AZƏRBAYCANIN MİLLİ DÖVLƏTÇİLİK TARİXİNDƏ GÖRKƏMLİ QADINLAR EMINENT LADIES İN NATIONAL STATEHOOD HISTORY OF AZERBAIJAN 2ooS AZƏRBAYCANIN MİLLİ DÖVLƏTÇİLİK TARİXİNDƏ GÖRKƏMLİ QADINLAR EMINENT LADIES İN NATIONAL STATEHOOD HISTORY OF AZERBAIJAN Layihənin rəhbəri: H ead o f the Project: Məlahət ibrahim qızı Həsənova, Malahat Hasanova. Tarix elmləri namizədi, PhD in History, millət vəkili Member of Parliament Kitabın müəllifləri: A u th o rs o f the book: Məlahət Həsənova, Malahat Hasanova, Şərəf Cəlilli Sharaf jalilli ön sözün müəllifi: Author of the Preface: Ramiz Mehdiyev Ramiz Mehdiyev Azərbaycan Milli Elmlər Full member of the National Academy Akademiyasının həqiqi üzvü of Sciences of Azerbaijan Elmi məsləhətçi: Scientific-research adviser: Əli Həsənov Ali Hasanov Tarix elmləri doktoru. Doctor of History, pro fessor professor Rəyçi: R e view er: Yaqub Mahmudov Yagub Mahmudov Tarix elmləri doktoru, Doctor of History, professor, professor Azərbaycan Milli Elmlər Correspondent Member of the National Akademiyasının müxbir üzvü Academy of Sciences of Azerbaijan 'Həyatda hər bir kəsin yerini və taleyini tarix müəyyən History decrees the place and the lot falling to the edir. Odur ki. nə böyük, nə də kiçik rollar olmur. Öz share of everybody in life. Therefore, there are neither həyat kitabını yazmağa ancaq sənin şəxsi, dərk edilmiş great nor small roles. It is only your perception of per­ məsuliyyətin imkan verir. Bu kitabda hər bir kəs özünü sonal responsibility that allows you to write the life book şəxsi həyatının və dünyanın qurub-yaradıcısı, yaxud of yours. In this book everybody pictures himself/herself dağıdıcısı kimi təcəssüm etdirir. as the creator or destructor of his/her personal life and Kimsənsə. elə də olmalısan - bax. budur bizim the world. həyatımız. Ona görə də özgələrin rollarını və obrazlarını Be the way you are - this is exactly our life. Therefore, gərək öz üzərinə götürməyəsən. Çünki sən də. dünyada you do not have to borrow the roles and images of oth­ yerin də yeganə və bənzərsizdir'. ers. For you and your place in the world are unique'. Mehriban Əliyeva Mehriban Aliyeva Azərbaycan Respublikasının Birinci Xanımı. The First Lady of the Republic of Azerbaijan. Heydər Əliyev Fondunun Prezidenti, President of the Heydar Aliyev Foundation. millət vəkili. Member of Parliament. YUNESKO və İSESKO-nun Xoşməramlı Səfiri UNESCO and ISESCO Goodwill Ambassador 5 ÖN SÖZ PREFACE Azərbaycan qadınları həmişə Azerbaijani women always did things that milli iftixara çevrilən işlər görüblər". turned out to be the source of national pride Heydər ƏLİYEV Heydar Aliyev Dünyanın mütərəqqi fikirli insanlarını, böyük düha- Progressive thinkers and great minds of the world lan cəmiyyət həyatının müxtəlif sahələrində qadınların were always preoccupied with achievement by kişilərlə bərabər hüquq və azadlıqlara nail olmaları women of the equal standing with and same rights problemi daim düşündürmüşdür. Tanınmış mütəfəkkir­ and freedoms as men in all walks of life. Famous lər bəşər cəmiyyətinin mədəni inkişaf səviyyəsi və philosophers have emphasised that advance of yüksəlişinin qadına münasibətlə müəyyən olunduğu human civilisation shall be measured by the treat­ gerçəkliyini dəfələrlə vurğulamışlar. ment of womenfolk. Women's rights, women's edu­ Qadın hüququ, qadın təhsili ilə bağlı məsələlər və cation are the yardsticks to assess the level of ümumən qadının ictimai həyatda mövqeyi isə hər bir democracy and general development of any nation. ölkə üçün demokratizmin. cəmiyyətin ümumi inkişaf Throughout the history, nations that gave birth to səviyyəsinin əsas meyarlarından biri sayılmışdır. great cultures were also distinguished in their Tarixən böyük mədəniyyətlər yaratmış olan xalqlar­ esteem and veneration of women. Women continue da qadın həmişə ülvi varlıq kimi yüksək qiymətləndiril­ their tireless contributions to resolution of problems mişdir. Qadınlar bəşəriyyətin taleyüklü problemlərinin posed by critical challenges to humankind. həllinə bu gün də öz töhfələrini əsirgəmirlər. Throughout the centuries. Azerbaijani women Azərbaycan qadınlan əsrlər boyu xalqımızın tarixi have played a crucial role in forming historic destiny taleyində, milli-mənəvi dəyərlər sisteminin formalaş- and moral values of the nation. The national leader dınlmasında əhəmiyyətli rol oynamışlar. Ümummilli Heydar Aliyev commented that Azerbaijani women liderimiz Heydər Əliyev deyirdi: 'Azərbaycan qadını have always been known for their intelligence, wit. tarix boyu öz ağlı, zəkası, namusu, qeyrəti, isməti ilə. honour, chastity, dignity, devotion, diligence, forti­ fədakarlığı, çalışqanlığı, mərdliyi, vətənpərvərliyi ilə. tude. patriotism, boundless love for their people and 6 millətinə, torpağına olan hədsiz məhəbbəti ilə və gö­ country, their beauty and other fitting qualities. zəlliyi. Azərbaycan xalqının xüsusiyyətləri ilə tanınmış­ Azerbaijani women have borne great burdens that dır. Ancaq bununla bərabər, əsrlər boyu Azərbaycan befell them over the ages with courage and valance qadınının üzərinə böyük zəhmətlər düşmüşdür. O and never resented them. Our history acknowledges zəhməti də qadın həmişə mərdliklə, cəsarətlə çəkmiş­ and admires great representatives of the female dir və heç vaxt bu zəhmətdən inciməmişdir. Tarixi race. We are proud of the fact that our nation, which keçmişimizdə Azərbaycan qadınının görkəmli nüma­ has begot many and many supremely intelligent and yəndələri olmuşdur*. Fəxrlə söyləmək olar ki. fitri sublimely talented female scholars, poets and writ­ istedadı, dərin zəkası ilə seçilən neçə-neçə tərəqqi­ ers. strong-willed and visionary rulers, diplomats and pərvər alim, şair və yazıçı, uzaqgörən və möhkəm military commanders, has always looked positively iradəli hökmdar, sərkərdə və diplomat qadınlar yetirən on women and their participation in the society. xalqımız həmişə qadına, onun cəmiyyət həyatında Since the time of the magnificent epos of Dede iştirakına müsbət münasibət bəsləmişdir. Qorqud, our literary monuments and works of many Tariximizə neçə-neçə parlaq şəxsiyyət bəxş etmiş celebrated authors glorified moral purity, delicacy Azərbaycan qadınının mənəvi saflığı, zərifliyi və and beauty of Azerbaijani women as well as their val­ gözəlliyi, mərdliyi və sədaqəti möhtəşəm Dədə our and loyalty. Great Nizami in his Khamse (the Qorqud dastanlarından üzü bəri ədəbi abidələrimizdə, Quinary) created immortal characters of wise and görkəmli sənətkarlarımızın əsərlərində dönə-dönə tə­ lovely women of Azerbaijan. An inspired chapel rənnüm olunmuşdur. Dahi Nizami ölməz Xəmsə'sin- (mausoleum) of Momine Khatun designed by emi­ də müdrik və gözəl Azərbaycan qadınlanmn obrazını nent mediaeval architect Ajami Nakhchivani stands yaratmışdır. Görkəmli memar Əcəmi Naxçıvani tərəfin­ testament to respect afforded to women in dən ucaldılmış Möminə xatun türbəsi eyni zamanda Azerbaijani society. xalqımızın qadına ehtiramının parlaq təcəssümüdür. Through the Middle Ages Azerbaijani women Azərbaycan qadınının bütün orta əsrlər boyu fəa­ strove to preserve and enrich national cultural her­ liyyəti xalqımızın milli-mədəni ənənələrinin qorunub itage. Names of women who rose to political promi­ saxlanılması və zənginləşdirilməsinə xidmət etmişdir. nence and state power in those times are still Həmin dövrlərdə görkəmli siyasi və dövlət xadimi respectfully cited today. The 19th Century was kimi tanınmış Azərbaycan qadınlanmn adları bu gün renowned for more active participation and greater də hörmətlə yad edilir. XIX əsr isə ölkəmizin həyatında creative accomplishments of women. Political, eco­ qadınların daha yüksək fəallığı və yaradıcılıq uğurları nomic and cultural developments initiated during ilə əlamətdardır. Bu əsrdən etibarən Azərbaycanda baş this century laid a foundation of modern education verən siyasi, iqtisadi və mədəni proseslər qadınlann and closer participation of women in affairs of the maariflənmələri və ictimai həyatda yaxından iştirak society. etmələri üçün də zəmin yaratmışdır. Despite playing the principal role throughout 7 Məlum olduğu kimi, ümumən bəşər tarixinin bütün human history, women for centuries could not mərhələlərində əsas rol oynamalanna baxmayaraq, achieve legal equality with men due to various rea­ qadınların kişilərlə hüquq bərabərliyi məsələsi müəy­ sons. It is no coincidence that two major internation­ yən səbəblərdən əsrlər boyu həllini tapmamışdır. Təsa­ al women’s organisations were established only düfi deyil ki. ilk beynəlxalq qadın təşkilatı yalnız XIX towards the end of the 19th Century. The beginnings əsrin sonlarına doğru yarana bilmişdir. Şərq ölkələ­ of the feminist movement in Oriental countries rində. o cümlədən Azərbaycanda qadın hərəkatının (including Azerbaijan) occurred at about the same başlanması da təxminən həmin dövrə - XIX əsrin sonu time: late 19th - early 20th Century. Namely since və XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Məhz bu dövrdən then female education in Azerbaijan has become so etibarən Azərbaycanda qadın təhsili sahəsində ciddi successful. In the second half of the 19th century uğurlar qazanılmışdı. XIX əsrin ikinci yarısında Azerbaijani enlighteners, with the help of a handful Azərbaycanın maarifpərvər ziyalıları və təhsil görmüş of educated women, established special schools for qadınları artıq öz hesablarına Şamaxıda. Bakıda. girls In Shamakhi. Baku. Ganja. Shaki and Gəncədə. Şəkidə və Naxçıvanda xüsusi qız məktəbləri Nakhchivan. açmışdılar. Secular theatre and democratic press, along with Dünyəvi teatrın və demokratik mətbuatın təşəkkülü education for girls and women extended