Aurelia Zduńczyk

Krajobraz – wyznanie – pobożność: region Harzu i księstwo Anhaltu IX Polsko-Niemieckie Seminarium Wrocław–Halle–Siegen, Gernrode–Wernigerode, 28 V – 2 VI 2012

elem organizowanego od 9 lat polsko-nie- Z Anhaltem wiążą się postacie wybitnych kobiet, Cmieckiego seminarium jest nie tylko rozwój opatek kolegiaty w Gernrode: Hathui i Elżbiety współpracy między uczestniczącymi w projekcie z Weidy, a także uwiecznionej w przepięknym rzeź- ośrodkami naukowymi – zakłada ono krzewienie biarskim wizerunku fundatorki katedry w Naum- i pogłębianie wiedzy z zakresu dziedzictwa waż- burgu – Uty z , oraz żyjącej w Zerbst nych regionów Europy Środkowej. W poprzednich tylko 2 lata Zofii Augusty Fryderyki von Anhalt- latach odbywało się na terenie Ziemi Wschowskiej, -Zerbst-Dornburg, bardziej znanej pod swoim przy- Śląska Cieszyńskiego, Górnych Łużyc, Gdańska, branym imieniem Katarzyny, carycy Rosji, zwanej Pomorza Przed- i Zaodrzańskiego oraz Turyn- Wielką. Książę Jerzy III z Anhaltu przyczynił się gii. Jego interdyscyplinarny charakter, oparty na do wdrożenia i utwierdzenia reformacji na terenie współpracy historyków, historyków sztuki, teolo- środkowych Niemiec, a Moses Mendelssohn, po- gów i specjalistów z dziedziny historii Kościoła, chodzący z Dessau niemiecko-żydowski filozof, był jest szczególnie korzystny tam, gdzie polityka, prekursorem oświecenia żydowskiego. Z Dessau także wyznaniowa, determinowała wiele dziedzin związany był także Wilhelm Müller, niemiecki życia społeczeństw, gdzie zachodziły istotne prze- poeta, którego wiersze (Piękna młynarka i Podróż obrażenia w tkance struktury społecznej i konfe- zimowa) zainspirowały Franza Schuberta do stwo- syjnej. Szczególnie ważne są pod tym względem rzenia dwóch wielkich cykli pieśniowych. ośrodki, które były miejscem narodzin wielkich IX Polsko-Niemieckie Seminarium Wroc- idei poruszających Starym Kontynentem na prze- ław–Halle–Siegen odbyło się w dniach 28 V – 2 VI strzeni ubiegłych stuleci. Poznawanie historii tych 2012 w Gernrode i Wernigerode. Zostało zorgani- ośrodków pozwala na zgłębianie dziejów ponadre- zowane przez Seminarium Teologii Ewangelickiej gionalnych, ogólnoeuropejskich. na Wydziale I Uniwersytetu w Siegen, przez Ka- W 2012 r. obchodzono 800-lecie założenia tedrę Nowożytnej Historii Kościoła na Wydziale księstwa Anhaltu, powstałego w wyniku podzia- Teologicznym Uniwersytetu im. Marcina Lutra łów średniowiecznej Marchii Brandenburskiej. w Halle i Wittenberdze oraz przez Zakład Historii Narodziły się w nim ruchy społeczno-religijne tej Sztuki Renesansu i Reformacji w Instytucie Histo- rangi, co reformacja, pietyzm i projekty zjedno- rii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego. Kierowni- czenia protestanckich konfesji, a także jednostki, ctwo naukowe objęli, podobnie jak w ubiegłych la- które odcisnęły piętno na historii regionu i Europy. tach, prof. dr hab. Jan Harasimowicz z Wrocławia, /117/ uart ↪Q Nr 1(27)/2013

Uczestnicy seminarium na placu przed kościołem św. Serwacego w Quedlinburgu. Fot. U. Bończuk-Dawidziuk

prof. dr hab. Udo Sträter z Halle oraz prof. dr Vero- z zakresu historii Kościoła prezentują zazwyczaj nika Albrecht-Birkner z Siegen. Udział w semina- panoramę przemian politycznych i wyznaniowych rium wzięli studenci, doktoranci oraz pracownicy w danym regionie. Wystąpienia te oscylują od opra- naukowi wszystkich trzech uczelni. Patronat nad cowań ogólnych do bardzo szczegółowych, poświę- nim objęła prof. dr hab. Birgitta Wolff, Minister Na- conych jednemu wydarzeniu, kluczowemu dla epo- uki i Gospodarki Kraju Saksonia-Anhalt, a finan- ki, lub jednej wybitnej jednostce. Temat ćwiczeń sowego wsparcia udzieliła Fundacja Współpracy grupowych dotyczy zawsze jakiegoś wyjątkowego Polsko-Niemieckiej oraz Vereinigung der Freun- zjawiska związanego z regionem. Daje sposobność de und Förderer der Martin-Luther-Universität do wykorzystania zdobytej wiedzy w praktyce. Halle-Wittenberg e.V. Grupa uczestników z Wrocławia i z Halle Idea wspólnych działań w ramach seminarium spotkała się w Dessau, aby po wspólnym obiedzie polega na maksymalnym wykorzystaniu interdy- i pierwszych rozmowach od razu przystąpić do scyplinarnego charakteru grupy i przełożenia tego pracy. Rozpoczęło ją zwiedzanie kościoła św. Jana. potencjału na realizację jednego wspólnego zada- Ewelina Bożek-Leszczyk opisała historię tej bu- nia. Studenci historii sztuki opowiadają uczestni- dowli, wzniesionej w latach 1690–1702 za sprawą kom o zabytkach regionu, przybliżając w ten spo- księcia Jana Jerzego II, a następnie omówiła znaj- sób dzieje wybranych obiektów i osób związanych dujące się na jej wyposażeniu trzy obrazy tablico- z ich powstaniem – artystów, fundatorów, kolejnych we z warsztatu rodziny Cranachów: Ukrzyżowa- właścicieli. Przy okazji przedstawiana jest zawsze nie Chrystusa (1523), Modlitwę na Górze Oliwnej społeczno-polityczno-kulturalna sytuacja regionu (1553) oraz Ostatnią Wieczerzę (1565). Marta Mał- w konkretnym okresie historycznym oraz europej- kus podjęła się zadania przybliżenia uczestnikom ski kontekst, w którym konkretne dzieło powinno dwóch innych obiektów wzniesionych w Dessau. być rozpatrywane. Studenci teologii i specjaliści Pierwszym z nich był zrekonstruowany po znisz- /118/ Aurelia Zduńczyk / Seminarium : Krajobraz – wyznanie – pobożność: region Harzu i księstwo Anhaltu

czeniach wojennych zamek zwany Johannbau, jed- gielskim gotykiem Tudorów. Marcin Luter, któ- na z pierwszych budowli renesansowych w środ- ry pierwszy raz głosił Słowo Boże w tym kościele kowych Niemczech, niegdyś rezydencja książąt w 1532 r., 4 lata później prowadził w nim nabożeń- Anhalt-Dessau. Referentka podkreśliła innowa- stwo przy udziale siedmiu chłopów i dwóch star- cyjny charakter zastosowanych w nim rozwiązań szych niewiast, co znajduje potwierdzenie w zacho- architektonicznych, istotnych dla późniejszego wanym do dziś dokumencie. budownictwa na tych terenach. Drugim obiek- W drodze do miejsca zakwaterowania – Domu tem omówionym przez mgr Małkus był późnogo- św. Cyriaka (Cyriakushaus) w Gernrode – uczest- tycki kościół Mariacki, wzniesiony z cegły – jedna nicy seminarium poznali za pośrednictwem refe- z najstarszych budowli w mieście. Zawierał on nie- ratu Małgorzaty Gniazdowskiej dzieje przebudo- gdyś cenne wyposażenie, które zostało zniszczone wanego w czasach gotyku romańskiego kościoła w wyniku alianckiego nalotu bombowego w roku św. Jakuba w Köthen, pełniącego od czasu refor- 1945. Ocalały tylko wspomniane obrazy z warszta- macji funkcję ewangelickiego kościoła miejskiego. tu Cranachów. Po przybyciu do Gernrode przyszedł czas uroczy- Po dołączeniu uczestników z Uniwersytetu stego otwarcia seminarium. Głos zabrali kolejno w Siegen, którzy mieli za sobą długą podróż po- kierownicy naukowi, którzy przywitali i przedsta- ciągiem, cała grupa wyruszyła do Wörlitz. Założe- wili przybyłych gości: panią minister Birgittę Wolff nie parkowe w tym mieście powstało na życzenie oraz pana Joachima Liebiga, prezydenta Ewangeli- księcia Leopolda III Fryderyka Franciszka von ckiego Kościoła Krajowego Anhaltu. Serdecznemu Anhalt-Dessau. Leżący w granicach parku Domek powitaniu uczestników przez gospodarzy regionu Gotycki, powstały w latach 1773–1813 i nawiązują- towarzyszyło wręczenie materiałów promujących cy swoją formą do angielskiego budownictwa neo- Saksonię-Anhalt, jej historię i kulturę. gotyckiego i architektury weneckiej, był tematem Drugiego dnia rozpoczął się cykl wykładów na referatu Urszuli Bończuk-Dawidziuk. Wnętrza temat historii i historii sztuki regionu. Zarys dzie- tego obiektu służą do ekspozycji bogatych zbiorów jów księstwa Anhaltu przedstawił Justus Vesting z dziedziny malarstwa i rzemiosła artystycznego, oraz dwaj studenci Uniwersytetu w Halle: Sascha w tym ponad 200 przykładów malarstwa na szkle. Wentrock i Pierre Motylewicz. Dr Marcin Wisłoc- Jeśli przepych i okazałość zwiedzanych wnętrz nie ki z Uniwersytetu Wrocławskiego wygłosił referat przekonały uczestników o dumie dawnych właści- pt: „Budowle kościelne Anhaltu – wprowadzenie cieli, dobitnie unaoczniły ją pawie, przechadzają- historyczno-artystyczne”. Odczyt dyplomowanej ce się dostojnie w pobliżu Domku. Główny pałac teolog Claudii Drese z Uniwersytetu w Halle do- książęcy w Wörlitz, o którym opowiadała Anna tyczył rozwoju pietyzmu: jednego z najważniej- Michalska, stanowi pierwszy przykład recepcji an- szych nurtów religijnych w protestantyzmie wieku gielskiego palladianizmu na terenie Niemiec. Wraz XVII i XVIII, który dążył do rozbudzenia silnych z otaczającym go założeniem parkowym i liczny- uczuć religijnych przez intensywną modlitwę i me- mi pawilonami (Nymphaeum, Świątynią Wenus, dytację, lekturę Pisma Świętego oraz działalność Synagogą/Świątynią Westy, Panteonem) został dobroczynną. w listopadzie 2000 wpisany na listę światowego Po wspólnym posiłku kontynuowano pozna- dziedzictwa kulturalnego UNESCO. Decyzja ta wanie najważniejszych zabytków regionu. Histo- zyskała pełną aprobatę uczestników seminarium, rię kolegiaty św. Cyriaka w Gernrode, najlepiej którzy spacerowali – pełni podziwu – po założeniu, zachowanego przykładu ottońskiego budownictwa chłonąc niesłychany spokój i urodę tego miejsca, z X w., przybliżyła studentka Aurelia Zduńczyk gdzie czas jakby się zatrzymał. oraz miejscowy pastor, ks. Andreas Müller. Uczest- Beata Łańcuchowska przedstawiła semi- nicy seminarium mogli we wnętrzu kolegiaty po- narzystom historię kościoła św. Piotra w Wörlitz, dziwiać Święty Grób, uznawany za najstarszą na powstałego na życzenie margrabiego Albrechta terenie Niemiec imitację jerozolimskiego grobu Niedźwiedzia. XIX-wieczna przebudowa świątyni Chrystusa. Następnym punktem programu było była wyrazem fascynacji księcia Franciszka an- miasto Ballenstedt, wzmiankowane po raz pierw- /119/ uart ↪Q Nr 1(27)/2013

szy ok. 1030 roku. Burzliwe dzieje tamtejszego oraz studenci Uniwersytetu w Siegen podjęli się zamku przedstawiła Dominika Piotrowska. Jego zadania przedstawienia regionu Harzu w per- zabudowania, usytuowane na wzgórzu Ballen- spektywie historyczno-kościelnej. Pierwsza część stedt, służyły początkowo jako siedziba rodowa wystąpienia dotyczyła Quedlinburga, kościelnego dynastii askańskiej, następnie jako klasztor au- terytorium udzielnego (Reichsstift), które po połu- gustiański, przeobrażony po jakimś czasie w be- dniu tego samego dnia miało się stać kolejnym ce- nedyktyński, a w końcu sekularyzowany. W latach lem wspólnej wyprawy. Wraz z tłem historycznym, 1918–1945 była to ponownie siedziba rodu von An- nakreślonym przez Sophię Menner, omówiony zo- halt. Po odwiedzinach w Domu Johanna Arndta, stał rozwój pietyzmu na tym terenie, natomiast syl- wybitnego teologa i pisarza religijnego przełomu wetki najważniejszych postaci historycznych zwią- XVI i XVII w., seminarzyści przybyli do kościoła zanych z Quedlinburgiem przybliżyła Anne Hen- św. Mikołaja, wzmiankowanego po raz pierwszy richs. Część poświęcona biskupstwu Halberstadt w 1326 roku. Mówiła o nim Justyna Chodasewicz, zawierała prezentację średniowiecznych dziejów zwracając szczególną uwagę na cykl malarski tego terytorium (Lydia Pauls) oraz wprowadzania z 1587 r. na balustradach empor, ilustrujący wyda- na nim reformacji (Thomas Thiekötter). O postaci rzenia Starego i Nowego Testamentu. Został on za- księcia Chrystiana brunszwickiego, administrato- malowany po przejściu kościoła w ręce kalwinów, ra biskupstwa w Halberstadt oraz dowódcy wojsk a w 1970 r. – w trakcie renowacji – odsłonięty. protestanckich w wojnie trzydziestoletniej, opo- Kolejną miejscowością na trasie było Bade- wiedział Frank Dieball, omawiając także sytuację born, a dokładnie tamtejszy kościół św. Wita. Odbył tego terytorium w ramach Elektoratu Brandenbur- się w nim wykład prof. Udo Strätera z Halle na te- gii. Dzieje ludności żydowskiej w obszarze biskup- mat życia i twórczości Johanna Arndta, uważanego stwa nakreśliła Lydia Pauls. Ostatnia część, po- za jednego z najwybitniejszych teologów luterań- święcona hrabstwu Stolberg-Wernigerode, została skich okresu poreformacyjnego. To właśnie w koś- przedstawiona przez Gesine Kiehl, która zaprezen- ciele św. Wita w Badeborn Arndt został ochrzczony. towała także postać czołowej przedstawicielki tego Już jako kaznodzieja w Ballenstedt zmuszany był rodu – hrabiny Julianny. Susanne Kokel opisała przez księcia Anhaltu, Jana Jerzego, do usunięcia zbiór kazań pogrzebowych rodu, liczący niegdyś egzorcyzmu z obrzędu chrztu. Obawiał się, że bę- ok. 40 000 jednostek katalogowych, do dziś prze- dzie to pierwszy krok do wprowadzenia kalwini- trwało ok. 23 500, przechowywanych w formie zmu na terenie księstwa, co też wkrótce – w roku depozytu w Bibliotece Księcia Augusta w Wolfen- 1596 – zostało zrealizowane. Pisma Arndta – Cztery büttel. Przybliżono także sylwetkę innego członka księgi o prawdziwym chrześcijaństwie (Magdeburg rodu Stolberg-Wernigerode: hrabiego Chrystiana 1610) i Ogródeczek rajski (Magdeburg 1612) – były Ernesta, oraz jego wkład w szerzenie idei piety- przez wiele dziesiątków lat ulubioną lekturą wielu stycznych (Susanne Kokel). Przedpołudniowe ob- pobożnych luteran, torowały drogę rodzącemu się rady zamykał referat stanowiący wprowadzenie do pietyzmowi. Po powrocie do Gernrode część grupy pracy grupowej. Jego autorzy, dr Klaus Thiele i Li- udała się do miejsca zakwaterowania, reszta zaś selotte Thiele z Wolfenbüttel, opatrzyli go tytułem: skorzystała z okazji zwiedzenia miejscowej fabryki „Słowo stało się miastem – znaczenie napisów na likierów (Harzer Likörfabrik). domach w fachwerkowych miastach regionu Ha- Trzeci dzień seminaryjnej pracy otworzył Fe- rzu dla historii reformacji”. Referat opierał się na lix Kalder z Halle referatem zatytułowanym „Frie- wynikach wieloletnich badań i pokazał, jak bardzo drich Adolph Krummacher i unia kościelna w księ- autorzy czują się związani z regionem i jego histo- stwie Anhalt-Bernburg w 1820 roku”. Przybliżył rią. Potwierdziło się to w godzinach popołudnio- uczestnikom zjednoczenie obu głównych protestan- wych podczas ćwiczeń grupowych w Osterwieck, ckich konfesji w jeden „ewangelicko-chrześcijań- kiedy dr Thiele z wielkim zaangażowaniem włą- ski Kościół” jako wydarzenie dokonane nie odgór- czył się do wszystkich prac, udzielając cierpliwie nie, jak w Prusach, lecz oddolnie – z inicjatywy sa- odpowiedzi na liczne pytania. mych Kościołów. Prof. Veronika Albrecht-Birkner /120/ Aurelia Zduńczyk / Seminarium : Krajobraz – wyznanie – pobożność: region Harzu i księstwo Anhaltu

Wizytę w Osterwieck rozpoczęło zwiedzanie torny św. Serwacego. Wzniesiony w 936 r. klasztor kościoła św. Szczepana, założonego w 780 roku, po- żeński, miejsce pochówku króla Henryka I i królo- przedzone referatem Sylwii Krzemińskiej. Wnę- wej Matyldy, w 1802 r. został objęty sekularyzacją. trze kościoła, odbudowanego w 1516 r. po zniszcze- W kościele, pełniącym odtąd funkcję świątyni pa- niu chóru przez wylew rzeki Ilzy, zachowało część rafialnej, już po II wojnie światowej, w 1956 r., re- historycznego wyposażenia, w tym gotycki ołtarz aktywowano historyczny skarbiec, zachowany do szafiasty z cyklem 16 scen pasyjnych oraz ze scena- dziś. Wzbudził on wielkie zainteresowanie uczest- mi Koronacji i Zwiastowania NMP, dopełnianymi ników seminarium, gdyż kryje wiele cennych przez wizerunki apostołów i świętych na skrzyd- średniowiecznych eksponatów: ewangeliarze, re- łach. Godne uwagi są także portrety pastorów, likwiarze, fragmenty rękopisu z V w. (Quedlinbur- renesansowa kazalnica z 1603/1604 roku oraz ba- ger Itala), alabastrowy dzban z Kany Galilejskiej lustrady empor, ozdobione malowanymi scenami i grzebień ceremonialny Henryka I, wykonany Starego i Nowego Testamentu. Spacer po mieście z kości słoniowej. stanowił pierwszy etap pracy w grupach. Polegała Burzliwe dzieje drugiej ważnej światyni ro- ona na odczytaniu i interpretacji inskrypcji zdo- mańskiej w Quedlinburgu, kościoła św. Wiperta, biących elewacje domów i przygotowaniu multime- przybliżyła studentka Ewelina Jankowiak. Bu- dialnej prezentacji na ten temat. Trudno czytelne dowla ta, wzmiankowana po raz pierwszy w latach napisy identyfikowano później – w miejscu zakwa- 835/836–901/912, przez długi czas służyła zako- terowania – na podstawie wykonanej na miejscu nowi premonstratensów. Wielokrotnie niszczona dokumentacji fotograficznej. Przed wyruszeniem i odbudowywana, sprofanowana przez SS, była w drogę powrotną w ratuszu odbyło się spotkanie m.in. użytkowana jako stodoła. W okresie powo- z panią burmistrz, Ingeborg Wagenführ, która opo- jennym została przekazana nielicznej gminie ka- wiedziała o Osterwieck, jego historii, współczes- tolickiej, a w 1994 – wpisana na listę światowego nym statusie i problemach, z jakimi się boryka. dziedzictwa kultury UNESCO. Spotkanie zakończyło się wręczeniem wszystkim Po powrocie do Gernrode przyszedł czas na uczestnikom materiałów promocyjnych i zaprosze- końcowe prace w trzech grupach, wyłonionych niem do powtórnych odwiedzin. spośród uczestników seminarium. Pierwsza zaj- Wieczorem dr Klaus Thiele wygłosił autor- mowała się inskrypcjami o treści nawiązującej do ski wykład „Osterwieck – wczesnoprotestanckie wersetów Starego Testamentu, druga – tymi odwo- miasto w księstwie biskupim Halberstadt”, przy- łującymi się do Nowego Testamentu. Trzecią grupę bliżając wiele mało znanych szczegółów, jak to, że określono słowem „pozostałe”, co miało oznaczać, impulsem do rozwoju jednego z najpiękniejszych że przedmiotem jej badań były inskrypcje o bardzo miast środkowych Niemiec była wielka powódź różnej treści, w tym popularne przysłowia, cytaty w lecie 1495, kiedy rzeka Ilza uszkodziła większość z dzieł autorów antycznych oraz pamiątki fundacji. domów oraz fundamenty kościoła św. Szczepana. Napisy na domach są świadectwem sytuacji poli- Do 1618 r. wzniesiono 126 nowych domów, głównie tyczno-religijnej miasta w epoce nowożytnej, mó- w konstrukcji szkieletowej; inwestycje te kontynu- wią też wiele o jego mieszkańcach: ich wyznaniu, owano nawet w okresie wojny trzydziestoletniej. światopoglądzie, ambicjach i marzeniach. Stano- Seminarzyści, zainspirowani pełnym pasji wykła- wią swoisty manifest lokalnej społeczności, skiero- dem, do późnych godzin nocnych pracowali nad wany zarówno do „obcych” – przybyszów z innych rozwikłaniem skomplikowanych treści inskrypcji miast – jak i do niej samej. z Osterwieck. Wiązało się to często z koniecznością Zdaniem doktora Thiele, w Osterwieck zacho- ustalenia tożsamości właściciela posiadłości, jego dzi wyjątkowe zjawisko – słowo staje się miastem, statusu i piastowanej funkcji. niesie idee przekazywane bezpośrednio, bez odwo- W czwartkowy poranek cała grupa wyruszy- ływania się do obrazów. Fasady domów są tu mani- ła do Quedlinburga, aby indywidualnie zwiedzać festem przemian mentalności, odzwierciedlają du- Muzeum Zamkowe, a następnie – pod kierunkiem cha nowych czasów, przejście z epoki średniowie- studentki Joanny Kaźmierczak – kościół klasz- cza do nowożytności. Renesansowa świadomość, /121/ uart ↪Q Nr 1(27)/2013

a w jej ramach – duma rodowa, oddawane były nie parafialnego św. Marcina. Szczególnie interesujące tylko na siedzibach szlachty, ale także mieszczań- były zachowane elementy liturgicznego wyposaże- stwa, i to nie samych burmistrzów, rajców i ławni- nia kościoła oraz ich programy ideowe. Dekoracja ków, lecz także prostych obywateli. Przy odbudo- odlanej z brązu chrzcielnicy, datowanej na ok. wie lub przebudowie domów ich właściciele pole- 1270 r., obrazuje tematykę dzieciństwa Chrystusa, cali wypisywać na fasadach najważniejsze hasła dekoracja ambony – dzieje biblijne od Stworzenia XVI w.: „VERBUM DOMINI MANET IN AETER- świata do Sądu Ostatecznego, natomiast ołtarz NUM” (dewiza książąt Saksonii, protektorów re- główny, powstały w 1696 r., ukazuje historię Zba- formacji) czy „SOLI DEO GLORIA”. Dzięki tym wienia, a jego program dopełniają figury Mojżesza, napisom domy miały ogłaszać wszem i wobec pro- św. Jana Chrzciciela, czterech Ewangelistów oraz testancką orientację wyznaniową swoich właści- Marcina Lutra z wielkim łabędziem, jego atrybu- cieli. Szczególnie charakterystyczna jest inskryp- tem, u stóp. cja zdobiąca dom pastora Winckela (Am Markt 14, Następnym punktem programu był Huys- 1570), pojawia się tam bowiem słowo „allein”, ‘wy- burg – niegdyś graniczna twierdza Franków, łącznie’, przypominające, że zbawienie jest możli- ok. 997 r. przekazana przez cesarza Ottona III bi- we – jak nauczał Luter – „wyłącznie przez wiarę”. skupowi Arnoldowi z Halberstadt. W 1080 roku Inskrypcja ta oznajmia, że sam Bóg strzeże tego założony tu został klasztor benedyktynów, którego domu, że to wyłącznie Jemu należy pozostawić dzieje przedstawiła Marta Kaluch-Tabisz. Kon- czuwanie, Jego uczynić początkiem i końcem, gdyż went rozwiązano w 1804 r., po czym król Fryderyk tylko On błogosławi wysiłek i obdarza domowni- Wilhelm III przekazał kościół miejscowej parafii, ków radością. a budynki klasztorne – Karlowi Friedrichowi von Pasjonujący i wieloaspektowy problem pracy dem Knesebeck jako nagrodę za zasługi w wojnie grupowej byłby z pewnością tematem dalszych przeciwko Napoleonowi. W latach 50. XX w. całe za- długich rozmów, program seminarium przewidy- łożenie pełniło funkcję ośrodka charytatywnego, wał jednak jeszcze wieczorny wykład dr Bettiny po czym – przy wsparciu benedyktynów z Tyńca Seyderhelm, reprezentującej Ewangelicki Kościół pod Krakowem – reaktywowano w nim klasztor Krajowy Niemiec Środkowych. Kieruje ona w Mag- tego zgromadzenia zakonnego. W kolejnym punkcie deburgu Referatem Sztuki Kościelnej, dlatego mó- programu Marek Machel oprowadził uczestników wiła o zabezpieczeniu i konserwacji wyposażenia po dawnym kościele klasztornym św. Pankracego i wystroju kościołów na podległym jej terenie. Po- w Hamersleben, założonym w 1111 r. i ukończonym kazała wiele interesujących przykładów podejmo- 30 lat później. W jego wnętrzu znajduje się do dziś wanych działań konserwatorskich, m.in. przy dzie- cyborium z XIII w. oraz ołtarz główny z XVII w., łach wittenberskiego warsztatu Cranachów. z obrazem ukazującym św. Pankracego. Piąty dzień seminarium rozpoczęło zwiedza- Po zwiedzeniu kościoła w Hamersleben nade- nie katedry oraz skarbca w Halberstadt, które pro- szła pora wyjazdu do Wernigerode, gdzie przewi- wadził dr Thomas Labusiak, kustosz katedralny. dziano ostatni nocleg. Po wspólnej kolacji nastąpi- Uczestnicy podziwiali przepiękną architekturę ka- ło uroczyste zamknięcie seminarium. Była to oka- tedry oraz jej nieprzebrane zbiory, nie mające so- zja do podsumowania wspólnej pracy, refleksji nad bie równych w całej Europie Środkowej. Położony charakterem i formą seminarium oraz określenia w pobliżu kościół Mariacki stał się tematem refe- oczekiwań względem przyszłorocznego spotkania. ratu Radosława Owczarskiego. Zwrócił on uwagę, Żywa rozmowa uczestników potwierdziła, że zapro- że wnętrze tej romańskiej świątyni, mimo licznych ponowana przez organizatorów forma pracy speł- uszkodzeń, jakich doznało w ciągu wieków, zacho- nia ich oczekiwania. Bogactwo merytoryczne oraz wało wiele historycznego wyposażenia. Najwięk- dobrze przemyślany program wspólnych działań szy podziw wzbudziła przepiękna przegroda chóro- powodują, że impreza co roku gromadzi komplet wa z wizerunkiem Madonny między Apostołami, uczestników, którzy już podczas jej trwania de- datowana na przełom stulecia XII i XIII. Następ- klarują chęć partycypacji w kolejnym spotkaniu. nie Adam Radtke zaprezentował historię kościoła Wieczór towarzyski, który potem nastąpił, stał się /122/ Aurelia Zduńczyk / Seminarium : Krajobraz – wyznanie – pobożność: region Harzu i księstwo Anhaltu

okazją do luźniejszych rozmów, a nawet wspólnego Na dworcu kolejowym w Wernigerode nastą- śpiewu. piło pożegnanie z uczestnikami z Uniwersytetu Sobotnie przedpołudnie upłynęło na space- w Siegen, na parkingu na przedmieściach Halle rze po Wernigerode, połączonym ze zwiedzaniem – z seminarzystami z Uniwersytetu im. Marcina kościołów św. Jana i św. Krzyża. Celem wędrówki Lutra. Najczęściej powtarzanym przy pożegna- był górujący nad miastem zamek – ostatni punkt niach zdaniem było szczere życzenie powtórnego programu seminarium. O jego założeniu, przebu- spotkania w 2013 roku. dowanym w latach 1862–1885 w duchu północno- -niemieckiego historyzmu przez architekta Carla Aurelia Zduńczyk Frühlinga, opowiedziała Aleksandra Kędrak. Historyk sztuki, słuchaczka Studiów Doktoranckich Nauk o Kultu- Następnie można było zwiedzić sale zamkowe, peł- rze Uniwersytetu Wrocławskiego. Wolontariusz w Muzeum Śląskim niące obecnie funkcje muzealne, oraz kaplicę zam- w Görlitz. Zainteresowania badawcze autorki koncentrują się na no- wożytnej sztuce europejskiej, ze szczególnym uwzględnieniem wpły- kową św. św. Pantaleona i Anny. wów polityczno-historycznych w tej epoce.

Summary

AURELIA ZDUŃCZYK / Landscape – confession – devotion: the region of and the Duchy of Anhalt. 9th Polish-German Seminar Wrocław-Halle-Siegen, Gernrode/Wernigerode, 28 May – 2 June 2012

The 9th Polish-German Seminar Wrocław–Halle–Siegen took place between 28 May and 2 June 2012 in Gernrode and Wernigerode. It was held by the Evangelical Theology Seminar at the First Faculty at the University of Siegen, The Department of Early Modern History of the Church at The Faculty of Theology at The University in Halle and Wittenberg and The Department of the Renaissance Art History and at The Institute of Art History at the University of Wrocław. It took place under the auspices of Prof. Brigitta Wolff, the Minister of Science and Economic Affairs of the State of Saxony-Anhalt, and it was financially supported by the Foundation for Polish- German Co-Operation and Vereinigung der Freunde und Förderer der Martin-Luther-Universität Halle-Wittenberg e.V. In 2012 the 800th anniversary of establishing the Duchy of Anhalt was celebrated. The papers delivered within the seminar by students of art history and theology as well as by specialists in the history of church marked both the social, political and cultural situation of the region, and the panorama of political and confessional changes in the area. They all became starting points for numerous discussions and gave opportu- nity to exchange views. The seminar was crowned with collective work – a chance to use the acquired knowledge in practice. The important social and religious movements as well as the personalities who had left their mark on the history of the region and whole Europe were born in the area of Anhalt. The 9th Polish-German Seminar Wrocław–Halle–Siegen proved the history of European centres being excited for researchers and students, and their meetings leading to cherish and deepen the knowledge of their heritage. It also favors development of co- operation between academic centres which take part in this project.

/123/