində, bu görkəmli şəxsiyyətin ocağında In the home of this man of first-rate eminence, in the 1923-cü il aprelin 28-də dünyaya gələn Zərifə xanım village of Sahtakhtly. Sharur region of the Nakhchivan Autonomous Republic, birth was given to Zarifa khan- Əliyeva zamanının qüdrətli xatunlarından. ictimai im Aliyeva on April 28th. 1923. She subsequently xadimlərindən, görkəmli alimlərindən birinə çevrildi. became one of the distinguished females, public fig­ ures and renowned scientists of her time. In addition to Zərifə xanımın dünyaya gəlişi təkcə tarixə Möminə Nakhchivan. an ancient land that bestowed a legendary xatun. Zahidə xatun. Mehrican xatun. Qonçabəyim pleaid of honorable females - Momuna khatun. Zahida kimi qüdrətli xatunlar bəxş edən Naxçıvan torpağını khatun, Mehrican khatun. and Qonchabayim khatun - deyil, bütövlükdə Azərbaycanı şərəfləndirmişdi. upon history of mankind, her birth has brought fame to Sənətin, poeziyanın, milli-mənəvi dəyərlərin qorun­ entire Azerbaijan. duğu. elmin və ictimai-siyasi baxışlanıı formalaşdığı bir Born to a family, in which art. poetry and national & ailədə dünyaya gələn Zərifə xanım genetik kodlardan, moral values were kept alive with the science and ata-babalanndan aldığı müqəddəslikdən və Türk dün­ socio-political view s coming into being. Zarifa khanim yasının qüdrətli xatunlannın duyğulanndan qidalanırdı. derived her intellectual strength from the hereditary Klassik və müasir poeziyanı. Şərq və dünya code referring to her genealogy, the sanctity of the fəlsəfəsini, milli musiqini gözəl bilsə də. Zərifə xanım torch she was handed over by her ancestors, and the personality of the great khatuns of the Turkic world. Əliyeva atası Əziz Əliyevin yolu ilə gedərək 1942-ci Being a connoisseur of classical and contemporary ildə Azərbaycan Dövlət Tibb Universitetinə daxil oldu. poetry, as well as the eastern and world philosophy, Universiteti müvəffəqiyyətlə bitirdikdən sonra o. national music, she. nevertheless, followed the foot­ Moskvada oftalmologiya üzrə Mərkəzi Həkimləri steps of Aziz Aliyev, her father, and chose to study at Təkmilləşdirmə İnstitutunun ixtisaslaşma kursunu the Azerbaijan State Medical Institute named after keçərək Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Oftalmologiya Nariman Narimanov in 1942. Following the graduation İnstitutunda böyük bir yol keçmişdi. 1950-1953-cü from that higher educational institution with honors, illərdə aspiranturada təhsil alan Zərifə xanım , 1960-cı she completed a refresher course on ophthalmology at ildə Traxoma xəstəliyinin sintomisin və onun başqa the Central Institute of Advanced Medical Studies in terapiya metodları ilə əlaqəli müalicəsi mövzusunda Moscow and, subsequently, worked her way of honor namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdi. at the Azerbaijan Research Institute of Ophthalmology. Doing her postgraduate course from 1950 through Bu illər keçmiş SSRİ-nin başqa cənub bölgələrində 1953. Zarifa khanim defended her Candidate's disser­ olduğu kimi. Azərbaycanda da gözün konyuktivitini tation (PhD thesis) on the subject Treatment of və pərdəsini zədələyən. ağır nəticələrə, hətta korluğa Trachoma by Means of Synthomycin and Other Related gətirib çıxaran traxoma infeksion xəstəliyi geniş Therapy Methods, in 1960. yayılmışdı O dövr elə bir zaman idi ki. bütün ittifaqda At that time. Azerbaijan, like other southern regions of bu xəstəliklə bağlı mübarizə üsulları mövcud deyildi. the former Soviet Union, was the focus of wide spread Odur ki.bu problem təkcə Azərbaycan təbabəti üçün occurrence of trachoma, a chronic contagious disease deyil. SSRİ səhiyyəsi üçün də çox ciddi problem idi. affecting the conjunctiva and cornea, sometimes causing aftereffect of illness, even blindness. Tire entire Union Azərbaycan xalqının sağlamlığı uğrunda mübarizəyə was lacking the means to fight against the infection - a atılan, əslində qaranlıqla işığın mübarizəsinə qalxan grand problem on agenda for the Soviet health system göz həkimi Zərifə xanım Əliyeva çalışdığı elm ocağında and medical sdence of Azerbaijan in particular. fəaliyyəti ilə kifayətlənmir. Azərbaycanın ən çox Having applied herself to the struggle for the health traxoma xəstəliyi yayılan rayonlarına da səfərlər edir. O. of the people in Azerbaijan, this matter indeed, was a matter of hard fight, in which health professionals tried praktik-oftalmoloq həkimlərə mühazirələr oxuyur, to find a cure for the masses with weak eyesight, there­ xəstələri yaşadıqları ərazilərin xəstəxana və ambula­ by making them free from the power of darkness toriyalarında qəbul edir, onları zülmətdən işığa çıxarır. Zarifa khanim Aliyeva did not content herself with the Traxoma ilə bağlı problemlər həll olunduqdan, bu research activities in which she was involved, and sahə ilə bağlı tədqiqatlarını yekunlaşdırdıqdan və made on-site visits to the countryside areas with the namizədlik dissertasiyasını müdafiə etdikdən sonra highest rate of trachoma spread. Such occasions Zərifə xanım oftalmologiyanın başqa problemlərinin include lectures which she delivered to practicing elmi araşdırılması ilə sistemli şəkildə məşğul olmağa oculists, as well as reception of patients at regional hospitals and outpatient clinics. This was her way of başlayır. Zərifə xanım vərəm, şəkər və qlaukoma leading the infected out of the power of darkness. xəstəlikləri nəticəsində gözün zədələnmə xüsusiy­ When a solution was found out to trachoma-related yətlərinin öyrənilməsinə həsr olunan əsərləri ilə issues, followed by the accomplishment of her research təbabətin bu ağır sahəsinə yeniliklər gətirir və 1967-ci work in this field of activity and the defense of ildə atasının adını daşıyan Azərbaycan Həkimləri Candidate s dissertation. Zarifa khanim started being Təkmilləşdirmə İnstitutunun göz xəstəlikləri kafed­ involved with systematic scientific studies of other rasına dosent vəzifəsinə dəvət olunur. problems in ophthalmology. Her studies dedicated to Son dərəcə təvazökar olan bu böyük alim elmi- characteristics of eye damage cases in consequence of tuberculosis, pancreatic diabetes and glaucoma, ended pedaqoji fəaliyyəti ilə yanaşı, praktiki tibbi fəaliyyət də with a new treasury of discoveries in then the insuffi­ göstərərək xəstələri təkcə öz klinikasında deyil, digər ciently explored branch of medication. Finally, in 1967. xəstəxanalarda da qəbul edir, onlara məsləhətlər Zarifa khanim was offered to take up the position of an verir, bəzi hallarda isə əməliyyatlar aparır. associate professor at the department of eye diseases Kliniki və nəzəri oftalmologiyanın bir sıra aktual at the Azerbaijan Institute of Advanced Medical məsələlərinə həsr olunan yeni və uğurlu tədqiqatların Studies named after Aziz Aliyev, her father. əsasım qoyan Zərifə xanım Əliyeva Azərbaycanda Being exceptionally modest, this great scientist con­ kimya sənayesinin genişlənməsi və inkişafı ilə bağlı tinued to contribute to scientific-pedagogical activities she was engaged in. and receiving patients, providing görmə üzvünə kimyəvi maddələrin təsiretmə advisory, sometimes surgery services to them at her clinic, as well as at other hospitals. mexanizminin praktiki olaraq aşkar edilməsi kimi Initiating a series of successful studies of several ciddi işlərin də təməlini qoyur. 1968-ci ildən isə Zərifə urgent problems on clinical and theoretical ophthal­ mology. Zarifa khanim Aliyeva accepted the challenge xanım peşə oftalmologiyası məsələləri ilə sistemli of detecting, through practical knowledge, the expo­ şəkildə məşğul olmağa başlayır. Peşə xəstəlikləri sure of the human eye to chemical elements, following probleminin həllinə nail olan alim. yod. rezin və neft- the rapid development of chemical industry in kimya sənayesi müəssisələrində işləyənlərdə zərərli Azerbaijan. Since 1968 she was engaged in compre­ peşə faktorlarının görmə üzvü və köməkçi aparatın hensive studies of occupation related ophthalmology. funksiyasına və biokimyasına. mikro və ultramikro- Making a breakthrough in the field of occupation relat­ strukturuna təsirinə dair çoxistiqamətli məsələlərlə ed disease treatment. Zarifa khanim made the focus on məşğul olur, yeni klinika və laboratoriyaların təməlini complex research work on the influence of unhealthy qoyur. Ayrı-ayn sənaye müəssisələrinin tibb məntə­ occupational factors among the employees at iodine, qələrində və sexlərində, xüsusən də Bakı. Sumqayıt rubber and petrochemistry facilities on the functioning and biochemistry, as well as micro and ultra-micro şəhərlərinin yod. şin zavodlarının sexlərində praktiki structure of the eye and an auxiliary apparatus. She tədqiqat işlərini həyata keçirir. Bu genişmiqyaslı klinik contributed to laying down the foundations of new müşahidələrin və eksperimental tədqiqatların yekunu clinic and laboratory facilities, and carried out applied olaraq onun bu gün də əhəmiyyətini itirməyən research work at medical facilities and departments of əsərləri və monoqrafiyaları yaranır. 1976-cı İldə different manufacturing enterprises, particularly, iodine Q.Helmhols adına Moskva Göz Xəstəlikləri İnstitutun­ and tire plants in Baku and Sumgayit. respectively. The da 'Azərbaycanın kimya sənayesinin bəzi müəssisələ­ results of such comprehensive clinical observations and rinin işçilərində görmə üzvünün vəziyyəti' mövzu­ trials ended with scientific publications, including sunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edən Zərifə monographs, which maintain currency up till now. A xanım Əliyeva 1977-ci ildə Azərbaycan Həkimləri year after having defended her Doctorate Thesis on the Təkmilləşdirmə İnstitutunun göz xəstəlikləri kafedra­ subject The State of the Sight Organ among Employees of Certain Enterprises in the Chemical Industry of sının professoru seçilir. 5 il sonra isə kafedranın müdiri Azerbaijan in 1976 at the Moscow Institute of Eye kimi fəaliyyətini davam etdirir. O . görkəmli alimləri və Diseases named after Q.Helmholtz. Zarifa khanim gənc oftalmoloqları cəlb etməklə, oftalmologiya Aliyeva was selected through contest as professor at sahəsində öz elmi məktəbini formalaşdırır. Bakı Məi­ the department of eye diseases at the Azerbaijan şət Kondisionerləri zavodunda gözün peşə patologi­ Institute of Advanced Medical Studies. Five years later, yasının unikal laboratoriyasının təməlini qoyan Zərifə she became the head of the same department. She xanım burada klinik və funksional-diaqnostika developed her own scientific school in the field of oph­ thalmology by inviting prominent scientists and young specialists to work together. Zarifa khanim initiated a şöbələrilə yanaşı, dünyada yeganə olan istehsalatda unique laboratory involved in the studies of occupation cərrahiyyə şöbəsini yaradır. pathology of the sight organ at the Baku Household Gözün fiziologiyasında baş verən dəyişiklikləri Air-conditioners Plant; clinic and function-diagnostics, diqqətlə izləyən, problemlərini aradan qaldırmağa as well as surgery departments operating at the facility çalışan Zərifə xanımın təklifi ilə 1979-cu ildə AMEA- were the only ones of their kind in the world. A laboratory for the pathology of the organ of sight nın A.Qarayev adına Fiziologiya İnstitutunda görmə was set up at the Institute of Physiology named after üzvünün patologiyası problemi laboratoriyası yara­ A.Garayev under the Academy of Sciences in 1979. fol dılır. Zərifə xanımın burada apardığı genişmiqyaslı lowing the corresponding proposal by Zarifa khanim. tədqiqatları nəticəsində Göz yaşının axmasının who kept a close watch on the changes in the physiol­ fiziologiyası . Gözün və görmə siniri yolunun yaşla ogy of the eye and made efforts to solve the existing əlaqədar dəyişiklikləri. Gözün hidrodinamik sistemi­ problems. The results of comprehensive studies, which nin anatomik-fizioloji təbiəti' kimi bir sıra fundamental Zarifa khanim carried out at that facility, gave birth to a məqalə və monoqrafiyaları işıq üzü görür. 'Şin series of fundamental publications and monographs. ( such as The Watering of an Eye Drop. Watering-caused istehsalında gözün peşə patologiyası. Xroniki yod Changes of the Eye and Optic Nerve Trajectory. intoksikasiyası zamanı oftalmologiya . Yod sənaye­ Anatomic-Physiological Nature of the Hydrodynamic sində peşə xəstəliklərinin profilaktikası kimi kitab və System of the Organ of Sight. The publications which monoqrafiyaları Azərbaycandan kənarda da yüksək gained recognition outside Azerbaijan were entitled qiymətləndirilir. Bu səbəbdən də 1981-ci ildə Zərifə The Occupational Pathology of the Organ of Sight in the xanım Əliyeva SSRİ Tibb Elmləri Akademiyasının Manufacturing of Tires. Ophthalmology of the Chronic akademik M.İ.Averbax adına mükafatına layiq Iodine Intoxication, and Prophylaxis of Occupational görülür. Oftalmologiya tarixində ilk qadın alim kimi Diseases in rhe Iodine Industry. Consequently, in 1981 Zarifa khanim Aliyeva became the first female ophthal­ bu mükafata layiq görülən Zərifə xanım sonrakı mologist to be honored with the award named after M. fəaliyyətini yaşlı adamlarda görmə qabiliyyətinin I. Averbakh, an academician with the USSR Academy of zəifləməsinə səbəb olan katarakt xəstəliyinin cərrahi Medical Sciences. She then dedicated herself to üsulla müalicəsinin təkmilləşdirilməsinə həsr edir. improving the techniques for the treatment by surgery Bütün həyatını, elmi və pedaqoji fəaliyyətini of cataract, a medical condition that causes weakening oftalmologiyanın çoxşaxəli problemlərinə həsr edən and gradual loss of sight among the elderly. Zərifə xanımın gənc həkimlərin və oftalmoloq Devoting her entire life, scientific and pedagogical alimlərin yetişməsində də xüsusi xidmətləri olub. Adı activity to finding out solutions of different problems in the field of ophthalmology. Zarifa khanim made a valu­ ilə bağlı məktəb yaradan Zərifə xanım Əliyeva 1983- able contribution to the training of young doctors and cü ildə SSRİ Tibb Elmləri Akademiyasının həqiqi üzvü ophthalmologists. İn 1983. her name, the reflection of the entire school, was recognized again by the decision seçildi. Əmək veteranı medalına, Qırmızı Əmək to approve her as a full member of the USSR Academy Bayrağı ordeninə və Azərbaycanın əməkdar elm of Medical Sciences. Afterwards. Zarifa khanim was xadimi fəxri adına layiq görüldü. awarded with the Veteran of Work Medal, the Order of Müdriklər 'Böyük şəxsiyyətlərin arxasında böyük the Red Labor Banner and the honorary title of the qadınlar dayanır', - demişlər. Honored Scientist of Azerbaijan. Bu mənada Zərifə xanım bütün həyannı dövlətçilik It is said of great personalities that they are defend tariximizin yaradılmasına, yenidən yazılmasına, mənə­ ed with might and main by great females. vi dəyərlərimizin qorunmasına və inkişafına həsr edən In this sense. Zarifa khanim was the staunchest asso­ müasir Azərbaycan dövlətinin banisi və qurucusu ciate of Heydar Alirza oglu Aliyev, the founder and Heydər Əlirza oğlu Əliyevin ömür-gün yoldaşı və ən builder of modern-day Azerbaijan, who devoted his yaxın silahdaşı olmuşdu. Zərifə xanım Əliyeva ona iki entire life to making and rewriting the history of state­ hood of our country, as well as preserving and develop­ dəfə övlad sevinci bəxş etmiş, dövlət fəaliyyətində ing our moral values. The marriage between them mənəvi dəstəyinə çevrilmişdi. Həkim, alim, qadın və bestowed two children, a girl and a son. upon him. with ana ömrü sürməklə yanaşı, ictimai xadim kimi Zarifa khanim being a crucial source of encouragement Azərbaycanın inkişafında və respublikamızda gedən for her husband during his state service. Living the life quruculuq işlərində yaxından iştirak etmişdi. Sənət və of a doctor, scientist, female and caring mother. Zarifa mədəniyyət adamlarının dostu, arkadaşı olmuşdu. khanim also wore another important hat - a public fig­ Sənət, mədəniyyət tədbirlərində, elmi konfrans və ure with tangible contributions to the development of simpoziumlarda çıxışları ilə əski gələnəklərdən gələn Azerbaijan and was closely involved in state planning türk xatununun obrazını yaratmışdı. Lakin o zamankı activities. She was a loyal friend of art people, too. Her rejimin və dövrün xüsusiyyətləri baxımından onun addresses to artistic and cultural events, scientific con­ ferences and symposia portrayed an image as befitted a parlaq fəaliyyəti insanlara yetərincə çatdırılmamışdı. Turkic khatun keeping ancient customs and traditions Zərifə xanım Əliyeva respublikamızda fəaliyyətə alive. However, the requirements of the regime and the başlayan və təməli qoyulan elm-tədris ocaqlarındakı preferences at that time made it impossible to let peo­ çıxışları ilə Azərbaycan Respublikası Kommunist ple know enough of the outstanding merits of Zarifa Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin I katibinin xanımı khanim. olmaqla bərabər, respublikamızın görkəmli qadın­ Addressing the audiences gathered on the occasion larından biri idi. Onun təşəbbüsü ilə təməli qoyulan of the opening or foundation of scientific and educa­ elm. tədris ocaqları, muzeylər, kitabxanalar, ən ucqar tional institutions. Zarifa khanim Aliyeva, the spouse of the first secretary of the Central Committee of the Azerbaijan Soviet Socialist Republic's Communist dağ kəndlərinə çəkilən yollar sənətin, mədəniyyətin Party, also proved herself in the capacity of the hamisi olan bu qadının vətən sevgisini bu gün də esteemed first lady of the country. Founded on her ini­ yaşatmaqdadır. tiative. the educational and scientific institutions, Ümumittifaq ‘Vestnik oftaimoloqii' jurnalının, museums and libraries, roads running to remote moun­ Ümumittifaq Oftalmoloqlar Elmi Cəmiyyəti Rəyasət tainous villages, as well as the artistic and cultural developments are the embodiment of her invincible Heyətinin. Sovet Sülhü Müdafiə Komitəsinin üzvü. love for the Motherland. Azərbaycan Sülhü Müdafiə Komitəsi sədrinin müavini. In addition to executing her duties in capacity of Ə.Əliyev adına Dövlət Həkimləri Təkmilləşdirmə contributing member of the Vestnik Oftalmologiyi. an İnstitutunun Geniş Elmi Şurasının və Baş Cərrahlar Elmi ophthalmology journal with the circulation all over the Şurasının üzvü olan Zərifə xanım bütün bu çoxşaxəli Soviet Union, a member of the Board of the Scientific ictimai fəaliyyəti ilə yanaşı. Azərbaycan qadını idi. O. Society of Soviet Ophthalmologists, a deputy chairman bir ailənin xanımı idi. Eyni zamanda bugünün və of the Soviet Committee on the Defense of Peace, a sabahın dövlət başçısının xanımı və anası idi. Tanrının member of the Extended Scientific Board and Scientific Board of Chief Surgeons at the Azerbaijan Institute of Zərifə xanıma ən böyük lütfü də elə bu idi. Advanced Medical Studies named after Aziz Aliyev. Zərifə xanım bütün duyğuları və sevgiləri ilə əsl Zarifa khanim prima facie was a female befitting Azeri Şərq. Türk və Azərbaycan qadını idi. O. qəlbinin səsini customs and traditions, devoted herself to her family, zərif barmaqların hərarətində royalın dilləri ilə her husband, who was serving as the head of State, səsləndirirdi. Bu zərif barmaqlar övlad böyüdür, and her son. who would afterwards. This is how the nəvələrinə sığal çəkir, ən ağır cərrahiyyə əməliyyatları God stood in her favor and had a good will toward her. ilə onu işıq Allahına, xeyirxahlıq Mələyinə çevirir, What made her an Eastern. Turkic and Azeri female həyat yoldaşı və sirdaşının arxasınca su ataraq, onu was her senses and affections she felt and showed. The call of her heart translated into music when her delicate, yaxın və uzaq səfərlərə yola salırdı. Bu. onun və but strongly vibrating fingers were striking piano keys. mənsub olduğu millətin tale yazısı idi. Bu o yazı idi These delicate hands were always full, either brining up ki. 1985-ci ildə dövləti fəaliyyətinin Moskva - Mərkəzi two children or caressing grandchildren, putting every­ Komitə üzünü yaşayan ömür-gün yoldaşına ayrılıq thing in order during complex surgeries, thereby mak­ nidası oxuyacaqdı. Şərqin qapısında - Nuhun çıxdığı ing Zarifa khanim the star of day and guardian angel of torpaqda dünyaya gələn Zərifə xanım qəlbinin odu. patients When she was seeing her husband to the hərarəti və sonsuz məhəbbəti ilə Şimal səmasında door, these small and beautiful hands poured out water dərgahda dolanacaqdı. after him going to his office to rule the country. It was predestined, as fate willed and decreed on her passing O. 1990-cu ilin dəhşətlərini görməsə də. ömür-gün away, earlier than her husband, her associate for life. yoldaşının İmperiyaya nifrətini ruhu ilə hiss etdi, özü then a member of Politburo, who paid his last tribute to Zarifa khanim. on the day of parting with her forever, in qəribliyin köynəyində sıxılsa da. doğmalarını Vətənə 1985. The flame in the heart of Zarifa khanim. a native yola saldı... Əbədi istiqlal şərbətini yenidən dadmaq of Nakhchivan. the land believed to be the landing point üçün... of Noah's arc and the gates into the East, burned with 1993-cü ildə isə hər şey dəyişdi. Heydər Əlirza oğlu eternal passion under the skies in the North. Əliyev Zərifə xanımın ruhunun işığında, xalqın arzusu, She didn't witness the indescribable horror, which xilaskar bir missiya ilə yenidən müstəqil Azərbaycan her compatriots suffered from the Soviet troops follow dövlətinin Prezident Sarayına qayıtdı. Məhz bu ing a military incursion into Baku, but her soul was like­ qayıdışla onun həyat yoldaşı və övladlarının taleyinin ly put at unease, between heaven and earth, encapsu­ yeni mərhələsi Dövlət Sarayımızın buzunu əritmiş və lating the feeling of hatred of her husband towards the onu yenidən isindirmişdi. Zərifə xanımın ən böyük Soviet empire. Feeling uncomfortable in a foreign land, arzusu da məhz bu illərdə çin oldu. Ömür-gün her soul was strong enough to send relatives back to the Motherland ~ to enjoy the fruits of stubborn strug­ yoldaşının soyunun davamı nəvə Heydər dünyaya gle for eternal independence. gəldi. Everything changed in 1993. Illuminated with the Zərilə xanım 1923-cü ilin ilıq bir yaz səhərində - soul of Zarifa khanim. Heydar Alirza oglu Aliyev rose to aprelin 28-də Şərur mahalında dünyaya gəldi və 15 power in independent Azerbaijan Republic, thereby aprel 1985-ci ildə Moskvada Naxçıvandan çox-çox starting his historical mission of salvation of the nation uzaqlarda ona ayrılıq nəğməsi oxundu. 1994-cü ildə at the will of the people in Azerbaijan. Her soul rejoiced isə onun məzarı Moskvadan Azərbaycana gətirilərək at a new chapter in the life of her husband and children, vətən torpağında əbədiyyətə qovuşdu. replacing her absence with the warmth and rising hopes Nəcib və xeyirxah insan, həkim, alim, ictimai xadim for the bright future of Azerbaijan. The triumph came kimi Zərifə xanım həmvətənlərinin cismani və ruhani with the birth of Heydar. her grandson and successor to the family which his grandfather was a prominent m em ­ aləmdə qəlb sirdaşına, dərd ortağına döndü. Həyata ber of. keçirdiyi işlər, elmə və mədəniyyətə bəxş etdiyi Zarifa khanim herself was given birth in Sharur, in a töhfələr onu Azərbaycanın görkəmli xanımlarının, warm spring morning of April 28th. 1923. and went türkün qüdrətli xatunlarının sırasına yazdı. Bu müdrik aloft in Moscow, a good long way from Nakhchivan. qadın Türkan xatunun. Möminə xatunun. Zahidə her native land, on April 15th. 1985. Finally, in 1994. xatunun. Mehrican xatunun. Nüşabənin. Xan qızı her grave was taken from Moscow to Azerbaijan, to Xurşudbanu Natəvanın davamçısı oldu. Adına yollar, find an eternal peace at home. bağlar salındı. Bulaqlar çəkildi, məktəblər, səhiyyə A human being of noble and benevolent manners, a doctor, a scientist, and a public figure. Zarifa khanim became an amiable associate and companion to her fel- ocaqları quruldu. Əməlləri ilə yaddaşlara yazılan low countrymen in the physical and the other world. Zərifə xanım daşa, yaddaşa çevrilib abidəyə döndü. Her accomplishments and contributions to science and Nəsillərə örnək olan Əsl məhəbbət haqqında ballada culture ranked her as high as prominent khatuns of the yarandı. Turkic World, a successor to the galaxy represented by Turkan khatun, Momina khatun. Zahida khatun. Zərifə xanım Əliyevanın məmləkətin hər guşəsində Mehrijan khatun. Nushaba. and khan gizi ^ heykəlləri ucaldı. Ən böyük heykəli və ən müqəddəs Khurshudbanu Natavan. Roads, gardens, spring water , abidəni isə O . özü ucaltdı. Onun adı insan sevgisi, facilities, schools, health centers were built in her honor: xalq məhəbbəti idi. İndi bu sevginin işığında Zərifə Engraved on the memory of people are the results of xanımın varlığı qədər sevdiyi oğlu. Azərbaycan her work that left fond memories of herself, making her I Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin və a brilliant example to follow. Her life has begot a ballad I Azərbaycanın Birinci Xanımı. Heydər Əliyev about the true love, the story of existence to be cited as Fondunun Prezidenti, millət vəkili Mehriban xanım an example for generations to come. К Əliyevanın fəaliyyəti ilə xalqımız üzü sabahlara doğru Monuments to Zarifa khanim Aliyeva were erected throughout the country. However, the greatest and I uğurlu yol gedir... most sacred tribute to her is an allusion to her name as Bu yolda Tanrı respublikamızın Prezidentinə və a living picture, the embodiment of people's favorite. ölkəmizin Birinci Xanımına xalqımızın gələcəyi Her love for Azerbaijan illuminates the way the , naminə yar olsun! Azerbaijani people are guided by towards a brighter future, and yet sparkles in her son. Mr. Ilham Aliyev, the President of the Azerbaijan Republic, who has drawn inspiration from the soul of his mother, and in Mrs. Mehriban khanim Aliyeva, the First Lady of Azerbaijan. President of Heydar Aliyev Foundation. Goodwill Ambassador of UNESCO and ISESCO, an Member of Parliament, who was as dear to Zarifa khanim as the latter's children. May God stand high in favor of the President of Azerbaijan and the First Lady for the sake of the future of our nation, and in memory of the soul of Zarifa khan­ im. the torch of notability illuming the people! HRİBAN XANIM ƏLİYEVA ▼ X X -X X I əsrlər Azərbaycan Respublikası

MEHRİBAN KHANIM ALIYEVA XX-XXI centuries Republic of Azerbaijan MEHRİBAN XANIM ƏLİYEVA

XX-XXI əsrlər Azərbaycan Respublikası

Mən öhdəmə götürdüyüm hər bir işə çox böyük məsuliyyətlə yanaşıram. Hər zaman öz fəaliyyətimdə çalışmışam ki. bir neçə amala əsaslanım. Bunlar vətənpərvərlik, insanpərvərlik və mərhəmətlilikdir.

Mehriban Əliyeva Azərbaycanın Respublikasının Birinci Xanımı. Heydər Əliyev Fondunun Prezidenti. millər vəkili. YUNESKO və İSESKO-nun Xoşməramlı Səbri

MEHRİBAN KHANIM ALIYEVA

XX-XXI centuries REPUBLIC OF AZERBAIJAN

"I approach every work I undertake with great responsibility. I have always tried to build my activity upon a number of goals. These include patriotism, humaneness and compassion' .

Mehriban Aliyeva The First Lady o f Republic of Azerbaijan. President of the Heydar Aliyev Foundation. Member of Parliament. UNESCO and ISESCO Goodwill Ambassador Hər kəs doğulduğu torpağın, mənsub olduğu Everybody is like a grain of the land İn which he/she has been given birth; a piece of the nation to whom he/she xalqın, boy aldığı soyun bir parçasıdır. Çağdaş belongs, and a part of the entire family he/she Is brought up Azərbaycanın ilk Birinci xanımı da məğrurluğu, in. müdrikliyi, nəcibliklə dolu qəlbi, insansevərliyi, The grandeur and wisdom, the nobility of soul, the culture gözəlliyi və nurlu baxışı ilə Azərbaycanın qüdrətli of philanthropy and humaneness, the natural beauty and xatunlarını xatırladır. Atabəylər dövlətinin Möminə radiant look of the very first First lady of the modem-day xatunu. Ağqoyunluların Sara xatunu kimi bu gün O. Azerbaijan rank her as high as great khatuns. her ancestry. da müasir Azərbaycan dövlətinə nur çiləyir. Like Momuna khatun of the State of Atabeylar or Sara Tanrı Mehriban xanım Əliyevanın qismətinə üç khatun of the State of Akkoyunlu. Mehriban khanlm Aliyeva is an icon of light with her abilities shining out when com­ müqəddəs soyun işığından pay verib. O. iki böyük pared to the others in the modem State of Azerbaijan müəllim və alimin, yazıçı Mir Cəlal Paşayevin və God endowed Mehriban khanim Aliyeva with the fate to jurnalist-pedaqoq Nəsir İmanquliyevin ocağında accept the torch from three famous families. She was born dünyaya gəlib. Atası AMEA-nın həqiqi üzvü Arif and brought up in the hearth in which the pillar of science Paşayev fizika, texnika və kosmonavtika elmləri and education was associated with her renowned grandfa­ sahəsində qüdrətli alim olmaqla, Azərbaycanda ilk thers. Mir Calal Pasayev. a teacher, scholar of literature stud­ Milli Aviasiya Akademiyasının qurucusudur. Anası ies and a writer, and Nasir Imanquliyev, a prominent colum­ görkəmli alim, pedaqoq və ictimai xadim Aida xanım nist and publicist. Her father. Arif Pasayev is a full member of the National Academy of Sciences of Azerbaijan; a İmanquliyeva ərəb-məhcər ədəbiyyatının dünyada ilk famous scientist in the field of physics, technology and cos­ qadın tədqiqatçısıdır. O. AMEA-nın Şərqşünaslıq monautics; and the founder of the National Aviation İnstitutunun ilk qadın direktoru olmuşdur. Academy, the first higher educational institution of its kind Mehriban xanım Əliyeva bütün ömrünü Milli in Azerbaijan. Her mother. Aida khanim İmanquliyeva. a dövlətçilik tariximizin yenidən yazılmasına həsr edən, well-known scholar in oriental studies, a public figure, the müasir Azərbaycan dövlətinin memarı Heydər Əliyev first female director of the Institute of Oriental Studies under və insanlara ömrü boyu işıq paylayan Zərifə xanımın the National Academy of Sciences of Azerbaijan, and the ocağının gəlinidir. Həyat yoldaşı, sirdaşı və məslək- world's first female researcher of the Neo-Arab (Arab-mah- jar) literature. daşı dünyanın tanınmış siyasətçisi və diplomatı Mehriban khanim Aliyeva is the daughter-in-law of Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Heydar Aliyev, the architect of the modem State of Əliyevdir. Üç övlad anasıdır: Leyla. Arzu və Heydər. Azerbaijan who devoted his life to rewriting the history of Bütün bunlar onun alın yazısı, tale qisməti olsa da. national statehood of his motherland, and Zarifa khanim həyat yolunu və fəaliyyət dairəsini O. özü Aliyeva, his spouse who healed people of Illness, thereby müəyyənləşdirib. leasing a new life to many. Qloballaşan dünyaya, ümumbəşəri dəyərlərə She is married to Mr Ilham Aliyev, her like-minded asso­ ciate. the President of the Azerbaijan Republic, a world töhfələrinə görə O. Azərbaycanın və dünyanın bir sıra known politician and diplomat. The couple has three chil­ mükafatlarına layiq görülüb. Bu mükafatlar onun dren. two daughters. Leyla and Arzu. and a son. Heydar. ictimai-siyasi fəaliyyətinə və Birinci xanım kimi An apparent writ falling to her lot has. nevertheless, been xidmətlərinə görə verilib. converted into a path which she followed to square a circle, thereby adding more fame to the status of her family. Yüzilliyin mesenatları Beynəlxalq Xeyriyyə Fondu­ She has been honoured with a number of national and inter­ nun Yaqut Xaç' ordeni və Qızıl Ürək beynəlxalq national awards as recognition of her valuable contributions to mükafatları ilə təltif olunan YUNESKO və İSESKO-nun universal values in the globalizing world, as well as her socio­ political activities and merits in capadty of the first lady. xoşməramlı səfirinin ən böyük səadəti və mükafatı Conferred on her are the Ruby Cross order by the interna­ millət vəkili və ictimai xadim kimi qazandığı xalq tional charity foundation Patrons of Art of the Century and the məhəbbətidir. Golden Silk award; but the sincerest appreciation of Mehriban Sivilizasiyaları dialoqa, bəşəriyyəti birliyə, dostluğa khanim. the UNESCO and ISESCO Goodwill Ambassador is çağıran. Şərqlə Qərbi İpək Yoluna səsləyən Mehriban the public credit which she has deserved as an MP and a pub­ xanım Əliyeva Bakı şəhərində anadan olub. O. 1982- lic figure, calling upon nations to dialogue among dviliza- ci ildə 23 saylı orta məktəbi qızıl medalla bitirərək tions. urging the universe to unity and friendship, and appeal­ ing to the West and East for the revitalization of the Great Silk N.Nərimanov adına Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitu­ Route, a centuries-old bridge of communication among peo­ tunun müalicə-profilaktika fakültəsinə daxil olub. ple of different cultures, religions and beliefs. 1983-cü ildə Azərbaycan Respublikası Kommunist She was born in the city of Baku. In 1982, after she grad­ Partiyası Mərkəzi Komitəsinin I katibi Heydər Əliyevin uated the secondary school *23 with the golden medal - oğlu İlham Əliyevlə ailə həyatı qurduqdan sonra the award of straight A' students - she was admitted to the təhsilini Moskvada M.Seçenov adına I Moskva Tibb Treatment-and-Prophylaxis Faculty of the Azerbaijan State İnstitutunda davam etdirib. 1988-ci ildə oranı Medical Institute named after N. Narimanov. A year later, she continued her higher education studies at the 1st fərqlənmə diplomu ilə başa vuraraq 1988-1992-ci Moscow Medical Institute named after M. Sechenov. fol­ illərdə Moskvada Göz Xəstəlikləri Elmi-Tədqiqat lowing her marriage in 1983 to Ilham Aliyev, the son of İnstitutunda oftalmoloq kimi çalışıb. İnsanların gözünə Heydar Aliyev, the first secretary of the Central Committee nur bəxş edib. of the Communist Party of the Azerbaijan Soviet Socialist 1995-ci ildə Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları Republic at that time. In 1988. she graduated with distinc­ Fondunun. 1996-cı ildə Azərbaycan, ingilis və rus dil­ tion from the higher educational institution thereof and lərində işıq üzü görən Azərbaycan-İrs jurnalının started her career as an ophthalmologist at the Moscow Research Institute of Eye Diseases. For four years. 1988 təməlini qoyub. 2002-ci ildə Azərbaycan Gimnastika through 1992. she devoted herself to cure people of the dis­ Federasiyasının prezidenti. 2004-cü ildə Milli Olim­ eases which they were suffering. piya Komitəsi İcraiyyə Komitəsinin və Yeni In 1995. she set up the Friends of Azerbaijan Culture Azərbaycan Partiyası Siyasi Şurasının üzvü seçilib. Foundation, and a year after she initiated another project - Mehriban xanım Əliyeva ona olan hər cür etimada Azerbaijan-İrs' magazine that came out in three languages. böyük hörmət və məsuliyyətlə yanaşdığından qısa Azerbaijani. English and Russian. In 2002. she took on the zaman kəsiyində bütün bu sahələrdə çox böyük post of the president of the Azerbaijan Gymnastics Federation. Two years later, in 2004. she w»as elected as a uğurlar və nailiyyətlər əldə edildi. member of the Executive Board of the National Olympics 2004-cü ildə şifahi xalq ədəbiyyatının və musiqi Committee and a member of the Political Board of the rul­ irsinin qorunub saxlanılması və inkişaf etdirilməsinə ing Yeni Azerbaijan Party. Her ability to translate the confi­ görə YUNESKO-nun və çoxşaxəli. genişmiqyaslı dence given to her into doing actual work - and finishing it fədakar fəaliyyətinə, qayğıya ehtiyacı olan uşaqlara within a short period of time - with high esteem and respon- diqqətinə, təhsilə və İslam aləmində gördüyü işlərə slbility has played a pivotal role in major breakthroughs and much success in the fields of activity she was involved in. görə isə 2006-cı ildə İSESKO-nun xoşməramlı Səfiri In 2004. she was designated as UNESCO Goodwill adına layiq görülmüşdür. Mehriban xanım Əliyeva Ambassador for Oral and Musical Traditions, in reward for 2005-ci ildə 14 saylı Əzizbəyov seçki dairəsindən her contributions to preserve and develop the folk literature Milli Məclisə deputat seçilib. 2005-ci ildə müdafiə and musical heritage, while in 2006. she received the coun­ etdiyi Eftanaziya və təbabətdə humanizm prob- terpart rank from the Islamic Educational. Scientific and lemi'nə həsr olunan namizədlik dissertasiyası ilə elmi Cultural Organization (ISESCO) as a token of her selfless humanizmin əsasın» qoymuşdur. Azərbaycanın Birinci merits in the field of taking charge of the children In need of xanımının dövlət və xalq qarşısında ən böyük xidməti care, as well as contributions to the advancement of the sys­ tem of education in Azerbaijan and the evolution of the 2004-cü ildə təsis etdiyi Heydər Əliyev Fondu ilə Islamic World. bağlıdır. Onun rəhbərlik etdiyi bu Fond dünya şöhrətli In 2005. Mehriban khanim won the overwhelming major­ dövlət adamı. Ümummilli Lider Heydər Əliyevin ity of votes in the Azizbayov Electoral District #14 and zəngin irsinin öyrənilməsi və onun yaratdığı milli became a Member of Milli Majlis, the Parliament of dövlətçilik ideyalarının yeni nəsillərə çatdırılması və Azerbaijan. In this capacity, she heads the Azerbaijan-U.S. inkişaf etdirilməsi istiqamətində misilsiz işlər görür. Inter-parliamentary friendship group. Mehriban xanım Əliyeva eyni zamanda Azərbaycan- In 2005. she defended her Ph.D. thesis on Euthanasia and Amerika parlamentlərarası dostluq qrupunun rəhbəri. the problems of Humanism in Medicine, thereby providing a basis for scientific humanism. 'Muğam' jurnalının təsisçisidir. The greatest service of the first lady to the State and peo­ Bu gün Azərbaycanın Birinci xanımı vətənində ple of Azerbaijan so far has been linked to the establishment olduğu kimi. Şərqdə və Qərbdə, inkişaf etmiş Avropa of the Heydar Aliyev Foundation. At this institution, of ölkələrində. ABŞ-da belə tanınır və sevilir. YUNESKO­ which she is the head, tremendous work is underway on the nun 41. İSESKO-nun 51 Xoşməramlı səfirindən biri study of the immense heritage of Heydar Aliyev, an interna­ olan Mehriban xanım Əliyeva müxtəlif ölkələrin ауп- tionally renowned state figure and the national leader of ayrı mətbuatında beynəlxalq aləmdə humanist Azerbaijan, and the development of the statehood ideas, fəaliyyətinə görə M.Rastrapoviç, K.Kardinal. L.Mər­ which he has originated, and. finally, the transfer of these concepts to upcoming generations. Mehriban khanim is also yəm. V.Adamkus, Tereza Ana kimi insanlarla müqayi­ the founder of the Mugham magazine. sə edilir. Bu gün hər kəs ümid çırağı kimi onun The first lady of Azerbaijan Is recognized in the West and nəcibliyinə və xeyirxahlığına pənah gətirir. East, industrialized European nations, as well as the United Azərbaycanın Birinci xanımı 'Yeniləşən Azərbayca­ States. As one of the 4 1 Goodwill Ambassadors of UNESCO na yeni məktəb . Təhsilə dəstək layihələri ilə yüzlərlə and 5 1 of ISESCO. Mehriban khanim Aliyeva received inter­ orta məktəb binasının təməlinin qoyulmasına və national press coverage as a sign of her humanitarian activ­ bərpasına nail olub. Onlar müasir-texniki avadanlıq­ ities. thereby being ranked as high as M. Rostropovich. K. Cardinal. L. Maryam. V. Adamkus. and Mother Teresa. A larla. kompüterlərlə, idman qurğuları ilə təchiz edilib. flame of hope, she proves her nobleness and generosity by Belə möhtəşəm layihələr hətta ən ucqar dağ lending a helping hand to people in need of aid. kəndlərində, çadır şəhərciklərində gerçəkləşdirilir. Following the initiation of New School to Renewed Qax. Zaqatala və Balakən bölgələrində yaşayan gürcü Azerbaijan and Support to Education' projects. Mehriban khanim has succeeded in breaking the ground for and/or dilli inqiloylar üçün Təhsilə dəstək' proqramı çərçivə­ restoring hundreds of secondary schools, which also were sində tikilən yeni məktəblər tədris ləvazimatları və outfitted with advanced technical equipment and appli­ dərsliklərlə təmin olundu. Bakıda yəhudi uşaqları üçün ances. including computers, and provided with sports facil­ ities. Such high-flying projects got operational throughout Xabad-Or-Avner təhsil mərkəzinin təməli qoyuldu. the country, even reaching out the remote mountainous set­ Uşaq evləri və internat məktəbləri Birinci xanımın tlements and refugee camps. The Support to Education qayğısı, mərhəmət hissi ilə yeniləşən Azərbaycanın project turned out extremely well for Ingiloys, a unique bir parçasına çevrildi. Bir vaxtlar İbrahimxəlil xanın indigenous minority living in the Balakan. Qax and Zaqatala nəvəsi. Qarabağın sonuncu xanı Mehdiqulu xanın qızı regions of Azerbaijan, who received a number of newly built Xurşud Banu Natəvan Qarabağın Üzeyir bəy Hacıbəyli schooling facilities, including education materials and text­ kimi istedadlı gənclərini Qurani-Kərimin altından books. Meanwhile. Jewish children in Baku were granted the Khabad-Or-Avner educational centre. keçirərək Qori Müəllimlər Seminariyasına oxumağa Particular attention is given to children's and orphan's göndərirdi. Bu müdrik və uzaqgörən Xan qızı sərma­ homes, hostels for abandoned children, which have become yəsini səxavətlə maarifə və elmə sərf edirdi. Sonralar an integral component of the Azerbaijan being modernized bu müqəddəs ənənə Azərbaycanın iki qüdrətli through the merciful care and compassion taken by the first maarifpərvərinin - XX əsrin əvvəllərində neft milyon­ lady. çusu Hacı Zeynalabdin Tağıyevin və XX əsrin 70-ci In late 19th century, it was Khursud Banu Natavan. the illərində isə Azərbaycan Respublikası Kommunist daughter of Mehdiqulu khan, the last khan of Garabagh. who looked for young talents, like Uzeyir bay Hacibayli. the Partiyası Mərkəzi Komitəsinin I katibi Heydər Əliyevin great Azerbaijani composer who composed the first opera ömür yoluna çevrildi. in the Oriental world, and sent them to the Gori Seminary in Müqəddəs əməlləri amalına çevirən, millətin nica­ Georgia for studies. The selected youth passed under the tını elm-ürfanda görən Mehriban xanım Əliyeva Holy Koran - a sign of their dedication and loyalty to the cul­ vətəndə həyata keçirdiyi genişmiqyaslı layihələrlə ture and religion they affiliated with. Khursud Banu Natavan. kifayətlənmir. Onun Təhsilə dəstək layihəsi sərhəd­ a clear-sighted mind and a generous philanthropist, realized ləri aşır, dünyanın müxtəlif guşələrində yaşayan very well that the investment in education and science would pay for itself in full, multiplying its return in many soydaşlarımız unudulmur. Gürcüstanda tarixi dədə- other spheres of activity. baba torpaqlarında Tiflis-Borçalı məktəbləri bərpa This policy was later kept alive by Haji Zeynalabdin olunur, anadilli dərsliklərlə təmin edilir. Eyni siyasət Tagiyev. an oil mogul who used to be a great enlightener at Moskvada. MDB və Avropa dövlətlərində də həyata the beginning of the 20th century, and Heydar Aliyev, the first keçirilir. Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin dəhşətlərini secretary of the Central Committee of the Communist Party of yaşayan, bir milyondan çox həmvətəninin, qaçqın və the Azerbaijan Soviet Socialist Republic, in the 1970s. məcburi köçkünün haqq səsinə dönən Mehriban Golden deeds became the ultimate choice of Mehriban khanim. with the clear vision of education and science as the xanım müharibənin və təbii fəlakətin acılannı yaşayan salvation of the nation. The Support to Education project of Pakistanda Qız Məktəbinin təməlini qoyur. Mehriban khanim was not confined to the boundaries of Mehriban xanımın təhsilə, elmə, maarifə olan bu Azerbaijan: soon, the initiative expanded in scale to meet the qayğısı. Qaraqoyunlu dövlətinin hökmdarı Qara educational needs of Azerbaijanis living abroad, in different Yusifin baş xatunu Əleykə-Könüldaşı və qızı Şahsarayı countries. Work started on the repair arid reconstruction of xatırladır. Bu qüdrətli xatunların zamanında paytaxt Təbrizdə. Borchall-Tlflis (modern-day Tbilisi) schools in Georgia in the historical Azerbaijani lands. The project currently includes Azərbaycanın müxtəlif yerlərində mədrəsələr açıldı. certain components covering schools and educational facili­ Ağqoyunlu dövlətinin hökmdarı Uzun Həsənin anası ties In Moscow, other parts of CIS nations, and Europe. Sara xatun və xanımı Səlcuqşah Bəyim elmə, maarifə In addition to the pleading voices of more than one mil­ xüsusi diqqət ayırırdı. Avropanın və Şərqin məşhur lion of her compatriots who witnessed and survived the hor­ alimləri Ağqoyunlu sarayına toplaşırdı. Bu ənənəni rors of the war over Nagomo(Daghlig)-Garabagh. becoming Səfəvi hökmdarı I Şah İsmayıl Xətainin qızları refugees and internally displaced persons, appealing to her Məhinbanu Sultanım və Pərixan xanım, sonrakı for help. Mehriban khanim also initiated a female school in yüzillərdə isə Xurşud Banu Natəvan davam etdirdi. Bu Pakistan, a country still suffering from the consequences of recent natural disasters and warfare. gün Mehriban xanımın klassik Azərbaycan ədəbiyyatı Careful attention to education, science, enlightenment və musiqisi istiqamətində həyata keçirdiyi genişmiq­ activities put Mehriban khanim at even with Aleyka- yaslı layihələr də əski dövlətçilik ənənələrindən gələn Konuldash. the grand khatun of Kara Yusif, the founder of müqəddəsliyə bağlıdır. the State of Karakkoyunlu and his daughter Shahsaray. The Tarixə məşhur elmi mərkəzlər bəxş edən türk great khatuns of the State of Karakkoyunlu initiated the dünyası və Azərbaycan bu gün ilə fəxr edir. Səlcuqlu opening of madrasahs in Tabriz, the capital, and other cities Məlik şahın zamanında qurulan, qüdrətli filosof- across the country. alimlər. təbiblər yetirən, elm-ürfan və ziya mənbəyi Time went by. and one Turkic state took over from anoth­ er. but the tradition of patronage of science and education olan Nizamiyyə Universiteti onun ömür-gün yoldaşı by female rulers continued to exist. Türkan xatunun şah əsəri hesab edilir. Azərbaycanın During the reign of the Akkoyunlular dynasty. Sara Birinci xanımı Mehriban Əliyevanın təməlini qoyduğu khatun. the mother of Uzun Hasan, the founder of the State və rəhbərlik etdiyi Azərbaycan Mədəniyyətinin Dost­ of Akkoyunlu. and Salcuqsah Bayim, his wife, paid a partic­ ları Fondu və Heydər Əliyev Fondu əslində аул- ular attention to scientific, educational developments. At ayrılıqda bir Nizamiyyə Universiteti, milli-mənəvi that time, eminent scientists and scholars from the East, as dəyərlərin qorunub himayə olunduğu, tədqiq və well as Europe were invited to yet enrich the torch of knowl­ təbliğ edildiyi möhtəşəm bir mərkəzdir. Bu mərkəz edge in State of Akkoyunlu. Mahimbanu Sultan and Parixan khanim. the daughters of həm də Azərbaycanşünaslığa elmi əsaslarla töhfələr Shah Ismayil the First -Xatai, the founder of Azerbaijani State verən bir Məbəddir. of Safavids also were the patrons of art. education and sci­ XI - XII yüzilləri Azərbaycanın intibah dövrü kimi ence. etiraf edənlər XIII-XVI yüzilləri milli özünüdərk, yad­ Today, upon a period of time, six centuries later. daşa qayıdış əsrləri kimi qəbul edirlər. Bu tarixdə Mehriban khanim has revived that glorious statehood tradi­ Azərbaycanda Qaraqoyunlu. Ağqoyunlu və Səfəvilər tion of the Azerbaijanis, by being at the helm of the sacred kimi qüdrətli dövlətlərin təməli qoyulmuşdur. Azər­ duty to implement large-scale projects on the preservation baycan xalqı bəşəriyyət sivilizasiyasına Cahan şah Hə­ and revitalization of the classic Azerbaijani literature and music. qiqi. Qazi Bürhanəddin. I Şah İsmayıl Xətai. Məhəm­ The Turkic world in general and Azerbaijan, the centre­ məd Füzuli. Səfiəddin Ürməvi kimi dühalar bəxş piece of its cerebral activities, in particular, experience the etmişdi. Qaraqoyunlu hökmdarı Cahan şah Həqiqi revival of grand traditions of the past. The enduring masterpiece of Turkan khatun. the wife of xatunu ilə birgə ‘Həqiqət bağçası ədəbi məclisini, Malik shah of the Seljukids. was Nlzamiyya University, which Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin baş xatunu at Its time was a major hub of education and knowledge in Səlcuqşah Bəyim Sazandalar dəstəsini. Səfəvi the limelight of many, for it fostered a number of outstanding hökmdarı I Şah İsmayıl Xətai" gülzarım yaratdı. Aşıq scientists, scholars, philosophers, thinkers, and physicians of higher category. Founded and headed by the first lady of poeziyası, el sənətkarları, muğam ifaçıları saraylarda Azerbaijan, the Friends of Azerbaijani Culture Foundation and himayə olundu. Xan qızı Xurşud Banu Natəvan yüz the Hcydar Aliyev Foundation, are the two influential institu­ illər sonra bu ənənəni yaşatdı. Qarabağ şairlərini, tions in which Nizamiyya traditions are reflected nowadays, xanəndələrini cəm edib Məclisi-üns'ün təməlini since they operate for the sake of protecting and favouring. as_ qoydu. Lənkərandan. Şamaxıdan. Bakıdan səsinə-səs well as studying and promoting national spiritual values. They gəldi. Beytüs-Səfa , Beytüs-Fəramuşan ədəbi also are great schools making science- and research-based məclisləri yarandı. contributions to Azerbaijani studies. Those who acknowledge that the 11 th-12th centuries arc Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları və Heydər the period of Renaissance in Azerbaijan, also admit that the Əliyev fondlarının xətti ilə sənəti və mədəniyyəti 13th- 16th centuries illustrate the durable length of self-cog­ himayə edən Mehriban xanım Əliyeva çağdaş Azər­ nition of Azerbaijanis, who have made the full restitution to baycandan əski çağlara cığır açdı. YUNESKO-nun xətti themselves for what had been lost in the past. Dating to that * ilə Azərbaycanın tarixi abidələri, muğamları dünyanın epoch is the emergence of the State of Karakoyunlu. the maddi-mədəni inciləri sırasına yazıldı. Mehriban State of Akkoyunlu. and their ultimate heir, the Azerbaijani State of Safavids. Enriching the global civilization were the - xanım Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab famous sons of Azerbaijan - Jahan shah Haqiqi. Qazi İlham Əliyevin və YUNESKO-nun baş katibi Koişiro Burhanaddin or Burhanaddln Sivasi.Shah Ismayil the First- Matsuuranın xeyir-duası ilə Dənizkənarı Milli Parkda Xatai, Mahammad Fuzuli, Safiaddin Urmavi and others.Jahan Muğam Mərkəzinin təməlini qoydu. Muğamın inkişafı shah Haqiqi. the Qaraqoyunlu ruler, and his spouse qrga- və təbliği istiqamətində atılan bu möhtəşəm addım nized regular literary soirees known as Haqiqat Baghchasi Azərbaycan muğamları layihəsi ilə müşayiət olundu. This tradition was maintained during the State of Akkoyunlu. Layihə çərçivəsində işıq üzü görən Qarabağ xanən­ with its founding ruler Uzun Hasan and his wife Salcuqsah Bayim setting up Sazandalar company Later. Shah Ismayil dələri' albomu ölməz muğam ifaçılarını yenidən the First ordered Khatai Guizari be created and act in his * dünyaya təqdim etdi. Cabbar Qaryağdıoğlu. Xan palace; the poetry of ashiqs. masters of folk art. and khanan- Şuşinski, Bülbül kimi və bu gün muğam dünyamızı das were under the patronage of the Safavid rulers. Centuries zinətləndirən Şərqin bənzərsiz muğam ifaçıları later. Xursud Banu Natavan revived the almost forgotten tra­ Qarabağ həqiqətini muğamın dili və səsin sehri ilə dition: she founded Majlisi-Uns. the soiree of poets and dünyaya bəyan edir. Muğam - Dəsgah layihəsi çərçi­ khanandas from Garabagh. Soon, similar evening parties - vəsində muğam dəsgahları birbaşa konsertlərdən like Beytus-Safa. Beytus-Faramusan - were arranged in other regions of Azerbaijan, particularly. Baku. Lankaran. Samakhi. lentə yazıldı. Mehriban xanım Muğam Ensiklope­ Patronizing art and culture through the projects spon­ diyası layihəsinin də gerçəkləşdirilməsinə. onun sored by the Friends of Azerbaijan Culture Foundation and elektron variantının hazırlanmasına nail oldu. Muğam the Heydar Aliyev. Foundation. Mehriban khanim Aliyeva portalı nın yaradılması. Muğam İnternet layihəsinin, calls upon modern-day Azerbaijan to recover the historical , muğamla bağlı beynəlxalq konfransların, festivalların. past. Historical monuments of Azerbaijan, mugams of the Azerbaijani people were included in the World Heritage List simpoziumların həyata keçirilməsini nəzərdə tutan of Tangible and Intangible Masterpieces. With the blessing of Mr Ilham Aliyev, the President of the Republic of Muğam dünyası' layihəsi Mehriban xanımın Azerbaijan, and Mr Koichiro Matsuura. the director-general Azərbaycana, eyni zamanda sənətşünaslığa və of UNESCO. Mehriban khanim held the ground-breaking musiqişünaslığa bəxş etdiyi ən müqəddəs töhfələrdir. ceremony at the site in the Baku Seaside Park (Boulevard), XII - XVI yüzillərdə dəyərli sənət əsərləri və risalələri which has been selected to host the building of the Mugam yaradan Səfiyəddin Ürməvi və Fətullah Şirvani kimi Centre. This grandiose step forward - along with other qüdrətli sənətşünasların kitablarının 'Muğam Antalo- sacred duties to art and musical study - to develop and pro­ giyası' layihəsi çərçivəsində işıq üzü görməsi Azər­ mote mugham was accompanied by the project Mughams baycan muğamlanmn himayədarının nüfuzunu təkcə of Azerbaijan. A separate component of the entire work included the publication of Garabagh Khanandalari album, vətənində deyil, dünyada artırır. Gənc istedadlara, rediscovering, through rich illustrations, the life and creative muğam ifaçılarına daim diqqətlə yanaşan Azərbayca­ work of mugham performers. In their performances, nın Birinci xanımı müxtəlif muğam müsabiqələrini mugham luminaries, like Cabbar Garyagdioglu. Khan dəstəkləməklə onların dostuna çevrilmişdir. Shushinski. Bulbul and others had the recourse to the inner­ Tarixin müxtəlif dönəmlərində qüdrətli şəxsiyyətlər, most language and enigmatic voices of mugham to tell the sərkərdə xaqanlar yetirən Azərbaycan qadını ən ağır truth about Garabagh. Another project, known as Mugham döyüşlərdə ərinə, oğluna arxa olmuş, onunla çiyin- - Dastgah. was one more success, resulting in the produc­ çiyinə dayanmışdır. Bu gün Azərbaycan qadınının tion of tape records of mugham pieces directly from live concerts. Mehriban khanim managed to complete the work haqq səsinə dönən Mehriban xanım dünyaya sülhün, on the setting up of an electronic version of the Mugham barışın, qardaşlığın gözü ilə baxır. Qloballaşan dün­ Encyclopaedia. Coming into being is a comprehensive web­ yanı tolerantlığa, dünyəvi dəyərlərə, insan haqlarına site featuring mugham. in the framework of the Mugham sayğıya çağırmaqla. Azərbaycan qadınının əsil Internet project, and a set of international conferences, fes­ obrazını dünyaya tanıdır. İngiltərədə dərc olunan, tivals and symposia on mugham topics, as part of the World dünyanın nüfuzlu The Times qəzetinin 2007-ci ildə of Mugham project. apardığı araşdırmalann nəticəsi kimi Eleanora Ruzvelt. Adding to the domestic and international fame of the Hillari Klinton kimi qadınlarla bir sırada məhz müstəqil patron of the Azerbaijani mughams is the publication of the books of Safiyaddin llrmavi and Fatullah Sirvani. the great art respublikamızın ilk Birinci Xanımı və Ölkəmizdə Birinci connoisseurs who created art masterpieces and small notated Xanım İnstitutunun banisi Mehriban xanım Əliyevanın musical works in the 13th and 16th centuries, in the frame­ dünyanın ən tanınmış 5 fəal birinci xanımı siyahısına work of the Anthology of Mugham project. With special daxil edilməsi də buna bir daha sübutdur. emphasis on young talents-the performers of mugham. the Şərqin. Türk dünyasının və Azərbaycanın ən first lady of Azerbaijan has become their friends, the person qüdrətli şəxsiyyətləri, sərkərdə xaqanları, pirlərə, whom they can rely on. the sponsor of mugham contests. övliyalara. Tanrı evlərinə, üləmalara ehtiram göstərib. An Azerbaijani female, giving birth to great personalities, warlords, and khaqans in various periods of history, needed Saraylarında fikir və düşüncə sahiblərini himayə no props to support her husband and son(s) in the ordeals etdikləri kimi, onların şərəfinə türbələr, məqbərələr of war. Mehriban khanim is an avatar of the voice of justice ucaldılıb. Bu gün Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində of an Azerbaijani female, with the vision of the world bir çox abidələrin və dini məbədlərin bərpa olunması through the spectrum of peace, reconciliation and friend­ ship. Appealing to the globalizing world for tolerance, val- da məhz Mehriban xanım Əliyevanın adı ilə bağlıdır. ues of secularism, respect for human rights, she also pro­ Ağqoyunlu. Qaraqoyunlu. Səfəvi hökmdarlarının. motes the real image of an Azerbaijani female. In its survey Osmanlı sultanlarının. Şirvan şahlarının dinlərin conducted in 2007. The Times ranked Mehriban khanim. the dialoquna göstərdiyi ehtiram hissi bu gün Mehriban very first First Lady of Azerbaijan and founder of the First Lady Institution in this country among the five mostly rec­ xanım Əliyevanın əməli fəaliyyətində gerçəkliyə ognized first ladies in the world, along with Eleanor çevrilir. Roosevelt and Hillary Clinton. Raşidi xəlifəsi Ömərin Fələstin torpağına ayaq Well-known figures, warlords and khagans of the East. basarkən Süleyman Peyğəmbərin məşhur məbədinin Turkic World and Azerbaijan always esteemed pirs. temples, xarabalığında namaz qılması, əmir Teymurun kilsələrə as well as saints, scholars and scientists. In their palaces, Tanrı evi kimi baxması yüz illər sonra Heydər Əliyevin they - the Turkic powers that be - protected the masters of thought, and ordered the tombs be built on their graves. dövlətçilik ideologiyasında yaşadı. Onun ideyalarının Today, it is Mehriban khanim Aliyeva who keeps the past carçısı və davamçısı olan, məscidlər və minarələr traditions alive, by sponsoring the restoration of monuments ucaldan Mehriban xanım kilsələrə, sineqoqlara da and temples in different regions of Azerbaijan. diqqət və qayğı ilə yanaşır. Cahan şah sevimli xatunu The matter-of-fact activity of Mehriban khanim Aliyeva Is Mümtaz Mahalın eşqinə Tac-Mahalı. Atabəy Məhəm­ a living embodiment of respect for a dialogue among reli­ məd Mömünə xatun türbəsini ucaltdı. Sevimli gions - a convention practiced in the past by Agqoyunlu. Zərifəsinə abidə ucaldan Heydər Əlirza oğlu Əliyev Qaraqoyunlu and Safavid rulers, as well as the shahs of Shirvan and Ottoman sultans. Cavid məqbərəsini. Şəhidlərin ruhuna 'Şəhidlər' When Khaliph Omar one of the Rashiduns. set foot on the kompleksini qurdu. Azərbaycanın Birinci xanımı bu land of Palestine, he performed namaz amid ruins of what müqəddəs ənənəni bu gün Azərbaycanın bütün used to be the Solomon's Temple. Tamerlane, the great guşələrində həyata keçirir. Onlarca türbələrin, Turkic warlord and ruler, considered churches as the houses məscidlərin təməli qoyulur. Azərbaycanın bütövlük və of God - which, therefore, must be protected. These con­ azadlıq rəmzi olan Cavad xanın məzarı üstə ventions were revitalized centuries later, in the ideology of məqbərənin ucaldılması. Gəncənin maddi-mədəni statehood originated and fostered by Heydar Aliyev. His successor and the messenger of his ideas. Mehriban khanim incilərinin bərpa etdirilməsi. Gəncə Qalasının sponsored the building of mosques and minarets, paying a darvazasının yaddaşlara qaytanlması. Gəncənin 2500 special attention to churches and synagogues as well. illiyinin təntənə ilə qeyd edilməsi. Gəncə xanlığının Taj Mahal is certainly a declaration of love of the fifth bayrağının yenidən dalğalandırılması. Cavad xan Mogul emperor. Shah Jahan, for his beloved wife. Mumtaz filminin yaradıcı heyətinə dəstək verilməsi Mehriban Mahal. In Azerbaijan, it is Momina khatun tomb which tells xanım Əliyevanın milli dövlətçilik tariximizin qızıl another story of love, this time of Atabey Mahammad səhifələrinə yazılmış xidmətlərindəndir. Bu. həm də Gahan Pahlavan for his adored spouse. Momina khatun. Heydar Aliyev, the father-in-law of Mehriban khanim, sinəsinə Sisianovun oğul və ər dağı çəkdiyi Bəyim erected monuments to many, as diverse as Huseyn Javid. a xanımın ruhuna hörmətdir. prominent Azerbaijani writer and thinker, and shehids. who Azərbaycanın qüdrətli xatunları və görkəmli dövlət fell in fights for the independence of Azerbaijan. A monu­ xadimləri qılınc və qələmin vəhdətində dövlət quran ment to his wife, however. Is a particular tribute to her. sərkərdə xaqanlara təkcə dayaq olmadılar, onlar həm Mehriban khanim stands out for her valuable merits to the də möhtəşəm ideyaların müəllifləri və memarları completion of construction of tens of mosques, as well as tombs to commemorate the great sons of Azerbaijan. oldular. Among them is a tomb on the gravestone of Gavad khan, Bu gün dünyanın ən müqəddəs yerlərini dolanan the last khan of Ganja. who was killed by Russian occupants Mehriban xanım öz fəaliyyəti ilə həm də Böyük İpək headed by general Tsitsianov. in response to his defiance in Yolu layihəsinə, milli dövlətçilik tariximizə, favour of sovereignty of his small realms and unification of sivilizasiyalann dialoquna töhfələr verir. scattered Azerbaijani khanates - thereby becoming a symbol 1918-ci ildə Şərqin ilk Demokratik Cümhuriyyəti of unity and independence of Azerbaijan. Thanks to tremen­ qurulanda onun etiraf olunması, özgürlüyünün dous support by the first lady, architectural treasuries of tanınması üçün Əlimərdan bəy Topçubaşov kimi Ganja are under reconstruction. P ie city itself is now expe­ riencing the new renaissance - the flag of the khanate has qüdrətli diplomatlar çətinliklərlə üzləşirdi. Erməni been firmly hoisted over this city with deep history. Solemn daşnaklarının, çar Rusiyasının. Azərbaycanı azad celebrations have taken place recently to mark the 2.500 görmək istəməyən bəzi Avropa dövlətlərinin years of existence of Ganja. At the top. there has been found təzyiqinə baxmayaraq. 1919-cu ildə Fransanın Versal a room to produce a feature film dedicated to Javad khan; sarayında Azərbaycanın müstəqilliyinin etirafına nail Mehriban khanim personally patronized the production per­ olunur. Cümhuriyyətin iflasa uğramasına, ona olan sonnel. thereby gilding a string of her contributions to the təcavüzə baxmayaraq. Versal sarayı və Əlimərdan bəy history of statehood of Azerbaijan. The film is also a pro­ Topçubaşov milli dövlətçilik tariximizə yazılır. Bu gün found tribute to Bayim khanim. the wife of Javad khan, whose life became an anguish of mind after the murder of yüz ilə yaxın bir zaman kəsiyi ötəndən sonra Versal her husband and son by the Russians. sarayının önündəki üç abidənin bərpasını məhz In addition to supporting their husbands, who were build­ Heydər Əliyev Fondu öz üzərinə götürür. ing their states in combination of sword with the pen. Bu gün Prezident İlham Əliyevin tapşırığı İlə Azerbaijani khatuns were notable for their merits as master­ Əlimərdan bəy Topçubaşovun Fransadakı məzarı minds of crucial and brilliant ideas. üzərində onun abidəsi ucalır. Mərasimdə Azərbay­ Mehriban khanim Aliyeva often pays visits to different canın Birinci xanımı da iştirak edir. Gürcüstanda parts of the world, thereby promoting the Great Silk Route uyuyan Mirzə Şəfi Vazeh. Mirzə Fətəli Axundzadə. project, as well as contributing to history of statehood of Azerbaijan, and the dialogue among civilizations. Əhməd bəy Ağayev kimi maarifpərvərlərin məzarları The path towards recognition, however, was always an bərpa edilir, qəbirüstü abidələri yaradılır. Mirzə uphill struggle for Azerbaijanis. Alimardan bay Topchuba- Cəlilin. Nəriman Nərimanovun Tifiisdəki ev-muzeyləri shov an eminent diplomat in history of statehood of təmir edilir. Heydər Əliyev Fondunun Gürcüstan Azerbaijan, faced a string of challenges to seek the recogni­ nümayəndəliyi fəaliyyətə başlayır və eyni siyasət tion of independence of the 1918-1920 Azerbaijan Rusiyada da həyata keçirilir. Moskvada təməli Democratic Republic, the first democracy in the Muslim qoyulan Heydər Əliyev Fonduna Leyla İlham qızı World, during the 1919-1920 Paris Peace Conference in the Əliyevanın rəhbərlik etməsi isə Mehriban xanımın Versailles. Despite a mounting pressure from Armenian Dashnaks. Russia and certain European nations, the nəciblik və xeyirxahlıq dolu ideyalarının sərhədlərini Conference recognized the independence of Azerbaijan in daha da genişləndirir 1919. Soon the republic collapsed, with Azerbaijan Heydər Əliyev ənənələrini amalına, ictimai-siyasi remained re-occupied by Russia, but the merits of Mr Topchubashov and his achievements at the Paris Peace fəaliyyətinin prioritetlərinə çevirən Mehriban xanımın Conference are integral parts of the glorious chapter in his­ təşəbbüsü ilə Milli Məclisin qəbul etdiyi Amnistiya tory of the statehood of Azerbaijan. Aktı minlərlə məhkumun üzünə zindanların qapısını Today, it is the Heydar Aliyev Foundation in independent açdı. Azerbaijan which, upon a time, almost one century later, has taken the initiative to restore three major monuments in Dövlətçilik tariximizi diqqətlə nəzərdən keçirdikcə front of the Versailles Palace. biz bu müqəddəsliyi I Şah İsmayıl Xətainin nəvəsi və I It has become to be President Ilham Aliyev who had Şah Təhmasibin qızı Pərixan xanımın hakimiyyətində ordered a monument be erected to Alimardan bay də görürük. Topchubashov on his grave in France. The first lady has Bütün ictimai-siyasi fəaliyyəti ilə milli dövlətçilik attended the ceremony, at which the monument was offi­ tariximizin altun səhifələrini yazan, fəqət adları xaqan cially unveiled. atalarının, qardaşlarının, ərlərinin fəaliyyətinin Similar work is underway in Georgia, a country hosting the graves of Mirza Shafi Vazeh. Mirza Fatali Akhundov and kölgəsində qalan bu xatunlara bu gün Mehriban Ahmad bay Agayev. Memorial houses of Mirza Jalil and xanım öz əməli ilə sanki yenidən nəfəs və ruh verdi. Nariman Narimanov are being repaired. The Heydar Aliyev Bu gün Mehriban xanım Əliyevanın cəmiyyətimizin Foundation has branched out into Georgia and Russia. The inkişafı naminə gördüyü müqəddəs işlər Azərbaycan Moscow representation of the Heydar Aliyev Foundation is qadınının ictimai-siyasi fəallığını daha da artırır. Bütün headed by Leyla Ilham qizi Aliyeva, thereby expanding the bunlar eyni zamanda siyasi proseslərdə milli-mənəvi opportunities for noble-minded and magnanimous ideas of Mehriban khanim. dəyərlərin, qadın qəlbinin hərarətinin daha çox nəzərə Following the traditions, which have been started by Heydar alınmasına və siyasi mühitdə təmiz, saf abı-havanın Aliyev, her father-in-law. and later become the aim and prior­ qorunmasına rəvac verir. ities on agenda for her socio-political activities. Mehriban Siyasətdə olsa da. siyasi adam olmayan, zamanı khanim initiated an Amnesty Act which was approved by the gələndə silahları kitabların, hərbçiləri alimlərin əvəz Mllli Madis. thereby releasing thousands of prisoners. edəcəyinə inanan Mehriban xanım xalqın mənəvi The careful consideration of the statehood of Azerbaijanis zənginliyini onun ululuğu ilə bağladığından sənətin və refers to the existence and development of lofty ideals in the path of life, particularly, during the reign of Parijan khan­ mədəniyyətin himayədarına çevrilir. 2006-cı ildə im. the granddaughter of Shah Ismayil the First and the Azərbaycan-ABŞ parlamentlərarası dostluq qrupunun daughter of Shah Tahmasib the First is the son of Shah rəhbəri kimi Amerikaya səfəri zamanı Vaşinqton Ismayil the First. Golden deeds of Mehriban khanim Tekstil Muzeyində Azərbaycanın maddi-mədəni breathed new life into great khatuns of the past, the first incilərindən olan, lakin fars xalçası kimi təqdim edilən ladles of the Turkic world, whose socio-political activities Şeyx Səfi xalısının Azərbaycan xalqı və onun döv­ and merits - albeit the effects of what they did were in the lətçilik tarixi ilə bağlı olması barədə muzey shadow of more famous males, their fathers, brothers, and lords - gilded the history of statehood of Azerbaijan. əməkdaşına məlumat verən Mehriban xanım həqiqət The odour of sanctity stemming from the contributions by carçısı, mənəviyyat elçisi kimi yaddaşlara yazıldı. Mehriban khanim to the development of the Azerbaijani Onun etiraz səsi əslində Gülüstan və Türkmənçay society is an addition of a new quantity to the image of a müqaviləsi ilə ikiyə parçalanan Azərbaycanın haqq socially and politically active Azerbaijani female. səsi idi. Bu səs 500 illik tarixi dövlətçilik ənənəsi olan Meansvhile. this also promotes national spiritual values in Səfəvilər dövlətinin. I Şah İsmayıl Xətainin. political life, making the cars of many lent to the voice of heartbeat of an Azerbaijani woman, thereby preserving the Məhinbanu Sultanımın. Pərı'xan xanımın səsi idi. Bu atmosphere of purity in the environment of politics. səs eksponatları. Sankt-Peterburqa. Ermitaja və Being in politics, she. nevertheless, is not a politician, but dünyanın bir çox muzeylərinə sürülən Şeyx Səfi a sincere believer in books and scientists as a substitution - kitabxanasının. Səfəvilər sarayının gileyi idi. in due course - for arms and soldiers, litis makes her a cus­ Bütün xarici səfərlərində, keçirdiyi görüşlərdə todian of an and culture, both representing the combination Dağlıq Qarabağ münaqişəsindən. Ermənistanın of the richness of morals of the nation with its antiquity. Qarabağı yerlə-yeksan etməsindən, maddi-mədəni In 2006. during her visit to the United States In capacity^ incilərinin qəddarcasına dağıdılmasından. Ermənistan of the co-head of the Azerbaijan-U.S. inter-parliamentary friendship group. Mehriban khanint remained in the memo­ silahlı qüvvələrinin təcavüzündən danışan Azərbayca­ ries of many after she informed the staff of the Textile nın Birinci xanımı Xoşməramlı Səfir kimi bəşəriyyəti Museum in Washington. DC. which she visited, of the dialoqa və qarşılıqlı anlaşmaya çağırır. Bütün varlığı, Sheikh Safi carpet - on the display as a Persian carpet - as ruhu və duyğuları ilə Azərbaycanın. Şərqin və türk being attributable to the people of Azerbaijan and carrying dünyasının bir parçası olan Mehriban xanım bəşəri a particular weight to the history of its statehood. As a mat­ ideallara sədaqət hissi ilə dünya insanı, dünya ter of fact, her voice of protest - the herald of the truth and vətəndaşıdır! the message of morality - was the voice of the entire nation Dinlərə və sivilizasiyalararası dialoqa töhfələrinə, suffering in the course of justice since the separation of Azerbaijan in two parts, following the signing of Gulustan fikir və düşüncə azadlığına, insan şəxsiyyətinə, milli- and Turkmanchay Peace Treaties (on November 24th. 1813. mənəvi dəyərlərə ehtiramı ilə O. həm də yeni and later, on February 10th. 1828. the Russian Empire and minillikdə əski dəyərlərin hamisi, klassika ilə Iran entered into peace agreements that divided Azerbaijani müasirliyin körpüsüdür! Sivilizasiyalararası dialoqda lands into northern and southern parts. The north was gənclərin rolunu çox gözəl bilən Mehriban xanım annexed to Russia, and the latter remained with Iran), there­ Əliyeva dünyanın müxtəlif bölgələrindən olan by changing the lives of many, even to present day. gənclərin iştirakı ilə Şərqlə Qərbin görüşdüyü Her objection was an outcry that could have been raised Azərbaycanda beynəlxalq konfranslar təşkil edir. by every single devoted Azerbaijani, who is proud of the Safavids and the creations during their reign, including Qəlbi humanist hisslərlə dolu olan Azərbaycanın treasuries from the Sheikh Safi library, which embellish ency­ Birinci xanımı Mehriban Əliyevanın arzuları nə clopaedic collections of many museums with gold letters. bitməzdir, nə də tükənməz. Being the goodwill ambassador, a beacon for the dia­ İftixar hissi İlə deməliyik ki. bu gün milli dövlətçilik logue among civilizations and mutual understanding, the və müstəqillik tariximizin yeni və parlaq səhifəsinə ilk first lady of Azerbaijan brings to the notice of foreigners, dəfə olaraq qızıl hərflərlə yazılmış Birinci Xanım whom she either receives in Baku or meets during her visits İnstitutu da məhz Mehriban xanım Əliyevanın adı. abroad, the truth about Garabagh. the Armenian aggression imzası və onun sərhədlərə sığmayan xoşməramlı and atrocities committed against Azerbaijanis, and unique masterpieces and artefacts which have been razed to the fəaliyyəti ilə bağlıdır. ground by Armenians. Milli dövlətçilik tariximizin şanlı səhifələrini We should state with a great honour that the First lady nəzərdən keçirdikcə, müasir Azərbaycan dövlətinin Institution written with the Golden letters in the new and bright history of our country is also linked to the name, signa- Birinci Xanımı, müqəddəs amallı Mehriban Əliyeva turc and trans-border goodwill actions of Mehriban Aliyeva. sanki Azərbaycanın görkəmli qadın dövlət xadimlə­ Mehriban khanim. the First Lady of the modern rinin ictmai-siyasi fəaliyyətini özündə təcəssüm Azerbaijani state, an Azerbaijani by flesh and blood, by sense and spirit, a piece of the East and the Turkic World, is etdirir. Bu mənada həyata keçirdiyi genişmiqyasli also a universal citizen devoted to human ideals. She also layihələri ilə özünə əbədiyaşarlıq qazanmış Azərbay­ heartens the strengthening of the bridge of communication canın Birinci Xanımı maddi-mədəni irsimizə, milli- between the classical past and modernity, transforming mənəvə dəyərlərimizə yeni ahəng və çalar gətirdi. Azerbaijan, a country at the crossroads of the East and West, O, sənətə, mədəniyyətə qayğısında Əleykə-Könül- into a popular venue of international conferences involvin'- daşı. dövlətdəki nüfuzu və müdrikliyində Möminə young talents and minds. xatunu. Tutu Bikəni, imkansızlara, əsgər və şəhid An inexhaustible source of humanist ideas. Mehriban khanim Aliyeva, the first lady of modern-day Azerbaijan, ailələrinə doğmalığında Şahsarayı. Tanrı evlərinə bears a striking resemblance to her ancient peers, the great ehtiramda Səlcuqşah Bəyimi, xalqına məhəbbət khatuns of the Turkic World. In her activities, she embodies hissində Məhinbanu Sultanımı. Pərixan xanımı, lirik- the principles and Ideals of her predecessors. romantik duyğularında, xeyirxahlığında Xurşud Banu Her patronage of art and culture refers to glorious deeds of Natəvanı, ədəbi-fəlsəfi düşüncə tərzində Qonçəbə- Aleyka-Konuldash. while her influence upon the state and yimi. siyasi fəaliyyəti və analitik təfəkküründə Sara wisdom draw a parallel with Momuna khatun and Tutu Bika. xatunu xatırladır. Cognate attitude towards the poor, soldiers and the families of shehids ranks Mehriban khanim evenly with Sahsaray. İllər, əsrlər keçəcək, qərinələr ötəcək! Çox şeylər while her deep respect for the places of worship is reminis­ dəyişəcək. Əbədi qalan yenə də tarix olacaq. Türkan cent of the similar culture fostered by Salcuqsah Bayim. xatun. Şahsaray. Sara xatun, Tomris. Səlcuqşah Finally, her love for her nation could unite her with Mahinbanu Bəyim. Pərixan xanım. Tutu Bikə. Möminə xatun. Sultan and Parixan khanim. her generosity is the continuation Bəyim xanım kimi Azərbaycanın görkəmli qadınları of the traditions of Xursud Banu Natavan. her way of literary xatırlananda bu qüdrətli xatunları yaddaşlara and philosophical thinking makes us recall Qpnchabayim. qaytaran, onların boy aldığı Odlar Yurdunu dünyaya while her political activities and analytical mind are an illustra­ tion in point featuring Sara khatun. tanıdan, milli dövlətçilik və müstəqillik tariximizin Years and centuries will pass! Many things will be əzəmətli səhifəsinə ilk Birinci Xanım kimi yazılan changed. But it will be history that will exist forever. And it Mehriban Xanım Əliyeva nə unudular, nə də yaddan will be Mehriban Aliyeva, the person returning such female- çıxar. rulers of Azerbaijan as Turkan khatun. Shahsaray. Sara khatun. Tomris. Seljugshahbeyim. Perikhan khanim. Tutu Bike. Momina khatun. Bayim khatun and others to our memories, promoting their Motherland, the land of fire in the world, whose name is written in the great National Statehood History of our country as the first First Lady, who will never be forgotten. f

SON SÖZ ƏVƏZİ

IN PLACE OF AN AFTERWORD

Ta qədimlərdən Odlar Yurdu Azərbaycanda insanlar From the time immemorial people of the Land of Fire dünyanın dörd müqəddəs başlanğıcdan yarandığım believed that the world originated from four primal ele­ söylədilər. Şərqdə doğan günəşin hərarətinə, od-işıq ments: Fire. Light. Water, and Soil. Preachers and mes­ məbədləri olan Yanardağın. Atəşgahın sorağına sengers from far and wide were drawn to Azerbaijan by dünyanın dörd tərəfindən Odlar Yurduna kahinlər və fire and light emanated from ancient shrines of elçilər gəldilər. Yanardagh and Ateshgah that embodied the heat of Odlar Yurdu Od. İşıq. Su və Torpaq müqəddəsliyinə the sun bom in the East (ex oriente lux). .tapınsa da. İlahi nurdan yarandığına inandı və Zəbur'u. Exalting sacredness of Fire. Light. Water and Soil. Tövrat ı. 'İncili. 'Qurani-Kərim i yer üzünə endirən Ulu Azerbaijan worshipped God’s creative power and was Tanrı bütün bu nemətlərdən ona pay verdi. blessed with all those gifts by the Great God of the Yaşıl zəmiləri, meyvəli bağlan və yaşıl yaylaqlan ilə Torah, the Old Testament, the Gospels and the Qur an. cənnəti xatırladan Odlar Yurdunda tarixi yazmaqdan With its azure skies, snow-capped peaks, emerald daha çox yaratdılar. Orxon-Yeniseydən bitib-tükən­ meadows, verdant forests, sparkling streams, blue sea. fecund fields and abundant orchards. Azerbaijan was məyən bir yol gələn babalanmız Qobustanın qayaüstü made to resemble the paradise. abidələrini. Gəmiqayanı. İlan dağı. Qız qalasını. Marağa The people inhabiting this land did not write history rəsədxanasını duynanın ilk tədris mərkəzlərindən birinə because they were busy making history. Our ancestors çevirdi. Çin səddindən başlayıb Avropaya uzanan Böyük came a long way. both spatially and temporally. Their İpək Yolunun üstündə. Şərqlə Qərbin kəsişməsində olan spiritual development manifests itself through admira­ Azərbaycana uzaq-uzaq ellərdən və qumsal çöllərdən tion for the mark left by the Noah's Ark at Gamiqaya dəvə karvanlan gələrək dünyanı zınqırov səsinə oyatdı. (the Rock of the Ship), carving Qobustan’s petroglyphs .Azərbaycanlılann Ana Vətən dediyi, gözəlliyi və and Orkhon-Yenisey rock inscriptions, building the zənginliyindən dünyanı heyrətləndirən bu məkan tarixi mysterious Maiden Tower of Baku and turning the mənbələrdə Odlar Yurdu. Od-Ər yurdu. Azər yurdu mediaeval Maragha Observatory into one of the first kimi tanındı. places of higher learning in the world. Bu torpağa nemətləri və sərvətləri İlahi verdisə, Azerbaijan sat astride the Great Silk Road that qoynundakı dövlətləri igid, müdrik və məğrur oğullan. stretched from the Great China Wall through some of xatunları qurdu. Qılıncla Dövlət qurub. Qələmlə the largest deserts, mountains and grasslands in the qanunlar yazdı. Dost deyib gələnlərə süfrəsində yer world to the Bosporus Strait and further unto Europe. verib, ona xain çıxanlara qənim kəsildi. Manna. Lulubi. Merchants and travellers traversing this route awak­ Ruti. Arata. Midiya. Atropatena. Massagetlər. ened the world with the sound of their belled camels. Atabəylər. Qaraqoyunlu. Ağqoyunlu və Səfəvilər The land that Azerbaijanis call theirs, the country dövləti kimi adı bəlli xanlıqları və sultanlıqları qurdu! astonishing in its beauty and diversity, has been vari Zərgərləri, misgərləri, dülgərləri, memarları, ously known through the centuries as the Land of Fire rəssamları, nəqqaşları. dulusçuları, şairləri, filosof- or the Land of the Fire Keeper (literal translation of təbibləri və astronomları ilə məşhur olan Azərbaycan Azerbaijan ). Gratuitously endowed by God. this coun­ adlı məmləkətin adı dünya ilə bir oldu. Dünya Şəki try was made into a nation by its valiant, wise and ipəyinə. Basqal kəlağayısına. Quba. Qazax. Gəncə. proud sons and daughters who established the state Qarabağ. Şirvan. Borçalı. İrəvan xalısına büründü. Nefti, with a Sword and wrote its laws with a Pen. They wel- ш corned and embraced friends and punished and pambığı, ipəyi ilə tanınan bu xalqın “Muğam inciləri, destroyed traitors. Some of the states and tribal unions sazın-qavalın, tarın, kamanın, udun, neyin havaları established on the land of Azerbaijan through four mil­ insanları heyrətdə qoydu. lennia of history were Aratta. the Qutis. the Lullubis, Naxçıvan. Təbriz. Şamaxı. Dərbənd. Bakı. Gəncə. Caspiana. Mannae. Medea. Atropatena, the Sakae. the Ərdəbil. Şəki. Şuşa. İrəvan. Xoy. Mərənd. Marağa. Massagetae. Arran (Caucasian Albania), the Kingdom Zəncan kimi iri-iri şəhərləri və ticarət mərkəzləri of Shirvan (Shirvanshahs). the states of Atabeys. yarandı. Akkoyunlu. Karakoyunlu and Safavi. Azərbaycan bir çox dönəmlərdə krallann. şahlann və Through centuries Azerbaijan has been made famous padşahların savaş meydanı oldu! by the mastery of its carpet weavers, jewellers, copper­ Azərbaycanı sevməyən qüvvələr Şəmsəddin smiths. carpenters, ceramists, architects, miniature Eldəgizi. Atabəy Məhəmmədi. Şirvanşah İbrahimi. artists, decorators, poets, physicians, philosophers and Qara Yusifi. Uzun Həsəni. Cahan Şah Həqiqini. Qazi astronomers. The world donned Shaki silks, wrapped Burhanəddini. Şah İsmayıl Xətaini, qubalı Fətəli itself in Basqal shawls and spread the rugs of Garabagh. xam. gəncəli Cavad xanı hər zaman önlərində Shirvan. Ganja. Quba. Qazakh. Borchali and Irevan gördülər! Besides natural treasures of petroleum, cotton and silk. Azərbaycanın bu qüdrətli sərkərdə-xaqanları ilə üz- Azerbaijan amazed through its powers of music such üzə dayanan düşmən döyüş meydanında Massa­ as classical Mugham. tunes played on saz. qaval, tar. getlərin hökmdarı Tomrisin. Bərdə gözəli, əfsanəvi kaman, ud. ney. Cities of Nakhchivan. Tabriz. Nüşabənin. Qafqaz Albaniyasının hökmdarı Məhin- Shamakhi. Darband. Baku. Ganja. Ardabil. Shaki. banunun müdrikliyinə və döyüş taktikasına heyran Shusha. Irevan. Khoy. Marand. Maragha. Zanjan became large population and commercial centres. oldu. İran şahı Kiri Tomris. Makedoniyalı İsgəndəri Nüşabə. In various times Azerbaijan was a battleground of Hörmüzü Məhinbanu ədalətə səslədi. Məhinbanunun various khagans. sultans, shahs, and tsars. Enemies of qardaşı qızı Şirin Sasani hökmdarı II Xosrov Pərvizi Azerbaijan were pursued and defeated by the likes of böyük məhəbbəti və ilahi gözəlliyi ilə diz çökdürdü. Shams-ad-Din Eldegiz. Atabey Muhammad. Shirvan- Atabəylər dövlətinin qurucusu Şəmsəddin Eldəgiz shah Ibrahim. Kara Yusif. Uzun Hasan. Jahan Shah Haqiqi. Qazi Burhan-ad-Din. Shah Ismayil Safavi. Fathal öz səltənətini Möminə xatun müdrikliyi ilə qurdu. Khan of Quba and Javad Khan of Ganja. Adversaries fac­ Eldəgizlər sülaləsinin II Atabəyi Məhəmməd Cahan ing the Azerbaijani armies were also amazed by intelli­ Pəhləvan Zahidə xatun əzəməti, onun sərkərdəlik gence and strategic acumen of Azeri warrior queens: məharəti və cəsarəti ilə ömrü boyu öyündü. Massage tan Tomyris who defeated and decapitated Təbrizi düşməndən və işğaldan azad edən Zahidə Cyrus the Great of Persia: legendary Nushabe. a belle on xatun adı milli dövlətçilik tariximizə yazıldı. the throne of Barda, who persuaded Alexander the XII-XIII əsrlərdə yaşayan Mehrican xatun Atabəylər Great to make peace with her kingdom; and dövlətini dəfələrlə təcavüzdən qorudu. Qaraqoyunlu Mehimbanu. the Queen of Arran who faced down the dövlətinin hökmdan Qara Yusifin və onun xatunu Sassanid Shah of Iran Hormizd and had her niece Shirin Əleykə-Könüldaşın adı gələndə qəsbkarlar lərzəyə to win over Shahinshah Khosrow the Second Parvez gəldi. Hökmdar Cahan Şah Həqiqlnin bacısı Şahsaray ('the ever Victorious') with her beauty, affection and loy­ qəhrəmanlığı, müdrikliyi və uzaqgörənliyi ilə alty. Qaraqoyunlu dövlətinin sarayına bir daha güc verdi. The founder of the state of Atabeys Shams-ad-Din Adı dünyanın diplomatiya tarixinə yazılmış. Şərqin ilk Eldegiz built his domain with the help of his wise wife diplomat qadını, Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin Momine Khatun. The second Eldegizid Atabey anası Sara xatun zamanında Roma papalarını və Avropa Muhammad Jahan Pehlevan took pride in majesty, krallannı heyrətdə saxladı. Ağqoyunlu Uzun Həsənin martial talents and courage of his wife Zahide Khatun. xatunu Səlcuqşah Bəyim milli dövlətçilik tariximizdə She commanded troops that freed Azerbaijan's capital önəmli hadisə olan Qanunlar toplusu nu yazdıran şaha Tabriz from enemy occupation and. in doing so. has dəstək oldu. O. Sazandalar dəstəsini yaratmaqla. forever imprinted her name in the history of Ağqoyunlu sarayını musiqinin, sənətin və mədəniy­ Azerbaijan's national liberation movement. Another yətin himayədarına çevirdi. prominent Atabey court lady. Mehrijan Khatun. was Milli dövlətçilik tariximizə Səfəvilər dövləti kimi instrumental in fending off enemy attacks on the qüdrətli bir dövlət bəxş edən I Şah İsmayıl Xətai ana Atabey realm at the turn of the 12-13th Centuries. dilimizi dövlət dili elan etdi. Saraya azadfikirlilik, poetik Mere names of Karakoyunlu ruler Kara Yusif and his ruh gətirdi. Qızları Pərixan xanım. Məhinbanu Sultanım wife Eleyke-Konuldash made invaders tremble. və nəvəsi Pərican xanım ədaləti, düzlüyü təbliğ edib, Wisdom and vision of Shahsaray. a sister of qəlb oxşayan lirik şeirlər yazdılar. Quba xanı Fətəli Karakoyunlu ruler jahan Shah Haqiqi. enormously xanın. Gəncə xanı Cavad xanın döyüş yolunu Tuti assisted the Karakoyunlu cause. The first female diplo­ Bikənin və Bəyim xanımın mübariz ruhu, cəsarəti və mat in the East was Sara Khatun. the mother of vətən sevgisi nura qərq etdi. Akkoyunlu ruler Uzun Hasan, whose statesmanship Zaman-zaman səlib yürüşlərinin və bir çox məkrli and diplomatic talents amazed the Pope and European qüvvələrin milli dövlətçilik tarixmizə təsirindən kings with whom she was relating. Uzun Hasan's wife. qadınların dövlətin idarəedilməsindəki statusu yavaş- Saljuqshah Beyim Khatun. helped the king to compile yavaş arxa plana keçdi. Onlar daha çox poeziyada, his famous Law Code. Her support for the sazandar elmdə, maarifçilikdə və xeyriyyə tədbirlərində görün­ helped make the court of Uzun Hasan famous for its məyə başladı. patronage of music, arts and culture. Zaman.dövr. quruluş və sistem dəyişdikcə qadına Shah Ismayil the First- Khatai. a founder of the münasibət də dəyişirdi. Tomrisin. Nüşabənin. Zahidə strongest Azerbaijani state in history, declared our xatunun. Mehrican xatunun. Əieykə-Könüldaşın. native tongue the official language of the Safavi domain. He was also a renowned philosopher and Şahsarayın. Sara xatunun. Səlcuqşah Bəyimin. Tutu poet writing under the penname of Khatai. His daugh­ Bikənin. Bəyim xanımın sərkərdəlik məharətini və ters Perikhan Khanim and Mehinbanu Sultanim and döyüşkən ruhunu Məhsəti Gəncəvinin. Ağabəyim Ağa granddaughter Perikhan Khanim preached justice and Ağabacının, Qonçabəyimiıı. Xurşudbanu Natəvanın fortitude and wrote touching lyric poetry. Fathali Khan varisləri yaşatdı. of Quba and |avad Khan of Ganja were helped and Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanın qızı Ağabəyim Ağa encouraged by the fighting spirit, bravery and patriot­ Ağabacı. Naxçıvan xanı Ehsan xanın qızı Qonçabəyim. ism of their spouses Tutu Bike and Beyim Khanim. Qarabağın sonuncu xanı Mehdiqulu xanın qızı respectively. Xurşudbanu Natəvan, çağdaş Azərbaycan dövlətinin However, under influence of backward forces the memarı Heydər Əliyevin ömür-gün yoldaşı, akademik role of women in the state matters was reduced with Zərifə xanım Əliyeva kimi görkəmli qadınlar ictmai time, and women continued mostly in soft pursuits fəaliyyətləri, elm və mədəniyyət sahələrindəki uğurları like poetry, science, education and philanthropy. ilə milli-mənəvi dəyərlərimizə sonsuz töhfələr verdilər. With the passage of time and the change of politi­ Nizamiyyə Universitetinin təməlini qoyan Türkan cal system the pattern of women leadership have also xatunu. Atabəylər dövlətində məktəblər açan Möminə varied. Statesmanship, martial talents and fighting spir­ xatunu, Təbrizi yaşıllıqlara qərq edən Zahidə xatunu. it of Tomyris. Nushabe. Zahide Khatun, Mehrijan Mehrican xatunu. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu Khatun. Eleyke Konuldash. Shahsaray. Sara Khatun. saraylarında qanunlar yazdırıb sənət adamlarını və Saljuqshah Beyim. Tutu Bike and Beyim Khanim were əsgər ailələrini himayə edən Əleykə-Könüldaşı. Şah- substituted by generosity and creative talents of sarayı. Səlcuqşah Bəyimi. Xurşudbanu Natəvanı, yeni Mahsati Ganjavi. Aghabeyim Agha Aghabaji. bir mühitdə Nəsib bəy Yusifbəyllnin xanımı və İsmayıl Qonchabeyim. Khurshudbanu Natavan and their spiri­ Qaspralın bacısı Kökkər xanım. Həsən bəy Ağayevin tual heirs. xanımı Xədicə xanım. Nəriman Nərimanovun ömür- Prominent women, the likes of Aghabeyim Agha gün yoldaşı Gülsüm xanım əvəz etdi. Həsən bəy Aghabaji. a daughter of Ibrahim Khalil Khan of Zərdabinin xanımı Hənifə Abayeva-Məlikova və Cəlil Garabagh; Qonchabeyim. a daughter of Ehsan Khan of Məmmədquluzadənin xanımı Həmidə Cavanşirli kimi Nakhchivan: Khurshudbanu Natavan. a daughther of qadınlarmız ömürlərini maarifçiliyə və xeyriyyəçiliyə the last Garabagh Khan Mehdiqulu: as well as Zarifa Aliyeva, the wife of the architect of contemporary həsr etdi. Azerbaijan Heydar Aliyev made invaluable contribu­ Adlan milli dövlətçilik tarixmizə qızıl hərflərlə yazılan tions to nation's well-being and morale through their görkəmli qadın dövlət xadimləri və qüdrətli public activities, artistic and scientific pursuits. xatunlardan dərs alan Azərbaycan qadını 1937-ci ilin Turkan Khatun. a founder of Nizamiyye University: dəhşətli repressiyalarında sınağa çəkildi. Hüseyn Momine Khatun. who championed school-building at Cavidin Müşgünazı. Əhməd Cavadın Şükriyyəsi. Seyid the time of Atabeys; Zahide Khatun and Mehrijan Hüseynin Ümgülsümü repessiyanın qurbanına çevrilsə Khatun. who beautified Tabriz and immersed it in the də. qadın ülviyyətindən, qadın haqqından, ana sea of green parks and gardens: courts ladies Eleyke müqəddəsliyindən dönmədi! Konuldash. Shahsaray and Saljuqshah Beyim who were 1941-45-cJ illər müharibəsi Aliyyə Rüstəmbəyova. lawmakers, art patrons and philanthropists at Qədriyyə Səlimova. Fəridə Vəzirova. Səfiyyə Rüstəm­ Karakoyunlu and Akkoyunlu courts were followed in bəyova. Nasxanım Səfərova. Şövkət Səlimova. Dürrə modem times by enlightenment and charity activists Məmmədova kimi qəhrəman qızlarımızı sınağa çəkdi. such as Kokkar Khanim. a sister of Ismayil Qasprili and Onlar şərəfli döyüş yolları ilə Nigarın və Həcərin the wife of Nasib Bey Yusifbeyli; Khadije Khanim. the soyundan olduqlarını sübut etdilər. wife of Hasan bey Aghayev: Gulsum Khanim. the wife Kommunizmin düşünülmüş siyasəti ilə siyasi of Nariman Narimanov: Hanife Abayeva-Melikova. the səhnədən sıxışdırılan Azərbaycan qadınlan sonralar wife of Hasan Bey Zardabi; Hamide Javanshiri. the wife qəhrəmanlıq salnaməsini qabarlı əlləri ilə yazdılar. Sevil of Jalil Mammadquluzade. Qazıyeva. Şamama Həsənova. Bəsti Bağırova kimi Women of Azerbaijan who learnt their life lessons zəhmətkeş qadınlar Azərbaycan Respublikası Kommu­ from the above mentioned female role models were nist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin I katibinin, müasir tried cruelly by Stalinist repressions of 1937. Huseyn Azərbaycan dövlətinin meman Heydər Əliyevin səyi ilə Javid' wife Mushkunaz. Ahmad Javad's wife Shukriyye. orden və medallara layiq görüldülər. SSRİ Ali Sovetinə Seyid Huseyn's wife Umgulsum were imprisoned or deputat seçildilər. exiled but could not be made to shake off their wom­ Quruluşun sərt qanunlarına baxmayaraq. İzzət anly pride, motherhood rights or spiritual loftiness. Orucova, Umnisə Musabəyova, Aİda İmanquliyeva. World War II was another hard trial for Azerbaijani Zəhra Quliyeva kimi elm fədailəri. Şərqin ilk opera women, but it produced genuine female heroes in the müğənnisi Şövkət Məmmədova, ilk opera yazan likes of Aliyye and Safiyye Rustambeyova. Qadriyye bəstəkarı Şəfiqə Axundova, ustad xanəndələr Şövkət Salimova. Feride Vezirova. Naskhanim Safarova. Ələkbərova. Sara Qədimova. Zeynəb Xanlarova, dünya Shovkat Salimova and Durre Mammadova who proved şöhrətli müğənnilər Fidan və Xuraman Qasımovalar, that they are worthy of the glorious names of məşhur aktrisalar Leyla Bədirbəyli. Hökümə Nəcəfova. Koroghlu's Nigar or Qachaq Nabi's Hajar. Barat Şəkinskaya kimi müqtədir sənətkarlar Azərbay­ Communist policies intentionally pushed wome~ candan dünyaya gəldilər. Mirvarid Dilvazi. Əzizə away from political scene into non-political public Cəfərzadə və Nigar Rəfibəyli kimi qələm sahibləri bu roles, most notably to workplace activities. Puckered torpaqda doğuldular! and work-weary hands of Sevil Qaziyeva. Shamam Ötən minillikdə Azərbaycan çox böyük uğurlara imza Hasanova and Basti Baghirova made them labour atdı. Azərbaycan dünyaya Nizami Gəncəvi. Əfzələddin heroes honoured by the state, decorated with medals Xaqani, İmadəddin Nəsimi. Məhəmməd Füzuli, Şah and elected to the USSR Supreme Soviet at the insis­ tence of the architect of contemporary Azerbaijan İsmayıl Xətai. Cahan Şah Həqiqi. Qazi Bürhanəddin. Heydar Aliyev who was then the First Secretary of the Abbasqulu Ağa Bakıxanov. Mirzə Fətəli Axundzadə. Central Committee of the Azerbaijan Communist Party. Həsən bəy Zərdabi. Cəmşid Naxçıvanski. Cəlil Despite various hardships. Azerbaijani women like Məmmədquluzadə. Nəriman Nərimanov. Üzeyir bəy Aida Imanguliyeva. Izzet Orujova. Umnise Musabe- Hacıbəyli. Heydər Əliyev. Səməd Vurğun. Mir Cəlal yova. Zahra Quliyeva made it into the world of science. Paşayev. Fikrət Əmirov. Nəsir İmanquliyev. Qara Shovkat Mammadova became the first female operatic Qarayev. Bülbül. Rəşid Behbudov kimi dühalar bəxş etdi. singer and Shafiqe Akhundova the first female opera Bu dühaları dünyaya gətirən qadınlar məşhur composer in the East. Further on. Azerbaijan produced universitetlər bitirmədi. a diamond scattering of female talents: traditional-style Bu qadınların çoxusu sadə və zəhmətkeş insanlar, singers Shovkat Alakbarova. Sara Qadimova and evdar qadınlar idi. Zeynab Khanlarova. opera divas - sisters Fidan and Onlar genin və qanın yaddaşından söz açıb, beşik Khuraman Qasimova. famous actresses Leyla başı laylalan, muğamları və saz havaları ilə övladlannın Badirbeyli. Hokume Najafova. Barat Shekinskaya. emi­ ruhuna nur çilədilər. Onlara qəhrəmanlıq, mərdlik, və nent authors Mirvarid Dilbazi. Aziza Jafarzade and cəsarət dərsi keçərək. Ana Vətəni. Odlar Yurdu Nigar Refibeyli. Azərbaycanı sevməyi öyrətdilər. Ona Ana Vətən deyib. In the centuries that we have reviewed. Azerbaijan Kitabi-Dədə Qorqud a and içdilər. gifted to the world such greats as Nizami Ganjavi, Milli mənlik, kimlik və qadına münasibət baxı­ Afzal-ad-Din Khaqani. Imad-ad-Din Nasimi. Muham­ mından çox önəmli olan Kitabi-Dədə Qorqud da mad Fuzuli. Shah Ismayil Khatai. jahan Shah Haqiqi. qadın təkcə vəfalı ömür-gün yoldaşı deyil. O. həm də Qazi Burhan-ad-Din. Abbasqulu Agha Bakikhanov. övlad böyüdür, dar gündə ərinin və oğlunun dayağı Mirza Fathali Akhundzade. Hasan Bey Zardabi. Jamshid olur. Nakhchivanski. Jalil Mammadquluzade. Nariman I Narimanov. Üzeyir Hajibeyli. Heydar Aliyev. Samed Vurğun. Mir Jalal Pashayev. Fikret Am irov. Nasir Həyat yoldaşı ilə birgə qadın döyüş meydanına Imanquliyev. Qara Qarayev. Bulbul, and Rashid i gedir, ağlı və müdrikliyi ilə sarayını və ocağını Behbudov. ш*. zinətləndirir. Women who bore them did not graduate fror Zaman sübut etdi ki. hər bir əzəmətli kişinin famous universities. Most of them were simple-folk, I arxasında qüdlrətli qadın dayanır. down-to-earth women. Housewives. Unsung heroes. Şəmsəddin Eldəgizin Möminə xatunu. Atabəy Besides transmitting their blood heritage, they nur­ Məhəmmədin Zahidə xatunu. Qaraqoyunlu Yusifin tured their sons, sung them lullabies, mugham and saz I Əleykə-Könüldaşı. Ağqoyunlu Uzun Həsənin anası Sara melodies, told them native tales, gave them lessons of I xatunu. Səlcuqşah Bəyimi. Qubalı Fətəli xanın Tutu courage, bravery and perseverance, taught them to Bikəsi. Gəncəli Cavad xanın Bəyim xanımı. Heydər love their country, the Land of Fire. With Azerbaijan on У Əliyevin Zərifəsi bu deyilənləri əməlləri ilə gerçəkliyə their lips, they swore by the name of Dede Qorqut. I çevirdilər. Kitabı Dada Qorqut. the national epos of Azerbaijan, Azərbaycanın Birinci Xanımı, YUNESKO və İSESKO- is very illuminating on the issues of national identity nun Xoşməramlı Səfiri.Heydər Əliyev Fondunun and self-realisation, including in its attitudes to women. Prezidenti, millət vəkili Mehriban Əliyevanın 'Həyatda Women in the Dede Qorqut tradition were very much l hər bir kəsin yerini və taleyini tarix müəyyən edir... respected as men's companions, nurturing mothers I fəlsəfi fikirlərini xatırladıqca məhz böyük məsuliyyət and helpers in the time of need. A woman would go to I hissi ilə. cəmiyyətdəki yerini və rolunu müəyyənləş­ war with her husband, and would also give council at dirmiş Azərbaycanın və Türk dünyasının bu görkəmli the court and the fireplace alike. qadın dövlət xadimləri göz önünə gəlir. Şəmsəddin Time has proven that behind every great man there ^ Eldəgizin xatunu və Atabəy Məhəmmədin anası is a great woman. Möminə xatun eşqinə. Ağqoyunlu Uzun Həsənin anası Shams-ad-Din Eldegiz's spouse Momine Khatun. Sara Xatun şərəfinə və xatunu Səlcuqşah Bəyimin Atabey Muhammad's spouse Zahide Khatun. Kara xatirinə. Böyük Heydər Əliyevin Zərifə xanım Yusif s spouse Eleyke Konuldash. Uzun Hasan s moth­ məhəbbəti və sədaqətinə abidələr ucaldıldı. Bu ənənə er Sara Khatun and spouse Saljuqshah Beyim. Fathali bu gün də davam edir, sabah da belə olacaq! Khan's spouse Tutu Bike. Javad Khan's spouse Beyim Tarixin bütün mərhələlərində Azərbaycan bəşər Khanim. Heydar Aliyev's spouse Zarifa Aliyeva all L . sivilizasiyasına öz zəngin töhfəsini bəxş etmişdir. Məhz stand a definite proof to this age-old adage. minilliklər qovuşağında müasir Azərbaycan dövlətinin Recalling the thoughtful remark of the First Lady of qurucusu və banisi xalqımızın milli lideri Heydər Əliyevin müdrik və uzaqgörən siyasəti nəticəsində bu Azerbaijan. UNESCO and ICESCO Good Will gün dünya Azərbaycanı etiraf edir. Beynəlxalq aləmdə Ambassador. President of the Heydar Aliyev böyük nüfuz qazanmış, ölkəmizin Prezidenti möhtərəm Foundation. Member of Parliament Mehriban Aliyeva cənab İlham Əliyevin yorulmaz fəaliyyəti sayəsində that place and fate of every one in the life is deter­ respublikamız dünyanın ən inkişaf etmiş ölkələri mined by history... one pictures before his or her men­ cərgəsinə daxil olmuşdur. Bir zamanlar əfsanəvi hesab tal view precisely the afore-mentioned stateswomen of olunan Böyük İpək Yolu. Bakı-Tbilisi-Ceyhan. Bakı- Azerbaijan and the Turkic world, distinguished by Tbilisi-Ərzurum. Bakı-Tbilisi-Qars neft, qaz və dəmir utmost responsibility for their public and social roles. yolu kimi bir sıra beynəlxalq əhəmiyyətli layihələr bu Shams-ad-Din Eldegiz and Atabey Muhammad, böyük şəxsiyyətlərin uğurlu diplomatiyası ilə driven by love for their wife and mother Momine gerçəkləşdi. Ermənistanın işğalçılıq siyasəti nəticəsində Khatun. raised in her memory the magnificent Momine yaranmış Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı Khatun Turbesi (Mausoleum) in Nakhchivan. Azərbaycan həqiqətləri bəşəriyyətə bəyan edildi. Akkoyunlu's Uzun Hasan built famous Charshi (market­ İndi Azərbaycan həm də təkcə sərvətlərinə və təbii place) in Tabriz in honour of his mother Sara Khatun and erected Tabriz's Blue Mosque, a gem of Islamic ehtiyatlanna görə deyil, insan kapitalına, düşünən architecture, in memory of Saljuqshah Beyim. This tra­ beyinlərinə görə qəbul edilir. dition continues today with several monuments com­ Ulu öndər Heydər Əliyevin xalqımız qarşısında memorating Zarifa Aliyeva. gördüyü misilsiz işlərdən biri də müstəqilliyin ilk Azerbaijan has generously contributed to the world illərindən başlayaraq dövlətimizin mükəmməl qadın civilisation in various ways throughout its history. At the siyasətinin formalaşdırılması və bu sahədə ölkəmizdə turn of the millennium, ingenious and visionary policies əldə edilən nailiyyətlərdir. Bu nailiyyətlərin nəticəsidir advanced by the founder of contemporary Azerbaijan, ki. respublikamızın ictimai-siyasi həyatının bütün national leader Heydar Aliyev earned independent sahələrində, dövlət idarəçiliyində qadınlanmızın öz Azerbaijan recognition as a full-fledged member of potensialını gerçəkləşdirmələri üçün hər cür şərait international community. Thanks to tireless efforts of the yaradılmışdır. current President of the Republic of Azerbaijan, gaining Böyük fərəh hissi ilə deməliyik ki. bəşər tarixinə həm wide international respect. Azerbaijan has joined the də mədəniyyətlərin dialoqu əsri kimi daxil olan XXI ranks of the most developed nations in the world. əsrdə dünyanın siyasi hakimiyyətində qadınların Astute diplomacy of these two remarkable statesmen iştirakının və rolunun qlobal dəyər kimi qəbul edildiyi has made once implausible grand international projects bir zamanda Azərbaycan qadını da beynəlxalq aləmdə like the Great Silk Road, the Baku - Tbilisi - Ceyhan oil özünəməxsus yer tutmuşdur. pipeline, the Baku - Tbilisi - Erzerum gas pipeline, the Bu mənada ölkəmizin Birinci Xanimi. Heydər Əliyev Baku - Tbilisi - Kars railroad a reality and proclaimed to Fondunun Prezidenti. YUNESKO və İSESKO-nun the world the truth about the Mountainous Garabagh Xoşməramlı səfiri, millət vəkili Mehriban xanım conflict, whose resolution is prevented by Armenia's Əliyevanın həyata keçirdiyi beynəlxalq əhəmiyyətli, aggressive, occupationist policy. humanist layihələr onun simasında Azərbaycan Now Azerbaijan is recognised in the world not just qadınına yüksək hörmət və ehtiram qazandırmışdır. for natural riches but also for its brains, its human capi­ Məhz bunun nəticəsidir ki. milli dövlətçilik tariximizə tal. not least that of Azerbaijan’s women. One of the həm də Azərbaycanın ilk Birinci Xanımı və Birinci xanım outstanding services of Heydar Aliyev to the nation Is İnstitutunun müəllifi kimi yazılan Mehriban xanım development of a thoughtful and comprehensive Əliyeva qısa zamanda bir çox ölkələrin və beynəlxalq women's policy, which has paved way for women t təşkilatların çox yüksək mükafatlarına layiq show their true potential in public life, politics and pub­ görülmüşdür. lic administration. With great admiration shall w e state that in the 2 1 st Bu gün maddi-mədəniyyət incilərinin və muğamlann Century, which has entered human history as the age dili ilə insanları dostcasına, qardaşcasına anlamağa of the dialogue of civilisations and women empower­ çağıran Azərbaycanın Birinci Xanımı xalqımızın dünya ment. women of Azerbaijan have also taken their right­ ictimaiyyətinə humanist bir xalq kimi tanıdılmasında ful place both nationally and internationally. In this misilsiz işlər görür. Bunun nəticəsidir ki. nəcib əməlli respect humanitarian projects of international signifi­ Mehriban xanım Əliyevaya həm Azərbaycanda, həm cance managed by the First Lady. President of the də beynəlxalq aləmdə mədəniyyətin.sənətin himayə- Heydar Aliyev Foundation. UNESCO and ICESCO Good dan və dostu kimi də rəğbət bəslənilir. İndi hər bir Will Ambassador Mehriban Aliyeva. M.P.. have earned azərbaycanlı qadın üçün Mehriban xanım Əliyevanın high respect and recognition for Azerbaijani women. ömür yolu örnəkdir və gələcəkdə də örnək olaraq For her untiring efforts she was honoured with highest tarixin qızıl səhifələrində qalacaqdır. national awards of several countries as well as with Bu gün hər bir Azərbaycan qadını dünya insanı üçün international accolades in a matter of a few years. She hələ də oxunmamış müqəddəs bir kitabdır. Onun zərif will also be remembered as the prima First Lady of əlləri ipək saplarla dünyanın ən incə maddi-mədəniyyət Azerbaijan and the pattern setter for that institution. inciləri olan xalıları cana gətirir. Sabaha ünvanlanmış Initiatives of the First Lady of Azerbaijan to achieve 'sevgi məktubları toxuyur. Sənət əsərləri yaradır, better understanding between the peoples of the kitablar, monoqrafiyalar yazır, zəmilərdən taxıl biçir, world through promotion of tangible and intangible bağlardan bar yığır, buruqlardan neft çıxanr. Yuvasını culture (including mugham, a syncretic Oriental musi­ isidir, körpəsinə sığal çəkir, qavalı, tan. kamanı, sazı, cal tradition on the UNESCO Intangible Heritage List) udu. neyi dilləndirir. have gained her wide national and international recog­ Bu kitabda dünya insanına məhəbbətin, ləyaqətin, nition as a friend and patron of arts and culture. Her həm də cəsarətin gözü ilə baxan Azərbaycan noble role in presenting Azerbaijanis to the world as a qadınından söz açılır, adı milli dövlətçilik tariximizə peaceful, civilised and humanistic nation has been unmatched. Mehriban Aliyeva has become a lifetime qızıl hərflərlə yazılan görkəmli qaclın dövlət xadim­ role model for every Azerbaijani woman and will lərindən danışılır! remain so in the golden pages of history. Qadın gözəllik, ülviyyət, məhəbbət, sədaqət və For the world, women of Azerbaijan are an open, yet müqəddəslik rəmzidir. Qadın həm də qəhrəmanlıq, still unread book. Gentle hands of Azerbaijani women ləyaqət və cəsarət daşıyıcısıdır! Onu sevdikcə, onun weave with silk and wool threads most prized carpets kb. qəlbinə yol tapdıqca, yer üzünü işığa, nura qərq etmək and rugs. This is a labour of love: for weavers, carpet olar_ ornaments are 'love letters' addressed to the future. 1 Dilindən, dinindən, irqindən, əqidə və məsləkindən Women of Azerbaijan create works of art. write books I asılı olmayaraq, qadın qadındır, qadın Anadır! Qadın and monographs, reap wheat in the fields, pick fruit in olan yerdə sülh, sabitlik, əmin-amanlıq və isti ocaq var! orchards, recover oil from the earth. They warm their I Bu müqəddəsliyə isə həmişə ehtiyac olub. Dünən də. nests and caress their babies. They make qaval, tar. I bu gün də. sabah da olacaq. kaman, saz. ud. ney come to life. This book tells of Azerbaijani women who look onto the world with love, dignity and courage. A woman is a symbol of beauty, love, loyalty and spirit. She is also endowed with fortitude, dignity and valour. Love of a woman enlightens and saves the world. Regardless of her confession, race, beliefs and occu­ pation. a woman is a woman. A woman is a Mother. Without women, there is no life, peace, security and warmth in the world. This is a sacred function which has been, is and will always be needed in the world. MÜXTƏLİF DÖVRLƏRDƏ AYRI-AYRI MÜƏLLİFLƏR TƏRƏFİNDƏN TƏSVİR OLUNMUŞ AZƏRBAYCAN QADINLARI

AZERBAIJAN LADIES DEPICTED BY INDIVIDUAL AUTHORS AT DIFFERENT STAGES OF HISTORY

Tomris Məhinbanu Könüldaş Tomris Mahinbanu Konuldash ш :

Səlcuqşah bəyim Seljugshah beyim Tutu Bikə Nüşabə Pərixanqızılbaş 184 Tutu Bika Nushaba Perikhangizilbash Arayış Bəyim və Şahsaray Bəyim Taclı Xatun (Bəyim) Qızılbaş Qaraqoyunlu Tajli Khatun (Begim) Gizilbash Zərifə xanım Əliyeva Arayish Begim and Shahsaray Zarifa khanlm Aliyeva Begim Karakoyunlu

Möminə Xatun Eldəgiz Momina Khatun Eldegiz Tomris Tomris 185 Mehriban xanım Əliyeva Mehriban xanım Əliyeva Mehriban khanlm Aliyeva Mehriban khanlm Aliyeva

Mehriban xanım Əliyeva Mehriban xanım Əliyeva Mehriban khanlm Aliyeva Mehriban khanlm Aliyeva

186 Mehriban xanım Əliyeva Mehriban xanım Əliyeva Mehriban khanim Aliyeva Mehriban khanim Aliyeva

Mehriban xanım Əliyeva Mehriban xanım Əliyeva Mehriban khanim Aliyeva Mehriban khanim Aliyeva

187 Mehriban xanım Əliyeva Mehriban xanım Əliyeva Mehriban khanlm Aliyeva Mehriban khanlm Aliyeva

Mehriban xanım Əliyeva 188 Mehriban khanim Aliyeva Mehriban xanım Əliyeva Mehriban khanlm Aliyeva

189 190

Лйлио DONltl MANNA DÖVLƏTİ (E.Ə. IX-VII ƏSRLƏR) ƏSRLƏR) IX-VII (E.Ə. DÖVLƏTİ MANNA TT FMNA I-I B.C.) (IX-VII MANNA OF STATE YTRCL AS F AZERBAIJAN OF MAPS HYSTORICAL ZRACNNTRX XƏRİTƏLƏRİ TARİXİ AZƏRBAYCANIN 4*л, , , M İ ' “ ' " ‘ ' ' W0« ea л fe/a M ADA (MİDİYA) ŞAHLIĞI (E.Ə.VII-VI ƏSRLƏR) ƏSRLƏR) (E.Ə.VII-VI ŞAHLIĞI (MİDİYA) ADA M TT FMDA(I-I B.C.) (VII-VI MIDIA OF STATE ■-V V AM " * » О A MC I MADA (MİDİYA) ŞAHUftl MADA (MİDİYA) \ \ SOQOtAXA ЙЙ \ \ I ^

i XORA5UUO w иАл % AZƏRBAYCAN (E.Ə.VI-IV ƏSRLƏR) TERRITORY OF AZERBAIJAN (VI-IV B.C.)

AZƏRBAYCAN (E.Ə. IV-lll ƏSRLƏR) AZERBAIJAN (IV-lll B.C.)

191 AZƏRBAYCAN {IV-VII ƏSRLƏR) AZERBAIJAN (IV-VII C.)

AZƏRBAYCAN (IX-X ƏSRLƏR) AZERBAIJANI IX-X C.)

192 AZƏRBAYCAN (X-XI ƏSRLƏR) AZERBAI|AN (X-XI C.)

AZƏRBAYCAN ATABƏYLƏR DÖVLƏTİ (1136-1Z25-Cİ İLLƏR) STATE OF ATABEYS (I I36-12Z5) AZƏRBAYCAN {XIII-XIV ƏSRLƏR) AZERBAIJAN (XIII-XIV C.) İZI N * °

NAXÇIVAN (XIII-XIV ƏSRLƏR) NAKHCHIVAN (XIII-XIV C.) ы,9*1һ

194 AZƏRBAYCAN QARAQOYUNLU DÖVLƏTİ (I4I0-I468-Cİ İLLƏR) STATE OF KARAKOYUNLU (1410-1468)

AZƏRBAYCAN AGQOYUNLU DÖVLƏTİ ( 1468-1501-Cİ İLLƏR) STATE OF AKKOYUNLU (1468-1501)

195 AZƏRBAYCAN (XV ƏSR) AZERBAIJAN (XV C.)

AZƏRBAYCAN SƏFƏVİ DÖVLƏTİ (I ŞAH İSMAYIL DÖVRÜ. I50I-I524-CÜ İLLƏR) AZERBAIJANI SAFAVIDS STATE (PERIOD OF SHAH İSMAİL FIRST. 1501-1524)

196 AZƏRBAYCAN SƏFƏVİ DÖVLƏTİ (ŞAH TƏHMASİB DÖVRÜ. 1524-I576-C1 İLLƏR) AZERBAIIANI SAFAVIDS STATE (PERIOD OF SHAH TAHMASIB. 1524-1576) - « P ** , $1 VKAMl.UK DOVtÜTİ

QUBA XANLIĞI (XVIII ƏSR) KHUBA KHANATE (XVIII C.)

• ÜOUfSrj», M M I,

— • S Ä S Ä İ — 3 SS 3 ~ * £Srw- ,97 QARABAĞ XANLIĞI (XVIII ƏSR) GARABAGH KHANATE XVIII

GƏNCƏ XANLIĞI (XIX-XX ƏSRLƏR) GAN|A KHANATE XIX-XX

198 AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ (19I8-I920-Cİ İLLƏR) DEMOCRATIC REPUBLIC OF AZERBAIJAN (1918-1920)

AZƏRBAYCAN SSR (1920- 1922-Cİ İLLƏR) SOVIET REPUBLIC OF AZERBAIJAN ( 1920-1922)

199 AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI REPUBLIC OF AZERBAIJAN (UPPER GARABAGH UNDER OCCUPATION BY ARMENIAN MILITARY FORCES) Ermoni «çözünün Liras! Р о у л ьс армянской n. pcccnn

200 AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI ( 1991 -2007-Cİ İLLƏR) REPUBLIC OF AZERBAIJAN (1991-2007)

AZORBAVCAf» RESPWUKAfllUırı OOYIƏT М1МЧ1 A/nrbayCıVi' AtatbO yeen* £> OllAr.vnnr) 0>utfn JO/lL УЧКлгР Sandan 6f/U слп 'ИПМ) л СиеЫл hat.nt1 Sandan Of/и алп 1Юктауа rumi.» o.M ınf 0('*cçt‘ bayo^m/a maiı/d ya»*' ı.r.-'ij'tj çan Qurbj/t <УЈи' RmpuWAamn Quru м лоФ оглп lauıwvjo 2 Ы 9 «/n-d» S'nen /ıo/Öo meydan eASıı' Sjp» «atlmm uzunluğu - B7İ km /fıinjuffordan keçan 9Sç?.ı> Ö«AZ)S/ 860 m n Kv vm Нз*а 0# mafwutun adambay.na n-»cmı 17ӘЈ Jırunjı ıA/N) t»»M eda 70D7 f: • uçun dtntoı budcnv 4 7 mlrd т л naldır

LIST OF USED LITERATURE:

Ambrocco Kontarini. Gündəlik. - Azərbaycan tarixi üzrə Bahaeddin ögel. Türk mifolocisi. I cilt. - Ankara. 1989 qaynaqlar. - Bakı. 1989 Bahaeddin Ögel. Türk mifolocisi. II cilt. - Ankara. 1995 Antoni Cenkinson. Gündəlik. - Azərbaycan tarixi üzrə Bahaeddin Ögel. Türk kültürünün gelişme çağları. - qaynaqlar. - Bakı. 1989 istanbul. 1988 Azərbaycan beynəlxalq aləmdə. I-II cildlər. - Bakı. 1996- Bakıxanov A. Gülüstani-İrəm. - Bakı. 1951 1999 Baykara H.Azərbaycan istiqlal mücadiləsi tarixi. -Bakı. Azərbaycan BMT ailəsində: Birləşmiş Millətlər Təşkilatının 1992 sessiyalannda. konfranslarda, tədbirlərdə. - Bakı. 2000 Bünyadov Z.Azərbaycan Atabəylər dövləti. - Bakı. Azərbaycanı dünyaya saydıran insan. - Bakı. 1998 Azəməşr. 1989 Azərbaycan ədəbiyyatı incələri. 12 cilddə. Dastanlar. 2-ci Bünyadov Z.Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. - Bakı. Azəməşr. cild,- Bakı. 1987 1989 Azərbaycan tarixi: uzaq keçmişdən 1870-ci illərə qədər Cəfərov N. Azərbaycanlılar: etnokulturoloci birliyin siyasi- (red. S.Əliyarlı). - Bakı. 1996 ideoloci üfüqləri. - Bakı.2001 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920). Parlament: Cəfər-zadə Ə. Azərbaycan poeziyasında xalq şerin üslubu. stenoqrafiya. hesabatlar. 2 cilddə. - Bakı. 1998 -Bakı. 1981 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. 2 cilddə - Bakı. 2005 Cəfər-zadə Ə. Natəvan haqqında hekəyələr. - Bakı. 1963 Azərbaycan tarixi. II cild. - Bakı. 1998 Cəfər-zadə Ə. Bizdən əvvəl doğulanlar. - Bakı. 1972 Azərbaycan tarixi. Ill cild. - Bakı. 1999 Dövlət müdriklik məktəbi: Heydər Əliyev və dövlət Abdulla Kamal. Yarımçıq əlyazma. - Bakı. 2004 idarəçiliyi. - Bakı.2000 Alışanova M. Heydər Əliyev - iqtisadi müstəqilliyimizin Dima A. Qafqaz səfəriş - Bakı. Yazıçı. 1985 banisidir. - Bakı. 2006 Əfəndiyev O. Azərbaycan Səfəvilər Dövləti. - Bakı. Aslanova R. XXI əsr: Yeni mədəniyyət məkanına Azərnəşr. 1993 inteqrasiya. - Bakı. 2007 Fərzəlibəyli Ş. Azərbaycan və Osmanlı imperiyası (XV-XXI Bahaeddin Ögel. Böyük Hun imperiyası. 2 cilddə. - Bakı. əsrlər).-Bakı 1994 1992 Fətəli xan Xoyski,- Həyat və fəaliyyəti. - Bakı. 1998

202 Gəncəli S. Azərbaycanın maarifpərvər qadınları (tarixi Həbibbəyli İ. Ədəbi-tarixi yaddaş və müasirlik. - Bakı. oçerklər).- Bakı. I960 Nurlan. 2007 Gəncəli S. Azərbaycanın şanlı qızları (oçerklər) -Bakı. Xəlilov S. Lider, dövlət, cəmiyyət.- Bakı. 2001 1988 Xəlilov S. Şərq və Qərb: ümumbəşəri ideala doğru. - Gəncəli S. Qadın, gözəllik və ülviyyət. - Bakı, 2001 Bakı. 2004 Günəş kimi parlaq: Heydər Əliyev şəxsiyyəti mətbuat İbrahimov C. Qaraqoyunlu dövləti. - Bakı. 1957 prizmasında-Bakı. 1995 İbrahimov Z. Azərbaycan qadınlarının qəhrəman Hacıyev İ.. Məmmədov Ş. Türk dünyasının alim və şair keçmişindən. - Bakı. 1943 hökmdarları.- Bakı. 1998 İlham Əliyev. Azərbaycan nefti dünya siyasətində. -Bakı. Heydər Əliyev. Müstəqilliyimiz əbədidir, c. I-X - Baki. 1997 Azərnəşr. 1997-2004 İlham Əliyev bu günün və gələcəyin faktorudur. -Bakı. Heydər Əliyev. Müstəqillik yolu: seçilmiş fikirlər. - Bakı. 2001 1997 İrfan Ulgü. Qızıl ulduzdan hilala doğru. -Bakı. 1994 Heydər Əliyev beynəlxalq aləmdə. - Bakı. 2002 İsmayılov M. Azərbaycan tarixi. -Bakı. 1992 Heydər Əliyev dünyanın gözü ilə. Bakı. 2003 Kalankatuklu Moisey. Albaniya tarixi. - Bakı. Elm. 1993 Heydər Əliyev işığı - İpək Yolu - Bakı. 2000 Kitabi -dədə Qorqud. -Bakı. 1988 Heydər Əliyev və azərbaycançılıq məfkurəsi. - Bakı. 2002 Qasımov Ə.. Qasımov M. İpək Yolu bəşəriyyətin tərəqqi Həqiqi Cahan şah. Seçilmiş əsərləri. • Bakı, 1986 yoludur. - Bakı. 1999 Həsənli C SSRİ - Türkiyə: soyuq müharibənin sınaq Qeybullayev Q. Azərbaycan türklərinin təşəkkül meydanı. - Bakı, 2005 tarixindən. - Bakı. 1994 Həsənov C Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər Qeybullayev Q. Qədim türklər və Ermənistan. - Bakı. sistemində. 1918- 1920-ci illər - Bakı. 1993 1992 Həsənov Ə. Azərbaycan və ATƏT. - Bakı. 1997 Qocatürk N. Türkün Yaddaş Kitabı. - Bakı. Nurlan. 2005 Həsənov Ə. Azərbaycanın xarici siyasəti. Avropa Quluzadə V. Gələcəyin üfüqləri: (Azərbaycan dövlətləri və AB$( 1991-1996). - Bakı. 1998 Respublikasının xarici siyasəti barədə mülahizələr. Həsənova M. Heydər Əliyev və Azərbaycan müsahibələr, şərhlər). - Bakı. 1999 dövlətçiliyində qadın məsələsi. -Bakı. 2001 Qəndilov S. Müstəqillik illərinin düşüncələri. -Bakı. 2006 Hüseynova İ. Heydər Əliyev və Qafqazda sülh prosesi. - Mahmud İsmayıl : Azərbaycan xalqının yaranması. - Bakı. Bakı. 2003 1995 Hüseynova H. Azərbaycan Avropaya inteqrasiya Mahmudov Y. Azərbaycan diplomatiyası: XV-XVII prosesləri sistemində (1991-1997). - Bakı. 1998 yüzilliklər. - Bakı. 1996 Hüseynzadə Ə. Qırmızı qadınlar içində yaşıl işıqlar. - Bakı. Mahmudov Y. Öyrənilməmiş səhifələr (Azərbaycan 1996 diplomatları haqqında) -Bakı. Gənclik. 1972 Həbibbəyli İ. Dialoq Avrasiya dərgisi. - Türkiyə-İstanbul. Mahmudov Y. Azərbaycan tarixi atlası. Bakı. 2007 2004. N13. səh.94-97 Mehdiyev R. Azərbaycanın inkişaf dialektikası. -Bakı. Həbibbəyli i. Qərbin Karvan yolu üzərində Naxçıvan. - 2000 Naxçıvan curnalı. 2004. N10 Mehdiyev R. Azərbaycan: qloballaşma dövrünün tələbləri. - Bakı.2005

203 Mehdiyev R. XXI əsrdə milli dövlətçilik. - Bakı. 2003 Bartold V. V. İslam. - Soç. t. IV. - Moskva. Nauka. 1966 Məmmədov A. Beynəlxalq münasibətlər. - Bakı. 2002 Bartold V. V. İstoriya Turkestana. - Soç. t. II. - Moskva, Mirzə Adıgözəl bəy. Qarabağnamə. - Bakı. 1950 Nauka. 1963 Onullahl S. XIII - XVII əsrlər Təbriz şəhərinin tarixi. - Bartold V. V. Xalif i Sultan. Soç. t VI - Moskva. 1966 Bakı. 1982 Bokl Q.T. İstoriya sivllizasii. - Moskva. 2000 Paşayeva N. İnsan bədii obyekt kimi. - Bakı. 2003 Bolşakov O.Q. İstoriya Xalifata. - Moskva. 1989 Piriyev V. Azərbaycan Hülakülər dövlətinin tənəzzülü Bolşakov O.Q. Srednevekoviy qorod Blicneqo Vostoka. - dövründə (1316-1360-cı illər). - Bakı. 1978 Moskva. 1984 Rəsulzadə M.Ə. Azərbaycan Cümhuriyyəti. - Bakı. 1990 Buşev P.P. İstoriya posolstv i diplomatiçeskix otnoşeniy Şahbazov E. Heydər Əliyev və Azərbaycan neftinin Russkoqo i İranskoqo qosudarstv v 1586-1612 q.q. - inkişafı. - Bakı. 1997 Moskva. 1976 Aka İsmayıl. Şahburun Karaqoyunlular üzerine seferieri. Dyakonov İ.M. İstorii Midi!. -M.. -L.. 1965 Tarih incelemeleri dergisi. - İzmir. 1988 Qordlevskiy V.A. Qaragoyunlu. - İzbr. Soç.t. Ill - Moskva. Aka ismayıl. Timur ve devleti. - Ankara. 1991 1967 Cemal Gökçe. Kafkazya ve Osmanlı Imperatorluğunun Konrad N.İ. Zapad i Vostok. - Moskva. 1972 Kafkazya siyaseti. - Ankara. 1979 Poznyanskaya K. Staraya i novaya Tursiya. - Moskva. Faruk Sumer. Ak-Koyunlular. -Türk dünyası araştırmaları. - 1974 istanbul. 1986 Lukaşik İ.İ. Qlobalizasiya qosudarstv. pravo. XXI vek. - Faruk Sumer. Kara*Koyunlular. - Ankara. 1967 Moskva. 2000 Faruq Sumər. Oğuzlar. - Bakı. 1992 Minorskiy V.F. İstoriya Şirvana. Derbenta X-XI vekov. - İbrahim Kafesoğlu. Türk milli kültürü. - İstanbul. 1988. Moskva. 1963 İbrahimova P. Dumanda itən vətən. - Bakı. 2004 Trever K.V. Oçerki po istorii i kulture Kavkazskoy Albanii. İsmayıl Hakkı. Anadolu beylikleri ve Akkoyunlu. - M.. - L.. 1959 Karakoyunlu devletleri. - Ankara. 1984 Veresov В.A. Kultura. reliqiya i sivilizasiya na Vostoke. - Turan Ş. Fateh Mehmet - Uzun Hasan mücadilesi ve Moskva. 1990 Venedik. - Tarih araştırmaları dergisi. с. Ill - Ankara. 1965 www.yagliboyaresim.net Ülkü İrfan. Bağımsızlıktan sonra Azərbaycan. - İstanbul. www.sorumuz.blogspot.com 2000 Yusif Akçura. Yeni türk devletlerinin öncüleri. - Ankara. 1981 Aliyev İ. Oçerk istorii Atropatenı. - Baku. Azemeşr. 1989 Artomanov M. İ. İstoriya Xazar. - 1962 Axmedov Q. M. Qoroda Azerbaydcana epoxi Nizami. - Baku. 1991 Aşurbeyli S. Oçerk İstorii srednevekovoqo Baku. - Baku. 1964 Aşurbeyli S. Qosudarstvo Şirvanşaxov. - Baku. 1983

204 Qeydlər

Attachment

1. Atabey - state preceptor saz. an Azerbaijani stringed folk musical instrument 2. Arsheen -28 inches played by plucking 3. Alimardan bay Topchubashov - (1865-1934) 9. Beyti - Feramusharrf - a communication is one of the masterminds of democratic values in assembly the 1918-1920 Azerbaijan Democratic Republic. A 10. Beytush - shafa - a communication assembly graduate from the Department of Law at Petersburg 11. Bulbul- a famous Azerbaijani singer originally University. He soon became a well-known lawyer, from Garabagh the defendant of the poor whose rights were often 12. Bayatis - a lyric poem written in a plain lan­ violated. He served as a deputy to the 1st convoca­ guage of ordinary people tion of the Russian Duma and the head of the 13. Bays - rural elders Muslim group in it. He then was a speaker of the 14. Caliph Omar - Caliph Omar was an early parliament (during the reign of the Azerbaijan Muslim convert from the Quraysh tribe, and a com­ Democratic Republic) and the head of the panion of prophet Muhammed. He became the sec­ Azerbaijani delegation to the Paris Peace Conference ond Caliph (634-644). following the death of Abu 1919-1920. which recognized the sovereignty of the Bakr. and is thus regarded by Sunni Muslims as one Azerbaijan Democratic Republic, the first democracy of the Rashidun (four righteously guided Caliphs) in the Muslim World 15. Diamond-adorned arkhaliq - a type of men's 4. Aga Mahammad Shah Gajar - the founder of short outer garment the Gajar dynasty, who ruled Iran since 1796 to 16. Dada Gorgud - one of the ancient creators of 1825 heroic sagas in the wourld of Turkic nation 5. Abdurrahim bay Haqverdiyev - famous writer 17. Farhad Badalbayli -famous composer, pianist of Azerbaijan of Azerbaijan 6 . Afrasiyab Badalbayli - famous composer of 18. Gan ichinda - in blood Azerbaijan 19. Gibla - the place, where Kaabe or Mecca is 7. ’Azerbaijan-lrs" -Azerbaijan-Heritage located 8 . Ashiqs - an Azerbaijani minstrel playing the 20. Gazi Burhanaddin (or Burhanaddin Sivasi) -

205 1344-1398) is an Azerbaijani poet, scientist and 3 4 . jidir duzu - a strip of plain land, in which rac­ statesman, who played a pivotal role in the political ing skills of the Garabagh horses were perfected life of the Middle East in the 14th century. He stud­ 35. Jabbar Garyaghdy - khananda or mugham ied logic, astronomy, mathematics and medicine in performer Damascus and Egypt. His works, preserved at the 36. Jeyhun bay Hacibayov - composer British Museum, are available in Azerbaijani. Farsi 37. Jahan shah Hagigi - ( 1397-1467) was the and Arabic ruler of the State of Karakoyunlu. Haqiqi is his pseu­ 2 1. Gazan khan - from the Elkhani dynasty, suc­ donym. under which he wrote poems in Azerbaijani cessors to Genghis Khan and Farsi. His collections are preserved at the British 22. Ganunname" - set of laws alterative to con­ Museum temporary constitution 38. khanandas - a mugham performer in 23. Gaval - Azeri version of tambourine Azerbaijani 24. Gizil - golden 39. khanim - a polite address to a female in the 25. Gizilbashs - golden heads Azeri language 26. ghazals - a kind of eastern poem 40. khatuns - lady, a female with decorous man­ 27. Gul defter - the book of flowers, this albom of ners in the Azerbaijani language 227 pages was handmade by Khurshud Banu 41. Kaman, tar - traditional oriental music instru­ Natavan. the daughter of Khan in 1886. The poetess ments including own lyrics and paintings in the album 42. khagans - in the Turkic World, khaqan used to weaved poplar and rose on the cover with colorful be a high title of a ruler, the word meaning the khan silk threads. of khans 28. Gulustan and Turkmanchay Peace Treaties (on 43. Khan qizi - the daughter of khan November 24th. 1813. and later, on February I Oth. 44. Kharibulbuls - a type of flowers an endemic 1828. the Russian Empire and Iran entered into orchid species bearing a striking resemblance to a peace agreements that divided Azerbaijani lands nightingale into northern and southern parts. The north was 45. Khatai Gulzari - the assembly of the connois­ annexed to Russia, and the latter remained with Iran seurs of art and poetry 29. Hafizes - reader of Koran 46. Khan gizi bulagi - a spring compaind buiet by 30. Hagigi - fidelity order of Khurshidbanu Natavan. a local female ruler 31. Haqiqat Baghchasi - garden of the truth 47. Kharrat Gulu - musicologist icenna school 32. Isa bulagi - a purling spring on the edge of 48. Khurshidbanu Natavan-local ruler, philanthro­ precipices pist and poetess 33. Izaddin Garabaghli - scientist, a successor to 49. Kechachi Mahammad - famous vocalist, the Av.Muslim theologian, in Near and Middle East khananda

206 50. Khan Shushinskiy -famous vocalist, khananda founder of realism in the Azerbaijani literature. The 5 1. kanizes - maids author of popular comedies, he served as oriental 52. "Mejlisi Uns - a communication assembly languages translator in the major office of the 53. Mir Mohsun Nawab - poet, calligrapher and Caucasus province and rose to the rank of the musicologist colonel 54. Madrasas - Moslem religious schools 62. Mirza jalil Mammadquluzada (1866-1932) 55. Mahammad Fuzuli - 1494-1556 is an out­ was an Azerbaijani journalist, public figure and standing Azerbaijani poet and thinker who was born writer. A graduate from the Gori seminary, he and lived in Kerbela. a holy city of the Shiites in worked as teacher in Azerbaijani villages in the modern-day Iraq. He declined invitations by Safavid Erivan province of the Russian Empire. He was the rulers to become a court poet, through he had dedi­ publisher and editor of an Azerbaijani language cated a number of odes to them newspaper in Tiflis, also opened and sponsored the 56. Malik shah Abu-I-Fath Jalal-ad-din (1055- activities of a school and a boarding school for 1092) is the great Seljuk Sultan who reined 1072 to Azerbaijani children in Tiflis. On April 7th. 1906. he 1092. The reformer, patron of art and science, he yet launched Molla Nasraddin magazine which provided strengthened and expanded the boundaries of the a basis for satirical journalism in the entire Middle Seljuk State from Central Asia up to the eastern East Mediterranean 63. Nadir shah Afshar - the ruler of Iran in the 57. mugham - is a unique genre of the profes­ middle of the 18th century sional folk music of the Azerbaijanis 64. Najaf bay Vazirov - dramatist, publicist 58. Mugham - Dastgah - complete sets of 65. Nariman Narimanov (1870-1925) was a high- mugham ranking statesman during the Soviets. A doctor by 59. Mirzas - copyrighters profession he organized the first public library for 60. Mirza Safi Vazeh - ( 1794-1852) is an Muslims in Baku, in 1894. A writer and publicist, he Azerbaijani poet, thinker and educationist. He taught wrote textbooks for those willing to team Azerbaijani and Farsi at uyezd (district) schools, and Azerbaijani and Russian languages gymnasium in Tiflis. In the 19th century, his lyrics 6 6 . Namaz - also salah in the Arabic language, is were translated into the German. English. the ritual prayer practised by Muslims in supplication Norwegian. Italian. Swedish. Dutch. Danish. Polish. to Allah Czech. Yiddish and Russian languages. Among his 67. Padshah, shah - king bestsellers is Kitabi-Turki (Turkish book), the first 6 8 . Rubaiyats - poems textbook to learn the Azerbaijani language 69. Sari Aslan - Golden Lion 6 1. Mirza Fatali Akhundov -(1812-1878) is an 70. Sazandalar - musicians Azerbaijani writer, materialist philosopher, the 7 1. Shah Tahmasib the First ( 15 13-1576) is the

207 son of Shah Ismayil the First (Khatai) A well-educat­ as well as Iran. Iraq and certain regions in eastern ed man. he was the patron of art. science and poet­ Turkey ry. A talented calligrapher and painter, he decorated 79. State of Safavids - The State of Safavids the walls of palaces in which he lived. A great war­ (1501-1736) is a feudal Azerbaijani state which lord. he successfully completed the unification of emerged in historical Azerbaijani lands and soon historically Azerbaijani lands, following the annexa­ expanded to the territories of modern-day Iran tion of Shaki and Sirvan to the realms of the State of (entirely). Iraq (greater part), modern-day Georgia Safavids. which reached its peak in size, power and (Azerbaijani-populated eastern part). Afghanistan prosperity, and gave adequate battle to Suleyman (except for the Balkh province), and Turkmenistan the First (Kanuni. the Magnificent) the greatest (south of the River of Amu Darya), as well as mod­ Ottoman sultan). ern-day Turkey (certain regions in the eastern part). 72. Shikasta - an eastern melody The capital of the state, which originally was hosted 73. Sheikh Safi carpet - a masterpiece of the in Tabriz, was later, after war broke out between the Tabriz carpet school, was woven in 1539 for the State of Safavids and the Ottoman Empire over the Sheikh Safiaddin shrine compound in Ardabil. the influence in the Middle East, removed to Qazvin ancestral lands of the Safavids: Sheikh Safiaddin and. finally, to Isfahan. The state enjoyed full diplo­ ( 1252-1334) is the founder of the Safaviyya dervish matic relations with European powers at that time, order and the Safavids dynasty. This rarity. 10.51 precisely. Venice, the Habsburgs Empire. Portugal. meters long and 5.34 meters wide, is the largest Spain, etc. among the carpets woven in the 16th century. In 80. Sazandalar Destesi' - band of saz players 1893. it was sold to the Victoria and Albert 81. Segah - type of mugham. the oriental vocal Museum, in which it is currently on the display music 74. Shahids - martyrs 82. Safiaddin Urmavi - ( 1230-1294) is an 75. 'Sevgili janan' - ‘My beloved one'-the title of Azerbaijani musicologist, composer and calligraph. a song He classified the tones in the professional music into 76. ’Sensiz- Without you - the title of a song a system of categories, thereby introducing - for the 77. State of Akkoyunlu existed in the 15th centu­ first time in history - notation in music and stave ry. with the capital in Tabriz tabulation, particularly. 1 2 major and 6 auxilliary 78. State of Karakoyunlu - The State of stops Karakoyunlu existed in the 15th century, before the 83. Saz - Azerbaijani folk music instrument which emergence of the State of Akkoyunlu. with the capi­ look like a guitar (traditional musical tal in Tabriz (modern-day Iran) and realms stretching 84. 'Shahseven' - favorite of the king over a vast territory including historical Azerbaijani 85. Shirin - Shirin means sweet in the Turkic lan­ lands south of the Kur River, including modern-day guage Armenia, south-eastern part of modern-day Georgia. 8 6 . Seyahet" - The travel'

2 08 87. Shah Ismayil the First Khatai - (1487-1524) is 97. Yusif Vazir Chamanzaminli - famous diplomat the founder of the Azerbaijani State of Safavids. with and writer of Azerbaijan the capital in Tabriz, in which he proclaimed himself 98. Yalchin Adigozalov - famous composer of the shah in 1501. who united, for the first time, all Azerbaijan historical Azerbaijani lands, except for Shaki and 99. Yeni Azerbaijan Party - New Azerbaijani Party Sirvan. which fell into dependence from him. under (ruling Party in Azerbaijan Republic. The founder is the umbrella of the single state. The reformer, he Heydar Aliyev - national leader of Azerbaijan (Now. declared the Shiite branch of Islam as the governing head of the party is Ilham Aliyev - the President of ideology in the State of Safavids. which soon Republic of Azerbaijan) became a powerful rival challenging to the Ottoman 100. Yusif Mahammadcan oglu Garabaghi - Empire over the realms of the Middle East. Xatai is philosopher, who was widely known as Great Axund his pseudonym, under which he wrote poems, and carpenter, master of wall paintings mainly Sufi writings, in the Azerbaijani. Farsi and 101. Yurd yeri' - motherland Arabic languages. He proclaimed Azerbaijani as the 102. Zulfu Adigozalov - famous composer of official language of the State of Safavids and patron­ Azerbaijan ized the writers and poets who created their works in the Azerbaijani 88. Shusha qalasi - fortifications surramding shusha town 89. Shahids - martyrs 90. Seyid Shushinskiy - famous vocalist of Azerbaijan, khananda 9 1. Safi Khan Garabaghi -architect 92. Topkhana forest -woodland on the outskirts of shusha. which was an ammunition depot of the Garabagh khanate 93. Uzeyir bay Hacibayov - famous composer of Azerbaijan 94. Ud - a stringed musical instrument played by plucking 95. Usta Ganbar Garabaghi - painter, master of wall paintings 96. Vasif Adigozalov - famous composer of Azerbaijan

209 MÜNDƏRİCAT

CONTENTS

Ön söz: Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü Ramiz Mehdiyev ...... 6 Preface: Full Member of the National Academy of Sciences of Azerbaijan Ramiz M ehdiyev

T o m ris...... ^ Tomris

Əfsanəvi Nüşabə ...... 2 1 Legendary Nushaba

Məhinbanu-Şəmiran ...... 27 Mahinbanu-Shemiran

Şirin ...... 33 Shirin

Möminə Xatun ...... 41 Momina Khatun

Zahidə Xatun 49 Zahida Khatun......

Mehrican Xatun ...... 55 Mehrijan Khatun

Əleykə-Könüldaş...... 61 Eleyke-Konuldash

Şahsaray ...... 69 Shahsaray

Sara Xatun ...... 77 Sara Khatun

2 10 Səlcuqşah Bəyim 83 Seljugshah Beyim"

Pərixan Xanım ...... g9 Perikhan Khanim

Məhinbanu Sultanım ...... 95 Mahinbanu Sultanım

Pərican Xatun ...... j0 3 Perijan Khatun

Tutu Bikə ...... I l l Tutu Bika

Bəyim xanım ...... | 1 7 Beyim Khanim

Ağabəyim Ağa Ağabacı ...... 123 Agabeyim Aga Agabaji

Qonçabəyim 131 Gonchabeyim

Xurşud Banu Natəvan ...... 139 Khurshucl Banu Natavan

Zərifə Xanım Əliyeva ...... 151 Zarifa Khanim Aliyeva

Mehriban Xanım Əliyeva ...... 161 Mehriban Khanim Aliyeva

Son söz əvəzi J74 In place of Afterword

Ədəbiyyat siyahısı 702 List of used literature......

Qeydlər 205 Attachment

21 I AZƏRBAYCANIN MİLLİ DÖVLƏTÇİLİK TARİXİNDƏ GÖRKƏMLİ QADINLAR

------Ј-АЛТүгты-Ј— ------

EMINENT LADIES IN NATIONAL STATEHOOD HISTORY OF AZERBAIJAN

Tərcüməçi: Translator: Mehriban Rizvan qızı Mehriban Rizvan gizi

Rəssam: Artist: Fəxrəddin 91 i Fakhraddin Ali

Muzeyşünas: Museum expert: Sədaqət Hüseynova Sadagat Hüseynova

Korrektorlar: Proof-readers: Şəbinə Abbasova. Sabina Abbasova. Nurlana Sadıxova. Nurlana Sadikhova, Lətafət Quliyeva Latafat Guliyeva

Dizayner: Designer: Elman Şəfiyev Elman Shafiyev Cap/Printed by: İMAKOFSET Atatürk Cad. Gol Sk. No: 1 Yenibosna-lstanbul. Turkey Phone: +90 2 12 656 49 97 Fax: +90 212 656 29 26 www.imakofset.com [email protected]