Dwumiesięcznik W NUMERZE Vol. XVIII, Nr 5/2011 (109) ISSN-1231-014X, Indeks 386138

Redaktor naczelny Jarosław Malinowski Juliusz Tomczak Pancernik wielkich nadziei – historia CSS 2 Kolegium redakcyjne Rafał Ciechanowski, Michał Jarczyk, „”, część II Maciej S. Sobański

Współpracownicy w kraju Andrzej S. Bartelski, Jan Bartelski, Alejandro A. Anca, Nikołaj W. Mitiuckow Stanisław Biela, Jarosław Cichy, 11 Krążowniki Portugalii Andrzej Danilewicz, Józef Wiesław Dyskant, Maciej K. Franz, Przemysław Federowicz, Michał Glock, Tadeusz Górski, Jarosław Jastrzębski, Rafał Mariusz Kaczmarek, Jerzy Lewandowski, Oskar Myszor, Andrzej Nitka, Piotr Nykiel, Michał Jarczyk, Krzysztof Krzeszowiak Grzegorz Ochmiński, Jarosław Palasek, Jednostka torpedowa „Zieten” 22 Jan Radziemski, Marek Supłat, Cesarskiej marynarki wojennej Niemiec Tomasz Walczyk, Kazimierz Zygadło

Współpracownicy zagraniczni BELGIA Leo van Ginderen Aleksandr Aleksandrow, Siergiej Bałakin CZECHY 26 „Asama” i kuzyni, częć IV Ota Janeček FRANCJA Gérard Garier, Jean Guiglini, Pierre Hervieux HISZPANIA Alejandro Anca Alamillo LITWA Jarosław Jastrzębski Aleksandr Mitrofanov O potrzebie wyodrębnienia w nomenklaturze 37 NIEMCY okrętowej klasy „hydroplanowca” Richard Dybko, Hartmut Ehlers, Jürgen Eichardt, Christoph Fatz, Zvonimir Freivogel, Reinhard Kramer ROSJA Siergiej W. Patjanin Siergiej A. Bałakin, Nikołaj W. Mitiuckow, 42 Od Sallum do Syrty. Flota w Kampanii Konstantin B. Strelbickij Północnoafrykańskiej lat 1940-1941 STANY ZJEDNOCZONE. A.P. Arthur D. Baker III UKRAINA Anatolij N. Odajnik, Władimir P. Zabłockij WŁOCHY Rafał Mariusz Karczmarek Maurizio Brescia, Achille Rastelli „Lancastery” nad Sassnitz 55 Adres redakcji Wydawnictwo „Okręty Wojenne” Krzywoustego 16, 42-605 Tarnowskie Góry Polska/Poland tel: +48 32 384-48-61 www.okretywojenne.pl Andrij Kharuk e-mail: [email protected] 58 Niszczyciele typu „Battle”, część II Skład, druk i oprawa: DRUKPOL sp. j. Kochanowskiego 27, 42-600 Tarnowskie Góry tel. 032 285 40 35, www.drukpoltg.pl © by Wydawnictwo „Okręty Wojenne” 2011 Wojciech Mazurek Wszelkie prawa zastrzeżone. All rights reserved. Przedruk i kopiowanie jedynie za zgodą Siły desantowo-amfibijne ZSRR po II wojnie 68 wydawnictwa. Redakcja zastrzega sobie prawo światowej, część III skracania i adjustacji tekstów. Materiałów nie zamówionych nie zwracamy. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść publikowanych artykułów, które prezentują wyłącznie opinie i punkt widzenia ich autorów. Ireneusz Bieniecki 78 Nakład: 1500 egz. Charakterystyka jednostek pływających MBOP w latach 1966-1991,część II

I i II strona okładki: Aleksandr Mitrofanov Brytyjski niszczyciel Armada w czasie wizyty Lodołamacze Rosji, część V 90 w Tulonie, 10 listopada 1958 r. Fot. zbiory Hartmut Ehlers Obraz Juliana O. Davidsona, przedstawiający końcową fazę boju z 9 marca 1862 TekstJuliusz Tomczak roku. Przy pracy nad malowidłem autor zasięgnął informacji od konstruktorów obu okrętów (Johna L. Portera i Johna Ericssona) oraz członków załogi Monitora. Fot. Public Domain

część II

Pierwszy bój pancerników Historia zaprojektowania i zbudowania bości 8 cali (203 mm); pancerz burtowy Kiedy wieczorem 8 marca 1862 roku USS Monitor zasługuje z pewnością na od- miał grubość 4,5 cala (114 mm), pokładu zmęczeni bojem marynarze z CSS Virginia dzielny artykuł, dlatego też przedstawimy – 2 cale (51 mm), a stanowiska dowodze- układali się do snu, dowodzący garnizonem tutaj tylko podstawowe informacje tech- nia – 9 cali (229 mm). Płyty pancerza miały Unii w generał John E. Wool niczne tej niezwykle oryginalnej konstruk- grubość 1 cala (25 mm). Bardzo niska wol- wysłał do sekretarza wojny, Edwina Stanto- cji. Wpływ na ostateczny kształt projektu na burta sprawiała, że okręt stanowił trud- na, alarmujący telegram: „Dzisiaj z Norfolk Monitora wywarły w dużym stopniu do- ny cel – na trafienia narażona była przede przypłynął Merrimack i około godziny dru- niesienia o konwersji Merrimacka i zwią- wszystkim wieża oraz stanowisko dowodze- giej po południu zaatakował Cumberland zany z tym pośpiech. Stępkę położono 25 nia. Zaprojektowana również przez Erics- i Congress. Zatopił Cumberland, a Congress października 1861 roku. Brak czasu zde- sona maszyna parowa o mocy 320 koni skapitulował. (…) Z pomocą przybył wła- terminował niewielkie rozmiary (179 stóp mechanicznych, napędzająca pojedynczą śnie St. Lawrence. Minnesota jest na mieliź- długości i 41,6 stóp szerokości) oraz wy- śrubę, umożliwiała teoretycznie rozwinię- nie. Prawdopodobnie oba te okręty zostaną porność (776 ton; z pełnym obciążeniem – cie prędkości 9 węzłów. Co ważne, Monitor zdobyte. Taka jest opinia kapitana Marsto- 987 ton). Płytkie wody przybrzeżne stanów był znacznie zwrotniejszy od konfederac- na i jego oficerów. Roanoke znajduje się pod Konfederacji wymusiły z kolei zapewnienie kiego pancernika. Wodowany 30 stycznia osłoną naszych dział. Uważa się, że Merri- jednostce niewielkiego zanurzenia, wyno- 1862 roku, okręt wszedł do służby zaledwie mack, Jamestown i Yorktown przejdą dziś szącego zaledwie 11 stóp. Najbardziej rewo- trzy dni przed swoim chrztem bojowym – w nocy obok fortu”. Sytuacja zmieniła się lucyjnym elementem konstrukcji federalne- 1. Official records of the Union and Confederate Navies jednak radykalnie o godzinie 22:00, kiedy go pancernika była jednak obrotowa wieża, in the War of the Rebellion, Series I, Vol. 7: North Atlan- to na wody przybył USS w której umieszczono całe uzbrojenie arty- tic Blockading Squadron (March 8, 1862 – September 4, Monitor. Pancernik Unii natychmiast zajął leryjskie okrętu – dwa 11-calowe (279 mm), 1862), raport gen. mjr Woola, ss. 4-5 (odtąd: ORN, Wool, ss. 4-5. wszystkie użyte w tekście fragmenty pochodzą pozycję umożliwiającą mu osłonę spoczy- gładkolufowe działa Dahlgrena. Wieża ta z 7 tomu I serii, dlatego podany będzie tylko autor rapor- wającej na mieliźnie Minnesoty1. opancerzona była płytami żelaznymi o gru- tu lub korespondencji); ORN, Fox, s. 6.

2 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Pancernik wielkich nadziei – historia CSS „Virginia”

6 marca. Dowódcą okrętu został porucznik pancernika spowodowały pożary na pokła- ny Springfield, do użytku dla każdego, kto John L. Worden2. dzie Minnesoty. Wówczas to jednak Monitor, znalazłby okazję do celnego strzału. Głów- Virginia szykowała się do boju rankiem wykorzystując swoje płytkie zanurzenie, za- ny inżynier Virginii, Henry Ashton Ramsay, 9 marca pod rozkazami porucznika Cates- jął pozycję pomiędzy unieruchomioną fre- tak opisał warunki panujące na pancerniku by ap Roger Jonesa. Poranek był pogodny, gatą a Virginią, osłaniając tym samym okręt podczas bitwy: „Na naszym pokładzie ar- wiała lekka bryza ze wschodu; do godziny kapitana Van Brunta przed dalszymi ciosa- tyleryjskim panuje krzątanina; spowity jest 08:00 ustąpiła lekka mgła. Ranni w starciu mi. Następnie Worden skierował swój pan- on dymem, wypełniony usmolonymi posta- poprzedniego dnia, w tym dowódca okrę- cernik w stronę Virginii, trzymając przez pe- ciami i twardymi komendami, podczas gdy tu, flag officer Buchanan oraz porucznik Mi- wien czas kurs prostopadły do niej, po czym na dole, w maszynowni i kotłowni, z szesna- nor, zostali przewiezieni na brzeg. Zwolniło wykonał zwrot i znalazł się burta w burtę ze stu palenisk bucha ogień i dym, a przed nimi się w ten sposób miejsce w kajucie kapitań- znacznie większym pancernikiem konfede- stoją strażacy, którzy niczym gladiatorzy skiej – jedynym miejscu na ciasnym pokła- ratów. Widząc ten manewr, Jones postanowił szarpią chwytakami i ożogami, zwiększając dzie pancernika, gdzie można było udzielić skupić się na walce z wrogim pancernikiem, swymi wysiłkami temperaturę spalania i go- pomocy rannym. Konfederaccy marynarze rezygnując na razie z ostrzeliwania uszko- rąco. Hałas trzaskającego, ryczącego ognia zjedli śniadanie, pokrzepili się kilkoma ły- dzonej Minnesoty. Drewniane okręty Dywi- i uciekającej pary; głośne i mozolne drgania kami whiskey i około 07:30-08:00 rano po- zjonu Rzeki James, które, podobnie jak po- maszyn, wraz z dobiegającym z góry zgieł- rucznik Jones skierował pancernik w stronę przedniego dnia, wspierały Virginię, wycofały kiem bitwy oraz głuchym dudnieniem i wi- Minnesoty, którą, jak dostrzegł, wspiera- się na bezpieczną odległość, pozostawiając bracjami ogromnych mas żelaza które w nas ła „żelazna bateria” – Monitor. Wygląd no- plac boju okrętom pancernym4. uderzały, stwarzały scenerię i dźwięki dające wego przeciwnika nie był Południowcom Pierwszy pocisk, wystrzelony z Virginii się porównać jedynie z wyobrażeniami po- całkiem obcy. Wiedzieli, że inżynier do przeciwnika pochodził z dziobowego, etów o czeluściach piekielnych”5. szwedzkiego pochodzenia, , gwintowanego działa pościgowego. Moni- zaprojektował dla marynarki wojennej Unii tor otworzył ogień o 08:45 i walka pomię- 2. Ericsson, John: „The Building of the ‘Monitor’” pancernik, który miał niebawem wejść do dzy dwoma pancernikami trwała odtąd (w:) Battles & Leaders of the Civil War (odtąd: B&L), vol. I, ss. 731-732; Silverston, Paul H.: Civil War Navies, służby. Różnymi kanałami do konfederatów przez około trzy i pół godziny. Działa fede- 1855-1883, Routledge, New York 2006, s. 4; Nelson, Ja- docierały też informacje o szczegółach kon- ralnego okrętu nie strzelały zbyt szybko – mes N.: Reign of Iron. The Story of the First Battling Ironc- strukcji nowej jednostki nieprzyjaciela. Nie każde z nich przemawiało co 7-8 minut – lads, the Monitor and the Merrimack, Harper-Collins e- -books 2004, s. 287. stanowiło to większej trudności – dla przy- ale za to „niemal każdy strzał był celny”. N a 3. ORN, Gassendi, s. 72, Wood, John Taylor: „The kładu, szczegółowy opis, przypisywany sa- pociski z dwóch 11-calówek Monitora, Vir- First Fight of Iron-Clads”, B&L, vol. I, s. 701; Canney, memu Ericssonowi, pojawił się w „Scien- ginia odpowiedziała pełną salwą burtową Donald L.: The Old Steam Navy Vol II – The Ironcalds, 1842-1885, Naval Institute Press, Annapolis 1993, s. 25 tific American” z 23 listopada 1861 roku. swoich gładkolufowych 9-calówek i gwin- 4. Curtis, Richard: History of the Famous Battle Be- Piloci Virginii rzekomo już poprzedniego towanych dział Brooke’a kal. 6,4 i 7 cali. tween the Iron-Clad MERRIMAC, C.S.N., and the Iron- -Clad MONITOR, and the Cumberland and the Congress, wieczoru dostrzegli sylwetkę Monitora na Chociaż odległość dzieląca wrogie okręty of the U.S. Navy, March the 8th and 9th, 1862, As Seen by tle płonącego Congressu, jednakże pomimo znacznie się zmniejszyła i artylerzyści Jo- a Man at the Gun (http://cssvirginia.org/); Colston, R. E.: tego, niektórzy członkowie załogi nie byli nesa uzyskali trafienia w wieżę, pociski nie „Watching the ‘Merrimac’”, B&L, vol. I., s. 714; ORN, Van Brunt, s. 11; Nelson, Reign of Iron…, s. 271. pewni, z czym dokładnie mają do czynienia. przebiły pancerza ani nie zablokowały wie- 5. White, E. V.: The First Ironclad Naval Engagement Midszypman Harden Littlepage wziął po- ży, a jedynie powodowały głębokie na kil- in the World, J. S. Ogilvie Publishing Company, New czątkowo wieżę pancernika Unii za maszy- ka cali wgniecenia. Konfederaci próbowa- York 1906, ss. 25-26; „The First Fight of the Ironclads”, B&L, vol. I, s. 701; Ramsay, H. Ashton: „The Merrimac nę Minnesoty, ewakuowaną na tratwie z za- li nawet strzelać z broni, mierząc w otwory and the Monitor”, (w:) Worden, J. L.; Greene, S. Dana: grożonego zdobyciem okrętu3. strzelnicze wieży federalnego okrętu – je- The Monitor and the Merrimac. Both Sides of the Story, Harper & Brothers, New York & London 1912, ss. 50-51; Od początku starcia na niekorzyść Virginii den z artylerzystów nabił i rozstawił na po- Greene, S. Dana: „In the Monitor Turret”, B&L, vol. I, s. działało jej głębokie zanurzenie. Jones chciał kładzie bateryjnym gwintowane karabi- 723; Nelson, Reign of Iron…, s. 277. zbliżyć się możliwie jak najbar- Pokład bateryjny CSS Virginia podczas walki. Ryc. „Battles & Leaders of the Civil War”, vol. II (1889) dziej do unieruchomionej Minne- soty, jednak piloci, obawiając się wejścia na mieliznę, trzymali pan- cernik w odległości około 1 mili od federalnej fregaty. Siłą rzeczy ogień konfederackich artylerzy- stów skoncentrował się na frega- cie, bowiem wieża Monitora sta- nowiła z tej odległości zbyt mały cel. Fregata odpowiedziała cel- nym ogniem ze swoich rufowych dział, a kapitan Van Brunt zwrócił się o pomoc do dowodzącego Mo- nitorem kapitana Wordena. Arty- lerzystom z Minnesoty udało się trafić w krawędź dziobowej fur- ty działowej, której urwany frag- ment zranił jednego z artylerzy- stów Virginii. Południowcy nie pozostali dłużni, i pociski z ich

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 3 Pancernik wielkich nadziei – historia CSS „Virginia”

Pomimo „ewidentnych umiejętności pilo- wyraźniej próbując go staranować. Pomi- dła odpowiedź porucznika – „i po dwóch go- ta”, Virginia manewrowała powoli i ostroż- mo ociężałości manewrów konfederackiego dzinach nieprzerwanego strzelania stwierdzi- nie, w obawie przed wejściem na mieliznę. pancernika, którego zwrotność Wood po- łem, że wyrządziłbym [Monitorowi] równie Oprócz czysto technicznych ograniczeń jej równał do „arki Noego”, atak ten zaskoczył duże straty, pstrykając go co dwie i pół mi- konstrukcji, dawały też o sobie znać uszko- porucznika Wordena. Jones zwątpił jednak nuty kciukiem.” Tenże porucznik Eggleston dzenia odniesione przez pancernik po- w skuteczność ataku bez tarana i konfede- pozostawił opis trudności, jakie sprawiało przedniego dnia. Przez otwór po urwanym racki pancernik tylko lekko zahaczył o bur- jego artylerzystom strzelanie do wieży fe- taranie wlewała się woda, a podziurawio- tę przeciwnika. Trudno powiedzieć, czy atak deralnego pancernika: „(…) dwa 11-calowe ny komin sprawiał, że trudno było utrzy- ten, gdyby doszedł do skutku, rozstrzygnął- działa były znakomicie chronione i w prak- mać okręt pod parą. Dla kontrastu Monitor, by starcie. Porucznik Greene stwierdził, że tyce okazały się groźniejsze niż dziesięć na- dzięki lepszej manewrowości i mniejszemu – biorąc pod uwagę umiejscowienie tarana, szych dział o kalibrze 6 do 9 cali, strzelają- zanurzeniu, był w stanie zająć dogodniej- o którym dowiedział się po wojnie z listu cych przez otwarte furty. Nigdy nie mogliśmy szą pozycję i wykryć słabe punktów prze- płk Wooda – trafiłby on w bardzo dobrze dostrzec jego dział, oprócz chwili, w której ciwnika. Okręty kilkakrotnie znajdowały się chronioną część kadłuba Monitora i jego otwierały ogień. Następnie wieża obracała w odległości zaledwie 30-40 jardów od sie- zdaniem nie spowodowałby poważniejszych się powoli, ukazując nam swój zwarty bok bie, a wtedy Virginia nie mogła odpowia- uszkodzeń. Co prawda przy wspomnianym i umożliwiając artylerzystom bezpieczne za- dać ogniem z racji niewystarczającego kąta mniejszym zanurzeniu Virginii taran powi- ładowanie [dział]”8. pochylenia dział. Ostrożność i kunszt za- nien był trafić wyżej, jednakże jego utrata Ponieważ ani ostrzeliwanie wieży, ani wiodły jednak i konfederacki pancernik po uderzeniu w Cumberland poprzedniego próba taranowania nie przyniosły efek- wszedł na mieliznę. Federalni artylerzyści dnia stawiała sens ataku pod znakiem za- tów, Jones nakazał skoncentrowanie ognia nie byli jednak najwyraźniej świadomi naj- pytania. W wyniku tego manewru Virginia na sterówce nieprzyjacielskiego pancerni- słabszego punktu przeciwnika i szansy, jaką znalazła się pomiędzy Minnesotą a Monito- ka i krótko po 12:00 konfederaccy kanonie- otrzymali dzięki unieruchomieniu Virginii. rem, ale mały pancernik natychmiast ruszył rzy odnieśli sukces: dowodzona przez po- Zmniejszenie wyporności wskutek zużycia na pomoc, mijając w niewielkiej odległości rucznika Wooda obsada rufowego działa znacznej części zapasu węgla podczas dzia- rufę okrętu Jonesa. Oddana w tym momen- pościgowego uzyskała bezpośrednie trafie- łań 8 marca sprawiło, że ponad powierzch- cie salwa z obu 11-calówek Monitora trafi- nie w wyznaczony przez dowódcę okrętu nię wody wystawała nieosłonięta pance- ła przed stanowiskiem rufowego działa po- cel. W momencie oddania strzału pancer- rzem część kadłuba pancernika. Uwięziony ścigowego, mniej więc w połowie wysokości nik był ponownie osadzony na mieliźnie, na mieliźnie okręt wystawiony był na ciosy. kazamaty, powodując wgniecenia o głę- ale Monitor zbliżył się na tyle, ze lufa dzia- Załoga zdwoiła wysiłki, próbując za wszel- bokości 2-3 cali. Marynarze z obsad rufo- ła znajdowała się w odległości zaledwie 10 ką cenę go uwolnić: zamknięto zawory bez- wych dział zostali zwaleni z nóg, krwawiąc jardów o sterówki. Granat uderzył w szcze- pieczeństwa, a palacze wrzucali do palenisk z nosów i uszu. Wobec bliskości przeciwni- linę obserwacyjną, doprowadził do przesu- wszystko, co dało się spalić – naoliwione ka, Południowcy przygotowali nawet gru- nięcia płyty pancernej dachu (która nie była strzępy bawełny, kawałki drewna – „zwięk- pę abordażową, ale Monitor okazał się zbyt przynitowana i utrzymywała się w miejscu szając ciśnienie w kotłach do poziomu uzna- zwrotny, by zdołano przerzucić ją na jego tylko własnym ciężarem) i oślepił dowód- wanego za niebezpieczny w normalnych oko- pokład7. cę federalnego okrętu. Dowodzenie prze- licznościach”, jak wspominał Ramsay, który Pancernik Unii dwu- lub trzykrotnie jął porucznik Greene i federalny pancernik uznał, że „zdawało się niemożliwe, by kotły przerywał ogień i wycofywał się w stronę wycofał się z akcji, aby oszacować straty. Po- wytrzymały ciśnienie, które w nich podnieśli- Minnesoty, żeby ostudzić działa i uzupełnić nieważ Monitor odpłynął na płytszą wodę, śmy.” Ryzyko nie poszło na marne i pancer- zapas amunicji w wieży. Przerwy w prowa- Jones nie mógł go ścigać. Pozwoliło to Vir- nik uwolnił się z mielizny6. dzeniu ognia skłaniały Południowców do ginii na ponowne skoncentrowanie uwa- W tym momencie, około godziny 10:30, uznania, że ich pociski wyrządziły istotne gi na pozostającej na mieliźnie, uszkodzo- Virginia ruszyła w stronę Monitora, naj- szkody, jednak, pomimo problemów z me- nej Minnesocie. Fregata pozostawała poza chanizmem obrotu zasięgiem bezpośredniego gładkolufowych Jedno z 9-calowych dział Dahlgrena, stanowiących uzbrojenie bate- rii burtowych Virginii. Być może jest to działo uszkodzone w walce z wieży, Monitor pozo- 9-calówek, ale artylerzyści Egglestona strze- USS Cumberland 8 marca 1862 roku. stawał praktycznie nie- lali ogniem czołgającym – pociski odbijały Fot. U.S. Naval Historical Center tknięty. Artylerzystów się od powierzchni wody. Znacznie skutecz- Virginii ogarniała bez- niejsza okazała się w tej sytuacji dziobowa silność, tak odmienna gwintowana 7-calówka systemu Brooke’a. od euforii towarzyszą- Około 11:00 działo to, którego obsadą do- cej walce z poprzednie- wodził porucznik Hunter Davidson, wy- go dnia. Tuż przed pró- strzeliło do fregaty 11 granatów z odległo- bą ataku taranowego ści około 1 mili. Oprócz trafień we fregatę, Jones zszedł na pokład których według Davidsona było 6, artyle- artyleryjski i zauważył obsadę działa w posta- 6. ORN, raport z fregaty Gassendi, s. 72; Ramsay, „The Merrimac and the Monitor”, ss. 51-53. W zależności od wach „spocznij”. Do- relacji, Virginia weszła tego dnia na mielizny dwu- lub wódca okrętu spytał trzykrotnie. 7. Greene, „In the Monitor Turret”, B&L, vol. I, s. 725; dowodzącego obsadą Greene pisze o przedniej części i jednym strzale; Wood, oficera: „Dlaczego pan „The First Fight of Iron-Clads”, B&L, vol. I, s. 702. nie strzela, panie Eggle- 8. ORN, raport z fregaty Gassendi, s. 72; Greene, „In the Monitor Turret”, B&L, vol. I, ss. 724-725; Wood, „The ston?” „Cóż, nasz proch First Fight of Iron-Clads”, B&L, vol. I, s. 702; Nelson (re- jest bardzo cenny” – pa- lacja Egglestona), Reign of Iron…, s. 280.

4 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Pancernik wielkich nadziei – historia CSS „Virginia” rzystom udało się posłać jeden z pocisków ginii powtarzał argumenty przemawiające zasługą umiejętności i przykładu, jaki dawali prosto w kocioł krążącego w pobliżu fregaty za decyzją o odpłynięciu do Norfolk, suge- oficerowie.” Załoga Virginii, jakkolwiek na- holownika Dragon, w wyniku czego ta mała rując wręcz niekompetencję pilotów, któ- prędce zebrana, była upojona zwycięstwem jednostka pomocnicza poszła na dno9. ra uniemożliwiała zbliżenie się do Minneso- odniesionym poprzedniego dnia, najedzo- Bój wygasł około 12:30. Jones uznał, że ty. Mallory wyraził później podobną opinię, na, wypoczęta i znajdowała się z pewnością groźny przeciwnik wycofał się i nie było ale był zdania, że popełnili oni błąd jedynie w lepszej kondycji, niż marynarze Moni- sensu kontynuowania walki. Zarządził na- z poczucia wielkiej odpowiedzialności. Opi- tora, którzy w większości nie spali i nie je- radę i zwięźle przedstawił oficerom sytu- nie wyrażone przez swojego dowódcę po- dli ciepłego posiłku od 48 godzin, mieli za ację: „Monitor zrezygnował z walki i uciekł parli porucznicy Davidson i Simms. Jones sobą ciężki rejs z Nowego Jorku czasie któ- na płyciznę; piloci nie mogą podprowadzić został nagrodzony awansem na komando- rego dwukrotnie ledwie uniknęli zatonięcia nas bliżej Minnesoty; okręt przecieka z powo- ra, ale w oficjalnym piśmie z Departamen- swojego okrętu, a przy tym ruszali do wal- du utraty tarana; załoga jest wyczerpana od tu Marynarki nie było ani słowa o bitwie z 9 ki ze świadomością siły przeciwnika, nie tak długiej pracy przy działach; jest odpływ, marca, co początkowo skłoniło urażonego mając przy tym żadnej gwarancji sprawno- tak więc jeśli nie odpłyniemy natychmiast, oficera do odrzucenia zaszczytu. Ostatecz- ści bojowej własnej jednostki. Podobnie jak będziemy musieli pozostać tu całą noc. Pro- nie jednak, po namowach Wooda i Bucha- w przypadku Virginii, również załoga fede- ponuję wrócić do Norfolk w celu dokonania nana, Jones przyjął awans.11 ralnego pancernika nie miała czasu na zgra- napraw.” Spytani o opinię porucznicy uznali Oczywiście trudno jest obronić stwier- nie i przeszkolenie na nowej jednostce.13 argumenty dowódcy, opowiadając się za od- dzenie, że drugi dzień boju na Hampton Dzięki raportowi naczelnego inżynie- wrotem, jednakże porucznik Wood nie miał Roads zakończył się zwycięstwem CS Navy. ra na USS Monitor, Albana C. Stimer- jeszcze dość walki. Chciał „popłynąć do Z listu Davidsona do Jonesa wynika jasno, sa, wiemy że artylerzystom poruczni- twierdzy Monroe i zniszczyć jankeskie okrę- że przed wypłynięciem do boju nowy do- ka Jonesa udało się trafić nieprzyjacielski ty bądź też przepędzić je na pełne morze.” Jo - wódca Virginii postawił sobie za cel znisz- pancernik 22 pociskami. Dwa z nich trafi- nes uznał jednak, że wobec siły przeciwnika czenie lub zmuszenie do odwrotu nieprzy- ły w sterówkę, 9 w wieżę, 8 w pancerz bur- lepiej będzie podjąć walkę po uzupełnieniu jacielskiego pancernika, mając świadomość, towy i 3 w pokład. Żadne z tych trafień amunicji i naprawie uszkodzeń i skierował że bez tego nie uda mu się dokończyć dzie- nie spowodowało poważniejszych uszko- Virginię do portu10. ła zniszczenia drewnianych okrętów Unii. dzeń. Najgroźniejsze w skutkach trafienie Monitor okazał się twardym przeciwnikiem 68-funtowym pociskiem z gwintowanego Pochwały, awanse i kontrowersje i zaabsorbował Virginię na tyle, że nie była działa kalibru 7 cali, który uderzył w ste- Dowodzący siłami konfederackimi na w stanie kontynuować niszczenia pozosta- rówkę pod kątem 30o, spowodował pęknię- Półwyspie Wirgińskim gen. mjr John B. Ma- łych jednostek Północnoatlantyckiego Dy- cie i wgniecenie na głębokość ¾ cala jednej gruder przesłał Buchananowi w dzień po bi- wizjonu Blokadowego. O ile więc pierw- z żelaznych belek grubości 9 cali, tworzą- twie „najserdeczniejsze gratulacje z powodu szy dzień bitwy należy uznać za zwycięski cych jej konstrukcję. Trafienie tego same- chwalebnego i wspaniałego zwycięstwa, od- dla sił morskich Konfederacji, o tyle drugie- go rodzaju pociskiem w wieżę pod kątem niesionego nad wrogiem w ostatnią sobotę go dnia, jakkolwiek bój pomiędzy główny- 90o spowodowało jedynie głębsze wgnie- i niedzielę.”, stwierdzając dalej, że uważa je mi okrętami przeciwników pozostał nieroz- cenie (2¼ cala), ale nie doprowadziło do za „najwspanialsze osiągnięcie epoki.” Z gra- strzygnięty, to USS Monitor odniósł sukces pęknięcia płyt pancerza.14 Straty zadane tulacjami pospieszył też przyjaciel Buchana- i wypełnił postawione przed nim zadanie. załodze Monitora spowodowane były ogłu- na, flag officer Josiah Tattnall. Również on Pamiętając o tym, warto pokusić się krótkie szeniem po uderzeniach pocisków o pan- nie szczędził superlatywów: „Całe to wyda- podsumowanie osiągnięć Virginii w dniu cerz. W ten sposób czasowo wyeliminowa- rzenie nie ma sobie równych, rozsławi Twoje 9 marca.12 no z walki pięciu członków załogi, jednakże imię we wszystkich krańcach chrześcijańskie- Konfederacki pancernik przystąpił tego wszyscy oni powrócili do swoich obowiąz- go świata, tak że będzie ono na ustach każde- dnia do walki w wysoce niezadowalającym ków przed końcem starcia. Najcięższe ob- go człowieka, który ma do czynienia ze słoną stanie technicznym. W rezultacie w toku rażenia odniósł Worden, który utracił lewe wodą. (…) Mam nadzieję, że Kongres mia- walki dały o sobie znać uszkodzenia odnie- oko i czasowo oślepł na prawe. Do tego na- nuje Cię admirałem i postawi na czele Ma- sione poprzedniego dnia: wszystkim urwa- leży dodać zatopienie holownika Dragon rynarki.” Życzenie Tattnalla spełniło się, bo- ny taran, podziurawiony pociskami komin oraz trafienia w USS Minnesota – przynaj- wiem Buchanan otrzymał awans na stopień oraz dwa uszkodzone działa (aczkolwiek, admirała w sierpniu 1862 roku. Póki co, jak wynika z raportu Buchanan, przynaj- 9. Greene, „In the Monitor Turret”, B&L, vol. I, s. 726; Ramsay, „The Merrimac and the Monitor”, s. 55; ORN ra- wkrótce po bitwie, (12 marca) Kongres Kon- mniej jedno z nich prowadziło ogień pomi- port z fregaty Gassendi, s. 72; Eggleston, John R.: „Cap- federacji wystosował oficjalne podziękowa- mo uszkodzenia). Pod tym względem, po- tain Eggleston’s Narrative of the Battle of the Merrimac”, (w:) Southern Historical Society Papers (odtąd: SHSP), nia dla Buchanana i załogi CSS Virginia, za mimo szeregu problemów wynikających vol. 41 (1916), s 166-178 (http://cssvirginia.org/); ORN, „niezrównane męstwo, okazane w niedaw- z pospiesznego oddania jednostki do służ- dziennik pokładowy USS Minnesota, s. 15 nym udanym ataku przeciwko siłom mor- by, Monitor prezentował się znacznie lepiej. 10. Eggleston, „Captain Eggelston’s Narrative…”, SHSP, vol. 41 (1916), ss. 166-178 (www.cssvirginia.org); skim wroga na wodach Hampton Roads.” Jones nie szczędził pochwał dla swoich lu- ORN, Jones, s. 59, Ramsay, „The Merrimac and the Mo- Mniej szczęścia do laurów zwycięstwa miał dzi: „Postawa marynarzy była bez zarzutu; nitor”, ss. 57-58. porucznik Catesby ap Roger Jones, które- ich entuzjazm ledwie dawało się opanować. 11. ORN, Magruder, s. 58; ORN, Tattnall, ss. 57- 58; ORN, Mallory, s. 62; ORN, uchwała Kongresu, s. 56 mu przyszło w udziale dowodzenie okrętem Podczas walki ciągle wiwatowali. Ich opano- ;ORN, Buchanan, ss. 46-47; ORN, Jones, s. 60; ORN, drugiego, znacznie trudniejszego dla Vir- wanie i umiejętności były tym bardziej nie- Davidson, s. 61; ORN, Mallory, s. 761, korespondencja w sprawie awansu Jonesa: ORN, ss. 62-65. ginii, dnia bitwy. Jakkolwiek Buchanan nie zwykłe, że większość z nich po raz pierwszy 12. ORN, Davidson, s. 60 zapomniał o pochwale porucznika w swo- znalazła się pod ogniem. Nie znali siebie na- 13. ORN, Buchanan, s. 47; ORN, Buchanan (cytowa- im raporcie, to Jones musiał odpierać kry- wzajem i nie znali ich oficerowie; przeszyli ny fragment raportu Jonesa), s. 46; Greene, „In the Moni- tor Turret”, B&L, vol. I, s. 723; ORN, Fox, s.98. 12 marca tykę swojej decyzji o wycofaniu Virginii do tylko kilkudniowe przeszkolenie w obsłudze Fox wizytował Monitora i złożył podziękowania załodze. Norfolk. W korespondencji z oficerami Vir- wielkich dział. W niemałym stopniu było to 14. ORN, Stimers, ss. 26-27.

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 5 Pancernik wielkich nadziei – historia CSS „Virginia”

rem) przebywający w Waszyngtonie głów- nodowodzący wojsk Unii, gen. mjr George B. McClellan wysłał do gen. Woola w twier- dzy Monroe telegram, w którym czytamy m.in.: „jeżeli rebelianci zdobędą całkowi- te panowanie na morzu, niemożliwym bę- dzie utrzymanie przez pana Newport News (…). Dokonania Merrimacka całkowicie zmieniają sytuację. Jest wielce prawdopo- dobne, że zmienię cały plan kampanii do- słownie w przededniu jego realizacji.” Ó w plan polegał na przerzuceniu szkolonej i rozbudowywanej przez zimę Armii Poto- maku na Półwysep Wirgiński. Wojska fe- deralne mogłyby dzięki temu zaskoczyć Po- łudniowców, pomaszerować szybko na ich stolicę, Richmond, i zdobyć ją, zanim z od- sieczą przybędą oddziały generała Jose- pha E. Johnstona, stacjonujące w północ- nej Wirginii, bądź też stoczyć z nimi walną bitwę, która położyłaby kres rebelii. Klęska poniesiona przez US Navy w dniu 8 mar- Wieża USS Monitor po bitwie; wyraźnie widoczne ślady po pociskach konfederackiego pan- ca mogła przekreślić ten zamiar, stawiając cernika. Fot. U.S. Naval Historical Center pod znakiem zapytania bezpieczeństwo flo- mniej sześć, jeśli wierzyć porucznikowi Da- uszkodzenia stewy dziobowej – ostra kra- ty transportowej.17 vidsonowi, a być może więcej, biorąc pod wędź pancerza burtowego federalnego pan- Tego samego dnia po południu kapitan uwagę ilość trafień w ciągu obu dni bitwy, cernika rozciął żelazne pokrycie i naruszył John A. Dahlgren wysłał do prezydenta Lin- podanych przez dowódcę fregaty. W jego dębinę. Brak szczegółowego raportu o stra- colna serię telegramów, poświęconych przy- raporcie o stratach poniesionych przez fre- tach w ludziach w dniu 9 marca, ale w ra- gotowaniom na wypadek próby przedarcia gatę w dniu 9 marca jest mowa o „poważ- porcie lekarza okrętowego z 8 marca jest się Virginii w górę Potomaku. Szykowano nych uszkodzeniach”, jednym marynarzu mowa o 2 zabitych i 5 rannych, podczas gdy wypełnione kamieniami statki, którymi za- zabitym i kilku rannych.15 Jones wspomina ogółem o 2 zabitych i 19 mierzano przegrodzić rzekę oraz baterie Oględziny Virginii przeprowadzone przez rannych w walkach 8-9 marca.16 brzegowe, równocześnie jednak Dahlgren Johna L. Portera po umieszczeniu jej w su- Żaden z okrętów pancernych nie zdo- zwrócił uwagę na zanurzenie konfederac- chym doku, pozwoliły stwierdzić ilość tra- łał więc poważnie uszkodzić swojego ad- kiego pancernika, które jego zdaniem unie- fień, jakie otrzymał pancernik w czasie wersarza. Okazało się, że nawet 9 i 11-calo- możliwiłoby mu operowanie na tej rzece. dwóch dni walki. Spośród 97 śladów po po- we działa są niewystarczające do pokonania Dobre wyobrażenie o strachu przed konfe- ciskach zauważonych na pancerzu, 20 zi- solidnego pancerza. Drugi dzień bitwy na derackim pancernikiem daje telegram ge- dentyfikowano jako wynikłe wskutek tra- Hampton Roads ukazał więc zarazem siłę neralnego kwatermistrza armii Unii, Mont- fień z „10-calowych [sic] dział Monitora.” żelaznego opancerzenia, jak i bezsilność ar- gomery’ego C. Meigsa, do pułkownika Sześć spośród nich spowodowało pęknięcia tylerii morskiej. W dalszej perspektywie Ingallsa, pełniącego obowiązki kwatermi- zewnętrznej warstwy płyt pancernych; ża- oznaczało to konieczność zastąpienia licz- strza w Annapolis, w którym przedstawił on den z pocisków wystrzelonych przez drew- nych baterii burtowych, złożonych z lżej- swoją oryginalną koncepcję pokonania Vir- niane okręty nie spowodował tego rodza- szych dział, ciężkimi działami, umieszczo- ginii: „Jeśli Merrimack, który dokonał takie- ju uszkodzeń. Warstwa drewna pozostała nymi w mniejszych ilościach. go spustoszenia pod Newport News, spróbuje wszędzie nienaruszona. Zdaniem Ericssona, podjąć jakiekolwiek działania pod Annapo- nieefektywność ostrzału spowodowana była Zdobyć lub zniszczyć lis, panuje przekonanie, że najlepszą obroną szeregiem czynników: artylerzyści Worde- Wpływ, jaki wiosną 1862 roku wywarła będzie atak przy użyciu pewnej liczby szyb- na mierzyli zbyt wysoko, Monitor nie został Virginia na przebieg działań morskich i lą- kich parowców, wypełnionych ludźmi, którzy uzbrojony w działa 15-calowe, a ze znajdu- dowych na wschodnim teatrze działań woj- powinni dokonać nagłego abordażu, strzelać jących w jego wieży 11-calówek wystrzeli- ny secesyjnej nie ograniczał się tylko do przez furty lub kratownicę pokładu, wrzu- wano pociski przy użyciu mniejszych, niż to strat zadanych podczas dwóch dni walk. cać ładunki, granaty lub pociski w rury paro- było możliwe, ładunków miotających; po- Sam fakt istnienia i obecności pancernika we; poświęcić parowce by zdobyć Merrimac- nadto nie strzelano pociskami z kutego że- w Norfolk oraz ryzyko, że wypłynie znowu laza. Federalny pancernik zużył w czasie przeciwko okrętom i statkom nieprzyjacie- walki 41 pocisków, osiągając tym samym la, spędzało sen z powiek dowódcom mary- 15. ORN, z dziennika USS Minnesota, s. 15; z kolei w ORN, Babcock, s. 87 jest mowa o 6 zabitych i 17 ran- celność rzędu 50%, należy jednak pamiętać narki i sił lądowych Unii, jak również prezy- nych w ciągu obu dni walk. o minimalnych dystansach wymiany ognia dentowi Lincolnowi i jego gabinetowi. 16. Brooke, John M.: „The Plan and Construction of the Merrimac”, B&L, vol. I, s. 717; Nelson, Reign of w toku bitwy. Dla porównania, USS Minne- Pierwsze doniesienia o wydarzeniach Iron…, s. 299; Fuller, Howard J.: Clad in Iron. The Ame- sota zużyła 78 pocisków 10-calowych i 169 z soboty wywołały panikę, która osiągnę- rican Civil War and the Challenge of British Naval Power, 9-calowych, uzyskując tylko jedno groźne ła apogeum w dniu bitwy pancerników. Praeger, Westport & London 2008, s. 89; ORN, Stimers, s. 26; ORN, Buchanan (cytowany fragment raportu Jo- trafienie – w furtę działową. Nieudana pró- 9 marca o 13:00 (a więc wkrótce po zakoń- nesa), s. 46. ba staranowania Monitora doprowadziła do czeniu walki pomiędzy Virginią a Monito- 17. ORN, McClellan, ss. 74-75.

6 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Pancernik wielkich nadziei – historia CSS „Virginia” ka. Jeżeli w ten sposób uda się przerzucić na staranować Virginię. Z pomocą pośpieszył wypłynąć na pełne morze i obawy o bezpie- pokład przeważające siły, straty w ludziach znany milioner, właściciel linii morskich czeństwo miast portowych Północy – Fi- będą niewielkie, chociaż parowe transpor- i licznych parowców, Cornelius Vander- ladelfii, Nowego Jorku i Bostonu – są bez- towce mogą zostać zniszczone. Oczywiście bilt. Oddał on do dyspozycji rządu drew- podstawne.21 parowce powinny zostać zaopatrzone w dra- niany, bocznokołowy transatlantyk pasa- biny, kładki, bosaki i inny sprzęt abordażo- żerski Vanderbilt (3360 BRT), który wszedł „Wszystko zależy od Virginii” wy. (…) Awans i sowita nagroda czekają na do służby jako taranowiec i został obsadzo- z niecierpliwością ocze- każdego, kto go zdobędzie lub zniszczy.” Po - ny specjalnie dobraną załogą.19 kiwał wiadomości o postępach napraw Vir- mysł ten, jak świadczy podpis pod telegra- Równocześnie rozpatrywano skutecz- ginii, które uważał za priorytet – obok kon- mem, zaaprobował sekretarz wojny, który ność artylerii przeciwko pancerzowi kon- strukcji nowej pancernej kanonierki, prace wystosował też list do gubernatorów stanów federackiej jednostki. Fox dopytywał się nad którą trwały również wówczas w Nor- wschodniego wybrzeża – Nowy Jork, Mas- Dahlgrena o możliwość użycia do 11-calo- folk – i 20 marca zażądał od flag-office- sachusetts i Maine – w którym nakazywał wych dział Monitora pocisków z kutego że- ra Forresta bieżących informacji na ten im poczynienie przygotowań obronnych, laza, a generał Wool w twierdzy Monroe do- temat. Podobnie jak wcześniej, Forrest bo- na wypadek pojawienia się tam konfederac- magał się utworzenia baterii brzegowych rykał się z brakiem siły roboczej i zmuszony kiego pancernika. Sekretarz wojny powołał wyposażonych w działa kalibru 12 i 15 cali. był nawet prosić o czasowe zwolnienie ro- specjalny tajny komitet, który miał „opra- Fox posunął się jeszcze dalej, stwierdza- botników stoczniowych z obowiązku służ- cować najlepszy plan szybkiego zdobycia lub jąc że wnioskiem płynącym z niedzielnego by w milicji stanowej, któremu podlegali. zniszczenia Merrimacka.” Zadanie to uwa- starcia jest konieczność wprowadzenia dział Najwyraźniej jednak oficer ten nie wyka- żał za priorytetowe, zaznaczając, że „całe bo- 20-calowych. Nikt nie miał wątpliwości, że zał się dostateczną energią w oczach sekre- gactwo i potęga Stanów Zjednoczonych zo- żaden z okrętów Unii oprócz Monitora nie tarza marynarki, bowiem 24 marca Mallory staną przeznaczone do osiągnięcia tego celu”, jest w stanie nawiązać równorzędnej wal- mianował kapitana Sydneya S. Lee komen- i apelując o pośpiech, bowiem „każda godzi- ki z Virginią, ale nawet pancernik okazał się dantem stoczni marynarki wojennej w Nor- na zwłoki w zniszczeniu Merrimacka może niezdolny do zatopienia nieprzyjacielskiej folk; nie omieszkał przy tym przypomnieć przynieść niepowetowane szkody.” 18 jednostki. Pomimo pełnych optymizmu za- Lee, że „trwające tam codziennie działania Wieczorem, wraz z pierwszymi donie- pewnień o wysokim morale i pragnieniu są najwyższej wagi dla dobra publicznego.” 22 sieniami o przebiegu walki pomiędzy pan- powtórnego zmierzenia się w walce załogi 21 marca, wobec dalszej rekonwalescen- cernikami, nastroje wśród federalnych Monitora, wielu oficerów pozostawało scep- cji Buchanana, nowym „dowódcą sił mor- urzędników i dowódców poprawiły się. tycznych wobec próby sprowokowania star- skich na wodach Wirginii” został flag-officer W wysłanym późnym wieczorem do gen. cia. „Wszyscy tutaj wierzą, że Monitor jest Josiah Tattnall. Używanie określenia „sta- McClellana telegramie zastępca sekretarza w stanie zatopić Merrimacka” donosił wizy- ry wilk morski” wobec tego oficera zdaje się ds. marynarki wojennej, Gustavus V. Fox tujący federalny pancernik Fox, „ale będzie być jak najbardziej uzasadnione. Urodzony wyraził nadzieję, że uszkodzenia zmuszą to straszliwa walka.” 20 w 1794 roku Tattnall jako midszypmen brał Virginię do zaniechania działań na przynaj- 12 marca zniecierpliwiony McClellan udział w wojnie z Wielką Brytanią w latach mniej kilka dni, przyznał jednak, że „trze- zażądał od Foxa gwarancji, że Virginia zo- 1812-1815. Następnie walczył na morzu ba by wiele szczęścia, byśmy się jej pozbyli.” stanie zneutralizowana. Wtórował mu szef podczas drugiej wojny z piratami berbe- Kiedy w poniedziałek 10 marca Virginia nie służb inżynieryjnych Armii Potomaku, J. ryjskimi w 1815 roku oraz wojnie z Mek- wypłynęła do walki, nastroje wśród unio- G. Barnard, który stwierdził, że „Możliwość sykiem w latach 1846-1848. Pełnił służ- nistów wyraźnie się polepszyły. Telegram ponownego pojawienia się Merrimacka pa- bę u wybrzeży Afryki i Azji oraz na Morzu Foxa do sekretarza marynarki, Gideona raliżuje ruchy tej armii (…)” i zapytywał Śródziemnym. 26 marca 1861 roku wstąpił Wellesa z tego dnia tchnie dużo większym o termin wejścia do służby „pływającej ba- do CS Navy w randze kapitana. Charakter optymizmem: „Merrimack nie pojawił się terii Stevensa” – niewielkiej jednostki kon- Tattnalla dobrze ilustruje epizod z czasów dzisiaj i panuje spokój. Monitor jest goto- struowanej przez E.A. Stevensa po tym, jak jego służby na wodach chińskich, kiedy to wy na jego przybycie.” Oględziny okrętu po- w 1861 roku marynarka odrzuciła kolejny 25 czerwca 1859 dowodząc wyczarterowa- zwoliły stwierdzić, że Południowcy nie zdo- projekt dużego pancernika. Zastępca se- nym parowcem wziął udział w walce prze- łali go uszkodzić „nawet w najmniejszym kretarz marynarki udzielił pozytywnej, lecz ciwko chińskim fortom Taku, atakowanym stopniu i jest równie gotowy do kolejnego oględnej odpowiedzi: „Monitor może znisz- przez siły brytyjsko-francuskie. Swój czyn, starcia. Według jego oficerów i marynarzy czyć Merrimacka w następnej walce, i jak stanowiący złamanie traktatu amerykań- spisał się zupełnie zadawalająco i wszyscy uważam, dokona tego, ale jest to nadzie- sko-chińskiego, uzasadnił stwierdzeniem oni mówią o nim z najwyższym uznaniem.” ja, nie pewność.” Znacznie bardziej opty-

Mimo to, biorąc pod uwagę nierozstrzy- mistycznie nastawiony był generał Wool, 18. ORN, Dahlgren, ss. 76-77; ORN, Meigs, s. 79, gnięty charakter walki tego okrętu z Vir- który pokładał wielką ufność w pancer- ORN, Stanton, s. 80; ORN, Watson, s. 81. ginią, nadal poszukiwano alternatywnych niku Ericssona, oraz generał Irvin McDo- 19. ORN, Fox, s. 78; ORN, Fox, s. 86; ORN, Watson, s. 87; warto nadmienić, że właściwa nazwa okrętu – Virgi- sposobów zniszczenia pancernika konfe- well, który telegramował do McClellana nia, nie Merrimack – pojawia się po raz pierwszy w ofi- deratów. Powołany przez sekretarza woj- po rozmowie z Foxem. Uspokojony McC- cjalnym telegramie federalnym z 11 marca, ORN, Fox, ny komitet działał i jego członkowie skupili lellan przystąpił do realizacji swojego pla- s. 90; ORN, Stanton, ss. 148-149; ORN, Tattnall, s. 223. 20. ORN, Fox, s. 93; ORN, Fox, s. 98. się na koncepcji wysłania przeciwko okrę- nu i 17 marca żołnierze pierwszej z dywizji 21. ORN, McClellan, s. 99; ORN, Barnard, s. 99; Can- towi nieprzyjaciela zaimprowizowanych ta- piechoty Armii Potomaku weszli na pokła- ney, The Old Steam Navy Vol II.., s. 73; ORN, Fox, s. 100; ORN, Wool, s. 100; ORN, McDowell, s. 102; McClellan, ranowców. Watson sugerował użycie trzech dy transportowców w Aleksandrii. Statki te George B.: „The Peninsular Campaign”, B&L II, ss. 167- dużych, szybkich parowców, które, po ob- skierowały się następnie do twierdzy Mon- 168; Sears, Stephen W.: To the Gates of Richmond. The ciążeniu dziobów, zabezpieczeniu maszy- roe. Tego samego dnia flag-officer Goldsbo- Peninsula Campaign of 1862, Mariner Books, New York 2001, ss. 19-20; ORN, Goldsborough, ss. 134-135. nowni drewnianymi osłonami i obsadzeniu rough powiadomił Wellesa, że z uwagi na 22. ORN, Mallory, s. 748; ORN, Forrest, s. 748; ORN, złożonymi z ochotników załogami, miałyby jej konstrukcję, Virginia nie jest w stanie Mallory, s. 748; ORN, Forrest, s. 752.

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 7 Pancernik wielkich nadziei – historia CSS „Virginia”

niczej opieszałości”. Wzrosła także siła ognia Stanów Zjednoczonych, psuły się one usta- okrętu. Mallory nakazał przeprowadzenie wicznie w najbardziej nieoczekiwanych mo- testów pocisków z kutego żelaza do gwin- mentach. (…) Po jego powrocie główny me- towanych, pościgowych 7-calówek Virgi- chanik donosił, że wszystkie eksperymenty nii, produkowanych w Richmond i Norfolk. mające na celu podniesienie ich wydajno- Testy wykazały, że pociski te były w stanie ści i niezawodności zawiodły (…).” W re- przebić pancerz Monitora z odległości 50 do zultacie miały one zostać usunięte z frega- 100 jardów. Sekretarz marynarki był jednak ty, czemu przeszkodził wybuch wojny i jej przekonany, że „stalowy taran Virginii bę- przejęcie przez konfederatów. Oczywi- dzie jej najpotężniejszą bronią ofensywną, ście wymiana maszyny nie wchodziła w ra- tak przeciwko jednostkom drewnianym, jak chubę – jak pamiętamy, sama idea budo- i Monitorowi.” 24 wy Virginii w oparciu o kadłub Merrimacka Pomimo wysiłków Sidneya Lee i po- podytkowana była w dużym stopniu możli- naglań Mallory’ego, pobyt Virginii w su- wością wykorzystania jego maszynerii. Naj- chym doku przeciągał się. Tymczasem sy- wyraźniej biorąc pod uwagę nie dające się Josiah Tattnall. Fot. U.S. Naval Historical Center tuacja wojsk konfederackich stawała się wyeliminować słabości Virginii, a być może coraz cięższa. 4 kwietnia ponad 66 000 żoł- także nie dowierzając sile nowych pocisków „krew nie woda.” Cztery dni po otrzyma- nierzy Armii Potomaku rozpoczęło marsz do dział 7-calowych, Tattnall rozważał uży- niu nowego przydziału, Tattnall otrzymał w górę Półwyspu Wirgińskiego. Gen. Ma- cie jej tylko do związania Monitora walką, rozkaz od Mallory’ego: „Wynik niedawnego gruder dysponował zaledwie 15 000 ludzi podczas gdy drewniane okręty CS Navy starcia na Hampton Roads zademonstrował i rozpaczliwie potrzebował pomocy. Dzień wysadzą na jego pokład grupy marynarzy, zarówno ofensywny, jak i defensywny po- wcześniej apelował on do Tattnalla o użycie którzy mieli m.in. spróbować zatkać komin tencjał Virginii”. Polegając na doświadcze- Virginii do zaatakowania statków transpor- Monitora i w ten sposób wypłoszyć załogę niu (i zapewne także opinii o agresywności towych, które szykowały się do popłynię- z wieży i spod pokładu. Do realizacji tego i inicjatywie) flag-officera, sekretarz mary- cia w górę rzeki James lub też wysadzenia planu nigdy nie doszło.25 narki nie obarczył go szczegółowymi in- desantu na jej drugim brzegu: „(…) w każ- 11 kwietnia okręty Tattnalla, w tym CSS strukcjami – Virginia miała być użyta tak, dym bądź razie konsekwencje mogą być ka- Virginia, dokonały długo oczekiwanego wy- by „wyrządzić możliwie jak największe szko- tastrofalne. Wszystko zależy od Virginii.” padu. Przyniósł on sukces w postaci wzięcia dy nieprzyjacielowi.” Oczywiście niezwykle Generał chciał, by pancernik w ciągu dnia przez CSS Jamestown trzech pryzów: bry- ważne było wyeliminowanie Monitora, po- zajmował stanowisko przy Sewell’s Point, gów Marcus i Saboah oraz szkunera Cathe- nieważ wówczas zatopienie „każdej innej a w nocy obok Newport News, uniemożli- rine T. Dix. Pryzy te następnie odholowa- jednostki będzie łatwym zadaniem.” Mallo- wiając tym samym transportowcom prze- no przy pomocy CSS Raleigh. Południowcy ry wybiegał nawet dalej: „Zdobycie jednej płynięcie rzeki James i chroniąc Norfolk. zdobyli owe statki „niemal w zasięgu dział lub więcej spośród parowych fregat pozwo- Działanie tego rodzaju było więc jak naj- Monitora”, który pospieszył w kierun- li nam w krótkim czasie zduplikować Virgi- bardziej w interesie Tattnalla, bowiem ist- ku konfederackich okrętów, lecz nie pod- nię.” Było to ambitne założenie, ale dokona- niało realne zagrożenie utraty bazy mor- jął walki. Sama obecnośc Virginii wystar- nie tego pozwoliłoby zaradzić podstawowej skiej wraz z jej infarstrukturą, której nie czyła, by pokrzyżować interwencję nie bolączce, z jaką borykała się CS Navy – brak dałoby się na Południu odbudować. Tatt- tylko drewninaych okrętów, ale także i fe- odpowiednio potężnej maszynerii, zdolnej nall odpisał, że następnego dnia wyruszy deralnego pancernika. Następnego dnia do napędzania jej pancerników. Celem za- do boju ze wszystkim dostępnymi okręta- konfederacki pancernik kotwiczył przy sięgnięcia informacji o możliwościach pan- mi. Stan Virginii na podstawie opinii kapi- Sewell’s Point, mając w zasięgu wzroku nie- cernika, nowy dowódca miał skonsultować tana Lee przedstawił jako „lepszy niż wtedy, przyjacielskie jednostki. Tattnall miał świa- się z Buchananem; do listu dołączone zosta- gdy po raz pierwszy opuściła stocznię.” Część domość, że wobec wzrastającego zagroże- ły również rysunki Monitora wycięte z jan- kazamaty zyskała dodatkowe opancerzenie, nia Norfolk nieprzyjacielskim atakiem, nie keskiej gazety.23 zamontowano też taran, który był teraz le- można dopuścić zbyt dalekim wypadem Podobnie jak ich adwersarze z Półno- piej zamocowany, niż 8 marca. Niestety, do jej odcięcia od tego portu, którego była cy, konfederaci wyciągneli z niedzielne- pancernik był nadal częściowo pozbawiony zresztą najpewniejszą ochroną. Obawiał go starcia wnioski o charakterze technicz- pancernych osłon furt działowych, co zda- się ponadto, że uwikłanie Virginii w wal- nym, które przyniosły szereg ulepszeń na niem Tattnalla stanowiło wielką niedogod- kę z Monitorem umożliwi atak taranowco- Virginii. Dzięki przezorności Mallory’ego, ność w świetle wydarzeń z 9 marca i donie- wi Vanderbilt. Tym samym rola konfederac- który już 8 marca nakazał przygotowanie sień Buchanana o przebieg wcześniejszego kiego pancernika stawała się coraz bardziej zapasowych płyt pancerza, szybko zastąpio- starcia. Nie widział możliwości przepły- defensywna, co zresztą usankcjonował Mal- no uszkodzone nowymi – dwa dni później nięcia obok twierdzy Monroe bez osłon lory, zabraniając Tattnallowi podejmowa- do Norfolk wysłano z walcowni 8 ton żela- furt. Kapitan Lee meldował o zamontowa- nia prób wypłynięcia poza fort Monroe bez za. Wzmocniono krawędzie okapu kazama- niu części osłon furt baterii burtowych do- ty i pokrywano ją dodatkową warstwą że- piero 8 kwietnia. Ponadto okręt w dalszym 23. Patrz: Jones, Charles C.: The Life and Services of laznych płyt. Nie wiadomo, jak gruba była ciągu trapił problem wadliwej maszyny pa- Commodore Josiah Tattnall, Morning News Steam Prin- ta warstwa, ale do 4 kwietnia ogólna masa rowej. 5 kwietnia Ramsay raportował o ich ting House, Savannah, 1878; incident pod Taku: s. 102 i nn; ORN, Mallory, s. 750; ORN, Mallory, s. 751. opancerzenia wzrosła o 248 tony (przed bi- stanie „Na podstawie moich dawnych i obec- 24. ORN, Mallory, s. 762; ORN, Tattnall, s. 756; ORN, twą na Hampton Roads masa pancerza wy- nych doświadczeń z maszynami tej jednostki Mallory, s. 757-758; ORN, Mallory, s. 751. nosiła 723 tony), jednak dalej występowały jestem zdania, że nie można na nich polegać. 25. ORN, Mallory, s. 755; Sears, To the Gates…, s. 35; ORN, Magruder, s. 755; ORN, Tattnall s. 756; ORN, S.S. opóźnienia w dostawach żelaza, które se- Podczas dwuletniego rejsu, kiedy przeby- Lee, s. 762; ORN, Ramsay, ss. 758-759; ORN, Tattnall, ss. kretarz marynarki określił mianem „zbrod- wałem na pokładzie tego okrętu w służbie 756-757, 759-760.

8 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Pancernik wielkich nadziei – historia CSS „Virginia” specjalnego rozkazu z Departamentu Ma- osłaniała port i rzekę James przed flotą od Richmond, jeśli uda się zmniejszyć jej rynarki. Komandor W.N.W. Hewett z HMS Unii. Przez cały ten czas federalni pozo- zanużenie do 18 stóp. Jak napisał później Rinaldo, który miał okazję tego dnia obser- stawali nieświadomi faktu, że Południowcy Tattnall: „Wezwałem wszystkich na pokład wować Virginię, stwierdził że osiągała pręd- opuszczają swoją bazę morską. 8 maja do i wyjaśniłem im sytuację oraz wyraziłem kość 7 węzłów i, co ciekawe, wykazywała się unionistów zbiegł pewien kapitan holow- nadzieję, że wypływając w górę rzeki za- dobrą zwrotnością.26 nika i doniósł o ewakuacji. Okręty flag-of- nim wróg zorientuje się w naszych zamia- Virginia skutecznie paraliżowała więc po- ficera Goldsborough niezwłocznie ruszyły rach, może udać nam się zdobyć jego statki, sunięcia przeciwnika i angażowała po jego do ataku przeciwko konfederackiej bate- które tam popłynęły, i skutecznie dopomóc stronie poważne siły. Jak wspominał Ram- rii brzegowej na Sewell’s Point. Tattnall na- w obronie Richmond, ale dokonanie tego say, dla jej załogi był to wyczerpujący okres tychmiast wszedł na pokład Virginii i wy- wymagać będzie całej ich energii, by odcią- pełnego napięcia oczekiwania: „Znajdowali- ruszył przeciwko jednostkom wroga; było żyć okręt. Odpowiedzili trzema okrzykami śmy się w zasięgu wzroku wroga. (…) Kotły ich sześć, w tym Monitor i Naugatuck. We- i natychmiast zabrali się do pracy.” Zało- utrzymywaliśmy ciągle pod parą. Nasze ka- dług konfederackiego dowódcy, federalny ga Virginii pracowała przez pięć lub sześć biny pozbawione były wywietrzników, a do zespół wycofał się na widok pancernika – godzin, ale ten ostatni wysiłek poszedł na mesy oficerskiej nie przenikał ani jeden pro- Goldsborough stwierdził, że „Merrimack marne.29 mień światła. Na górnym gretingu nie było nie nawiązał walki z Monitorem, ani też Raport Tattnalla, sporządzony 14 maja, miejsca, by się przespacerować – współcze- nie zajął pozycji umożliwiającej zaatakowa- przepełniony jest goryczą i oskarżeniami sne więzienie jest wygodniejsze. Czasami ma- nie go przez nasze taranowce z jakąkolwiek wobec pilotów, którzy po odciążeniu pan- rynarze brodzili po znajdującym się pod po- szansą powodzenia (…).”, jedank Tattnall cernika, około 1 lub 2 nad ranem oświad- wierzchnią wody pokładzie, co doprowadziło utrzymywał później, że ruszyła ona za wy- czyli, że nawet z 18-stopowym zanurze- do powstania wśród czarnych przesądu, że cofującymi się okrętami US Navy i podą- niem nie będzie on w stanie minąć mielizn załoga diabelskiego okrętu obdarzona jest rzała z nimi aż dostała się pod ogień baterii pod Jamestown. Dowódca zarządał od zdolnością chodzenia po wodzie.” Czas działał brzegowej na sztucznej wysepce Rip Raps, głównego pilota, Williama Parrisha, wy- jednak na niekorzyść konfederackiego pan- u wejścia na Hampton Roads. Jak widać, jaśnienia tej zaskakującej deklaracji. Par- cernika. Od 9 kwietnia na wodach Hamp- Virginia nadal budziła obawy i dowódz- rish stwierdził, że z takim zanurzeniem ton Roads pojawił się oryginalny okręt kon- two US Navy nie wykazywało chęci ryzy- okręt przepłynąłby mielizny przy sprzyja- strukcji E. A. Stevensa – Naugatuck (192 kowania z nią starcia, nawet pomimo prze- jących, wschodnich wiatrach, ale ponieważ tony, 1 gwintowane działo 150-funtowe, wagi liczebnej. Również Tattnall nie mógł od dwóch dni wiał wiatr zachodni, było to „opancerzenie” w postaci 20-calowej war- sobie pozwolić na nadmierną agresywność niemożliwe. Dla Virginii słowa te były rów- stwy białego cedru). 21 kwietnia do służby z powodu ryzyka staranowania swojej cen- noznaczne z wrokiem śmierci, bowiem od- wszedł kolejny okręt pancerny floty Unii – nej jednostki, która, podobnie jak po zwy- ciążony okręt nie był w stanie stanąć do USS Galena (738 ton, 2 gwintowane dzia- cięstwie odniesionym dwa miesiące wcze- walki. Po konsulatacji z porucznikami Joh- ła 100-funtowe, 4 gładkolufowe działa 9-ca- śniej, zakotwiczyła na noc przy Sewell’s nem P. Johnsem i Catesby ap Roger Jone- lowe, pancerz burtowy grubości 3,12 cala). Point. Był to, jak się miało okazać, ostatni sem, Tattnall postanowił zniszczyć okręt Trzy dni później Galena zakotwiczyła obok rejs bojowy Virginii.28 i „ocalić załogę dla przyszłej służby.” Po - twierdzy Monroe. Wobec wzmocnienia fe- 9 maja odbyła się narada z udziałem re- nieważ Virginia dysponowała tylko dwo- deralnych sił morskich oraz baterii brzego- prezentujących generała Hugera przed- ma szalupami, ostatni spośród około 350 wych atak na flotę transportową zaopatrują- stawicieli armii lądowej oraz oficerów CS członków załogi opuścili pokład pancerni- cą Armię Potomaku stawał się coraz mniej Navy, spośród których oprócz Tattnalla ka dopiero o wschodzie słońca. Pokład po- realny, co dostrzegł doradca wojskowy pre- obecni byli m. in. kapitan Sidney Lee i po- sypano wówczas prochem i strzępami ba- zydenta Davisa, gen. Robert E. Lee. Co gor- rucznik Catesby ap Roger Jones. Uzgod- wełny. Ostatnie chwile okrętu, z którym sza, wobec rozwoju sytuacji na lądzie, pod niono na niej, że Virginia powinna dalej Południe wiązało tak wielkie nadzieje, opi- znakiem zapytania stanęła możliwość dal- osłaniać ewakuację Norfolk. Następnego sał nie kryjąc wzruszenia Ramsay: „Cią- szego utrzymania bazy moskiej w Norfolk. dnia z Virginii nie dostrzeżono konfede- gle niepokonani, ściągneliśmy naszą obwisłą 27 kwietnia gen. Joseph E. Johnston, do- rackiej flagi, powiewającej dotąd nad Se- banderę, ozdobioną świeżym, zielonym lau- wódca sił konfederackich obsadzających well’s Point. Wysłany by rozeznać się w sy- rem; z dumą zmieszaną ze smutkiem odda- umocnienia pod Yorktown przegradzające tuacji porucznik flagowy John P. Jones, liśmy ją na pastwę płomieni i roznieciliśmy Półwyspe Wirgiński, poinformował komen- nie zastał w Norfolk ani generała Hugera, ogień przy nabitych działach. Lont biegnący danta garnizonu Norfolk gen. mjr Benjami- ani żadnego innego oficera armii lądowej. do magazynu i ostatni głęboki, niski, posęp- na Hugera o konieczności poczynienia przy- Stocznia marynarki płonęła, a oddziały fe- ny, żałosny huk obwieścił naszym maszeru- gotowań do ewakuacji miasta i portu, przy deralne gen. Woola znajdowały się w od- czym „nieprzyjacielowi powinno się zostawić ległości pół mili od miasta. Wracając na 26. ORN, Tattnall, s. 223; ORN, Goldsborough, s. 219; możliwie jak najmniej własności publicznej.” swój okręt, Jones spostrzegł, że bateria na ORN, Mallory, s. 224; ORN, Hewett, s. 225. 27. Soley, „Navy in Peninsular Campaign”, B&L vol. 3 maja wojska Johnstona opuściły fortyfi- Craney Island, której kanonierzy wiwato- II, ss. 266-267; Ramsay, „The Merrimac and the Moni- kacje, porzuciły lub zniszczyły ciężką arty- wali na cześć Virginii w dniu jej triumfu 8 tor”, s. 61; Sears, To the Gates…, ss. 45-46; Canney, The lerię i rozpoczęły odwrót w górę Półwyspu marca, została opuszczona, podobnie jak Old Steam Navy. Vol II, ss. 73-74; ORN, Chase, ss. 191- 192; Silverston, Civil War Navies…, s. 11; ORN, dzien- a następnego dnia McClellan wysłał do Wa- pozostałe konfederackie baterie brzego- nik pokładowy USS Galena, s. 705; The War of the Re- szyngtonu telegram z wiadomością o zdoby- we. Jones powrócił na pancernik dopiero bellion: A Compilation of the Official Records of the Union 27 and Confederate Armies (odtąd: OR), Lee, Vol. XI, pt III, ciu Yorktown. przed 19:00 i zaskoczony jego doniesienia- s. 469; OR, Johnston, Vol. XI, pt III, ss. 469-470; Sears, To mi flag-officer zwrócił się do pilotów z py- the Gates…, ss. 61-65. Ostatni rejs taniem o możliwość ewakuacji pancernika 28. Sears, To the Gates…, s. 90; ORN, Goldsborough, s. 331; ORN, Tattnall, s. 335; Soley, „The Navy in Penin- Huger rozpoczął ewakuację już w dniu w górę rzeki James. Ich zdaniem Virginia sular Campaign”, B&L, vol. II, s. 268. 1 maja, a Virginia przez kolejny tydzień mogła dopłynąć w górę rzeki na 40 mil 29. ORN, Tattnall, s. 337.

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 9 Pancernik wielkich nadziei – historia CSS „Virginia” jącym w oddali ludziom, że ich dzielny okręt nie było na urwisku [Drewry’s Bluff], Rich- 9. McClellan, George B.: „The Peninsular Campaign”, przestał istnieć.” 30 mond zostałby ostrzelany, a być może i zdo- (w:) Battles & Leaders of the Civil War, vol. II. byty. (…) Z całą pewnością wszyscy spelni- 10. Phillips, Dinwiddie B.: „Notes on The Monitor/Mer- * * * liście tam dobrze swój obowiązek, i gdybym rimac Fight”, (w:) Battles & Leaders of the Civil War, vol. I. Wieści o zniszczeniu Virginii dotar- tylko wyleczył się z ran tak szybko, jak oczeki- 11. Pollard, Edward A.: Southern History of the War. The ły do Richmond 12 maja i wywołały one wałem, poprosiłbym o dowództwo nad ofice- Second Year of the War, Charles B. Richardson, New York „taki smutek i gniew w Konfederacji, ja- rami i marynarzami mojego dawnego dywi- 1864. kiego jeszcze nie doświadczono podczas tej zjonu.” Chociaż sam pancernik nie mógł już 12. Ramsay, H. Ashton: „The Merrimac and the Moni- wojny.” Okręt, nazywany żelaznym diade- bronić stolicy Konfederacji, nadal czyniła to tor”, (w:) Worden, J. L.; Greene, S. Dana: The Monitor mem Południa, jak napisał po wojnie je- jego załoga.32 and the Merrimac. Both Sides of the Story, Harper & Bro- den z redaktorów gazety „Richmond Kariera CSS Virginia nie była długa – od thers, New York & London 1912. Examiner”, Edward A. Pollard, „wywal- wypłynięcia w pierwszy rejs bojowy w dniu 13. Soley, James Russell: „The Navy in the Peninsular czył dla nas pierwsze zwycięstwo morskie, 8 marca 1862 roku, do jej zniszczenia 11 Campaign”, (w:) Battles & Leaders of the Civil War, vol. II. był przedmiotem dumy, niemal uwielbie- maja tegoż roku, minęły zaledwie dwa mie- 14. White, E. V.: The First Ironclad Naval Engagement in nia mieszkańców Południa. Zwykło się sięce. Niewiele jednak okrętów wojennych the World, J. S. Ogilvie Publishing Company, New York o nim mówić, że wart był 50 000 żołnierzy może poszczycić się taką sławą, jak ten kon- 1906. w polu.” Okoliczności zniszczenia pancer- federacki pancernik. Virginia była pierw- 15. Wood, John Taylor: „The First Fight of Iron-Clads”, nika były kontrowersyjne, a świadectwa szym okrętem pancernym, który wziął (w:) Battles & Leaders of the Civil War, vol. I. dowódcy okrętu oraz pilotów – sprzecz- udział w bitwie morskiej i zarazem uczestni- ne, wobec czego Departament Marynar- kiem pierwszego starcia pomiędzy dwoma Opracowania ki powołał komisję śledczą, która miała pancernikami. Przez kolejne dwa miesią- 1. Canney, Donald L.: The Old Steam Navy Vol I – Fri- rozstrzygnąć kwestię odpowiedzialności ce od bitwy na Hampton Roads, dzięki sa- gates, Sloops and Gunboats, 1815-1885, Naval Institute za jego los. Komisja ta oczyściła Tattnal- mej swej obecności, popartej zasłużoną re- Press, Annapolis 1990 la z zarzutów i uznała, że w zaistniałych putacją groźnego przeciwnika, paraliżowała 2. Canney, Donald L.: The Old Steam Navy Vol II – The okolicznościach nie było sposobu ocale- działania Północnatlantckiego Dywizjonu Ironcalds, 1842-1885, Naval Institute Press, Annapolis nia pancernika. Generał Joseph E. John- Blokadowego US Navy, wywierała wpływ 1993. ston, który dowiedział się o zagładzie na działania Armii Potomaku, wywoływała 3. Fuller, Howard J.: Clad in Iron. The American Civil pancernika dopiero 14 maja, stwierdził panikę w położonych nad Atlantykiem sta- War and the Challenge of British Naval Power, Praeger, w swoich wspomnieniach, że to właśnie nach Unii i dawała społeczeństwu Konfede- Westport & London 2008. utrata Virginii i wynikające z niej uzyska- racji nadzieję na zwycięstwo na morzu, sku- 4. Gardiner, Robert (red.): Steam, Steel & Shellfire. The nie panowania na rzece James przez US teczną obronę wybrzeży, a nawet złamanie Steam Warship, Conway Maritime Press, London 1992. Navy, skłoniły go do nakazania odwrotu nieprzyjacielskiej blokady. Virginia nie speł- 5. Jones, Charles C.: The Life and Services of Commodo- jego sił za rzekę Chickahominy.31 niła wszystkich pokładanych w niej nadziei, re Josiah Tattnall, Morning News Steam Printing House, Na drodze federalnej floty stał tylko kon- ale wywalczyła dla CS Navy jej największe Savannah, 1878. federacki Fort Darling, umiejscowiony na zwycięstwo morskie, a doświadczenia wy- 6. MacBride, Robert: Civil War Ironclads. The Dawn mierzącym 110 stóp urwisku (Drewry’s­ niesione z jej konstrukcji pomogły w budo- of Naval Armor, Chilton Books, Philadelphia and New Bluff) przy zakolu rzeki James i wyposażo- wie kolejnych okrętów pancernych konfede- York ny w 8 dział. Chociaż ich okręt przestał ist- rackiej floty. 7. Nelson, James N.: Reign of Iron. The Story of the First nieć, członkowie załogi Virginii otrzymali Battling Ironclads, the Monitor and the Merrimack, Har- jeszcze jedną szansę zmierzenia się z wro- Bibliografia per-Collins e-books 2004. giem, bowiem na mocy rozkazu Mallory’e- Żródła 8. Roberts, Willam H.: Now for the Contest. Coastal & go mieli oni wzmocnić garnizon Fortu Dar- 1. Official records of the Union and Confederate Navies in Oceanic Operations in the Civil War, University of Ne- ling. Dowodzony przez komandora Johna the War of the Rebellion (ORN) Washington 1894-1922. braska Press, Lincoln and London 2005. Rodgersa zespół okrętów Unii (Monitor, 2. The War of the Rebellion: A Compilation of the Official 9. Sears, Stephen W.: To the Gates of Richmond. The Pe- Galena, Naugatuck, Aroostook i Port Roy- Records of the Union and Confederate Armies (OR) Wa- ninsula Campaign of 1862, Mariner Books, New York al) dostał się pod celny ogień dział brzego- shington 1880-1901. 2001. wych oraz wspierającej je kanonierki CSS 3. Colston, R. E.: „Watching the ‘Merrimac’” (w:) Battles 10. Sharf, J. Thomas: History of the Confederate States Patrick Henry. Po trwającej ponad trzy go- & Leaders of the Civil War, vol. I. Navy, Joseph McDonough, Albany (N.Y.) 1894. dziny walce okręty Rodgersa zostały od- 4. Curtis, Richard: History of the Famous Battle Betwe- 11. Silverston, Paul H.: Civil War Navies, 1855-1883, Ro- parte – najbardziej ucierpiała, trafiona 44 en the Iron-Clad MERRIMAC, C.S.N., and the Iron-Clad utledge, New York 2006. razy, USS Galena; pancernik ogarnął po- MONITOR, and the Cumberland and the Congress, of 12. Symonds, Craig L.: The Civil War at Sea, Praeger, żar i zaczął on nabierać wody. Podobnie the U.S. Navy, March the 8th and 9th, 1862, As Seen by Oxford 2009. jak 9 marca, Monitor nie ucierpiał zbytnio a Man at the Gun (http://cssvirginia.org/) od ognia konfederackich dział, ale zbyt ni- 5. Eggleston, John R.: „Captain Eggleston’s Narrative of ski kąt podniesienia jego dział uniemożliwił the Battle of the Merrimac”, (w:) Southern Historical So- mu skuteczny ostrzał baterii brzegowych na ciety Papers, vol. 41 (1916), s 166-178 (http://cssvirginia. 30. Ramsay, „The Merrimac and the Monitor”, ss. 63-64. 31. Pollard, Edward A.: Southern History of the War. urwisku. Mimo to, zwycięska obrona Fort org/) The Second Year of the War, Charles B. Richardson, New Darling w dniu 15 maja 1862 roku była dla 6. Ericsson, John: „The Building of the ‘Monitor’” (w:) York 1864, s. 26; ORN, Mallory (sprawozdanie komi- sji śledczej), ss. 787-788.; Curtis, History of the Famous Battles & Leaders of the Civil War, vol. I. załogi Virginii swego rodzaju rewanżem za Battle… (bardzo negatywny obraz wydarzeń z 11 maja utratę ich okrętu. W liście do porucznika 7. Greene, S. Dana: „In the Monitor Turret”, (w:) Battles i obrona pilotów); Johnston, Joseph E.: Narrative of Mi- Catesby ap Roger Jonesa, Buchanan napisał: & Leaders of the Civil War, vol. I. litary Operations, D. Appleton & Co., New York, 1874, ss. 127-128. „Jedno jest pewne: zniszczenie Virginii ocali- 8. Johnston, Joseph E.: Narrative of Military Operations, 32. Sears, To the Gates…, s. 93-94; ORN, Mallory, s. ło Richmond, bowiem gdyby was wszystkich D. Appleton & Co., New York, 1874. 799; ORN, Buchanan, ss. 788-789.s

10 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Krążownik Adamastor w początkach swojej służby. Alejandro A. Anca (Hiszpania) Fot. zbiory Tomasz Walczyk Nikołaj W. Mitiuckow (Rosja) Tekst

Krążowniki Portugalii

Portugalskie natarcie okazało się abso- jąc na gęsty ogień broni maszynowej i ręcz- wyprowadzić swoich ludzi spod ostrzału. lutnym zaskoczeniem dla strony niemiec- nej przeciwnika, grupa desantowa dowo- Ranny Maia Rebelo wpadł do rzeki i jego kiej. Część ziem na południe od rzeki Ro- dzona przez ppor. Maia Rebelo wyskoczyła ciało, wyniesione na morze, wyłowili ma- vuma1 na niemiecko-portugalskiej granicy na brzeg. Pozbawiony jednak wsparcia sił rynarze z Adamastora. Dowództwo nad de- we wschodniej Afryce, Niemcy przejęli jesz- głównych desant zmuszony był do opusz- santem przejął ppor. Prestes Salgueiro, który cze w roku 1892, nie bacząc na protokół czenia przyczółka. kosztem nadludzkich starań zdołał rozpo- z 1886, który oddawał je Portugalii. Od tej Dwa dni później, marynarze Adamasto- cząć ewakuację powierzonych mu ludzi. pory Portugalczycy szukali jedynie sprzy- ra podjęli nową próbę rozpoznania bojem. Nieoczekiwanie dostrzegł ciężko rannego jającej okazji, by odzyskać to, co zgodnie Desant, dowodzony przez ppor. Rodriguesa por. piechoty Ferreirę. Dzielny podporucz- z prawem uważali z swoje. Po zajęciu około Janeiro znów czekało niepowodzenie. Tym nik wziął rannego na plecy i zdołał z nim 45 ha, wojska oparły się o brzeg rzeki i na- razem, na brzegu pozostały ciała 3 zabitych pokonać rzekę i powrócić do swoich. tarcie samoistnie zatrzymało się. W dalekiej marynarzy. Ten epizod, który w skali europejskiej Afryce nastała wojna pozycyjna. Przewidując podobny rezultat prób wojny zasłużyłby, co najwyżej na drobną 20 maja płk Moura Mendesa podjął pró- w przyszłości, marynarze naciskali na prze- wzmiankę, wprowadził administrację Mo- bę kontynuacji natarcia i sforsowania rzeki. prowadzenie wspólnej operacji z siłami lą- zambiku w stan frustracji. Tymczasem za- Dla wsparcia Portugalczycy mogli przydzie- dowymi. Do ataku 27 maja postarano się łoga Adamastora żegnała się ze swymi po- lić jedynie niewielkie siły, którymi dyspono- przygotować staranniej. W tym czasie dzia- ległymi. Łącznie w trakcie 3 akcji stracono wała kolonialna administracja Mozambiku: ła kal. 150 mm z krążownika i kal. 105 mm 4 zabitych, 18 rannych i 5 zaginionych, co krążownik Adamastor i kanonierkę Chaimi- baterii brzegowych próbowały stworzyć coś okazało się największymi bojowymi stra- te. Przy czym gwoli sprawiedliwości, trzeba na kształt wału ogniowego, aby z pomocą tami portugalskiej floty w czasie I wojny zaznaczyć, że trafili na poważnego przeciw- pokładowych i improwizowanych środków światowej! nika w postaci dział okrętowych krążowni- pływających żołnierze i marynarze mogli Choć po upływie miesiąca Portugalczycy ka Königsberg. osiągnąć przeciwny brzeg. Zaś to, co stało się powtórzyli próbę sforsowania Rovumy i na- 21 maja, zgodnie z planem, działa głów- później, nie sposób nazwać inaczej, jak kata- wet zdołali umocnić się na jej lewym brze- nego kalibru Adamastora zaczęły ostrzeli- strofą. Ukryci w dżungli Niemcy podpuścili gu, to jednak musieli się szybko ewakuować, wać niemieckie pozycje, a gdy te nie odpo- Portugalczyków blisko, po czym sami otwar- bowiem Niemcy nieoczekiwanie przekro- wiadały, 2 kutry z krążownika, uzbrojone li ogień i po krótkim, ale krwawym starciu, czyli granicę w rejonie jeziora Niasa (obec- każdy w działo kal. 37 mm, holując uzbrojo- zepchnęli nacierających do wody. ne w karabiny maszynowe szalupy, dotarły Bohater poprzednich wypadów, Rodri- 1. Rovuma (Ruvuma) – rzeka w Afryce, stanowi rze- do nieprzyjacielskiego brzegu. Odpowiada- gues Janeiro bohatersko poległ, próbując kę graniczną między Mozambikiem a Tanzanią.

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 11 Krążowniki Portugalii nie na terytorium Malawi) i bardzo szybko twa okrętowego, przykładowo rezygnując krążowniki pod warunkiem przekazania posuwali się w głąb kraju. z prostego kopiowania siódmego krążow- kompletu dokumentacji technicznej stronie I znów istotną rolę w operacji odegra- nika typu Infanta Maria Theresa na korzyść portugalskiej. W oparciu o tą dokumentację li marynarze. Adamastor i Chaimite wspie- solidniejszej jednostki, przyszłego Empera- zamierzano przystąpić do budowania dal- rały własne oddziały ogniem artyleryjskim, dora Carlosa V. Królewski dekret z 20 mar- szych jednostek w państwowej stoczni Li- a grupy desantowe portugalskiego krążow- ca 1890 r. w sąsiedniej Portugalii wprowa- zbony, przeznaczając specjalne środki na jej nika i jego środki pływające odegrały ważną dził w życie największy w całych dziejach niezbędną modernizację. W ten sposób flo- rolę w przerzucie wojsk na lewy brzeg, jak program budownictwa okrętowego, obej- ta otrzymała jeszcze 2 krążowniki francu- i późniejszą ewakuacji ich z powrotem. mujący 4 pancerniki obrony wybrzeża i aż skiej budowy – São Gabriel i São Rafael. Był rok 1916 i do zakończenia świato- 10 krążowników o wyporności od 3400 do Oba projekty, francuski i włoski były wego konfliktu pozostały jeszcze długie 4500 t oraz prędkości ponad 20 węzłów! tym samym niemal identyczne pod wzglę- dwa lata. Tym nie mniej jednak, było ja- W wyjaśniającej notatce ministra ma- dem parametrów taktyczno-technicznych, sne, że ostateczny los Trójprzymierza został rynarki Portugalii mowa jest, że 2 krążow- przy czym stocznie starały się wykorzystać już przesądzony. W tej sytuacji przystąpie- niki przeznaczone są do działań w rejonie w projekcie wszystkie rezultaty uzyskane nie Portugalii w roku 1916 do wojny wszy- Azorów, po 1 – w Angoli, na Południowym przy budowie krążowników dla własnych scy bez wyjątku uznali za próbę odzyskania Atlantyku, we wschodniej Afryce, w tym planów, jak i zagranicznych odbiorców. terenów na prawym brzegu rzeki Rovuma. w Mozambiku i w końcu na Pacyfiku, za- Standardowa wyporność obu typów nie Dla polityka końca XIX wieku podobna bezpieczając nadzór nad Macao i Timorem. przekraczała 1800 t, a maksymalna pręd- postawa Portugalii wyglądałaby, co najmniej Pozostałe krążowniki miały pozostawać kość 17-18 węzłów. Uzbrojenie po 2 dzia- dziwnie. Na przestrzeni wieków, praktycznie w Lizbonie w celu realizacji różnego rodza- ła kal. 150 mm i 4 szybkostrzelne kal. 120 aż do tego czasu, niewielkie pirenejskie kró- ju zadań bądź remontu przez oceanicznymi mm. Szczegóły, w których jednostki różni- lestwo zawsze na pierwsze żądanie udzielało rejsami. Program uzupełniała ogromna licz- ły się między sobą. Poza wpływem lokalnej, wszelkiej niezbędnej pomocy swemu „star- ba kanonierek, torpedowców i innych nie- krajowej architektury, okręty różniły się całą szemu bratu” w osobie Wielkiej Brytanii, bę- zbędnych jednostek. zawartością wewnętrzną włącznie z siłow- dąc praktycznie „etatowym” sojusznikiem W dodatku, pod względem gospodar- nią i konstrukcją kadłuba. Jednostki fran- Władczyni Mórz. By zrozumieć przyczyny czym kraj znajdował się w głębokiej zapa- cuskiej budowy były nieco większe od wło- tak kardynalnej zmiany portugalskiej poli- ści! Już w styczniu 1891 r. w Porto wybu- skiej, ale za to wolniejsze. Uzbrojenie tych tyki trzeba cofnąć się ćwierć wieku wstecz, chło zdławione przez władze powstanie, pierwszych stanowiły długolufowe dzia- przy okazji prezentując, w jaki sposób Portu- zaś w następnym roku oficjalnie ogłoszono ła Caneta, a drugich krótkie typu Kruppa. galia stała się właścicielem jedynych krążow- o bankructwie systemu bankowego Portu- W okresie późniejszym trzeba było wymie- ników w całych swych dziejach. galii, a państwo przestało spłacać procenty nić działa głównego kalibru Adamastor, aby Do początku lat 90 XIX wieku Afryka od 2/3 swego długu narodowego. zapewnić ich standaryzację z uzbrojeniem, była praktycznie podzielona między wielkie W tej sytuacji nie było mowy o finanso- zamontowanym na innych okrętach. mocarstwa i z uwagi na brak nie podbitych waniu budowy nowych okrętów z budżetu, Czynnikiem dodatnim dla niewielkie- jeszcze ziem, wymagała dokonania nowe- ale do zbiórki środków przystąpiły organi- go portugalskiego budżetu był fakt nie osią- go podziału. A Portugalia, która z zgodnie zacje społeczne. W rezultacie trwającej 8 lat gnięcia zakładanej prędkości przez obie z uczciwą oceną historyków odkryła świat narodowej zbiórki zdołano uzyskać sumę francuskie jednostki. Zamiast kontrakto- światu i jeszcze w czasie Wielkich Od- odpowiadającą 538 tys. dolarów. Ponad po- wych 17,5 węzła osiągały one ledwie 15 wę- kryć opanowała ogromne kolonie w Ango- łowę zebranej kwoty przeznaczono na bu- złów. Liczne zmiany i modernizacje mocno li i Mozambiku. W połowie lat 80 XIX wie- dowę we Włoszech krążownika, przyszłego opóźniły uzyskanie przez krążowniki goto- ku osiągnięto porozumienie, pozwalające Adamastora. wości. Dodatkowo jeszcze strajk w Hawrze Portugalii kolonizować afrykańskie ziemie W tym czasie stanowiska ministra ma- zmusił stocznię do wypłaty Portugalii po- między atlantyckim a indyjskim wybrzeżem rynarki Portugalii zajmował energiczny Ja- nad miliona franków kary umownej. Afryki, tak by stworzyć potężne terytorium cinto Cãndido da Silna, który potrafił prze- Francuskim projektem, z relatywnie sil- między Angolą a Mozambikiem. Z uwagi ciąć wadliwą praktykę „samofinansowania” nym uzbrojeniem przy umiarkowanej ce- jednak na ograniczony potencjał wojskowy floty i dosłownie postawić pytanie o pań- nie, zainteresowano się w sąsiedniej Hiszpa- proces kolonizacji uległ spowolnieniu, więc stwowym udziale w programach budow- nii. Z niewielkim opóźnieniem w stosunku w latach 1889-1890 Brytyjczycy sami zaję- nictwa okrętowego. Środki trzeba było jed- do portugalskiej dwójki, w Hawrze przystą- li ziemie nad brzegami rzeki Zambezi i je- nak oszczędzać, a apetyty przyhamować, by piono do budowy jeszcze jednego krążow- ziorem Niasa (terytorium obecnej Zambii, przystąpić do budowy krążownika II klasy. nika tego typu – przyszłego hiszpańskiego Zimbabwe i Malawi). Zgodnie z planem krążowniki kolonialne Rio de la Plata. powinny dysponować uzbrojeniem wystar- W tym samym czasie w Lizbonie pełną * * * czającym dla przeciwstawienia się „stan- parą szły przygotowania do położenia stęp- Generalnie ten niewielki kolonialny incy- dardowym” stacjonerom wielkich mo- ki pod kolejne 4 krążowniki „francuskiego” dent miał daleko idące następstwa: pogrze- carstw, jednak nie wychodząc poza granice typu. W celu adaptacji francuskiego projek- bał przyjazne wcześniej relacje angielsko- ekonomicznie uzasadnionej wyporności. tu pod portugalskie wymogi, a także w celu -portugalskie i wprowadził oba pirenejskie Tym samym krążownikami I klasy miały zapewnienia pomocy technicznej przy bu- królestwa w stan swego rodzaju szoku. Co jedynie te, przeznaczone do stacjonowani dowie jednostek w Portugalii, trzeba było ciekawsze, Brytyjczycy niezmiennie wystę- w Lizbonie. skierować tam francuskiego inżyniera Al- powali jako gwarant portugalskiej „suwe- Przyjmując jako wzorzec znajdujące- phonse'a Croneau'a. renności”! go się już w budowie Adamastora, ogło- Dzięki zmniejszeniu uzbrojenia, mocy Wkrótce Hiszpania po raz kolejny doko- szono międzynarodowy konkurs, którego siłowni i obniżenia prędkości do 16 wę- nała korekty swego programu budownic- zwycięzca otrzymywał zamówienie na dwa złów, zdołano otrzymać całkiem kompak-

12 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Adamastor w lizbońskim doku przygotowywany do przeglądu podwodnej części kadłuba. Fot. zbiory Tomasz Walczyk towy okręcik o wyporności 1300 t. Przy brzmieniu – Adamastora. Obcojęzyczną wano 10 kwietnia 1899, a 23 maja 1901 włą- czym, ładnie wyglądało to jedynie na pa- w końcu nazwę można było łatwo wyjaśnić- czono w skład floty. pierze, a po wszystkich poprawkach wypor- Adamastor był głównym bohaterem znane- ność pełna przekroczyła 1600 t. Uzbrojenie go poematu „Luziada” klasyka portugalskiej * * * krążownika składało się ze standardowych literatury Luisa de Camoensa, który odkry- Jest rzeczą zrozumiałą, że najnowszym dział kal. 150 mm Canet, przy czym ich licz- cie morskiej drogi do Indii przedstawił jako krążownikom wyznaczono w pierwszym bę zwiększono do 4. Burtową artylerię uzu- walkę Vasco da Gamy z Adamastorem. Czy- rzędzie funkcję reprezentacyjną. Na dowód pełniała para szybkostrzelnych dział kal. telnikom Jules Verne imię Camoensa jest ich aktywności przedstawimy wykaz dzia- 100 mm. dobrze znane – właśnie na Luziadzie roz- łań krążowników w ciągu kilku lat. Finansowe kłopoty i polityczne kompli- targniony Paganel z książki „Dzieci kapitana Już w roku 1898 Adamastor wyruszył kacje spowodowały korekty w planach por- Granta” nauczył się języka portugalskiego w długi rejs zagraniczny, którego celem tugalskiego budownictwa okrętowego. Zbu- zamiast hiszpańskiego. Francuska para krą- było podniesie prestiżu Portugalii. Odwie- dowano raptem jeden okręt – Reinę Donę żowników otrzymała nazwy na cześć naj- dził Brazylię, Urugwaj, Argentynę, Angolę Amélię, który był pierwszą stalową jed- bardziej „popularnych” w Portugalii chrze- i Wyspy Zielonego Przylądka. W kwietniu nostką portugalskiej budowy, a równocze- ścijańskich świętych – archaniołów Gabriela 1900 królewska rodzina wybrała Don Carlo- śnie ostatnim w historii Portugalii krążow- i Rafała. W końcu ostatnia para jednostek sa I w charakterze swego jachtu w czasie wi- nikiem. otrzymała nazwy na cześć rodziny panują- zyty na Maderze. 9 kwietnia tego roku, gdy Najbardziej okazałym krążownikiem cej – króla Don Carlosa I i jego małżonki okręt pełnił funkcję przedstawiciela Portu- Portugalii został jednak jedyny krążownik królowej Dony Amélii. galii w czasie obchodów 400 odkrycia Bra- I klasy Don Carlos I. Początkowo minister- Tymczasem, w dniu 12 lipca 1896 r. w Li- zylii, jego pokład w Rio de Janeiro odwiedził stwo, pragnące widzieć w roli obrońcy Li- vorno w stoczni „Fratelli Orlando” uroczy- prezydent Brazylii. zbony najnowsze okręty typu „Armstrong”, ście wodowano prototypowy portugalski Prezentacja najsilniejszej i największej proponowało zbudowanie we Włoszech krążownik. 2 sierpnia 1897 na Adamasto- jednostki portugalskiej floty na najwyższym wraz z Adamastorem jednostki o wypor- rze podniesiono portugalską banderę, a na- poziomie zakończyła się sukcesem. Brazy- ności 3600 t i prędkości 22 węzły. Jacinto zajutrz jednostka wyruszyła z Włoch do lijskie gazety zgodnie pisały o symbolu od- Cãndido da Silva naciskał jednak na zamó- Lizbony. Wydarzenia w Hawrze doprowa- radzającej się portugalskiej mocy, mimo, wienie w stoczni Armstrong pełnowarto- dziły do powstania praktycznie rocznego że pod względem liczebnym jak i jakościo- ściowej jednostki odpowiadającej japoń- opóźnienia. São Gabriela i São Rafaela, któ- wym flota dawnej kolonii już dawno dopę- skiemu typu Yoshino. W styczniu 1897 r. re zostały wodowane w tym samym dniu dziła i przegoniła swoją dawną metropolię. podpisano z wspomnianą stocznią kontrakt – 5 maja 1898 r. Równocześnie w dniu 10 Jedyną łyżką dziegciu w świątecznym, pra- na budowę okrętu o wyporności 4200 t. września 1900 r. podniosły też banderę, by wie miesięcznym pobycie w Brazylii, było Przy prędkości 22 węzły przyszły Don Car- 22 września wspólnie rzucić kotwicę w Li- 8 dezerterów. Dopiero w połowie czerw- los I miał być uzbrojony w 4 działa kal. 150 zbonie. W tym samym dniu co „bliźniaki ca jednostka powróciła do stolicy Portu- mm i 8 szybkostrzelnych kal. 120 mm. z Hawru”, 5 maja 1898 w Newcastle wodo- galii. Niemal natychmiast okręt otrzymał Jak już wspomnieliśmy wcześniej, te wano także Don Carlosa I. 21 czerwca na- nowe zadanie. Już w sierpniu złożył wizy- 5 krążowników stało się jedynymi jednost- stępnego roku na pokładzie parowca Pero tę w Ferrolu, gdzie jego pokład odwiedziła kami tej klasy w całych dziejach Portuga- de Alenquer do Szkocji przybyła załoga jed- hiszpańska rodzina królewska. W paździer- lii, nie zdołano więc wykształcić tradycji nostki, która 8 lipca podniosła portugalską niku tego roku Don Carlos I dostarczył por- ich nazewnictwa. Prototypowy okręt otrzy- banderę i wkrótce wyruszyła do ojczyzny. tugalską parę królewską do Porto, gdzie od- mał imię starożytnego greckiego giganta – Jakościową odnowę floty portugalskiej za- słonięto pomnik Henryka Żeglarza. Wśród ducha morza Adamastosa, w portugalskim kończyła Reinha Doña Amélia. Okręt wodo- uczestniczącej w uroczystości międzynaro-

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 13 Tekst

Krążownik Don Carlos I w 1900 roku. Fot. zbiory Mikołaj W. Mitiuckow dowej eskadrze znajdował się także krążow- i na tym polu najjaśniej wśród wszystkich Carlosa I. Po tym, gdy władze dały odczuć, nik São Rafael. błyszczy „bezrobotny” Don Carlos I, bo- że na gwałt odpowiedzą gwałtem, buntow- W styczniu 1901 r. jednostka reprezen- wiem pozostałe okręty prowadziły przede nicy poddali się. towała Portugalię w czasie parady morskiej wszystkim nielekką służbę kolonialną. Bo- Tymczasem intensywna eksploatacja z okazji pogrzebu królowej Wiktorii w Por- daj najsłynniejszą stała się misja z końca i praktycznie całkowity brak niezbędnych tsmouth. W czerwcu tego roku cała eskadra roku 1905 związana z epidemią na Maderze, remontów doprowadziły do zauważalne- towarzyszyła rodzinie królewskiej w cza- gdzie ogłoszono kwarantannę, co spowo- go pogorszenia się stanu technicznego krą- sie wizyty na Maderze i Azorach. Jachto- dowało otwarte niezadowolenie mieszkań- żowników. W 1905 wycofano Reinhę Donię wi Amélia towarzyszyły krążowniki Don- ców. Wówczas na wyspę wysłano krążow- Amélię, a w ślad za nią, zaraz po zdławie- Carlos I, São Gabriel i Reinha Doña Amélia. nik. Wszystkie te wydarzenia zeszły jednak niu buntu Don Carlosie I został rozbrojony W końcu niemal dokładnie rok później, w cień innego. Rzecz w tym, że wśród lu- i skierowany do stoczni, w której pozostał w czerwcu 1902 r. właśnie Don Carlos I i Re- dzi na pokładzie okrętu znalazła się rodzina na remont kapitalny. inha Doña Amélia by dowieźć na morską dyrektora laboratorium bakteriologicznego We wrześniu 1907 odnowiony krążownik paradę z okazji koronacji króla Edwarda VII António Rego. W dniu 26 stycznia 1906 r. wraz ze wszystkimi najcenniejszymi jed- w Spithead, księcia Luisa Filippa, kuzyna jego żona urodziła na pokładzie okrętu nostkami portugalskiej floty (Don Carlos I, nowego brytyjskiego monarchy. syna, któremu na cześć jednostki nadano São Rafael, pancernik Vasco da Gama i tor- Jednak nie tylko „pogrzebów i chrzcin” imię Carlos – w przyszłości znanego w Por- pedowiec Tejo) utworzył dywizjon trenin- jak mówią na Półwyspie Iberyjskim, peł- tugali kmdr Carlosa Figueira Rego. gowy floty portugalskiej. na była biografia portugalskich krążowni- W tym czasie pozostałe krążowniki bra- W tym czasie sytuacja polityczna i eko- ków. Właśnie to Don Carlos I został wybra- ły udział w operacjach bojowych. W po- nomiczna w Portugali uległa gwałtownemu ny do przeprowadzenia pierwszych prób czątku XX wieku, w Portugalii rozpoczęto pogorszeniu. 28 kwietnia 1908 został zabi- z telegrafem bez drutu (radiem). Warto za- na szeroką skalę akcję przeciwko handlowi ty król Carlos i następca tronu książę Luis znaczyć, że w tej materii Portugalczycy za- niewolnikami, kwitnącemu do tego czasu Filipp. W październiku 1909 rozpoczęło się reagowali bardziej operatywnie od sąsied- w Afryce. W 1902 r. rozpoczęto akcję wpro- powstanie we flocie i armii. Wszystkie te niej Hiszpanii, rozpoczynając próby w roku wadzania porządku prawnego w Mozam- wydarzenia doprowadziły do tzw. Rewolucji 1902, raptem 3 lata po analogicznych dzia- biku, w czym aktywnie uczestniczył dywi- Październikowej 1910 roku, w której istotną łaniach w Anglii i Francji, a 2 lata wcześniej zjon Oceanu Indyjskiego. W czasie operacji rolę odegrała marynarka wojenna, mimo że niż Hiszpanie. Krążownik mógł się tak- w Barué wyróżnił się São Gabriel, a w Nabu- Reinha Doña Amélia odbywała rejs na Dale- że poszczycić pierwszą daleką łącznością ri i Simucu– jego bliźniak São Rafael. Dwa ki Wschód, a São Gabriel na pacyficzne wy- w początkach roku 1910, w czasie pobytu lata później identyczną operację przeprowa- brzeże Ameryki. Tym samym w Lizbonie w Argentynie z okazji obchodów jubileuszu dzono w Angoli, tym razem z udziałem dy- w październiku 1910 r. pozostały jedynie 100-lecia jej niepodległości. W następnym wizjonu Południowego Atlantyku. Tym ra- São Rafael, Don Carlos I i Adamastor. roku 1911, jako pierwszy w Portugalii, krą- zem w kampanii w Cuamato „wyróżniły się” żownik, którego nazwę w tym czasie zmie- São Gabriel i Reinha Doña Amélia. * * * niono na Almirante Reis otrzymał najnow- W roku 1903 Reinha Doña Amélia W nocy 2 października 1910 republika- sze dalmierze optyczne. wsparła siłą zgniecenie strajku w Doru. Krą- nie podjęli decyzję o zbrojnym wystąpieniu żowniki wzięły też udział w działaniach po przeciwko monarchii o świcie 4 październi- * * * drugiej stronie barykady. W kwietniu 1906 ka. Do tego czasu, aresztując swoich ofice- Warte wzmianki jest także udział okrę- po wybuchu powstania na pancerniku Va- rów, do powstańców przyłączyły się załogi tów w „misjach humanitarnych”, jak mó- sco da Gama, jedyną załogą, która przyłą- Adamastora i São Rafaela. Załogą pierwsze- wimy to obecnym językiem. Rzecz jasna czyła się do powstańców była obsada Don go kierował cieszący się zaufaniem komitetu

14 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Krążowniki Portugalii rewolucyjnego por. José Mendes Cabeçadas, nazwy podkreślały reakcyjny charakter angażować w operacje bojowe. Dla 2 jedno- a drugiego por. Tito de Morais. zrzuconego reżimu. W grudniu 1910 r. Don stek te działania zakończyły się żałosnymi Umownym sygnałem do rozpoczęcia wy- Carlos I otrzymał imię poległego przywódcy następstwami. stąpień były 3 wystrzały z krążownika Ada- rewolucji adm. Cãndido dos Reisa, a Reinha Rankiem 21 października 1911 z powodu mastor, oddane w kierunku królewskiego Doña Amélia przemianowano na República. złej widoczności São Rafael wszedł na pod- pałacu rankiem 4 października. Uzbro- Z uwagi na fakt, że szereg państw zwleka- wodną skałę w rejonie ujścia rzeki Ave koło jony lud pod dowództwem ppor. Macha- ło z uznaniem nowych władz Portugalii, kil- Vila do Conde. Przebicie dna okazało się fa- do Santusa ruszył niezwłocznie ma kosza- ka okrętów wysłano w dalekie zagraniczne talne i krążownik poszedł na dno. Trybunał ry 16 pułku piechoty. W mieście rozpoczęła rejsy. Już 31 października 1910 „krążownik wojenny, rozpatrujący materiały sprawy, po się wymiana ognia między republikanami rewolucji” Adamastor wyruszył w rejs ku prawie siedmioletnim dochodzeniu wydał a gwardią narodową. Mimo, że do powsta- brzegom Ameryki Południowej, by władze werdykt uniewinniający d-cę okrętu i star- nia przyłączyły się 16 Pułk Piechoty São Ra- Brazylii, Argentyny i Urugwaju pospieszy- szych oficerów. fael, załoga Don Carlosa I powstańcy przyję- ły się z nawiązaniem stosunków dyploma- W następnym roku, dosłownie, w obcho- li pozycję wyczekującą. tycznych z republikańską Portugalią, będąc dzony w Portugalii Dzień Floty, 8 lipca, Al- W końcu rewolucjoniści zdołali wziąć tym samym pierwszą portugalską jednostką mirante Reis wszedł na mieliznę w pobliżu pod kontrolę kluczowe pozycje w mieście prezentującą republikańską banderę w tych miasteczka Esposende. Gdy okazało się, że i mogli zwrócić swoją uwagę na niepokor- państwach. jednostka nie może zejść z mielizny o wła- ny krążownik. Około godz. 22:00 na pokład Załoga São Gabriela, która w chwili re- snych siłach, wezwano kanonierkę Limpopo. jednostki weszli posłańcy komitetu rewo- wolucji znajdowała się w Cavite (Filipiny) Wszystko zakończyło się jednak pomyślnie, lucyjnego na czele z por. José Carlosem da poparła zmiany polityczne w ojczyźnie, wo- po 4 godzinach, przekazując na kanonierkę Maia i rozpoczęli aktywne działania prze- bec czego podjęto decyzję o przeprowadze- część ładunków i wykorzystując przypływ, ciw pozostającej wiernych królowi grupie niu szeregu wizyt w krajach Azji, tak, że udało się sprowadzić krążownik na głębo- oficerów. W rezultacie d-ca krążownika i 3 w sumie okręt opłynął świat dookoła. Przy- ką wodę. oficerów zostało zabitych, a biało-błękitna kładowo zaś przyjście na Timor pozwoliło Wybuch światowego konfliktu spowodo- królewska bandera nad Don Carlosie I zo- na podporządkowanie miejscowej admini- wał, że Portugalia obawiając się o swoje ko- stała ostatecznie opuszczona. Następnego stracji republikańskim władzom. lonie, podjęła kroki by wzmocnić obecność dnia załoga jednostki mogła już kierować w obszarach zależnych. Adamastor, São Ga- 70 swoich marynarzy do składu zbiorowego * * * briel i Almirante Reis resztę 1914 i cały rok oddziału morskiego. Rankiem 11 paździer- Tymczasem sytuacja polityczna w sa- 1915 poświęciły na eskortowanie transpor- nika, po złamaniu oporu ostatnich wier- mej metropolii rozwijała się w nienajlep- tów z wojskiem do Angoli i Mozambiku. nych monarchii oddziałów, ogłoszono Re- szym kierunku. Radzieckie podręczniki hi- Pozostająca w metropolii República we- publikę Portugalii. storii widziały w tym aktywizację ruchu szła w skład dywizjonu treningowego mor- W odróżnieniu od podobnych wyda- robotniczego w świecie nadciągającej re- skiej obrony, na którym spoczął obowiązek rzeń w Rosji, rewolucja kosztowała Portu- wolucji proletariatu. Współcześnie jednak nadzorowania neutralności, co doprowadzi- galię wszystkiego 76 zabitych i około 300 portugalscy historycy nazywają wydarze- ło do tragedii. 3 sierpnia 1915 r. okręt wy- rannych. Z 800 oficerów pozostających nia lat 1911-1914 intrygami rojalistów. Tak szedł w morze i o godz. 07:00 wszedł na w służbie w momencie rewolucji, jedynie czy inaczej w kraju rozpoczęła się faktycznie mieliznę w pobliżu plaży Consolação, na 16 skierowano do rezerwy. Jednym z pierw- wojna domowa. W rezultacie zapadła de- południe od miasta Peniche. Po 6 godzi- szych dekretów nowych republikańskich cyzja o powrocie do metropolii wszystkich nach na miejsce tragedii dotarł holownik władz była zmiana nazw okrętów, których krążowników, które zaczęto dość aktywnie Bérrio i jednostka ratownicza Walkirian,

Krążownik São Rafael w czasie „rewolucji październikowej” 1910 roku w Lizbonie. Fot. zbiory Tomasz Walczyk

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 15 Tekst

Adamastror w czasie swojej aktywnej kolonialnej służby. Fot. zbiory Achille Rastelli jednak w tym przypadku próby ściągnię- tropolii. Z uwagi na fakt, że stan techniczny mieckimi bombami w czasie II wojny świa- cia na głęboką wodę nie przyniosły rezulta- starego krążownika przedstawiał wiele do towej. Holenderskie źródła podobnych in- tu. Sztorm, który nadszedł wkrótce spowo- życzenia, po powrocie do metropolii w lu- formacji nie potwierdzają, ale też im nie dował, że dalsze prace ratownicze okazały tym 1922 jednostkę rozbrojono, a 22 stycz- zaprzeczają. się bezcelowe. W dniu 20 sierpnia Repúbli- nia 1925 skreślono z listy floty. Tak czy inaczej, ostatnim krążownikiem ca została skreślona ze stanu floty. Rada Jeszcze krótsza okazała się kariera Al- Portugalii został prototypowy Adamastor. wojenna na swoim posiedzeniu, która roz- mirante Reis. Choć w roku 1915 po utra- W czasach powojennych, gdy wydawało się patrywała okoliczności zdarzenia, po 2,5 cie Repúbliki jednostkę włączono w skład nastąpił wieczny pokój, jednostka powróciła miesiąca od katastrofy, uniewinniła d-cę dywizjonu treningowego morskiej obro- do swych zwyczajnych obowiązków stacjo- krążownika od wszelkich zarzutów. ny, jednak działanie to miało jedynie czysto nera. Poza tym w roku 1926 krążownik re- Po wielu wątpliwościach i wahaniach, formalny charakter. W styczniu 1916 okręt prezentował Portugalię w czasie Światowej Portugalia przystąpiła w końcu do wojny. wyszedł w morze z pancernikiem Vasco da Wystawy w Filadelfii. I jakby do dziwnie nie Z uwagi na fakt, że jedyna wspólna grani- Gama po raz ostatni, po czym znów trafił brzmiało, stary okręt uczestniczył w jeszcze ca z Niemcami przebiegała na terytorium do rezerwy. Czasy wojenne sprawiły, że brak jednej wojnie. W czasie interwencji Japonii Mozambiku, w maju 1916 roku przeprowa- niezbędnego remontu odbił się na stanie w Chinach, jednostka wysadziła w Szangha- dzono tam wspomnianą już na wstępie se- części technicznej jednostki. W pierwszej ju oddział desantowy dla ochrony znajdują- rię operacji, w których wyróżnił się Adama- kolejności niezbędna była wymiana zuży- cej się tam portugalskiej kolonii. stor. Już po zakończeniu wojny, jako jedyny tych walczaków kotłowych, która mogła dać W latach 1930-tych już całkiem przesta- z portugalskich krążowników, okręt specjal- jednostce drugie życie. Gdy jednak w roku rzały i zużyty okręt stał praktycznie bez ru- nym dekretem władz został nagrodzony Or- 1917 przeprowadzono te kosztowne, jak na chu na redzie Makao, coraz bardziej rdze- derem Militar da Torre Espada (pol. Wojen- warunki Portugalii prace, okazało się, że wiejąc i niszczejąc. Tam zastał go dekret ny Order Miecza i Baszty), a jego bandera stan okrętu nie uległ poprawie. W warun- z 18 czerwca 1932 r. „degradujący” jed- z zacerowanymi dziurami po niemieckich kach politycznej i ekonomicznej niestabil- nostkę o dwie rangi do awiza drugiej klasy. pociskach, trafiła do muzeum marynarki ności podjęto decyzję o rozbrojeniu okrętu Rzecz jednak w tym, że działanie to miała wojennej w Lizbonie, gdzie pozostaje eks- i skreśleniu jej ze stanu dywizjonu. W roku jedynie charakter czysto formalny, bowiem ponowana po dzień dzisiejszy. 1918 okręt rozbrojono, a w miesiącu kwiet- w tym czasie okręt nie przedstawiał już żad- Tym samym w końcu 1916 roku Adama- niu przeznaczono na pływający hulk dla ofi- nej wartości bojowej. stor pozostał jedynym sprawnym technicz- cerów i marynarzy. W końcu, 22 stycznia Prawdopodobnie swą niebywale dłu- nie krążownikiem. W związku z tym w cza- 1925 dawny krążownik skreślono ze stanu gą biografią jednostka stanowiła problem sie niemieckiego natarcia w północnym floty i miesiąc później sprzedano prywat- dla władz, które po prostu nie wiedziały, co Mozambiku, właśnie na jego pokład dostar- nej holenderskiej firmie, która odholowała z nią zrobić. Z jednej strony, względy eko- czono cały zapas złota kolonii, a sam krą- go do Holandii. nomiczne wymagały powrotu Adamasto- żownik pozostawał w stanie gotowości do Dalszy los okrętu jest pełen zagadek i ta- ra do metropolii by wykorzystać znajdują- wyjścia w morze na pierwszy rozkaz. jemnic. Najbardziej kompetentny portugal- ce się na jego pokładzie materiały wojenne São Gabriel przywitał wojnę w Ango- ski historyk A. Rodrigues da Costa twierdzi, zgodnie z przeznaczeniem, z drugiej prze- li. Z uwagi na fakt, że niemiecka kolo- że solidnym kadłubem starego krążowni- prowadzenie prawie przeżartego przez rdzę nia na obszarze obecnej Namibii już padła, ka zainteresowało się dowództwo Królew- kadłub trasą liczącą 8000 Mm na drugi ko- jego obecność nie obfitowała w szczegól- skiej Marynarki Wojennej Holandii. Po niec świata stanowiło trudne przedsięwzię- ne wydarzenia. W kwietniu 1918 jednost- niedługich rozmowach dawny portugalski cie. Ostatecznie ministerstwo marynarki ka zmieniła w roli stacjonera w Mozambiku krążownik przekazano do dyspozycji floty, pozwoliło zaryzykować i krążownik wyru- Adamastora odchodzący na remont do me- w której składzie poszedł na dno pod nie- szył w swą ostatnią drogę.

16 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Krążowniki Portugalii

Nie mające sobie równych przejście roz- Zgodnie z oficjalnie głoszoną doktryną wiedził Kilonię w związku z otwarciem Ka- poczęło się 8 marca 1933 r. Załoga transpor- Vasco da Gama miał pełnić rolę pływającej nału Kilońskiego i uczestniczył w szeregu towa na czele z kmdr por. Medeiros przez baterii u ujścia rzeki Tag, w rezultacie, czego drobniejszych akcji. W roku 1895 ogromne całe 3 miesiące pozostawała w stanie sta- otrzymał najpotężniejsze w dziejach Portu- znaczenie miały odwiedziny w Goa, gdzie łego psychicznego obciążenia. Trzeba było galii działa, jakie zamontowano na okrętach główny kaliber pancernika stał się ważą- przez cały czas nie tylko dosłownie cudem – ładowane odprzodowo typu Armstrong cym argumentem wobec rozpoczętego po- reanimować gasnące kotły, ale także prowa- kal. 260 mm. W centralnej kazamacie wy- wstania. W tym czasie na arenie światowej dzić ciągłą walkę o utrzymanie żywotno- cięto 4 ambrazury, tak, że oba działa mogły zaszło szereg już wspomnianych wydarzeń, ści okrętu. Nawet idąc ze wszystkimi pra- prowadzić ogień tak w dziobowych jak i ru- które znalazły swe odbicie w biografii Vasco cującymi kotłami prędkość nie przekraczała fowych sektorach. da Gama. W przyjętym ogromnym, jak na 4 węzłów! Dopiero 1 lipca 1933 Adamastor portugalskie warunki, programie budow- rzucił kotwicę w Lizbonie, a już w 2 miesią- * * * nictwa okrętowego, proponowano zbudo- ce później rozpoczęło się rozbrajanie boha- Rzecz znamienna, okręt w czasie swej wanie od razu 4 pancerników obrony wy- terskiej jednostki. W dniu 16 października długiej kariery, nie zdołał powąchać pro- brzeża dla obrony Lizbony. Z uwagi jednak 1933 r. Adamastora skreślono z listy floty chu. Za to funkcje reprezentacyjne jako naj- na fakt, że Portugalia znajdowała się w per- i po ostatecznym demontażu wyposażenia silniejszej jednostki portugalskiej floty, wy- manentnym finansowym dołku, trzeba było w kwietniu następnego roku sprzedano na konywał w pełnym zakresie. Przy czym, co oszczędzać i w związku z tym władze zde- licytacji na złom. ciekawe, pierwszym zadaniem pancernika cydowały się gruntowną modernizację jedy- był powrót do Wielkiej Brytanii, którą od- nego portugalskiego pancernika. * * * wiedził z wizytą już w roku 1877. 25 października 1901 pancernik przybył Opowieść o krążownikach Portugalii W latach 80 XIX wieku pancernik od- do Livorno, gdzie w stoczni „Fratelli Orlan- można by właściwie już zakończyć, gdyby był bardzo ważną dla polityki zagranicznej do” zamierzano przeprowadzić naprawdę nie jeszcze jeden okręt – biały kruk portu- podróż do Tangeru, a w roku następnym poważną modernizację, której nie przeszedł galskiej floty Vasco da Gama. Budowę jed- do Tunisu. Ta ostatnia wizyta miała istot- żaden portugalski okręt w całej historii. nostki rozpoczęto jako pancernik obrony ne znaczenie, bowiem pokazywała uznanie Kadłub jednostki podzielono na 2 części, wybrzeża, jednak po przebudowie w roku tego obszaru jako francuskiego protektora- między którymi zamontowano dodatko- 1903 zgodnie z oficjalną portugalską klasy- tu, co w istotny sposób upraszczało francu- wy przedział, co zwiększyło całkowitą jego fikacja uważana ją za krążownik. sko-portugalskie relacje. długość o prawie 10 metrów. Cała konstruk- Wobec braku własnych możliwości budo- W 1888 na pokładzie Vasco da Gama cja powyżej pokładu bateryjnego, włącznie wy podobnej jednostki, Vasco da Gama zo- przebywał się książę Luis w czasie wizy- z kazamatami została zdemontowana, a za- stał zamówiony w Wielkiej Brytanii w stoczni ty na Wystawie Światowej, która odbywała stąpiono ją w pełni nowoczesną nadbudów- „Thames Iron Works”. Jednostkę wodowano się w Kanadzie, a w 1892 pancernik uczest- ką. Jednak najważniejsze, okręt otrzymał 1 grudnia 1875 r., a już 15 lipca następnego niczył w uroczystościach, poświęconych najnowsze mechanizmy i szybkostrzelną ar- roku okręt rzucił kotwicę w Lizbonie. 400-leciu odkrycia Ameryki. Później od- tylerię, w tym 2 działa kal. 203 mm. Zde-

Pancernik obrony wybrzeża Vasco da Gama w początkowym okresie służby. Fot. zbiory Achille Rastelli

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 17 Tekst

Krążownik Vasco da Gama po gruntownej modernizacji, która diametralnie zmieniła archaiczną sylwetkę okrętu, w Zatoce Genueńskiej podczas prób odbiorczych. Fot. zbiory Achille Rastelli cydowane zwiększenie prędkości i zasięgu łał czynnie przeciwko rojalistom na północy uczestnikiem uroczystości z okazji 500-lecia zmusiło Portugalię do podjęcia unikalnego kraju, za to zakończone sukcesem powsta- odkrycia Azorów. w historii kroku. Odnowiony pancernik stał nie wywołane 14 maja 1915 przez kmdr por. Sądząc na podstawie dziennika pokłado- się …krążownikiem. Teraz bez dodatkowe- Leotte'a do Rego pokrzyżowało plany usta- wego jednostki, jej ostatni rejs miał miej- go etapowego bunkrowania mógł on osią- nowienia dyktatury przez gen. Pimenta de sce między 12 a 30 stycznia 1933 r., po czym gnąć afrykańskie kolonie. W końcu 1903 r. Castro. okręt odstawiono do rezerwy. Niespiesznie na nowym-starym portugalskim krążowni- W dniu 5 lipca 1915 Vasco da Gama zo- rozbrajany i pozbawiany wyposażenia okręt ku podniesiono banderę. stał flagowcem dywizjonu morskiej obrony, został 25 listopada 1936 sprzedany na złom Choć to brzmi dziwnie, Vasco da Gama obejmującym praktycznie wszystkie gotowe firmie z Glasgow, kończąc tym sposobem od razu wyruszył na Daleki Wschód do Ma- do działań siły metropolii w warunkach to- prawie 60-letnią służbę w charakterze „bia- kau. Rząd nie dysponował „wolnymi” okrę- czącego się światowego konfliktu. W związ- łego kruka” portugalskiej floty. tami, a w Chinach rozpoczęły się masowe ku z tym, gdy 6 grudnia 1917 w Lizbonie rozruchy, wymagające ochrony portugal- rozpoczęło się powstanie pod kierownic- * * * skich interesów. Po dwumiesięcznym posto- twem mjr Sidonio Paisa, Vasco da Gama nie W rezultacie nieprawdopodobnego wy- ju Szanghaju jednostka w końcu powróciła tylko nie poparł buntowników, ale nawet siłku Portugalia zdołała w końcu XIX wieku do metropolii. kilkukrotnie ostrzelał ich pozycje. zbudować 5 krążowników oraz przebudo- Wkrótce jednak okazało się, że najpotęż- 7 lipca 1925 r, gdy główne siły portugal- wać Vasco da Gama. O ile nie liczyć dużych niejsza jednostka Portugalii jest groźniejsza skiej floty znajdowały się w San José de Ri- kanonierek i slupów klasyfikowanych ze dla własnej władzy niż potencjalnych wro- bamar, kontrolę nad Vasco da Gama próbo- względów politycznych jako krążowniki, ta gów. W kwietniu 1906 na Vasco da Gama wali przejąć powstańcy pod dowództwem szóstka była jedynymi w historii Portugalii po raz pierwszy doszło do buntu załogi, co kmdr por. José Mendes Sebecadasa Juniora. prawdziwymi krążownikami. Dwa z sześciu wciągnęło okręt w otmęty politycznej walki. Mimo początkowych sukcesów, do końca okrętów tej klasy zatonęły, co stanowiło nie- W roku 1909 krążownik udzielił pomocy dnia powstanie zostało zduszone. W kwiet- zwykle wysoki procent. Poza faktem, że do poszkodowanym w słynnym trzęsieniu zie- niu 1931 ciężkie działa dawnego pancernika zatonięć doszło w czasie światowego kon- mi w Messynie, po czym wyruszył na Dale- znów okazały się argumentem do zdławie- fliktu, to uznanie tych strat za bojowe wiąże ki Wschód. Właśnie na Timorze do załogi nia powstania na Maderze. się jednak z dużą dozą umowności. dotarła informacja o październikowej rewo- Misje reprezentacyjne okręt nadal wy- Don Carlos I niewątpliwie wyróżniał się lucji w Portugalii. Powrót do ojczyzny prze- pełniał w pełnym zakresie. W roku 1922 z całej szóstki. Był najsilniejszą i najlepszą ciągnął się do stycznia 1911, jednak załogę wziął udział w uroczystościach poświęco- jednostką swojej klasy. W chwili wejścia do od razu pochłonęła walka polityczna. Przy nych jubileuszowi pierwszego człowieka, służby dysponował najsilniejszymi kotłami tym, w odróżnieniu od podobnych przykła- który opłynął świat, Juana Sebastiana Elca- wodnorurkowymi na świecie! Być może, los dów w innych państwach, Vasco da Gama no. W czasie uroczystości pokład jednost- okrętów w jakim stopniu określają nazwy, „wyróżnił się” aktywnymi działaniami po ki odwiedził król Hiszpanii Alfonso XIII. które noszą. Najpotężniejszy portugalski krą- obu stronach barykady. W roku 1912 dzia- W sierpniu 1932 jednostka była głównym żownik w pierwszej połowie swej służby no-

18 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Krążowniki Portugalii sił imię zabitego przez terrorystów monarchy, São Gabriel (Portugalia, 1898) Uzbrojenie: 4 x 152 L/45 BL, 8 x 127 L/45 a w drugiej – lidera republikanów, którego Wyporność: 1771 t. QF, 16 x 57 QF, 2 x 37 QF, 2 karabiny ma- śmierć na dzień przed rewolucją wywoływała Długość: 73,8 m, szerokość 10,8 m, zanu- szynowe, 5 wyrzutni torpedowych wiele pogłosek. Do chwili obecnej nie wiado- rzenie 4,34 m, kal. 356 mm mo, czy było to zabójstwo czy samobójstwo. Siłownia: dwuwałowa o mocy 4000 KM, Załoga: 473 ludzi Także krążownik nie zdołał wypełnić żadne- prędkość 17,5 węzła, zasięg 4500 Mm, go z nałożonych na niego zadań, dla których zapas węgla 300 t. Vasco Da Gama został zbudowany. Co więcej trzeba było go Opancerzenie: pokład 19-25 mm, Stocznia: Thames Iron Works/Orlando, wycofać ze służby dokładnie w momencie, stanowisko dowodzenia 64 mm. wodowany 01.12.1875 gdy potrzeba taka wystąpiła! Uzbrojenie: 2 x 150 mm, 4 x 120 mm, Wyporność: 2972 t I na odwrót, przeciętne i niczym się nie- 10 działek małokalibrowych, 1 wyrzutnia Wymiary: 70,86 x 12,19 x 6,27 m wyróżniające pod względem technicznym torpedowa. Siłownia: 2 wały, 6000 KM + 15,5 węzła? krążowniki II klasy zarekomendowały się Załoga 242 ludzi. Mm (węgiel 300 t) z najlepszej strony, wykazując swą przydat- Zbudowano 2 jednostki: São Gabriel i São Opancerzenie: pas burtowy 254-102 mm, ność do wszelkich zadań. W związku z tym, Rafael barbety 197 mm nieprzypadkowo Portugalczycy, gdy przy- Uzbrojenie: 2 x 203 L/40 BL, 1 x 150 L/45 stąpili do powojennej reorganizacji floty, Reinha Doña Amélia (Portugalia, 1899) BL, 1 x 76 QF, 8 x 57 QF praktycznie powtórzyli ich techniczne za- Wyporność: 1630 t. Załoga: 259 ludzi łożenia na jednostkach kolonialnych! Rzecz Długość: 75 m, szerokość 11,8 m, jasna, w tym czasie światowe budownictwo zanurzenie 4,45 m. Początkowo posiadał parametry: 2384 t, morskie jednostek klasy krążowników zro- Siłownia: dwuwałowa o mocy 5000 KM, 60,96 x 145,17 x 5,79 m, 3000 KM, pręd- biło ogromny krok w przód, tak, że dla no- prędkość 20 węzłów, zasięg 4200 Mm, zapas kość 10,3 węzła, opancerzenie żelazny pas wych okrętów znaleziono skromniejszą kla- węgla 322 t. burtowy 229-102 mm, bateria 254-152 mm, syfikację jako „awizo I klasy”. Opancerzenie: pokład 30-37 mm, stanowi- uzbrojenie: 2 x 260 L/22 BL, 1 x 150 L/22 sko dowodzenia 51 mm. BL, 4 x 65 BL, załoga 232 ludzi. Adamastor (Portugalia, 1896) Uzbrojenie: 4 x 150 mm, 2 x 100 mm, Remont kapitalny i modernizacja prze- Wyporność: 1729 t, 4 działka małokalibrowe, prowadzona w stoczni Orlando w latach Długość 74 m, szerokość 10,7 m, zanurze- 2 wyrzutnie torpedowe. 1901-1903. Planowano zamontowanie nie 4,65 m, Załoga 273 ludzi. 4 dział kal. 203 mm w barbetach, chronio- Siłownia: dwuwałowa o mocy 4000 KM, nych pancerzem 197 mm, 4 dział 120 mm, prędkość 18 węzłów, zasięg 7200 Mm, zapas Don Carlos I 8 kal. 47 mm i 2 kal. 37 mm, jednak później węgla 420 t. Stocznia: Armstrong,Whitword & Co, El- zdecydowano się na lżejszy wariant uzbroje- Opancerzenie: pokład 30 mm, stanowisko swick, wodowany 05.05.1898 nia i bardziej nowoczesną artylerię. dowodzenia 70 mm. Wyporność: 4186 t Uzbrojenie: 2 x 150 mm, 4 x 105 mm, Wymiary: 109,98 x 14,40 x 5,33 m Tłumaczenie z języka rosyjskiego 4 x 76 mm, 2 działka małokalibrowe, Siłownia: 2 wały, 12 500 KM + 22 węzły, Maciej S. Sobański 3 wyrzutnie torpedowe. 6000/10 000 Mm (węgiel 700/1000 t) Korekta Michał Jarczyk Załoga: 237 ludzi. Opancerzenie: pokład 38 mm, skosy 110 mm Vasco da Gama w końcowym okresie służby. Fot. zbiory Tomasz Walczyk

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 19 Krążowniki Portugalii Rys. JerzyRys. Lewandowski ADAMASTOR (1896) ADAMASTOR

20 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Krążowniki Portugalii Rys. JerzyRys. Lewandowski VASCO DA GAMA (1903) GAMA DA VASCO

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 21 Michał Jarczyk Zieten w początkowym okresie służby. Uwagę Tekst zwraca piękna jachtowa sylwetka okrętu. Krzysztof Krzeszowiak Fot. zbiory Andrzej Danilewicz

Jednostka torpedowa „Zieten” Cesarskiej marynarki wojennej Niemiec

Opracowany w roku 1872 przez von wało się na poligonie torpedowym w Frie- pokładzie awiza Grille (II) delegacji człon- Stoscha1 plan rozbudowy floty w formie drichsort3. ków Reichstagu, którzy przybyli na zapro- memorandum, przewidywał posiadanie Ze służby w roku 1877 r. (30.06 – 02.10) szenie szefa admiralicji von Stoscha, gdyż w składzie floty, oprócz torpedowców i pa- warta odnotowania jest tylko data 18.09, w ten sposób chciał odpowiednio zaintere- rowców torpedowych przeznaczonych do kiedy to jednostka, w obecności von Sto- sować osoby, a szczególnie liberałów, owych operowania na wodach przybrzeżnych, scha, obyła próbne strzelanie torpedowe „wrogów Rzeszy”, jak ich określał, sprawami również budowę większych i oceanicznych do tarczy z odległości 7,3 hm, która trafi- „okrętów torpedowych” (nm. Torpedoschif- ła, a następnie na pełnej prędkości odpali- 1. Generał i admirał á la suite Korpusu Oficerskiego Marynarki Albrecht von Stosch * 20.04.1818 r. Koblen- fe) typu Ulan. Ponieważ w tych czasach nie- ła jeszcze dwie, również celne. W dniu 03.10 cja (Koblenz); Starszy Kwatermistrz 2. Armii. 05.1866– mieckim stoczniom brakowało jeszcze do- Zietena wycofano ze służby. 09.1866 r.; generał-major 15.06.1866 r.; Pour le Mérite 17.09.1866 r.; dyrektor Akademii Wojskowej – Wydział świadczenia w konstruowaniu takiej klasy W maju 1878 roku ówczesny kpt. mar. Ekonomii przy Ministerstwie Wojny. 09.1866–07.1870 r.; 4 jednostek, zlecenie, w roku 1875, na bu- Tirpitz , po przedłożeniu Komisji Doświad- generał-porucznik 26.07.1870 r. Generalny Intendent dowę, według własnych planów, otrzyma- czalnej ds. Broni Torpedowej (Versuch- Armii 07.1870–07.1871 r.; w tym samym czasie również szef sztabu generalnego armii lądowej, wielki arcyksiążę ła brytyjska stocznia Thames Iron Works skommission) swojego memorandum na Meklemburga, 11.1870–12.1870, szef sztabu generalnego w Londynie, która jeszcze w tym samym temat dalszego rozwoju broni torpedowej, armii okupacyjnej we Francji 07.1871–10.1871, pruski roku, w lipcu, położyła pod niego stępkę. otrzymał komendę nad Zietenem, z polece- minister stanu i szef admiralicji 01.01.1872–20.03.1883, gen. piechoty 22.03.1875, admirał 22.09.1875 r., emery- Podczas ceremonii chrztu, która odby- niem zajęcia się dalszymi pracami nad roz- tura 20.03.1883, † 29.02.1896 Oestrich nad Renem. ła się 09.03.1876 r., nowej jednostce nadano winięciem tej ciągle jeszcze znajdującej się 2. Hans Joachim von Zieten (1699 – 1786), pruski ge- 2 nerał kawalerii, zasłużony na polu reorganizacji konnicy, nazwę Zieten . Zgodnie z wyobrażeniami w powijakach broni. 06.05 okręt ponownie walnie przysłużył się m.in., do wygrania bitwy pod Tor- preferowanymi w owym czasie przez eks- wyszedł w morze na próby w okolicy Fre- gau z Austriakami w roku 1860. pertów, w sprawie napędu, zdecydowano się idrichsortu/Wik. Niezależnie od pełnienia 3. Okręt w okresie zimowym, kiedy nie odbywały się ćwiczenia floty był wycofywany ze służby, ponownego zainstalować na nim, oprócz maszyn firmy funkcji dowódcy okrętu, Tirpitz zajął się wcielenia dokonywano na wiosnę roku następnego (paź- Penn & Sons, również takielunek charakte- również kształceniem fachowego personelu, dziernik – maj). rystyczny dla szkunera. mającego obsadzić nowe jednostki wyposa- 4. Docenił to po wielu latach Tirpitz, który podsu- mował dwunastoletni okres rządów von Stoscha, choć Po próbach stoczniowych, Zieten, został żone w broń torpedową. jego oponenci mu zarzucali, „że w jego czasach mary- z dniem 01.08 wcielony do służby, jedena- Po wzięciu udziału w ceremonii wodowa- narka nasiąkła zbyt wojskowym komiśniakiem, stwier- dził „On (Stosch) wyprowadził znowu Niemcy na peł- stego tego miesiąca wszedł do Wilhelmsha- nia korwety pancernej Bayern, która mia- ne morze, dołączając do miejsca, gdzie kiedyś królowała ven, gdzie zamontowano na jego pokładzie ła miejsce 13.05, Tirpitz zatopił w Kilonii, Hanza”! za Hildebrand–Röhr–Steinmetz, Die Deutschen uzbrojenie. W połowie września przydzie- za pomocą ostrej już torpedy, przekształ- Kriegsschiffe, Biographien – ein Spiegel Marinegeschichte von 1815 bis zur Gegenwart, Mundus Verlag Ratingen, lono mu miejsce kotwiczenia, które od tej coną w prom, byłą szalupę artyleryjską, co (8 tomów w jednym opasłym tomisku) b.d.w., tom 1 str. pory do wycofania ze służby (17.11) znajdo- się odbyło w obecności zgromadzonych na 29 a (przyp. red.).

22 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Jednostka torpedowa „Zieten” Cesarskiej marynarki wojennej Niemiec morskimi, gdyż ci już wkrótce mieli zadecy- Od końca stycznia do końca lutego roku – 30.09), okręt wchodził w skład I Dywizjo- dować o sumach z budżetu, które parlament 1888 jednostka towarzyszyła znowu jako nu Eskadry Manewrowej i tym samym za- miał wyasygnować na rozbudowę floty. awizo przy Eskadrze Manewrowo-Pancer- kończył się drugi okres służby. Nastąpił te- Następnie testowano efekty trafień ostry- nej, biorąc również udział w wizycie cesarza raz okres bezczynności, trwający do wiosny mi torpedami; najpierw w kadłuby drew- Wilhelma II w Rosji i w dniu 20.09 została roku 1897. niane, które zabezpieczano jednak płytami ponownie wycofana ze służby. Po przeprowadzonym w tym roku re- z żelaza i po tych testach opracowano plan, W 1889 r. (01.05 – 25.09), Zieten udał się moncie i przezbrojeniu, w dniu 16.03.1897 r. aby na wyposażeniu dużych okrętów bojo- razem z Eskadrą Ćwiczebną i cesarzem Wil- przywrócony został do służby i zastąpił awi- wych znalazły się również bajboty z wyrzut- helmem II z wizytą do Anglii. zo Meteor (II), służące do tej pory jako okręt niami torpedowymi. Głównym jednak ce- W roku 1890 (02.05 – 01.10) służba trwa- ochrony rybołówstwa i aby wykonywać lem był nadal rozwój tej broni właściwej, ła nieprzerwanie, m.in. miała miejsce po- związane z tym zadania musiał uzupełnić, czyli torpedy. dróż cesarza Wilhelma II do Norwegii (09 będąc po raz trzeci w swej historii przekla- Z wydarzeń roku 1879 (05.05 – 07.10) – 26.07). Podczas służby w roku 1891 (01.05 syfikowany, swoje wyposażenie, co nastą- wymienić należy atak (26.06.) na skreślone – 25.09) w składzie floty utopili się w nocy piło w Wilhelmshaven, załoga rekrutowała z listy floty awizo Preußischer Adler, który 08/09.08, I oficer jednostki, kpt. mar. Lu- się głównie z zamieszkałych w pobliżu, ak- zatonął po trafieniach dwiema ostrymi tor- dwig i lekarz okrętowy (por. służby medycz- tywnych rybaków. Jego rejsy wiodły teraz na pedami. nej), dr Preis, którzy wybrali na przejażdż- łowiska położone u wybrzeży Morza Pół- W roku 1880 (03.05 – 15.10) Zieten pod kę łódką, w okolicach Sopotu (Zoppot). nocnego, Danii, Norwegii, Szkocji, Anglii, pełną parą zatopił (28.07) w Zatoce Heiken- 26.06 Zieten pospieszył z pomocą pancer- Holandii i Belgii, głęboko na wody Katte- dorf, z odległości 400 metrów byłą korwetę nikom (byłej fregacie pancernej) Kaiser (I) gatu, Skagerraku, Kanału La Manche, a na bocznokołową Barbarossa. W tym też roku i Deutschland (I), które utknęły na mieliź- północy do wysokości Szetlandów i Wysp skończyła się kariera Zietena jako doświad- nie w Zatoce Puckiej. W roku 1892 (30.04 Owczych, Hebrydów, Islandii oraz po Mo- czalnej jednostki torpedowej, gdyż okaza- ła się być zbyt ciasna dla kadetów i zastąpio- Wodowany/stocznia no ją korwetą pancernopokładową Blücher. 09.03.1876 r. w Thames Iron Works w Blackwall koło Londynu W roku 1881 poddano go generalne- Klasa: mu remontowi, 27.06 został ponownie od- jednostka torpedowa (Torpedofahrzeug) dany do służby i 16.08 jako awizo roz- 1881 r. awizo począł dalszą służbę w eskadrach floty. 1876 – 1898 r. okręt doświadczalny, tender W tym też roku wziął udział w wielkiej pa- 1899 r. lekki krążownik (Kleiner Kreuzer) radzie morskiej w Zatoce Kilońskiej, a na 1904 r. jednostka specjalna jego pokładzie przebywał 17.09 cesarz Wil- 1897 (9) – 1914 r. okręt ochrony rybołówstwa helm I z feldmarszałkiem hrabią von Molt- (do 31.01.1882 – okręt IV klasy, następnie okręt I klasy.) ke, który 01.10 udał się w rejs studyjny na 1914 – 1919 okręt ochrony wybrzeża wyspę Arsen, stojąc na czele pewnej komi- Załoga sji. 31.01.1882 r. Zieten przeklasyfikowa- 87 – 113 ludzi (wg Grönera 88/6 – 99/7 ludzi, jako okręt ochrony rybołówstwa 104/7) ny został z „okrętu IV klasy” na „jednostkę Dane techniczne I klasy”, ale do służby wszedł dopiero 14.08 Wyporność maksymalna: 1170 t/ projektowane: 1001 t/ 716 BRT i po pięciu dniach, 19. wyruszył wraz frega- Wymiary: 79,40/ 69,5 x 8,53 (8,56) x 3,80/ 4.63 x 5,64 m tą Gneisenau (I) i kanonierką Cyclop (II) na Napęd: dwie poziome 2 cylindrowe parowe maszyny tłokowe, podwójnego rozprężenia (HDE) J. Penn & Sons wody Lewantu, aby tam zastąpić, podczas o mocy 1807/ 2000 (na próbach osiągnięto 2376) KM w maszynowni, 171 obroty. Pierwotnie sześć kotłów trwającej wojny brytyjsko – egipskiej, prze- cylindrycznych J. Penn & Sons, od 1891 Kaiserl. Werft, Kilonia (12 palenisk/ 5,33 atm./ pow. grzewcza bywające tam dotąd jednostki. Zieten zastą- 716 – 699 m2) w kotłowni. pił 30.09 w Aleksandrii kanonierkę Habicht Zasięg pływania: 1770 Mm/ 9 w (II), ale już 14.10, po uspokojeniu się sytu- Prędkość: 15,9/ 16 (na próbach 16,3) węzłów acji, obrał kurs powrotny do Niemiec i po Poj. bunkrów: 130/120 ton zawinięciu do kilku portów śródziemno- Dwumasztowiec, ożaglowanie typu szkuner (pow. żagli 355 m2), następnie żaglowiec gaflowy morskich zawinął do Kilonii, gdzie 25. wy- Kadłub konstrukcji żelaznej, osiem grodzi wodoszczelnych, jedna prądnica 67 Volt o mocy 10 kW, dwie śruby cofano go ze służby. o średnicy 3,05 (2,75) m, jeden ster. Zieten okazał się być potrzebny do- piero w roku 1885, kiedy jako awizo do- Uzbrojenie łączył z dniem 15.11 do sformowanego 6 działek rewolwerowych, 2 wyrzutnie torpedowe kal. 381 mm (dziobową z opuszczaną klapę zamykającą w Kilonii dywizjonu rezerwowego (cztery dziobnicę i rufową) z zapasem 10 torped Whiteheada). korwety pancerne typu Sachsen, w służbie od roku 1900: 6 [4] armat szybkostrzelnych kal. 50 mm L/40 (864 pocisków); brak wyrzutni torpedowych; od 1884 r.), ale oficjalnie do służby go nie 49 min. przekazano. W roku 1886 Zieten towarzy- Koszt zakupu: 1 635 000 DM szył w okresie 30.07 – 29.09 w charakterze awiza Eskadrze Manewrowo – Pancernej H. Bouchard w wydanej w 1889 r. pracy pod tytułem Torpilles et torpilleurs des nations etrangeres podaje: podczas ich ćwiczeń na Morzu Północnym wyporność: 975 t; wymiary: 73,45 x 8,53 x 4,35 m; załoga: 111 ludzi; dwie trójpłatowe śruby; moc maszyn: i Bałtyku. W roku 1887 po remoncie i za- 2350 KM; zapas węgla: 150 t; prędkość 16,36 w. Uzbrojenie: 4 działa 120 mm; 4 działka rewolwerowe; montowaniu nowych kotłów (wg Gröne- 2 dziobowe wyrzutnie torpedowe umieszczone 1,8 m pod wodą i 2 pokładowe, zapas: 6 torped Schwarzkopf, ra nowe kotły zostały zainstalowane dopie- model duży, 580 cm długości. Koszt zakupu okrętu wyniósł 1 608 460 DM. ro w 1891 r.) ograniczono się tylko do prób.

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 23 Jednostka torpedowa „Zieten” Cesarskiej marynarki wojennej Niemiec

tena przez kanonier- kę pancerną Bremse (1884 – 1910), do któ- rych dołączyły następ- nie pancerniki Baden i Württemberg, sta- nowiące daleką osło- nę ćwiczących desan- towanie się na wyspę Borkum oddziałów wojskowych. Od roku 1903 w odbywających się manewrach Zieten ponownie pełnił rolę przewodnika flotylli, otoczony rojem torpe- dowców. W roku 1905 jednostka uczestni- czyła w jesiennych Zieten w ujęciu z 1902 roku. Fot. zbiory Andrzej Danilewicz manewrach całej flo- ty. Rok 1906 minął bez rzu Północnym oraz na akwenach połowo- ci rybackich. W dniu 20.06 Zieten posłużył jakiś specjalnych wydarzeń. wych na Doggerbanku, Hornsrev i Fischer- jako meta w pewnych zawodach wioślar- W roku 1907 nastąpił podział Morza Pół- -Bank (to obszar Morza Pomocnego na skich urządzonych na Łabie. Między 30.06 nocnego na trzy strefy połowowe, co miało zachód od wybrzeży Danii), a także w oko- a 05.07 przebywał w pobliżu Ostendy, gdzie na celu szybkie zlokalizowanie znajdujących licach Helgolandu i Zatoki Niemieckiej. Za- doszło do spotkania dowódców duńskie- się tam jednostek rybackich. danie okrętu polegało głównie na udziela- go Groensundu, brytyjskiego Harty'ego, bel- Między 25.08 – 07.09 w czasie manew- nie pomocy niemieckim i zagranicznym gijskiego Ville D'Ostende'a, holenderskiego rów okręt należał do grupy jednostek za- jednostką rybackim, na polu medycznym, ­Bonaire'a i francuskiego Ibisa, którego ce- opatrzeniowych. jeżeli zachodziła potrzeba konsultacji le- lem było uzgodnienie wytycznych dla opra- W roku 1908, w trakcie trwających, karskiej, czy usunięciu powstałych szkód cowania jednorodnego systemu informacyj- w dniach 31.08 a 12.09 manewrów, odby- technicznych oraz wymiany informacji na nego. Od 22.09 jednostka razem z mającym ły się w Berlinie (11.08) zawody balonowe temat obszarów połowów i ilości złowio- być użytym w tym samym celu awizem Pfeil im. Gordona Bennetta, niektórych uczest- nej ryby, ale to ostatnie tylko w przypadku (II), znajdowała się w Wilhelmshaven, gdzie ników silny wiatr zniósł nad wody Morza jednostek niemieckich. Na wodach teryto- na początku października dokonano po- Północnego, gdzie wodowały. Zieten nale- rialnych Zieten wykonywał również zada- działu ich stref operacyjnych, na wschod- żał do grupy jednostek poszukujących nie- nia policji morskiej, jak na przykład zapo- nią i zachodnią część Morza Północnego, na szczęśników. biegnięciu odłowom, na niedozwolonych których im później przyszło działać. 29.11 W roku 1909, jednostka wchodziła od akwenach, dokonywanych przez jednostki Zietena wycofano ze służby. połowy sierpnia do zespołu jednostek za- obcych bander, a w razie konieczności ucie- W roku 1898 przewidziano go do prze- opatrzeniowych. W czasie ciężkiego sztor- kając się do zajęcia takiego statku, czy ku- prowadzenia dłuższej wyprawy naukowej mu (03.12) Zieten wraz z torpedowcem S 61 tra i odholowania ich w kierunku brzegu do północnej części Oceanu Lodowatego, poszukiwali zaginionego kutra rybackiego a następnie przekazania kompetentnym in- która się jednak nie odbyła, gdyż stwierdzo- oraz jego załogę. stancjom policyjnym na lądzie. W okresach no, że wybrana jednostka nie bardzo się do Rok 1910 minął na generalnym remon- zimowych jednostka przebywała ze zredu- tego celu nie nadaje. cie, bez potrzeby wycofania ze służby. kowaną załogą w Wilhelmshaven, lecz ze 15.03.1901 r. nastąpiło ponowne wciele- W roku 1911 r., jednostka przeprowadza- służby nie był wycofywany. nie do służby. Koło Islandii dokonano prób ła testy w komunikowaniu się ze znajdują- Kilka przykładów długiej służby Zietena, z nowo opracowanym włokiem holowa- cymi się w morzu kutrami rybackim za po- kiedy coś się działo. nym po dnie, celem wybadania najkorzyst- mocą bezprzewodowej telegrafii. Dnia 06.04.1897 r. Zieten wchodzi do niejszych miejsc połowowych i pory poło- W roku 1912 Zieten „aresztował” kilka- służby jako okręt ochrony rybołówstwa. Na wu. W dniu 02.08 nadarzyła się okazja do naście brytyjskich kutrów rybackich, łowią- początku czerwca powołano, kiedy znajdo- świętowania 25 rocznicy pełnienia służ- cych w niedozwolonym rejonie, przekazując wał się w Wilhelmshaven, do życia na jego by w szeregach cesarskiej floty. Następnie je kompetentnym władzom na lądzie. pokładzie, w porozumieniu z Niemiec- jednostce powierzono wypełnienie pewnej Rok 1913 nie przyniósł żadnych wyda- kim Związkiem Morskim ds. Rybołów- misji specjalnej, która polegała na eskorcie rzeń, które warte by były jakiejś wzmianki, stwa (Deutscher Seefischerei-Verein), szko- konwoju składającego się ze statków han- natomiast w roku 1914 złapano w niewła- łę kształcąca przyszłych rybaków, a adepci dlowych, na pokładach, których przewo- ściwym miejscu kolejną brytyjską jednost- szkoleni byli przez kompetentnego ofi- żono oddziały wojskowe IX Korpusu Armii kę rybacką. cera wachtowego w dziedzinie nawiga- udające się na wyspę Amrum, gdzie miały W dniu 01.08.1914 r. Zietena włączono cji, prawa morskiego, udzielania pierwszej odbyć się manewry. do flotylli zabezpieczenia portów na rzece pomocy medycznej, znajomości trybu ży- Z wydarzeń roku 1902 (27.06), jako naj- Jade i Wezerze. W lipcu 1918 r. stał się jed- cia fauny morskiej, łatania i cerowania sie- ciekawsze, wymienić można wsparcie Zie- nostką flagową stacjonującej na Łabie flo-

24 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Jednostka torpedowa „Zieten” Cesarskiej marynarki wojennej Niemiec tylli patrolowców, któ- rą to rolę sprawowała do końca działań wo- jennych. W grud- niu 1918 r. zreduko- wano załogę okrętu. Dwa miesiące póź- niej Zieten rozpoczął służbę jednostki pilo- towej w okolicy latar- niowca Doggerbank – Süd, jako eskorto- wiec grup okrętów podwodnych kierują- cych się, zgodnie z po- stanowieniami podpi- sanego w Compiègne zawieszenia broni, z Wilhelmshaven do brytyjskiego Harwich (24 – 27.03). W tym I ostatnie ujęcie pochodzące z roku 1908. Fot. zbiory Andrzej Danilewicz też czasie okręt podle- gał rozkazom Dowódcy Sił Morskich Morza ślono z listy a 18.04.1921 r. sprzedano ją za 3. Hildebrand-Rohr-Steinmetz, Die Deutschen Krieg- Północnego (Befehlshaber der Seestreitkäfte 655 000 DM na złom do Wilhelmshaven. schiffe, Biographien – ein Spiegel Marinegeschichte der Nordsee = BSN). von 1815 bis zur Gegenwart, Mundus Verlag Ratin- 05.07.1919 r., po 43 latach, licząc od daty Bibliografia gen b.d.w. pierwszego oddania do służby, ten zasłu- 1. Fock H., Schwarze Gesellen, Band 1, Torpedoboote bis 4. Bouchard H., Torpilles et torpilleurs des nations żony okręt został ostatecznie wycofany z li- 1914; Koehlers Verlagsgesellschaft mbH, Herford, 1979. etrangeres suivi d’un atlas des flott cuirasses etrage- nii, co daje mu zaszczytne drugie miejsce, 2. Gröner E., Die deutschen Kriegsschiffe 1815-1945; res; Berger-Levrault et Co, Libraires-editeurs Paris za awizem Grille (1857 r.) na liście najdłużej Band I – Panzerschiffe, Linienschiffe, Schlachtschiffe, Flug- 1889. służących okrętów w historii floty niemiec- zengtrager, Kreuzer, Kanonenboote; Bernard & Graefe 5. Trubicyn S.B., Eskadriennyje minonoscy i minonoscy kiej. W dniu 06.12.1919 r. jednostkę skre- Verlag Koblenz 1983. Giermanii (1871-1918 gg.); Sankt Petersburg, 2000. FOTOKOLEKCJA

Nassau – pierwszy niemiecki drednot. Fot. zbiory Andrzej Danilewicz

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 25 Izumo sfotografowany w 1905 roku. Aleksandr Aleksandrow (Rosja) Fot. zbiory Aleksandr Aleksandrow SiergiejTekst Bałakin (Rosja)

„Asama” i kuzyni część IV

Bitwa pod Cuszimą wyjątkiem Iwate, który oberwał solidnie od Dwa pociski kal. 203 mm11 przebiły burtę Dla japońskich krążowników pancer- Riurika). nieco powyżej linii wodnej. Przez powstałe nych bitwa pod Cuszimą, która rozegrała Niezmienny flagowiec wiceadmirała Ka- przebicia zaczęła do wnętrza kadłuba prze- się w dniach 27-28 (14-15) maja 1905 r. były mimury – Izumo, został trafiony 9 poci- nikać woda, w rezultacie, czego niektórych rzeczywiście wspaniałym czasem. Przebieg skami dużego i średniego kalibru. Pierwszy pomieszczeniach jej poziom sięgał 0,6 m (2 samej bitwy prezentowało już wiele ksią- z nich eksplodował o godz. 14:36 na gór- stopy). Przebity został także komin. Na po- żek i artykułów, a szczegółowa jej analiza nym pokładzie śródokręcia obok działa Nr kładzie rannych zostało 15 członków zało- zajmuje nie jedną setkę stron, stąd też zaj- 5, przebijając osłonę z marynarskich koji. gi (główny mechanik, inż. Matsuzaki oraz miemy się jedynie rolą, jaką odegrały w niej W wyniku eksplozji rannych zostało 6 ludzi 14 marynarzy i podoficerów). Zabitych prezentowane już okręty. Trzeba zaznaczyć, (2 ciężko i 4 lekko. Kolejny pocisk trafił krą- nie było, jednak jeden z marynarzy zmarł że sama bitwa w dużej mierze możliwa była żownik o godz. 15:14, przebił burtę i eksplo- w walce w okrętowym lazarecie. dzięki umiejętnej pracy radiotelegrafistów dował na pokładzie bateryjnym, raniąc 4 lu- Najmniej uszkodzony został Tokiwa. Jed- Azumy, którzy przekazywali informacje dzi. Kaliber pocisku oceniono na 305 mm. nostkę dosięgnął 1 pocisk kal. 152 mm oraz zwiadowców na Mikasie. Ustawione w jed- Między godz. 19:19 a 19:27 kolejny pocisk 8 małego kalibru. Najbardziej niebezpieczne nym szyku z pancernikami, Asama i jej kal. 305 mm przebił pokłady górny bateryj- było trafienie pocisku kal. 76 mm, które tra- „bliźniaki” miały swój udział w osiągniętym ny, przeleciał wzdłuż opancerzenia i przez fiło działo kal. 76 mm Nr 12. Odłamki rani- sukcesie. Tym razem ich solidne uzbroje- przewód kominowy trafił do przedziału ko- ły 4 ludzi. Na krążowniku zginął marynarz, nie zostało wykorzystane w 100%, dając ad- tłowni. Na szczęście dla Japończyków jed- śmiertelnie ranny odłamkami pocisku, któ- mirałowi Tōgō kolosalną przewagę w licz- nak nie eksplodował. Na okręcie zginęło ry eksplodował w wodzie, a dalszych 14 bie dział średniego kalibru. Grad pocisków 3 marynarzy, a ranny został pchor. Kukuba- członków załogi odniosło rany. z tych dział niszczył technikę i zabijał ludzi, ri, cywil i 32 marynarzy. Yakumo otrzymał 7 pocisków: 1 kal. 305 powodował pożary na rosyjskich okrętach Iwate, na którym podniósł swoją flagę mm, 4 kal. 152 mm oraz mniejszego kali- i utrudniał im przez to walkę. kontradmirał Shimamura, został trafiony 17 bru. Przebity został górny pokład, komin Wystarczy powiedzieć, że w ciągu 2 dni pociskami (wg japońskich danych 2 kal. 305 i fokmaszt. Uszkodzony został kuter pa- walk działa japońskich krążowników pan- mm, 3 kal. 203 mm, 2 kal. 152 mm, 1 kal. rowy, w którego dziób trafił o godz. 15:24 cernych Programu 1895-1896 wystrzeli- 120 mm, 5 kal. 76 mm oraz mniejszego ka- pocisk małego kalibru. Jego odłamki zabi- ły 915 pocisków kal. 203 mm, 3716 kal. 152 libru. O godz. 14:34 pocisk kal. 120 mm tra- ły 2 ludzi, a raniły dalszych 6, w tym jedne- mm i 3480 kal. 76 mm. Precyzyjnych da- fił rufową część krążownika i eksplodował nych o zużyciu amunicji przez poszczegól- w kabinie oficerskiej, raniąc 4 ludzi. Po ko- 11. Jeśli oczywiście wierzyć japońskim danym, to w ich okręty trafiało zadziwiająco wiele pocisków kal. ne jednostki brak, jednak wiadomo, że Azu- lejnych 5 minutach pocisk kal. 305 mm eks- 203 mm. Tyle tylko, że działami tego kalibru wśród okrę- ma zużył 173 pociski kal. 203 mm, 719 kal. plodował w pomieszczeniach zajmowanych tów II Eskadry Oceanu Spokojnego dysponował jedynie 152 mm i 752 kal. 76 mm. Z drugiej stro- prze d-cę, również raniąc 4 ludzi. O godz. krążownik Admirał Nachimow. Trudno uwierzyć by uzy- skał on aż tak dużą liczbę trafień. Prawdopodobnie jed- ny krążowniki odniosły poważne uszkodze- 16:19 pocisk dosiągł bom ładunkowy grot- nak Japończycy oceniali kaliber eksplodujących rosyj- nia, większe niż w poprzednich starciach (za masztu. Jego odłamki raniły marynarza. skich pocisków na oko.

26 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE „Asama” i kuzyni go śmiertelnie. Kolejnych 4 członków załogi raniły odłamki pocisku małego kalibru, któ- ry eksplodował w kabinie na prawej burcie, 50 minut wcześniej, o godz. 14:34. W su- mie uszkodzenia krążownika nie były jed- nak poważne. Znacznie poważniejsze okazały się jed- nak uszkodzenia Asamy. Jednostce przy- padł honor jako pierwszej opuścić szyk bo- jowy. O godz. 14:27 rosyjski pocisk kal. 305 mm uderzył w rufę okrętu, uszkadzając na- pęd steru. Jego naprawa zajęła mniej niż 10 minut, a w tym czasie okręt stracił z oczu swój zespół. Gdy poszukiwał swego zespołu, nieoczekiwanie trafił pod skoncentrowany ostrzał kilku rosyjskich jednostek. O godz. 14:37 pocisk kal. 305 mm rozerwał się na prawej burcie w kabinie d-cy, po raz kolej- ny uszkadzając napęd steru. O godz. 14:59 pocisk kal. 76 mm dosiągł przedni mostek, Asama propwadzi ogień z dziobwej wieży artylerii głównej w czasie Bitwy Cuszimskiej. raniąc marynarza. Około godz. 15:10 w rufę Fot. „Ships of the World” trafiły jeszcze kolejne 2 „niespodzianki” kal. wił niewielki ślad na dolnej krawędzi pio- i mniejszy). O godz. 14:27 duży odłamek 305 mm. Odłamki jednego z nich zniszczy- nowego pancerza rufowej wieży głównego pocisku kal. 305 mm oderwał kawał lufy ły bufet d-cy, przechodząc przez zewnętrz- kalibru. Około godz. 16:08 kolejny pocisk o długości 0,6 m działa kal. 152 mm w gór- ne poszycie lewej burty na wysokości linii kal. 152 mm wybuch u podstawy komina, nej rufowej kazamacie prawej burty. 2 ludzi wodnej. Przez przebicie do wnętrza kadłuba powodując uszkodzenie i przerwę w pracy zostało rannych (1 ciężko i 1 lekko). Rów- zaczęła napływać woda, w rezultacie, cze- kotła. W rezultacie Asama zdołał dołączyć nocześnie pocisk kal. 152 mm przebił pra- go okręt nabrał 1,5 m przegłębienia na rufę. do zespołu dopiero po godz. 17:00. Łącz- wą burtę, jednak nie eksplodował, lecz za- Na środkowym pokładzie poziom wody do- nie krążownik dosięgło 12 pocisków (3 kal. bił łącznika i ranił marynarza. O godz. 14:37 chodził do kolan. W wyniku eksplozji zgi- 305 mm, 2 kal. 203 mm lub 254 mm, 5 kal. pocisk kal. 305 mm uderzył w styk między nął marynarz, kolejnych 6 zostało rannych 152 mm i 2 kal. 76 mm) Straty wśród zało- pionowym pancerzem a dachem rufowej (1 śmiertelnie, 4 ciężko i 1 lekko). Po 10 mi- gi okazały się relatywnie niewielkie: zginę- górnej kazamaty prawej burty, powodując nutach pocisk kal. 76 mm wybuchł na po- ło 4 ludzi (w tym bosman Sakai), a 12 zosta- powstanie przebicia okazałych rozmiarów. kładzie od strony lewej burty, unieszkodli- ło rannych. Eksplodujący pocisk uszkodził łoże dzia- wiając dalszych 5 członków załogi (1 zabity, Azumę rosyjska artyleria trafiła 15 po- ła kal. 152 mm, które już wcześniej utraci- 4 rannych). O godz. 15:39 pocisk kal. 152 ciskami, w tym 11 dużego i średniego kali- ło część lufy oraz wybił całą obsługę. 6 ludzi mm zniszczył kabinę rewizora (kwatermi- bru (6 kal. 305 mm, 1 kal. 203 mm lub 254 zginęło na miejscu, a kolejny został ranny. strza), raniąc 2 ludzi. Drugi pocisk pozosta- mm, 4 kal. 152 mm) oraz 4 małego (76 mm Ranny został także starszy oficer krążowni- ka Tōgō Shizunosuke i 8 ludzi, znajdujących Azuma po Bitwie Cuszimskiej. Zniszczona rosyjskim pociskiem 305 mm jedna z armat rufowej się na rufowym mostku. O godz. 14:47 inny wieży artylerii głównej. Fot. „Ships of the World” pocisk kal. 305 mm uderzył w lufę rufowego działa głównego kalibru, wyginając ją w wi- doczny sposób. Następnie pocisk zryko- szetował na górnym pokładzie, przebijając go oraz burtę, przez którą wpadł do morza nie eksplodując. Po drodze ranił 4 ludzi. Do momentu uszkodzenia z działa kal. 203 mm oddano raptem 19 strzałów. O godz. 16:44 uległo rozerwaniu jedno z dział kal. 76 mm (12 funtowych), zginął przy tym marynarz, a drugi został ranny. O godz. 16:44 pocisk kal. 152 mm przebił na wylot obie burty i wpadł do morza nie eksplodując. Ogółem na okręcie zginęło 10 marynarzy i podofice- rów, a rany poza starszym oficerem odniósł pchor. Takenaka, starszy bosman Nakamura oraz 27 podoficerów i marynarzy. Straty wśród załóg i odniesione uszko- dzenia nie przeszkodziły jednak wszyst- kim 6 krążownikom pancernym wziąć udział w finalnym akcie dramatu. Rankiem 28 (15) maja praktycznie cała Połączona Flot okrążyła niedaleko wyspy Takeshi-

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 27 „Asama” i kuzyni

Nisshin i Kasuga stanowiły 5. Flotyllę 3. Flo- ty wiceadmirała S. Kataoki. W ostatnich miesiącach wojny krążow- niki pancerne pełniły służbę oddzielnie. W lipcu-sierpniu 5. Flotylla zabezpieczała lądowanie japońskiego desantu na Sachali- nie, a także pełnił służbę patrolową w czasie walk n wyspie. Yakumo pełnił funkcję jed- nostki flagowej wiceadmirała Kataoki. Azu- ma 7 sierpnia dostarczył oddział desantowy, w tym baterię artylerii, na przylądek Tsu- naicha (południe Sachalina), a 3 dni póź- niej kutry parowe krążownika wspierały na- tarcie ogniem dział kal. 47 mm i karabinów maszynowych, a w dniu 16 sierpnia wysa- dziły kolejny desant. Krążowniki pancerne 2. Flotylli, po bły- skawicznym zakończeniu remontu uszko- dzeń bojowych, pełniły latem służbę pa- trolową w Cieśninie Koreańskiej, włączając Uszkodzenia pociskiem 305 mm na Iwate. Fot. „Ships of the World” się od czasu do czasu do konwojowania transportowców wojskowych zmierzają- ma resztki II Eskadry Oceanu Spokojne- la. Rosyjski okręt został trafiony 2 pociska- cych na północ Korei12. W połowie lipca go, którymi w tym czasie dowodził kontr- mi kal. 203 mm i 3 kal. 152 mm. Izumo, Iwate i Tokiwa eskortowały trans- admirał N.I. Niebogatow, zmuszają je do portowce Girai Maru, Hokuriku Maru i Se- poddania się. Końcowy okres wojny oka Maru od cieśniny Cuszima do Songijn. Około godz. 17:00 Iwate i Yakumo dopa- Po bitwie pod Cuszimą japońska flo- W sierpniu analogiczną operację eskortowa dły uszkodzony pancernik obrony wybrzeża ta uzyskała niepodzielne panowanie na ca- 7 transportowców realizowały Izumo, Toki- Admirał Uszakow. Kontradmirał Shimamu- łym teatrze działań wojennych. Pozostające wa i Asama (Iwate 18 lipca odszedł na re- ra, którego flagowcem był Iwate zapropono- we Władywostoku rosyjskie krążowniki nie mont do Sasebo). wał rosyjskiej jednostce opuszczenie ban- stanowiły już żadnego zagrożenia. Pozwo- W dniu 5 września (23 sierpnia) Ro- dery. D-ca pancernika podjął jednak bój liło to na zmniejszenie składu japońskich sja i Japonia zawarły pokój. Dwa tygodnie z przeważającymi siłami nieprzyjaciela. Ja- zespołów, przy równoczesnym zwiększe- później, 18 (5) września, na redzie w pobli- pońskie krążowniki pancerne otworzyły niu ich liczby. 14 (1) czerwca 1905 r. Połą- ogień z dystansu 9000 m, stopniowo pod- czona Flota została przeformowana – w jej 12. W pracy „Rosyjsko-japońska wojna: od Włady- wostoku do Cuszimy” (Moskwa, AST, 2004) stanowią- chodząc do przeciwnika. Po 45 minutach skład wchodziły teraz 4, a nie jak dotych- cej przedruk 3 i 4 tomu japońskiego opracowania „Opis Admirał Uszakow poszedł na dno, jego za- czas 3. Floty. W składzie 2. Flotylli 2. Floty działań bojowych na morzu 37-38 r. Meiji”, przedstawio- łoga widząc nieskuteczność prowadzonego wiceadmirała Kamimury pozostały jedynie no szczegółowo działania krążownika Izumo pod Sacha- linem i Kurylami. Rzecz jednak w tym, że to ewidentna ognia artyleryjskiego, otwarła kingstony by 4 krążowniki – Izumo, Iwate, Asama i Toki- pomyłka: w japońskim oryginale jest mowa nie o Izumo, jednostka nie wpadła w ręce nieprzyjacie- wa. Yakumo i Azuma wraz z krążownikami lecz krążowniku III klasy Izumi. Tokiwa w pięknym burtowym ujęciu z 1906 roku. Fot. „Ships of the World”

28 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE „Asama” i kuzyni

Asama w Kobe w latach 1908-1910. Fot. „Ships of the World” żu koreańskiego portu Rasin miały miejsce dego okrętu w wojnie, wymieniając jego do- skiej w Yokosuka. W październiku jed- rozmowy o rozgraniczeniu linii granicznej wódców i wyróżniających się oficerów. Po nostka przyjęła na pokład kadetów i wraz na morzu i stopniowym przejściu do trybu zakończeniu przeglądu i uroczystym obie- z krążownikiem pancernopokładowym pokojowego. Na czele japońskiej delegacji dzie, cesarz udał się do Tokio, a japońscy Kasagi wyruszyła w pięciomiesięczny rejs stał szef sztabu Połączonej Floty kontradmi- marynarze świętowali jeszcze nieprzerwa- ku brzegom Północnej i Środkowej Ame- rał Shimamura, który przybył na pokładzie nie przez 2 dni. ryki. W tym czasie maksymalna prędkość krążownika Iwate, eskortowanego przez krążownika szacowana była na 16 węzłów. krążownik pancernopokładowy Niitaka Długowieczne krążowniki W kwietniu 1912 r. w skład eskadry szkol- oraz niszczyciele Oboro i Akebono. Ze stro- Po cesarskim przeglądzie, mocno zużyte nej wszedł Azuma, który odbył potem rejs ny rosyjskiej na miejsce spotkania przy- okręty Teikoku Kaigun zaczęto w kolejności szkolny do Australii wraz z krążownikiem był kontradmirał K.P. Essen z krążownika- kierować do stoczni w celu przeprowadze- Soya (eks-rosyjski Wariag). W kolejny da- mi Rossija, Bogatyr i torpedowcami Brawyj nia kapitalnego remontu, a ich załogi otrzy- leki rejs, trwający od kwietnia do sierpnia i Gromkij. W czasie wizyty na Iwate znajdu- mały długo oczekiwane urlopy. 20 grudnia 1914 r. Azuma wyruszył wraz z Asama, po- jący się na kutrze parowym rosyjski oficer 1905 r. Połączona Flota została rozformo- nownie przydzielonym do składu szkolnej zdążył dostrzec na prawej burcie japońskie- wana, a na jej miejsce pojawiły się 1. i 2. Flo- eskadry. Tym samym dawne krążowniki go krążownika, w rejonie trapu rufowego, ta, a także zespół szkolny i zespół Południo- Kamimury rozpoczęły opanowywać nowy 8 starannie zaspawanych przebić, a po po- wych Chin. dla siebie rodzaj działań, który przez na- wrocie sporządził odpowiedni szkic. Było Japońskie krążowniki pancerne Pro- stępne dwa i pół dziesięciolecia stał się bo- to pierwszy dowód, na to, że rosyjskie po- gramu 1895-1896 pozostawały okrętami daj czy nie podstawowym. ciski przy trafieniu w cel posiadały niewiel- pierwszej linii niemal do wybuchu I woj- Do I wojny światowej Japonia przystą- kie działanie niszczące, bądź nie eksplodo- ny Światowej. Jednak po wejściu do służby piła po stronie Ententy w dniu 23 sierpnia wały wcale. 4 jednostek typów Tsukuba i Ibuki, uzbrojo- 1914 r. Pierwszą poważną operacją Teikoku W czasie ogromnej parady morskiej, nych w działa kal. 305 mm, ich wartość bo- Kaigun było oblężenie i szturm niemieckiej jaka odbyła się 14 października 1905 r. dla jowa mocna się zmniejszyła. Oddanie do twierdzy Tsingtau. Do realizacji tego zada- uczczenia zwycięstwa Japonii nad Rosją, służby w roku 1912 krążownika liniowe- nia sformowano specjalnie 2. Flotę wicead- Asama wystąpił w zaszczytnej roli cesar- go Kongō uświadomiło wszystkim, że Asa- mirała Kato, której 1. i 2. Flotylle wyposa- skiego jachtu. Cesarz Mutsuhito ze swą licz- ma i „bliźniacy” definitywnie zestarzały się żono w zdobyczne rosyjskie pancerniki, a 3. ną świtą przybył na krążownik około godz. moralnie. Flotyllę w krążowniki pancerne Iwate (fla- 10:00 i przebywał na jego pokładzie przez Tym niemniej jednak krążownikom – gowiec kontradmirała Totsunaya), Yakumo 5 godzin. W tym czasie Asama obeszła szyk weteranom pisana była jeszcze bardzo dłu- i Tokiwa. Udział wspomnianego dywizjo- udekorowanych okrętów Połączonej Floty ga kariera. W roku 1910 Tokiwa przeszedł nu w walkach o Tsingtao był jedynie czysto (na redzie Jokohamy znajdowało się ogółem modernizację, w trakcie której wymienio- symboliczny. 165 jednostek, nie licząc statków oraz za- no stare kotły cylindryczne na 16 nowych Krążowniki Izumo i Asama w początko- proszonych na uroczystości jednostek Royal systemu Miyabara. Z dniem 1 czerwca wym okresie wojny prowadziły na obsza- Navy i U.S. Navy), przy czym admirał Tōgō tego roku Asama został czasowo włączony rze Oceanu Spokojnego poszukiwania nie- osobiście opowiadał Mikado o udziale każ- do składu eskadry szkolnej akademii mor- mieckiej eskadry wiceadmirała von Spee.

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 29 Tekst

Izumo w czasie I wojny światowej. Fot. „Ships of the World”

Latem 1914 r. Izumo znajdował się w Mek- tam przez następne 2 miesiące, bowiem a po kolejnych 5 dniach jednostka ratowni- syku, gdzie zapewniał „ochronę japoń- nie można było wykluczyć, że w tym rejo- cza Kanto (eks-rosyjski statek Mandżuria) skich interesów” w ogarniętym wewnętrz- nie może pojawić się niemiecki krążownik z grupą specjalistów i 250 robotnikami z Ja- nymi niepokojami kraju. Z chwilą wybuchu pomocniczy Prinz Eitel Friedrich i wymyka- ponii. Prace ratownicze prowadzone były wojny przeciw Niemcom krążownik wyru- jący się Brytyjczykom krążownik Dresden. z ogromną trudnością, do 14 kwietnia zdo- szył na południe w kierunku Wysp Galapa- Przy czym Japończycy chcieli utworzyć na łano zdjąć z Asamy 1200 t różnych ciężarów, gos, w nadziei przechwycenia znajdującego meksykańskich wodach swoją tymczasową a z jego niemal całkowicie zatopionego ka- się w ich pobliżu krążownika Leipzig. Asa- bazę – podobną do tej, utworzonej w 1904 r. dłuba wypompować 6764 t wody. Bada- ma wszedł w skład 1 Eskadry Południowego na wyspach Elliot. Jednym z nadających się nie wykazały, że dno okrętu zostało zdefor- Morza. W dniu 14 września okręt dowodzo- do tego celu miejsc była pusta zatoka Puer- mowane praktycznie na całej powierzchni, ny przez kmdr Ioshioku Hansaku wyszedł to San – Bartolome na wybrzeżu Półwyspu w przedziale dziobowej kotłowni odkryto z Jokosuki by wspierać desant na Mari- Kalifornijskiego. W celu rozpoznania kontr- dziurę w wymiarach 7,8 x 0,9 m, a w rufo- nach i Karolinach, pozostających we wła- admirał Moriyama skierował Asamę i roz- wej – 2,1 x 0,1 m. Otwory zaślepiono stalo- daniu Niemiec. 25 października wzięto kurs kaz ten omal nie okazał się wyrokiem dla wymi arkuszami i cementem (tego ostatnie- na Hawaje i wraz z okrętem liniowym Hizen krążownika. go zużyto 150 t), a w dniu 8 maja krążownik (eks-rosyjski Retwizan) blokowano Hono- W dniu 31 stycznia 1915 r. przy wejściu udało się zdjąć z kamieni. Do sierpnia przy- lulu, gdzie ukryła się stara niemiecka kano- do zatoki San – Bartolome, w czasie sztor- wrócono mu pracę kotłów i Asama mógł te- nierka Geier. W dniu 8 listopada kanonier- mu Asama wszedł na nieoznaczoną na ma- raz poruszać się samodzielnie z prędkością ka została internowana przez Amerykanów, pie rafę i rozerwał dno. Długość przebicia 6 węzłów. O pokonaniu oceanu nie mogło a Japończycy zdjęli blokadę i ponownie wy- wynosiła około 5 m (15 stóp), okręt przy- być jednak mowy, bowiem jednostka wy- ruszyli na poszukiwania eskadry admirała jął wiele wody i osiadł na kamieniach. Do magała dokowania. Realizacja tego w USA von Spee. Do tego czasu w składzie eskadry godz. 16:00, około 2 godz. po awarii, prze- była niemożliwa ze względów politycznych znalazły się i krążowniki, wcześniej operu- działy kotłowni było całkowicie zatopio- (Stany Zjednoczone przestrzegały jeszcze jące pod Tsingtao, przy czym Tokiwa zdą- ne, a okręt pozbawiony energii elektrycz- zasad neutralności), w związku z tym Asa- żył jeszcze zaliczyć Ocean Indyjski, gdzie nej. Radiogramu o awarii nie wysłano od ma został skierowany do Kanady, do bry- próbował odnaleźć krążownik Emden. Cały razu, a teraz pozbawiony energii nadajnik tyjskiej bazy morskiej Eskimo. W dniu 23 wysiłek Japończyków nic jednak nie dał. nie pracował. Znajdujący się w pobliżu bry- sierpnia krążownik wraz Chitose i Kaito Niemieckie okręty opuściły Pacyfik, a ja- tyjski węglowiec Lena radiostacji nie posia- opuścił San – Bartolome. Uszkodzona jed- pońskie krążowniki pancerne nie zdołały dał, w związku, z czym wieści o awarii do- nostka przeciekała jak przysłowiowe rzeszo- oddać w kierunku nieprzyjaciela ani jedne- tarły do amerykańskiego portu San Diego to, pompy pracowały bez przerwy, usuwając go wystrzału. dopiero 2 lutego13.

22 listopada zespół okrętów w składzie 12 lutego do Puerto San – Bartolome do- 13. Warto zaznaczyć, że w znanym opracowaniu H. krążowniki Izumo (pod flagą kontradmira- tarł krążownik Izumo, a w ślad za nim krą- Jentschury, D. Junga, P. Mickela – Warships of the Impe- ła Moriyama Keizaburo), Asama i okręt li- żownik Chitose i transportowiec Konan rial Japanese Navy 1869-1945 mówi się o dwukrotnym wejściu Asamy na mieliznę – 3.12.1914 i 31.1.1915 w za- niowy Hizen rzucił kotwicę w Zatoce Mag- Maru. 19 lutego wszedł krążownik Tokiwa toce San-Bartolome. Informacja ta jest oczywiście błęd- dalena u wybrzeża Meksyku. Pozostawał i jednostka ratownicza Kamakura Maru, na, a w rzeczywistości dotyczy to wydarzeń z 31 stycznia.

30 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE „Asama” i kuzyni

700-800 t wody na godzinę. Tym niemniej Tokiwa i Azuma przecięły Ocean Indyj- przechowywania min. 2 tory minowe po- w dniu 4 września zespół szczęśliwie osią- ski i przez Kanał Sueski dotarły do Morza łożono na pokładzie górnym, a kolejne 2 na gnął miejsce przeznaczenia. W doku brytyj- Śródziemnego. bateryjnym. Okręt mógł zabrać łącznie 300 skim bazy do dna zamontowano 43 dodat- Z dniem 1 września 1921 r. krążowni- min morskich. W skład jego uzbrojenia ar- kowe stalowe łaty, a 21 października Asama ki pancerne Programu 1895-1896 zostały tyleryjskiego wchodziły 2 x 203 mm, 8 x 152 wraz z Kaito wyruszył z Kanady do Japo- oficjalnie przeklasyfikowane na jednostki mm i 2 x 76 mm, 1 x 76 mm plot i 3 ka- nii. Kadłub nadal nie był szczelny i do we- obrony wybrzeża, przy czym nadal kon- emy. Tokiwa powrócił do służby w marcu wnętrznych przedziałów przesączało po tynuowały służbę w charakterze okrętów 1924 r., jednak jego dzieje przesłaniała tra- około 100 t wody na godzinę. Na szczęście szkolnych. W sierpniu 1921 r. Izumo i Yaku- gedia. W sierpniu 1927 r. na pokładzie do- dla Japończyków, w czasie oceanicznego mo, biorąc na pokład po 150 kadetów, po- szło do eksplozji miny, która spowodowała przejścia, udało się uniknąć silnych sztor- konały Ocean Spokojny i przez Kanał Pa- detonację jeszcze kolejnych dwóch, znajdu- mów i 18 grudnia 1915 r. uszkodzona jed- namski przeszły na Atlantyk, a w czasie prac jących się obok. Dawny krążownik został nostka osiągnęła Jokosukę. Tam kontynu- Konferencji Waszyngtońskiej odwiedziły poważnie uszkodzony; zginęło 38 człon- owano remont, który trwał do marca 1917 r. porty wschodniego wybrzeża USA. Później ków załogi. Okręt pozostawał w remoncie W jego trakcie poza naprawą kadłuba, wy- wyruszyły do Europy i przez Ocean Indyj- do kwietnia 1928 r., a po dalszych 2 latach mieniono również kotły na 16 typu Miyaba- ski powróciły do Japonii, opływając świat został odstawiony do rezerwy i unierucho- ra, podobnie jak wykonano to wcześniej na w ciągu 7,5 miesiąca. miony w Sasebo. Tokiwie. Dawne krążowniki pancerne kontynu- Nader intensywna służba krążowników – W dalszych działaniach bojowych I woj- owały coroczne rejsy aż do wybuchu II weteranów wymagała odnowienia ich prze- ny światowej japońskie krążowniki pan- Wojny Światowej. Do roku 1939 Asama od- starzałego i mocno zużytego układu napę- cerne praktycznie nie brały udziału. Co był 12 dalekich rejsów szkolnych, Yakumo – dowego. W roku 1927 na Yakumo zamiast prawda, w roku 1917 Nisshin przeszedł na 14, Iwate – 16, Izumo – 6, Azuma – 5, a To- 24 kotłów Belleville zamontowano 6 nieco Morze Śródziemne, a później dołączył do kiwa – 3. nowszych typu Yarrow z mieszanym syste- niego Izumo. Przez pewien czas okręty dzia- W początku lat 20 XX wieku krążowni- mem opalania, zdemontowanych w trak- ły wspólnie z Royal Navy, jednak faktyczna ki zostały częściowo rozbrojone. Przykła- cie modernizacji z krążownika liniowego ich funkcja ograniczała się do „prezentowa- dowo na Azumie pozostały 4 x 203 mm, Haruna. W roku 1931 analogiczny remont nia bandery”. 8 x 152 mm, 4 x 76 mm oraz 1 działo kal. 76 przeszedł Iwate (również otrzymał 6 kotłów Pozostałe krążowniki pancerne pierw- mm plot. i 4 wyrzutnie torpedowe. Do roku szego pokolenia od lat 1916-1917 wy- 1930 podobnym zestawem uzbrojenia dys- 14. Nazwa „Kampon” stanowi skrót od „Kansai Honbu” (Departament Techniczny) i często bywa pisa- korzystywano wyłącznie w charakterze ponowały wszystkie okręty serii. na jako „Kanpon”. Jednak hieroglif „kan” przez słowem okrętów szkolnych, które co roku przepro- Krążownik Tokiwa został w latach 1922- rozpoczynającym się od znaków „m”, „b” i „p”, dźwię- wadzały dalekie rejsy z kadetami do brze- 1924 przebudowany na stawiacz min. Zde- czy jak „kam”. Przykładowo, słowo pokład po japońsku to „kampan”, a nie „kanpan” (wg. B. P. Ławrientiew Sa- gów Ameryki i Australii, a także ku połu- montowano jego rufową wieżę, a pomiesz- mouczitiel japonskogo jazyka, Moskwa, „Nauka”, 1982, dniowym wyspom Pacyfiku. W roku 1920 czenia pod pokładem przystosowano do s. 28). Tokiwa po przebudowie na stawiacz min, dobrze widoczna prawoburtowa zrzutnia min. Fot. „Ships of the World”

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 31 „Asama” i kuzyni

Rejsy eskadry szkolnej w latach 1909-1939 Yarrow), a w 1935 – Izumo (6 kotłów typu 14 Rocznik Kampon . akademii Okręty Daty rejsów Trasa (wyjście z Jokosuki) Moc siłowni na wszystkich 3 okrętach morskiej zmniejszyła się do 7000 KM, a prędkość 36 Aso, Soya 14.03-07.08.1909 Hawaje-Ameryka Północna maksymalna do 16 węzłów. Pełna wypor- 37 Aso, Soya 01.02-03.07.1910 Australia-Azja Południowowschodnia ność Izumo w czasie prób w roku 1935 wy- 38 Asama, Kasagi 16.10.1910-06.03.1911 Hawaje-Ameryka Północna i Środkowa nosiła 10 692 t. Maksymalny zapas paliwa 39 Aso, Soya 25.11.1911-28.03.1912 Australia-Azja Południowowschodnia na okręcie to – 1405 t węgla i 324 t pali- 40 Azuma, Soya 05.12.1912-21.04.1913 Australia-Azja Południowowschodnia wa płynnego, a odpowiednio na Yakumo 41 Asama, Azuma 20.04-11.08.1914 Hawaje-Ameryka Północna – 1210 t i 306 t. W latach 1937-1938 prze- 42 Aso, Soya 20.04-25.08.1915 Australia-Azja Południowowschodnia prowadzono modernizację znajdującego 43 Azuma, Iwate 20.04-22.08.1916 Australia-Azja Południowowschodnia się w rezerwie Tokiwa, jego 16 kotłów typu Hawaje-Ameryka Północna, Miyabara zastąpiono 8 typu Kampon. Rów- 44 Yakumo, Tokiwa 05.04-17.08.1917 Południowy Pacyfik nocześnie z okrętu zdemontowano dzio- Hawaje-Ameryka Północna, bową wieżę, a liczbę przyjmowanych min 45 Asama, Iwate 02.03-06.07.1918 Południowy Pacyfik zwiększono do 500. 46 Azuma, Tokiwa 01.03-26.07.1919 Australia-Azja Południowowschodnia W latach 1930-tych najbardziej wyrazi- Azja Południowowschodnia, Suez, sta „biografia” przypadła w udziale Izumo. 47 Azuma, Tokiwa 24.11.1919-20.05.1920 Morze Śródziemne Jednostka od 20 czerwca 1931 r. była fla- Ameryka Południowa, Południowy gowcem tzw. „Chińskiej floty” (2 eskadry 48 Asama, Iwate 21.08.1920-02.04.1921 Pacyfik specjalnej) i z reguły znajdował się w Szan- Panama, Wschodnie wybrzeże USA, ghaju. Był się świadkiem tzw. „incyden- 49 Izumo, Yakumo 20.08.1921-04.04.1922 Europa, Azja Południowowschodnia tu szanghajskiego”, który stal się prologiem 50 Asama, Izumo, Iwate 26.06.1922-08.02.1923 Brazylia, Ameryka Północna i Środkowa prowadzonej na dużą skalę wojny cesarskiej 51 Azuma, Iwate, Yakumo 07.11.1923-05.04.1924 Australia-Azja Południowowschodnia Japonii przeciwko Chinom. Poważne ofiary 52 Azuma,Izumo, Yakumo 10.11.1924-04.04.1925 Ameryka Północna i negatywny osąd agresji przez opinię świa- 53 Iwate 10.11.1925-06.04.1926 Australia-Azja Południowowschodnia tową zmusiły Tokio do zawarcia zawiesze- 54 Izumo, Yakumo 30.06.1926-17.01.1927 Morze Śródziemne nia broni. W pięć lat później, w lipcu 1937 r. japońskie wojska znów napadły na rządzo- Ameryka Północna, Wschodnie 55 Asama, Iwate 30.06-06.12.1927 ne przez Kuomintang Chiny. W walkach wybrzeże USA w Szanghaju krążownik Izumo znalazł się 56 Izumo, Yakumo 23.04-03.10.1928 Australia-Azja Południowowschodnia w samym centrum wydarzeń. Stara artyleria Zachodnie i Wschodnie wybrzeże 57 Asama, Iwate 01.07-27.12.1929 flagowca (4 x 203 mm i 8 x 152 mm) okaza- Ameryki Północnej ły się całkiem efektywne przy strzelaniu do

Asama i Iwate w trakcie jednego z rejsów szkolnych w pierwszej połowie lat 30. Fot. Centralne Archiwum Wojskowe

32 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Tym razem Iwate z Yakumo w czasie rejsu szkolnego, druga połowa lat 30. Fot. Centralne Archiwum Wojskowe nia 1941 r. – od razu po komunikacie o ata- Rejsy eskadry szkolnej w latach 1909-1939 ku na Pearl Harbor, Japończycy rozpoczęli 58 Izumo, Yakumo 05.03-16.08.1931 Morze Śródziemne działania przeciw znajdującym się w Szan- 59 Asama, Iwate 01.03-14.07.1932 Australia-Azja Południowowschodnia ghaju Brytyjczykom i Amerykanom. O ile 60 Iwate, Yakumo 06.03-27.07.1933 Ameryka Północna i Środkowa stojącą na rzece amerykańską kanonier- 61 Asama, Iwate 15.02-26.07.1934 Morze Śródziemne kę Wake udało się opanować abordażem Australia-Azja Południowowschodnia, 62 Asama, Yakumo 20.02-22.07.1935 bez jednego wystrzału (jej d-ca znajdował Hawaje się na brzegu, załoga spała, a wachtowy zo- 63 Iwate, Yakumo 09.06-20.11.1936 Wschodnie wybrzeże Ameryki stał zaskoczony i rozbrojony), to z brytyj- 64 Iwate, Yakumo 07.06-19.10.1937 Morze Śródziemne skąs kanonierką Peterel chwyt ten się nie Azja Południowowschodnia, udał. Jej d-ca kmdr ppor. rez. S. Polkin- 65 Iwate, Yakumo 06.04-29.06.1938 Południowy Pacyfik ghorn, który otrzymał w przeddzień tajną 66 Iwate, Yakumo 16.11.1938-30.01.1939 Azja Południowowschodnia informację z konsulatu o możliwym ataku, 67 Iwate, Yakumo 04.10-20.11.1939 Hawaje, Południowy Pacyfik ogłosił alarm bojowy. Japończycy przedsta- Uwaga: Aso – eks-rosyjski krążownik Bajan, Soya – eks-rosyjski krążownik Wariag wili propozycję poddania się, jednak Po- lkinghorn odmówił. Wówczas krążownik celów brzegowych i odegrała ważną rolę we magające tym niemniej szybkiego remontu. Izumo, znajdujący się w odległości 1100 wsparciu japońskiego desantu. Szczególnie Wszystkie 3 atakujące kutry torpedowe za- m od Peterela, otworzył ogień z dział kal. mocno od ognia Izumo ucierpiały oddzia- tonęły: Nr 1 został zatopiony przez Japoń- 203 mm. Jednocześnie brytyjski okręcik ły chińskich ochotników, broniące dziel- czyków w chwili odpalenia torped, Nr 2 był ostrzeliwany z ustawionych na prze- nicy Putun. Chińskie lotnictwo między 14 przy wykonywaniu zwrotu siadł na mieliź- ciwległym brzegu dział polowych kal. 75 a 16 sierpnia 1937 r. trzykrotnie próbowa- nie i także został rozstrzelany, a Nr 3 utra- mm. Brytyjczycy desperacko odpowiada- ło zbombardować stojący na rzece Huangho cił sterowność i roztrzaskał się przy zderze- li ogniem z karabinów maszynowych, lecz krążownik, jednak żadna z bomb nie dosię- niu z kamiennym nabrzeżem. Ich utrata nie był to gest 310 tonowej kanonierki, pozba- gła celu. Wówczas 17 sierpnia okręt zaatako- była jednak daremna, bowiem Japończycy wionym jakiejkolwiek ochrony i stanowią- wały 4 kutry torpedowe (Nr 1-4: 2 z nich 14 musieli odprowadzić Izumo w dół rzeki dla cym łatwy cel. Po 20 minutach jednostka tonowe, były angielskiej budowy, a pozosta- przeprowadzenia remontu przy burcie bazy zmieniła się w płonące szczątki, które ze- łe 2, 18 tonowe – włoskiej. Kuter Nr 4 z uwa- pływającej. Krążownik powrócił na swoją rwały się z beczek i dryfowały z prądem. gi na awarię silnika nie wyszedł na strzał, pozycję dopiero 23 sierpnia, a wojska chiń- Wkrótce Peterel zatonął. Zginęło 6 człon- natomiast pozostałe 3 zbliżyły się do nie- skie zyskały chwilę niezbędnego wytchnie- ków jego załogi, a liczni, w tym d-ca, zosta- przyjaciela i odpaliły 5 torped. Jedna z tor- nia. Utrzymać miasta jednak i tak Chińczy- ło rannych. Tak „odwdzięczyli” się samura- ped eksplodowała uderzając w brzeg, 2 za- cy nie zdołali. je, przekonani o własnej niezwyciężoności, tonęły, a pozostałe 2 trafiły w rozciągniętą Izumo pozostawał w Szanghaju do koń- swym niedawnym nauczycielom – Brytyj- wzdłuż burty Izumo sieć przeciwtorpedową, ca 1943 roku. W tym czasie na jego konto skiemu Imperium, które nader chętnie po- przy czym jedna z nich eksplodowała. Krą- zaliczone zostało jeszcze jedno (zresztą na- magało swym dalekowschodnim sojuszni- żownik odniósł niewielkie uszkodzenia, wy- der wątpliwe) zwycięstwo. W nocy 8 grud- kom w walce z Rosją.

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 33 „Asama” i kuzyni

Wszystkie 6 krążowników pancernych Tokiwa w roku 1940 został reaktywowa- szynownię, okręt osiadł na dnie w pobliżu pierwszego pokolenia dotrwało do czasów ny z rezerwy i ponownie wcielony do flo- Ominato i został porzucony przez załogę. II wojny światowej, co prawda nie wszyst- ty w charakterze szkolnego stawiacza min. Najbardziej jednak niewiarygodną me- kie z nich pozostawały w stanie technicznej Dawny krążownik postawił za rufą nie je- tamorfozę przeszły pozostałe 3 krążowni- sprawności. Asama w nocy 13 października den tysiąc min, a wiosną 1942 r. jednost- ki – Izumo, Iwate i Yakumo. W lipcu 1942 r. 1935 r., po raz drugi w swej karierze, weszła ka znajdowała się w składzie zespołu dzia- okręty te, zaliczane do jednostek obrony na nieoznaczoną na mapie skałę, tym ra- łającego na Morzu Koralowym i w pobliżu wybrzeża, ponownie uznano za, tym razem zem w cieśninie Kurushima na Morzu We- Wysp Salomona. W końcu wojny okręt ak- ciężki krążowniki. Przy czym ich maksy- wnętrznym. Uszkadzania okazały się bardzo tywnie wykorzystywano do stawiania malna prędkość w owym czasie sięgała od 9 poważne i przeprowadzanie długotrwałego obronnych zapór minowych, między in- do 12 węzłów! Mało tego, latem 1944 zosta- remontu przestarzałej jednostki nie miało nymi w rejonie Cuszimy, bowiem Japonia ło wydane zamówienie na pełne przezbro- żadnego sensu. W związku z tym krążownik oczekiwała możliwego wtargnięcia Amery- jenie tych jednostek, godnych w tym cza- całkowicie rozbrojono i odstawiono w Kure kanów. Do roku 1945 uzbrojenie artyleryj- sie, co najwyżej muzealnych eksponatów. w charakterze stacjonarnej jednostki szkol- skie Tokiwy składało się z 4 dział kal. 152 Tym niemniej, do wiosny 1945 z krążowni- nej. W sierpniu 1942 r. Asama został prze- mm w kazamatach na górnym pokładzie, ków zdjęto wieże dział kal. 203 mm (działa holowany do Shimoseki, gdzie pełnił służbę 1 działa kal. 76 mm plot., 2 dział plot. kal. głównego kalibru przeznaczono na wzmoc- w charakterze szkolno-artyleryjskiego sta- 40 mm tzw. „pom-pomów”, 10 podwójnie nienie obrony nadbrzeżnej wysp japoń- cjonarnego tendra do końca wojny. Dawny sprzężonych i prawdopodobnie 10-15 po- skich), a w ich miejsce na podwyższonych krążownik-patriarcha został sprzedany na jedynczych automatycznych dział kal. 25 platformach zamontowano po 2 sprzężone złom w sierpniu 1946 r. i ostatecznie roze- mm. Poza tym na rufie ustawiono zrzutnie podwójnie działa plot. kal. 127 mm. Ze sta- brany na złom w stoczni Hitachi w Innoshi- bomb głębinowych i stelaże dla 80 bomb. rego uzbrojenia na każdym okręcie pozosta- ma do końca marca następnego roku. Dodatkowo stary krążownik wyposażono ły tylko po 4 działa kal. 152 mm w kazama- Jeszcze wcześniej unieruchomiono Azu- w 2 radiolokatory: „schodkową” antenę ra- tach na górnym pokładzie. Artyleria plot. mę. Z powodu złego stanu technicznego daru typu 13 umieszczono na grotmaszcie, obejmowała 1 (na Iwate – 3) działo plot. kal. mechanizmów okręt od 1921 r. praktycznie a „gramofony” stacji typu 22 – na platfor- 76 mm oraz od 9 do 14 luf automatycznych nie wychodził w morze, a 1 października mie przed fokmasztem. Tak solidne wypo- dział kal. 25 mm. Poza tym na Izumo znaj- 1927 r. został oficjalnie przeklasyfikowany sażenie radiolokacyjne na okręcie zbudowa- dowały się jeszcze 2 wkm-y kal. 13,2 mm. w okręt szkolny bez własnego napędu mor- nym w XIX wieku – przypadek rzeczywiście Wypada, co prawda zaznaczyć, że zmia- skiej szkoły technicznej w Maizuru. Daw- bezprecedensowy! na oficjalnego statusu krążowników-wete- ny krążownik został całkowicie rozbrojony W maju 1945 r. Tokiwa wszedł na minę, ranów, w żadnym stopniu nie wpłynęła na w roku 1941 i przekształcony w tender. 18 jednak utrzymał się na powierzchni i zo- ich zadania. Wszystkie okręty nadal peł- lipca 1945 znajdował się w Jokosuce, gdzie stał wyremontowany w stoczni w Maizuru. niły funkcję jednostek szkolnych. Izumo stał się celem bomb amerykańskiego lotnic- W dniu 9 sierpnia, niemal bezpośrednio po i Iwate były przydzielone do szkoły mor- twa pokładowego. Silnie uszkodzony okręt zakończeniu remontu, stał się ofiarą amery- skiej w Etajima, a Yakumo do bazy morskiej osiadł na gruncie został porzucony w na kańskiego nalotu i ponownie został poważ- w Kure. Pierwsze 2 okręty zatonęły na re- wpół zatopionym stanie. nie uszkodzony. Jedna z bomb trafiła w ma- dzie Kure pod amerykańskimi bombami

Iwate zatopiony na redzie Kure 24 lipca 1945 roku przez amerykańskie lotnictwo, fotografia powojenna. Fot. U.S. Navy

34 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE „Asama” i kuzyni

Izumo na redzie Kure przewrócony na burtę po nalocie 28 lipca 1945 roku, fotografia powojenna. Fot. U.S. Navy odpowiednio 28 i 24 lipca, przy czym Izu- czołowych państw europejskich (w pierw- cerzenia japońskich krążowników zespo- mo przewrócił się na lewą burtę. Jedynie szym rzędzie Rosji) kierownictwo Teiko- łu Kamimury wahała się między 26,5% Yakumo przetrwał masowe bombardowa- ku Kaigun miało bardzo dobre rozeznanie, a 28,0% normalnej wyporności, co pozo- nia i po kapitulacji Japonii do lipca 1946 r. co do charakteru przeszłej wojny. Znany był stawało na poziomie najlepszych pancer- był wykorzystywany jako jednostka repa- zarówno przeciwnik jak i teatr działań wo- ników tego okresu (Mikasa – 28,5%, Bo- triacyjna, przywożąca dawnych żołnierzy jennych. Oceaniczne rajdery nie były po- rodino – 26,3%, Retwizan – 25,9% czy armii Mikado. Jednostkę skreślono ze spi- trzebne japońskim admirałom, za to szybkie Cesariewicz – 25,7%). su 15 czerwca 1946 r. i wkrótce rozebrano jednostki uderzeniowe były bardzo przydat- Co do artylerii, to w latach 90-tych na złom w stoczni w Maizuru. Równocze- ne. Takie okręty, uwzględniając doświadcze- XIX wieku wśród admirałów i teoretyków śnie, w latach 1946-1947 oddano na złom nie walk z chińską flotą pod Jalu, mogły sta- dział wojennych na morzu nadal panowa- i 5 pozostałych zatopionych na płyciznach nowić manewrowy oddział w składzie sił ło mniemanie, że główną rolę w morskim krążowników. głównych, a także jednostki do zwalczania starciu odgrywać będą szybkostrzelne dzia- rosyjskich krążowników pancernych, sło- ła średniego kalibru. Ciężkie działa kal. 305 Ocena projektu wem swego rodzaju „niszczyciele niszczy- mm z uwagi na ich małą mobilność i niską Japońskie krążowniki pancerne Progra- cieli żeglugi”. szybkostrzelność sprowadzano do pozio- mu 1895-1896 można z całym przekona- Wszystko to razem określiło koncep- mu artylerii pomocniczej. W związku z tym niem nazwać znaczącym etapem w mor- cje nowych japońskich okrętów. Duży za- uzbrojenie Asamy różniące się od Shikishi- skiej historii. O ile przed nimi okręty tej sięg – najważniejszy taktyczny atrybut my jedynie zmniejszeniem kalibru z 305 m klasy we wszystkich flotach były w pierw- ówczesnych krążowników, nie był im po- do 203 mm, uważano za wystarczająco silne szym rzędzie oceanicznymi rajderami – trzebny. W związku z tym Asama był nie i nie ustępujące standardowi pancerników. „niszczycielami żeglugi”, to japoński Asa- tyle krążownikiem, ile już bardziej szyb- Wyraziście sformułowana idea nowe- ma i jego następcy, przeznaczone były kim pancernikiem z lżejszą artylerią głów- go okrętu w warunkach szybkiego rozwo- przede wszystkim do prowadzenia w ra- nego kalibru i trochę mniejszą grubością ju techniki morskiej wymagała jej szybkie- mach eskadry walki z głównymi siłami pancerza. Przy czym ostatnie 4 japońskie go i pełnego wprowadzenia w życie. I w tym nieprzyjaciela. Wspólnie stanowiły szyb- krążowniki Programu 1895-1895 dzięki przypadku Japończycy postąpili absolutnie kie skrzydło sił głównych, co pozwala uwa- wprowadzeniu ochrony kadłuba i artylerii słusznie, stawiając na przodujący europejski żać je za pierwowzór nowej klasy okrętów z pancernej stali Kruppa, były praktycznie przemysł stoczniowy. Wszystkie 6 krążow- – krążowników liniowych. Rzeczywiście, porównywalne z pancernikami. Pas z płyt ników powstało bardzo szybko, 5 z nich we- ich bezpośredni następcy w japońskiej flo- o grubości 178 mm, hartowanych meto- szło do służby w latach 1899-1900, a ostatni cie (Tsukuba, Kurama) i powojenny rosyj- dą Kruppa pod względem wytrzymałości – Iwate w marcu 1901. Najlepsza z całej se- ski Riurik oraz słynny Invincible Fishera praktycznie nie ustępował 229 mm pan- rii okazała się para Izumo i Iwate, a najmniej były w sensie doktrynalnym kontynuacją cerzowi ze stali Harveya Shikishima, Asahi udany – Azuma. Jednak nawet ten ostatni, Asamy. i Hatsuse. Wypada wspomnieć, że grubość nie bacząc na wszystkie narzekania odno- Fakt, że takie okręty jako pierwsze po- głównego pasa ze stali Kruppa rosyjskich śnie projektu i jakości budowy, w momen- jawiły się we flocie Kraju Wschodzącego pancerników typu Borodino wynosiła 194 cie wejścia do służby był silniejszy od naj- Słońca jest w pełni uzasadniony. W odróż- mm, a u angielskich typu Canopus i Dun- lepszego krążownika pancernego innych nieniu od „rozmytych” doktryn morskich can – jedynie 152 mm. Łączna masa opan- flot świata!

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 35 „Asama” i kuzyni

Tu należy zrobić drobną dygresję. Rzecz opancerzenie) posiadał przewagę nad ty- gramie 1895-1896, stała się dla japońskiej w tym, że idea dużego krążownika – pan- powymi krążownikami. Bajan powstał jed- floty podstawą na następne dziesięciolecia, cernika z wieżową artylerią głównego ka- nak jako „opancerzony zwiadowca dzia- i to mimo pojawienia się zasadniczo no- libru została wprowadzona w życie w Ro- łający z eskadrą” i walczyć jeden na jeden wych okrętów liniowych – drednotów. Am- sji niemal jednocześnie z budową Asamy z dowolnym krążownikiem zespołu Kami- bitny program „8-8”, przewidujący budowę (a zaplanowana wcześniej). Chodzi o okrę- mury, a tym bardziej pancernikiem jednak w latach 1920-tych 8 super potężnych okrę- ty typu Piereswiet, które też można uznać nie mógł. tów liniowych i takiej samej liczby krążow- za poprzedników krążowników liniowych. Ustępował przeciwnikowi pod względem ników liniowych, także sformułowano na Trudno jednak powiedzieć czy opinia ta składu uzbrojenia (2 x 203 mm i 8 x 152 podstawie działań Teikoku Kaigun w latach jest uzasadniona. Piereswiet i jej jednostki mm) jak i opancerzenia (waga pancerza – 1904-1905. siostrzane projektowano jako rozwinięcie 19% normalnej wyporności). Do podobnych wniosków doszła także krążowników Riurik – Gromoboj i zgodnie Doświadczenie wojny rosyjsko japońskiej Rosja, która jeszcze przed I wojną światową z koncepcją były oceanicznymi rajderami wykazało, że nadzieje pokładane przez Ja- zrezygnowała z taktyki długich kolumn (to- o dużej autonomiczności. Działa główne- pończyków w swoich krążownikach pan- rowego) na rzecz niewielkich mobilnych ze- go kalibru 254 mm to jedyna przewaga nad cernych, w pełni się potwierdziły. Zespół społów okrętów uderzeniowych, przy czym Asamą. Pod względem innych parametrów Kamimury działał aktywnie przez cały główną rolę odgrywały w nich krążowni- rosyjskie jednostki, mimo znacznie większej okres wojny i odegrał ważną rolę w bitwie ki liniowe. Później japońska koncepcja woj- wyporności, bezdyskusyjnie przegrywały pod Cuszimą. Oczywiście, niektóre przed- ny morskiej, przepracowana przez następ- z „Japończykami”: były gorzej opancerzone wojenne prognozy się nie potwierdziły. ne pokolenia specjalistów, doprowadziła do (waga pancerza Harveya – 23% wyporno- Zwiększenie dystansu, na jakim prowadzo- powstania słynnych amerykańskich Task ści), miały słabszą artylerię (11 x 152 mm, no bój zwiększyło znaczenie ciężkiej artyle- Forces – operacyjnych zespołów, które mia- w tym 1 działo okazało się praktycznie bez- rii, w związku z czym działa głównego kali- ły decydujący wpływ na przebieg wojny na użyteczne) i najważniejsze, niską prędkość, bru 203 mm krążowników okazały się mało Pacyfiku w latach 1941-1945. Tym samym, równą prędkości pancerników admirała efektywne. Japończycy zrobili jednak na- mówiąc o japońskich krążownikach pancer- Tōgō. Tym samym nie sposób traktować je stępny krok w kierunku stworzenia krą- nych Programu 1895-1896, mamy do czy- jako analogi japońskich krążowników pan- żownika liniowego, przystępując już w roku nienia z niezmiernie rzadkim przypadkiem, cernych. 1905 do budowy Tsukuby, który stanowił gdy stworzenie okrętów wywarła nie tyl- Jeśli już mówimy o analogach, to we flo- powiększoną wersję Izumo z 4 działami ar- ko ogromny wpływ na samo budownictwo cie rosyjskiej do tej roli mógł pretendować tylerii głównej kal. 305 mm zamiast dotych- okrętowe, ale i na ogólną koncepcję prowa- warunkowo jedynie Bajan – jedyny nowo- czasowej 203 mm. Tak czy owak, koncepcja dzenia wojny na morzu. czesny krążownik pancerny eskadry stacjo- dwóch samodzielnych uderzeniowych ze- nującej w Port Arturze, który pod względem społów o równej liczbie okrętów liniowych Tłumaczenie z języka rosyjskiego parametrów czysto bojowych (uzbrojenie, i krążowników liniowych, założona w Pro- Maciej S. Sobański Azuma w początkowym okresie służby. Fot. „Ships of the World”

36 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Amerykański okręt-baza wodnosamolotów Curtiss (CV-4) sfotografowa- Jarosław Jastrzębski ny w Filadelfii 17 grudnia 1940 roku. Sylwetka ma coś z… liniowca pasa- żerskiego. Fot. zbiory Artur D. BakerTekst III

O potrzebie wyodrębnienia w nomenklaturze okrętowej klasy „hydroplanowca”

Pierwszy w świecie udany lot samolotem samego początku stało się jasne, że lądowa- do naprawy uszkodzeń. Transportował też miał miejsce 17 grudnia 1903 roku. Doko- nie w tym trybie może być niezwykle trud- wodnosamoloty w pobliże akwenu walki. nali tego bracia Orville i Wilbur Wright. Siły nym i ryzykownym manewrem, zarówno Znajdowały się tam również pomieszcze- zbrojne wszystkich ówczesnych mocarstw dla samolotu, jak i dla okrętu. Problem ten nia sztabowe i infrastruktura łącznościo- bardzo szybko zainteresowały się nowym rozwiązali Brytyjczycy konstruując lotni- wa umożliwiająca kierowanie operacjami wynalazkiem i już w toku I wojny świato- skowiec, jednak stało się to dopiero pod ko- powietrznymi. Jak z powyższego wynika, wej samoloty były produkowane i używa- niec I wojny światowej. okręt-baza wodnosamolotów był ewident- ne masowo. Zainteresowanie to nie ominęło Tymczasem uwaga flot skupiła się na nie okrętem pomocniczym. Okres świet- również marynarek wojennych. Prędko też wodnosamolotach, które miały tę niewąt- ności tej klasy okrętów przypada na I wojnę zaczęto poważnie rozważać możliwość ba- pliwą zaletę, że do startu nie potrzebowały światową, aczkolwiek przetrwała ona okres zowania samolotów na pokładach okrętów. żadnych platform. Jednak w dalszym ciągu międzywojenny i z powodzeniem uczestni- Ich mały zasięg operacyjny miał dla tego utrudniały one operacje bojowe okrętów, czyła także w II wojnie światowej. faktu znaczenie podstawowe. ze względu na konieczność zatrzymywania Zubożoną wersją okrętu-bazy wodnosa- Pierwszą udaną próbę startu samolotu się na czas startu i lądowania hydroplanu. molotów był tender wodnosamolotów, któ- z podwoziem kołowym z platformy umiesz- A miało to ogromne znaczenie, nie tylko ry posiadał wszystkiej jej cechy z wyłącze- czonej na dziobie krążownika Birmingham, wobec wzrostu niebezpieczeństwa ze stro- niem zdolności do transportu hydroplanów. zapisali na swoje konto Amerykanie. 10 li- ny okrętów podwodnych, ale też dość krót- Ewentualnie posiadane hangar lub pokład stopada 1910 roku w Zatoce Hampton Ro- kiej autonomiczności ówczesnych samolo- lotniczy służyły wyłącznie do serwisowania ads dokonał tego Eugene Ely, na maszynie tów. Wyposażenie w hydroplany okrętów maszyn. typu Curtiss D. Ten sam pilot dokonał rów- artyleryjsko-torpedowych wydawało się Pierwszym w historii okrętem-bazą wod- nież pierwszego lądowania 18 stycznia 1911 wówczas zbyt ryzykowne. Stąd narodzi- nosamolotów był francuski Foudre. Wszedł roku na platformie ustawionej na rufie krą- ła się idea okrętu-bazy wodnosamolotów on do służby w 1896 roku jako tender ku- żownika Pennsylvania w Zatoce San Fran- – pierwszego wyspecjalizowanego okrętu trów torpedowych. Postanowiono przebu- cisco. Jednak platformy wymagały sporo lotniczego. dować go eksperymentalnie na jednostkę miejsca i w różnym stopniu osłabiały wa- Była to jednostka łącząca w sobie ce- wyspecjalizowaną w transporcie i obsłudze lory bojowe okrętów. Było też oczywiste, chy okrętu remontowego, zaopatrzeniowca, wodnosamolotów. Zamierzenie zrealizo- że postęp techniczny spowoduje nie tylko transportowca, a czasem również jednostki wano w 1912 roku. W ten sposób Francu- szybki wzrost możliwości samolotu, ale też dowodzenia. Okręt-baza wodnosamolotów zi wtrącili się aktywnie w rywalizację An- jego masy, a co za tym idzie długości wyma- zapewniał kompletny serwis obsługiwanych glosasów na polu lotnictwa pokładowego ganego pasa startowego. Dlatego platformy hydroplanów. Dostarczał paliwa, amuni- i okrętów lotniczych. Foudre był zdolny do nie mogły stać się czymś więcej niż tylko in- cji, części zamiennych oraz posiadał odpo- okrętowania do 4 wodnosamolotów. Wyco- teresującym eksperymentem, poza tym od wiednie warsztaty i specjalistów zdolnych fano go ze służby już w 1921 roku.

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 37 O potrzebie wyodrębnienia w nomenklaturze okrętowej klasy „hydroplanowca”

Za przykładem Francji poszły niemal wodzie, zależnie od bieżących potrzeb lub słaba infrastruktura lotnicza oraz ograni- wszystkie mocarstwa, wprowadzając do okoliczności. czony zasięg samolotów, czynił ich posia- służby podobne jednostki. Przeważnie do- Już na początku rozwoju lotnictwa mor- danie niezbędnym dla każdej floty, która stosowywano do tego celu statki, rzadziej skiego stało się oczywiste, że ze względów w tych rejonach miała swoje bazy. Dotyczy- okręty pomocnicze. Potrzeby konstrukcyj- czysto aerodynamicznych samoloty pły- ło to również dwóch najbardziej zaintere- ne klasy okrętów-baz wodnosamolotów nie wakowe będą z czasem coraz bardziej od- sowanych – amerykańskiej i japońskiej. To były duże i w zasadzie nie bardzo opłacało stawać swymi osiągami od samolotów ko- właśnie te dwie potęgi najdłużej inwestowa- się budować takie jednostki od stępki. Tym łowych. Pływaki stawiały bowiem większy ły w rozwój hydroplanów. Przy czym, o ile bardziej, że jako okręty pomocnicze nie opór powietrzu niż nawet stałe podwo- United States Navy (pol. Marynarka Wojen- miały one przebywać w ogniu walki. zie kołowe, były zaś zbyt wielkie, aby moż- na Stanów Zjednoczonych) zainteresowa- Wodnosamolot ma tę niewątpliwą prze- na je było chować w skrzydła, czy kadłub. na była przede wszystkim ich przydatnością wagę nad samolotem z podwoziem koło- Pojawienie się latających łodzi tylko czę- w działaniach niebojowych, o tyle Nihon wym, że może startować i lądować na wo- ściowo zmieniło sytuację, ponieważ możli- Kaigun (pol. Japońska Marynarka Wojenna) dzie. I co więcej, nie trzeba budować dla wość wodowania kadłubem uwarunkowa- była tą, która najdłużej pokładała nadzie- niego żadnych pasów startowych. Jest to po- na była albo w miarę dużymi rozmiarami je w ich wykorzystaniu bojowym, i to nawet wodem, dla którego wszystkie marynarki samolotu albo przynajmniej znaczną wyso- myśliwskim! wojenne starały się mieć je w swoich skła- kością maszyny, tak aby śmigła nie uderza- Konstrukcja pasów startowych nie wszę- dach, odkąd je tylko wymyślono. Współcze- ły o fale, co mogłoby się stać powodem ka- dzie była możliwa. Wielkość wielu wysp śnie hydroplany zostały już wyparte z dzia- tastrofy. Kadłub latającej łodzi stawiał zatem lub ukształtowanie ich terenu często wy- łalności bojowej przez śmigłowce, ale wciąż znaczny opór powietrzu. Dlatego już w la- kluczało możliwość budowy na nich lot- zdarza się je widzieć w jednostkach pomoc- tach trzydziestych wodnosamoloty specjali- nisk. Co nie mniej ważne, inwestycja taka niczych. Ich szczytowy rozwój wiąże się zowały się głównie w działalności nie zwią- była dość kosztowna, a jej efekt był na sta-

Niemiecki okręt-baza wodnosamolotów Santa Elena – I wojna światowa była tą, w której ta klasa jednostek uczestniczyła po raz pierwszy w najwięk- szych bojach. Fot. zbiory Reinhard Kramer z pewnością z okresem obejmującym lata zanej bezpośrednio z walką: rozpoznanie, łe przytwierdzony do jednego miejsca. Poza 1914‑1945. obserwacja, łączność, transport, itd. Bu- tym, nawet budowa lotniska polowego była Do grupy wodnosamolotów zalicza się dowano trochę hydroplanów bombowych, długotrwała, choć wahała się od kilku do samoloty z podwoziem pływakowym, lata- czy torpedowych, ale myśliwskich było już kilkudziesięciu dni, zależnie od warun- jące łodzie oraz latające amfibie. Przy czym, bardzo niewiele, gdyż nie sposób było uzy- ków terenowych i przede wszystkim wy- pierwszymi wodnosamolotami były samo- skać porównywalnych osiągów z samolota- posażenia mechanicznego ekip budowla- loty pływakowe. Dopiero z czasem nauczo- mi z podwoziem kołowym. Pomimo tych nych. Wznoszenie zaś stałej bazy lotniczej no się konstruować latające łodzie, któ- wad, wodnosamoloty wciąż zachowywały trwało miesiące, a nawet lata. To były głów- re osiadały na wodzie swym kadłubem, swoją jedyną, lecz bardzo istotną przewagę ne przesłanki wykluczające pozbycie się hy- a pływaki pełniły jedynie rolę stabilizatora nad maszynami lądowymi, nie potrzebowa- droplanów z lotnictwa morskiego do koń- skrzydeł, uniemożliwiając przewrócenie się ły lotnisk! ca II wojny światowej. Wodnosamolot był maszyny na powierzchni wody. W latach Obszar, gdzie było to szczególnie istot- znacznie elastyczniejszy. Jego bieżące funk- trzydziestych pojawiły się latające amfibie, ne stanowił Ocean Spokojny. Specyfika Azji cjonowanie nie wymagało kosztownej lą- które były w zasadzie latającymi łodziami, Południowo-Wschodniej, a nade wszyst- dowej infrastruktury. Kotwicowiska moż- tyle że zaopatrzonymi w chowane podwo- ko Oceanii, długo uniemożliwiała rezy- na było organizować szybko i niewielkim zie kołowe, dzięki czemu samoloty te mo- gnację z usług hydroplanów. Wielkie prze- nakładem. A w razie konieczności, hydro- gły lądować zarówno na lądzie, jak i na strzenie wodne, przy niedużych lądowych, plany mogły operować nawet z otwartego

38 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE O potrzebie wyodrębnienia w nomenklaturze okrętowej klasy „hydroplanowca”

jowy, który proponuję nazwać – hydroplanowcem, na podo- bieństwo późniejszych śmi- głowcowców. Dodajmy, że w latach trzy- dziestych udało się częściowo rozwiązać również problem lą- dowania. Opracowano bowiem metody podnoszenia wodno- samolotów z wody przez okręt znajdujący się w ruchu. Przo- dowały w tym względzie Fran- cja i Japonia. Jednak metody te miały swoje ograniczenia, bo- wiem prędkość okrętu musiała i tak być dość niewielka, co tyl- ko nieznacznie poprawiało po- ziom bezpieczeństwa. Oczywiście sam fakt po- siadania katapult nie decydo- wał o klasie okrętu, ale jego Okręt-baza wodnosamolotów Dedalo – jedyna hiszpańska jednostka tej klasy. Ciekawostką jest, że mógł obsłu- giwać także sterowce, zdecydowanie niecodzienną broń na pokładach okrętów. Fot. „Defensa Rivista” główne przeznaczenie. Od lat 20-tych niemal powszechnie morza i bez stałej bazy, oczywiście niezbyt się on odbywać w ruchu i w większym stop- montowano wyposażenie lotnicze na pan- długo, ze względów czysto logistycznych. niu uniezależnić się od kaprysów pogody. cernikach i krążownikach, lecz nie czyni Paliwo bowiem można było dostarczyć nie- Dopiero taka jednostka pływająca mogła to z nich hydroplanowców, gdyż ich głów- mal wszystkim, ale poważniejszych napraw rzeczywiście uczestniczyć w bezpośredniej nym przeznaczeniem była walka artyle- mógł dokonać jedynie odpowiednio wypo- walce, towarzysząc innym okrętom bojo- ryjska, a wodnosamoloty pełniły jedynie sażony i wykwalifikowany serwis. wym, bez częstego i długotrwałego przy- funkcje pomocnicze. Owszem zdarzały się Eksploatacja okrętów-baz wodnosamo- stawania. Narażało ono bowiem nie tylko konstrukcje hybrydowe, jak pancerniki lot- lotów nasuwała pokusę przekształcenia tej nosiciela wodnosamolotów na łatwe dopad- nicze Ise i Hyūga, czy krążowniki lotnicze jednostki w okręt bojowy, na kształt lotni- nięcie przez wrogie samoloty i okręty, ale Mogami i Gotland. Jednak je również zalicza skowców, czy późniejszych śmigłowcow- również cały zespół, spowalniając jego po- się do okrętów artyleryjskich. ców. Jednak istniały spore bariery dla takiej ruszanie. Rozwiązaniem tego problemu była Pierwszym hydroplanowcem był naj- ewolucji. Wodnosamolot startował z wody, instalacja katapult, które pozwalały wyrzu- prawdopodobniej włoski okręt Giuseppe zatem należało najpierw zatrzymać prze- cać wodnosamolot w powietrze, bez zatrzy- Miraglia, przebudowany ze statku i wpro- noszącą go jednostkę i spuścić maszynę na mywania okrętu. Odtąd było ono konieczne wadzony do służby 1 listopada 1927 roku. jej powierzchnię. Odwrotna procedura do- tylko przy wodowaniu. Tak właśnie z jed- Miał na wyposażeniu 2 katapulty i mógł tyczyła zakończenia operacji lotniczych. Co nostki pomocniczej, wyłonił się okręt bo- przewozić do 20 wodnosamolotów. We flo- więcej, obie operacje były niezwykle wrażliwe na wa- Pierwszy hydroplanowiec świata – Giuseppe Miraglia – w 1935 r. Ciekawy włoski wkład w historię konstrukcji okrę- runki pogodowe, zwłaszcza towych. Fot. „Storia Militare” siła wiatru i wysokość fal były tu kwestią dużej wagi. Przy braku wiatru zdarza- ło się, że wodnosamolot nie był w stanie oderwać się od powierzchni wody. Z kolei, wzburzone morze groziło maszynie wywrotką. Choć zatem pogoda ma po dziś dzień ogromne znaczenie dla lotnictwa, o czym przy- pominają nam od czasu do czasu różne katastrofy, dla eksploatacji wodnosamo- lotów ma znaczenie szcze- gólne. Aby hydroplan stał się istotnie bronią okrętu ma- cierzystego musiano roz- wiązać przynajmniej pro- blem startu, tak aby mógł

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 39 O potrzebie wyodrębnienia w nomenklaturze okrętowej klasy „hydroplanowca”

Australijski hydroplanowiec Albatros – pierwszy okręt tej klasy zbudowany od stępki. Urodą stanowczo nie grzeszył. Fot. „Warship International” cie włoskiej klasę tą określano jako okręt portowcu wodnosamolotów (ros. gidro- kowali je jako okręty-matki wodnosamolo- wsparcia samolotów (wł. nave appoggio awiatransporta). Niemcy w ogóle oficjalnie tów (jap. suijōki bokan). aerei). Natomiast pierwszą taką jednost- nie o odróżniali tych okrętów od lotniskow- Klasyfikacja nie służy literackiemu pięk- ką skonstruowaną od stępki był australijski ców, określając je wspólnie jako nosiciel sa- nu, czy estetyce językowej, lecz przede Albatross, zdolny do transportu 12 wodno- molotów (niem. Flugzeugträger) lub okręt wszystkim porządkowaniu faktów. W tym samolotów i dysponujący 1 katapultą. Na- matka samolotów (niem. Flugzeugmutter- celu grupuje się je w oparciu jakieś wspól- tomiast nie powinno się do tej grupy zali- schiff). Hiszpanie, dysponujący okrętem- ne kryterium – jedną lub więcej cech wspól- czać brytyjskiego okrętu Slinger, który był -bazą wodnosamolotów Dedalo, określali go nych, odróżniających je jednoznacznie od jednostką eksperymentalną, wprowadzo- jako przenośna baza dla lotnictwa (hisz. es- innych. Klasyfikacja pozwala nam nie za- ną do służby w 1917 roku i wycofaną już tación transportable de aviación). A dodaj- gubić się w niezliczonym gąszczu faktów. w 1919 roku. Został on co prawda wyposa- my, że prócz wodnosamolotów, ten ostatni Pozwala też na dokonywanie miarodaj- żony w katapultę, ale nie miał przeznacze- mógł obsługiwać również sterowce. nych porównań między ich większymi gru- nia bojowego i nie posiadał zdolności do Dla Japończyków hydroplanowce mia- pami. Bez niej nie bylibyśmy w stanie opi- serwisowania wodnosamolotu w warun- ły stanowić silne wzmocnienie ich zespo- sać złożonej rzeczywistości jaka nas otacza. kach bojowych. łów okrętów artyleryjsko-torpedowych, Nie wystarcza nam jednak oficjalna klasyfi- Ograniczone możliwości przyjmowania wspierając je rozpoznaniem, obserwacją, kacja okrętów obowiązująca w danej flocie, wodnosamolotów na pokład podczas ruchu prowadząc operacje bojowe, poprzez prze- bowiem nie pozwala nam ona na sensow- były głównym powodem niewielkiego zain- prowadzanie ataków bombowych na wro- ne porównania z flotami tych państw, które teresowania tą kategorią okrętów bojowych, gie okręty, także w osłonie przeciwpodwod- zastosowały inne kryteria. Musimy opero- która miała charakter dość niszowy. W za- nej, a nawet przeciwlotniczej. Ta ostatnia wać klasyfikacją uniwersalną, która pozwa- sadzie jedynym krajem, który w nią bardziej byłaby możliwa dzięki dość wyjątkowemu la usystematyzować jednostki pływające na inwestował była Japonia. Nawet w Stanach projektowi, jak na standardy przełomu lat całym świecie, w tym samym okresie. Zjednoczonych preferowano budowę kla- trzydziestych i czterdziestych, konstruowa- W polskiej literaturze marynistycznej sycznych okrętów-baz wodnosamolotów, nia wodnosamolotów myśliwskich. Mowa i historiografii, w stosunku do interesują- bez katapult na pokładzie, nie widząc przy- przede wszystkim o A6M2-N – pływakowej cych nas jednostek stosuje się jak dotych- szłości dla bojowego wykorzystania takich wersji słynnego Zero, ale interesujące aspi- czas sześć nazw: jednostek. Francja miała swojego ekstrawa- racje myśliwskie wykazywał nawet obser- 1) okręt-baza wodnosamolotów, ganckiego Commandant Teste, wyposażone- wacyjny F1M. 2) okręt-baza lotnictwa morskiego, go w 4 katapulty i zdolnego do okrętowania Japońskie hydroplanowce nie były kon- 3) transportowiec wodnosamolotów, aż 26 wodnosamolotów. Pod tym ostat- struowane z myślą o współpracy z lotni- 4) tender wodnosamolotów, nim względem był bodaj rekordzistą świa- skowcami, lecz w sprzyjających warunkach 5) nosiciel wodnosamolotów, ta, przynajmniej w klasie hydroplanowców. byłaby ona możliwa. Pozyskiwano je głów- 6) awiomatka. Francuzi określali początkowo tego rodza- nie z przebudowy statków, jednak konstru- Wszystkie jednak mają swoje wady. Ale ju jednostkę jako transportowiec lotniczy owano również takie od podstaw. Japoń- przede wszystkim, istnieje potrzeba doko- (fr. transport d’aviation), a następnie nazwą czycy dysponowali z pewnością największą nania pogłębionej klasyfikacji w ramach nosiciel hydroplanów (fr. porte-hydravions). flotą hydroplanowców w dziejach świata okrętów obsługujących wodnosamoloty. Jeśli idzie o Rosjan i Niemców to budowali – 16 jednostek, oni też mieli najwięcej ta- Bowiem z jednej strony istniały jednostki, oni w zasadzie jedynie okręty-bazy wodno- kich budowanych od stępki – 4 jednost- z których pokładów wodnosamoloty wy- samolotów, a apogeum ich zainteresowania ki: Chitose, Chiyoda, Mizuho i Nisshin. Eta- konywały operacje bojowe, a z drugiej ta- tą klasą przypada na I wojnę światową. Ro- ty grup lotniczych tych ostatnich sięgały do kie, które stanowiły jedynie mobilną bazę syjska nomenklatura okrętowa nie zdołała 24 wodnosamolotów, a prędkość do 29 wę- dla wodnosamolotów, zasadniczo operują- wypracować jednej nazwy dla tej klasy jed- złów, co już samo w sobie wskazywało na cych z wody, nie z okrętu. Nazwę hydropla- nostek, choć najczęściej mówiono o trans- ich bojowy charakter. Japończycy klasyfi- nowiec proponowałbym wyłącznie dla tych

40 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE O potrzebie wyodrębnienia w nomenklaturze okrętowej klasy „hydroplanowca” pierwszych. Natomiast okręty-bazy dla tych Okręt-baza lotnictwa morskiego jest tów pomocniczych. I słusznie, bo jego ety- drugich. Tender to jednostka jedynie zaopa- w dużej mierze mylący, bowiem w lotnictwie mologia aż bije w oczy! Proponowałby trująca i serwisująca wodnosamoloty, nie morskim służą także samoloty z podwoziem rezygnację ze stosowania pojęcia transpor- przeznaczona do ich transportu. kołowym, śmigłowce, a bywało że również towiec wodnosamolotów, gdyż w istocie Hydroplanowiec należy zaliczyć do okrę- sterowce. Wydaje się, że termin ten należy ra- jednostek pływających ograniczających swą tów bojowych, podczas gdy reszta to jedynie czej usunąć z nomenklatury okrętowej, tym funkcję wyłącznie do transportu hydropla- okręty pomocnicze, działające na podob- bardziej że wygodniej jest posługiwać się po- nów w zasadzie nie było. Zawsze towarzy- nej zasadzie jak tender okrętów podwod- jęciem okrętu lotniczego, w tym przypadku szyła im funkcja serwisowania maszyn na nych, tender kutrów torpedowych itd. Jako raczej pomocniczego okrętu lotniczego. pokładzie. A najlepszym terminem obejmu- taki wchodzi do zbioru bojowych okrętów Tender to okręt pomocniczy przezna- jącym łącznie funkcje serwisowe i transpor- lotniczych, razem z lotniskowcem. Bowiem czony do serwisowania okrętów konkret- towe jest pojęcie okrętu-bazy. jego przeznaczeniem jest zwalczanie prze- nej klasy albo wodnosamolotów oraz do- Nosiciel wodnosamolotów pojawia się ciwnika za pośrednictwem pokładowych starczania im prowiantu, paliwa, amunicji w literaturze jedynie incydentalnie, bo wodnosamolotów. Zewnętrzną cechą kon- i części zamiennych. Jest to zatem okręt brzmi w naszym języku dość sztucznie. Je- strukcyjną hydroplanowca jest obecność na o większym zakresie obowiązków niż za- śli już, to mógłby być przydatny jako wspól- pokładzie co najmniej jednej katapulty, brak opatrzeniowiec, lecz niejako w zamian, ne pojęcie dla wszystkich okrętów bojowych takowej oznacza, że jednostka nie jest okrę- musi specjalizować się w obsłudze jednej i niebojowych, posiadających na swych po- tem bojowym. klasy okrętów, np. kutrów torpedowych, kładach wodnosamoloty. Jeszcze gorzej pod Okręt-baza, jak sama nazwa wskazuje, trałowców, okrętów podwodnych, względ- tym względem brzmi incydentalnie poja- ma stanowić bazę dla operujących z jego nie tylko wodnosamolotów. Poza zaopa- wiający się w naszej literaturze rusycyzm pokładu okrętów lub samolotów. Powi- trywaniem tych jednostek, tender musi – awiamatka, dla którego stosowania uza- nien zatem oferować swym podopiecz- mieć zdolność do dokonywania ich ser- sadnienia żadnego nie widzę, choć gwoli nym w przybliżeniu to co port wojenny. Jest wisu, czyli: przeglądów i wymiany najbar- sprawiedliwości przyznać należy, że cieszył to okręt pomocniczy stanowiący mobilną dziej zużywających się podzespołów oraz się on dużą popularnością w II Rzeczypo- bazę, przeznaczony do transportu w rejon pełnej naprawy uszkodzeń lekkich i pro- spolitej. walk okrętów konkretnej klasy albo wod- wizorycznej uszkodzeń ciężkich. Trzeba Wyraźny kłopot z nomenklaturą wzglę- nosamolotów, ich serwisowania i zaopatry- zauważyć, że floty anglosaskie dostrzegły dem okrętów obsługujących wodnosa- wania. W praktyce transport może dotyczyć zasadniczą różnicę pomiędzy nim, a okrę- moloty, widoczny nawet w klasycznej li- jedynie jednostek małych, jak miniaturo- tem‑bazą wodnosamolotów, wprowadza- teraturze marynistycznej i historiografii, we okręty podwodne. Nie powinno się uży- jąc rozróżnienie na seaplane carrier (pol. stanowi wystarczający powód, aby spra- wać terminu okręt-baza do jednostek, które nosiciel wodnosamolotów) i seaplane ten- wę wreszcie uporządkować. To jednak, czy nie dysponują zdolnością do takiego trans- der (pol. tender wodnosamolotów). Pomi- przedstawiona w niniejszym artykule pro- portu. W istocie kutry torpedowe, czy nor- mo że, pod pierwszym z tych pojęć kryją pozycja stanie się powszechnie obowią- malne okręty podwodne, korzystają z usług się zarówno hydroplanowce, jak i okręty- zującą i kiedy tak się stanie, zależy przede tendera, gdyż zapewniające im opiekę logi- -bazy wodnosamolotów, Anglosasi mie- wszystkim od historyków i marynistów. styczną jednostki nie mają zdolności do ich li świadomość różnicy jakościowej między Wszystkich, którzy poświęcają się pisa- przenoszenia na własnym pokładzie, a już nimi. Nie zaowocowała ona jednak oficjal- niu o dziejach flot i wojen morskich. Mogę na pewno nie byłyby w stanie przewieźć je nym wyodrębnieniem obu klas. mieć jedynie nadzieję, że przedstawiona w rejon walk i wypuścić w pełnej gotowo- Transportowiec jest słowem wykorzysty- argumentacja jest wystarczająco mocna ści bojowej. wanym zasadniczo w nomenklaturze okrę- i uzasadniona.

Japoński hydroplanowiec Nisshin – jedna z najbardziej uniwersalnych jednostek II wojny światowej, zależnie od potrzeb mógł także pełnić funkcje: stawiacza min, okrętu-bazy miniaturowych okrętów podwodnych, a nawet szybkiego transportowca. Od razu rzuca się w oczy jego bezsprzecznie bojowa sylwetka. Fot. zbiory „Ships of the World”

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 41 Siergiej W. Patjanin (Rosja)

Pływająca bateria artyleryjska San Giorgio w Tobruku. Uwagę zwraca pokład pokryty workami z piaskiem. Fot. zbiory Erminio Bagnasco Od Sallum do Syrty. Flota w Kampanii Północnoafrykańskiej lat 1940-1941

„Działania bojowe na Morzu Śródziemnym były bardziej różnorodne i złożone niż na ja- ki Północnej drogą morską. Przy powodze- kimkolwiek innym teatrze działań wojennych” niu natarcia drogi dowozu ładunków ule- Len Dayton historyk brytyjski gały wydłużeniu i służby zaopatrzenia nie nadążały z zaspokojeniem potrzeb wojsk w zakresie amunicji, paliwa, żywności Północnoafrykański teatr działań wojennych przed wybuchem konfliktu był terytorium, i wody. W tych warunkach mocno wzra- na którym rozgrywały się działania bojowe Brytyjczycy określali mianem Pustyni Za- stało znaczenie morskich przewozów przy- chodniej (Western Desert). Określenie to narodziło się w czasie I wojny światowej, wów- brzeżnych, a dla korzystania bez przeszkód czas Saharę „Pustynię Zachodnią” odróżniano od Synaju – „Pustyni Wschodniej”. Rejon z nielicznych portów, niezbędne było pano- obejmował przybrzeżny pas Libijskiego Płaskowyżu, który w rejonie Sallum dochodził wanie na morzu. do samego brzegu morza, a na wschód i zachód od tego miasteczka oddalał się na po- Przyłączając się do II wojny światowej, nad 30 km w głąb kontynentu. Pustynia Zachodnia cechowała się skrajnie niską gęsto- faszystowskie kierownictwo Włoch ocze- ścią zaludnienia. kiwało od swojej armii kolejnego, po pod- boju Etiopii, afrykańskiego sukcesu. For- Najważniejsze punkty osiedleńcze to por- wojny. Po stronie egipskiej jedyna linia kole- malny rachunek sił w Afryce Północnej, ty lub miasteczka, nominalnie miasta, któ- jowa prowadziła z Aleksandrii do miastecz- zdawał się nie pozostawiać, co do tego żad- re spotkać było można jedynie na wybrzeżu. ka Mersa Matruh, skąd dalej do Sidi Barrani nych wątpliwości. Między Trypolisem a Aleksandrią ważniej- dochodziła dobra szosa. Na terytorium Li- Wojskami znajdującymi się w Libii do- szymi bazami stron, a zarazem większy- bii, od Bengazi do Bardii przebiegała szo- wodził marsz. Lotnictwa Italo Balbo. Pod mi skupiskami ludności, znajdującymi się sa nadmorska, a między Bardią a Sidi Bar- jego rozkazami znajdowało się 236 tys. żoł- w granicach teatru działań wojennych były rani znajdowała się jedynie droga gruntowa. nierzy i oficerów, 441 dział, 339 lekkich (licząc z zachodu na wschód) El Agheila, Nierozwinięta sieć drogowa utrudniała za- czołgów i tankietek oraz 7360 samocho- Bengazi, Derna, El Gazala, Tobruk i Bar- opatrzenie wojsk. „Pustynia to raj dla do- dów. Wojska lądowe składały się z dwóch dia na terytorium libijskim oaz Sidi Barra- wódcy, ale piekło dla kwatermistrza” – pod- armii: 5 Armii gen. Italo Gariboldi, (10 dy- ni i Mersa Matruh na egipskim. Za wyposa- sumowywał przyszły feldmarszałek Erwin wizji) stacjonującej w Trypolitanii i prze- żone w stopniu dostatecznym porty można Rommel. znaczonej do działań przeciwko woj- było uznać jedynie Tobruk i Bengazi. Główne składy wojujących stron znaj- skom francuskim w Tunisie i Algierii. We Jedną z ważniejszych cech Północnoafry- dowały się w pobliżu podstawowych por- Wschodniej Cyrenajce naprzeciw brytyj- kańskiego TDW była uboga sieć komuni- tów – Aleksandrii dla Brytyjczyków i Try- skich sił znajdujących się w Egipcie znaj- kacyjna. Znajdowało się bardzo mało dróg polisu dla Włochów, ponieważ praktycznie dowała się rozwinięta 10 Armia gen. Mario przydatnych z punktu widzenia potrzeb wszystko trzeba było dostarczać do Afry- Bertiego, składająca się z 5 dywizji. Istniała

42 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Od Sallum do Syrty także samodzielna grupa „Sahara” gen. Se- nii – 22 tys., w Sudanie – 9 tys., 1,5 tys. we kujący z dnia na dzień włoskiego natar- bastiano Galliny. Brytyjskim Somali oraz 2,5 tys. w Adenie. cia, planował zatrzymanie nieprzyjaciela Zgrupowanie Regia Aeronautica w Li- Instrukcja Wyższej Rady Wojennej Wielkiej pod Mersa Matruh, nie rezygnując równo- bii – 5 eskadra powietrzna gen. Porro skła- Brytanii z dnia 24 lipca 1939 roku nakazy- cześnie z przeprowadzania nękających ata- dała się z 38 dywizjonów, posiadających wała w pierwszej kolejności obronę Egiptu, ków. Siły Pustyni Zachodniej od pierwszego w pierwszej linii 266 samolotów bojowych: wskazując na dwuznaczność sytuacji: nie- dnia wojny działały aktywie, przeprowadza- 126 bombowców, 52 myśliwce, 45 maszyn podległe i neutralne państwo znosi obec- jąc kilka śmiałych wypadów taktycznych. dalekiego rozpoznania, 36 maszyn bliskiego ność na swoim terytorium wojsk Imperium W nocy 11 czerwca pododdział 7 Dywizji rozpoznania i szturmowców oraz 8 maszyn Brytyjskiego, prowadzących wojnę z Wło- Pancernej (w przyszłości słynne „Szczury transportowych. Dowództwo lotnicze Mo- chami. Należało się przy tym liczyć, że 30 Pustyni”) przekroczył granicę i wziął do nie- rza Egejskiego (gen. Cesare de Vecchi) dys- tys. armia Egiptu nie wesprze Wavella, a an- woli 70 włoskich żołnierzy. 14 czerwca bry- ponowało jeszcze 20 bombowcami, 11 my- tybrytyjskie nastroje skomplikują sytuację tyjscy pancerniacy zdobyli włoskie nadgra- śliwcami i 22 wodnosamolotami. na tyłach. niczne forty Capuzzo i Maddalena, a 2 dni Dowodzący włoską marynarką wojen- Wojskami brytyjskimi w Egipcie dowo- później zorganizowali zasadzkę na szosie ną w Libii kadm. Bruno Brivonesiego dys- dził gen. Henry Maitland Wilson. Z jego prowadzącej do Bardii, w której zniszczyli ponował skromnymi siłami. W Tripolisie inicjatywy w czerwcu 1940 r. na granicy li- włoską kolumnę samochodową. Wśród 88 i Benghazi znajdowały się 4 torpedowce, bijsko-egipskiej, która stała się linią frontu, wzięty do niewoli znalazł się d-ca wojsk in- przeznaczone do eskortowania konwo- sformowane Western Desert Force (pol. – żynieryjnych 10 Armii gen. Lastucci. jów, kanonierka i jednostka zaopatrzeniowa Siły Pustyni Zachodniej), dowodzenie, któ- Brak zdecydowanych kroków ze strony Monte Gargano (1976 BRT), oficjalnie kla- rymi objął gen. Richard O’Connor. W czasie włoskiej armii i sił powietrznych utwierdziło syfikowana jako stawiacz min. W Tobruku I wojny światowej walczył on ramie w ramię Brytyjczyków w przekonaniu, że własne dzia- bazował 1 Dywizjon Niszczycieli, składający z Włochami, którzy odznaczyli go Srebr- łania ofensywne wobec posiadającego prze- się z 4 przestarzałych okrętów typu Turbine, nym Medalem za Dzielność. Pod rozkazami wagę liczebną przeciwnika mogą zakończyć 6 Grupa Okrętów Podwodnych (10 jedno- O’Connora znajdowało się 31 tys. żołnierzy, się sukcesem. Ogółem w pogranicznych star- stek przybrzeżnych), 3 kanonierki, przebu- 120 dział i 275 czołgów. ciach w ciągu pierwszych 3 miesięcy działań dowane ze zmobilizowanych trawlerów oraz Dowódca RAF na Bliskim Wschodzie wojennych Włosi stracili około 3500 żołnie- 3 zbiornikowce wody. marsz. Lotnictwa Arthur M. Longmore dys- rzy, z których 700 trafiło do niewoli, podczas, Tam też znajdował się stary pancerny ponował na obszarze Egiptu i Palestyny 96 gdy straty brytyjskie wyniosły jedynie nieco krążownik San Giorgio, wykorzystywany bombowcami, 75 myśliwcami (wliczając więcej niż 150 ludzi. „W toku niewielkich pod w charakterze pływającej baterii artyleryj- w to dywizjon myśliwski egipskiego lotnic- względem skali, lecz nader ożywionych działa- skiej i plot. Poza okrętami, Brivonesi dys- twa), 24 maszynami bliskiego rozpoznania niach wojennych – pisze w swoich pamiętni- ponował także 143 samodzielnym dywi- oraz 10 łodziami latającymi – łącznie 205 kach W. Churchill – nasze jednostki czuły, że zjonem rozpoznawczym, składającym się maszynami bojowymi. Francuzi posiadali przewaga jest po ich stronie i wkrótce stali się z 6 wodnosamolotów Cant Z.506. Afryce 65 myśliwców i 85 bombowców (te oni władcami pustyni”. ostatnie przestarzałych typów, stopniowo Na analogiczną ocenę zasłużyły działania kontradm. Bruno Brivonesi, Trypolis: wymieniane na amerykańskie), a także 13 brytyjskiej floty. Do pierwszej akcji prze- 11 Dywizjon Torpedowców bombowcami, 26 myśliwcami oraz 56 ma- ciwko nieprzyjacielskim wybrzeżom doszło Cigno, Castore, Climene, Centauro szynami innych rodzajów w Syrii. raptem w 2 dni po wypowiedzeniu wojny. Jednostki pomocnicze: System obrony plot. był słaby. W szcze- We wczesnych godzinach 12 czerwca w re- kanonierka Alula gólności w maju 1940 r. w Egipcie znajdo- jonie Tobruku pojawiły się krążowniki Glo- stawiacz min Monte Gargano wały się łącznie 4 działa kal. 102 mm i 348 ucester i Liverpool wraz z 4 niszczycielami. Tobruk: dział kal. 76 mm, a także 4 kal. 40 mm Bo- Około godz. 04:00 natknęły się one w ciem- bateria pływająca San Giorgio fors, przy czym 22 działa znajdowały się nościach na 4 włoskie kanonierki (uzbrojo- 1 Dywizjon Niszczycieli w Aleksandrii, głównej bazie Floty Śród- ne trawlery), które przeprowadzały kontro- Turbine, Aquilone, Euro, Nembo ziemnomorskiej. Jednak nawet tam, zgod- lne trałowanie toru wodnego. Kanonierka 6 Grupa Okrętów Podwodnych nie o oceną specjalistów, „system obrony Giovanni Berta ostrzeliwała się z jedyne- 61 Dywizjon plot. był zły na tyle, że główną rolę odegra- go działa kal. 76 mm, jednak została cięż- Sirene, Argonauta, Fisalia, Naiade, Smeraldo ły w nim działa plot. okrętów liniowych”. ko uszkodzona nawałą ogniową z bliskiego 62 Dywizjon Dowódca Floty Śródziemnomorskiej adm. dystansu i po godzinie zatonęła. Jej dowód- Diamante, Topazio, Nereide, Galatea, Lafole A. B. Cunningham wspominał: „Gdy flota ca – bosman Paolucci – został pierwszym Jednostki pomocnicze: znajdowała się w porcie, gęstość ognia plot. marynarzem uhonorowanym najwyższym Kanonierki Palmaiola, De Lutti, Grazioli była zadawalająca. Gdy jej brakowało, spra- odznaczeniem bojowym Włoch – Złotym Lante, Giovanni Berta, Valoroso wy przedstawiały się całkiem inaczej.” Medalem za Dzielność. Pozostałe 3 kano- zbiornikowce wody Lima Campanella, Poli- nierki zdołały skryć się pod osłoną bate- femo, Ticino Początek działań wojennych rii nadbrzeżnych i stojącej n redzie pływa- Oficjalnie stan wojny między Włochami jącej baterii San Giorgio. Przeklasyfikowana Głównodowodzący wojsk brytyjskich na a Wielką Brytanią i Francją został ogłoszony ze starego krążownika pancernego, zabyt- Bliskim Wschodzie gen. Archibald Percival o północy 10 czerwca 1940 roku. Już godzi- kowa, ale uzbrojona w odstraszające działa Wavell dysponował około 100 tys. żołnie- nę później siły RAF przeprowadziły ataki na kal. 254 mm głównego kalibru, choć strzela- rzy (w tym australijskimi, nowozelandzkimi miasta w Cyrenajce i Erytrei. ła niecelnie, jednak wywarła wpływ na dzia- i indyjskimi), rozrzuconymi na ogromnym Na froncie lądowym początkowo było łania napastników. obszarze. W Egipcie znajdowało się około relatywnie spokojnie. Strony nie prowa- Odejście brytyjskich krążowników, jak 36 tys. ludzi, w Palestynie – 27,5 tys., w Ke- dziły aktywnych działań bojowych. Ocze- wspominają naoczni świadkowie, „było

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 43 Od Sallum do Syrty równie gwałtowne jak ich pojawienie się”. ło 400 pocisków sześciocalowych (kal. 152 Oto ironia losu, z reguły „friedly fire” oka- I to w sytuacji oczywistej przewagi w arty- mm) i 154 kal. 120 mm. zuje się najcelniejszy. lerii! Trudno w tych warunkach właściwie Przeciwnik nie poniósł istotnych strat, Poległego Balbo zastąpił marsz. Rodol- ocenić stan sił. Całkiem możliwe, że Bry- a sądząc po relatywnie niewielkim zużyciu fo Graziani – 58 letni weteran kampanii tyjczycy uznali, że mają do czynienia z tor- amunicji, głównym celem sojuszników było we Wschodniej Afryce i Etiopii, posiadają- pedowcami zamiast zmobilizowanymi wywarcie moralnej presji na Włochach spo- cy przezwisko „Zabójcy tubylców” od cza- trawlerami, zaś San Giorgio za większy i no- wodowanej użyciem artylerii dużego kali- sów przeprowadzenia operacji „uspokoje- woczesny okręt, w związku, z czym prze- bru. Jedyną stratą Brytyjczyków był pokła- nia” arabskich plemion w Libii. rwali akcję, zadawalając się zatopieniem dowy wodnosamolot do korygowania ognia Wyjście Francji z wojny w żadnym stop- jednej małej jednostki. artylerii z Sydneya, który został omyłko- niu nie wpłynęło na sytuację na przybrzeż- Niemal równocześnie port zaatakowa- wo zestrzelony przez „Gladiatory” 33 dywi- nych wodach Cyrenajki. Okręty Cun- ły bombowce „Blenheim” 113 dywizjonu zjonu RAF, zapewniającego osłonę eskadry. ninghama kontynuowały od czasu do RAF. Ich załogi zameldowały o trafieniach O godz. 22:00 Tovey powrócił do Aleksan- czasu ostrzał nieprzyjacielskich miast. 6 lip- San Giorgio, skutkiem, których jednostka drii, odpierając po drodze atak 5 włoskich ca, 3 Eskadra Krążowników (Capetown, Ca- miała jakoby zostać poważnie uszkodzona, bombowców. ledon i 4 niszczyciele) przeprowadziła nową na ile jednak mogą być wiarygodne mel- W nocy 22 czerwca eskadra ponownie akcję przeciwko Bardii. Ogień otwarto dunki o rezultatach nocnego nalotu, gdyż podniosła kotwicę w celu przeprowadzenia o świcie z dystansu 45 kabli, brytyjskie okrę- włoskie źródła mówią akurat na odwrót. Wykorzystywany w charakterze nierucho- mej baterii pływającej San Giorgio oka- zał się „orzechem trudnym do zgryzienia”. Jego poziome opancerzenie wzmocnio- no ułożonymi na pokładzie workami z pia- skiem, a wokół kadłuba rozciągnięto sie- ci przeciwtorpedowe. W ciągu 7 miesięcy służby w Tobruku, aż do chwili, gdy brytyj- skie wojska zdobyły port, jednostka zdołała odeprzeć ogromną liczbę ataków powietrz- nych, by w końcu zostać wysadzona w po- wietrze przez własną załogę. W charakterze kroku odwetowego 1 Dy- wizjon Niszczycieli pod dowództwem kmdr por. Ruggeri (Turbine, Aquilone i Nembo) 14 czerwca przeprowadziły wy- pad na Sallum. Podchodząc do nabrzeżne- go miasteczka pod osłoną porannej mgły, Stanowisko włoskiego wukaemu Breda kal. 13,2 mm w porcie. Po prawej widoczny przydział wina okręty otwarły ogień, wystrzeliwując w cią- przysługujący żołnierzom włoskim. Fot. zbiory Erminio Bagnasco gu 16 minut 220 pocisków. Jak należało tego oczekiwać, z powodu słabej widoczno- analogicznej operacji przeciw Trypolisowi, ty zatopiły w porcie 2 niewielkie włoskie ści ostrzał okazał się mało efektywny. Więk- wkrótce jednak na rozkaz z Londynu akcję statki – parowiec Axum (249 BRT) i bry- sze rezultaty przyniósł drugi rajd, przepro- odwołano. gantynę San Antonio (271 BRT), po czym, wadzony 26 czerwca. Po kilku dniach zginął marsz. Balbo. 28 mimo ataków nieprzyjacielskiego lotnictwa, W międzyczasie działania sojuszników czerwca Tobruk przeżył kilka nalotów bry- bezpiecznie powróciły do bazy. nabrały większego rozmachu. Zachęcone tyjskich samolotów „Blenheim”. Zgodnie ze W rezultacie Bardia stała się ulubionym sukcesem krążowników pod Tobrukiem, świadectwem naocznych świadków, maszy- celem dla angielskiej artylerii pokładowej. dowództwo Floty Śródziemnomorskiej wy- ny pojawiały się nad miastem, co kwadrans, 17 sierpnia ta włoska twierdza i przylegają- znaczyło do następnego wypadu silny ze- nadlatując z zachodu by uśpić uwagę ob- ce do niej pozycje obronne zostały ostrze- spół pod dowództwem wiceadm. Toveya. serwatorów. O tym, co stało się dalej opo- lane przez eskadrę okrętów liniowych: W jego skład wszedł francuski okręt liniowy wiedział marynarz Claudio Marzola, któ- Warspite (flagowiec d-cy Floty), Malaya Lorraine, brytyjskie krążowniki Orion (fla- ry pełnił służbę w obsłudze dział plot. San i Ramillies wraz z ciężkim krążownikiem gowiec), Neptune, Sydney oraz niszczycie- Giulio: „Zauważyliśmy 2 samoloty nadlatu- Kent i 12 niszczycielami. Włoskie lotnic- le Stuart, Decoy, Dainty i Hasty. jące tym samym kursem, z którego korzy- two po raz kolejny przeprowadziło bezsku- Tym razem celem ataku była Bardia. Ze- stał przeciwnik. Trudno było określić tym teczne uderzenie przeciwko eskadrze. Przy- spół wyszedł w morze wieczorem 20 czerw- maszyn i otwarliśmy ogień [trzeba zazna- krycie z powietrza okrętów zapewniały „Sea ca, a o godz. 05:48 rozpoczął ostrzał, trwa- czyć, że w baterii nie było żadnego ofice- Gladiatory” działające z brzegowego lotni- jący przez 22 minuty. Każdy z okrętów miał ra – przyp. autora]. Rozpocząłem strzelać ze ska. Zestrzeliły one 4 i uszkodziły dalszych wyznaczony własny cel. Francuski okręt li- swego automatycznego działka kal. 20 mm 8 z 26 uczestniczących w nalocie maszyn niowy wystrzelił 53 pociski kal. 340 mm, «Breda»…..Byliśmy przekonani, że pierwsza S.79 z 10, 15 i 33 pułku lotniczego. Cały re- niszcząc latarnię morską i hangar oraz wy- nasza salwa dosięgła celu, lecz dopiero, gdy jon został nakryty przez artylerię okręto- wołując pożar koszar, zaś działa średniego samolot zostawiając za sobą smugę dymu, wą, jednak efekt operacji jako całości był jak kalibru (wystrzelono 37 pocisków kal. 138 skierował się ku ziemi, rozpoznałem sylwet- zwykle niski. W związku, z czym Cunnin- mm) uciszyły ogień artylerii nadbrzeżnej. kę S.79. Przeleciał nad naszymi głowami gham postanowił do czasu aż sytuacja na Krążowniki i niszczyciele wystrzeliły oko- i uderzył w pobliżu, stając we płomieniach”. froncie stanie się bardziej dynamiczna, nie

44 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Od Sallum do Syrty

jednostek pomocniczych. Do dyspozycji kontradm. Brivonesiego przekazano 2 Dy- wizjon Niszczycieli (Borea, Ostro, Zeffiro), 1 Dywizjon Torpedowców (Airone, Alcio- ne, Ariel i Aretusa). Dążenie Włochów by dostarczać zaopa- trzenie z Trypolisu do leżącego bliżej li- nii frontu Tobruku niewielkimi konwojami i pojedynczymi okrętami wzdłuż afrykań- skiego wybrzeża stwarzała Brytyjczykom możliwość do atakowania ich z powietrza. W tym przypadku największą efektyw- ność zaprezentowały dywizjony uderzenio- we lotniskowca Eagle. W przerwach między wyjściami w morze eskadry z Aleksandrii morscy lotnicy operowali z lotniskowych lą- Brytyjskie samoloty torpedowe „Swordfish” okazały się groźną bronią. Fot. „Storia Militarne” dowych i przeprowadzali uderzenia na wy- sunięte punkty bazowania nieprzyjacielskiej wykorzystywać dużych nawodnych okrę- Zespół „W”, będący pierwowzorem słynnej floty. 5 lipca samoloty torpedowe „Sword- tów do wypadów przeciwko obiektom brze- w przyszłości Eskadry Przybrzeżnej. fish” z 813 dywizjonu FAA (kmdr ppor. N. gowym. W związku z likwidacją zagrożenia ze Kennedy), które wystartowały z lotniska Zadanie zostało przerzucone na dopiero, strony francuskiego zgrupowania w Tuni- Sidi Barrani, zaatakowały włoskie okręty na co przybyłą kanonierkę Ladybird. Zbudo- sie, włoska armia rozpoczęła koncentrację redzie Tobruku. Ubezpieczenie myśliwskie wana w latach I wojny światowej kanonier- we Wschodniej Cyrenajce, przygotowując zapewniała sekcja maszyn „Gladiator” 33 ka była przeznaczona do działań na rzekach się do natarcia na Egipt. Libijskie dowódz- dywizjonu RAF. Torpedy trafiły niszczycie- i posiadała niewielkie zanurzenie, pozwala- two sił morskich zorganizowało regularną le Zeffiro (zatonął) i Euro (stracił dziób i wy- jące śmiało pokonywać pola minowe i pod- komunikację między Trypolisem i Benga- rzucił się na brzeg, później odholowany do chodzić niemal bezpośrednio do brze- zi, aby przerzucić do Cyrenajki oddzia- Tarentu na remont). gu. Niestety uszkodzenia powstałe w czasie ły 5 Armii, znajdujące się na granicy Tu- Poza tym w czasie nalotu zatopiono statki przejścia okrętu morzem w sztormowej po- nisu. Zwiększony wymiar napływającego Manzoni (3955 BRT), Sepenitas (5171 BRT) godzie, poważnie ograniczyły jego pręd- zaopatrzenia zmusił do wykorzystywania oraz uszkodzono 15 000 t liniowiec pasażer- kość1, jednak 2 sześciocalowe działa czyni- Trypolisu jako głównego punktu rozrzą- ski Liguria. ły z Ladybirda środek wsparcia ogniowego dowego, w związku, z czym w Libii przez wojsk lądowych. Później dołączył do niej cały czas znajdowało się kilka niszczycie- 1. Zgodnie z niektórymi świadectwami, prędkość ka- bliźniaczy Aphis. Oba okręty stworzyły tzw. li i okrętów eskortowych oraz mnóstwo nonierki nie przekraczała 7 węzłów. Wrak niszczyciela Zeffiro w tobruckim porcie. Fot. zbiory Erminio Bagnasco

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 45 Od Sallum do Syrty

Urzeczywistnienie tej operacji wraz z zacięty- mi walkami mogło by w znacznym stopniu odciągnąć wojska przeciwnika z frontu”. Znając skłonność brytyjskiego premie- ra do wojennych awantur, można zało- żyć, że to właśnie on osobiście był inicjato- rem tej idei, lecz nie znalazł jednak wsparcia ani wśród wojskowych armii lądowej, ani wśród marynarzy. Formalnym argumentem za rezygnacją z przeprowadzenia podobnej operacji był brak okrętów desantowych do przewozu czołgów. Jednak w rzeczywistości dowódcy na miejscach jasno zdawali sobie sprawę z nie- możliwości zebrania „znacznych sił”, a także z problemów związanych ze wsparciem i za- opatrzeniem hipotetycznego desantu. Ujęcie zatopionego niszczyciela Nembo. Fot. zbiory Erminio Bagnasco W końcu nie sposób nie wspomnieć W dniu 20 lipca 6 samolotów 824 dywi- Sydney. Tym razem jednak kotwicowisko o wkładzie RAF-u w walkę z włoską żeglugą zjonu (kmdr ppor. A.J. Debenham) zaata- było puste. Niszczyciele ostrzelały kotwi- kabotażową. 3 sierpnia maszyny „Blenhe- kowało okręty na kotwicowisku w zatoce cowisko wodnosamolotów, jednak straty im” przeprowadziły pierwszy nalot na Der- Bomba 38 Mm na zachód od Tobruku. One były niewielkie. Tego ranka kanonierka La- nę. Zgodnie z brytyjskimi informacjami, również odniosły sukces. Zatopiono statek dybird opuściła Mersa Matruh. Niezauwa- uszkodzono 3 statki, przy czym Lodoletta Sereno (2333 BRT) oraz od razu 2 niszczy- żenie pod osłoną nocy rzeczna jednostka (2822 BRT) miał zatonąć w rezultacie trafie- ciele – Nembo i Ostro. o małym zanurzeniu przeszła wzdłuż wy- nia bombami. Także bombowce pretendu- Miesiąc później, w nocy 22 sierpnia, brzeża i bez trudności pokonała pola mino- ją do zniszczenia jednego statku w Tobru- klucz samolotów torpedowych 824 dywi- we chroniące wejście do Bardii, a następnie ku 9 sierpnia i kolejnego w Dernie w dniu zjonu ponownie pojawił się nad zatoką zbliżyła się do portu. Sytuacja powtórzy- 22-tego miesiąca, włoskie dane nie pozwala- Bomba. Kotwicowisko znów nie było puste. ła się znów i reda okazała się pusta, wobec ją jednak na potwierdzenie brytyjskich mel- Znajdowały się n nim jednostka pomocni- czego prowadzono ostrzał portowej infra- dunków. 2 września został jednak zatopiony cza Monte Gargano, pod flagą kontradm. struktury i pozycji artyleryjskich. Odpo- w Dernie niewielki holownik portowy Albe- Brivonesiego, torpedowiec Calipso i okręt wiedź włoskiej artylerii nadbrzeżnej oka- rigo (17 BRT). podwodny Iride. Ten ostatni był przystoso- zała się nieefektywna. Wraz z nadejściem Aktywność włoskiego lotnictwa była wany do przewozu „żywych-torped” i przy- świtu kanonierka wycofała się w morze pod znacznie niższa. W szczególności Aleksan- gotowywał się do akcji dywersyjnej w Alek- osłoną zasłony dymnej z niszczyciela. 24 dria w okresie pierwszych 4 miesięcy woj- sandrii. Brytyjskie samoloty obrały za swój sierpnia wszystkie brytyjskie okręty powró- ny była raptem 9 razy celem ataku bombow- główny cel Iridę (por. Francesco Brunetti). ciły bezpiecznie do Aleksandrii. ców. Jedyną jednostką, która padła ofiarą Samoloty zaatakowały w szyku klina, lecąc Powodzenie działań brytyjskich okrę- tych ataków była pogłębiarka Murstone (767 na wysokości 60-70 m, a następnie zeszły tów i samolotów torpedowych zmusiło wło- BRT), zatopiona 15 sierpnia, lecz póź- na 10-15 m. Prowadzący szyk kpt. piecho- skie dowództwo do maksymalnego ograni- niej wydobyta. Odłamki bomb lotniczych ty morskiej Oliver Patch zrzucił torpedę ze czenia wykorzystania postów i kotwicowisk uszkodziły stawiacz sieci Gladiator, na któ- skrajnie krótkiego dystansu, podczas, gdy w zachodniej Cyrenajce, co jeszcze bardziej rym zginął 1 członek załogi. pozostałe 2 „Swordfish” ostrzelały okręt pogłębiło problemy zaopatrzeniowe wojsk Poza główną bazą Floty Śródziemno- podwodny z karabinów maszynowych, wy- włoskich w tym rejonie i pozbawiło flotę morskiej włoskie bombowce przeprowa- bijając obsługę broni plot. Torpeda przebiła wysuniętych punktów bazowania w trak- dziły naloty na Hajfę (trzykrotnie w sierp- prawą burtę Iride w części dziobowej. Okręt cie prowadzenia natarcia. Ładunki z Try- niu i czterokrotnie we wrześniu), która była podwodny szybko zatonął. Na powierzchni polisu trzeba było dostarczać do linii frontu końcowym punktem rurociągu, zaopatru- pozostało 14 członków załogi znajdujących transportem samochodowym, co w żadnym jącego brytyjską armię i flotę w paliwo. 28 się na pokładzie i mostku (dalszych 7 ura- stopniu nie stanowiło alternatywy żeglu- sierpnia przeprowadzono pierwszy, na ra- towano z zatopionej jednostki następnego gi przybrzeżnej. Nadmorska szosa, będąca zie bezskuteczny nalot na Kanał Sueski. dnia). Poza tym 2 maszyny „Swordfish” za- jedynym naziemnym szlakiem komunika- Szczególną obawę Brytyjczyków wzbudza- atakowały torpedowiec i jednostkę flagową. cyjnym, okazała się zatłoczona i ciężarówki ła teoretyczna możliwość jego zaminowa- Monte Gargano zatopiła torpeda odpalona musiały tracić na tysiąckilometrowej trasie nia z powietrza, w związku z czym d-ca re- w kierunku Calipso, która chybiła celu. Tym wiele czasu i benzyny. jonu Kanału wiceadm. James Pipon żądał samym 3 samoloty, nie tylko wyrządziły Bliskość Via Balby w pobliżu wybrze- wzmocnienia środków obroty plot. Dl za- szkody nieprzyjacielowi, ale także przerwa- ża prowokowała Brytyjczyków do przepro- bezpieczenia rejonu Kanału sformowa- ły operację morskich dywersantów. wadzenia na nią uderzeń z morza. W lip- no 252 Skrzydło Myśliwskie, w którego Następnej nocy Brytyjczycy jeszcze cu 1940 r. taką alternatywę rozpatrywano skład wraz z brytyjskimi włączono również raz odwiedzili zatokę Bomba, oczeku- na najwyższym szczeblu. „Długa nadbrzeż- 2 egipskie dywizjony. jąc nowych zdobyczy. Rankiem 23 sierp- na droga – wspominał Winston Churchill nia z Aleksandrii wyszły niszczyciele Stu- – nie wychodziła mi z głowy. Wciąż powra- Włoskie natarcie na Egipt art (kmdr Waller), Diamond, Juno i Ilex. całem do myśli o konieczności przecięcia jej Kapitulacja Francji, zgodnie z rachubami Dalsze ubezpieczenie zapewniał krążownik przez wysadzenie z morza znacznych sil…. Mussoliniego, pozwalała na osiągnięcie, bez

46 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Od Sallum do Syrty szczególnego ryzyka sukcesów w natarciu przez pustynię, za pochyłością oddzielają- cia w dniu 18 września. Przedłużając swoje na Kair, Aleksandrię i Suez. Jednak Grazia- cą Libijski Płaskowyż od pasa przybrzeż- linie komunikacyjne o 60 mil, Włosi zaczę- ni, nie cierpiący na manię wielkości, trapią- nego. Już w pierwszym dniu Włosi zdobyli li umacniać się na osiągniętych pozycjach. cą Mussoliniego, powątpiewał w możliwość Sallum. Brytyjskich wojsk nie było w mia- Tym niemniej, siły brytyjskie kontynuowa- zamierzonego przez Duce wtargnięcia do steczku, tym nie mniej atak poprzedzało sil- ły wycofywanie się by zatrzymać się dopiero Egiptu. Choć dysponował 2 armiami – 5 ne, lecz zupełnie niepotrzebne, przygotowa- na zachód od przygotowanych pozycji pod i 10, marszałek zażądał dodatkowego czasu nie artyleryjskie. Później, gdy południowa Mersa Matruh. W rezultacie między woju- na przygotowanie operacji, a także nowych kolumna po przekroczeniu przełęczy Hal- jącymi stronami powstał pas „ziemi niczy- żołnierzy, czołgów, dział i samolotów. Duce faja wyszła na wybrzeże, obie włoskie gru- jej” o szerokości 130 km. zgodził się. Z uwagi na konieczność dostar- py połączyły się. Wraz z nastaniem ciszy na froncie silna czenia wojskom przez służby tyłowe całego Ustępujące znacznie przeciwnikowi pod artyleria okrętów Floty Śródziemnomor- niezbędnego zaopatrzenia (uzupełnienie za- względem liczebnym brytyjskie siły osłono- skiej była wykorzystywana na nadmorskim pasów paliwa, amunicji, dostarczenia sprzę- we odchodziły w walkach. Brytyjska artyle- skrzydle na wezwanie armii jedynie incy- tu do budowy dróg) można było przesunąć ria szeroko korzystała z przedstawionych im dentalnie. 22 września lotnisko i rejon kon- termin natarcia, jednak należało je rozpo- celów i nacierający ponosili poważne stra- centracji włoskich wojsk w pobliżu Sidi Bar- cząć przed wysadzeniem czołowych oddzia- ty. 16 września awangarda włoskich wojsk rani ostrzelały niszczyciele Jarvis, Janus, łów Wehrmachtu na Wyspach Brytyjskich. osiągnęła Sidi Barrani. Rankiem 17 niszczy- Juno, Mohawk, 23 kanonierka Ladybird, W początkach września, gdy rozpoczę- ciele Janus i Juno ostrzelały dopiero co zaję- a 25-go ostrzał kontynuowały niszczyciele cia operacji pod kryptonimem „Lew Mor- te przez Włochów miasto, później Juno i ka- Juno, Mohawk, Hereward i Hyperion. ski” oczekiwano z dnia na dzień, Mussoli- nonierka Ladybird – Sallum. Do tej chwili „Nasze bombardowanie z morza, bez wąt- ni przypomniał marszałkowi, że jego armie straty Brytyjczyków na lądzie wynosiły 40 pienia miało pewien efekt, od 26 września mo- przewyższały pod względem liczebności zabitych i rannych, a przeciwnika – mniej gliśmy zaobserwować, że wszystkie koncentra- 10-krotnie wojska brytyjskie, równocześnie więcej 5 razy większe, a także około 150 cje przeciwnika przeniesiono w głąb kraju, tak, zagroził, że pozbawi go dowództwa, o ile nie czołgów i samochodów. że na wybrzeżu praktycznie nie było, czego rozpocznie natarcia w ciągu dwóch dni. Maktila, znajdująca się 25 km na wschód atakować” – pisał Cunningham. Tym samym 13 września wojska Graziani ruszy- od Sidi Barrani, stała się ostatnim punk- dalsze ostrzały zostały przerwane i do rozpo- ły na wschód. 10 Armia gen. Berti posu- tem, który zdołały opanować wojska Gra- częcia grudniowego kontrnatarcia przepro- wała się wzdłuż wybrzeża na 60 kilometro- zianiego. Utrata dowodzenia oddziałami wadzono je tylko raz, gdy 15 października wym froncie siłami 5 dywizji, samodzielnej mobilnymi, działającymi na południowym kanonierka Aphis ostrzelała pozycje wojsk 15 grupy pułkowej oraz 6 batalionów czołgów. skrzydle włoskiego zgrupowania, przerwy mil na wschód od Sidi Barrani. Jedna grupa szła wzdłuż brzegu w kierun- w zaopatrzeniu, brak transportu zmusiły Również działania brytyjskiej floty i lot- ku Sallum, druga – bardziej na południe, włoskie dowództwo do przerwania natar- nictwa przeciwko libijskim portom zeszły

Brytyjskie krążownik ciężki Kent brał udział w akcjach przeciwko portom włoskim. Fot. „Ships of the World”

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 47 Od Sallum do Syrty

Operacja „Compass” Gen. Wavell zawsze prezentował opinię o niewysokim potencjale bojowym wło- skich wojsk i ich taktyce, w związku, z czym przy pierwszej nadarzającej się okazji za- mierzał przejść do natarcia. Poza tym sy- tuacja wokół Egiptu i Libii zmieniała się, lecz nie na korzyść Włochów. W rezulta- cie ataku na Tarent i ustanowionego tą dro- gą panowania Royal Navy na Morzu Śród- ziemnym powstały sprzyjające warunki do przejścia brytyjskiej armii do kontruderze- nia w Afryce Północnej. Do Egiptu i Pale- styny zaczęły przybywać odziały brytyjskie, indyjskie, australijskie i nowozelandzkie, co pozwoliło na pełne ukompletowanie choć- by tych oddziałów, którym przypadł ciężar prowadzenia podstawowych działań. Po- Włoskie samoloty torpedowe S.79 okazały się groźną bronią, o czym przekonał się krążownik Kent. prawiło się techniczne wyposażenie wojsk. Fot. „Storia Militare”. W dodatku, z początkiem października na drugi plan. Jedyną operację ofensyw- istniał system obrony plot. libijskich por- Włosi wplątali się w wojnę z Grecją, tak, że ną przeprowadzono w nocy 17 września. tów. Dopiero po bezkarnych nalotach na w tym momencie, starannie przygotowane Główną rolę odegrały w niej niedawno Bengazi i Tobruk, Supermarina zażądała brytyjskie kontruderzenie miało pełne szan- przybyłe okręty. Lotniskowiec Illustrious od Naczelnego Dowództwa zorganizowa- se na powodzenie. (flagowy kontradm. Lyster) i okręt liniowy nia obrony plot. ważniejszych portów, bo- O’Conor postanowił wykorzystać luki Valiant wraz z krążownikiem Kent i 7 nisz- wiem za ich ochronę przed atakami z po- między włoskimi umocnionymi obozami, czycielami, które 15 września wyszły z Alek- wietrza odpowiadała armia, a precyzyjniej zablokować je od zachodu i północy i wyjść sandrii. Następnego dnia dołączyły do ze- – faszystowska milicja. W tym momencie na nadmorską szosę, by przeciąć przeciw- społu krążowniki plot. Calcutta i Coventry. armia nie mogła jednak wydzielić żadnych nikowi drogę odwrotu i nie dopuścić do W nocy samoloty 815 dywizjonu z Illustrio- środków i ostatecznie rozwiązanie proble- podejścia wzmocnienia. Operacja, której us zaminowały port Bengazi na głębokich mu spadło na flotę. nadano kryptonim „Compass” miała trwać tyłach włoskich wojsk i zaatakowały stojące W ciągu 2 następnych miesięcy zarów- raptem 5 dni. Jak uczciwie zauważył to B. w nim okręty. Niszczyciel Borea, statki Glo- no na lądzie jak i na przybrzeżnych wodach Liddel Hart „uderzenie wojsk Wavella plano- ria Stella (5490 BRT) i Maria Eugenia (4702 nie doszło do żadnych wartych wspomnie- wano prędzej jako rajd niż natarcie z daleki- BRT) zostały zatopione torpedami lotniczy- nia wydarzeń. Włosi szykowali się do kon- mi celami”. mi. Niszczyciel Aquilone wszedł na zrzuco- tynuowania natarcia, zwozili paliwo, amu- W tym czasie 10 Armia posiadała w swo- ną właśnie minę i również zatonął. Wskutek nicję, żywność i inne zaopatrzenie, zaś gen. im składzie 10 dywizji i samodzielnych pod- bliskich upadków bomb uszkodzone zosta- O’Connor wypełniając dyrektywę Wavella oddziałów, jednak jej szyki były rozproszone, ły torpedowce Cigno i Enrico Cosenz. W re- z 21 września, przygotowywał Siły Pustyni a wojska rozrzucone na ogromnym obszarze zultacie tej operacji port Bengazi został spa- Zachodniej do kontruderzenia. niewielkimi izolowanymi garnizonami. raliżowany na wiele dni, w czasie, których zaopatrzenie włoskiego zgrupowania w Cy- Brytyjski monitor Terror w trakcie ostrzału włoskich pozycji. Fot. „Storia Militare” renajce dostarczano samochodami z Try- polisu, oddalonego od linii frontu o prawie 1500 km. Powracając, krążownik Kent i 2 niszczy- ciele ostrzelały Bardię. Okręt podwodny Co- rallo próbował bezskutecznie wyjść na po- zycję do ataku na brytyjskie okręty ciężkie, a zajmujący pozycję pod Tobrukiem Ruggie- ro Settimo – 2 nieprzyjacielskie niszczyciele. Jedynym efektem przeciwdziałania brytyj- skiemu wypadowi ze strony Włochów był śmiały atak pary samolotów torpedowych S.79 ze składu 278 eskadry. Zdołały one tra- fić torpedą w rufę krążownika Kent, przez co na długi czas wyłączyć go z działań, stra- ty załogi wyniosły 32 ludzi. W dniach 24-25 października 14 ma- szyn z 815, 819 i 824 dywizjonów FAA, operując z baz brzegowych, bombardowa- ło Tobruk i minowało jego port. Należy za- znaczyć, że do tego czasu praktycznie nie

48 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Pancernik Malaya również aktywnie działał przeciwko Włochom. Jednostka na fotografii z 8 kwietnia 1941 roku. Fot. zbiory Leo van Ginderen

Ogorzałe, zahartowane, przywykłe do Barham i Malaya, krążownik i 7 niszczy- nych w Afryce Północnej. Po niej Włosi już warunków pustyni i w pełni zmotoryzowa- cieli), zespół „D” (lotniskowiec Eagle, 3 krą- nie tylko nie odnieśli żadnego zwycięstwa na ne oddziały brytyjskie liczyły 31 tys. żołnie- żowniki i 3 niszczyciele)przeznaczony był polu walki, ale w ogóle okazali się niezdolni rzy, 120 dział i 275 czołgów. 6 grudnia Siły do udzielania wsparcia lotniczego. do samodzielnego prowadzenia wojny”. Pustyni Zachodniej wykonały skok na po- Od pierwszego dnia natarcia okręty ze- Do tego momentu zadania postawione nad 40 mil i cały następny dzień leżały nie- społu „A” wspierały wojska nacierające na operacji „Compass” zostały w pełni zreali- ruchomo w piaskach pustyni, niezauważone kierunku nadmorskim. Monitor Terror i ka- zowane, jednak dowodzący trzema rodza- przez włoskie lotnictwo, by 8 grudnia ru- nonierka Aphis ostrzeliwały włoskie pozycje jami sił zbrojnych postanowili nie dawać szyć naprzód! Już wieczorem sukces natar- w rejonie Maktila, a kanonierka Ladybird Włochom chwili wytchnienia. Trzeba od- cia był oczywisty. Włosi tysiącami podda- ostrzelała Sidi Barrani. Maszyny „Sword- dać rację gen. Wavellowi, że prawidło- wali się do niewoli, podczas, gdy nacierający fish” lotnictwa floty, operujące z lotnisk wo ocenił sytuację i zamiast planowanego stracili 56 zabitych i rannych. D-ca jedne- brzegowych, korygowały ogień artyleryjski 5-dniowego natarcia z ograniczonymi ce- go z brytyjskich batalionów zakomunikował i bombardowały nieprzyjacielskie pozycje. lami, rozpoczął swego rodzaju „blitzkrieg” do sztabu, że nie jest w stanie przeliczyć jeń- Sztorm, który nadciągnął 10 grudnia w brytyjskim wykonaniu. ców, ale szacuje, że jest ich „około 5 akrów zmusił do przesunięcia w czasie desan- W związku z tymi decyzjami, moni- oficerów i 200 akrów podoficerów i szerego- tu pododdziału komandosów i nie pozwo- tor Terror uzupełnił amunicję zużytą przy wych”. 10 grudnia zdobyto Sidi Barrani. lił okrętom na wspieranie ogniowe wojsk ostrzale Maktila i Sallum i 14 grudni rozpo- Gotowość bojowa i morale włoskiej armii lądowych, jednak przez cały dzień 11 grud- czął systematyczny ostrzał włoskich pozy- spadły poniżej krytycznego poziomu. Nie- nia Terror wraz z 2 kanonierkami chodziły cji pod Bardią, trwającą przez 3 dni. Jednej miecki attaché wojskowy we Włoszech gen. wzdłuż wybrzeża w rejonie Sallum, prowa- nocy okręt został bezskutecznie atakowany Enno Rintelen przekazał do Berlina: „Libię dząc ogień na miasto i w kierunku jakiego- przez włoski kuter torpedowy, a w kolejną należy uważać za utraconą”. kolwiek ruchu na szosie. Wystrzelono 220 przez samolot torpedowy3. W celu współdziałania z nacierającymi burzących pocisków kal. 381 mm (15-ca- W nocy 12 grudnia uderzeniowe dy- wojskami flota sformowała zespół wsparcia lowych), 600 kal. 152 mm (6-calowych), wizjony lotniskowca Illustrious, operujące Sił Pustyni Zachodniej pod dowództwem a także znaczną liczbę pocisków plot., kontradm. Rowlingsa, który poniósł swoją w tym i „pom-pom” (kal. 40 mm), które sto- 2 2. W korespondencji i dokumentach Admiralicji ze- flagę na okręcie liniowym Barham . Okręty sowano jedynie na najbliższe dystanse. spół ten zwykle nazywano „Inshore Squadron” (pol. zespołu zostały podzielone na 4 grupy. Do Do końca 11 grudnia walki przycichły. „Dywizjon Przybrzeżny”) i w rezultacie termin ten prze- wsparci wojsk i dostaw zaopatrzenia prze- Pierwszy rzut 10 Armii został zniszczony, szedł do literatury historycznej, choć oficjalnie stanowi- sko d-cy Dywizjonu Przybrzeżnego zostało ustanowio- znaczono grupę „A” (monitor Terror, kano- a pozostałe wojska odeszły. Brytyjczycy, tra- ne 5 stycznia 1941 r. nierki Ladybird, Aphis i Gnat). Na zespole cąc 133 zabitych, 378 rannych i 8 zaginio- 3. Zgodnie z włoskimi danymi, 16 grudnia 2 samo- loty S.79 zaatakowały pod Sallum zespół 2 lekkich krą- „B” (australijskie niszczyciele Vampire, Ven- nych, wzięli do niewoli 38 300 włoskich żoł- żowników i 3 niszczycieli, uzyskując trafienie krążowni- detta, Voyager i Waterhen) spoczął obowią- nierzy i oficerów, zdobyli 73 czołgi i 237 dział. ka. Są podstawy przypuszczać, że były to maszyny z 278 zek eskorty, patrolowania i bliskiej blokady. „Bitwa pod Sidi Barrani, – pisze polski hi- eskadry, działającej z libijskich lotnisk, a nie wymienio- ne w książce G. Cantoro 34 grupy lotniczej (bazującej na W razie potrzeby mogły dołączyć do nich storyk Zbigniew Kwiecień – oznaczała prze- Rodos i przeprowadzającej wówczas ataki w zatoce Suda ciężkie okręty zespołu „C” (okręty liniowe łom we włosko-brytyjskim działaniach zbroj- oraz przeciw celom na Krecie).

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 49 Od Sallum do Syrty z lotnisk brzegowych, zbombardowały port Włoskie okręty podwodne działające u wybrzeży Cyrenajki i Egiptu i magazyny w Bardii. Bombowce RAF tak- Okres Okręty podwodne Pozycja że uczyniły Bardię ulubionym celem swoich 13-17.12.40 Naiade, Narvalo, Neghelli u wybrzeży wschodniej Cyrenajki ataków. Między 14 a 19 grudnia przy bom- 18-25.12.40 Malaspina, Settembrini, Smeraldo u wybrzeży Cyrenajki bardowaniu twierdzy wykonano 150 sa- moloto-wylotów. W najpotężniejszym na- 31.12.40-07.01.41 Dagabur u wybrzeży Cyrenajki locie w nocy 16 grudnia uczestniczyło 36 01-12.01.41 Tembien, Galatea rejon Derny maszyn. W nalotach brały udział i samolo- 12-20.01.41 Serpente rejon Derny ty „Blenheim” 148 dywizjonu z Malty, które 21-31.01.41 Dessie, Salpa rejon Derny musiały przerwać z powodu złych warun- 09-18.02.41 Malachite u wybrzeży Cyrenajki ków atmosferycznych swoje podstawowe 19.02-06.03.41 Ambra u wybrzeży Cyrenajki działania na Adriatyku. W ciągu kilku dni 02-17.03.41 Serpente u wybrzeży Cyrenajki na lotniskach w rejonie Bardii zniszczono co najmniej 44 włoskie samoloty, a 14 grud- 02-15.04.41 Aradam, Onice u wybrzeży Cyrenajki nia zatopiono w porcie zmobilizowany ża- 10-20.04.41 Malachite, Topazo u wybrzeży Cyrenajki glowo-motorowy szkuner Arcangelo Gabrie- 20-30.04.41 Settembrini, Fisalia, Ondina u wybrzeży Cyrenajki le (27 BRT). 20-30.04.41 Nereide, Turchese rejon Aleksandrii O świcie, 17 grudnia kanonierka Aphis 30.04-12.05.41 Ascianghi rejon Mersa Matruh przeniknęła na redę Bardii i przez godzinę prowadziła ogień do obiektów brzegowych Później patrole włoskich okrętów pod- czołgi „Matilda”), posiadały za to bezcenny i w porcie. Przy nabrzeżu zostały zniszczo- wodnych u wybrzeży Cyrenajki w celu atut w postaci silnego wsparcia z morza. ne 3 niewielkie jednostki: parowiec Galata zwalczania brytyjskich jednostek wspar- Wkład „Inshore Squdron” w zaopatrze- (618 BRT), kuter Giuseppina D. (431 BRT) cia ogniowego zaczęły mieć charakter re- nie nacierających wojsk był nader istotny. i brygantyna Vincenzino (190 BRT). Z po- gularny, jednak nie przyniosły żadnych re- Zbiorniki wody pitnej w forcie Capuzzo, kładu znajdujące się dalej w morzu Terror zultatów. Trzeba zauważyć, że stanowiło to zwykle uzupełniane rurociągiem z Bardii, zaobserwowano „słupy czarnego dymu, pod- zdecydowany kontrast z działaniami nie- okazały się zasolone i wodę trzeba było do- noszące się nad urządzeniami portowymi”, mieckich U-bootów, które pojawiły się na wozić z Mersa Matruh. W dniach 21-23 świadczące o tym, że marynarze Aphis „nie- śródziemnomorskim TDW jesienią 1941 r. grudnia Aphis i Ladybird pomagały przy źle spędzili czas”. Próba powtórzenia śmia- i od razu uzyskały głośne sukcesy, w tym rozładunku jednostki pomocniczej Fiona, łego ataku następnego dnia była uniemoż- także u wybrzeży Cyrenajki i Egiptu. która dostarczyła wodę w kanistrach. Dys- liwiona przez oczekujących w gotowości ponujące małym zanurzeniem kanonierki Włochów. Poruszająca się wzdłuż brzegu Zdobycie Bardii wykonały wiele rejsów między stającym na kanonierka była dosłownie prześladowana W dniu 16 grudnia włoskie dowódz- kotwicy statkiem a brzegiem. Dzień później przez ruchomą baterię artylerii i zmuszona two postanowiło oddać Sallum, wycofać nadszedł z Aleksandrii zbiornikowiec wody do odejścia pod opiekuńcze skrzydła potęż- się z jeszcze nie zajętych przez Brytyjczy- Myriel, który dostarczył ponad 3000 t tego nych dział monitora. ków pogranicznych fortów i rozpocząć od- drogocennego płynu. W tej niecodziennej W odpowiedzi na prośbę dowództwa wrót pozostałych sił w głąb Cyrenajki, by roli wystąpił także Terror, na który również wojsk by zorganizować przeciwdziałanie oprzeć obronę na twierdzach. Z rozbitych, załadowano 200 t wody w kanistrach. Sta- ostrzałowi w morza, Supermarina skiero- lecz nie rozgromionych oddziałów 10 Ar- rania floty pomogły uratować sytuację, a do wała na wybrzeże Cyrenajki 3 okręty pod- mii sformowano 23 Korpus, który miał końca miesiąca dociągnięto do Capuzzo ru- wodne. Swój pierwszy i jedyny sukces osią- bronić Bardii. W korpusie, którym dowo- rociąg z wodą z Sallum. gnęły one 13 grudnia. Wówczas zgodnie dził znany ze swej wytrwałości gen. Anni- Szybkie okrążenie Bardii postawiło także z meldunkiem dowódcy Neghelli kpt. Fer- bale Bergonzoli, znalazło się około 45 tys. przed włoskim dowództwem problem z za- racutiego o godz. 20:22 wykrył on na pół- żołnierzy i ponad 400 dział, tak że posta- opatrzeniem znajdujących się tam wojsk. nocny-wschód od Sidi Barrani (w punkcie wione zadanie wydawało się w pełni wyko- Zadanie to przerzucono na małe uzbrojone o współrzędnych 32°37’N, 26°44’E) brytyj- nalne. Umocniony rejon miał długość 17 jednostki, które dzięki swej niedostrzegal- ski krążownik typu Southampton. O godz. mil i składał się z ciągłego rowu przeciw- ności, miały pewne szanse przeskoczyć linie 20:36 okręt podwodny wystrzelił w kierun- czołgowego oraz zapór z drutu kolczaste- dozorowe Brytyjczyków. Dokładna liczba ku celu 3 torpedy kal. 533 mm i 1 kal. 450 go z betonowymi bunkrami w przerwach rejsów wykonanych przez te jednostki nie mm. Po 1 minucie i 35 sekundach od pierw- między nimi, za którymi biegła druga linia jest znana, jednak w trakcie tych operacji szej salwy odnotowano pojedynczą eksplo- umocnień. Wykorzystując działa zdemon- Włosi stracili 3 żaglowo-motorowe szkune- zję między dziobem a mostkiem. W rzeczy towane z włoskich niszczycieli zatopionych ry: Zimgarella (190 BRT), Maria Giovanna samej ofiara padł krążownik plot. Coven- w porcie Tobruk, flota utworzyła kilka ba- (255 BRT) i Tiberio (231 BRT), przy czym try. Zgodnie z wszelkim prawdopodobień- terii nadbrzeżnych, wzmacniających obro- 2 ostatnie zostały przechwycone w sylwe- stwem okręt został trafiony właśnie torpe- nę Bardii. strową noc przez niszczyciel Dainty (kmdr dą kal. 450 mm, zawierającą ładunek 170 Poza tym do 20 grudnia brytyjska 7 dy- por. M. S. Thomas)4. kg materiału wybuchowego, tak, że remont wizja pancerna (słynne „Szczury Pustyni”) Między 31 grudnia a 2 stycznia bom- jednostki w niełatwych warunkach Alek- obeszła Bardię od południa odcinając ją bowce RAF wykonały ponad 100 samolo- sandrii zajął mniej niż 3 miesiące. od Tobruku, a 6 dywizja australijska zajęła to-wylotów nad Bardię, których kulminacją Odwet nastąpił już nazajutrz, gdy nisz- pozycję na południe i zachód od twierdzy. czyciele Hereward i Hyperion wykryły w re- Pod względem liczebności wojska brytyjskie 4. Następnie, już pod brytyjską banderą uczestniczy- ły w zaopatrywaniu garnizonu Tobruku, przy tym Maria jonie Sallum okręt podwodny Naiade, który prawie dwukrotnie ustępowały obrońcom Giovanna została utracona 22 listopada 1941 r. w rezul- zatopiły bombami głębinowymi. (w szczególności mieli jedynie 120 dział i 23 tacie wejścia na mieliznę.

50 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Od Sallum do Syrty był nalot maszyn „Wellington” 70 dywi- dzi, w tym 4 generałów, a także 13 średnich rających również przerzedziły w widocz- zjonu i „Bombay” 216 dywizjonu w nocy i 117 lekkich czołgów, 462 działa oraz 700 ny sposób, a wszystkie oddziały cierpiały na 3 stycznia. samochodów. Gen. Bergonzoli zdołał wy- dotkliwy brak amunicji. W związku z tym, 3 stycznia 1941 r. d-ca 6 australijskiej dostać się z pułapki samolotem. Straty 6 au- choć sytuacja przypominała położenie pod dywizji gen. Mackay wydal rozkaz sztur- stralijskiej dywizji wynosiły 456 ludzi. Bardią, to o szturmie twierdzy z marszu nie mu twierdzy. Przez poprzedni dzień Terror W ten sposób, w ciągu miesiąca Siły Pu- mogło być mowy. wraz z kanonierkami intensywnie ostrzeli- styni Zachodniej (od 1 stycznia 1941 r. za- Włoscy marynarze szykowali się do od- wał północny sektor obrony. Atak rozpoczął częto je nazywać 13 korpusem) rozbiły parcia ataku. Załoga San Giorgio pozosta- się o godz. 08:00. australijski batalion pod 8 włoskich dywizji. Winny pogromu, d-ca wała na stanowiskach bojowych praktycznie przykryciem silnego ognia artyleryjskiego 10 Armii gen. Mario Berti został usunięty przez całą dobę. Działa jednostki wraz z ba- schwycił i utrzymał niewielki odcinek w za- ze stanowiska i 23 grudnia zastąpiony przez teriami nadbrzeżnymi okazały się najefek- chodniej części obronnego obwodu. Z tyłu gen Giuseppe Tellera, wcześniej szefa sztabu tywniejszym środkiem przeciwdziałania posuwali się saperzy, którzy zasypali rów marsz. Grazianiego5. Brtyjczykom. Gdy Tobruk miał upaść, za- przeciwczołgowy. Natarcie prowadzono si- łoga postanowiła wyprowadzić okręt z por- łami dwóch australijskich brygad. Upadek Tobruku tu, przedkładając zatonięcie w walce nad O świcie do Bardii podeszły główne siły Gdy Australijczycy szturmowali Bar- zniszczenie go na kotwicowisku. Superma- Aleksandryjskiej Eskadry: okręty liniowe dię, 7 dywizja pancerna parła dalej na za- rina wyraziła zgodę, jednak Naczelne Do- Warspite (pod flagą adm. Cunninghama), chód. W dniu 5 stycznia opanowała El- wództwo postanowiło, że wkład San Giorgio Valiant i Barham pod eskortą 7 niszczycie- -Adem (gdzie znajdowało się największe w obronę Tobruku jest na tyle duży, że nie li. Eskadra miała ostrzelać północny sektor we Wschodniej Cyrenajce lotnisko), zaś na- należy podejmować przygotowań do wyj- obrony i nie pozwolić znajdującym się tam stępnego dnia dotarła do morza na zachód ścia w morze, aby nie osłabić obrony twier- wojskom na uderzenie w tyły nacierających. od Tobruku, okrążając je półkolem, podczas dzy. Wszyscy rozumieli, że wyjście jednost- Od okrętów wymagano wyjątkowej celno- gdy 7 stycznia australijska brygada stała już ki w morze poderwie morale żołnierzy na ści, bowiem wokół strefy ostrzału znajdo- u wschodnich umocnień miasta. brzegu. W związku z tym rozkazano pozo- wały się własne siły. Samoloty z Illustrious Korpus gen. O’Connor był nader zainte- stawić San Giorgio w Tobruku i wspierać zabezpieczały eskadrę przed atakiem z po- resowany zdobyciem Tobruku –portu, bę- wojska najdłużej jak to tylko możliwe. Na- wietrza i korygowały ogień. dącego ważnym punktem przeładunkowym stępnie załoga miała zatopić okręt. Od 08:10 do 08:55 okręty liniowe skiero- i dysponującym imponującymi magazy- Przygotowując się do wsparcia armii pod wały na nieprzyjaciela huragan 15-calowych nami. Korpus potrzebował bazy, położo- Tobrukiem Flota Śródziemnomorska re- pocisków (kal. 381 mm), pod czas, gdy dzia- nej blisko linii frontu, w której można było organizowała swoje siły. 5 stycznia kmdr ła pomocniczego kalibru gromiły baterie przechowywać duże zapasy broni, amunicji, H. Hickling został wyznaczony dowódcą nadbrzeżne. W czasie poprzedniego poby- paliwa i żywności. Do tej pory ich dostawy „Inshore Squadron” (w dniu 5 lutego zmie- tu na Malcie Cunningham odkrył tam za- prowadzono głównie koleją do Mersa Ma- nił go kmdr Albert L. Poland). W skład pas pocisków odłamkowych kal. 381 mm, truh, a dalej transportem samochodowym. eskadry weszły monitor Terror, kanonierki używanych jeszcze w roku 1915 przeciw- Część ładunków szła morzem, jednak por- Aphis, Ladybird i Gnat, stare, eskadrowe tra- ko Turkom w Dardanelach, które znów sta- ty Bardii i Sallum posiadały znacznie mniej- łowce Bagshot, Farenham i Huntley, 4 traw- ły się użyteczne. Niestety szrapnele okaza- szą zdolność przeładunkową. Przykłado- lery zop, kilka zmobilizowanych szkunerów ły się jednak całkiem do niczego: z powodu wo, w Sallum w połowie stycznia można i niewielkich motorowców, a także wiele długiego przechowywania w magazynach było przeładować ogółem 350 t ładunków lichtug i pływających magazynów. Mobil- kulki we wnętrzu pocisków przyrdzewia- na dobę, a w końcu miesiąca cyfra ta wzro- ny punkt dowodzenia „Inshore Squadron” ły do siebie i nie rozlatywały się przy wybu- sła do 500 t na dobę, jednak mimo wszyst- znajdował się na brzegu, z uwagi nas fakt, że chu. Tym niemniej okręty liniowe udzieli- ko pozostawała niedostateczna. Poza tym, w ten sposób wygodniej można było orga- ły wojskom nieocenionego wsparcia. Adm. przez port ewakuowano każdej doby 3000 nizować współdziałanie z dowodzącymi si- Cunningham pisał: „Szczególnie efektownie włoskich jeńców wojennych. łami lądowymi i powietrznymi. wyglądało to z morza – cały brzeg zaciągnę- Tobruk posiadał całkiem rozwinięty sys- Datę szturmu Tobruku wyznaczono na ła zasłona dymu i pyłu….Ponieważ zdołano tem obrony, opierający się na punktach 21 stycznia. Do tej dany przewidywano za- przerwać wszelkie ruchy wrogich wojsk, sta- umocnionych, polach minowych i starych kończyć dowóz wszystkiego, co niezbędne, ło się jasne, że wykonaliśmy nasze zadanie”. fortach Siły broniące twierdzy znajdowa- w pierwszej kolejności – paliwa i amunicji. Włoskie baterie nadbrzeżne sporadycznie ły się pod dowództwem gen. Enrico Pitas- Główne uderzenie planowano przeprowa- odpowiadały ogniem, jednak nie zdołały si-Manellego i składały się z dywizji piecho- dzić na wschodzie i południowym-wscho- uzyskać ani jednego trafienia. ty, 2 batalionów straży granicznej, batalionu dzie pierścienia twierdzy siłami dwóch au- Nieco później pod Bardią pojawił się obrony wybrzeża i pododdziałów garni- stralijskich brygad piechoty. Szturmujących Terror z Aphis i Ladybird, stając pod skali- zonu. Podstawę siły ognia stanowiła znaj- wspierało 88 dział oraz 34 czołgi. W czasie stym brzegiem otwarły one ogień do twier- dująca się w porcie pływająca bateria San 2 nocy przed szturmem samoloty „Welling- dzy. W toku wymiany ognia Ladybird zo- Giorgio, 10 dyonów artylerii fortecznej ton” i „Blenheim” RAF zrzuciły na Tobruk stał poważnie uszkodzony ogniem artylerii i 3 dywizjony artylerii polowej. Łączna licz- ponad 20 t bomb. nadbrzeżnej, co jednak nie przeszkodziło ba obrońców Tobruku wynosiła około 25 jednostce wziąć udział w ostrzale Tobruku tys. żołnierzy i oficerów, którzy dysponowali 5. W chwili rozpoczęcia brytyjskiego natarcia gen. Berti znajdował się na urlopie we Włoszech i do Afry- 3 tygodnie później. 232 działami ciężkiej, średniej i polowej ar- ki przybył dopiero 14 grudnia, gdy bitwa o Sidi Barrani W dniu 4 stycznia brytyjskie „Matildy” tylerii, 48 działami plot., 24 działami ppanc., była już przegrana. W czasie jego nieobecności zastępo- przy wsparciu piechoty wkroczyły do Bar- 25 średnimi oraz 45 lekkimi czołgami. wał go gen. Italo Gariboldi tym nie mniej jednak, Berti został pozbawiony swego stanowiska, bo zdaniem Gra- dii, i do rana 5 stycznia wszyscy jej obrońcy Garnizon Tobruku był około dwukrot- zianiego „nie potrafił natychmiast skorygować pogarsza- złożyli broń. Wzięto do niewoli 38 tys. lu- nie słabszy od Bardii, jednak szeregi nacie- jącej się sytuacji”.

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 51 Od Sallum do Syrty

W nocy 21 stycznia atakujący zajęli po- zycje wyjściowe. Od północy przez 2 godz. Terror z kanonierkami Aphis i Ladybird i jednym trałowcem prowadził ostrzał we- wnętrznego pierścienia obrony. Australij- skie niszczyciele Stuart, Voyager i Vampire zajęły pozycję głębiej w morzu z zadaniem przechwycenia San Giorgio, gdyby stary okręt próbował przerwać blokadę portu. Między godz. 03:00 a 06:00 „Wellingtony” 37 i 38 dywizjonu stale znajdowały się w po- wietrzu nad Tobrukiem i wybuch ich bomb zlewały się z hukiem artylerii. Saperzy dobrze wykonali swoje zada- nie i o godz. 05:40, jak tylko rozpoczęło się przygotowanie artyleryjskie, australij- ska piechota ruszyła do ataku. Natarcie roz- wijało się szybko, tym bardziej, że pomo- gło również doświadczenie uzyskane pod Bardią. W ślad za piechotą ruszyły czołgi. W ciągu 2,5 godziny natarcie opanowało 21 Brytyjska kanonierka Aphis u północnoafrykańskich wybrzeży. Fot. „Storia Militarne” punktów oporu i zajęło 10 włoskich baterii. Na lewym skrzydle piechurzy, uzbrojeni je- nia por. E. Henessi wyruszył dwoma kontrolne trałowanie i już 24 stycznia port dynie w bron strzelecką, zniszczyli 14 czoł- samochodami pancernymi do Tobruku by mógł przyjąć pierwsze transporty z Alek- gów, a dalszych 8 zdobyli. rozpoznać sytuację. Po drodze napotkał sandrii, a w początkach lutego można było Uchwycony w głębi obronnego pierście- włoskiego oficera, który zakomunikował, w nim przeładowywać do 900 t różnych ła- nia przyczółek szybko się rozszerzał. Wraz że polecono mu być przewodnikiem „zwy- dunków na dobę. z nastaniem zmroku Australijczycy podeszli cięzców” do sztabu. Tam Henessi zaprowa- W tym czasie O’Connor kontynuował do fortu Solaro, obok którego w podziem- dzono do pomieszczenia, gdzie kontradm. natarcie i, używając słów Liddel Harta nych jaskiniach znajdował się sztab obrony Massimiliano Vetina wręczył mu swoją sza- „znów uzyskał znacznie więcej, niż można Tobruku. Jeden z wziętych do niewoli wło- blę. Następnie do miasta wkroczyli austra- było oczekiwać przy jego niewielkich siłach”. skich oficerów, powiedział, że d-ca obro- lijscy żołnierze, jeden z nich wciągnął na 30 stycznia jego wojska weszły do Derny, ny także pragnie się poddać, lecz nie zwy- maszt przed sztabem bazy swój kapelusz 2 lutego Włosi rozpoczęli zawczasu ewa- kłym żołnierzom, lecz któremuś z oficerów. z szerokim rondem, który stal się symbo- kuację Bengazi. Włoska flota zdoła ewaku- Misję tę poruczono por. J. Copland. w ten lem tego, że Tobruk przeszedł w ręce bry- ować cały swój sprzęt i ruchome wyposaże- sposób do niewoli trafił gen. Pitassi-Ma- tyjskiej armii. nie oraz personel, niszcząc zapasy. Kapitan nella, jego szef sztabu gen de Leone, a wraz Zdobywcy wzięli do niewoli prawie 27 portu opuścił Bengazi ze swoim ostatnim z nimi 1600 żołnierzy i oficerów. Gen. Pitas- tys. jeńców, 208 dział polowej i średniej ar- pododdziałem 6 lutego, gdy Brytyjczycy si-Manella odmówił jednak wydania rozka- tylerii, 87 czołgów, a także 200 różnych sa- wkraczali już do miast. 5 lutego czołowe od- zu garnizonowi twierdzy o przerwaniu dal- mochodów, podczas, gdy własne straty wy- działy 7 dywizji pancernej dotarły do Beda szego oporu. niosły nieco ponad 400 ludzi. Fomm, gdzie rozegrała się największa bitwa Do wieczora włoska baza morska zosta- Nie bacząc na wszystkie starania Wło- pancerna kampanii. Do końca dnia Wło- ła okrążona i utraciła łączność z siłami lądo- chów, szkody w samym porcie były nie- si zostali totalnie rozbici, tracąc jedynie 20 wymi. Artyleria polowa po zajęciu krawę- znaczne, choć kłęby dymu wznoszące się tys. samych jeńców, 216 dział i 120 czołgów, dzi brzegowej rozpoczęła ostrzał stającego nad wysadzonym San Giorgio, wywoływa- choć walczyli z jedynie 3000 Brytyjczyków. w porcie San Giorgio. W nocy cała jej za- ły przygnębiające wrażenie. Zniszczeniu Dowodzący 10 Armia gen Tellera został łoga zeszła na brzeg, a na pokładzie pozo- uległy magazyny amunicji, dźwig pływa- śmiertelnie ranny w walce i zmarł po kil- stał jedynie d-ca okrętu kmdr por Puglie- jący, niektóre nabrzeża. W porcie zatopio- ku dniach, a pechowy obrońca Bardii gen. se i kilku specjalistów, którzy przygotowali no 18 niewielkich jednostek pływających Bergonzoli dostał się do niewoli. W końcu, zniszczenie starego krążownika. 22 stycznia – holowników, żaglowo-motorowych szku- 8 lutego O’Connor zdobył El-Ageilę. o godz. 05:00 nadszedł koniec San Giorgia – nerów, rybackich barkasów, a także uszko- W ten sposób, w rezultacie natarcia 13 wysadzonego w powietrze przez własną za- dzony w lipcu przez samoloty torpedowe korpusu, składającego się raptem z dwóch łogę. Aby upewnić się, że ładunki wybucho- liniowiec pasażerski Liguria. Częściowe- dywizji, w czasie 2 miesięcy przeszedł 800 we zadziałają, oficer i torpedysta poświęcili mu zniszczeniu uległa elektrownia, jednak km, rozbijając dwie włoskie armie (10 dy- swe życie. Kmdr por. Pugliese także pozo- zbiorniki ropy, zapasy węgla dla elektrowni wizji). Wzięto do niewoli ponad 130 tys. stał na pokładzie, jednak został uratowany, – ponad 4000 t, urządzenia chłodnicze, licz- żołnierzy i oficerów, zdobyto 180 średnich choć odniósł ciężkie obrażenia. ne szkunery i barki pozostały całe. i ponad 200 lekkich czołgów, 845 dział. Przy Przez całą noc w porcie rozbrzmiewa- W magazynach odkryto zapasy konserw, tym wojska brytyjskie poniosły rzeczywi- ły wybuchy: obsługa dział plot. wysadza- których wystarczyłoby dla garnizonu twier- ście minimalne straty: 475 zabitych, 1373 ła w powietrze broń, sprzęt i zapasy, które dzy na 2 miesiące okrążenia, jednak szcze- rannych i 55 zaginionych. O’ Connor i jego mógłby wykorzystać nieprzyjaciel. Kapitu- gólną radość dostarczyło 10 tys. ton wody sztab nie mieli wątpliwości, że byli zdolni lacja samego miasta i bazy morskiej przy- mineralnej „Recoaro” w butelkach. Okręty zdobyć Trypolis, do którego obrony Wło- pominała jednak farsę. Rankiem 22 stycz- „Inshore Squadron” szybko przeprowadziły si byli wstanie wystawić jedynie wzmocnio-

52 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Od Sallum do Syrty ny pułk artylerii i improwizowany garnizon, Sukcesy Luftwaffe wie cały luty i 2 dekady marca. Stwarzało to składający się z czterech dywizji 5 Armii. na wodach przybrzeżnych zakłócenia w planowej dostawie niezbęd- Siły te miały bronić ponad 40 kilometro- Pojawienie się na Śródziemnomorskim nych ładunków. Spóźnił się z przybyciem do wej linii obrony. Los miasta wydał się prze- TDW niemieckiego lotnictwa w gruntow- Aleksandrii i lotniskowiec Formidable, skie- sądzony. ny sposób zmieniło przebieg wojny zarów- rowany na Morze Śródziemne w celu za- Z punktu widzenia walki o panowanie na no na morzu jak i lądzie. 10 grudnia 1940 r. miany uszkodzonego w styczniu Illustrious. śródziemnomorskich szlakach komunika- Hitler podpisał rozkaz o przygotowaniu Ogółem w okresie od 29 stycznia do 3 cyjnych, osiągnięty przez Brytyjczyków suk- operacji „Mittlemeer”. Chodziło w nim czerwca 1941 r. samoloty X Korpusu Lotni- ces mógł mieć ogromne znaczenie strate- o przerzucenie X Korpusu Lotniczego pod czego wykonały 139 loty bojowe na opera- giczne. Panowanie nad portami i lotniskami dowództwem gen. Hansa Ferdinanda Ge- cje minowania. Od stycznia do październi- zachodniej Cyrenajki, Grecji i Malty dawa- islera na lotniska Sycylii, z których mógł- ka Kanał Sueski był przez 76 dób zamknięty ło możliwość kontroli nad środkową częścią by uczestniczyć w działaniach bojowych dla ruchu statków. W ciągu roku brytyjskie Morza Śródziemnego i stwarzało przeciwni- na Śródziemnomorskim TDW. Gwałtow- trałowce zlikwidowały na jego wodach 28 kowi bardzo poważne problemy z zabezpie- nie pogarszające się położenie Włochów magnetycznych i 2 akustyczne miny. czenie szlaków zaopatrzeniowych Trypoli- w Afryce zmusiło niemieckie kierownictwo Poza Kanałem Sueskim miny z powie- tanii. „Wyjście z Cyrenajki wiele kosztowało do skierowania tam zgrupowania wojsk lą- trza stawiano w rejonie Tobruku i Bengazi. flotę – konstatuje włoski historyk Marc-An- dowych. Rozkaz w tej kwestii został podpi- W nocy 4 lutego Tobruk minowały Hein- tonio Bragadin. Flota utraciła dobrze wy- sany 11 stycznia 1941 r. a równocześnie X kle por. Kühl. Zrzucono 14 min LMA. Bry- posażone porty i ogromne zapasy. Szczegól- Korpus Lotniczy otrzymał zadanie prowa- tyjczycy, do tej pory nie mający do czynie- nie bolesna była strata Tobruku, ponieważ dzenia działań bojowych nad Pustynią Za- nia z minami magnetycznymi na tym TDW, tę dobrze wyposażoną bazę budowano przez chodnią. przez pewien czas okazali się nieprzygoto- wiele lat….Te straty spowodowały poważny Pierwsze dywizjony przebazowano na li- wani do walki z nimi i przez 2 następne ty- uszczerbek w ograniczonych zasobach floty. bijskie lotniska na przełomie stycznia/lu- godnie miny zebrały swoje żniwo ofiar. W przyszłości dały one o sobie znać w czasie tego 1941 r. Do kierowania ich działania- 5 lutego przy wejściu do Tobruku pode- powtórnego zajęcia Cyrenajki, gdy flota mu- mi stworzono dowództwo lotnicze „Afrika”. rwał się statek Rodi, któremu jednak po- siała odbudować utracone zapasy uzbroje- Przez krótki czas (od 24 lutego do 31 mar- szczęściło się i odniósł jedynie niewielkie nia, techniki i żywności, posiadane wcześniej ca) obowiązki „Fligerführera Afrika” peł- uszkodzenia. Po trzech dniach transporto- w Afryce.” nił szef sztabu X Korpusu Lotniczego ppłk wiec Adinda, przewożący benzynę lotniczą Pogrom armii Grazianiego dawał Brytyj- Martin Harlinghausen, którego zastąpił gen. w beczkach, przy wejściu do portu natknął czykom możliwość pełnego usunięcia Wło- Stefan Frölich. się od razu na 2 miny. Po utracie sterowno- chów z Afryki Północnej. 10 lutego jednak Wraz z przybyciem Luftwaffe wojna po- ści, jednostka wpadła na Rodiego. Powsta- brytyjski rząd podjął decyzję o przerwa- wietrzna na afrykańskim niebie z miej- ły pożar objął oba statki i został ugaszo- niu dalszego natarcia w Libii i przerzuce- sca nabrała bardziej zawziętego charakteru. ny z dużym trudem z pomocą holownika nia większości najlepszych sił z Egiptu do Pierwsze straty w wyniku działań niemiec- Magnet. Następną stratę Brytyjczycy po- Grecji. 12 lutego Churchill skierował do kich bombowców na wodach przybrzeż- nieśli 11 lutego. Uzbrojony statek wieloryb- Wavella obszerny telegram, w którym wy- nych Brytyjczycy ponieśli 31 stycznia, gdy niczy Southern Row, prowadzący trałowa- rażał zachwyt z powodu zajęcia Benghazi między Sidi Barrani i Mersa Matruh Hein- nie, przełamał się w pół w wyniku eksplozji „3 tygodnie wcześniej, niż oczekiwaliśmy”, kle ze składu II/KG 26 zatopiły stary brytyj- miny magnetycznej. Z niewielkiej jednost- jednak nakazał wstrzymanie natarcia. Re- ski trałowiec Huntley i egipski transporto- ki pod banderą Związku Południowo-Afry- zerwy, środki transportu i lotnictwo, które wiec Sollum (1290 BRT). kańskiego, uratowano tylko 1 człowieka. miano skierować do gen. O’Connor, pozo- Jednym z ważniejszych zadań postawio- W końcu 20 lutego bezpośrednio w porcie stawiono w Egipcie. Generałowi odebrano nych przed niemieckim lotnictwem, była od wejścia na minę zatonął uzbrojony traw- część pododdziałów, i co ważniejsze prawie walka z brytyjską flotą i przeciwdziała- ler Ouse. całe lotnictwo. nie morskim transportom, do czego Niem- Intensywne trałowanie, przeprowadzo- Hitler, ciesząc się z zyskanego czasu, pi- cy, po raz pierwszy na Morzu Śródziem- ne głównie improwizowanym trałowcami, sał Mussoliniemu o tym, że „w roku 1941 nym, zastosowali lotnicze miny morskie. przyniosło swoje rezultaty. Przeprowadzona Anglicy zrezygnowali z szansy opanowa- Pierwsze stawianie takich min miało miej- 28 lutego przez eskadrę por. Kühl ponow- nia całej Libii, odsuwając swoje siły do Gre- sce w nocy 30 stycznia, gdy grupa bom- na operacja minowania Tobruku okazała się cji, zamiast tego by podbić Trypolis”. Taką bowców He-111, prowadzona przez d-cę 2./ mniej efektywna. Dopiero 18 marca na po- opinię podzielał także i OKW. Gen. Wal- KG 4 por. Kühl zaminowała Kanał Sueski6. dejściu do Tobruku weszła na minę i zato- ter Warlimont wspominał: „W tym czasie Zrzucono wówczas 20 magnetycznych min nęła uzbrojona jednostka inspekcyjna Ro- nie mogliśmy zrozumieć, dlaczego Anglicy LMA na spadochronach, z których 8 spadło saura (1552 BRT) jednak zapisać tego na nie wykorzystali trudności Włochów w Cy- na brzeg. konto niemieckiego lotnictwa całą pewno- renajce i nie uderzyli na Trypolis. Wówczas W następnych dniach na tych minach ścią nie można. nie można by ich było zatrzymać. Pozostają- poderwały się 3 statki: Dervenhall (4934 Tym niemniej jednak wraz z pojawie- ce w Trypolisie włoskie wojska ogarnięte pa- BRT), Agilos Georgios (3283 BRT) i Rani niem się Luftwaffe skomplikowały się Bry- niką, w każdej chwili oczekiwało pojawie- (8500 BRT) 25 lutego na minach zato- tyjczykom problemy z zaopatrywaniem nia się angielskich czołgów”. Przerwa, jaką nął uzbrojony statek wielorybniczy Sarna, północnoafrykańskiego zgrupowania. Po- dało brytyjskie kierownictwo nieprzyjacie- a w trzy dni później poderwał się kuter zop trzeby armii i RAF wynosiły około 3000 t lowi, pozwoliło mu na przegrupowanie sił MA/SB 3, który w wyniku uszkodzeń wy- na dobę, podczas, gdy brak środków trans- i stworzyło możliwość wciągnięcia do gry rzucił się na brzeg i nie został odbudowany. partnera z „Osi”. Z powodu zagrożenia minowe Kanał Su- 6. Prawdopodobnie w operacji uczestniczyło 7 bom- eski był zamknięty dla żeglugi przez pra- bowców He-111 ze składu 2./KG 4 i 9 ze składu II/KG 26

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 53 Od Sallum do Syrty portowych, zła pogada i zagrożenie mino- mm. Te ostatnie zdołały zbić z linii celu sca przystąpiły do całkiem aktywnych dzia- we, nie pozwalały flocie zabezpieczyć ich większość atakujących, jednak o godz. łań, w tym i na wodach przybrzeżnych, choć w pełnym wymiarze. Największa liczba do- 18:25 obok monitora wybuchły 3 bomby – współdziałanie w ramach operacji wojsko- starczanych do Tobruku ładunków wyno- 2 z prawej burty i 1 z lewej. Osłabiony ka- wych na pewne nie należało do pierwszo- siła 1400 t/dobę, podczas, gdy przykłado- dłub nie wytrzymał, między wieżą artyleryj- planowych zadań flot obu wojujących stron. wo, 12 lutego spadało do 500 t, w tym dniu ską a mostkiem powstała szczelina. Pojawił Od pierwszych dni brytyjska Flota Śród- trzeba było zamknąć port Sallum w cha- się przechył na prawą burtę. W przedzia- ziemnomorska posiadała inicjatywę, któ- rakterze bazy zaopatrzenia, wyjątek uczy- le kotłowni wybuchło paliwo, przy czym rej przeciwnik nawet nie próbował przejąć, niono jedynie dla niewielkich szkunerów, zdołano ugasić zalewając go wodą, po czym ograniczając się jedynie do kilku bezmyśl- dostarczających do 150 t paliwa na dobę. ustało dostarczanie pary i energii elektrycz- nych wypadów. W rezultacie Brytyjczy- Z powodu braku myśliwców i niedosta- nej oraz przestały pracować pompy. kom łatwo udało się zneutralizować wysu- tecznej liczby dział plot. Brytyjczycy mu- Farenham wziął monitor na hol. Po nięte włoskie bazy, nie przejmując ich. Jako sieli zrezygnować z wykorzystywania Ben- otrzymaniu alarmującego meldunku o sy- istotne zaniedbanie libijskiego dowództwa gazi. Ostatni konwój dotarł tam 18 lutego, tuacji na Terror, Cunningham rozkazał Regia Marina można uznać niedostateczne jednak niemieckie bombowce faktycznie znajdującym się w Aleksandrii krążowni- przygotowanie teatru działań: w szczegól- przerwały rozładunek statków, które na- kom Perth i Ajax i 2 niszczycielom natych- ności, mimo ograniczonej liczby portów na zajutrz musiały odejść do bardziej bez- miast podnieść ciśnienie pary i wyruszyć terytorium Cyrenajki, nie znaleziono czasu piecznego Tobruku pod eskortą krążowni- na pomoc, kolejne 2 niszczyciele „Insho- na zabezpieczenie ich choćby minimalnymi ka plot. Coventry, 2 korwet i 2 uzbrojonych re Squadron” wyszły z Tobruku, a o półno- polami minowymi. trawlerów. cy główną bazę floty opuścił krążownik plot. Jak pokazało doświadczenie pierwszych Istotnym czynnikiem osiągnięcia powo- Calcutta. Niestety mimo wszystkich tych miesięcy wojny, efekt zastosowania artyle- dzenia w kampanii afrykańskiej było usu- starań, nie zdołano uratować monitora. Do rii okrętowej był zgubny i wywierał znaczą- nięcie niebezpieczeństwa ostrzału z mo- godz. 20:00 załoga, poza obsługą dział plot., cy wpływ na przebieg wydarzeń na froncie rza. Niemcy we wspomnianym zakresie przeszła na pokład korwety. Terror tonął lądowym. Zastosowanie artylerii okręto- uwzględnili negatywne doświadczenia swe- stopniowo dziobem, woda zaczęła zalewać wej przeciw celom brzegowym miało swo- go sojusznika i zademonstrowali, że minęła pokład i około północy dowódca rozkazał ją specyfikę. W okresie, gdy front był stabil- pora bezkarnych działań Royal Navy. pozostawić okręt. Ostatecznie na monitorze ny, ostrzał wybrzeża realizowano w formie Przybyły 17 lutego do Bengazi moni- otwarto kingstony i odpalono ładunki wy- gwałtownego wtargnięcia, w którego trak- tor Terror w ciągu kilku dni był celem nie- buchowe. 24 lutego około godz. 03:00 Terror cie obiektami ostrzału były z reguły nad- przerwanych nalotów, które swoje apogeum poszedł na dno 25 Mm na północny zachód morskie miasta, w których znajdowały się osiągnęły 22 lutego, gdy w wyniku bliskich od Derny, przy czym co ważne nie zginął stacjonarne cele: forty, budynki administra- upadków bomb kadłub okrętu uległ uszko- przy tym żaden członek załogi. cyjne, koszary. W czasie włoskiego natarcia dzeniu poszycia. D-ca monitora kmdr por. Flota Śródziemnomorska utraciła jeden okręty Royal Navy ostrzeliwały szyki bojo- H.J. Haines meldował przez radio dowód- ze swych najcenniejszych okrętów, który we i wcześniej ustalone rejony koncentracji cy Floty: „Z uwagi na brak w chwili obec- uczynił tak wiele współpracując z naciera- wojsk przeciwnika. Gdy armia szturmowa- nej dziennej ochrony myśliwskiej, uważam, jącą na zachód armią. Terror koncentrował ła twierdze, wspierająca ją flota zajmowa- że bezpośrednie trafienie okrętu bombą jest na sobie tak znaczne siły nieprzyjacielskie- ła się „uciszaniem” nieprzyjacielskich ba- jedynie kwestią czasu”. Tego samego dnia go lotnictwa, że w okresie od 12 do 22 lute- terii i uniemożliwianiem przerzutu rezerw adm. Cunningham odpowiedział: „Z uwa- go na Tobruk przeprowadzono tylko jeden z głębi obrony. Do ostrzału celów brzego- gi na znaczną liczbę nalotów lotniczych, sła- nalot. Teraz liczba tych ataków niepokoją- wych wykorzystywano okręty praktycznie bą aktywność obrony plot. i już otrzymane co rosła. Wieczorem 24 lutego bombowce wszystkich podstawowych klas, później zo- uszkodzenia Terror, zdecydowałem wypro- Ju-88 ze składu II/LG 1 zatopiły w pobliżu stały sformowane zespoły do systematycz- wadzić z Bengazi wszystkie okręty”. Tobruku niszczyciel Dainty i ciężko uszko- nego wsparcia artyleryjskiego. O zmroku monitor opuścił Bengazi pod dziły znajdujący się w porcie zbiornikowiec Charakterystyczną cechą pierwszego eskortą korwety Salvia i starego trałowca Tynefield (co ciekawe – jego dalszy rozładu- roku wojny na Morzu Śródziemnym był Farenham, które zabezpieczały przed ewen- nek przebiegał bez zakłóceń). Te straty były brak operacji desantowych. Obie strony nie tualnym atakiem okrętów podwodnych. ostatnimi poniesionymi w okresie, poprze- dysponowały w owym czasie niezbędnymi Ataki bombowców nurkujących trwały, lecz dzającym tragiczne dla Brytyjczyków wyda- środkami wysadzania desantu, a trudno- jedynie Farenham został nieznacznie uszko- rzenia w Cyrenajce. ści nieuchronnie towarzyszące tego rodzaju dzony w wyniku bliskich wybuchów bomb. W ten sposób, skutecznymi działaniami operacjom, nie mogły być kompensowane Przy wyjściu z portu w odległości 1 kabla od na wodach przybrzeżnych Luftwaffe przy- przez taktyczne walory ich przeprowadze- monitora eksplodowały 2 miny denne, któ- gotowała sukces pierwszej ofensywy Rom- nia. Minie jeszcze półtora roku, gdy w re- re silnie wstrząsnęły okrętem i spowodowa- mla, bowiem brytyjskie okręty przez dłu- zultacie dużej operacji desantowej „Torch” ły drobne przecieki. Wieczorem następne- gi czas nie ryzykowały pozostawania pod działania bojowe na wspomnianym TDW go dni na podejściu do Derny zespół został bombami w strefie brzegowej. wejdą w nową fazę. przechwycony przez piątkę Ju-88 ze skła- du II/LG 1, eskortowana przez 3 myśliw- * * * Autor wyraża wdzięczność J. Granow- ce. Do ataku doszło dosłownie w kilka mi- Pierwsze miesiące wojny na Śródziemno- skiemu za pomoc okazaną przy przygoto- nut po tym, jak odleciał jedyny „Hurricane” morskim TDW stały się swego rodzaju od- waniu tego artykułu. osłaniający okręty. Bombowce zaatakowa- zwierciedleniem początku II wojny świato- ły z prawej półsfery, gdzie mogły strzelać wej jako całości. O ile na froncie lądowym Tłumaczenie z języka rosyjskiego do nich jedynie rufowe działo kal. 102 mm na Pustyni Zachodniej miał miejsce okres Maciej S. Sobański oraz para zdobycznych automatów kal. 20 „dziwnej wojny”, to siły morskie z miej- Korekta Michał Jarczyk

54 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Niszczyciel Z 28 na redzie Sassnitz po nalocie. Rafał Mariusz Kaczmarek Fot. zbiory Reinhard Kramer Tekst

„Lancastery”„Lancastery” nadnad SassnitzSassnitz

Do największego na wyspie Rugia, choć podwodny, wrak okrętu zabezpieczenia lot- Łącznie zrzucono około 500 t bomb – nali- w zasadzie niewielkiego portu rybackie- niczego Hans Rolshoven i wiele małych jed- czono około 220 eksplozji i niewybuchów3. go i promowego w Sassnitz (które dopie- nostek różnych klas2. Łącznie w porcie i na Skutki nalotu były dla Sassnitz tragiczne. ro w 1957 roku otrzymało prawa miejskie) redzie Sassnitz było wówczas około 25 jed- Zostało zniszczonych 195 mieszkań, ciężko od połowy lutego 1945 roku zaczęły zawi- nostek. Uciekinierzy przywiezieni transpor- uszkodzonych 336 i lżej 400 mieszkań. Na jać okręty i statki z ludnością cywilną i żoł- towcami stojącymi na redzie byli już wy- dworcu kolejowym zniszczeniu lub uszko- nierzami z państw nadbałtyckich, Prus okrętowani i miejscowość była dosłownie dzeniu uległo około 40 wagonów i przejście Wschodnich i Pomorza uchodzących dro- zatłoczona przez ponad 44 000 przywiezio- mostowe przez tory, a także urządzenia ko- gą morską przed nacierającą Armią Ra- nych cywilów i żołnierzy, w tym wielu ran- lejowe w porcie, w którym wschodnie molo dziecką. Choć miejscowość i port miały nie- nych i chorych, którzy wypełnili wszyst- otrzymało 10 bezpośrednich trafień, a na wielką wartość militarną, to jednak 6 marca kie hotele i inne duże obiekty, a około 5500 molu zachodnim została zniszczona sta- 1945 roku stały się celem potężnego nalotu uchodźców znajdowało się na stacji kolejo- cja kwarantanny. Na jednym ze stanowisk alianckiego. wej w 3 przygotowanych pociągach, dla któ- artylerii przeciwlotniczej wskutek ostrza- Ponieważ port w Sassnitz jest płytki i do rych zabrakło lokomotyw. łu śmierć ponieśli 4 żołnierze i 6 kobiet ze nabrzeża mogły podejść jednostki o za- W Sassnitz w zasadzie brak było ważnych służby pomocniczej, ale stanowisko zostało nurzeniu nieprzekraczającym 6 m, więk- jednostek wojskowych. W miejscowości sze okręty i statki musiały zatrzymywać się znajdowały się 2 szkoły artylerii marynar- 1. Część publikacji podaje, że na redzie znajdowały się także transportowce uciekinierów (dawne turbinow- na redzie, co tylko komplikowało wyokrę- ki, placówka uzbrojenia broni zagrodowych ce pasażerskie) Potsdam (17 528 BRT), Pretoria (16 662 towanie przywiezionych ludzi. Dodatkowo i szpital dla ciężko rannych żołnierzy. Mia- BRT), General San Martin (11 251 BRT) oraz Pitea (pa- przyjmowanie uchodźców przerwano 28 lu- sta i portu broniły tylko 2 baterie armat rowy frachtowiec przebudowany na statek szpitalny, 982 BRT), ale te jednostki opuściły redę Sassnitz 6 mar- tego z powodu silnego sztormu i wznowio- przeciwlotniczych 105 mm i 3 baterie dzia- ca (General San Martin dzień wcześniej), niektóre z nich no je dopiero 4 marca. Wieczorem 6 marca łek 20 mm. Jedna z baterii dział 105 mm krótko przed nalotem. na redzie Sassnitz znajdowały się transpor- dysponowała radarem. Do środków obrony 2. Tym nieznanym okrętem podwodnym być może był U 1013, który zatonął 17 marca 1944 roku na akwe- towce uciekinierów (dawne turbinowce pa- należy oczywiście doliczyć uzbrojenie okrę- nie na wschód od Rugii wskutek kolizji z U 286, przy sażerskie) Hamburg (22 117 BRT), Deutsch- tów i statków znajdujących się w porcie i na czym zginęło 25 członków załogi, uratowano 26. Jesz- cze w 1944 roku wrak został podniesiony, a jego dalszy land (21 046 BRT) i Der Deutsche (dawny redzie. Przeciwko nim i tysiącom uchodź- los jest nieznany. Być może został przeholowany do Sas- parowiec pasażerski, 11 453 BRT), nisz- ców użyto nieproporcjonalnie dużej siły… snitz, które znajduje się na wschodnim wybrzeżu wyspy, czyciele Z 28 i Z 39, torpedowiec T 36 Nalot wykonało 191 brytyjskich bom- a więc blisko rejonu utraty U 1013. Z kolei Hans Rolsho- 1 ven zatonął 2 października 1942 roku na minie na akwe- i mniejsze jednostki . W porcie stały trans- bowców Avro „Lancaster” z 5 Grupy Bom- nie na południe od Bornholmu, skąd został podniesiony portowiec rannych Robert Möhring (przebu- ber Command RAF prowadzonych przez i przeholowany do Sassnitz, gdzie czekał na remont ma- dowany parowiec pasażerski i bananowiec, 7 myśliwców De Havilland „Mosquito”, któ- jący odbyć się w Hamburgu. 3. Publikacje podają, że te samoloty zrzuciły w su- 3344 BRT), transportowiec uciekinierów re przybyły w 2 grupach. Pierwszy atak roz- mie 5091,5 t bomb, z czego na miasto i port 4913 t, a na Kronprins Olav (przejęty bez zmiany nazwy począł się o godzinie 22:52, a drugi o godzi- jednostki na redzie pozostałe 178,5 t bomb, w tym 4,8 t bomb zapalających (oświetlających?) i min lotniczych. duński motorowiec pasażerski, 3226 BRT), nie 23:03, zaś cały nalot trwał do godziny O ile masa bomb zrzuconych na redę wydaje się być okręt-baza kutrów trałowych MRS 12 (prze- 23:35. 150 bombowców atakowało miasto możliwa, to liczba bomb zrzuconych na miasto i port budowany motorowy frachtowiec Nürn- i port, a celem pozostałych 41 maszyn były jest niewiarygodna, gdyż maksymalny udźwig bombow- ca „Lancaster” wynosił 6,356 t bomb, zatem w ataku na berg, 5635 BRT), parowy frachtowiec Ore- jednostki na redzie. Ponadto 15 innych miasto i port musiałoby uczestniczyć prawie 800 bom- stes (2663 BRT), niezidentyfikowany okręt „Lancasterów” zrzuciło na redzie miny. bowców!

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 55 „Lancastery” nad Sassnitz tylko nieznacznie uszkodzone. Hotel na sta- cji kolejowej został trafiony jedną bombą, która zabiła 10 oficerów. Zginęło około 750- 800 uchodźców i żołnierzy oraz 136 miesz- kańców Sassnitz. Sporo ofiar było także na statkach i okrętach. Stojący w porcie transportowiec rannych Robert Möhring, mający na pokła- dzie około 500 rannych żołnierzy (według innej wersji 737 rannych i 22 uchodźców), został trafiony 2 bombami, które wywołały na jednostce pożar. Udało się ewakuować około 150 rannych, ale pozostali praktycz- nie spalili się żywcem. Statek osiadł na dnie basenu portowego, lecz jego nadbu- dówki wystawały nad powierzchnię wody, tak że pożar na jednostce trwał do rana. Liczbę ofiar na transportowcu określa się Poławiacz torped Karl, fotografia z prób odbiorczych. Fot. zbiory Martin Maass na 353 osoby. Stojący na redzie portu niszczyciel Z 28 Jednostki zatopione wskutek brytyjskiego nalotu na Sassnitz 6 marca 1945 roku również został trafiony 3 (według innej wer- Jednostka wyporność lub pojemność sji 2) bombami, które ugodziły we wszyst- 1 niszczyciel Z 28 2596 ts kie 3 kotłownie, co spowodowało przeła- 2 okręt zabezpieczenia lotniczego Hans Rolshoven 985 t manie się okrętu na 2 części i uszkodzenie 3 transportowiec rannych Robert Möhring 3344 BRT zbiorników z paliwem. Gorący mazut szyb- 4 lichtuga artyleryjska MAL 37 225 t ko rozlał się wokół jednostki, ale na szczę- 5 ścigacz okrętów podwodnych UJ 1119-Julius Pickenpack ok. 550 BRT ście do pożaru nie doszło. Część rufowa za- 6 statek ratowniczy Jägersberg 225 BRT tonęła bardzo szybko, lecz część dziobowa 7 szkuta Dwarsdorf 100 BRT poszła na dno dopiero nazajutrz przed po- 8 poławiacz torped Karl 23 t łudniem. Z powodu małej głębokości mo- 9 baza nurków Delphin ? rza nadbudówki stojącego na równej stęp- 10 motorowy barkas Kuno ? ce niszczyciela były widoczne nad lustrem 11 kuter rybacki Sas 60-Möwe ? wody, tak że dopiero następnego dnia o go- 12 kuter rybacki (nazwa?) ? dzinie 08:45 opuszczono banderę jednostki. 13 kuter rybacki (nazwa?) ? Straty załogi Z 28 było jednak duże – śmierć 14 prom nurków (nazwa?) ? poniosło 150 marynarzy, większość z nich

Hans Rolshoven w okresie służby w Norwegii. Fot. zbiory Martin Maass

56 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE „Lancastery” nad Sassnitz

Zbliżenie pomostu niszczyciela Z 28 po zato- pieniu. Fot. zbiory Reinhard Kramer

terroru wobec ludności cywilnej i miejsco- wości, gdyż właśnie one ucierpiały najwię- cej. Poza tym tak duża liczba samolotów użyta do ataku na tę niewielką miejsco- wość o również niewielkim znaczeniu mi- litarnym daje do zastanowienia, czy port był głównym celem ataku, tym bardziej że większość maszyn bombardowała miasto. Także liczba i wielkość zatopionych okrętów i statków była niewspółmierna do liczby bombowców. Ponadto zniszczenia w porcie okazały się na tyle nieduże, że działał on da- lej przyjmując kolejnych uchodźców do cza- su zdobycia go przez Rosjan, co nastąpiło dopiero 5 maja. Bibliografia zmarła z wyziębienia wskutek przebywania na lewą burtę, ale z powodu małej głęboko- 1. Gröner E., Jung D., Maass M.: Die deutsche Kriegsschif- w zimnej wodzie. ści morza wynoszącej w tym miejscu 20 m fe 1815-1945, t. 1-8. Bonn 1982-1993. W porcie zostały zatopione wrak okrę- kadłub statku wystawał około 4 m nad lu- 2. Müller W., Kramer R.: Gesunken und verschollen. Men- tu zabezpieczenia lotniczego Hans Rolsho- stro wody5. schen- und Schiffsschicksale Ostsee 1945. Wyd. II przero- ven, ścigacz okrętów podwodnych UJ 1119, Brytyjczycy podczas nalotu stracili tyl- bione, Hamburg 1996. lichtuga artyleryjska MAL 37 (na której zgi- ko jednego „Lancastera” z 44 Dywizjonu. 3. Schwadtke K.-H.: Deutschlands Handelsschiffe 1939- nął jeden członek załogi, a był nim… ku- Bombowiec wpadł do morza przed miej- 1945. Oldenburg/Hamburg 1974. charz) i 9 innych mniejszych jednostek, scowością Binz (około 12 km na południe 4. bombenangriff.sassnitzer-kogge.eu zatem łącznie 14 okrętów i statków4. W wy- od Sassnitz), a jego siedmioosobowa zało- 5. www.lostbombers.co.uk niku nalotu śmierć poniosło około 1500 ga zginęła. Ciało jednego z lotników odna- osób. Jednak skutek nalotu był odczuwalny leziono i pochowano w miejscowości Svi- 4. W publikacjach na ten temat podaje się jeszcze także nazajutrz po południu. Stojący na re- ne w… Danii (około 90 km na południowy 4 inne jednostki, które miały zatonąć w wyniku opi- sywanego nalotu: parowy zbiornikowiec Altengamme dzie transportowiec uchodźców Hamburg zachód od Kopenhagi). Niemcy meldowa- (8866 BRT), statek mieszkalny 1 Flotylli Szkolnej Ku- wykonywał manewr, aby stanąć na kotwicy li również o zestrzeleniu dwusilnikowego trów Torpedowych Sofia (4446 BRT) oraz ścigacze okrę- bliżej lądu. W trakcie manewru z lewej bur- samolotu, który miał także wpaść do mo- tów podwodnych UJ 1109 i UJ 1118. Jednak Altengam- me został zatopiony dopiero 4 maja 1945 roku przez ra- ty przy dziobie jednostki wybuchły 2 miny, rza w odległości około 3 km od brzegu. Tą dzieckie samoloty koło Neu Mukran (na południowy za- które były zrzucone podczas opisywanego maszyną musiałby być jeden z myśliwców chód od Sassnitz), a Sofia zatonęła 7 marca (zatem naza- jutrz po nalocie) koło Świnoujścia na minie. UJ 1109-St. nalotu. Na szczęście wszyscy uchodźcy zo- „Mosquito”, ale Brytyjczycy nie potwierdza- Georg został zatopiony 7 albo 8 maja 1945 roku w Rön- stali wcześniej wyokrętowani z Hambur- ją tej straty. ne na Bornholmie lub został przyznany ZSRR 25 sierp- ga, a statek tonął około godziny, dlatego nie Nalot na Sassnitz biorąc pod uwagę jego nia 1946 roku w ramach podziału floty niemieckiej – w publikacjach niemieckich występują 2 ścigacze okrę- było na nim ofiar. Hamburg przewrócił się skutki można właściwie określić jako akt tów podwodnych UJ 1109 o nazwie St. Georg. Pierw- Robert Möhring po podniesieniu go z dna, lecz przed pracami związanymi z pocięciem go na szy był zwodowany w 1939 roku i miał pojemność 580 BRT, a drugi był zwodowany 5 lat później i był o 60 BRT złom, około roku 1948. Fot. zbiory Reinhard Kramer mniejszy. Z kolei UJ 1118 był to budowany w Amsterda- mie trawler rybacki Gotland, który był przewidziany na ścigacz okrętów podwodnych o powyższym oznaczeniu, lecz został on zatopiony w stoczni przez Niemców już 7 września 1944 roku, aby uniknąć zagarnięcia przez zbli- żające się wojska alianckie. Jednak nie można wykluczyć obecności (z wyjątkiem UJ 1118) obecności tych jedno- stek w Sassnitz podczas opisywanego nalotu. Można też spotkać informację, że zatopiony UJ 1119 to przebudo- wany trawler rybacki Malangen – ta jednostka nosiła oznaczenie UJ 1119 wcześniej, a to oznaczenie przenie- siono na zatopiony w Sassnitz trawler rybacki Julius Pic- kenpack, gdyż Malangen został zdobyty 13 kwietnia 1940 roku przez Norwegów w porcie Honningsvaag w pół- nocnej Norwegii (okręt zawinął do portu, ponieważ jego załoga sądziła, że miasto jest już w niemieckich rękach), po czym przez całą wojnę pływała pod norweską ban- derą jako patrolowiec Honningsvaag. Warto tu dodać, że fundamentalna publikacja Ericha Grönera Die deutsche Kriegsschiffe 1815-1945 w ogóle nie wspomina o tej jed- nostce. 5. Hamburg w 1950 roku został podniesiony przez Rosjan, naprawiony i przebudowany na statek-bazę wie- lorybniczą Jurij Dołgorukij. Pod banderą ZSRR służył do 1977 roku, gdy pocięto go na złom. Wraki Z 28, Roberta Möhringa i Hansa Rolshovena również podniesiono i po- cięto na złom. Stępka niszczyciela ma do dzisiaj leżeć na dnie morza na redzie Sassnitz.

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 57 Barfleur na portretowym ujęciu, Morze Andrij Kharuk (Ukraina) Srodziemne, 3rd Destroyer Squadron, 1953 (lub Tekst 1954). Fot. zbiory Hartmut Ehlers

część II Brytyjskie niszczyciele typu „Battle”

Służba piratów, zmuszając ich do odejścia na bez- z luf wieży B. Choć zdołano uniknąć ofiar, Jak już wspomnieliśmy, pierwszy niszczy- pieczną odległość. Za pomocą 2 szalup za- okręt wymagał remontu. Na Malcie obcięto ciel typu Battle – Barfleur wszedł do służby wieziono z Armady na Taipochena hol, uszkodzoną lufę, a w jej miejsce wstawiono we wrześniu 1944 r. Okazał się on jedynym z którego pomocą podjęto próbę ściągnię- drewnianą atrapę, z którą Trafalgar pozosta- okrętem tego typu, który rozpoczął służ- cia statku z mielizny. Zupełnie nieoczekiwa- wał do czasu aż z Wielkiej Brytanii nie na- bę przed zakończeniem wojny w Europie, nie hol pękł i jego końcówka zaczęła szaleć desłano nowego działa. 25 sierpnia 1946 r. jednak na Atlantyckim TDW nie wyróż- na pokładzie niszczyciela. W wyniku, cze- nieoczekiwanie wyróżnił się St. James, któ- nił się niczym szczególnym. Nowe niszczy- go ranny został jeden brytyjski marynarz. ry przypadkowo w czasie próbnego strze- ciele przeznaczone były do służby na Pacy- Armada nie podjęła już więcej prób sa- lania w rejonie Portland zatopił holownik fiku, gdzie jak przewidywano, wojna mogła modzielnego ściągnięcia statku z mielizny. Buccaneer. Dwa pociski głównego kalibru, trwać do końca 1946 r. Praktycznie od razu Niszczyciel pozostawał w pobliżu do czasu wystrzelone z wieży B, zamiast w tarczę ar- po wejściu do służby Barfleur został przy- aż wezwany z Szanghaju holownik nie ścią- tyleryjską trafiły w ciągnący ją holownik. dzielony do Brytyjskiej Floty Oceanu Spo- gnął Taipochena na głęboką wodę. Następ- Pierwszy z nich spowodował przebicie po- kojnego, w której składzie działał wiosną nie uszkodzony statek został odholowany niżej linii wodnej w rufowej części maszy- – latem 1945 r., też zresztą bez żadnych suk- pod eskortą Armady na remont. nowni, a drugi – bliżej dziobu. D-ca holow- cesów. W dniu 2 września 1945 Barfleur Inne niszczyciele pierwszej serii, które nika lt. cmdr (pol. kmdr ppor.) Weel szybko wraz z innymi okrętami uczestniczył na wo- weszły do służby do końca 1946 r. zasiliły zrozumiał, że nie uda się utrzymać jednost- dach Zatoki Tokijskiej w podpisaniu kapitu- Home Fleet. Nie skupiono ich jednak w jed- ki na powierzchni, bowiem do wnętrza ka- lacji Japonii. nej flotylli, lecz rozrzucono po różnych ze- dłuba dostawała się woda, a uruchomienie Do końca 1945 na Pacyfik przybyło jesz- społach. 4 okręty – Gabbard, St. Kitts, St. pomp było niemożliwe z powodu wygasze- cze 7 okrętów typu „wczesny Battle” – Arma- James i Cadiz – weszły w skład 5 Flotylli nia kotłów. Na wezwanie pomocy St. James da, Camperdown, Finisterre, Hogue, Lagos Niszczycieli, Sluys trafił do 1 Flotylli, a Vigo podszedł do holownika, by zdjąć jego zało- i Solebay, które wraz z Barfleurem utworzy- – do 1 Flotylli (w latach 1947-49 pozosta- gę. Po 25 minutach, gdy niszczyciel zaczął ły 19 Flotyllę Niszczycieli. Okręty zespołu, wał w rezerwie). Gravelines bezpośrednio już odchodzić od tonącej jednostki, Buc- poza normalną działalnością, zajmowały się po zakończeniu budowy trafił do rezerwy, caneer skrył się pod wodą z podniesionym przewozami repatriantów oraz ochroną że- a Saintes, choć formalnie wchodził w skład dziobem. Zdołał przy tym jeszcze uszkodzić glugi przed piractwem. Jedynym, które uda- 5 Flotylli, faktycznie był wykorzystywany prawą burtę niszczyciela. ło się zmierzyć z siłami morskich rozbój- ja jednostka doświadczalna przy próbach Trzeba zaznaczyć, że w przyszłości dzia- ników, był niszczyciel Armada. W dniu 16 z działami Mk 61. ła głównego kalibru typu Battle miały przy- czerwca 1946 na jego pokładzie odebrano Nie można powiedzieć by oddawa- sporzyć brytyjskim marynarzom niemało sygnał awaryjny ze statku Taipochen, któ- nie nowych okrętów do służby przebiega- kłopotów. Z czasem wyjaśniło się, że me- ry wszedł na mieliznę 100 Mm od Szangha- ło bezproblemowo. W czasie ćwiczeń arty- talowe prowadnice wież na niszczycielach ju. W chwili, gdy z niszczyciela dostrzeżono leryjskich w rejonie Malty jesienią 1945 na statek, piraci próbowali zająć go abordażem. niszczycielu Trafalgar z powodu zbyt szyb- 1. Od roku 1947 rzymskie cyfry przy oznaczeniu mo- Kilka strzałów z Boforsów ostudziło zapał kiego zadziałania zapalnika rozerwało jedną deli broni zostały zastąpione przez arabskie.

58 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Brytyjskie niszczyciele typu „Battle” typu „wzór 1942 r.” został wykonane jako nym rejsie” – marszu zespołu brytyjskich diz, Gabbard, Gravelines, St. James, Alame- zbyt lekkie i wymagają wzmocnienia, bo- okrętów (lotniskowce Theseus i Vengeance in i dopiero, co reaktywowany Jutland. Nie wiem z czasem wieże zaczęły osiadać. Jako wraz z 4 jednostkami eskorty) do wybrze- wszystkie elementy szkolenia bojowego pierwszy taki remont przeszedł w roku 1951 ża Afryki Południowej i Indii Zachodnich. obywały się bez strat. W tym samym roku Barfleur, na pozostałych jednostkach serii Siedem z ośmiu okrętów drugiej serii – na wspomnianym akwenie Armada zosta- prace przeprowadzano przy okazji remon- Angicourt, Aisne, Alamein, Barrosa, Corun- ła poważnie uszkodzona w wyniku kolizji tu kapitalnego. W dniu 4 grudnia 1953 r. na na, Jutland i Dunkirk weszło w skład 4 Flo- ze statkiem, handlowym, w rezultacie, czego niszczycielu St. Kitts wybuchł pożar w wieży tylli Niszczycieli Home Fleet. Ósmy okręt jednostkę odstawiono do rezerwy w oczeki- A. Na szczęście zdołano uniknąć ofiar i po- serii – Matapan został od razu odstawiony waniu na remont, a do linii niszczyciel po- ważniejszych uszkodzeń. do rezerwy. Służba 4 Flotylli w latach 1947- wrócił dopiero po 5 latach. Następnego roku na tym samym okrę- 49 nie obfitowała w szczególne wydarze- 2 okręty – Finisterre i Saintes stały się cie w czasie strzelania artyleryjskiego pę- nia. Wyjątkiem był udział Jutland we wspo- w początku lat 1950 jednostkami szkolny- kła ściana wieży. Po jej oględzinach inżynie- mnianym wcześniej „Jesiennym rejsie”. mi do przygotowania artylerzystów. Zde- rowie firmy Vickers doszli do niewesołego Powstały w wyniku realizacji programu montowano z ich pokładów całe uzbrojenie wniosku – jeszcze kilka wystrzałów, i wieża budownictwa okrętowego czasów wojny artyleryjskie za wyjątkiem wież główne- odleciałaby do morza wraz z całą obsługą… nadmiar niszczycieli pozwalał na utrzymy- go kalibru i jednego podwójnie sprzężone- W roku 1947 przez Kanał Sueski i Mo- wanie znacznej liczby jednostek w rezerwie go STAAG – jedynie na Finisterze (co cie- rze Śródziemne powróciła do metropolii 19 i okresowe zastępowanie przez nie czyn- kawe – pozostawiono oba zespoły wyrzutni Flotylla. Po powrocie wszystkie niszczyciele, nych okrętów floty. Wg stanu na rok 1950 torpedowych). Okręty zostały przydzielone za wyjątkiem Finisterre’a, zostały odstawio- w rezerwie znajdowało się 10 niszczycieli do znajdującego się w Portsmouth centrum ne do rezerwy. Armada powróciła do linii typu Battle – Barfleur, Camperdown, Lagos, szkoleniowego Royal Navy. W roku 1953 już w 1949, pozostałe jednostki „odpoczy- St. Kitts, Sluys, Solebay, Trafalgar, Matapan, Finisterre został odstawiony do rezerwy, wały” znacznie dłużej – Barfleur, Camper- Dunkirk i Jutland (ten ostatni, co prawda a jego miejsce jako szkolnej jednostki arty- down i Solebay do 1953 r., Hogue i Lagos do jeszcze w tym roku powrócił do linii). leryjskiej w Portsmouth zajął Vigo, pełniący 1957, a Trafalgar – do 1958 roku. W 1949 r. Praktycznie wszystkie czynne okręty tę funkcję do 1957 . Na pokładzie jednostki do służby weszły Gravelines i Saintes, które działały na Atlantyku i Morzu Śródziem- z małokalibrowej artylerii plot. pozostawio- wraz z Armadą zasiliły skład 3 Flotylli Nisz- nym, jedynie Hogue znajdował się na Da- no 2 Boforsy oraz STAAG. Saintes w roku czycieli. lekim Wschodzie. Co prawda w rozpoczę- 1955 dozbrojono działami kal. 40 mm Niszczyciele Cadiz i Sluys towarzyszyły tej wojnie w Korei Hogue nie uczestniczył, i skierowano na Morze Śródziemne, gdzie lotniskowcowi Vengeance w rejsie do brze- ochraniając morskie szlaki z Europy na teatr jednostka weszła w skład 3 Flotylli Niszczy- gów Norwegii. W następnym roku ten sam działań wojennych. cieli. Vigo także pod „osłoną” służby powró- lotniskowiec odbył długi rejs po wodach Na europejskich wodach najpoważ- cił do linii, przeprowadzając w latach 1958- arktycznych, trenując taktykę działań Roy- niejszym elementem szkolenia bojowe- 59 dwa rejsy na wody Islandii dla ochrony al Navy w tym rejonie w przypadku woj- go z udziałem typu Battle w roku 1950 był brytyjskiego rybołówstwa. ny z ZSRR. W skład eskorty wchodził jeden „Wiosenny rejs” – duże manewry Royal Siedem okrętów typu Battle – Bar- niszczyciel typu Battle – St. Kitts. W roku Navy na Morzu Śródziemnym. Uczestni- fleur, Cadiz, Finisterre, St. Kitts, Solebay, 1947 w czasie rejsu u brzegów Skandynawii czyły w nich główne siły Home Fleet, w tym Aisne i Barrosa wzięło w 1953 roku udział Gabbard zderzył się z promem, na szczęście 3 lotniskowce i okręt liniowy Vanguard. w uroczystościach koronacyjnych Elżbie- bez istotnych następstw. W roku 1948 jed- W składzie eskorty, wśród innych okrętów, ty II. Jednak 1953 był nie tylko rokiem pa- nostka uczestniczyła w tak zwanym „Jesien- znalazło się 6 niszczycieli typu Battle – Ca- rad. W tym roku Camperdown zderzył się St. Kitts, Flota Metropolii, czerwiec 1953. Fot. zbiory Hartmut Ehlers

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 59 Tekst

Corunna po staranowaniu Barossa w sztormie kieruje się do Gibraltaru, kwiecień 1959. Fot. zbiory Hartmut Ehlers z korwetą typu Flower, przy czym uszko- St. Kitts i Alamein. Okręty wykorzystywano Kittsa (oddane do złomowania odpowied- dzenia okazały się na tyle poważne, że do- do eskortowania głównych sił sojuszniczej nio w 1961 i 1962 roku). piero, co reaktywowany z rezerwy niszczy- floty i prowadzenia blokady morskiej egip- Rok później do rezerwy trafił Barfleur ciel trafił do remontu. W roku 1957 okręt skich portów. Alamein zdołał nawet „wy- (w 1960 skreślono ze stanu floty, lecz na powrócił do służby, jednak już w następ- kryć” egipski okręt podwodny, który ostrze- złom oddano dopiero w 1966), a w 1959 nym roku na jego pokładzie wybuch silny lał z miotacza „Squid” – oczywiście bez podążył za nim Alamein (skreślony ze sta- pożar i Camperdown musiał znów powró- żadnych rezultatów. nu w 1964). W tym czasie, zgodnie ze sta- cić do stoczni. Na koniec lat 50 przypadła dla niszczy- nem na początek 1959 roku, nie mniej niż Jesienią 1956 w czasie operacji „Mu- cieli typu Battle, zwłaszcza okrętów typu 10 niszczycieli typu Battle pozostawało skeeteer” (trójstronnej brytyjsko-francu- „wzór 1942 r.”, kulminacja ich służby, zapo- w linii. Na Atlantyku i Morzu Śródziem- sko-izraelskiej agresji na Egipt) na Morzu wiadając zarazem ich schyłek. Już w 1957 nym pełniły służbę Armada, Camperdown, Śródziemnym znajdowało się 5 jednostek wycofano ze składu floty (tym razem nie do Saintes, Trafalgar, Dunkirk i Jutland (dwie typu Battle – Armada, Barfleur, Gravelines, rezerwy, lecz definitywnie) Gravelinesa i St. ostatnie jednostki zderzyły się, lecz uszko- Hogue po zderzeniu z indyjskim krążownikiem Mysore został rozbrojony i pocięty na złom, Singapur 7 lipca 1961. Fot. zbiory Hartmut Ehlers

60 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Brytyjskie niszczyciele typu „Battle” dzenia okazały się nieznaczne i okręty po- tle, oddaną na złom – jego złomowanie roz- jednym 3 lufowym rakietowym miotaczu zostały w służbie). Do tego czasu jednost- poczęto 2 miesiące wcześniej. bomb głębinowych „Squid” Mk 4. Miotacze ki tego typu nie tworzyły jednorodnych Efektownym zakończeniem kariery nisz- bomb głębinowych otrzymały także i okrę- zespołów, lecz wraz z niszczycielami in- czyciela Solebay było eskortowanie w la- ty typu „wzór 1943 r.”. W związku z monta- nych typów, wchodziły w skład mieszanych tach 1961-1962 królewskiego jachtu Britan- żem „Squidów” zdjęto całe dotychczasowe eskadr. Przykładowo, 7 Eskadrę Niszczy- nia z królową Elżbietą II na pokładzie czasie uzbrojenie zop, pozostawiając tylko 1 zrzut- cieli, działającą w latach 1959-60 na Morzu wizyty w portach Włoch i Zachodniej Afry- nię z zapasem 15 bomb głębinowych. Zmo- Śródziemnym, tworzyły Trafalgar (flago- ki. Bezpośrednio po powrocie z rejsu okręt dernizowano również wyposażenie radiowo wiec), Dunkirk, Jutland i 2 niszczyciele typu przekształcono w stacjonarną jednost- elektroniczne – zamontowano hydrolokator Weapon – Boardsword I Scorpion. Na wo- kę szkolną w Portsmouth, a w 1967 odda- typ 144 (lub typ 147), radary typ 293P i 974. dach Pacyfiku i Oceanu Indyjskiego ope- no na złom. W latach 1962-65 odstawiono Modernizację w takim zakresie przeszły rowały Finisterre, Lagos, Solebay i Hogue. do rezerwy większość pozostałych jedno- Barfleur, Cadiz, Gabbard, Saintes, St. Kitts Rok 1959 przyniósł dwie poważne awarie stek typu Battle typu „wzór 1942 r.”, które po i St. James. Wszystkie niszczyciele zarówno z udziałem okrętów typu Battle. W dniu kilku latach zostały oddane na złom. Tro- typu „wzór 1942 r.” jak i „wzór 1943 r.” dosta- 15 marca w czasie ćwiczeń o romantycznej chę dłużej pełniły służbę okręty typu „wzór ły wyposażenie radionawigacyjne systemu nazwie „Poranna Bryza” w odległości 200 1943 r.”, jednak w końcu lat 60 wszystkie „Loran” i „Decca”, urządzenia umożliwiają- Mm na zachód od Gibraltaru niszczyciel znalazły się w rezerwie, a w ciągu następne- ce pobieranie zapasów w morzu, dokona- Corunna wjechał w rufę bliźniaczego Bar- go dziesięciolecia zostały skreślone ze stanu no poprawy warunków mieszkalnych oraz roso. Oba okręty zostały poważnie uszko- floty i złomowane. zmniejszono poziom szumów. Na prze- dzone, przy czym część dziobowa Corunna łomie lat 50. i 60. na niszczycielach Cadiz, dosłownie „wisiała na przewodach i łań- Modernizacje Camperdown, Gabbard, Saintes i Trafalgar cuchach kotwicznych”, lecz zdołały się do- Okręty typu „wzór 1942 r.” do roku 1952 ponownie zmieniono zestaw małokalibro- wlec z 8-węzłową prędkością do Gibraltaru, przeszły ograniczoną w swym zakresie mo- wej artylerii plot., zastępując dotychczasowe a po usunięciu uszkodzeń przeszły do me- dernizację uzbrojenia, w trakcie, której za- typu STAAG dwoma podwójnie sprzężony- tropolii w celu przeprowadzenia kapitalne- miast dotychczasowych podstaw typu „Ha- mi działami kal. 40 mm Mk. V. go remontu i modernizacji. Gorszej powio- zemeyer” zamontowano po 2 podwójnie Znacznie większy był zakres prac moder- dło się Hogue, który 25 sierpnia u wybrzeży sprzężone działa kal. 40 mm STAAG Mk nizacyjnych przeprowadzonych na okrę- Indii zderzył się z indyjskim krążownikiem II (tak jak na okrętach drugiej serii). Te- tach, przeklasyfikowanych na niszczyciele Mysore, w wyniku czego został unierucho- raz ich małokalibrowa artyleria plot. skła- dozoru radiolokacyjnego. W trakcie ro- miony. Bliźniaczy Lagos odholował nisz- dała się z 9 luf kal. 40 mm – 2 podwójnie bót zdjęto całą małokalibrową artylerię czyciel do Singapuru, lecz do służby Hogue sprzężonych i 5 pojedynczych (2 znajdo- plot­ 2i wyrzutnie torpedowe, a z wcześniej- już nie powrócił – remont okrętu uznano wały się na skrzydłach mostka, 2 na środ- szego uzbrojenia pozostały jedynie wieże za niecelowy. Przy czym złomowanie jed- kowej nadbudówce w miejscu działa kal. nostki rozpoczęło się w czerwcu 1961 i zo- 102 mm i 1 na pokładzie rufowym). Poza 2. Zgodnie z rocznikiem Conway’s na modernizowa- stała ona „wyprzedzona” przez Gravelinesa, tym na jednostkach wzmocniono uzbroje- nych okrętach zachowano po 2 pojedyncze działka kal. który stał się pierwszą jednostką typu Bat- nie zop, montując na pokładzie rufowym po 20 mm Oerlikon. Corunna po przebudowie na niszczyciel dozoru radiolokacyjnego, 1962 rok. Fot. zbiory Hartmut Ehlers

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 61 Brytyjskie niszczyciele typu „Battle” głównego kalibru i miotacz bomb głębino- na. Okręty przeszły kapitalny remont, który dróż” do stoczni złomowej – nagle podję- wych „Squid”. Praktycznie całą zwolnioną trwał 3 lata. Właściwa modernizacja, pole- to decyzję o jej przebudowie na okręt do- w rezultacie demontażu wyrzutni torpe- gała na zamontowaniu nowego wyposaże- świadczalny. dowych i dział plot. zapełniły nowe nad- nia i nadbudówek, co zajęło raptem oko- Przebudowa trwała w latach 1971-1973. budówki, w których rozmieszczono dodat- ło 5 miesięcy. Koszt przebudowy jednego W jej toku okręt otrzymał drugi komin, kowe wyposażenie elektroniczne. Okręty okrętu wynosił około 2,25 mln £, a prze- choć parametry siłowni nie uległy zmianie. otrzymały nowe czteronożne maszt, a któ- wyższając pierwotny koszt budowy ponad Zdemontowano całe uzbrojenie, a na po- rego topie umieszczono „podwójny mate- dwukrotnie. W roku 1962 wszystkie 4 nisz- kładzie zabudowano solidne nadbudów- rac” – antenę AKE-2 radaru dalekiego do- czyciele weszły do służby, przy czym jako ki. Ustawiono również nowy maszt o kon- zoru powietrznego typ 965. Antena mimo pierwsza w lutym Corunna, otwierając listę strukcji wieżowej. Sądząc po znacznie pozornie ażurowej konstrukcji, ważyła 2,5 t okrętów Royal Navy uzbrojonych w pociski większej liczbie anten, okręt otrzymał bo- i miała wymiary 7,92 x 5,21 m. Radar pra- plot. „Sea Cat”. gaty zestaw środków łączności radiowej. cował na falach o metrowej długości (dłu- Modernizację typu Battle na wariant do- Środki radiolokacyjne ograniczały się do gość fali 1,4 m) i zapewniał wykrywanie ce- zoru radiolokacyjnego, trudno uznać za 2 radarów nawigacyjnych. Po przebudowie lów powietrznych na dystansie do 400 km. udaną. W istotny sposób wzrosła wypor- Matapana przekazano do dyspozycji Cen- Radar uzupełniał radio-wysokościomierz ność, a co gorsza zbyt wysoko rozmieszczo- trum Broni ZOP, gdzie był wykorzystywany typu 278. no jego masę. W konsekwencji pogorszyła do prób z hydrolokatorami. Do chwili obec- Dodatkowo okręty otrzymały uzbrojenie się stateczność, stąd też służbę na zmoder- nej nie opublikowano oficjalnych danych w postaci rakiet plot. – czteroprowadnicową nizowanych Battle trudno było uznać za dotyczących hydrolokatorów zamontowa- wyrzutnię pocisków „Sea Cat” umieszczoną przyjemną. Co więcej pogorszenie dzielno- nych na jednostce – można jedynie przy- przy rufowym skosie nadbudówki (maga- ści morskiej w istotny sposób utrudniło wa- puszczać, że były wśród nich hydrolokato- zyn pocisków znajdował się w nadbudówce runki pracy radaru i efektywność i bez tego ry typów 184 i 162, przeznaczone dla fregat bezpośrednio pod wyrzutnią). Do kierowa- już nie błyszczących walorami rakietowych projektu 21 (Amazon) i niszczycieli projek- nia ogniem służył radar typ 262. Efektyw- pocisków plot. W rezultacie służba okrętów tu 42 (Sheffield), a także typów 165, 2016, ność tych pocisków z ręcznym kierowaniem nie trwała długo – już w 1966 odstawiono 2050 i 2031Z – dla fregat projektu 22 (Bro- i zasięgiem nie przekraczającym 5 km, była do rezerwy Agincourta (skreślony ze stanu adsword). W nowym charakterze Matapan raczej niewielka. w 1974), w 1967 – Corunnę i Aisne’a (skre- nie pełnił długiej służby i już w 1978 r. po- Początkowo w charakterze prototypu do ślone odpowiednio w 1975 i 1970) i na koń- wędrował na złom. Ciekawe, że okręt, który przebudowy na okręt dozoru radiolokacyj- cu, w 1968 – Barrosę (skreślony w 1978). nie miał żadnego uzbrojenia, zachował na- nego wybrano w roku 1957 jeden z niszczy- Szczególnie specyficznym przykładem tomiast swój numer burtowy – D 43 typowy cieli pierwszej serii – St. James, znajdujący był modernizowany niszczyciel Matapan. dla niszczycieli. się od 1953 w rezerwie. W następnym roku Okręt ten, który wszedł do służby w roku jednak zrezygnowano z tego zamiaru na ko- 1947, natychmiast po zakończeniu prób od- Australijskie „Battle” rzyść nowszych okrętów typu „wzór 1943 r.”. biorczych trafił do rezerwy, w której prze- Jedynym członkiem Brytyjskiej Wspól- Prace podjęto od razu na 4 niszczycie- bywał „nieprzerwanie” do 1970 r. I gdy noty Narodów, który obok Wielkiej Bryta- lach – Agincourt, Aisne, Barrosa i Corun- jednostka szykowała się już w „ostatnią po- nii, zamówił nowe niszczyciele była Austra-

Matapan po przebudowie na okręt doświadczalny, 1976 rok. Fot. zbiory Hartmut Ehlers

62 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Australijski Anzac w burtowym ujęciu, 15 września 1957. Fot. zbiory Hartmut Ehlersokręt lia. W pierwszym kwartale 1946 roku, gdy prototypu. Australijczycy zastosowali wieże prototypowi, jednak zamiast amerykańskie- zakończyły się już działania II wojny świato- głównego kalibru Mk VI, którą w Wielkiej go systemu kierowania ogniem Mk 37 (tak wej, jej rząd zatwierdził plan budowy w kra- Brytanii instalowano na typie Daring. Przy jak na brytyjskich Battle typu „wzór 1943 r.”) jowych stoczniach 2 jednostek typu Battle. tym Tobruk został wyposażony w importo- australijskie okręty otrzymały brytyjski sys- W czasie kilku miesięcy na zielony konty- wane brytyjskie działa, a Anzac wyprodu- tem Mk. VI HA/LA z radarem typ 275. nent trafiła dokumentacja konstrukcyjna, kowane w Australii. W skład małokalibro- W skład wyposażenia wchodziły także 3 ra- i już na przełomie sierpnia-września 1946 wej artylerii plot. wchodziły 3 podwójnie dary kierowania ogniem małokalibrowej ar- położono stępkę pod niszczyciel Tobruk sprzężone działa STAAG – 2 na rufowej tylerii plot typ 262 (po jednym na każdy ze- (stocznia Cockatoo Docks & Engineering i 1 na środkowej nadbudówce oraz 5 poje- staw STAAG), radar dalekiego dozoru typ Sydney) i Anzac (stocznia „Willimstown dynczych dział kal. 40 mm – jedno za dru- 293 oraz hydrolokatory typ 170 i 174. Naval Dickyard” w Melbourne). Pierw- gą wieżą głównego kalibru, 2 na skrzydłach Pod względem organizacyjnym australij- szy wszedł do służby w maju 1950, a drugi mostka i 2 na butach na wysokości komi- skie Battle weszły w skład 10 Flotylli Nisz- w marcu 1951 roku. na. Okręty były uzbrojone w 2 pięciorurowe czycieli. Bezpośrednio po wejściu do służby Australijskie Battle odpowiadały general- wyrzutnie torpedowe i miotacz bomb głę- Anzac i Tobruk zostały skierowane w rejon nie brytyjskiemu typowi „wzór 1943 r.”, jed- binowych „Squid”. Wyposażenie radioelek- Półwyspu Koreańskiego, gdzie eskortowa- nak zestaw uzbrojenia różnił się nieco od troniczne niemal w całości odpowiadało ły okręty desantowe i transportowce, a tak-

Anzac po przebudowie na okręt szkolny dla artylerzystów, 1 września 1970. Fot. „Warship International”

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 63 Tekst

Niszczyciel Khaibar (eks- Cadiz) wkrotce po przejęciu przez Pakistan, marzec 1957. Okręt ma jeszcze stary numer – D 79, zmieniony na D 163. Okręt został zatopiony w 1971 r. Fot. zbiory Hartmut Ehlers

że wspierały ogniem wojska lądowe. Oba się Khaibarem. Nazwy kontynuowały bry- buchła trzecia indyjsko-pakistańska woj- okręty odbyły po dwie „tury operacyjne” tyjską tradycję i upamiętniały zwycięstwa na, odróżniająca się od dwóch poprzed- u brzegów Korei, a w okresie wrzesień-li- muzułmanów epoki wczesnego islamu. Co nich przeniesieniem ciężaru walk z lądu na stopad 1956 uczestniczyły w operacji skie- więcej początkowo okręty zachowały bry- morze. Indyjska flota przewyższająca paki- rowanej przeciwko partyzantce u brzegów tyjskie numery burtowe D 79 i D 47, dopie- stańską tak pod względem ilościowym jak Malezji. Później okręty prowadziły rutyno- ro w 1961 r. zamienione na D 163 i D 161 i jakościowym, podjęła aktywne działania wą służbę czasów pokoju, do momentu, aż (przy czym na burtach nie pisano liter). ofensywne. W nocy z 4/5 grudnia w celu w roku 1960 artylerzyści Anzaku nie trafi- Pakistańskie jednostki otrzymały nowe osłabienia floty pakistańskiej (i bez tego li pociskiem bliźniaczy niszczyciel. Remont radary dalekiego dozoru firmy „Decca”. ustępującej de facto indyjskiej) marynar- Tobruku uznano za niecelowy i jednostkę Z poprzedniego wyposażenia radioelek- ka wojenna Indii podjęła akcję przeciwko odstawiono do rezerwy. W roku 1972 odda- tronicznego pozostał radar typ 293 i sys- głównej bazie floty w Karaczi. W skład gru- no ją na złom. tem kierowania ogniem głównego kalibru py uderzeniowej weszły 3 kutry rakietowe Anzac w roku 1966 przebudowano na Mk VI HA/LA z radarem typ 275, a tak- radzieckiej budowy proj. 205 – Nirghat, Ni- okręt szkolny do przygotowania artylerzy- że hydrolokator. Uzbrojenie składało się pat i Veer, a zabezpieczały je fregaty Kiltan stów. W miejscu usuniętej drugiej wieży z dwóch wież głównego kalibru Mk IV, i Katchal (również radzieckiej budowy proj. głównego kalibru zamontowano pomiesz- dwóch podwójnie sprzężonych dział Mk 159). Zbliżające się cele wykrył pakistań- czenia dla kadetów. Dodatkowe stanowi- V oraz 6 pojedynczych dział kal. 40 mm, ski cywilny radar brzegowy w odległości ska szkoleniowe, wyposażone w dalmierze, dwóch czterorurowych wyrzutni torpedo- około 40 Mm od wybrzeża. W celu rozpo- stworzono na nowej nadbudówce rufowej. wych oraz miotacza bomb głębinowych znania celów został wysłany dyżurny nisz- Z małokalibrowej artylerii plot. pozosta- „Squid”. czyciel Khaibar. Zbliżający się duży cel wy- wiono jedynie 4 pojedyncze Boforsy. W no- W nocy z 7/8 września 1965 r. Badr krył czołowy indyjski kuter rakietowy, który wym charakterze Anzac pełnił służbę do uczestniczył w akcji zespołu pakistań- około godz. 23:00 i zaatakował go, odpalając roku 1975, gdy został złomowany. skiej marynarki wojennej przeciwko in- w krótkim odstępie czasu 2 pociski rakieto- dyjskiemu miastu Dwarka – pierwszej we P-15. Niszczyciel, który nie dysponował Z drugiej ręki większej operacji morskiej w historii indo- środkami wykrywania nisko lecących ce- Poza Australią, jeszcze 2 państwa posia- -pakistańskich konfliktów. Okręty wystrze- lów był bezbronny. Choć w ostatnim mo- dały w składzie swych flot typ Battle – Pa- liły na miasto około 50 pocisków, głównie mencie pierwszy pocisk wykryto wzroko- kistan i Iran. W przypadku obu tych państw kal. 133 mm z krążownika Babur. Zakła- wo i otwarto w jego kierunku chaotyczny były to jednostki wcześniej eksploatowane dano zniszczenie szeregu obiektów brze- ogień z okrętowych dział plot., jednak nie przez Royal Navy. gowych, przede wszystkim – stacji rada- uratowało to sytuacji. Rakieta trafiła okręt Porozumienie w sprawie sprzedaży rowych, a także wyciągnięcie głównych sił w przedział kotłowni przesądzając o jego 2 niszczycieli typu Battle – Cadiz i Gabbard indyjskiej floty z bazy w Bombaju pod wy- losie. Po kilku sekundach drugi pocisk do- osiągnięto 29 lutego 1956 r. i okręty prze- rzutnie torpedowe znajdującego się na po- kończył dzieła zniszczenia. Niszczyciel za- szły remont w brytyjskich stoczniach (pra- zycji okręty podwodnego Ghazi. Celu nie tonął w czasie kilku minut, lecz z jego po- ce te były finansowane z amerykańskiej linii udało się zrealizować, tym niemniej od tej kładu zdążono jeszcze wysłać radiogram pomocy wojskowej). Gabbard, który w pa- pory 8 września jest świętowany w paki- z informacją o zniszczeniu okrętu przez kistańskiej flocie przemianowany został na stańskiej marynarce wojennej jako „Dzień bombę lotniczą. Zginęło 222 członków za- Badr, został przekazany nowym właścicie- Zwycięstwa”. łogi. Wystrzelona przez drugi kuter rakie- lom 24 stycznia 1957 r., a tydzień później Służba pakistańskich Battle przebiegała ta trafiła znajdujący się w bazie Badr w re- 1 lutego, podążył za nim Cadiz, który stał spokojnie do 3 grudnia 1971 roku, gdy wy- jon mostka. Na pokładzie zginęła cała kadra

64 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Brytyjskie niszczyciele typu „Battle” dowódcza3. Gwoli sprawiedliwości trzeba mm, rozmieszczone na burtach w rejonie Ogólna ocena projektu dodać, że przestarzałe okręty były bez żad- komina i grotmasztu. Istotnych zmian do- Niszczyciele typu Battle, jak wiele innych nych szans – nie mając radarów, umożli- konano w wyposażeniu radioelektronicz- jednostek z ich pokolenia, są mało znane wiających wykrycie nisko lecących szybkich nym, montując radar nawigacyjny „Dec- szerszemu kręgowi miłośników okrętów. celów i środków zakłócania pracy samona- ca” oraz zamieniając system kierowania Będąc zaprojektowane w czasie II wojny prowadzających się rakiet. Atak na główną ogniem z Mk IV HA/LA na nowy firmy światowej, weszły do służby już po jej za- bazę marynarki wojennej w Karaczi w jesz- „Contraves”. kończeniu i tylko niektórym z nich danym cze większym stopniu przechylił bilans sił W latach 1975-76 niszczyciel przeszedł było „powąchać prochu” w regionalnych na morzu na korzyść indyjskiej floty. W dal- kolejny remont w Kapsztadzie w Repu- konfliktach. szej fazie konfliktu uczestniczyły już tylko blice Południowej Afryki. Zainstalowa- Projektowanie niszczycieli typu Battle pro- pakistańskie okręty podwodne, zaś siły na- no amerykański system „Standard” w bar- wadzono z uwzględnieniem doświadcze- wodne nie opuszczały bazy. Po zakończeniu dzo rzadkim, bo przeciwokrętowym, a nie nia Royal Navy tak na wodach europejskich remontu Badr pozostawał jeszcze w skła- przeciwlotniczym wariancie4. Były to czte- jak i Pacyfiku. Rzeczywiste straty poniesione dzie floty Pakistanu do roku 1985, gdy zo- ry wyrzutnie pocisków, a zapas wynosił w rezultacie działania nieprzyjacielskiego lot- stał przekazany nowo utworzonej Maritime 8 rakiet. Artyleryjskie uzbrojenie zosta- nictwa, dyktowało konieczność zasadnicze- Safety Agency (pol. Agencji Bezpieczeństwa ło w roku 1985 uzupełnione 2 radzieckimi go wzmocnienia obrony plot. nowych okrę- Morskiego) w charakterze okrętu sztabowe- podwójnie sprzężonymi działami kal. 23 tów. W zasadzie, problem ten można było go. W składzie Agencji okręt pełnił służbę mm ­ZU-23-2, z których jedno umieszczo- rozwiązać kosztem ograniczenia uzbrojenia do początków roku 1990, gdy został zastą- no między pomostem a drugą wieżą głów- torpedowego, jednak doświadczenie TDW piony przez innego przedstawiciela „anty- nego kalibru, a drugą – w rufowej części Oceanu Spokojnego podpowiadało, że jest kwariatu” – niszczyciel Tariq (dawny ame- nadbudówki, gdzie wcześniej znajdowała jeszcze za wcześnie by całkiem skreślać tor- rykański typu Gearing). się wyrzutnia pocisków „Sea Cat”, jednak pedy. Kolejnym wymogiem, podyktowanym Irańska marynarka wojenna otrzyma- równocześnie usunięto 2 z 4 automatycz- ogromnymi przestrzeniami Pacyfiku i sła- ła niszczyciel Sluys. Okręt, od 1953 r. znaj- nych dział kal. 40 mm. Ponownie zmody- bością miejscowych systemów zaopatrzenia dujący się w rezerwie, został nabyty przez fikowano wyposażenie radioelektronicz- materialno-technicznego, był duży zasięg, Iran w roku 1965 i otrzymał nazwę Artemiz, ne, które składało się z radaru dalekiego porównywalny z amerykańskimi niszczy- a przed wejściem do służby przeszedł grun- dozoru „Plessey” AWS-1, 2 radarów kie- cielami. Poza tym zwracano uwagę na moż- towną modernizację. rowania ogniem pocisków rakietowych liwie krótki okres ich budowy. Realizacja Niszczyciel otrzymał drugi maszt. Na Mk 25, radaru kierowania ogniem artyle- wszystkich tych wymogów okazała się trud- rufie, wzorem brytyjskich niszczycieli do- ryjskim „Sea Hunter” Mk 4 firmy „Con- nym zadaniem dla projektantów i przemy- zoru radiolokacyjnego, zamontowano wy- traves”, radaru nawigacyjnego „Decca” słu. Z jednej strony typ Battle otrzymał nie- rzutnię kierowanych pocisków plot. „Sea 629, hydrolokatora „Plessey” PS 26, sta- złą uniwersalną artylerię głównego kalibru Cat” (zapas 16 rakiet). Zdemontowano wy- cji „Decca” RDL1 i „Racal” FH5. W roku z całkiem nowoczesnym systemem kierowa- rzutnie torpedowe, a w jej miejscu usta- 1985 zmieniono nazwę okrętu na Dama- wiono obszerną nadbudówkę, pozosta- vand. Do roku 1989 jednostka rzadko wy- 3. Druga rakieta, wystrzelona przez ten kuter trafiła wiono jednak miotacz bomb głębinowych chodziła w morze, przy czym w ostatnich trałowiec Muhafiz, poza tym uszkodzony został stojący „Squid”. Pomost dowodzenia został całko- latach służby maksymalna prędkość nie w porcie transportowiec i elementy brzegowego wypo- sażenia. wicie osłonięty. Z uzbrojenia artyleryjskie- przekraczała 23 węzłów. W roku 1991 Da- 4. Pocisk RIM-66D został opracowany na bazie lot- go pozostawiono wieże głównego kalibru mavand odstawiono do rezerwy, po czym niczej rakiety do zwalczania systemów radiolokacyjnych i 4 pojedyncze automatyczne działa kal. 40 złomowano. „Standard-ARM” AGM-78.

Irański Artemiz (eks-Sluys) sfotografowany 14 lutego 1977 r. Za kominem widoczne wyrzutnie rakiet „Standard”. Fot. zbiory Arthur D. Baker III

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 65 Brytyjskie niszczyciele typu „Battle”

„Barrosa“ po wejściu do służby

„Barrosa“ po modernizacji jako okręt dozoru radiolokacyjnego

„Matapan” po przebudowie na okręt doświadczalny systemów sonarowych

„Artemiz” w końcowym okresie służby

Rys. Tomasz Grotnik nia ogniem. Przy czym jednostki były pierw- i Gearing z 6 uniwersalnymi działami głów- jednak doświadczenie końcowego etapu woj- szymi brytyjskimi niszczycielami, na których nego kalibru, znacznie przewyższały typ Bat- ny na Oceanie Spokojnym, wykazało, że da- artyleria głównego kalibru była umieszczo- tle. Poza tym brytyjski przemysł z trudem leko nie zawsze mogły one powstrzymać „ka- na w zamkniętych wieżach z prawdziwe- opanowywał produkcję systemu kierowa- mikadze”. Amerykanie jako środek zaradczy go zdarzenia, w istotny sposób poprawia- nia ogniem Mk VI, którego dostawy reali- zaczęli zamieniać małokalibrową artylerię jąc warunki pracy ich obsługi. Okręty miały zowano z dużym opóźnieniem w stosunku plot. na swoich niszczycielach, na podwójnie także silne uzbrojenie torpedowe (2 czte- do założeń opracowanego grafika. Zmusi- sprzężone działa kal. 76 mm o większej efek- ro lub pięciorurowe wyrzutnie). Z uwa- ło to Admiralicję do rezygnacji na okrętach tywnej donośności i znacznie mocniejszym gi na ograniczone rozmiary okrętów liczeb- typu „wzór 1943 r.” z własnego systemu kie- pocisku, Brytyjczycy, o ile wiadomo, nawet ny skład głównego kalibru ograniczał się do rowania ogniem, który zastąpiono amery- nie rozpatrywali takich działań. Nie udało raptem 4 luf w dwóch podwójnie sprzężo- kańskim. Trudno w jednoznaczny sposób się również rozwiązać problemu zapewnienia nych zestawach (nie uwzględniając piątego ocenić małokalibrową artylerię plot. okrę- dostatecznego zasięgu. Pod tym względem działa, które z uwagi na nieudane usytuowa- tów. Działa Boforsa były dostatecznie efek- parametry typu Battle w istotny sposób ustę- nie miało nieznaczną efektywność). Amery- tywną bronią przeciwko samolotom (zwłasz- powały nie tylko amerykańskim niszczycie- kańskie niszczyciele typu Allen M. Sumner cza w zestawach „Hazemeyera” i STAAG), lom, ale i wcześniejszym brytyjskim serii „ L”

66 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Brytyjskie niszczyciele typu „Battle” i „M”. W przypadku przewidywanej współ- Dane taktyczno-techniczne pracy z flotą amerykańską utrudniało to or- „Battle” „wzór 1942 r.” „Battle „wzór 1943 r.” „Battle” australijski ganizację współdziałania. Wyporność, t Projektowanie typu Battle prowadzono standard 2385/2468* 2547/2780** 2325 pod stałym naciskiem ze strony polityczne- normalna 2906/2989 3053 go kierownictwa Wielkiej Brytanii, a przede pełna 3289/3361 3418/3430 3300 wszystkim osobiście samego W. Churchilla, Długość, m ze wszech miar wymagającego ograniczenia maks. 115,52 115,52 115,52 wyporności nowych okrętów dla skrócenia w linii wodnej 110,95 110,95 110,95 czasu ich budowy i ograniczenia kosztów. między pionami 108,2 108,2 108,2 W rezultacie powstały okręty, nie dysponu- Szerokość, m jące dostateczną rezerwą na modernizację, pełna 12,2 12,24 12,49 a terminy budowy i tak okazały się znacz- w linii wodnej 10,9 ne. W okresie powojennym większość Bat- tle przeszło jedynie nader ograniczoną mo- Zanurzenie, m 3,9 3,9 4,11 dernizację, zupełnie nie przypominającą Siłownia 2 jednostopniowe turbiny parowe Parsonsa, 2 trójpaleniskowe kotły Admiralicji Moc, KM/liczba amerykańskiego programu FRAM. Brytyj- 50 000/320 skie niszczyciele otrzymały zunifikowany obrotów śruby/minutę Ciśnienie pary:. zestaw małokalibrowej artylerii plot., a tak- 28,12 że wzmocnienie broni zop – miotacz bomb ciśnienie, atm. głębinowych „Squid”. Odnowiono rów- temperatura, °C 330 nież wyposażenie radioelektroniczne, głów- Prędkość, węzły 37,75 35,75/34 35,5 nie przez wyminę hydrolokatorów i moder- Zapas paliwa, pełny, t 776 nizację radarów. Próba przeprowadzenia Zasięg, w początku lat 60. głębszej modernizacji Mm/ przy prędkości 4400/12 połączonej z przebudową okrętów na nisz- węzłów czyciele dozoru radiolokacyjnego, okazała * projektowana/po pierwszej modernizacji wg stanu na 1952 r. się niezbyt udana – z powodu wzrostu zlo- ** projektowana/po przebudowie na niszczyciel dozoru radiolokacyjnego kalizowanych wysoko mas zmniejszyła się stateczność okrętów. W rezultacie zmoder- Rezultaty próby sześciogodzinnej okrętów typu „wzór 1942 r.” nizowane Battle przesłużyły w nowym cha- obroty śruby/ Okręt Wyporność, t Moc, KM prędkość, węzły rakterze raptem od 4 do 6 lat, co w żadnym minutę stopniu nie kompensowało nakładów po- Barfleur 2938 51 065 31,65 313 niesionych na ich modernizację. Gabbard 3105 31,663 306 Ograniczone walory bojowe typu Bat- St. Kitts 2954 31,75* 311,1 tle były oczywiste dla brytyjskiej Admirali- Trafalgar 3094 51 918 32,97 315,7 cji. W związku z tym jako podstawę projek- Camperdown 2819 52 700 32,656 314 tu dalszych dużych niszczycieli floty Royal Finisterre 2757 33,38 317,1 Navy przyjęto nie koncepcję Battle, lecz ich Cadiz 2806 33,175 321,6 alternatywy, przewidujące budowę jednostek St. James 2873 32,7* 316,5 o dużych rozmiarach z trzema, a nie dwoma zestawami artylerii głównego kalibru. Tak Vigo 2757 33,547 318,2 powstały okręty typu Daring. Tym nie mniej Hogue 3211 31,4* 313,4 wpływ Battle był widoczny w szwedzkich Lagos 3060 30,46 * 310,4 niszczycielach typu Halland, co prawda przy Gravelines ich projektowaniu zrezygnowano ze skupie- Sluys 3080 30,35* 312,3 nia dział głównego kalibru w dziobowej czę- Armada ści okrętu, przedkładając bardziej tradycyjną Saintes 2937 31,8* 309 lokalizację na dziobie i rufie. Solebay 2905 32,7* 314,9 Okręty typu Battle należały do ostatniego * wg wskazań logu pokolenia klasycznych artyleryjskich nisz- czycieli, stopniowo odchodzących w prze- Rezultaty próby sześciogodzinnej okrętów typu „wzór 1943 r.” szłość. Symbolicznym finałem ich kariery Okręt Wyporność, t Prędkość, węzły Obroty śruby/minutę było zniszczenie jednego z ostatnich pozo- Agincourt 3076 31,2* 314,4 stających w służbie okrętów tego typu paki- Alamein stańskiego Khaibar, przez nową broń prze- Aisne 2850 32* 310,8 ciwokrętowe pociski rakietowe P-15. Barrosa 2910 33,568 321,4 (ciąg dalszy nastąpi) Matapan 2862 32,7 315,5 Corunna 2767 31,978 307,7 Tłumaczenie z języka rosyjskiego Maciej S. Sobański Dunkirk 2816 32,98 314,2 Korekty i uzupełnienia głównie nazwy Jutland 3945 31,436 305,6 Michał Jarczyk * wg wskazań logu

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 67 Wojciech Mazurek Tekst Kołowe opancerzone transportery pływające rodziny BTR do dziś stanowią jeden z podstawowych typów wozów bojo- wych rosyjskiej piechoty morskiej. Na fotografii BRT-60PB po opuszczeniu ładowni okrętu proj. 1171 Komsomolec Karelii (wcześniej BDK-62) podporządkowanego 121. BOD Floty Północnej. Fot. zbiory Anatolij Odajnik

Siły desantowo-amfibijne ZSRR po II wojnie światowej część III – Organizacja morskich sił desantowych ZSRR

Okrętowe siły desantowe (ros. отдельные дивизионы десантных dwumiesięcznego szkolenia stanu osobowe- Organizacja radzieckich okrętowych jed- судов) podlegały dowództwom baz sił mor- go 4. dSD przez amerykańskich instrukto- nostek desantowych jest chyba najsłabiej skich. Aż do połowy lat 50. trzonem ich były rów, które miało miejsce na Alasce w Zatoce znana z racji braku opracowań fachowych zdobyczne oraz przejęte w ramach repara- Zimnej (Cold Bay). poświęconych temu rodzajowi sił mor- cji wojennych jednostki pochodzenia zagra- W grudniu 1959 r. w strukturze floty Bał- skich. O ile dość precyzyjnie w poprzed- nicznego. Wraz z powolnie następującą wy- tyckiej sformowana została 35. BOD. Po nich częściach cyklu przedstawiono histo- mianą uzbrojenia floty na nowe konstrukcje niespełna dwóch latach przenumerowano rie konstrukcji okrętowych, prac nad nimi radzieckiej produkcji rozpoczęto reorgani- ją na 71. BOD2 z miejscem stacjonowania oraz produkcji i wcielania do linii poszcze- zację sił desantowych. w Bałtijsku. W pierwszych latach funkcjo- gólnych typów jednostek, to w dziedzinie Proces formowania związków taktycz- nowania brygada posiadała na stanie 8 po- struktur organizacyjnych zespołów okrętów nych okrętów desantowych przebiegał niemieckich barek desantowych oraz 3 ODS musimy bazować na nielicznych wspomnie- w każdej z flot inaczej i w innych termi- proj. 188 i 5 ODM proj. 189. Wraz z wcie- niach radzieckich dowódców zamieszczo- nach. Pierwsza z brygad okrętów desanto- laniem do służby nowoczesnych okrętów nych m. in. w magazynie morskim „Tajfun”. wych (dalej – BOD) zorganizowana została w brygadzie formowano kolejne dywizjony, Uzupełnieniem do niniejszej III części ar- w sierpniu 1951 r. we Flocie Oceanu Spo- co pociągało za sobą wzrost jej możliwości tykułu, z powodu braku dostępu do litera- kojnego i była to 100. BOD (ros. 100-я załadowczych. W sierpniu 1963 r. utworzo- tury są materiały zamieszczone na licznych Бригада Десантных Кораблей)1. Brygada no 177. dywizjon OD przekazany czasowo rosyjskojęzycznych stronach internetowych. ta sformowana została na bazie 1. Oddziału w grudniu 1966 r. do leningradzkiej Bazy Autor korzystał przede wszystkim z inter- Okrętów Desantowych (dalej – OOD) po- Wojenno-Morskiej. W kwietniu 1964 r. netowych opracowań udokumentowanych wstałego w sierpniu 1945 r. w oparciu o bar- sformowano 629. dywizjon OD, w sierpniu źródłowo, jednak nie mając obecnie możli- ki desantowe i stan osobowy 4. dywizjonu 1966 r. 50. dywizjon OD, kolejny 7. dywi- wości ich zweryfikowania dane te mogą być Środków Desantowych (dalej – dSD) , który niepełne lub obarczone błędami. powołano w kwietniu 1945 r. Wyposażenie 1. Strona internetowa: http://www.morpeh.com/ Wypracowana w latach II wojny świato- dywizjonu pochodziło z dostaw Lend-Le- mp/tixookeanskij-flot/125-xroniki-bazy-tf/602-100-ya- wej organizacja okrętowych sił desantowych ase, a składały się na nie dostarczone w la- brigada-desantnyx-korablej-istoricheskie-vexi.html 12. 07. 2011. radzieckiej floty utrzymywała się do po- tach 1943-1945 barki desantowe typu LCM, 2. J.J. Aristowicz, Dywizja nadwodnych korabljej , Ka- czątku lat 50. Poszczególne zespoły okrętów LCV, LCP, LCI i LCT. Interesujący jest fakt liningrad 2001, s. 34.

68 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Siły desantowo-amfibijne ZSRR po II wojnie światowej zjon MOD i KD („poduszkowców”) utwo- rzono w sierpniu 1975 r. Najliczniej wystę- pującym typem jednostek w brygadzie były polskie ODS różnych wariantów rozwojo- wych okrętów proj. 770/771/773. Kolejne dwie brygady sformowano la- tem 1966 roku. Były to 121. BOD Floty Północnej dla której bazą kadrową był po- wstały w lutym 1951 r. 121. dywizjon Nisz- czycieli (dalej – dNi)3 oraz 197. BOD Flo- ty Czarnomorskiej sformowana w wyniku reorganizacji 83. Brygady Okrętów Obro- ny Rejonu Wodnego Bazy w Odessie (dalej – BOORWB). Zespołem okrętów, który sta- nowił podstawę kadrową brygady był 318. dOD podporządkowany strukturalnie 83. BOORWB4. W pierwszych miesiącach formowania i funkcjonowania 197. Brygada Okrętów Desantowych miała dwa dywizjony okrętów Desantowanie BTR-ów z pokładów małych okrętów proj. 450. Okręty te poza wojskowym znalazły desantowych oraz dywizjon niszczycieli. szerokie zastosowanie w gospodarce morskiej ZSRR. Fot. zbiory Siergiej Bałakin Brygadę formowano w bazie marynarki wo- jennej w Odessie5. Jako datę sformowania czątkowo wszystkie przydzielone „podusz- przewidziane do roli okrętów ogniowe- jednostki przyjęto dzień 28 czerwca 1966 r., kowce”. Nietypowymi jednostkami desan- go przygotowania lądowania i wsparcia ar- który ustanowiono jako jej święto6. Do koń- towymi, które eksploatowano w brygadzie ca 1966 r. sformowano kolejny 318. dywi- były ekranoplany proj. 904 „Orlinok”8. 3. Strona internetowa: http://www.navalcadet.narod. ru/history.html 12. 06. 2011. zjon ODD, do którego jako pierwszy wcie- Również w składzie 121. BOD znajdo- 4. W.I. Popow, Desantnyje korabli oswaiwajut Sredi- lony został okręt proj. 1171 BDK-6 (od wały się okręty różnych typów, projektów zemnoje morie, „Tajfun” nr 2 (42) / 2002, s. 43. 09.11.1970 do złomowania w 1993 r. Krym- i rang. Brygada w połowie lat 70. dyspono- 5. Ibidem, s. 43-44. 7 6. Praca zbiorowa pod red. W.Ł. Wasjukowa, 30 – ja skij Komsomolec) . Kolejny podporządko- wała min. 4 ODD (BDK) proj. 1171 „Tapir” dywizja nadwodnych korabliej Czernomorskogo Fłota, wany brygadzie 4. dywizjon ODD powstał klasyfikowanymi jako okręty II rangi. Okrę- „Tajfun” nr 8(39)/ 2001, s. 22. 7. A.B. Morin, Bolszyje desantnyje korabli tipa „Woro- w kwietniu 1971 r. Do brygady przydzielo- ty polskiej konstrukcji ODS (SDK) stanowi- neżskij Komsomolec” pr. 1171, „Tajfun” nr 47/2005, s.13. ne jej okręty polskiej produkcji dostarcza- ły uzbrojenie 410. dOD. W dywizjonie poza 8. W składzie brygady znajdowały się załogi ekrano- no w grupach po 2-3 jednostki rzecznymi 6 ODS było przejściowo kilka kutrów de- planów będących jeszcze w budowie. Wszystkie „Orlino- ki” po oblataniu i sformowaniu załóg kierowane były do drogami śródlądowymi. W 1980 r. w skła- santowych. Brygada miała organiczny dy- Flotylli Kaspijskiej. Na przełomie dekad lat. 80./90. ekra- dzie brygady sformowany został 156. dy- wizjon niszczycieli, w którym były 4 jed- noplany ponownie znalazły się w składzie Floty Czarno- wizjon Okrętów na poduszce powietrznej nostki proj. 30bis oraz 2 fregaty ZOP (SKR) morskiej. 9 9. K.A. Tulin, Wospominanjia komandira 22 – j Dywi- („poduszkowców”), do którego trafiały po- SKR-42 i SKR-56 . Oba typy jednostek były zji Morskich Desantnych Sił TOF, „Tajfun”nr 47/2005, s.21.

Na fotografii „wymiana” fal desantu. Odchodzący po wysadzeniu ładunku okręty oraz podchodzący do punktu lądowania okręt kolejnej fali. Na odle- głym planie jednostka proj. 1171. Okręt z pierwszego planu to SDK-109 (proj. 771 A) z numerem burtowym 415, który należał do 197. BOD Floty Czarnomorskiej . Fot. zbiory Siegfried Breyer

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 69 Tekst

Burta w burtę. Okręty 121. BOD Floty Północnej. Jednostka proj. 1171 to Pieter Iliczew z numerem burtowym 012, obok SDK-87 (proj. 771A) należący początkowo do Floty Bałtyckiej. Fot. zbiory Anatolij Odajnik tyleryjskiego desantu. Poza bieżącą działal- wietrznej („poduszkowców”). Taka organi- Десантных Сил – ДиМДС). Stało się to nością szkoleniową oraz udziałem w rejsach zacja uzasadniona była przede wszystkim możliwe dzięki płynnym dostawom nowe- służby bojowej okręty 121. BOD wykony- względami praktycznymi. Uzyskana w ra- go sprzętu zarówno importowanego w dal- wały zadania zaopatrzeniowe odległych gar- mach dywizjonów unifikacja sprzętu uła- szym ciągu z Polski oraz rodzimej produkcji nizonów na północy. Oprócz tego okręty twiała jego techniczną eksploatacją oraz „poduszkowców”. Funkcjonujące w bryga- proj. 30bis zabezpieczały szkolenie okrętów dawała w razie konieczności możliwość dach czarnomorskiej i bałtyckiej dywizjony podwodnych oraz używano ich w charakte- szybkiego dokompletowania załóg jedno- jednostek na poduszce powietrznej wzboga- rze osłony akwenów podczas strzelań mor- stek będących w dyżurach bojowych ka- cone o kolejne kutry oraz okręty stały się na skich. drą zawodową i marynarzami z okrętów re- tyle liczne, iż w dekadzie lat 80. przeformo- Najmłodszym zespołem okrętów desan- montowanych lub pozostających w niższej wano je w brygady. Warto dodać, iż bryga- towych radzieckiej floty był podporządko- kategorii gotowości bojowej. Poszczegól- dy bałtycka i czarnomorska posiadały naj- wany Flotylli Kaspijskiej 242. dOD, który ne brygady funkcjonowały jako samodziel- więcej tego typu środków. Było to pochodną sformowano w latach 70. ne zespoły okrętów podległe bezpośrednio przewidzianych dla nich zadań bojowych, Radzieckie brygady dysponowały zróż- dowódcom flot lub dywizjom okrętów na- których istotą było szybkie opanowanie re- nicowanymi środkami desantowymi, co wodnych. jonów cieśnin morskich. Poza tym „podusz- nie ułatwiało pracy pionowi technicznemu W ukształtowanej w latach 60./70. struk- kowce” posiadały promień działania umoż- odpowiadającemu za stan utrzymania jed- turze radzieckich sił morskich występowały: liwiający im osiągnięcie dowolnego punktu nostek w należytej sprawności i gotowości • we Flocie Północnej -121. BOD z miej- na zamkniętych oraz stosunkowo niewiel- bojowej. scem postoju w Siewieromorsku; kich obszarowo akwenach wewnętrznych Brygady okrętów desantowych nie mia- • we Flocie Bałtyckiej – 71. BOD z miej- mórz jakim były Bałtyk i Morze Czarne. ły jednolitych etatów. Organizacyjnie poza scem bazowania w Bałtijsku; Dywizje podobnie jak wcześniej bryga- dowództwem, sztabem i wydziałem poli- • we Flocie Oceanu Spokojnego -100. dy nie miały jednolitych etatów, składały się tycznym tworzyły je dywizjony okrętów BOD w porcie Szigino na Wyspie Rosyjskiej; z 1-2 brygad okrętów desantowych, w tym i kutrów desantowych (od 2 do 5) oraz jak • we Flocie Czarnomorskiej -197 . BOD – „poduszkowców” lub samodzielnych dywi- w przypadku 121. BOD i 197. BOD przej- Jezioro Dokuzław; zjonów środków na poduszce powietrznej ściowo dywizjony niszczycieli jako orga- • we Flotylli Kaspijskiej strukturalny 242. oraz (nie wszystkie) z dywizjonów niszczy- niczne zespoły okrętów wsparcia ogniowe- dOD w Kaspijsku. cieli – okrętów ogniowego wsparcia desan- go brygad. Poszczególne dywizjony każdej W okresie największego rozwoju liczeb- tu (dalej – OWD), w których nadal wystę- z brygad eksploatowały konkretny rodzaj nego przypadającego na dekadę lat 80., powały klasyczne niszczyciele starszych środka desantowego. W brygadach były w apogeum wyścigu zbrojeń, okrętowe siły projektów 30bis, 56 i dozorowce proj. 50. więc dywizjony okrętów dużych, średnich, desantowe floty ZSRR zostały rozbudo- W wypadku zagrożenia wojennego prze- małych, kutrów desantowych, a także od wane w dywizje morskich sił desantowych widywano rozkonserwowanie utrzymy- początku lat 70. okrętów na poduszce po- (dalej – DMSD, ros. Дивизия Морских wanych w pełnej sprawności technicznej

70 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Siły desantowo-amfibijne ZSRR po II wojnie światowej krążowników proj. 68 i 26, które po rozwi- gi na coraz większe zużycie eksploatacyj- no-Morskogo Fłota w prowadzeniu operacji nięciu na stopie wojennej miały wzmocnić ne powoli lecz systematycznie ograniczane desantowych. W okresie sześciu lat skreślo- zespoły okrętów wsparcia ogniowego10. We i ostatecznie również rozformowane. Bry- no ze stanu sił morskich 118 jednostek de- flotach nowe dywizje otrzymały wraz z eta- gady liczyły od kilkunastu do kilkudziesię- santowych, w tym 18 dużych okrętów I i II tami numery organizacyjne i tak: ciu okrętów i kutrów desantowych różnych rangi, 28 małych i średnich wypornościo- • we Flocie Bałtyckiej – sformowano 27. rang, typów i wariantów produkcyjnych. wych okrętów desantowych, 15 małych DMSD w składzie 71. BOD i 75. BOD11; Organizacyjnie cały czas utrzymywano za- jednostek na poduszce powietrznej i ekra- • we Flocie Północnej – powstała 37. sadę skupiania w poszczególnych dywizjo- noplanów oraz 57 kutrów desantowych. DMSD w składzie 121. BOD i d. Ni12; nach okrętów tej samej rangi a nawet tego W służbie pozostało niewiele jednostek, • we Flocie Oceanu Spokojnego – sfor- samego typu. Było to duże ułatwienie wa- głównie proj. 775 i 1171 oraz „poduszkow- mowano 22. DMSD w składzie 14. BOD, runków służby dla załóg i służb technicz- ce” „Zubr”. Czasy desantowej potęgi ZSRR 100 BOD oraz 77. dKD13; nych oraz stwarzało wspomniane już możli- dobiegły końca. • we Flocie Czarnomorskiej – 39. DMSD wości wymiany personelu przygotowanego do której włączono 197 . BOD i 65. dNi14. na okrętach tego samego typu. Piechota morska Przytoczony skład organizacyjny dy- Okres pierestrojki oraz czas bezpośred- Drugim z komponentów radzieckich wizji nie był stały. Poza zespołami okrę- nio po niej boleśnie dotknął morską potęgę sił desantowo-amfibijnych była piechota tów bojowych dywizje posiadały potrzebne Związku Radzieckiego. W latach 1991-1997 morska. W XX wieku w Związku Radziec- do zapewnienia właściwego funkcjonowa- z sił morskich ZSRR i powstałej w wyni- kim dwukrotnie likwidowano i odtwarza- nia własne pododdziały i komórki zabez- ku rozpadu państwa radzieckiego Federa- no ten rodzaj sił morskich. Po raz pierwszy pieczenia brzegowego a nawet szkoleniowe. cji Rosyjskiej wycofano 629 okrętów bojo- 10. W.P. Zabłockij, Krążowniki „Swierdłow” cz. II, Wraz z podnoszeniem bander na nowych wych, w tym 225 okrętów I i II rangi (bez „Okręty Wojenne” numer specjalny 30, s. 26-29. 16 jednostkach lub wycofywaniem ze służby okrętów podwodnych i pomocniczych) . 11. Sformowana w listopadzie 1982 r. starszych dokonywane były zmiany organi- Część ze spisanych jednostek uległa na sku- 12. Sformowana w sierpniu 1985 r. 13. Sformowana jesienią 1979 r. zacyjne dostosowujące strukturę do panują- tek złego stanu technicznego zatopieniu, 14. Sformowana w lutym 1983 r. cych realiów sprzętowych. Na początku lat została zezłomowana, przekazana powsta- 15. 71. BOD podporządkowana została 12. Dywizji 90., już po rozpadzie ZSRR wszystkie dywi- jącym na gruzach radzieckiego imperium Okrętów Nawodnych (dalej-DON), a 75. BOD ograni- czona do szczebla dywizjonu włączona została do bry- zje rozformowano, a brygady z zachowaną flotom Wspólnoty Niepodległych Państw gady. Powrócono do starej struktury sprzed 1983 r. 197. numeracją stały się na powrót samodzielny- lub odsprzedana cywilnym kontrahentom BOD przeszła w podporządkowanie 30. DON. 121. BOD podporządkowano bezpośrednio dowództwu mi ZT okrętów podporządkowanych dywi- do celów komercyjnych. Znacznemu obni- 7. Eskadry Operacyjnej Floty Północnej. 100 BOD po zjom okrętów nadwodnych (dalej – DON) żeniu uległa gotowość i możliwości bojowe wchłonięciu jednostek 14. BOD weszła w skład 8. Eska- lub eskadrom operacyjnym (dalej – EO)15. każdego z rodzaju nawodnych sił morskich dry Operacyjnej Floty Oceanu Spokojnego. 16. Strona internetowa: http://drozd-cruiser.ucoz.ru/ Zespoły okrętów wsparcia ogniowego jesz- rosyjskiej floty. Cięcia sprzętowe w poważ- publ/9-1-0-12.html Potieri Rosyjskogo Fłota wo wriemia cze w strukturach DMSD były z uwa- nym stopniu ograniczyły zdolności Wojen- pieriestorjki, s. 1, 28.06.2011.

W latach 1978-1991 floty ZSRR zostały wyposażone w nowoczesne, zbudowane w Polsce, do dziś eksploatowane okręty proj. 775. Na zdjęciu BDK-46 (od lipca 2002 Nowoczerkask) należący do 197. BOD Floty Czarnomorskiej. Fot. zbiory Anatolij Odajnik

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 71 Tekst

Załadunek czołgu pływającego PT-76 na pokład okrętu polskiej produkcji proj. 770. Na fotografii prawdopodobnie przydzielony 71. BOD Floty Bałtyckiej SDK-36 (472) ze zmienionym na czas ćwiczeń numerem burtowym. W trakcie służby okręt przeszedł w podporządkowanie 242. dywizjonu okrętów Desantowych Flotylli Kaspijskiej. Fot. zbiory Jarosław Malinowski wszystkie formacje piechoty morskiej, któ- i zwrócił się do obecnego na ćwiczeniu do- Pierwszą jednostką wytypowaną do prze- re w dużej części opowiedziały się po stro- wódcy MW ZSRR admirała Siergieja. G. kazania flocie był 336. Pułk Strzelców Zmo- nie „białych” a nie uległy rozbiciu podczas Gorszkowa, żeby na przyszłość nie organi- toryzowanych (dalej – PSZmot.) ze składu wojny domowej, zostały zlikwidowane po zować takich pokazów. Odbyta wówczas na 120. Dywizji Strzelców Zmotoryzowanych jej zakończeniu w 1923 r. w akcie swoistej gorąco rozmowa między wojskowymi stała (dalej – DSZmot.) Białoruskiego Okręgu „zemsty”. Odtworzenie piechoty morskiej się punktem wyjścia do odtworzenia piecho- Wojskowego. Pułk latem 1963 roku prze- nastąpiło w związku z trwającą wojną z Fin- ty morskiej w ZSRR. Rok wcześniej w ćwi- niesiono spod Mińska na Białorusi do Bał- landią w 1940 roku. Sformowano wówczas czeniach desantowych Flotylli Kaspijskiej tijska i przeformowano w 336. Pułk Piecho- w strukturze Floty Bałtyckiej 1. Brygadę doszło do tragicznej w skutkach katastrofy ty Morskiej (dalej – PPM) Floty Bałtyckiej. Piechoty Morskiej. Kolejne jednostki powo- morskiej. Załadowane desantem małe okręty W latach 1967-1989 r. piechurzy mor- ływano już po niemieckiej agresji w 1941r. desantowe proj. 106 zaskoczył podczas przej- scy Floty Bałtyckiej uczestniczyli w 25 rej- i osiągnęły one pokaźny stan 230 tys. żołnie- ścia morzem sztorm, w wyniku którego zato- sach służby bojowej w składach Oddzia- rzy zorganizowanych w 1 dywizji, 19 bryga- nęły dwie jednostki ze sprzętem i ludźmi. łów Desantowych (ros. ДЕСО) eskadr dach, 14 pułkach i 36 samodzielnych bata- Radzieckie badania zagadnień morskich operacyjnych 7. Atlantyckiej i 5. Morza lionach piechoty morskiej17. operacji desantowymi szły w parze z roz- Śródziemnego19. W połowie lat 50. w ZSRR rozformowano wojem sił amfibijnych ZSRR i przypadły na 17. J.P. Abramow, Czernyje diawoły. Morskaja piecho- wszystkie jednostki bojowe i szkolne piecho- drugą połową lat 60. oraz całą dekadę lat 70. ta w Wielikoj Oteczestwiennoj Wojnie 1941-1945, Mo- ty morskiej, w tym szkołę oficerską w Wy- Zapoczątkowanej w latach 60. rozbudowie skwa 2008, s. 60, 624. borgu. Wykonując zadanie likwidacji jed- potencjału desantowego Wojenno-Morsko- 18. Jeszcze wcześniej, bo w sierpniu 1948 r. zmiany dotknęły również powołany w latach II wojny światowej nostek ówczesny minister obrony ZSRR go Fłota towarzyszyło odtwarzanie piecho- Zarząd Obrony Wybrzeża, któremu podporządkowane marszałek Gieorgij K. Żukow w liście z dnia ty morskiej jako części składowej radziec- poza piechtą morską były artyleria nabrzeżna oraz jed- 12. maja 1956 r. skierowanym do I Sekreta- kiej marynarki. nostki zabezpieczenia działań. Obowiązki jego przejął 4. Wydział Gotowości Bojowej (wyszkolenia) jednostek rza Komunistycznej Partii Związku Radziec- Zainteresowanie operacjami desantowy- obrony wybrzeża, piechoty morskiej i jednostek strze- kiego, meldował Nikicie S. Chruszczowowi mi znalazło swoje odbicie w licznych opra- leckich. Po niespełna 2 latach w marcu 1950 r. powtór- 18 nie sformowano Zarząd Gotowości Bojowej artylerii na- o ich ostatecznym rozwiązaniu . Zwolnio- cowaniach naukowo – wojskowych i pu- brzeżnej, piechoty morskiej i jednostek wojsk lądowych no wówczas znaczną część kadry oficerskiej blikacjach popularnych. Problematyką Głównego Zarządu Sztabu Generalnego Sił Morskich. mającą frontowe doświadczenie. Zadania de- operacji desantowych zainteresowany był 18.08.1951 w ramach kolejnej reorganizacji w składzie Zarządu Głównego powołano oddzielne Zarządy dla ar- santowe miały być realizowane siłami jedno- głównodowodzący radzieckiej floty admi- tylerii nabrzeżnej, wojsk lądowych i piechoty morskiej stek wojsk lądowych nadmorskich okręgów rał S.G. Gorszkow, który opisał działania oraz wojsk inżynieryjnych. Po likwidacji piechoty mor- wojskowych. Było to założenie błędne co po- desantowe w wojnie z użyciem broni maso- skiej w maju 1956 r. w wyniku kolejnych przetasowań powołano po raz kolejny w miejsce samodzielnych Za- kazały manewry radzieckiej Floty Oceanu wego rażenia w mało znanej w Polsce książ- rządów, jeden 4. Wydział Obrony Wybrzeża z bezpo- Spokojnego z 1962 r. Obserwujący wspólne ce Morskije desantnyje operacii w jadier- średnim podporządkowaniem Zarządowi Gotowości Bojowej floty. Strona internetowa: http://ryadovoy.ru/ ćwiczenia desantowe 100. Brygady Okrętów noj wojnie. Powtórne odtwarzanie piechoty militarizm/ibsostav/dds&antidds/marins_OOB_2a.htm. Desantowych z pułkiem wojsk lądowych, morskiej rozpoczęło się od przeformowania 10.04.2011. minister obrony ZSRR marszałek Rodion zwykłych pułków strzelców zmotoryzowa- 19. Oddziały Desantowe były również określane jako Zespoły Operacyjne (ros. оператвное соединение ). Malinowski skomentował jako skandalicz- nych wytypowanych ze składu wojsk lądo- ZO eskadry śródziemnomorskiej nosił oznaczenie 5. OC ne, ćwiczące wojska określił jako topielców wych przez radziecki Sztab Generalny. (pol. 5. ZO).

72 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Siły desantowo-amfibijne ZSRR po II wojnie światowej

Bałtycki pułk jako najstarsza jednostka Kolejna jednostka piechoty morskiej zo- służby bojowej w składzie 74. Oddziału De- piechoty morskiej stanowił swoisty „zaczyn” stała sformowana we Flocie Północnej la- santowego 7. Eskadry Operacyjnej23. dla formowanych jednostek innych flot. tem 1966 r. Podstawę kadrową stanowił dla W kwietniu 1966 r. z 336. PPM wyłą- Drugą jednostką powstałą na bazie 390. niej 61. „Kirkeneski” PSZmot. wchodzą- czony został jeden z jego batalionów, który PSZmot. w sierpniu 1963 r. był 390. PPM cy w skład 131. DSZmot. Leningradzkie- przeniesiono do Floty Czarnomorskiej jako przeznaczony dla Floty Oceanu Spokojnego go Okręgu Wojskowego.W grudniu 1979 r. 309. Samodzielny Batalion Piechoty Mor- a wydzielony z składu 342. DSZmot. Dale- pułk przeformowano w 61. „Kirkeneską” skiej (dalej – sbpm). W grudniu 1967 r. we kowschodniego Okręgu Wojskowego20. Na Brygadę Piechoty Morskiej22. W związku Flocie Czarnomorskiej powstał 810. PPM24. przełomie lat 1967/1968 r. pułk rozwinięto z dużym obciążeniem żołnierzy brygady Jednostkę zorganizowano w oparciu o stan w dywizję21. Dywizja dziedziczyła tradycje służbami bojowymi, znacznym obszarem 309. sbpm, do którego dołączył kolejny bojowe i numer po 55. „Mozyrskiej” Dywi- odpowiedzialności obronnej i wypływa- przeniesiony z Bałtijska batalion. Poza jed- zji Piechoty Morskiej odznaczonej podczas jącymi z nich zadaniami na wypadek woj- nostkami bałtyckimi w skład nowego pułku II wojny światowej za waleczność Orderem ny, którym trudno byłoby sprostać, w woj- weszła oddelegowana z 61. PPM kompania Czerwonego Sztandaru a zlikwidowanej skowych gremiach decyzyjnych pojawiła się czołgów pływających oraz kadra i żołnie- w 1956 r. W formowaniu dywizji swój udział koncepcja rozwinięcia brygady do szcze- rze 135. PSZmot. podległego 295. DSZmot. mieli żołnierze z Bałtijska i Sputnika. Pod bla dywizji. Prace organizacyjne nad sfor- Zakaukaskiego Okręgu Wojskowego25. Od koniec 1967 r. skierowano do Władywosto- mowaniem nowej dywizji, która miała być chwili sformowania do 2003 r. jednost- ku po jednej pełnej kompanii piechoty mor- bliźniaczą jednostką 55. DPM trwały w la- ka czarnomorska uczestniczyła w 50 rej- skiej ze składu 336. PPM i 61. PPM. Kom- tach 1980-1981. Po dwóch latach prac or- sach służb bojowych, głównie w składzie 54. panie te wraz z wyłączonym ze składu 390. ganizacyjnych pomimo znacznego postę- PPM batalionem stały się bazą dla nowego pu ostatecznie zrezygnowano z koncepcji 20. I. Kasatonow, Fłot wyszeł w okiean, Moskwa 1996, 106. „Łunienieckiego” PPM. Do 1 grudnia sformowania dywizji przyjmując wariant s.103. 1968 r. sformowane zostały wszystkie jed- „oszczędnościowy” tj. powołania w składzie 21. Ibidem, s. 109. 22. K ljubiljeju sojedinienja morskoj piechoty Krasno- nostki dywizyjne i dzień ten trzy lata póź- Floty Północnej drugiej brygady. Podsta- znamiennogo Siewiernogo Fłota. S prazdnikom, Siewier- niej na podstawie rozkazu ministra obro- wą organizacyjną dla 175. BPM stały się ist- janije, „Morskoj Piechotiniec” nr 5-6/2000, s. 28-30. niejące w stadium organizacyjnym jednost- 23. Ibidem. ny Nr 007 z dnia 22. lutego 1971 r. stał się 24. Czernomorskij Fłot Rosiji, pod red. W.P. Komoje- świętem dywizji. Żołnierze dywizji w latach ki dywizji. Miejscem stacjonowania nowej dowa, Simfieropol, Tawrida 2002, s. 328, 376. 1968-1995 uczestniczyli w 40 rejsach służb brygady stała się miejscowość Tumannyj. 25. Ibidem; Inaczej formowanie pułku przedstawił I. Kasatonow, podając iż bazę kadrową nowego pułku bojowych Floty Oceanu Spokojnego, z któ- W latach 1967-1989 r. żołnierze „Kirke- stanowił jedynie batalion z Bałtijska wydzielony z 336. rych większość zrealizowana była do 1991 r. neskiej” jednostki uczestniczyli w 28 rejsach PPM. Zob. I. Kasatonow, Fłot…, s. 112.

Załadunek desantu bezpośrednio z brzegu na okręt proj. 1171. Transportery BRT-60 pierwszych wersji produkcyjnych jeszcze bez wieżyczek z uzbro- jeniem. Fot. zbiory Jarosław Malinowski

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 73 Tekst

Niszczyciel proj. 30bis w czasie jednej z parad w Leningradzie w latach 60. Jednostki tego typu wchodziły w skład dywizjonów okrętów wsparcia ogniowego desantu radzieckich Brygad Okrętów Desantowych jeszcze w połowie lat. 80. Fot. zbiory Władimir Zabłockij

ZO 5. Eskadry Operacyjnej na Morzu Śród- „Malutka”, 4 samobieżne zestawy arty- działań, często w oderwaniu od wojsk wła- ziemnym i Czerwonym. leryjskie ZSU-23-4, 4 samobieżne zesta- snych za osobnych kierunkach. Podstawo- Najmniejszą samodzielną jednostką pie- wy rakietowe PZR „Strzała-1” na podwo- wym ich zadaniem (w latach późniejszych choty morskiej ZSRR i najsłabiej dotąd ziu BRDM-2 , 9 moździerzy 120 mm wz. wykonywanym przez brygady piechoty znaną był podporządkowany Flotylli Ka- 1938, 6 wieloprowadnicowych wyrzutni ra- morskiej) było uchwycenie punktów lądo- spijskiej 600. bpm sformowany na począt- kietowych 120 mm BM-21 „Grad”. Podsta- wania dla sił zasadniczych II rzutu desantu, ku lat 70. wowymi jednostkami taktycznymi pułków którym miały być ogólnowojskowe dywi- Organizacyjnie samodzielne pułki Flot były samodzielne bataliony piechoty mor- zje strzelców zmotoryzowanych lub pancer- Czarnomorskiej, Bałtyckiej i Północnej skiej liczące po około 380 żołnierzy, w któ- ne, a od 1989 r. przeniesione do flot dywi- dzieliły się na następujące komórki organi- rych poza 3 kompaniami piechoty morskiej zje obrony wybrzeża. Ogółem w szeregach zacyjne i pododdziały: był pluton łączności, pluton zabezpieczenia wszystkich jednostek służyło wówczas oko- • Dowództwa i sztaby; (gospodarczy) oraz bateria wsparcia, z plu- ło 12 tys. żołnierzy27. • Kwatermistrzostwa i służby techniczne; tonem moździerzy 120 mm (3 x M-120) W listopadzie 1979 r. na podstawie dy- • po trzy bataliony piechoty morskiej; i plutonem przeciwpancernym uzbrojonym rektywy Szefa Sztabu Głównego radziec- • batalion czołgów; w przenośny zestaw PPK „Fagot” i ciężkie kiej Marynarki Wojennej Nr 730/1/00741 • kompania rozpoznawcza; 73 mm granatniki przeciwpancerne SPG- z dnia 3. września 1979 r. samodzielne puł- • bateria przeciwpancerna; 9 (1 x PPK + 2 x SPG – 9). W kompaniach ki piechoty morskiej przeformowane zo- • bateria artylerii rakietowej; piechoty morskiej było etatowo po 10 TO stały na brygady z zachowaniem nazw wy- • bateria artylerii przeciwlotniczej; i 90 żołnierzy uzbrojonych min. w 1 zestaw różniających i dotychczasowej numeracji28. • kompania saperów; rakiet przeciwlotniczych „Strzała-2 M”, 1 Jednostki otrzymały nowe (zwiększone) eta- • kompania łączności; granatnik 30 mm AGS „Plamia” oraz 2 uni- ty z jednoczesną zmianą statusu z „samo- • kompania przeciwchemiczna; wersalne karabiny maszynowe PKS kal. 7, 26 • kompania zaopatrzenia; 62 mm . 26. W.P. Kuzin, W.I. Nikolskij, Wojenno-Morskoj Fłot • kompania medyczna; Do 1979 r. istniejące pułki piechoty mor- SSSR 1945-1991. Istoria sozdania poslewojennogo Wojen- no – Morskogo Fłota SSSR i wozmożnyj oblik Fłota Rosji, • kompania remontowa; skiej dzieliły się na samodzielne pułki Flot Sankt-Peterburg 1996, s. 526. • kompania transportowa. Bałtyckiej, Czarnomorskiej i Północnej oraz 27. Zob. I. Skuratow, Morskaja piechota w proszłom Podstawowe uzbrojenie pułków o po- pułki organiczne wchodzące w skład 55. i nastojaszem. (K 50 let morskoj piechoty WMF SSSR ), „Morskoj Sbornik” nr 10/1989, s. 21. wyższej organizacji stanowiło 111 trans- DPM. Jednostki samodzielne były liczniej- 28. Szerzej L. Nabjullin, Morskaja piechota Czerno- porterów opancerzonych (TO) BTR-60, 10 sze sprzętowo i kadrowo, posiadały własne morskogo Fłota: istoria stanowlienija i razwitja, „Morskoj Piechotiniec” nr 5-6/2000, s. 19-20; A. Ryżkow, Poslewo- czołgów średnich T-54 (55), około 30 lek- pododdziały zabezpieczenia bojowego i ty- jennoje pokolenie morskoj piechoty Baltiki, „Morskoj Pie- kich czołgów pływających PT-76, 9 trans- łowego działań w odróżnieniu od jednostek chotiniec” nr 3-6/1999, s. 10; K ljubiljeju …, s. 29; Stro- porterów rozpoznawczych BRDM-2, 3 organicznych dywizji „Mozyrskiej”. Wyni- ny internetowe http://ryadovoy.ru/militarizm/ibsostav/ dds&antidds/marins_OOB_2a.htm; http://warfare.ru/ transportery rozpoznania skażeń BRDM- kało to ze specyfiki oddziałów, które miały rus/?lang=rus&catid=240&linkid=1563&base=871. 12. 2 rsk, 6 wyrzutni 9P110 pocisków 9M14M być zdolne do samodzielnego prowadzenia 06. 2011.

74 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Siły desantowo-amfibijne ZSRR po II wojnie światowej dzielnych wojskowych jednostek taktycz- w strukturach jednostek skadrowanych ba- rykańskim stanowili również ochronę nych” (ros. отдельной тактической части) talionów piechoty morskiej. palcówek dyplomatycznych czy innych ra- będącej polskim odpowiednikiem oddzia- Kolejne zmiany jakościowe w piecho- dzieckich przedstawicielstw. Do chwili łu, na wyższą –„związku taktycznego” (ros. cie morskiej zaszły w latach 1981-82, kie- obecnej niewiele wiemy o użyciu bojowym тактическое соединение). dy przeformowano po jednym z batalionów piechoty morskiej ZSRR w licznych konflik- W nowych strukturach brygady otrzy- każdej z brygad w bataliony desantowo- tach, w które zaangażowane było państwo mały przede wszystkim więcej uzbrojenia -szturmowe. Powstałe pododdziały przygo- radzieckie w okresie „zimnej wojny”. Au- artyleryjskiego. Dotychczasowe baterie roz- towywane były do działań powietrzno-sztur- torzy współczesnych rosyjskich opracowań winięto do stanów dywizjonów, zwiększo- mowych oraz powietrzno-desantowych. szeroko opisują udział żołnierzy piechoty no również ilość uzbrojenia w batalionach Część kadry i żołnierzy zasadniczej służ- morskiej w obu wojnach czeczeńskich, po- piechoty morskiej. Stan jednostek czasu „P” by wojskowej przeszła do nowych batalio- dając nawet personalia poległych, pomijają wynosił po około 2500 żołnierzy w każdej nów z rozformowanych brygad SPECNAZ, natomiast zbrojne zaangażowanie piecho- z brygad. W skład poszczególnych jedno- będących faktycznie rozwiniętymi batalio- ty morskiej w Egipcie, Etiopii czy Angoli, co stek wchodziły: nami wojsk specjalnych przygotowywanych wydaje się dość dziwne. Ta słabo znana te- • dowództwa i sztaby; do działań dywersyjnych. Wyjątek stanowi- matyka wymaga pogłębionych badań histo- • po trzy samodzielne bataliony piecho- ła tu brygada czarnomorska, w składzie któ- rycznych ale bez dostępu do rosyjskich ar- ty morskiej; rej powstały dwa bataliony desantowo-sztur- chiwów opracowanie jej jest niemożliwe. • batalion czołgów; mowe w miejsce dwóch piechoty morskiej W okresie największego liczebnego roz- • samodzielny dywizjon artylerii samo- a w 1989 roku rozformowano jej struktural- woju organizacyjnego w szeregach radziec- bieżnej; ny 103. batalion czołgów. kiej piechoty morskiej służyło około 18. tys. • samodzielny dywizjon artylerii rakietowej; Zadania radzieckiej piechoty morskiej żołnierzy. Choć były to jednostki nieliczne • samodzielny rakietowo – artyleryjskie- można podzielić na kilka grup, z których w porównaniu do amerykańskiego Korpusu go dywizjon przeciwlotniczy; poza bieżącą działalnością szkoleniową na Piechoty Morskiej29, to stanowiły one elitę • samodzielny dywizjon przeciwpancerny; pierwszy plan wysuwały się służby bojo- radzieckich sił zbrojnych oraz dorównywa- oraz kompanie saperów; łączności; me- we. Do podstawowych zadań jakie pod- ły Amerykanom pod względem wyszkole- dyczno-sanitarna; remontowa i samochodo- czas takich wielomiesięcznych rejsów sta- nia i sprawności bojowej. wa oraz pluton obrony przeciwchemicznej. wiano pododdziałom, należała organizacja Część z pododdziałów brygadowych ochrony i obrony miejsc stacjonowania ze- 29. W amerykańskim Korpusie Piechoty Morskiej służyło w latach 80. 188 000 żołnierzy służby czynnej oraz miała pokojowe stany osobowe niższe niż społów okrętów eskadr operacyjnych. Żoł- około 35 000 rezerwistów. Zob. H. Krzeszowski, O ame- czasu „W”, nowością było umieszczenie nierze piechoty morskiej wzorem ame- rykańskich Siłach Zbrojnych, Warszawa 1987, s. 123.

Salwa artylerii krążownika Michał Kutuzow proj. 68bis prowadzącego ogniowe przygotowanie lądowania desantu, 1971 rok. Fot. zbiory Władimir Zabłockij

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 75 Siły desantowo-amfibijne ZSRR po II wojnie światowej

j b ż ł owe batalion cznik 2. cznik ów piechoty piechoty morskie y g ł u t ł łą k piechoty k piechoty RW Pododdz. ł

u ł kowa i S czo batalion p Za mieszany Artyleria Pododdz. morskiej morskiej

336. pu y j ci ś TYCKA pu ł k ch ch oznawcz czno y y ą p piechoty piechoty morskie ł FLOTA FLOTA tów tów 263. batalion batalion 263. ę ę 1494. batalion batalion 1494. roz

BA Ł

Okr Okr 7. dywizjon dywizjon 7. 629.dywizjon 629.dywizjon Desantow Desantow 71. Brygada tów Desantowych Desantowych tów ę ch y Okr ł k ł k ł k tów 55. Dywizja 55. Dywizja lot. ów ę lerii g p ł owie lat70. owie y ł erów Piechoty Morskiej Morskiej Piechoty Okr p czo 84. pu 84. art art. 150. pu 150. pu 417. 215.dywizjon 215.dywizjon Desantow sa 708.batalion 708.batalion ch y tów ę ch j y Okr tów Desantow ę 242. dywizjon dywizjon 242. piechoty piechoty FLOTYLLA FLOTYLLA Okr morskie dywizjon KASPIJSKA 600. batalion batalion 600. Desantow SPOKOJNEGO FLOTA OCEANU

tów Desantowych Desantowych tów 100. Brygada ę

Okr

j 249 249 170 170 Razem Razem b ż batalion ów piechoty piechoty morskie g ł u ł k piechoty RW ł

u ł kowa i S i czo batalion p mieszany Artyleria Pododdz. morskiej morskiej

Ed. by M. 61. pu 74 55 55 1979 ski”PPM. ń Oceanu desantowo – amfibijnych MW ZSRR w drugiej po drugiej w ZSRR MW amfibijnych – desantowo ł Spokojnego Ł WOJENNO-MORSKICH ZSRR (MOSKWA) NOCNA Ł FLOTA FLOTA w okresie pokojowym ( czas „P”) „P”) czas ( pokojowym okresie w PÓ ch ch ch

y y y dkowanie si dkowanie cieli ą Brak Brak tów tów y danych ę ę Flotylla Flotylla Kaspijska Kutrów Okr Okr uniniecki” PPM; 165. „Pi 165. PPM; uniniecki” dywizjon dywizjon dywizjon tów Desantowych Desantowych tów Niszcz Ł 121. Brygada 401.dywizjon 401.dywizjon Desantow Desantow Desantow ę 01. 07. 1974 r. 1974 r. 07. 01. ń DOWÓDZTWO SI Okr ad podporz i morska j Soviet Naval Policy – Objective and Constrains. . InNaval– Objective and Constrains. Soviet Policy nocna Czarno- ł nocna Czarno- b uniniecki” PPM, 106. „ 106. PPM, uniniecki” ż batalion ów piechoty piechoty morskie Ł g ł u ł k piechoty k piechoty RW ł

u ł kowa i S czo batalion p mieszany Artyleria Pododdz. morskiej morskiej Organizacja, sk ł Organizacja,

ty Desantowe ZSRR na dzie ę 50 50 25 40 24 24 13 23 ł tycka Pó 810. pu Okr Ba asne ł Flota FLOTA FLOTA Soviet Naval Strength and Deployment Soviet ch ch ch ch y y y y cieli CZARNOMORSKA tów tów tów tów y ę ę ę ę ków 55. „Mozyrskiej” DPM – 83. „ „ 83. – DPM „Mozyrskiej” 55. ł ków Okr Okr Okr Okr tów Desantowych Desantowych tów 4. dywizjon dywizjon 4. Niszcz 65.dywizjon 65.dywizjon 197. Brygada 318.dywizjon 318.dywizjon 147.dywizjon 156.dywizjon rodków desantowych Ś rodków desantowych 74 38 63 Desantow Desantow Desantow Desantow ę R.Berman, rodki desantowe desantowe rodki ty Desantowe Desantowe ty ś ł o: o: opracowanie w opracowanie o: ę Okr cznie cznie ród MccGwire nad J. McDonnel. New York 1975, s. 419-423. 419-423. s. 1975, York New J. McDonnel. nad MccGwire Numeracjapu Okr Inne Łą Ż Rodzaj Rodzaj ród ł Ź

76 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Siły desantowo-amfibijne ZSRR po II wojnie światowej

j b ż ł owe batalion cznik 3. cznik piechoty piechoty morskie y

ł u t ł gów lot. łą RW Pododdz. p

i S czo batalion artylerii artylerii Za dywizjon Pododdz.

336. Brygada Piechoty Morskiej Morskiej Piechoty y j ci ś n TYCKA pu ł k ch ż oznawcz czno y ą p piechoty piechoty morskie ł FLOTA FLOTA tów 263. batalion batalion 263. ę 1494. batalion batalion 1494. roz

BA Ł artylerii artylerii dywizjon samobie

Okr 71. Brygada Brygada 71. Desantow Desantowych ł Si ch y 27. Dywizja Morskich Morskich 27. Dywizja ł k tów ł k ł k 55. Dywizja 55. Dywizja lot. ów ę lerii g p ł owie lat80. owie y ł erów Piechoty Morskiej Morskiej Piechoty Okr p czo 26. pu 26. pu 84. art art. 417. pu 417. 75. Brygada Brygada 75. Desantow sa 708. batalion batalion 708. ch y tów ę j FLOTA FLOTA Okr Desantow 242. dywizjon dywizjon 242. ch ch ch y y y piechoty piechoty FLOTYLLA FLOTYLLA morskie tów tów KASPIJSKA ę ę 600. batalion batalion 600. Kutrów Okr Okr Desantowych ł OCEANU SPOKOJNEGO 14. Brygada Brygada 14. 77. dywizjon dywizjon 77. 100. Brygada Brygada 100. Desantow Desantow Desantow Si 22. Dywizja Morskich Morskich 22. Dywizja

j j batalion piechoty piechoty morskie

artylerii artylerii dywizjon rakietowe

61. Brygada 175. Brygada Razem Razem Piechoty Morskiej Morskiej Piechoty Piechoty Morskiej Morskiej Piechoty desantowo – amfibijnych MW ZSRR w drugiej po drugiej w ZSRR MW amfibijnych – desantowo ł Ł WOJENNO-MORSKICH ZSRR (MOSKWA) NOCNA Ł FLOTA FLOTA Oceanu w okresie pokojowym ( czas „P”) „P”) czas ( pokojowym okresie w dej z brygad. brygad. z ż dej b Spokojnego ż ów PÓ g ł u ł ch ch i S i y y czo batalion dkowanie si dkowanie Pod. RW ą tów tów ę ę Brygada Brygada Okr Okr Desantowych ł 100. Brygada Brygada 100. Desantow Desantow Flotylla Flotylla Si Kaspijska 01. 10. 1981 r. 1981 r. 10. 01. 37. Dywizja Morskich Morskich 37. Dywizja DOWÓDZTWO SI ń ad podporz i j morska

j esantowo-szturmowe ) po jednym w ka w jednym po ) esantowo-szturmowe batalion piechoty piechoty morskie

ł gów

czo batalion artylerii artylerii dywizjon Organizacja, sk ł Organizacja, rakietowe

810. Brygada nocna Czarno- ł nocna Czarno- ty Desantowe ZSRR na dzie ę Piechoty Morskiej Morskiej Piechoty Okr asne. Bonn 1981, s. 1234. 1234. s. 1981, Bonn 3, Band sowjetische Krigsmarine, Die ł - - - - 11 26 15 17 8 21 87 87 8 21 17 15 26 29 - 26 18 35 108 108 35 18 26 - 29 55 15 43 26 57 196 196 57 26 43 15 55 FLOTA FLOTA ł tycka Pó b ż Ba ł u RW ch y i S bataliony powietrzno-desantowe (d powietrzno-desantowe bataliony Pododdz. CZARNOMORSKA tów ę ty ty ty ę ę ę Flota tów Okr Schulz-Torge,U. ę Desantowych cznie cznie ł Niszczycieli 65. dywizjon dywizjon 65. e Okr 197. Brygada Brygada 197. Desantow ł e Okr ł o: ż Si Łą okr Desantowe Desantowe Desantowe o: opracowanie w opracowanie o: Du Ma ród 39. Dywizja Morskich Morskich 39. Dywizja rednie Okr Ś rednie Rodzaj Rodzaj Ż - ród ł Ź

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 77 Patrolowiec KP-105, czyli tzw. TekstIreneusz Bieniecki „węgierka” typu 101 w morzu. Fot. zbiory Tadeusz Górski

część II Charakterystyka jednostek pływających Morskiej Brygady Okrętów Pogranicza w latach 1966-1991

Kutry patrolowe • pełnienia dyżurów w portach, • interwencji i wyjaśniania celów sygnali- Już w latach 40. i 50. obok większych • prowadzenia rozpoznania i pościgów, zowanych przez POWT, okrętów patrolowych, które oznaczano • pełnienia dozorów stałych i na kierun- • wykonywania innych doraźnych zadań symbolem „DP” w ochronie granicy wy- kach zagrożonych, w ochronie granicy, wynikających z kon- korzystywano szereg mniejszych jednostek • eskortowania jednostek na wodach we- kretnej sytuacji operacyjnej. oznaczonych w późniejszym czasie jako ku- wnętrznych i morzu terytorialnym. Już w latach 50. rozpoczęto poszukiwa- try patrolowe – KP. Część z nich stanowiły nia możliwości budowy seryjnych kutrów dawne kutry rybackie lub otrzymane zde- Kutry patrolowe rzeczne patrolowych dla WOP. Pierwsze zamó- mobilizowane kutry desantowe (LCP-L). typu 101 „Węgierka” wienie na takie jednostki złożono w wę- W połowie lat 80. XX w. widziano nastę- Kutry rzeczne t. 101 były przeznaczo- gierskiej Stoczni Rzecznej Balaton Fured. pujące możliwości wykorzystania kutrów ne do: W latach 1954-1955 w stoczni tej zbudo- patrolowych do działań granicznych na po- • pełnienia dozorów stałych lub rucho- wano serię 7 kutrów patrolowych proj. 101 łudniowym Bałtyku: mych na Zalewie Szczecińskim, zwanych popularnie „węgierkami”. Otrzy-

KP-103 w ówczesnej szczecińskiej bazie. Fot. zbiory Tadeusz Górski

78 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Charakterystyka jednostek pływających MBOP w latach 1966-1991

Jeden z kutrów typu 361 ustawiany na stojanki przed sezonem zimowym. Fot. zbiory Tadeusz Górski mały one numerację od KP-101 do KP- • interwencji i wyjaśniania celów sygnali- KP‑128. Były to jednostki pomocnicze do 107. Były przeznaczone do patrolowania zowanych przez POWT, patrolowania głównie wód Zatoki Gdań- wód Zalewu Szczecińskiego oraz wód te- • działalności profilaktycznej w rejonach skiej i Zalewu Szczecińskiego oraz wód te- rytorialnych. plaż i rejonach rybołówstwa przybrzeżnego, rytorialnych. Kutry posiadały konstrukcję stalową. • udziału w operacjach granicznych na Wyporność 27 t, prędkość 14,7 w. Stan za- Zatoce Pomorskiej i Zatoce Gdańskiej, łogi – 9 osób. Uzbrojenie 12,7 mm wkm. • zabezpieczania red portów Gdańsk 1. Monografia Morskiej Brygady Okrętów Pogranicza (praca zbioro wa – odpis w posiadaniu autora), Gdańsk, Z eksploatacji zostały wycofane w latach i Gdynia w okresie letnim, s. 61; oraz ASG w Szczecinie Akta DWOP, sygn. nr 1611, 1974-19751. • wykonywania innych zadań w grani- t. 72, Notatka służbowa w sprawie budowy okrętów po- 2 granicza typu „912” w latach 1965-1970 w świetle per- cach wód terytorialnych i przyległych . spektyw i kierunku rozwoju WOP kmdr por. Konop- Kutry patrolowe typu 361S i 361T W latach 1956-1958 Stocznia Północ- ki z 6.12.1963 r., s. 4; a także AIMON w Modlinie, Akta Kutry pogranicza KP t. 361 były przezna- na im. Bohaterów Westerplatte w Gdańsku GIOT, sygn. nr 21/91, t. 142, Notatka służbowa szefa ZP WW płk J. Puławskiego dotycząca 6. BOP 10.05.1966 r., czone do realizacji następujących zadań: zbudowała na licencji radzieckiej kutry proj. s. 4. • pełnienia dozorów w rejonach granicy 361. Były one budowane w dwóch warian- 2. ASG w Szczecinie Akta DWOP, sygn. nr 1611, t. z NRD oraz na ustalonej linii zamykającej tach – sanitarnym (361S) i trałowym (361T). 72, Notatka służbowa w sprawie budowy okrętów po- granicza typu 912 w latach 1965-1970 w świetle per- Zatokę Gdańską w okresie letnim, Zbudowane w ilości 21 szt. kutry po- spektyw i kierunku rozwoju WOP kmdr por. Konopki • patrolowania torów wodnych, siadały numery taktyczne od KP-108 do z 6.12.1963 r., s. 4-5.

Kutry patrolowe typu 361S, czyli tzw. „kapunie”, na pierwszym planie KP-108. Fot. zbiory Tadeusz Górski

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 79 Charakterystyka jednostek pływających MBOP w latach 1966-1991

Kutry typu 361T w bazie Gdańsk-Westerplatte. Fot. zbiory Stanisław Biela

MBOP posiadała 21 kutrów patrolowych do „pół naprzód” a biegu „cała” i „max” uży- nowiono wówczas zaprojektować równole- (KP) o konstrukcji drewnianej w tym tzw. wać w wypadkach manewrowych. gle dwa typy kutrów o zróżnicowanej wielko- „sanitarne” – t. 361S (11 jednostek) i „tra- Powyższe zarządzenie obowiązywało ści i możliwościach taktycznych. W CBKO-2 łowe” – t. 361T (10 jednostek). Stan zało- do czasu spisania ww. jednostek ze stanu powstał projekt kutra 918 („Pilica”) nato- gi – 9 ludzi. Dowódcami ich byli podofice- MBOP4. Zostały wycofane ze służby w po- miast w Biurze Projektowo-Technologicz- rowie zawodowi. Na uzbrojeniu posiadały łowie lat 70. nym Morskich Stoczni Remontowych „PRO- 12,7 mm WKM3. Kutry trałowe t. 361T (KP-118 do KP- REM” w Gdańsku kutra proj. 90 („Wisłoka”). Kutry patrolowe t. 361S (KP-108 do KP- 128) o konstrukcji drewnianej posia- Podczas budowy kutrów proj. 918 przy- 117) o konstrukcji drewnianej posiada- dały wyporność 19 t i prędkość 13,5 w. stąpiono do opracowania nowej zmoderni- ły wyporność 17 t, prędkość 14 w. Promień Promień pływania od portu 20 Mm. Sta- zowanej wersji tej jednostki oznaczonej jako pływania od portu 20 Mm. Jednak już w po- teczność ich była nieco gorsza od jedno- 918M. Były to kutry przeznaczone do ZOP łowie 1975 r. nastąpiło poważne obniżenie stek 361S ze względu na posiadanie zdwo- wyposażone w opuszczaną stację hydroaku- się stanu technicznego jednostek KP-111 jonego wkm – 2 M5. styczną i dwa aparaty torpedowe6. i KP-117, w związku z czym zaszła koniecz- Kutry t. 918 budowała Stocznia MW ność ograniczenia warunków ich eksplo- Kutry patrolowe typu 918 i 918M w Gdyni. Były one przeznaczone do służ- atacji. Powołana komisja stwierdziła szereg Kutry projektu 918 były przeznaczone do by we wszystkich dOP i na wszystkich niedomagań w zakresie stanu techniczne- pełnienia służby granicznej w ramach zadań akwenach. go kadłubów i mechanizmów. Stwierdzo- wykonywanych w ochronie granicy mor- Rodowód tych jednostek sięgał przełomu no przecieki kadłubów obu jednostek oraz skiej państwa oraz w okresie wojny: lat 60. i 70. Wtedy to do służby w MW we- poważne wypracowanie silników napędo- • pozorowania radiolokacyjne celów, szła motorówka reprezentacyjna M-1. Wła- wych. Ponadto na KP-111 skorodowany • prowadzenia obserwacji wzrokowej śnie kształt kadłuba tej jednostki stał się był blok silnika napędowego, co powodo- w systemie obrony przeciwminowej, podstawą do projektowania nowych kutrów. wało jego przecieki. Spisanie tych jednostek • prowadzenia zwiadu chemicznego i do- Projekt, który otrzymał nr 918 opracowa- ze stanu planowano na rok 1972 w związ- zymetrycznego, ku z czym zachodziła konieczność dalszej • przewozu i zabezpieczenia działań grup 3. AIMON w Modlinie, Akta GIOT, sygn. nr 21/91, t. 142, Notatka służbowa szefa ZP WW płka J. Puławskie- ich eksploatacji z pewnymi ograniczeniami. płetwonurków. go dotycząca 6. BOP 10.05.1966 r., s. 4. Mając na uwadze bezpieczeństwo pływania Kutry proj. 918 M oprócz zadań, które 4. AMW w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3961/91, t. oraz zdrowia ludzkiego dowódca MBOP za- wykonywały kutry proj. 918 przeznaczone 7, Zarządzenie dowódcy MBOP nr pf 37 z 19.05.1971 r. w sprawie eksploatacji jednostek KP-111 i KP-117, s. 1. rządził aby: były do poszukiwania i zwalczania przy po- 5. Monografia Morskiej Brygady Okrętów Pogra- • jednostki KP-111 i KP-117 eksploato- mocy torped okrętów podwodnych samo- nicza (praca zbiorowa – odpis w posiadaniu autora), Gdańsk, s. 62; oraz ASG w Szczecinie, Akta DWOP, wać do stanu zatoki 2 ºB, dzielnie, grupowo lub przy współdziałaniu sygn. nr 1611, t. 72, Notatka służbowa w sprawie budo- • rejon pływania jednostek ograniczyć do z OGPU. wy okrętów pogranicza typu „912” w latach 1965-1970 Zatoki Gdańskiej w zasięgu pracy stacji r./ Decyzja dotycząca budowy nowych jed- w świetle perspektyw i kierunku rozwoju WOP kmdr por. Konopki z 6.12.1963 r., s. 8. lok. POWT i kanałów portowych, nostek, które miały zastąpić kutry proj. 361 6. B. Dwojacki, Morska Służba Graniczna 1945-1991 • ograniczyć obroty silników napędowych zapadła w pierwszej połowie lat 70. Posta- (odpis w zbiorach autora), Gdańsk 2006, s. 22-23.

80 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Charakterystyka jednostek pływających MBOP w latach 1966-1991 no w CBKO nr 2 a dokończono w Centrum nieznacznie zmniejszyło prędkość tych jed- Uzbrojenie kutrów stanowiła armata plot Techniki Okrętowej. Ta niewielka jednost- nostek, która teraz nie przekraczała 28 w. Po – zdwojona 2M-3M kal. 25 mm. Armata ka pływająca o wyporności niespełna 90 t zatwierdzeniu nowego projektu podjęto de- posiadała napęd elektrohydrauliczny. Kutry i długości 29 m osiągała znaczną prędkość, cyzję aby ostatnie 4 z planowanych 9 kutrów posiadały dwie wyrzutnie torped elektrycz- przekraczającą 28 w. Plan budowy tych jed- zbudować w nowej wersji. Wg projektu t. 918 nych 533 mm oraz 2 urządzenia dozyme- nostek był związany z dużym programem zbudowano jednostki KP-161, KP-162, KP- tryczne „Andromeda”. wymiany jednostek pływających w MBOP. 163, KP-164 i KP-165. Natomiast kutry KP- Napęd główny stanowiły 3 silniki M50F6, Oprócz 9 jednostek t. 918 planowano do- 166, KP-167, KP-168 i KP-169 zbudowano z których każdy pracował na swoją linię starczenie również znacznie mniejszych zgodnie ze zmodernizowanym projektem. wału. Moc maks. silników wynosiła 1200 i wolniejszych kutrów patrolowych t. 90. Do PdOP w Świnoujściu przydzielono KM przy 1850 obr./min. Budowę nowych kutrów powierzono pięć kutrów pościgowych pierwszego wa- Kutry dysponowały urządzeniami łącz- Stoczni MW w Gdyni. Pierwsza jednostka riantu natomiast do KdOP w Gdańsku- ności w postaci: radiostacji: R-617, R-619, z numerem burtowym 161 trafiła do PdOP -Westerplatte przydzielono kolejne cztery R-754, radiotelefonu FM-309K i telefonu w Świnoujściu w pierwszej połowie 1973 r. zmodernizowane jednostki. Do roku 1979 SPU-7. Do prowadzenia obserwacji tech- Do tego dywizjonu trafiły także kolejne dostarczono do MBOP planowaną pierwot- nicznej służyły: stacja hydroakustyczna cztery okręty zbudowane w latach 1973- nie ilość 9 kutrów. MG-329 M (tylko na kutrach 918M) oraz 1975. Jednostki te sklasyfikowano jako ku- Ponieważ jednostek tego typu nie posia- radary TRN-311 lub SRN-3017. try pościgowe. dał BdOP w Kołobrzegu zapadła decyzja W połowie 1981 r. oceniano, że okrę- Ponieważ w okresie „W” kutry te mia- o wydłużeniu serii tych okrętów o kolej- ty te były w stanie zatrzymać cel wykryty ły realizować zadania ZOP należało je do- ne jednostki KP-170 do KP-176. Tak więc na odległości 40 kabli płynący z prędkością zbroić. Przy dotychczas posiadanym uzbro- w okresie 10. lat do MBOP trafiło 16 jed- 9 w, a mały środek pływający idący z maks. jeniu w postaci jednej armaty dziobowej nostek tego typu w dwóch zasadniczych prędkością 5 w8. 2M-3M kal. 25 mm kutry te nie miały moż- wersjach. Okręty te należały do najnowszych ty- liwości spełniania funkcji ZOP. Dlatego też Jednostki te zachowywały bezpieczne pów jednostek, które weszły na wyposaże- rozpoczęto prace projektowe zmierzające pływanie do stanu morza 5°B i posiada- nie MBOP. Charakteryzowały się one dużą do dodania tym jednostkom odpowiednie- ły niezatapialność jednoprzedziałową. Nie- prędkości manewrową od 26 do 27 w oraz go uzbrojenia. Zgodnie ze zmodernizowa- zależność od bazy pod względem żywno- krótkim czasem pobytu na morzu, związa- nym projektem jednostek t. 918 M na każ- ści i wody dla całego stanu osobowego była nym z jednozmienną załogą. Zalecany śred- dej burcie umieszczono po jednej wyrzutni zapewniona na okres 5 dób przy założeniu torped kal. 533 mm, a na rufie zlokalizowa- 3,5 kg żywności i 30 l wody na dobę na jed- 7. Biblioteka MOSG w Gdańsku, Możliwości bojo- we sił własnych (opracowanie DMBOP) z 25.06.1983 r., no opuszczaną antenę stacji hydrolokacyjnej ną osobę. s. 1-3. t. MG-329M, przeznaczonej do wykrywania Kadłub kutra był typu wypornościowe- 8. AMW w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3852/88, t. okrętów podwodnych. Dodatkowe uzbroje- go, stalowy, całkowicie spawany o poprzecz- 47, Ocena Skuteczności ochrony morskiej granicy pań- stwowej, nadzoru nad PSRM i kontroli polskiego szelfu nie i wyposażenie spowodowało zwiększe- nym systemie wiązań. Pokładówka była wy- kontynentalnego za okres jesienno-zimowy 1980 r. wy- nie wyporności okrętów o ponad 6,5 t, co konana ze stopów aluminium PA-11. konana przez kmdr E. Kubale z 18.05.1981 r., s. 5.

Kutry patrolowe typu 918 w świnoujskiej bazie, lata 70. Fot. Archiwum 8. FOW

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 81 Tekst

Kutry typu 918M w kołobrzeskiej bazie w połowie lat 80. Fot. Marian Kluczyński ni czas pobytu w morzu tych jednostek miał Tabela nr 5. Liczba załogi kutrów patrolowych MBOP typu 918 wg stanu z 20 listopada 1985 r. nie przekraczać 8 godz. Duża prędkość ma- Kuter t. newrowania (poszukiwania) umożliwiała Etatowy stan załogi kutra im prowadzenie pościgu celu poruszającego 918 918M się z prędkością od 19,9 do 20,6 w, przy pro- Oficerów 1 1 wadzeniu ciągłej obserwacji celu i naprowa- Chorążych 2 2 dzania oraz celu poruszającego się z prędko- Podoficerów 2 2 ścią do 14 w przy poszukiwaniu w sektorze Marynarzy 8 10 prawdopodobnych kursów. Ważnym czyn- Ogółem 13 15 nikiem ograniczającym możliwości użycia Źródło: AMW w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3961/981, t. 27, Ocena efektywności i wykorzystania kutrów t. 918 oraz stopnia przygotowania tych okrętów był stan morza oraz zalodze- załóg tych kutrów do przejęcia głównego ciężaru w ochronie morskiej granicy państwa z 20.11.1985 r., s. 1. nie powierzchni morza. Stan morza 3-4º B przy niesprzyjającym kierunku fali (sektor siłek w ochronie granicy morskiej. Ocenia- w postaci: radiostacji UKF, radiostacji KF, dziobowy) w znacznym stopniu ograniczał no, że mogły one pływać do dopuszczalnego radiostacji FM, stacji r./lok. i stacji hydro- możliwości uzyskania pełnej prędkości ma- stanu morza 5 ºB przy sile wiatru 6-7 ºB11. akustycznej. newrowania9. Zasięg pływania tych jednostek wynosił: Zgodnie z „Zasadami Współdziałania W połowie 1981 r. za najbardziej efek- • przy prędkości minimalnej – 1020 Mm, MW z WOP” okręty MBOP na wykonanie tywne wykorzystanie do działań granicz- • przy prędkości maksymalnej – 246 Mm. zadań granicznych powinny przeznaczać nych uważano okręty projektu 918 a następ- Średni resurs międzyremontowy w sto- 70% rocznego limitu mtg. W praktyce reali- nie 912. Czynnikiem determinującym małą sunku rocznym wynosił 150 mtg, a remonty zacja tego wskaźnika była trudna do utrzy- efektywność działań okrętów proj. 902 była przepro-wadzano co 3-3,5 roku. Załogi tych mania, szczególnie w odniesieniu do kutrów ich mała prędkość wynikająca z normalne- kutrów były jednoimienne i w zależności od t. 918. Np. w BdOP na 15 listopada 1985 r. go procesu zużycia10. wersji kutra liczyły od 13-15 osób. pozostało do wykorzystania jeszcze 223 mtg W końcu 1985 r. kutry patrolowe t. 918 Maksymalny czas pobytu w morzu zgod- dla grupy kutrów i oceniano, że do końca występowały w MBOP w dwóch podstawo- nie z pismem DMW nr 1054 z 30 sierpnia roku limit na działania graniczne nie zosta- wych wersjach: 918 – 5 szt. i 918M – 11 szt. 1985 r. mógł wynosić do 16 godz. W tym nie wykorzystany. Podobnie sytuacja wyglą- Zgodnie z etatem były one przydzielone do: okresie jednostki te dysponowały urządze- dała również w pozostałych dywizjonach, • PdOP – 5 szt. t. 918, niami okrętowymi w postaci sprzętu nawi- w związku z czym wystąpiono o obniżenie • BdOP – 6 szt. t. 918M, gacyjnego jak: żyrokompas, kompas ma- tego limitu. • KdOP – 5 szt. t. 918M. gnetyczny, echosonda i radionamiernik. W tym czasie na załogach wspomnia- Ponadto posiadały na wyposażeniu urzą- 9. AMW w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3852/88, t. 73, Ocena skuteczności ochrony morskiej granicy nych kutrów miał spoczywać główny wy- dzenia obserwacji technicznej i łączności państwa i nadzoru nad prawem uprawiania połowów na obszarze PSRM w okresie wiosenno-letnim 1982 r. z 14.12.1982 r., s. 3. Tabela nr 4. Prędkość kutrów patrolowych MBOP typu 918 wg stanu z 20 listopada 1985 r. 10. AMW w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3852/88, Rodzaj prędkości Przy pracy Ilość obr./min. Prędkość w węzłach t. 47, Ocena skuteczności ochrony morskiej granicy pań- stwowej, nadzoru nad PSRM i kontroli polskiego szelfu Minimalna 1 silnika 800 8 kontynentalnego za okres jesienno-zimowy 1980 r. wy- Ekonomiczna 3 silników 1300 17,5 konana przez kmdra E. Kubale z 18.05.1981 r., s. 5. 11. AMW w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3961/981, Maksymalna 3 silników 1850 27 t. 27, Ocena efektywności wykorzystania kutrów t. 918 Źródło: AMW w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3961/981, t. 27, Ocena efektywności wykorzystania kutrów t. 918 oraz stopnia przygotowania oraz stopnia przygotowania załóg tych kutrów do przeję- cia głównego ciężaru w ochronie morskiej granicy pań- załóg tych kutrów do przejęcia głównego ciężaru w ochronie morskiej granicy państwa z 20.11.1985 r., s. 1-9. stwa z 20.11.1985 r., s. 1-9.

82 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Charakterystyka jednostek pływających MBOP w latach 1966-1991

Tabela nr 6. Wykorzystanie kutrów typu 918 do wykonania podstawowych zadań z 20 listopada 1985 r. też DMBOP wystąpiło do szefa Sztabu MW Wykorzystanie mtg Odsetek z propozycją wprowadzenia dwuzmiennej Przydzielony roczny załogi i obsadzenia priorytetowych stanowisk Dywizjon OP inne wykorzystania limit mtg służba szkolenie podwójną ilością marynarzy. Wprowadzenie cele w % dwuzmiennej załogi miało pozwolić na prze- KdOP 680 148 206 142 73 dłużenie czasu pobytu tych kutrów w mo- BdOP 1000 384 479 137 82 rzu do kilku dób. Problemem było jednak PdOP 780 175 356 110 82 zapewnienie warunków zaokrętowania dla Ogółem w MBOP 2460 707 1041 389 79 dodatkowych 3 marynarzy na kutrach t. 918 Odsetek wykorzystania 100 28,7 42,3 15,8 i 4 marynarzy na kutrach t. 918 M. Kwestia mtg w % zamontowania dodatkowych koi nie wcho- Źródło: AMW w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3961/981, t. 27, Ocena efektywności wykorzystania kutrów t. 918 oraz stopnia przygotowania dziła w rachubę, ze względu na brak miejsca, załóg tych kutrów do przejęcia głównego ciężaru w ochronie morskiej granicy państwa z 20.11.1985 r., s. 2. natomiast zamontowanie 2 hamaków w po- Z analizy poniższego zestawienia wynika, Zdarzały się również przypadki wycho- mieszczeniu dziobowym utrudniałby wa- że kutry tego typu faktycznie na wykona- dzenia kutrów w morze dla wykonania za- runki bytowe marynarzy i nie rozwiązywało nie zadań granicznych zużyły zaledwie ok. dań szkoleniowych bez osiągnięcia pożąda- w pełni tego problemu. Rozwiązaniem mo- 28,7% (707) rocznego limitu mtg. Jednak nego celu – np. ze względu na złe warunki gło być jedynie zapewnienie tym maryna- stan ten osiągnięto dzięki temu, że do zadań hydrometeorologiczne. Sytuacje takie po- rzom warunków bytowych na lądzie13. granicznych dOP wliczały wszystkie przej- wodowały niepotrzebne straty mtg a wy- Innym problemem dotyczącym tych ścia kutrów na remonty, demagnetyzację padki takie zdarzały się stosunkowo często jednostek były warunki hydrotechnicz- a nawet poligony szkoleniowe. W katego- np. w KdOP-15 stycznia 1985 r. i 7 marca ne M. Bałtyckiego w skali roku. Z uzyska- rii mtg zużytych na inne cele ok. 50% stano- 1985 r. na co stracono 55 mtg. nych do roku 1985 doświadczeń wynikało, wiły zadania usługowe. Po przyjęciu przez Na rok 1986 w MBOP dla wszystkich ku- że obszary przybrzeżne Bałtyku były zalo- kutry t. 918 głównego ciężaru w ochronie trów t. 918 przydzielono łącznie 2500 mtg dzone przeciętnie przez 3 miesiące w roku. morskiej granicy państwa zadania usługowe z czego na służbę bojową przypadało 1750 Ww. kutry były wyposażone w stosunko- zamierzano w zdecydowany sposób ograni- mtg. Tak więc na 1 kuter przypadało ok. 160 wo „cienkie” i „miękkie” śruby, uniemożli- czyć. mtg, z tego na służbę bojową ok. 110 mtg wiające wykonanie samodzielnych zadań, Z powyższego zestawienia wynika, że (68,75%)12. nawet przy małym zalodzeniu w rejonie jednostki te ok. 42,3% planowanego roczne- Odrębnym zadaniem była kontrola portów i red. Zadaniem taki była np ko- go limitu mtg wykorzystywały na szkolenie. PSRM, którą kutry t. 918 mogły realizować nieczność przebazowania kutra na służ- Duże zużycie mtg na cele szkoleniowe było w stopniu bardzo znikomym, ze względu na bę bojową do portu Hel czy Władysławo- spowodowane m. in. potrzebami manew- czas pływania ograniczony do 16 godz., jed- wo, a w czasie pełnienia służby konieczność rowania dużymi prędkościami oraz utrzy- noimienną załogę oraz mały resurs między- wyjścia na działania interwencyjne. Wyjścia mywania silników na tzw. „luzie” podczas remontowy w skali rocznej. wykonywania zadań ZOP i strzelań artyle- Czas pływania na morzu był związany 12. Tamże, s. 2-3. ryjskich w zespole okrętów. z obsadą etatową tych jednostek. Dlatego 13. Tamże, s. 4-5. Patrolowce typu 918M w końcowym okresie służby w MBOP. Fot. Jerzy Sadowski

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 83 Charakterystyka jednostek pływających MBOP w latach 1966-1991 interwencyjne na Zatokę Gdańską i Zatokę Pomorską zdarzały się bez względu na porę roku. Zgodnie z dokumentacja techniczną kutry tego typu mogły pływać do stanu mo- rza 5ºB. Przy wysokim stanie morza problemem było też wykonywanie zadań bojowych i granicznych. Wg opracowania pt. „Ocena efektywności działań bojowych kutrów pa- trolowych t. 918M w systemie obrony przed OOP strefy operacyjnej MW” wynikało, że mogły one efektywnie wykonywać zadania bojowe do stanu morza 2ºB, natomiast urzą- dzenia torpedowe wykorzystywać do stanu morza 4ºB. Jednak z praktycznych działań tych jednostek na morzu wynikało, że już przy stanie morza 3ºB załogi tych kutrów „walczyły o życie” i nie były w stanie wyko- nać tak typowych zadań w ochronie granicy jak np.: podejście do burty innej jednostki Podniesienie bandery na pierwszym kutrze patrolowym typu 90. Fot. Archiwum 8. FOW pływającej, która popełniła wykroczenie lub przestępstwo, rozwinięcie pełnej szybko- ści na zadanym kursie bez względu na kie- Tabela nr 8. Kutry patrolowe MBOP typu 90 wg stanu z 1987 r. runek fali przy pościgu, eskortowanie jed- Przewidywana Planowany rok nostki przestępczej na pełnym morzu czy Lp. Nr burtowy kutra Rok budowy ilość lat służby spisania kutra śledzenie. kutra Istotnym zagadnieniem mającym wpływ 1. KPa-141 1973 1993 20 na trudności pełnienia służby bojowej przez 2. KPa-142 1973 1994 21 te kutry w porcie Władysławowo był fakt 3. KPa-143 1974 1994 20 nieprzystosowania mola tego portu do po- 4. KPa-144 1974 1995 21 stoju tych jednostek. Brak było ochraniaczy 5. KPa-145 1975 1995 20 gumowych, dopływu wody słodkiej i niedo- 6. KPa-146 1975 1995 20 stateczny stan łączności przewodowej. Po- 7. KPa-147 – KPa-152 1976-1977 1996-1997 20 nadto pełnienie służby w tym porcie pocią- Źródło: AMW w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3961/91, t. 114, Wstępna ocena stanu technicznego okrętów i pjp MBOP z 1987 r., s. 1. gało za sobą dodatkowe zużycie mtg. Jedno przebazowanie jednostki tego typu pochła- nia jednostki. Sytuacje takie miały wpływ wane jako kutry ZOP w ramach zadań reali- niało ok. 5 mtg, co w skali roku dawało 60 na zwiększenie czasu przestoju kutrów oraz zowanych przez nową jednostkę MW16. mtg (przy założeniu 1 służby w miesiącu). dodatkowe zużycie mtg.14 Kolejnym problemem wywierającym We wrześniu 1990 r. uznano, że na ku- Kutry patrolowe typu 90 wpływ na efektywność wykorzystania ku- trach patrolowych t. 918M wystające z burt Kutry patrolowe proj. 90 były zdolne do trów t. 918 i 918M była sprawa remontów wyrzutnie torped utrudniały im dobijanie wykonywania zadań przy niskim stanie mo- bieżących i doraźnych. Dotyczyło to szcze- do kontrolowanych jednostek pływających. rza i przy stosunkowa małej wyporności do- gólnie kutrów BdOP i PdOP najbardziej W tym czasie stan techniczny okrętów oce- brze spisywały się na akwenach osłoniętych. oddalonych od Gdyni i Gdańska. Jednost- niano jako dobry w związku z czym pozo- Zbudowane w ilości 12 szt. w Stocz- ki tego typu były w dużym stopniu nasyco- stawały nadal w linii15. ni „Wisła” w Gdańsku w latach 1973-1977. ne automatyką i układami elektronicznymi, Po rozwiązaniu MBOP – KP projek- Przeznaczone do wykonywania zadań które w toku bieżącej eksploatacji ulegały tu 918M z uzbrojeniem torpedowym, ze w ochronie morskiej granicy państwa na różnego rodzaju awariom. Brak serwisu re- względu na duże możliwości ZOP, zgrupo- wodach terytorialnych i wewnętrznych17. montowego w rejonie zachodniego wybrze- wano w nowej jednostce MW. Od 1 wrze- W okresie wojny planowano ich wyko- ża powodował, że często z drobną awarią śnia 1991 r. sformowano 16. Dywizjon Ku- rzystanie do prowadzenia obserwacji wzro- kuter był kierowany do Gdyni lub ściąga- trów ZOP, do którego wcielono 11 okrętów kowej w systemie obrony przeciwminowej. no ekipę remontową do miejsca bazowa- z KdOP i BdOP. Odtąd były one klasyfiko- Kutry posiadały niezatapialność jed- noprzedziałową oraz spełniały wymaga- Tabela nr 7. Kutry patrolowe MBOP typu 918 wg stanu z 1987 r. nia Polskiego Rejestru Statków w zakresie stateczności dla rejonu żeglugi przybrzeż- Przewidywana ilość Lp. Nr burtowy kutra Rok budowy Planowany rok spisania okrętu lat służby okrętu 14. Tamże, s. 6-7. 15. AMW w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3962/91, 1. 161 1971 1993 22 t. 76, Informacja dowódcy MBOP do dowódcy WOP 2. 162 1973 1993 20 w Warszawie z 11.09.1990 r. , s. 2. 3. 163 1973 1993 20 16. P. Gurgurewicz, W pościgu za OP, cz. 1, w „Ban- dera”, 2006, nr 1915, s. 24 oraz cz. 2, w „Bandera”, 2006, 4. 164 1974 1994 20 nr 1916, s. 24. 5. 165 1975 1995 20 17. Monografia Morskiej Brygady Okrętów Pogra- nicza (praca zbiorowa – odpis w posiadaniu autora), Źródło: AMW w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3961/91, t. 114, Wstępna ocena stanu technicznego okrętów i pjp MBOP z 1987 r., s. 1. Gdańsk, s. 65.

84 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Jeden z kutrów typu 90 w morzu w początkowym okresie służby. Fot. zbiory Tadeusz Górski nej. Zapas żywności i wody słodkiej były Kutry były wyposażone w środki łączno- ścigowe we współdziałaniu z brzegowym wystarczające dla 10 osób na okres 5 dób, ści – radiostację R-619 i radiotelefon FM- systemem obserwacji. Możliwości bojowe przy założeniu dobowego zużycia wody 22 -309K18. jednostek t. 90 były zbliżone do możliwo- l (osobodobę). Czasokres eksploatacji jednostek tego ści okrętów t. 902 ze względu na podobny Kadłub stalowy, całkowicie spawany typu wynosił ok. 10 lat w związku z czym zakres prędkości19. o poprzecznym systemie wiązań. Pokładów- ich prędkość manewrowania znacznie ka wykonana była z hydronalium. Kutry się zmniejszyła i w końcu 1982 r. wyno- 18. Biblioteka MOSG w Gdańsku, Możliwości bojo- we sił własnych (opracowanie DMBOP) z 25.06.1983 r., były napędzane dwoma silnikami „Wola 31” siła ok. 14 w. Stan wyposażenia nawiga- s. 1-3. AEM-28HRA o mocy 500 KM przy 1800 cyjnego i środków łączności nie pozwalał 19. AMW w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3852/88, obr./min., które poprzez przekładnie reduk- na wykorzystywanie ich poza strefą przy- t. 73, Ocena skuteczności ochrony morskiej granicy państwa i nadzoru nad prawem uprawiania połowów cyjne nawrotne 2R25 o przełożeniu 2:1 ob- brzeżną, gdzie mogły wykonywać działa- na obszarze PSRM w okresie wiosenno-letnim 1982 r. racały dwie śruby. nia rozpoznawcze i interwencyjno- po- z 14.12.1982 r., s. 3. Jeden z kutrów typu 90 w służbie Straży Granicznej. Fot. Stanisław Biela

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 85 Charakterystyka jednostek pływających MBOP w latach 1966-1991

Unikatowa fotografia kutra patrolowego KP-129 typu 724. Fot. Stanisław Pudlik

We wrześniu 1990 r. jednostki te dyspo- Łodzie motorowe typu 14 • interwencji i wyjaśniania celów sygnali- nowały prędkością 16 w a ich stan technicz- Oprócz okrętów i kutrów patrolowych zowanych rzecz POWT, ny oceniano jako dobry20. istotną rolę w systemie ochrony granicy • wykonywania zadań w granicach wód morskiej spełniały motorówki. Obok zadań zamkniętych i terytorialnych, Kutry patrolowe ( portowe) typu 724 o charakterze pasażersko-komunikacyjnym • przewożenia elementów służby granicz- Jednostki te były przeznaczone do: wykorzystywano je również do patrolowa- nej w portach, • przewozu elementów służby w portach nia: rzek, kanałów i basenów portowych. • zabezpieczenia potrzeb kontroli ruchu w okresie jesienno-zimowym, Realizowały one także zadania związane żeglugowego na Odrze, • prowadzenia działalności profilaktycz- z rozpoznawaniem celów w rejonie przy- • pełnienia służby na granicy rzecznej, nej na łowiskach przybrzeżnych, brzeżnym na otwartych wodach morskich. • wykonywania innych zadań doraźnych • wykonywania innych zadań21. Ta grupa jednostek pływających była wynikających z sytuacji operacyjnej. Zbudowane w ilości 3 szt. w Stocz- znacznie zróżnicowana i w większości nie Motorówki M-14 (od M-41 do M-80) ni Północnej im. Bohaterów Westerplat- przedstawiały one dużej wartości taktycz- w ilości 40 szt. zbudowano w latach 1956- te w Gdańsku w latach 1963-1964. Posiada- nej. Motorówki t. M-14. były początkowo 1958 w Stoczni Północnej w Gdańsku. Na ły numery taktyczne KPa-129 do KPa-131. przeznaczone do patrolowania Odry jednak wybrzeżu wykorzystywano je zasadniczo Były to kutry o konstrukcji stalowej, wypor- z upływem lat zaczęto je wykorzystywać do do patrolowania red portów. Posiadały one ności 20 t i prędkości 10 w22. wykonywania innych zadań pomocniczych konstrukcję drewnianą, wyporność 18 t, Jednostki te, ze względu na zakres pręd- i granicznych. Na odcinkach poszczegól- prędkość 11,5 w. kości 8-10 w oraz brak wyposażenia nawi- nych strażnic nadmorskich wykonywały gacyjnego, wykorzystywano do pełnienia one zadania związane z prowadzeniem roz- służby granicznej na wodach zamkniętych poznania w strefie brzegowej. Posiadały one 20. AMW w Gdyni, Akta D MBOP, sygn. nr 3962/91, t. 76, Informacja dowódcy MBOP do dowódcy WOP i redach portów. Mogły one działać tylko oznakowanie od M-41 do M-80. Ostatnią w Warszawie z 11.09.1990 r. , s. 2. w ścisłym współdziałaniu z POWT WOP. z nich M-76 wycofano ze służby w BdOP 21. ASG w Szczecinie Akta DWOP, sygn. nr 1611, t. 24 72, Notatka służbowa w sprawie budowy okrętów po- Mała dzielność morska jednostek t. 724 wa- w roku 1977 . granicza typu „912” w latach 1965-1970 w świetle per- runkowała ich użycie do stanu morza 3ºB. W połowie lat 60. XX w. łodzie te były spektyw i kierunku rozwoju WOP kmdr por. Konopki Jednostki tego typu nie posiadały stacji r./ przeznaczone do: z 6.12.1963 r., s. 5. 22. Monografia Morskiej Brygady Okrętów Po- lok Z eksploatacji zostały wycofane w latach • działalności profilaktycznej w rejo- granicza (praca zbiorowa – odpis w posiadaniu auto- 1988-198923. nie plaż, ra), Gdańsk, s. 63; oraz ASG w Szczecinie Akta DWOP, sygn. nr 1611, t. 72, Notatka służbowa w sprawie budo- Tabela nr 9. Kutry patrolowe MBOP typu 724 wg stanu z 1987 r. wy okrętów pogranicza typu „912” w latach 1965-1970 w świetle perspektyw i kierunku rozwoju WOP kmdr Przewidywana ilość Lp. Nr burtowy kutra Rok budowy Planowany rok spisania okrętu por. Konopki z 6.12.1963 r., s. 9. lat służby okrętu 23. AMW w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3852/88, t. 73, Ocena skuteczności ochrony morskiej granicy 1. 129 1963 1988 25 państwa i nadzoru nad prawem uprawiania połowów 2. 130 1963 1989 26 na obszarze PSRM w okresie wiosenno-letnim 1982 r. 3. 131 1964 1990 26 z 14.12.1982 r., s. 3. 24. B. Dwojacki, Morska Służba Graniczna 1945- Źródło: AMW w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3961/91, t. 114, Wstępna ocena stanu technicznego okrętów i pjp MBOP z 1987 r., s. 1. 1991 (odpis w zbiorach autora), Gdańsk 2006, s. 34-35.

86 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Charakterystyka jednostek pływających MBOP w latach 1966-1991

Motorówka M-52 typu 14 przy burcie warsztatu pływającego WP-1, o którym mowa w dalszej części artykułu. Fot. zbiory Tadeusz Górski

W końcu 1964 r. oceniano, że stosun- szt. (na Odrze), Pomorskiej BWOP – 17 Motorówka typu B-306 kowo nieduża obsada 2 marynarzy oraz szt., Bałtyckiej BWOP – 8 szt. i Kaszub- W latach 1971-1973 w Stoczni MW względnie dobre warunki bytowe na skiej BWOP – 7 szt25. w Gdyni zbudowano 5 motorówek t. B-306, tego typu jednostce, gwarantowały wła- Po powstaniu MBOP posiadała ona 29 które otrzymały oznakowanie M-81 do ściwe utrzymanie tych motorówek oraz motorówek t. M-14 o konstrukcji drew- zapewniały należyte wykonanie posta- nianej. Wyporność 3 t., szybkość 12 w. Ob- 25. ASG w Szczecinie Akta DWOP, sygn. nr 1611, t. 72, Notatka służbowa w sprawie budowy okrętów po- wionych zadań – w ogólnym systemie sługa – 2 osoby. Były one wykorzystywa- granicza typu „912” w latach 1965-1970 w świetle per- ochrony granicy. W tym czasie na ogól- ne do wykonywania zadań pomocniczych spektyw i kierunku rozwoju WOP kmdra por. Konopki ną ilość 39 jednostek tego typu znajdo- na korzyść strażnic na osłoniętych akwe- z 6.12.1963 r., s. 3, 9, 16. 26. AIMON w Modlinie, Akta GIOT, sygn. nr 21/91, wały się one w dyspozycji operacyjnej nach wodnych (jeziora, zalewy, rzeki, ka- t. 142, Notatka służbowa szefa ZPWW płk J. Puławskie- czterech BWOP: Lubuskiej BWOP – 7 nały portowe)26. go dotycząca 6. BOP 10.05.1966 r., s. 4. Motorówka M-83 typu B-306. Fot. Stanisław Pudlik

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 87 Charakterystyka jednostek pływających MBOP w latach 1966-1991

Tabela nr 10. Motorówki MBOP typu SMK-75 wg stanu z 1987 r. MT-8. Jednostki te zbudowano w latach Przewidywana 1957, 1958, 1966 w Stoczni MW im. Dą- Nr burtowy Planowany rok spisania Lp. Rok budowy ilość browszczaków w Gdyni (w roku 1990 jedną motorówki motorówki lat służby motorówki z nich skasowano). Były one przeznaczona do transportu ludzi i ładunków w rejonach 1. M-86 1973 1992 19 przybrzeżnych. Dodatkowo przystosowa- 2. M-87 1973 1992 19 no je do transportu 6 torped. Trzy takie mo- 3. M-88 1973 1992 19 torówki wcielono do dOP w Gdańsku gdzie 4. M-89 1973 1992 19 wykonywały zadania transportowe. Ponad- Źródło: AMW w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3961/91, t. 114, Wstępna ocena stanu technicznego okrętów i pjp MBOP z 1987 r., s. 1. to w dOP w Gdańsku eksploatowano moto- M-85. Pierwszą z nich wcielono do KdOP Ujemną ich stroną było ograniczenie pły- rówkę cumowniczą t. M-35/MW31. a następne do PdOP. Pełniły one służbę na wania w warunkach zalodzenia i konie- • holownik t. 300 -1 szt. zbudowa- wodach portowych oraz Zalewu Wiślanego czność wystawiania go na ląd. Kutry te prze- ny w 1962 r., przeznaczony do holowania i Szczecińskiego, Zatoki Gdańskiej oraz red wożono osadzone na dwóch specjalnych w portach i akwenach przybrzeżnych, portów27. We wrześniu 1990 r. stan kadłu- kołach (za samochodem ciężarowym)29. • holownik t. M-35 – zbudowa- bów tych jednostek oceniano jako dobry28. ny w 1985 r. przeznaczony do holowania Jachty morskie w portach oraz akwenach przybrzeżnych, Kutry typu SMK-75 Wykonywały zadania wiązane z: • zbiornikowiec paliwa Z-1, zbudowany Kutry SMK-75 ze względu na dobre wa- • prowadzeniem działalności profilak- w 1943 r. w USA jako holownik oceanicz- lory taktyczno-techniczne znalazły szerokie tycznej na łowiskach rybackich, ny, po wojnie przekazany Polsce w ramach zastosowanie w wojskach inżynieryjnych • kontrolą ruchu sportowo-żeglarskiego, odszkodowań wojennych i przebudowany jak również były wykorzystywane przez Mi- • zabezpieczeniem wszelkiego rodzaju re- na zbiornikowiec (wycofany w roku 1987), licję Obywa-telską (MO). W wojskach inży- gat żeglarskich, • WT-1 – warsztat pływający do obsługi nieryjnych kutry te były przeznaczone do • wykonywaniem innych zadań o charak- technicznej motorówek zbudowany w War- rozpoznawania i obsługi przepraw a także terze rozpoznawczym. szawskiej Stoczni Rzecznej, wyposażony przewożenia desantu. W MO wykorzysty- Jacht Pomorzanin t. „Conrad” – peł- w obrabiarki do metali i drewna, klejarnię, wano je do patrolowania wód zamkniętych nomorski o konstrukcji drewnianej. Po- kuźnię, odlewnię oraz dźwig, (jeziora, rzeki) a także morskich wód przy- wierzchnia ożaglowania 50 m², prędkość • ponadto od lipca 1989 r. do koń- brzeżnych przy stanie morza do 2°B. 3 w przy napędzie silnikiem, pod żaglami ca 1990 r. MBOP była podporządkowa- Dane taktyczno- techniczne kutra SMK- ok. 9 w. Oddany do eksploatacji w roku na operacyjnie z 9. FOW korweta t. 620 – 75 były następujące: 1961. Kaszub w celu pełnienia służby dozorowej • ciężar całkowity (plastikowe) -1350 kg, Jachty Kaszub i Słowiniec t. „Vega” o kon- w PSRM32. (drewniane – sklejka) – 1500 kg, strukcji drewnianej, pełnomorskie o po- Oprócz ww. szereg małych jednostek pły- • szybkość maks. (bez holowania) – 35- wierzchni ożaglowania 80 m², prędkość wających znajdowało się na wyposażeniu 45 km/godz., 6 w przy napędzie silnikiem, pod żaglami Eskadry Lotnictwa Rozpoznawczego WOP. • długość kutra – 6 m, ok. 9 w. Przekazane do eksploatacji w roku Np. w końcu 1970 r. z posiadanych przez • szerokość kutra – 2 m, 1963. eskadrę 4 motorówek sprawne były 3. Jedna • zanurzenie – 0,65 m, Ww. jachty pełnomorskie wykorzysty- z nich t. „Jaskółka” ze względu na niespraw- • obsługa – 1 sternik, wano głównie do skrytego zabezpieczanie • ładowność – 4 ludzi, ruchu sportowo-żeglarskiego i turystyki 27. Monografia Morskiej Brygady Okrętów Pogra- • ładowność dla przeprawy desantowej – wodnej na wybrzeżu, szczególnie w rejonie nicza (praca zbiorowa – odpis w posiadaniu autora), 8-10 ludzi, Zatoki Gdańskiej30. Gdańsk, s. 65. 28. AMW w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3962/91, • napęd – silnik GAZ-61U, t. 76, Informacja dowódcy MBOP do dowódcy WOP • zużycie paliwa – 15 l/godz. Inne jednostki pływające MBOP w Warszawie z 11.09.1990 r., s. 2. Z przytoczonych danych wynika, że ku- Ponadto w składzie 6. BOP a później 29. ASG w Szczecinie Akta DWOP, sygn. nr 1611, t. 72, Notatka służbowa w sprawie budowy okrętów po- ter ten posiadał dobre parametry taktyczno- MBOP znajdowały się następujące jednost- granicza typu „912” w latach 1965-1970 w świetle per- -techniczne, a zwłaszcza znaczną szybkość, ki pływające: spektyw i kierunku rozwoju WOP kmdr por. Konopki stateczność i manewrowość. Ponadto za- • KP-34 – jednostka pochodząca z zajęcia z 6.12.1963 r., s. 4, 9. 30. AIMON w Modlinie, Akta GIOT, sygn. nr 21/91, stosowanie w tych latach do napędu silnika prze władze polskie kutra rybackiego RFN t. 142, Notatka służbowa szefa ZPWW płk J. Puławskie- GAZ-61U nie nastręczało żadnych proble- za przestępstwa graniczne; go dotycząca 6. BOP 10.05.1966 r., s. 4. 31. B. Dwojacki, Morska Służba Graniczna 1945- mów w zakresie zaopatrzenia w części za- • M-40 – motorówka patrolowa, kon- 1991 (odpis w zbiorach autora), Gdańsk 2006, s. 34-35. mienne i przeprowadzania remontów. Ka- strukcja drewniana, wyporność ok. 3 t, 32. Monografia Morskiej Brygady Okrętów Po- dłuby wykonane z plastiku zapewniały im prędkość 12 w; granicza (praca zbiorowa – odpis w posiadaniu auto- ra), Gdańsk, s. 63, 66 i 68; oraz ASG w Szczecinie, Akta długą żywotność. Koszt jednego kutra pla- • M-81 – motorówka patrolowa o niety- DWOP, sygn. nr 1611, t. 72, Notatka służbowa w sprawie stikowego wraz z napędem wynosił wów- powej, drewnianej konstrukcji, wyporność budowy okrętów pogranicza typu „912” w latach 1965- czas ok. 30 000 zł. ok. 1,35 t, prędkość 17 w, oddana do eksplo- 1970 w świetle perspektyw i kierunku rozwoju WOP kmdr por. Konopki z 6.12.1963 r., s. 9. W ochronie granicy morskiej jednost- atacji w roku 1955; Zgodnie z rozkazem dowódcy MW nr 0171 ki te wykorzystywano do przewożenia ekip • M-82 – motorówka nietypowa o kon- z 4.12.1989 r. w celu przyjęcia dozorowca ORP „KA- SZUB” została wyznaczona komisja pod przewodnic- kontrolerskich w portach (możliwość wy- strukcji drewnianej, wyporność ok. 3 t, twem kmdr Tadeusza Struka w skład której weszło 13 pływania na redy portów przy stanie morza prędkość 11 w; osób. Komisja miała zakończyć swoją działalność do do 2°B w rejonie Zatoki Pomorskiej i Za- • MT-8 – motorówki przewozowe szt. 3. 31.12.1989 r. i przedstawić dowódcy MBOP protokół do akceptacji. AMW w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr toki Gdańskiej). Kutry te spisano ze stanu W końcu lat 50. w Politechnice Gdańskiej 3961/91, t. 94, Rozkaz dzienny dowódcy MBOP nr pf- w 1990 r. powstał projekt motorówki transportowej 237 z 11.12.1989 r., s. 2.

88 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Charakterystyka jednostek pływających MBOP w latach 1966-1991 ny (znajdujący się w remoncie) silnik przy- Tabela nr 11. Możliwości wykrywania celów nawodnych przez okręty MBOP wg stanu z 14 grudnia czepny nie była eksploatowana. Również 1982 r. motorówka – holownik t. BMK w okre- Odległość wykrycia w kablach sie letnim była remontowana i po remon- cie nie była eksploatowana. Pozostałe dwie motorówki t. 14 utrzymywano w stanie do- brymi były technicznie sprawne. Jednak ze względu na długoletnią eksploatację i natu-

ralne zestarzenie nie nadawały się do dalszej wykryciaŚrodek stacji r./lok. – t. Rodzaj celu M gumowy Materac Kajak Ponton „Gryf”t. okrętowa Łódź rybackaŁódź rybackiKuter patrolowy Kuter patrolowy Okręt eksploatacji i kwalifikowały się do spisania Okręt 33 TRN-823 ze stanu . t. 902, 7 12 12 14 30 56 67 105 RN-231 A Możliwości pełnego wykorzystania po- t. 912 siadanych sił do celów związanych z ochro- Okręt ną granicy morskiej były uzależnione od t. 918, TRN-311 stanu wyposażenia okrętów MBOP w środ- t. 918M, 6 8 11 12 18 50 63 80 SRN-301 ki nawigacyjne. Np. w końcu 1982 r. był on t. 90, bardzo zróżnicowany. W tym czasie okrę- t. B-306 ty OP-318, OP-319 i OP-315 nadal nie po- Źródło: AMW w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3852/88, t. 73, Ocena skuteczności ochrony morskiej granicy państwa i nadzoru nad prawem siadały na swoim wyposażeniu urządzeń uprawiania połowów na obszarze PSRM w okresie wiosenno-letnim 1982 r. z 14.12.1982 r., s. 6. „Pirs” (na okręcie OP-315 urządzenie to nie zostało uruchomione ze względu na brak Tabela nr 12. Wydajność poszukiwania środków pływających przez okręty MBOP kabli połączeniowych, co uniemożliwia- wg stanu z 14 grudnia 1982 r. ło ich wykorzystanie do prowadzenia kon- Wydajność poszukiwania środka pływającego w Mm/godz. troli w PSRM. Natomiast na okrętach t. 918, Typ okrętu MBOP ponton gumowy t. „Gryf” łódź rybacka kuter rybacki 918M i 90 jedynym środkiem umożliwia- jącym określenie pozycji była stacja r./lok. t. 902 75,6 189,0 422,1 Sposób ten jak również sposób określania t. 912 129,6 324,0 723,6 pozycji z radionamiarów był mało dokład- t. 918 i t. 918M 124,8 218,7 510,3 ny w związku z czym ograniczał możliwości Źródło: AMW w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3852/88, t. 73, Ocena skuteczności ochrony morskiej granicy państwa i nadzoru nad prawem uprawiania połowów na obszarze PSRM w okresie wiosenno-letnim 1982 r. z 14.12.1982 r., s. 7. ich wykorzystania. Działalność sił MBOP w składzie okrę- Tabela nr 13. Możliwości wykrycia śmigłowca Mi-14PŁ przez radar okrętowy t. SRN-301 z 25 maja 1988 r. towych grup taktycznych była możliwa po normalnym czasie wynoszącym 2,5 godz. Parametr lotu Zasięg wykrywania śmigłowca w kablach dla PdOP i BdOP oraz 4 godz. dla KdOP. Wysokość lotu śmigłowca (m) 50 100 150 200 250 Po osiągnięciu tego czasu dOP były w stanie Odległość wykrycia śmigłowca (kable) 31 40 36 57 56 użyć do działań 100% sił znajdujących się Odległość zaniku śmigłowca (kable) 50 51 43 58 60 w składzie I i II linii, sformowanych w skła- Źródło: AMW w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3961/91, t. 90, Analiza wykorzystania samolotów i śmigło-wców 16. PLS do poszukiwani dzie – 3 okrętów III rangi i 3 okrętów IV przestępcy granicznego opracowana przez zespół oficerów z 25.05.1988 r., s. 9. rangi proj. 918 i 918M34. Powyższe środki MBOP mogły prowa- nicowane parametry taktyczno-techniczne cji angażowano często nie tylko pojedyncze dzić poszukiwania z różną wydajnością. tych jednostek określały zarówno charakter okręty ale grupy jednostek pływających. Największą wydajnością podczas prowadzo- zadań jakie mogły one realizować w ochro- Należy również przypomnieć, że środ- nych poszukiwań dysponowały jednostki t. nie granicy oraz obszary wodne, na których ki pływające znajdujące się na wyposaże- 912 oraz t. 918 i 918M. Wykazana w tabe- mogły pływać. niu MBOP nie były jedynymi jakie wyko- li poniżej wydajność poszukiwania (w Mm/ Należy pamiętać, że podstawowym za- rzystywano w ochronie granicy morskiej, godz.) zapewniała wykonanie zadań z praw- daniem realizowanym w ochronie granic, bowiem mniejszymi jednostkami pływa- dopodobieństwem wykrycia równym 70%. w tym również granicy morskiej, było prze- jącymi w postaci kutrów rozpoznawczych Stacje r./lok. t. SRN-301 zainstalowane na ciwdziałanie podejmowanym próbom nie- (KR) dysponowały również w latach 70. okrętach MBOP wykrywały również apara- legalnych przekroczeń granicy (npg), które i 80. XX w. trzy nadmorskie Brygady WOP ty latające. Największy zasięg wykrywalno- najczęściej realizowano przy wykorzysta- (Pomorska, Bałtycka i Kaszubska). One też ści posiadały one w stosunku do obiektów niu lekkich środków pływających w posta- odgrywały decydującą rolę w zatrzymywa- latających przemieszczających się na wyso- ci: pontonów, łodzi motorowych i kajaków niu osób usiłujących dokonać npg drogą kości 200-250 m. wyposażonych w silniki przyczepne. Dla- morską, w pierwszym etapie prowadzenia tego też w ochronie polskiej granicy mor- działań granicznych – w pasie wód przy- * * * skiej największą rolę do spełnienia miały brzeżnych. Podsumowując dotychczasowe ustalenia te jednostki pływające, które dysponowały dotyczące charakterystyki jednostek pły- stosunkowo dużą prędkością i odpowied- 33. AMW w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3541/75, wających znajdujących się w latach 1966- nim wyposażeniem technicznym, pozwa- t. 171, Protokół z przeprowadzonej przez Sztab MBOP kompleksowej kontroli ELR WOP od 28 do 30.09.1970 r. 1991 na wyposażeniu MBOP i możliwości lającym na naprowadzenie i zlokalizowanie z 10.10.1970 r., s. 12-13. ich wykorzystania do prowadzenia działań środków pływających dokonujących npg. 34. AMW w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3852/88, granicznych należy stwierdzić, że Bryga- Ponieważ jednak zdarzało się, że podejmo- t. 73, Ocena skuteczności ochrony morskiej granicy państwa i nadzoru nad prawem uprawiania połowów da ta dysponowała w tym czasie kilkudzie- wane próby ucieczek, przy sprzyjających na obszarze PSRM w okresie wiosenno-letnim 1982 r. sięcioma jednostkami różnych typów. Zróż- warunkach, były udane stąd do ich likwida- z 14.12.1982 r., s. 7.

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 89 Lodołamacz atomowy Lenin w początkach Aleksandr Mitrofanov (Litwa) służby na Newie w Leningradzie. Tekst Fot. zbiory Borys Lemaczko

Rosyjskie lodołamacze część V

Epokowym wydarzeniem w historii bu- niej formie dziobu, wpływającej na wła- nia i spawania, samo spawanie dziobnicy downictwa okrętowego stała się budo- ściwości lodowe jednostki. Opracowanie zajęło 15 dób pracy trzyzmianowej pracy. wa atomowego lodołamacza Lenin. Lodo- kształtu kadłuba przeprowadzano w base- Duża masa jednostki w chwili wodowa- łamacz budowano zgodnie z decyzją Rady nie lodowym Arktycznego i Antarktycz- nia (11 tys. t) utrudniała zaprojektowanie Ministrów ZSRR z 20 listopada 1953 roku. nego Instytutu Naukowo-Badawczego, na urządzenia do wodowania, choć specjali- Projekt pierwszego w świecie atomowe- podstawie doświadczeń z działającymi lo- ści pracowali nad tym niemal od momen- go lodołamacza opracowywało CKB-15 dołamaczami przeprowadzonych w latach tu położenia pierwszych sekcji na pochyl- (główny konstruktor W.I. Nieganow). Na- 40/50-tych. Przy projektowaniu części ru- ni. Opracowaniu nowego urządzenia do ukowym kierownikiem opracowania siłow- fowej szczególną uwagę skupiono na za- wodowania towarzyszyły prace ekspery- ni atomowej został wyznaczony akademik bezpieczeniu kompleksu steru i śrub napę- mentalne, które przeprowadzono na tere- A.P. Aleksandrow, głównym konstrukto- dowych oraz zdolności poruszania się na nie stoczni oraz w basenie doświadczalnym rem – akademik N.A. Dolleżal. Projekt „wstecznym biegu”. Leningradzkiego Instytutu Budownictwa pierwszego reaktora dla cywilnej jednost- Podwyższona wytrzymałość kadłuba Okrętów pod kierownictwem prof. W.W. ki – atomowego lodołamacza Lenin opraco- i podwójne burty zapewniała niezawodną Siemienowa-Tienszańskiego. wano w roku 1955 w OKB zakładu No 92 ochronę przedziału reaktora nawet w przy- Lodołamacz Lenin był jednostką o 3 śru- w mieście Gorkij (obecnie OAO „OKBM padku hipotecznego zderzenia z przy- bach napędowych. Pod względem archi- Afrikantow” – roku 1998 OKBM nada- stosowanym do żeglugi w lodach trans- tektury okrętowej był jednostką gładko po- no imię I.I. Afrikantowa – głównego kon- portowcem o tonażu 11 000 DWT – przy kładową o umiarkowanej siodłowatości, struktora od 1951 i dyrektora w latach prostopadłym uderzeniu w rejonie prze- z 4 ciągłymi pokładami, wydłużoną nad- 1954-1969). W projektowaniu i budowie działu, uszkodzenia kadłuba nie powodo- budówką i 2 masztami. W rufowej części lodołamacza uczestniczyło około 60 biur wały zniszczeń w przedziale reaktora. pokładu szalupowego znajdowała się plat- konstrukcyjnych i 500 różnych przedsię- Budowę lodołamacza prowadzono me- forma startowa i hangar dla śmigłowca, biorstw przemysłowych ZSRR. todą sekcyjną – łącznie powstało ponad W sylwetce brak było komina. Niespotyka- Stępkę pod budowę lodołamacza położo- 200 sekcji o wadze do 75 t. w trakcie przy- nie duży grotmaszt wykorzystywany był do no na pochylni Zakładu № 194 w Leningra- szło rozwiązywać szereg poważnych pro- wentylacji urządzeń generatorów pary. dzie 25 sierpnia 1956 roku, jego wodowanie blemów technicznych, przykładowo nigdy Kadłub lodołamacza był podzielony odbyło się 5 grudnia 1957, a wejście do służ- wcześnie w stoczni nie przeprowadzano gię- głównymi poprzecznymi grodziami wo- by w Murmańskom Morskom Parachod- cia na zimno stalowych arkuszy o dużej gru- doszczelnymi na 12 przedziałów. Dwie gro- stwie 5 grudnia 1959 roku. bości. Powstał problem z litymi odlewanymi dzie wzdłużne, biegnące od drugiego dna Pierwszym kapitanem został Paweł Ada- dziobnicą i stewą rufową, których z powo- do poziomu górnego pokładu, tworzyły na mowicz Ponomariew. Do portu macierzy- du ich rozmiarów (30-80 t) nie można było burtach przedziały, w których rozmieszczo- stego Lenin przybył 6 maja 1960. W czasie transportować koleją – po prostu nie mie- ne przede wszystkim zbiorniki balastowe, przejścia zużyto zaledwie kilka gramów ura- ściły się na platformach wagonów. Posta- paliwowe i inne, a powyżej dolnego pokładu nu, podczas gdy przy wykorzystaniu kon- nowiono, zatem wykonać je bezpośrednio – rozmaite magazyny, pomieszczenia służ- wencjonalnego napędu potrzeba było oko- w stoczni, spawając z poszczególnych części. bowe oraz mieszkalne załogi. ło 3 tys. t mazutu lub 4 tys. t węgla. Minimalna grubość spawanych elementów Kadłub lodołamacza Lenin różnił się pod Przy projektowaniu lodołamacza szcze- wynosiła 150 mm. Mimo wprowadzenia względem konstrukcyjnym od innych lo- gólnie wiele uwagi poświęcono odpowied- nowej, bardziej nowoczesnej metody łącze- dołamaczy radzieckiej budowy. Dno, bur-

90 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Rosyjskie lodołamacze ty, pokłady wewnętrzne, platformy oraz W części rufowej przewidziano wycięcie wa jądrowego – dwutlenku uranu 235 z 5% pokład górny na dziobie i rufie posiadały umożliwiające holowanie jednostek w bez- wzbogaceniem, wynosił 300 g na dobę (wg poprzeczny system wiązań, zaś górny po- pośredniej bliskości, wyposażone w krawę- innych danych – 45 g). Masa siłowni atomo- kład w środkowej części – system wzdłuż- dzie pokryte warstwą gumy. Automatyczna wej z ochroną wynosiła 130 kg/KM, ochro- ny. Odstęp między wręgami wynosił 800 dwubębnowa winda holownicza o uciągu ny 40 kg/KM. Ochronę biologiczną stano- mm. Pośrednie wręgi zainstalowane na całej 40 t na głównym bębnie i 25 t na bębnie po- wiła stal, woda i beton. długości jednostki od drugiego dna do po- mocniczym była zainstalowana na pokła- W roku 1969 w toku modernizacji w za- ziomu pokładu mieszkalnego. Konstrukcja dzie rufowym. mian 3 wytwornic OK-150 zamontowano części rufowej i dziobowej, a precyzyjniej – Niezatapialność lodołamacza była za- 2 nowe APPU typu OK-900. Przy tym sta- wręgi w tych rejonach zamontowano w spo- chowana przy równoczesnym zalaniu ry przedział reaktorów o masie 4000 t został sób normalny do poszycia. dwóch głównych przedziałów wodoszczel- wymontowany i zatopiony w rejonie Archi- Poszycie zewnętrzne w rejonie pasa lodo- nych kadłuba. Lodołamacz był wyposażony pelagu Nowa Ziemia. OK-150 przepraco- wego oraz sąsiednich pasów powyżej i po- w 2 szalupy ratunkowe, każda dla 58 ludzi, wały na pokładzie Lenina 25 000 godz. eks- niżej wykonano ze stali o podwyższonej 2 motorowe szalupy ratunkowe, każda dla ploatacyjnych w okresie 6 lat. Ich zadaniem wytrzymałości. Grubość pasa lodowego wy- 40 osób, 2 sześciowiosłowe łodzie, gumowy było sprawdzenie w praktyce efektywności nosiła 36 mm w środkowej części kadłuba, i holowany kuter. lodołamaczy atomowych. OK-900 zamon- 52 mm w części dziobowej oraz 44 – w ru- Siłownia lodołamacza pracowała w opar- towane na jednostce były egzemplarzami fowej. Stal kadłubowa marki AK-27 i AK- ciu o poniższy schemat. Ciepło wydzielane doświadczalnymi (prototypami) – ich dobre 28 została opracowana specjalnie dla lo- w reaktorze było wykorzystywane do pod- wskaźniki pozwoliły zarekomendować pod- dołamaczy w instytucie „Prometej”. Stewa grzewania pary w generatorach pary. Parę jęcie seryjnej produkcji tego modelu APPU. dziobowa i rufowa lodołamacza – całkowi- kierowano do turbogeneratorów, skąd wy- Turbogeneratory główne były umieszczo- te odlewy. Całkowita waga dziobnicy – 30 tworzona energia elektryczna trafiała do ne w zespołach – dziobowym i rufowym. t, a stewy rufowej – 86 t. Ster lodołamacza silników poruszających wały napędowe. W każdym zespole zamontowano 2 turbiny spawany, posiadał poszycie z arkuszy sta- Ochrona biologiczna reaktora atomowe- typu akcyjno-reakcyjnego, każdy o mocy po li o grubości 40 mm. Trzon steru o średnicy go gwarantowała zabezpieczenie załogi jed- 11 000 KM. Każda turbina była połączona 550 mm, kuty ze stali uszlachetnianej. nostki przed działaniem promieniowania za pośrednictwem przekładni z 2 generato- Jako urządzenia przeładunkowe na lo- radioaktywnego, które kontrolował specjal- rami prądu stałego o stałej mocy 11 500 KM dołamaczu służyły: na dziobie – 2 bomy ła- ny system, dozymetryczny. Lenin był po- przy nominalnym napięciu 600 V. Turboge- dunkowe o udźwigu p 1,5 t z windami elek- czątkowo wyposażony w 3 atomowe wy- neratory zasilały 3 silniki elektryczne prądu trycznymi, na śródokręciu – urządzenie twornice pary (APPU) typu OK-150 (w tym stałego: środkowy i 2 burtowe. Na środko- o udźwigu 12 t przeznaczony do obsługi jedna zapasowa) z reaktorami wodno-wod- wy silnik podawano 50% mocy wypraco- przedziału reaktora atomowego, zaś na rufie nymi, choć niezbędną energię cieplną moż- wanej przez turbogeneratory, a na burtowe – 2 dźwigi 2 – tonowe. Lodołamacz był wy- na było otrzymać już z jednego reaktora. – po 25%. Moc środkowego silnika elek- posażony w 3 kotwice (w tym jedna zapaso- Temperatura nośnika ciepła obiegu pier- trycznego – 10 600 KM, a burtowych – po wa) z odwracanymi łapami, każda o wadze wotnego – 325°C przy ciśnieniu 200 atm., 9800 KM. 6 t, martwą kotwicą o wadze 2 t oraz 4 ko- ciśnienie pary w obiegu wtórnym – 29 atm. Linie wałów napędowych lodołama- twicami lodowymi (2 po 150 kg i 2 po 100 Układ APPU był analogiczny z zastoso- cza były wykonane ze stali modyfikowanej. kg). Kotwice znajdowały się w kluzach. Lite wanymi na pierwszych radzieckich okrę- Średnica linii środkowej wynosiła 740 mm, kute łańcuchy kotwiczne kalibru 67 mm tach podwodnych projektu 627 „Kit”. Przy długość 9,2 m, masa 26,8 t, średnica linii miały długość 325 m. normalnym reżimie pracy rozchód pali- wałów burtowych wynosiły 712 mm, dłu-

Lenin w lodach Arktyki, na rufowym lądowisku śmigłowiec Mi-1. Fot. zbiory Borys Lemaczko

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 91 Lenin po modernizacji i wymianie reaktorów, na lądowisku dwa śmigłowce Mi-2. Fot. zbiory Borys Lemaczko gości 18,4 m, masa 45 t. Śruby napędowe żeglugi uległ przedłużeniu o 2-2,5 miesiąca. lodów, gdzie nigdy jeszcze nie poruszała o czterech skrzydłach z wymiennymi łopat- Dla czasu powstania pomieszczenia się swobodnie żadna jednostka pływająca. kami. Masa śruby środkowej 27,8 t, a burto- mieszkalne i ogólnego przeznaczenia Le- W czasie przejścia prowadzono badania na- wych – 22,5 t. nina wyróżniały się estetyką i komfortem. ukowe i na lodzie osadzono 10 dryfujących Na lodołamaczu znajdowały się 2 elek- Blok medyczny składał się z gabinetu tera- automatycznych stacji meteorologicznych trownie – dziobowa i rufowa. W dziobowej peutycznego, stomatologicznego, rentge- (DARMS). Następnie lodołamacz wyszedł zamontowano 3 turbogeneratory, a w rufo- nowskiego, fizykoterapii, zabiegowego, sali przez Cieśninę Wilkickiego na Morze Kar- wej – 2 turbogeneratory i rezerwowy wy- operacyjnej, a także laboratorium i apteki. skie i 22 listopada zawinął do Murmańska. sokoprężny generator spalinowy, każdy W swój pierwszy arktyczny rejs Lenin Trzeci sezon nawigacyjny Lenina roz- o mocy 1000 kW. wyszedł 29 maja 1960 roku. Pierwszy se- począł się niezwykle wcześnie (jak na owe Każdy turbogenerator pomocniczy skła- zon nawigacyjny lodołamacza zakończył się czasy) – 5 czerwca 1962 i trwał 5 miesię- dał się z turbiny parowej typu akcyjne- dopiero 24 października. W tym czasie jed- cy. Lodołamacz przeprowadził samodziel- go oraz generatora prądu przemiennego. nostka przeszła ponad 10 tys. Mm, w tym nie i wraz z innymi jednostkami ponad 400 Poza tym na jednostce znajdowały się jesz- ponad 7,3 tys. Mm w trudnych warun- statków, pokonując ponad 82 tys. Mm. cze 2 awaryjne wysokoprężne generatory kach lodowych, przeprowadzając 92 statki. W roku 1970 Lenin po raz pierwszy prze- spalinowe. Do zaopatrywania lodołamacza W następnym roku Lenin po raz pierwszy prowadził do ujścia Jenisieju w sezonie je- w parę w przypadku wyłączenia reaktorów w dziejach sforsował w październiku Cie- sienno-zimowym (listopad) statki z niezbęd- służyły 2 pomocnicze kotły parowe o wy- śninę Wilkickiego, przeprowadzając grupę nymi dostawami ładunków, zapewniając dajności 10 t/godz. przy ciśnieniu 29 atm. statków. równocześnie wywóz z Dudinki produkcji Jednostka mogła forsować nieprzerwa- W dniu 14 października, już w czasie ark- Norylskiego Kombinatu Górniczo-Metalur- nym marszem lód o grubości 2 m, a najeż- tycznej zimy i nocy, lodołamacz przebił się gicznego. Tym samym uczyniono pierwszy dżając o grubości 3-5 m. Dzięki temu śred- przez wieloletnie zlodzenie by znaleźć na Mo- krok w kierunku przekształcenia Dudinki nia prędkość przejścia konwoju statków rzu Wschodnio-Syberyjskim krę odpowiednią w port, działający przez cały rok. zwiększyła się trzykrotnie, a sezon polarnej do zorganizowania na niej dryfującej stacji na- W roku 1971 lodołamacz przeprowadził ukowej „Siewiernyj Polius-10”, swój drugi rejs w rejon położony w wyso- Podstawowe parametry techniczne lodołamacza proj. 92 „Lenin” a następnie wysadził na niej kich szerokościach geograficznych. Rejs po- personel naukowy. dyktowany był koniecznością przeprowa- Wyporność 17 280 t Wcześniej zadania takie dzenia lodołamacza Władywostok, który Długość maks. 134,0 m wykonywało jedynie lotnic- przeszedł remont gwarancyjny, z Murmań- Szerokość maks. 27,6 m two. Po 10 dniach postoju, ska do portu Pewek przed rozpoczęciem se- Zanurzenie 9,6 m w czasie, którego wyładowa- zonu nawigacyjnego we wschodnim sek- Prędkość 18,0 węzłów no na lód ładunki, zbudo- torze radzieckiej Arktyki. Wychodząc Moc turbin głównych 4 x 11 000 KM wano drogę i lotnisko oraz z Murmańska 26 maja, bardzo wcześnie 2 x 9800 KM przeprowadzono budowę jak na owe czasy, Lenin poprowadził Wła- Moc napędowych silników elektrycznych 1 x 10 600 KM obiektów stacji, Lenin wy- dywostok do wschodniej Arktyki trasą na ruszył w drogę powrotną na północ od Nowej Ziemi, Ziemi Północnej Liczebność załogi 151 osób zachód wzdłuż południo- i Wysp Nowosybirskich. W drodze powrot- Autonomiczność, wg zapasów żywności 12 miesięcy wej krawędzi wieloletnich nej lodołamacz po raz pierwszy w dziejach

92 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Rosyjskie lodołamacze

żeglugi pokonał Cieśninę Wilkickiego od Breżniew) położono w „Bałtijskom Zawo- (GTG) i elektrowni dziobowej. Za przedzia- wschodu i przed rozpoczęciem tradycyjne- die” w Leningradzie 3 lipca 1971, wodowa- łem GTG rozmieszczono blok żywnościo- go sezonu nawigacyjnego był już w rejonie nie nastąpiło 26 grudnia roku następnego, wo-kuchenny, główną tablicę rozdzielczą Nr wyspy Dikson. a jednostka weszła do eksploatacji w koń- 1 (GRSzcz-1), zbiorniki wody słodkiej, po- W początku lat 70. na Półwyspie Jamał cu 1974 roku. Zgodnie z tym samym pro- mieszczenia turbinowego urządzenia prze- odkryto duże złoża gazu ziemnego. Otacza- jektem zbudowano jeszcze Sibir (1977 r.). ciwoblodzeniowego i inne. Za przedziałem jące go wody Morza Karskiego przez 9 mie- Następne lodołamacze – Rossija (1985 r.), APPU w kierunku rufy znajdowała się elek- sięcy w roku pokryte były lodem, a nawet Sowietskij Sojuz (1990 r.) i Jamał (1993 r., trownia rufowa, GRSzcz-2, przedziały bur- w sezonie nawigacyjnym podejście do po- budowę rozpoczęto pod nazwą Oktiabrska- towych i środkowego elektrycznych silni- krytych błotami brzegów utrudniała nie- ja Rewolucija) budowano już wg zmodyfi- ków poruszających wały napędowe wraz wielka głębokość. Jedynym rozwiązaniem kowanego projektu 10521. tablicami kierowania ich ruchem oraz inne było wykorzystanie w charakterze nabrze- Nowe lodołamacze przewyższały Leni- pomieszczenia pomocnicze. Dziób i rufa lo- ża pasa nieruchomego zimowego lodu. Aby na 1,7 razy pod względem mocy układu dołamacza były przeznaczone na zbiorniki jednak podejść do niego, trzeba było przejść napędowego i półtora raza pod względem przegłębienia Nr 1 i Nr 2. Przedziały burto- w solidnym zimowym lodzie Morza Kar- uciągu. Różniły się kształtem i konstruk- we i denne wykorzystywano jako zbiorniki skiego około 450 Mm, a następnie wykonać cją kadłuba oraz rozdziałem mocy na po- balastu, wody do zaopatrywania reaktorów, kanał przez barierę lodowych torosów. szczególne śruby napędowe. W odróż- paliwa dieslowskiego na potrzeby własne W końcu marca 1976 roku Lenin wyszedł nieniu od pracującego na prądzie stałym i zaopatrywanie innych jednostek, ładun- w pierwszy Jamalski Rejs Eksperymentalny głównego napędu pierwszego atomowego ków płynnych, magazyny itp. w rejon przylądka Harasawej. Lodołamacz lodołamacza, w tym przypadku generato- Pomieszczenia mieszkalne znajdowa- prowadził transportowiec o napędzie die- ry wytwarzały prąd przemienny, zaś silni- ły się w części dziobowej, gdzie rozmiesz- sel-elektrycznym Paweł Ponomariew. Po- ki napędzające wały napędowe pracowały czono również część pomieszczeń służbo- konanie Morza Karskiego okazało się bar- na prądzie stałym, zmiana prądu z prze- wych i klub pokładowy. W części rufowej za dzo trudne i jednostki często klinowały się miennego na stały dokonywana była przy APPU na pokładzie mieszkalnym umiesz- w lodach. Szczególnie trudne było ostat- pomocy prostowników krzemionkowych. czono jedynie pomieszczenia służbowe, nich 8 mil trasy. Mimo pracy lodołamacza W charakterze APPU na nowych lodoła- a także basen pływacki. Rozbudowane śród- pełną mocą, niekiedy w ciągu doby udawa- maczach zamontowano OK-900A, mody- okręcie i nadbudówka przeznaczone były ło się pokonać jedynie 120 m. Tym niemniej fikację sprawdzonych na Leninie urządzeń przede wszystkim na pomieszczenia miesz- jednak jednostki dotarły w końcu do impro- OK-900. kalne, ogólnego przeznaczenia, medycz- wizowanego nabrzeża, na które mimo trud- Lodołamacze typu Rossija (proj. 10521) ne i inne związane z zabezpieczeniem wa- nych warunków zdołały wyładować za po- zbudowano zgodnie z wymogami i pod runków bytowych. W środkowej części mocą dźwigów okrętowych i śmigłowców nadzorem technicznym Rejestru ZSSR (Ro- nadbudówki umieszczono kotły pomocni- 4000 t ładunków. Za przeprowadzenie tej syjskiego Rejestru) klasa KM * (2) lodoła- cze, parowniki, stanowiska i pomieszcze- operacji duża grupa marynarzy lodołama- macz, równocześnie spełniały one wymogi nia służbowe. Z uwagi na warunki eksplo- cza została uhonorowana wysokimi odzna- Międzynarodowej konwencji o ochronie ży- atacji, zabezpieczono dostęp do wszystkich czeniami państwowymi. cia na morzu (SOLAS-74), Międzynarodo- niezbędnych pomieszczeń lodołamacza bez Lodołamacz Lenin w czasie swej służ- wej konwencji o znaku wolnej burty z 1966 potrzeby wychodzenia na otwarty pokład. by ani razu nie pokonał trasy od Półwyspu roku, Międzynarodowej konwencji o zapo- Zgodnie z wymogami Rejestru ZSRR, lo- Kolskiego do Morza Wschodnio Syberyj- bieganiu zanieczyszczaniu morza (MAR- dołamacz Rossija zachowywał niezatapial- skiego. W czasie 30 lat służby przeszedł 654 POL-73/78), narodowe regulacje, normy ność przy zatopieniu 2 dowolnych przedzia- 400 Mm, w tym – 560 600 Mm w lodach, i wymogi. Podstawowym przeznaczeniem łów wodoszczelnych. Kadłub jednostki był przeprowadzając 3741 statków. lodołamaczy było przeprowadzanie stat- podzielony głównymi grodziami wodosz- Został odznaczony Orderem Lenina. ków w lodowych warunkach Arktyki z rów- czelnymi, dochodzącymi do górnego po- Wielu członków jego załogi otrzymało noczesnym wykonywaniem wszelkiego ro- kładu, na 8 przedziałów. W celu zwiększenia państwowe nagrody i odznaczenia. Znany dzaju zadań związanych z łamaniem lodu. żywotności lodołamacza na całej długości kapitan Borys Makarowicz Sokołow, który Lodołamacz Rossija to trójwałowa atomo- pomieszczeń układu napędowego zamonto- kierował załogą przez prawie cztery dzie- wa jednostka turboelektryczna z wysokimi wano wzdłużne grodzie wodoszczelne, two- sięciolecia otrzymał tytuł Bohatera Pracy nawodnymi burtami, 4 pokładami i rozbu- rzące drugą (wewnętrzną) burtę między po- Socjalistycznej. Lodołamacz pełnił służ- dowaną pięciokondygnacyjną nadbudówką. dwójnym dnem a pokładem mieszkalnym. bę przez 30 lat, a w roku 1989 został wy- Generalne rozmiesz- cofany z eksploatacji i odstawiony jako za- czenie pomieszczeń lo- bytek na „wieczny postój” w Murmańsku. dołamacza, odpowiada Podstawowe parametry techniczne lodołamaczy proj. 10521 (10520) netto 20 870 (19 300) t Obecnie prowadzone są prace mające na schematowi, który stał Wyporność celu przekształcenie jednostki w muzeum się tradycją dla jedno- maksymalna 23 625 (23 400) t i centrum biznesu. stek tej klasy o napędzie Długość maks. 150,0 / (148,0) m Pomyślne wyniki eksploatacji Lenina po- atomowym: środko- Szerokość maks. 30,0 m zwoliły na zaprojektowanie i podjęcie seryj- wą strefę przeznaczono Zanurzenie do konstrukcyjnej linii 11,0 m nej produkcji jeszcze potężniejszych ato- dla rozmieszczenia ato- wodnej mowych lodołamaczy typu Arktika (projekt mowe wytwornice pary Moc siłowni głównej, 75 000 KM 10520). Projekt wykonało CKB „Aisberg”, (APPU), dalej w kie- Prędkość maks. główny konstruktor – A.J. Pieriewozczikow. runku dziobu znajdo- 20,6 (21,0) węzłów (na wodzie nie pokrytej lodem) Stępkę pod prototypowy lodołamacz Arkti- wał się przedział turbo- ka (w latach 1982-1986 nosił nazwę Leonid generatorów głównych Liczebność załogi 150 osób

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 93 Lodołamacz atomowy Arktika torujący drogę frachtowcom w lodzie. Fot. zbiory Anatolij Odajnik

Podwójne dno rozciągało się od dziobni- dynamiczne do 500 t. W celu zwiększenia 72 m i długości po 300 m, 2 windy kotwicz- cy do stewy rufowej, poszczególne ważne zdolności do pokonywania lodów i bardziej ne oraz inne elementy. Urządzenia sterow- pomieszczenia wydzielono w samodzielne efektywnego uwalniania się z pułapek lo- nicze składały się z elektrohydraulicznej wodoszczelne komórki. Dla zabezpiecze- dowych jednostkę wyposażono w system maszyny sterowej z momentem skręcenia nia przed promieniowaniem kadłub lodoła- zbiorników przechyłowych i przegłębienia, 2450 kGm, prostego steru niezrównowa- macza podzielono również na hermetyczne kierowanych ze sterówki. żonego o powierzchni płetwy 17,9 m² ze przedziały i komory. Kadłub lodołamacza wykonano ze stali wzmocnionym trzonem. Operacje holow- Bezpieczeństwo pożarowe zgodnie z wy- wysokiej wytrzymałości z graniczną ciągło- nicze zabezpieczała elektryczna winda ho- mogami Rosyjskiego Rejestru Morskiego ścią 510 MPa (5200 kG/cm²). lownicza o uciągu 322 kG. Na rufie znajdu- zapewniał podział kadłuba grodziami kla- Pas lodowy miał grubość 46 mm w czę- ją się poręcze pozwalające holować statki, sy A-60 na 4 pionowe strefy z wydziele- ści dziobowej, 32 mm w środkowej części których dziobnice dotykały lodołamacz pod niem konstrukcjami klasy A i B w każdej kadłuba i 36 mm na rufie, grubość arku- kątem od 0° do 35°. z nich zamkniętych przedziałów, zastoso- szy blach dna na śródokręciu 22-26 mm. Dla zabezpieczenia różnorodnych opera- waniem niepalnych i trudno palnych ma- System wiązań konstrukcyjnych kadłu- cji przeładunkowych na pokładzie jednost- teriałów, zamontowaniem automatycznej ba – poprzeczny z podstawowymi i po- ki zamontowano 2 dźwigi 3-tonowe o mak- sygnalizacji pożarowej, zdalnym sterowa- średnimi wręgami o identycznym profilu. symalnym wychyleniu ramienia 12 m oraz niem drzwiami ppoż. oraz wyposażeniem Odstęp między wręgami 400 mm. W re- 3 dźwigi 15-tonowe o maksymalnym wy- w kompleks systemów ppoż. (wodny, che- jonie oddziaływania najsilniejszych naci- chyleniu ramienia 15 m. W charakterze miczny, pianowy i inne). sków lodowych kadłub posiadał wzmoc- środków ratunkowych na lodołamaczu za- Lodołamacz Rossija posiadał dobrą ste- nioną konstrukcję. Poszczególne węzły montowano 4 kryte motorowe szalupy ra- rowność i właściwości manewrowe przy konstrukcyjne wzmocniono w oparciu tunkowe, każda na 88 ludzi oraz 12 pneuma- wszystkich prędkościach trzymał się kur- o doświadczenie eksploatacji lodołama- tycznych tratew ratunkowych, każda na 10 su. Wysoka zdolność do pokonywania lo- czy Arktika i Sibir (stewy dziobowa i ru- ludzi. Poza tym na pokładzie znajdował się dów została osiągnięta dzięki odpowiednie- fowa oraz wsporniki wałów śrubowych). roboczy kuter holowniczy i łódź robocza. mu kształtowi kadłuba, a także optymalnym W celu ochrony przed korozją kadłub jed- Nader istotne znaczenie dla powodze- charakterystykom układu napędowego nostki został pomalowany farbą epoksy- nia operacji przeprowadzania statków i jego niezawodnych elementów. dową, zamontowano także system ochro- miało bliskie rozpoznanie lodowe, prze- Na lodołamaczu Rossija zamontowano ny przy pomocy protektorów katodowych prowadzone za pomocą śmigłowca. Na lo- śruby napędowe ze specjalnej stali o wyso- z węzłami anodowymi o wzmocnionej dołamaczu Rossija zainstalowano kom- kiej wytrzymałości, wały napędowe i po- konstrukcji. pleks lotniczy (ATS), który zabezpieczał średnie – kute, ze stali stopowej o podwyż- Lodołamacz został wyposażony w nie- bazowanie śmigłowca Ka-32, przystosowa- szonej wytrzymałości. Wały napędowe na zbędne urządzenia i systemy okrętowe. Sys- ny specjalnie do lotów w warunkach nocy podpora z łożyskami ślizgowymi typu ba- tem kotwiczny obejmował 2 kotwice o wa- polarnej. W skład kompleksu ATS wcho- lansowego, zdolnymi wytrzymać obciążenie dze 7 t każda, łańcuchy kotwiczne o kalibrze dziło lądowisko w wymiarach 16 x 16 m,

94 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Rosyjskie lodołamacze hangar z urządzeniem do transportu śmi- ny sposób od siłowni zamontowanych na (GED) typu 2MPS17600-1300M3 każ- głowca, punkt kierowania lotów, magazy- jednostkach Sibir i Arktika. Występują- dy o mocy 2 x 8,8 MW przy napięciu 1000 ny i systemy podawania paliwa, smarów, ce różnice wynikały z zamiany niektórych V i 130 obrotach/minutę. Do zasilania sprężonego powietrza, azotu, system za- mechanizmów, urządzeń i elementów na uzwojenia wzbudnego GED zamontowa- opatrywania w energię elektryczną, środ- nowe, których produkcję opanował prze- no 6 rewersyjnych statycznych wzbudnic ki łączności i naprowadzania, odpowiednie mysł w okresie budowy jednostek, a tak- WAKSR-150-330, połączonych trójfazo- oświetlenie itp. że z modernizacji poszczególnych węzłów wym mostkiem na tyrystorach. Zdalne kie- Jednym z ważniejszych czynników wpły- konstrukcyjnych w oparciu o doświadcze- rowanie napędowymi silnikami elektrycz- wających na efektywność pracy potężnych nie wcześniejszej eksploatacji. nymi odbywało się za pomocą rękojeści atomowych lodołamaczy było funkcjono- Źródło energii na lodołamaczu Rossija – telegrafu maszynowego stanowisk stero- wania ich załóg, obejmujące warunki pracy, APPU, składało się z 2 bloków OK-900A, wania jednostki. System automatycznie za- zakwaterowania i odpoczynku. W celu po- z których każdy składał się z reaktora typu pewniał niezbędny poziom mocy genera- lepszenia warunków funkcjonowania załogi wodno-wodnego wraz niezbędnym wypo- torów dopasowany do charakterystyki śrub na lodołamaczu Rossija podjęto odpowied- sażeniem pomocniczym. Oba bloki wspól- napędowych w przedziale od 10 do 12 oraz nie działania konstrukcyjne. nie zaopatrywały jedną magistralę parową. utrzymania prędkości w przedziale od 1 do Załoga dysponowała 145 kabinami APPU była umieszczona w gazoszczelnym 9. Podstawowe przyrządy kierowania, po- o łącznej liczbie 159 miejsc, w tym 11 blo- przedziale, podzielonym na dwie kondy- miarów i sygnalizacji napędowych silników kami kabin, 10 ulepszonymi jednoosobo- gnacje – aparatury i reaktorów. Wieloletnie elektrycznych zamontowano na pulpicie, wymi kabinami z węzłem sanitarnym, 36 doświadczenie eksploatacji urządzeń tego umieszczonym w centralnym stanowisku kabinami z węzłem sanitarnym, 74 kabi- typu na lodołamaczach atomowych po- kierowania. nami jednoosobowymi, 10 kabinami dwu- twierdziło ich wysoką niezawodność i bez- Pokładowa elektrownia lodołamacza skła- osobowymi z węzłem sanitarnym oraz 4 pieczeństwo pracy. Przy projektowaniu dała się z 5 pomocniczych turbogeneratorów kabinami dwuosobowymi. Wszystkie ka- APPU dla lodołamacza Rossija wprowadzo- (WTG), automatycznego rezerwowego wyso- biny posiadały system klimatyzacyjny, były no pewne zmiany konstrukcyjne, wynikają- koprężnego generatora spalinowego i 2 awa- wyposażone w komfortowe meble, telefo- ce z wprowadzenia nowych norm oraz do- ryjnych wysokoprężnych generatorów spali- ny i inne elementy. W skład pomieszczeń świadczenia eksploatacyjnego. nowych. Każdy turbogenerator pomocniczy ogólnego przeznaczeni na lodołamaczu W skład układu napędowego wchodziły składał się z turbiny typu akcyjnego z regu- Rossija wchodziła mesa z salonami i bufe- 2 turbogeneratory każdy o mocy 27,5 MW lacją za pomocą dyszy, dwuprzepływowe- tem, stołówka załogi z bufetem, klub z salo- (37 500 KM), pomocnicze mechanizmy go skraplacza oraz generatora TK-2-2 o moc nami, kompleks sportowy, basen pływacki, i agregaty wraz z systemami i rurociągami. 2 MW i napięciu 400 V z systemem samo- biblioteka, pomieszczenie do prowadze- Turbogenerator główny składał się z tur- wzbudnym i chłodzeniem powietrznym. nia zajęć (klasa), gabinet organizacji spo- biny głównej TG-642 i trzech umieszczo- Wysokoprężny generator spalinowy łecznych, salon „Przyroda” z wolierami nych na jednej osi generatorów prądu prze- (RDG) typu 1D100A i mocy 1 MW znajdo- dla ptaków i inne. Do wykończenia ka- miennego, zainstalowanych na wspólnym wał się w stałej gotowości do uruchomienia bin mieszkalnych i pomieszczeń ogólne- fundamencie. Turbina GTG – dwuprze- i zapewnienia energii elektrycznej niezbęd- go przeznaczenia wykorzystano oryginalne pływowa, z regulowaniem dławieniowym, nym odbiornikom przy braku lub niespo- dzieł sztuki, w tym malarstwa. z 1 stopniem akcyjnym i 15 stopniami reak- dziewanej przerwie w dostawie pary do tur- W celu zapewnienia niezbędnej opieki cyjnymi dla każdego z przepływów. Nomi- bogeneratorów pomocniczych (WTG). medycznej załodze w warunkach długich nalna moc turbiny 27,5 MW (37 500 KM) Awaryjne generatory spalinowe (ADG) rejsów na lodołamaczu Rossija stworzono przy 3500 obrotach/minutę. Kierowanie, typu ADGF 200/1500 i mocy po 200 kW za- cały blok medyczny obejmujący ambulato- kontrola pracy i sygnalizacja o stanie turbi- pewniały dostawy energii elektrycznej naj- rium z gabinetem stomatologicznym i fizjo- ny z pulpitu, umieszczonego w centralnym ważniejszym odbiornikom w sytuacjach terapią, salę operacyjną, laboratorium, izbą stanowisku kierowania (CPU). awaryjnych. Kierowanie i kontrolę pracy chorych i izolatką. Obsługę bloku zapew- Napęd elektryczny lodołamacza Rossi- pomocniczych urządzeń energetycznych niali etatowi lekarze i laboranci. ja opierał się na zamianie prądu przemien- umożliwiał system zdalnego automatycz- Zespół magazynów żywnościowych po- nego – stałego. W skład zespołu urządzeń nego kierowania, który zapewniał dokład- zwalał na przechowywanie zapasów arty- wchodziło 6 generatorów głównych (po ną synchronizację WTG i RDG z tablicami kułów spożywczych na okres do 7,5 mie- 3 na każdą turbinę), 6 prostowników krze- rozdzielczymi GRSzcz, sekcji lub GRSzcz siąca. Po raz pierwszy na lodołamaczu mionkowych, 3 elektryczne silniki napędo- między sobą i z siecią brzegową oraz inne zainstalowano wyposażenie pozwalające na we prądu stałego, 6 nie rewersywnych tyry- czynności. hydroponiczną hodowlę spożywczych ro- storowych wzbudnic generatorów, 3 tablice Dla zapewnienia dostaw pary dla lodoła- ślin zielonych. rozdzielcze ruchu, pulpit ruchu i 3 zdalne macza przy niepracujących APPU, zamon- Układ napędowy lodołamacza składał stanowiska kierowania. towano 2 zautomatyzowane wodnorurkowe się z APPU, urządzeń turboenergetycznych Trzy zsynchronizowane ze sobą genera- pomocnicze kotły parowe KWWA-12/28M z 2 turbogeneratorami głównymi (GTG) tory główne prądu przemiennego typu TK- o wydajności 12 t/godz. Wodę do zasila- i 3 napędowymi silnikami elektrycznymi 9-4, każdy o mocy 9 MW, napięciu 780 V, nia reaktorów atomowych i potrzeb byto- (GED), elektrowni pomocniczej, 2 kotłów częstotliwości 116,7 Hz przy 3500 obrotach/ wych zapewniały 2 skraplacze M4S-1, każdy pomocniczych, 2 wyparowników, 2 gene- minutę, tworzyły agregat. Każdy z generato- o wydajności 120 t/dobę. Urządzenia dzia- ratorów pary niskiego ciśnienia, komplek- rów pracował na swój krzemionkowy pro- łały na zasadzie samo skraplania, zapewnia- su systemu automatycznego kierowania stownik siłowy typu WUKEP9000-1000. jąc poziom jonów chloru w destylacie nie i kontroli, rurociągów oraz systemów i wy- Do poruszania zakończonych śru- wyższy niż 0,1 mg/l. Nasyconą parę do sys- posażenia pomocniczego. Generalnie si- bami linii wałów napędowych zamon- temu ogrzewania, potrzeb gospodarczych łownia lodołamacza nie różniła się w istot- towano 3 napędowe silniki elektryczne i innych odbiorników zapewniały 2 automa-

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 95 Lodołamacz atomowy Rossija w wariancie mobilizacyjnym w czasie prób na Zatoce Fińskiej. Na dziobie działo AK-176 kal. 76 mm, za nim dwa działka AK-630 kal. 30 mm. Dwa kolejne działka tego typu widoczne po bokach rufowego masztu. Również wyposażenie radarowe, nawigacyjne, łączności satelitarnej, itp. budzą podziw. Fot. Archiwum „Gangut” tyczne wytwornice pary niskiego ciśnienia nych w instrukcjach. W rezultacie wszech- syjnych pomp elektrycznych ESN-13/P PGND-5,5/5 o wydajności po 5,5 t/godz. stronnych badań ustalono, że wykonany na o wydajności 4100 m³/godz. Czas zalania przy ciśnieniu 5 atm. lodołamaczu Rossija kompleks przedsię- i osuszenia każdego ze zbiorników wynosił Zamontowany na lodołamaczu komplek- wzięć konstrukcyjnych, zainstalowane środ- około 8 minut. sowy system automatyki zapewniał zdalne ki techniczne i przyjęty system kontroli pro- System przechyłowy składał się z roz- automatyczne kierowanie mechanizmami mieniowania radioaktywnego zapewnia mieszczonych na burtach zbiorników o po- głównymi i pomocniczymi, pompami, ar- niezawodny techniczny nadzór nad pracą jemności 570 t nas każdej burcie, 2 kana- maturą, automatyczną regulację procesów APPU i pełne bezpieczeństwo załogi. łów łączących z 2 śrubowymi, rewersyjnymi zachodzących w urządzeniach energetycz- Lodołamacz Rossija został wyposażony we pompami elektrycznymi ESN-13/11 o wy- nych, w tym w sytuacjach awaryjnych, zbie- wszystkie niezbędne dla jego normalnej eks- dajności 4100 m³/godz. System przechyło- ranie, opracowywanie i przedstawianie in- ploatacji systemy okrętowe – przeciwpoża- wy był wyposażony w automatyczne stero- formacji o pracy urządzeń energetycznych rowy wodny, parowy, chemiczny i pianowy, wanie w reżimie przepompowywania wody i ich systemów w formie cyfrowej na stano- przechyłowy i przegłębienia, odwadniają- z burty na burtę, co powalało wykorzysty- wiska kierowania, bądź w formie wykresów. cy, osuszający, balastowy i inne. Wodę w sys- wać go w czasie marszu do zwiększenia Centrum zbierania informacji i kierowa- temie ppoż. zapewniały 3 pompy NCW- zdolności pokonywania lodów. Czas prze- nia środkami technicznymi urządzeń ener- 160/80 A-P o wydajności po 160 m³/godz. pompowania wody z burty na burtę w jed- getycznych było centralne stanowisko kie- System posiadał zdalne sterowanie z CPU. nym kierunku wynosił około 5 minut. rowania (CPU, na którym zamontowano Gaszenie parą o ciśnieniu 5 atm. dotyczy- Systemem przegłębienia i przechyłowym tablice i przyrządy pomiarowe urządzeń ło zbiorników paliwa, pomieszczeń malar- można było kierować zdalnie ze sterówki wytwarzających parę, turbin, elektroener- ni, komina kotła. Systemem objętościowego i CPU. getycznych, napędowych silników elek- gaszenia objęte były główne pomieszczenia System odwadniający obsługiwały 2 za- trycznych, kontroli promieniowania i inne. urządzeń energetycznych i tablic rozdziel- nurzone pompy elektryczne NCW-630/15 Kierowanie urządzeniami energetycznymi czych, hangar śmigłowca i inne. Na lodoła- o wydajności 630 t/godz. każda, zamonto- prowadzone było przez operatorów bez ko- maczu znajdowały się 3 punkty, wyposażone wane w specjalnych pomieszczeniach wo- nieczności pełnienia stałych wacht w prze- w zbiorniki z gaśniczym płynem BF-2, butla- doszczelnych. System balastowy obejmo- działach silnikowych, na GRSzcz i innych mi ze sprężonym powietrzem, niezbędną ar- wał 9 zbiorników balastowych o łącznej stanowiskach. maturą i przyrządami. W systemie gaszenia pojemności 1200 t, obsługiwanych przez 2 Kontrolę promieniowania radioaktywne- pianą wykorzystywano stacjonarne aparaty pompy elektryczne NCWS-160/30A, każ- go zapewniał na lodołamaczu kompleks apa- SO-IV, zamontowane w podstawowych prze- da o wydajności 160 m³/godz. Kierowa- ratury, składający się ze stacjonarnych przy- działach układu napędowego. nie systemem balastowym odbywało się rządów pomiarowych na CPU, urządzeń System przegłębienia obejmował dziobo- z CPU. Projektowe parametry systemu przenośnych i laboratoryjnych. Sprawdzenie wy i rufowy zbiornik trymowy o pojemno- wentylacji wypełniały wymogi eksploatacji efektywności ochrony biologicznej wykaza- ści odpowiednio 1100 t i 1060 t. Przyjmo- lodołamacza w różnych warunkach basenu ło, że rzeczywisty poziom promieniowania wanie i usuwanie wody z każdego zbiornika arktycznego. gamma-neutronowego przy 100% mocy re- było przeprowadzane za pomocą 2 dzio- Uwzględniając fakt długiego pozosta- aktorów nie przewyższa wielkości zakłada- bowych i 2 rufowych śrubowych, rewer- wania lodołamacza w oddaleniu od brze-

96 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Rosyjskie lodołamacze gów i konieczność stałego utrzymywania wszystkim były znacznie krótsze od tras lodołamacz przekroczył 85 równoleżnik, sprawności wszystkich środków technicz- przebiegających wzdłuż północnych brze- wchodząc w rejon, w którym jeszcze ni- nych, jednostkę wyposażono w warsztaty gów Rosji, poza tym przebiegały w rejonach gdy było pływających swobodnie jednostek. mechaniczny, elektrotechniczny, spawalnię, o znacznych głębokościach, co było szcze- Wieczorem tego dnia w pobliżu 87 równo- warsztat sprzętu elektro-nawigacyjnego, la- gólnie istotne w przypadku nowoczesnych leżnika lodołamacz wszedł w trudne wielo- boratorium dużych prądów, warsztat z labo- statków o dużym tonażu, dla których żeglu- letnie zlodzenie o zwartości do 9-10 stopni. ratorium dla remontu i przeglądu urządzeń ga w przybrzeżnych płyciznach była niebez- Grubość lodów sięgała 2,5-3 m, a pocho- pomiarowo-kontrolnych i punkt przeglą- pieczna lub zgoła niemożliwa. dziły one z kanadyjskiego sektora Arktyki, dów urządzeń kontroli promieniowania ra- W celu zbadania możliwości żeglu- gdzie lód odznaczał się szczególną wytrzy- dioaktywnego. gi w wysokich szerokościach geograficz- małością. Stała eksploatacja lodołamaczy w rejo- nych zorganizowano rejs Arktiki na Biegun Na szerokości 89°23’, gdy do bieguna po- nach basenu arktycznego w złożonych wa- Północny. Latem 1976 Arktyczny i Antark- zostało raptem 37 mil, na drodze lodoła- runkach meteorologicznych zwiększała tyczny Instytut (AANII) przeprowadził macza stanął lód o zwartości do 10 stopni wymagania wobec wyposażenia nawigacyj- na zlecenie administracji Północnej Dro- i grubości 3-4 m. Z uwagi na nielotną pogo- nego i środków łączności. W celu zapew- gi Morskiej Ministerstwa Floty Handlowej dę, ze śmigłowca do przeprowadzenia roz- nienia bezpieczeństwa żeglugi na pokładzie ZSRR naukowe rozpoznanie tego rejsu. Naj- poznania lodowego nie można było korzy- Rossija zainstalowano kompleks nawigacyj- bardziej optymalnym okresem na przepro- stać. 17 sierpnia o godz. 04:03 lodołamacz ny składający się z żyroskopowych wskaź- wadzenie rejsem był sierpień 1977 roku, tak, Arktika osiągnął Biegun Północny. ników kursu w wariancie arktycznym aby jednostka osiągnęła biegun nie później Wieczorem tego samego dnia jednost- z 2 przyrządami centralnymi, kompasu ma- jak 20-25 sierpnia. ka wyruszyła na południe. Tym razem kurs gnetycznego, logów radiowo-doplerow- 10 sierpnia Arktika wyszła z Murmań- do Murmańska przebiegał na zachód od skiego i indukcyjnego, radionamiernika, ska i skierowała się na wschód. Ekspedycją Ziemi Franciszka Józefa. Ta trasa okazała wskaźników różnych systemów, komplek- kierował minister floty handlowej ZSRR się bardziej złożoną. Dopiero 21 sierpnia, su informacyjno-sterującego i innej apara- T.B. Gużenko, w celu przeprowadzenia ba- po przekroczeniu 80 równoleżnika, lodoła- tury. Pomiar głębokości do 200 m umożli- dań naukowych na pokład zaokrętowano macz wyszedł na czyste wody. Średnia pręd- wiała echosonda z antenami o zwiększonej składającą się z 10 osób grupę współpra- kość przy trasie w kierunku zachodnim była wytrzymałości, zdolnymi wytrzymać napór cowników AANII, a także konstruktorów o 20% niższa niż w kierunku wschodnim. lodu. Środki nawigacji i łączności podlegały wyposażania lodołamacza i koresponden- 22 sierpnia Arktika powróciła do Mur- regularnej modernizacji w związku z bieżą- tów środków masowego przekazu. Roz- mańska. W ciągu 13 dób lodołamacz po- cym wprowadzaniem najnowszych rozwią- poznanie lodowe prowadził pokładowy konał 3824 Mm, w tym około 1200 Mm zań technicznych. śmigłowiec oraz samoloty Ił-14 lotnictwa w lodach. Odwiedzanie przez rosyjskie lo- W dniu 17 sierpnia 1977 roku atomowy polarnego. dołamacze Bieguna Północnego stało się lodołamacz Arktika był pierwszą jednost- 13 sierpnia na Morzu Łaptiewów mniej tradycją – począwszy od 1977 były tam ato- ką nawodną, która osiągnęła Biegun Pół- więcej na 120 południku lodołamacz ob- mowe lodołamacze Arktika, Rossija, Sibir, nocny. Wszystkie podejmowane wcześniej rał kurs na północ – do bieguna. 14 sierpnia Sowietskij Sojuz, Jamał, 50 let Pobiedy i die- próby kończyły się niepowodzeniem, czę- Arktika przekroczyła 80 równoleżnik i we- sel-elektryczny Kapitan Dranicyn. sto z tragicznymi skutkami. Rekordową dla szła w lody. Do bieguna pozostało jeszcze Do początku roku 2004 łączna liczba lo- swobodnej żeglugi szerokość 85° osiągnę- 600 Mm. W początkach doby 15 sierpnia dołamaczy Murmańskogo Parachodstwa, ły w 1948 amerykańskie lo- dołamacze Eastwind i Edisto, Lodołamacz atomowy Arktika w czasie rejsu na Biegun Północny w 1977 r. Fot. zbiory Siegfried Breyer a dryfujący G. Siedow – 86°40’ (29 sierpnia 1939 r.). Przeprowadzone przez ra- dzieckich uczonych badania doprowadziły do ustalenia, że najbardziej „dostępnym” dla żeglugi zalodzonym rejonem w wysokich szerokości geogra- ficznych jest strefa stoku płyty kontynentu, to jest przejściowa część dna Północnego Oceanu Lodowatego, która rozciąga się od granicy szelfu kontynental- nego do głębokiej części oce- anu. W tym rejonie w okresie intensywnego zimowego po- wstawania lodów, istnieją licz- ne szczeliny i kanały wolne od zalodzenia bądź pokryte jedy- nie cienkim młodym lodem. Trasy w wysokich szero- kościach geograficznych po- siadały wiele zalet. Przede

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 97 Lodołamacz Sowietskij Sojuz w nowych barwach sfotografowany na początku XXI wieku. Fot. zbiory Anatolij Odajnik które odwiedziły Biegun Północny wyno- nia i ewakuacji wszystkich rosyjski dryfują- cie lodołamacz atomowy Lenin pozostawił siła 36. cych stacji „Siewiernyj Polius”. za rufą 654 400 Mm. O tym, że flotylla atomowych lodołama- Od roku 1988 atomowe lodołamacze Obok pozytywnych rezultatów eksplo- czy była niezastąpiona szczególnie dobitnie były wykorzystywane także do rejsów tu- atacji wspomnianych lodołamaczy, odno- wykazał sezon żeglugowy 1983 roku, gdy we rystycznych do Bieguna Północnego. Wów- towano także ich pewne mankamenty, ta- wschodnim sektorze Arktyki w lodową pu- czas, koszt takiego rejsu, trwającego 3 tygo- kie jak nieoptymalna relacja między mocą łapkę wpadło ponad 50 statków, w tym die- dnie, wynosił 25 000 USD. Jako pierwszy do a wypornością jednostek. Przy mocy swo- sel-elektryczne lodołamacze Jermak i Ad- tych celów został wykorzystany lodołamacz ich siłowni lodołamacze były dość lekkie, co mirał Makarow, a nawet atomowy Lenin. Sibir. Od roku 1993 korzystano z lodołama- przejawiało się negatywnie w trudnych wa- W niebezpieczeństwie znalazły się nie tylko cza Sowietskij Sojuz, którego w 1993 zmie- runkach lodowych, przy forsowaniu ude- statki handlowe, ale także zaopatrzenie ark- nił Jamał. Na jego pokładzie znalazły się rzeniami zwartego lodu i torosów na ich tycznych osiedli, oczekujących sezonowych specjalne pomieszczeni dla turystów. Lo- trasie. Lodołamacze nie mogły wykorzy- dostaw. Atomowa Arktika jako lodołamacz dołamacz Jamał wykonywał rejsy w okre- stać swojej pełnej mocy. Musiały działać ko- lider zdołał uwolnić karawanę jednostek sie lipiec-sierpień, a na jego koncie znalazło lejnymi wtargnięciami, obniżając moc by z lodowej niewoli. Za udział w tej zakończo- się ich ponad pół setki. Był również pierw- nie „wyskoczyć” na lód czy zaklinować się. nej powodzeniem operacji ratunkowej kapi- szym lodołamaczem, który osiągnął Bie- Masa lodołamacza była niedostateczna do tan lodołamacza Anatolij Łamiechow, został gun względnie niedostępny w rejsach roku pracy w trudnych warunkach lodowych. Do uhonorowany tytułem Bohatera Pracy So- 1996 (29.07.1996 i 12.08.1996). zbudowa- nieprzyjemnego zdarzenia doszło z udzia- cjalistycznej, a 29 członków załogi otrzyma- ny w roku 2007 lodołamacz 50 let Pobiedy łem lodołamacza Sibir, który nabrał nie- ło ordery i medale. również może przewozić pasażerów. bezpiecznego przechyłu, natknąwszy się na Praktycznie żadna skomplikowana ekspe- Niezawodność atomowych lodołama- wieloletnie zlodzenie w trakcie przebijania dycja w centralnej Arktyce nie obyła się bez czy klasy Arktika potwierdził czas, w czasie przesmyku w lodach. Lodołamacz wszedł udziału rosyjskiej flotylli atomowych lodo- ich ponad 30-letniej historii nie odnotowa- na lód i nabrał przechyłu do 20°. Dla bar- łamaczy. W 1998 r. Arktika po raz pierwszy no ani jednej awarii związanej z ich atomo- dziej efektywnej pracy lodołamaczom nie przeprowadziła w lodach strefy podbiegu- wym napędem. W roku 1999, nie zawijając starczało masy, a co zatem idzie energii ki- nowej niemiecki naukowo-badawczy lodo- do macierzystego portu Murmańsk przez netycznej. łamacz Polarstern. W 2004 Sowietskij So- równo 365 dni, od 4 maja 1999 do 4 maja Dla pełnego opanowania północy kra- juz wraz ze szwedzkim lodołamaczem Oden 2000 roku, Arktika pracowała na morzach ju i zapewniania całorocznej żeglugi bądź zabezpieczał lodowe bezpieczeństwo prac Północnego Oceanu Lodowatego, zajmując istotnego przedłużenia sezonu, potrzeb- wiertniczych na Biegunie Północnym pro- się przeprowadzaniem statków (110 jedno- ne były jeszcze potężniejsze lodołamacze. wadzonych ze statku Vidar Viking. W 2007 r. stek). W tym czasie pokonała trasę 50 000 W związku z tym w latach 80-tych CKB atomowy lodołamacz Rossija zabezpieczał Mm, w tym 32 000 Mm, bez żadnej awarii „Aisberg” rozpoczęło opracowywanie pro- możliwość prowadzenia robót głębokościo- podzespołów i mechanizmów lodołamacza. jektu 10560 (główny konstruktor W.J. De- wych z pokładu statku badawczego Akade- Jednostka stała się swego rodzaju poligo- miaczenko) nowego atomowego lodołama- mik Fiedorow przez głębokowodny załogo- nem doświadczalnym. W sierpniu 2005 ro- cza o mocy 185 000 KM i wyporności około wy aparat „Mir” na Biegunie Północnym. syjski lodołamacz Arktika ustanowił kolejny 56 tys. t. Lodołamacz otrzymał nazwę Ural, W tym samym roku 2007 lodołamacz 50 let rekord: przeszedł milionową milę od dnia nie doszło jednak do jego budowy i pod tą Pobiedy zapewnił przejście szwedzkiego lo- wejścia do służby, co prawie pięciokrotnie nazwą w stoczni „Bałtijskij Zawod” poło- dołamacza Oden z duńską ekspedycją, któ- przewyższało dystans dzielący Ziemię od żono stępkę pod trzecią jednostkę projek- ra badała Grzbiet Łomonosowa w centralnej Księżyca. Wcześniej żadna jednostka po- tu 10521. Arktyce. Atomowe lodołamacze wykorzy- dobnej klasy nie zdołała osiągnąć takiego Do przeprowadzania statków w dolnym stywano w centralnej Arktyce do wysadza- wyniku. Dla porównania pierwszy w świe- biegu rzeki Jenisej do portów Dudinka

98 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Rosyjskie lodołamacze i Igarka, gdzie nie mogły pracować lodo- myr przeszedł z powodzeniem Podstawowe parametry techniczne atomowych lodołamaczy łamacze typu Arktika z ich 11-metrowym próby morskie z zamontowa- typu „Tajmyr” (proj. 10580) zanurzeniem, zbudowano atomowe lodo- nymi czasowo kotłami paro- Wyporność 21 100 t łamacze Tajmyr i Wajgacz o mniejszym za- wymi opalanymi paliwem or- Długość maks. 149,00 m nurzeniu – efekt współpracy radzieckich ganicznym zamiast reaktorów Szerokość maks. 28,87 m i fińskich stoczniowców. Do prac na ogra- atomowych. Kotły zapewnia- niczonych głębokościach, szczególnie dla ły mniej więcej połowę maksy- Zanurzenie 9,00 m Jeniseju (główny kierunek Dudinka) po- malnej produkcji pary APPU DWT 3550 t czątkowo podjęto decyzję o budowie lodo- z zachowaniem jej parametrów. Prędkość na czystej wodzie 20 węzłów łamaczy o napędzie wysokoprężnym typu Dzięki temu na jednostce prze- Liczba i typ APPU 1 x KLT-40M Kapitan Sorokin. W latach 1976-81 zbu- prowadzono stoczniowe pró- Moc głównych turbogeneratorów 2 x 18 400 kW dowano takie jednostki, lecz rezultaty ich by w ruchu, w czasie, których Liczba i moc napędowych silników 3 x 12 000 kW eksploatacji wykazały, że dysponują zbyt każda z turbin była sprawdza- elektrycznych małą mocą. Potrzebny był atomowy lodo- na ze 100% obciążeniem, a ich Moc generatorów pomocniczych 2 x 1 998 kW łamacz o małym zanurzeniu nie uzależnio- wspólna (równoległa) praca 3 x 2240 kW ny od zapasów paliwa, bowiem im większa z mocą 50%. Pozwoliło to na 2 x 200 kW moc tym niezbędna była większa ilość pa- skrócenie czasu i zakresu robót, liwa, co nieuchronnie prowadziło do wzro- niezbędnych do wprowadzenia Liczebność załogi 89 osób stu zanurzenia. lodołamacza do eksploatacji. Klasa Rosyjskiego Rejestru KM(*) LL2(2) A Projekt został włączony w roku 1980 Po próbach w Finlandii lo- Morskiego do programu długookresowej współpra- dołamacz został odholowany cy, co spowodowało rozpoczęcie prac pro- do stoczni „Bałtijsklij Zawod” w Leningra- Wärtsila Vaasa 16V22 o łącznej mocy około jektowych pod kierownictwem mieszanej dzie, gdzie wstawiono centralny przedział 7 MW, z których prąd można było przeka- komisji ekonomicznej, które ukończono energetyczny z APPU (reaktorami), prze- zywać zarówno na elektryczne silniki napę- wiosną 1984 r. W rezultacie w listopadzie prowadzono ostateczne próby na uwięzi dowe, zapewniając prędkość 6 węzłów, jak 1984 podpisano kontrakt na budowę dla i w ruchu, po czym w 1988 roku przekazano i do sieci pomocniczej. ZSRR 2 atomowych lodołamaczy o mocy jednostkę Murmańskomu Morskomu Para- W celu zmniejszenia masy główna siłow- około 37 MW. Związek Radziecki dostar- chodstwu. W 1990 armator otrzymał bliź- nia turbo – energetyczna działa na zasadzie czał APPU, turbiny główne, pomocnicze niaczy Wajgacz. „prąd przemienny-prąd przemienny”. Skła- turbogeneratory, generatory pary niskie- Problem przy projektowaniu nowego lo- dała się z 2 turbogeneratorów głównych z ra- go ciśnienia, odsalacze, awaryjne diesel- dołamacza polegał na tym, że trzeba było dzieckimi turbinami typu ITA 6421-OM5 -generatory oraz szereg innych elementów zbudować jednostkę o małym zanurzeniu, o mocy po 18,3 MW i generatorami prądu wyposażenia. lecz dużej zdolności do pokonywania lo- przemiennego firmy „Siemens” (RFN), któ- Stępkę pod budowę prototypowej jed- dów. W związku z tym postanowiono zain- re za pośrednictwem przetwornicy często- nostki Tajmyr położono w początkach roku stalować tylko jeden APPU typu KTL-40M tliwości przekazywały prąd na 3 elektrycz- 1986 na pochylni spółki akcyjnej „Wärtsila (taką decyzję podjęto na początku). Jako za- ne silniki napędowe prądu przemiennego Marine”, a jej wodowanie nastąpiło w kwiet- pasowe zamontowano 3 generatory spalino- o mocy po 12 MW każdy. Kierowanie ob- niu następnego roku. W końcu 1987 Taj- we napędzane silnikami wysokoprężnymi rotami napędowych silników elektrycznych Lodołamacz atomowy Wajgacz, dzieło stoczni fińskiej. Fot. zbiory Anatolij Odajnik

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 99 Jeszcze jedno ujęcie Wajgacza, lecz tym razem burtowe. Fot. zbiory Anatolij Odajnik odbywało się za pośrednictwem zmiany czę- Jednostki typu Tajmyr posiadały kadłub o stopniu wzbogacenia 30-40%) w pokry- stotliwości prądu. podzielony 9 głównymi poprzecznymi gro- ciu ochronnym (elementy emitujące ciepło Wiele prac poświęcono także zmniejszeniu dziami wodoszczelnymi, 3 pokładami oraz – TWELy) oraz spowalniacz. masy kadłuba. W rezultacie prac badawczych 7 kondygnacyjną nadbudówką. Były wy- TWELy, miały kształt cienkich sworz- nad odpornością na korozję i wytrzymałością posażone w 3 dźwigi pokładowe o udźwigu ni, zebranych w pęczki i zamkniętych w po- uderzeniową w niskich temperaturach wy- 12,16 i 10 ton. krowce. Takie konstrukcje nazywano zesta- brano radziecką stal AB-1 i AB-1A o wytrzy- Każdy atomowy generator pary (APPU) wami wydzielającymi ciepło (TWS). małości na zginanie 500 MPa. typu OK-900A lodołamaczy składał się Aktywna strefa reaktora stanowiła ca- W celu zwiększenia zdolności do poko- z oddzielnych bloków, w każdym bloku łość aktywnych części świeżych zestawów nywania lodów dokonano korekt systemu znajdował się: reaktor typu wodno-wodne- wydzielających ciepło (STWS), które z ko- pneumatycznego „obmywania” kadłuba go z aktywną strefą WM-16, 4 pompy cyr- lei składały się z elementów wydzielających oraz zbiorników przegłębieniowych i prze- kulacyjne i 4 generatory pary, kondensator, ciepło (TWEL). W reaktorze znajdowało się chyłowych o pojemności odpowiednio 1500 filtr z chłodnicą i inne elementy wyposaże- 241 STWS. Resurs aktywnej strefy reakto- m³ i 1400 m³. W części rufowej znajdowa- nia. Reaktor, pompy i generatory pary po- ra (2,1-2,3 mln MWth) zabezpieczał ener- ła się platforma startowa i hangar dla śmi- siadały odrębne korpusy, a połączone były getyczne potrzeby jednostki z napędem ato- głowca Ka-32. ze sobą krótkimi rurami typu „rura w ru- mowym na okres 5-6 lat. Po tym, jak resurs Dla członków załogi i pasażerów (12 rze”. Całe wyposażenie było umieszczone energetyczny aktywnej strefy reaktora uległ osób) stworzono komfortowe warunki pionowo w kesonach osłony żelazo-wodnej, wyczerpaniu, przeprowadzano przeładowa- z jednoosobowymi kabinami, 100 miejsco- zakrytych od góry blokami osłony o mały nie reaktora. Korpus reaktora z eliptycznym wą salą kinową, salą sportową do gier z pił- gabarytach, co zapewniało łatwą dostęp- dnem był wykonany z nisko uszlachetnionej ką, siłownią, sauną z basenem i innych. ność przy pracach remontowych. stali z antykorozyjnym pokryciem na we- Bezpieczeństwo eksploatacji jednostki re- Reaktor składał się ze strefy aktywnej i re- wnętrznych powierzchniach. gulowano zgodnie z Postanowieniem IMO flektora. W reaktorach typu wodno-wod- Schemat termiczny wytwornicy pary o bezpieczeństwie jednostek atomowych nego woda była spowalniaczem szybkich jednostki z napędem atomowym składał oraz Regułami klasyfikacji i budowy jedno- neutronów, chłodziwem i środowiskiem się z 4 obiegów. Przez aktywną strefę reak- stek atomowych Rejestru ZSRR. W związku wymiany cieplnej. Strefa aktywna obejmo- tora przetłaczano nośnik termiczny I obie- z tym przeprowadzono liczne próby modelo- wała paliwo jądrowe (dwutlenek uranu 235 gu (woda o wysokim stopniu oczyszczenia we w celu określenia możliwych wariantów uszkodzeń statku, w tym na modelach w ska- Parametry reaktorów atomowych (APPU – atomowych generatorów pary) lodołamaczy li 1:10. Rozpatrywano hipotetycznie możli- Indeks APPU OK-150 OK-900 OK-900A KLT-40M we zderzenia e statkami, pożary, wybuchy, Arktika awarie z udziałem śmigłowca i inne. W re- Sibir Lenin Tajmyr zultacie tych prób zaprojektowano central- Nazwa jednostki Lenin Rossija (do 1966) Wajgacz ny przedział energetyczny, zamknięty dwo- Sowietskij Sojuz ma poprzecznymi grodziami odległymi od 50 let Pobiedy siebie o 16 m oraz grodziami wzdłużnymi Nominalna moc reaktora, MW 3 x 90 2 x 159 2 x 171 1 x 171 odległymi od siebie o 7 m, a także od dołu Nominalna produkcja pary, t/godz. 3 x 120 2 x 220 2 x 240 1 x 240 poziomem podwójnego dna, zaś od góry po- kładem czwartej kondygnacji nadbudówki. Moc na śrubach napędowych, KM 44 000 44 000 75 000 52 000

100 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Rosyjskie lodołamacze

– podwójnie destylowana). Woda ogrzewa- • Pierwsza – osłony elementów paliwo- możliwości eksploatacji reaktora Nr 2 bez ła się do temperatury 317°, jednak nie za- wych aktywnej strefy reaktora; wymiany wewnętrznych generatorów pary. mieniała się w parę, ponieważ znajdowała • Druga – solidne ściany elementów wy- Z reaktorów Nr 1 i Nr 2 w listopadzie 1995 się pod ciśnieniem 135 atm. Z reaktora no- posażenia i rurociągów I obiegu; wyładowano strefy aktywne i w styczniu śnik termiczny I obiegu trafiał do genera- • Trzecia – ochronna osłona bloku; 1996 zgodnie z tym zużycie reaktorów Nr tora pary, dzięki czemu, woda w jego oru- • Czwarta – odgrodzenie ochronne, któ- 1 i Nr 2 na chwilę wyłączenia ich z eksplo- rowaniu zmieniała się w parę przegrzaną. rego granicami były wzdłużne i poprzecz- atacji, było niższe niż przewidywała to nor- Dalej nośnik termiczny I obiegu dzięki pra- ne grodzie, podwójne dno i poszycie górne- ma. Została zaplanowana utylizacja lodoła- cy pompy cyrkulacyjnej ponownie trafiał go pokładu w rejonie przedziału reaktorów. macza. Z tego samego powodu w roku 2008 do reaktora. Z generatora pary para prze- Bezpieczeństwo APPU było zapewnione wycofano z eksploatacji lodołamacz Arkti- grzana (nośnik termiczny II obiegu) trafiała urządzeniami i systemami normalnej eks- ka. Najprawdopodobniej, jego także ocze- do turbin głównych. Parametry pary przed ploatacji i systemami bezpieczeństwa, prze- kuje utylizacja. turbiną: ciśnienie 30 atm (2,9 MPa), tem- znaczonymi dla niezawodnego wyłączania Ostatni z oddanych do eksploatacji ato- peratura 300°C. Później para ulegała kon- reaktora, odprowadzania ciepła ze strefy mowych lodołamaczy Rosji otrzymał nazwę densacji i dalej już jako woda przechodzi- aktywnej i ograniczania możliwości awarii 50 let Pobiedy, choć zgodnie z prawdą trzeba ła przez system oczyszczenia i ponownie tej ostatniej. by nazwać go „62 goda Pobiedy”. trafiała do generatora pary. III obieg służył Identyczne APPU zamontowano także Do budowy lodołamacza, nazwanego do chłodzenia napędu atomowego, a w cha- na okrętach marynarki wojennej – atomo- początkowo Urał, przystąpiono na pochyl- rakterze nośnika termicznego wykorzysty- wych krążownikach proj. 1144 typu Kirow ni stoczni „Bałtijskij Zawod” w październi- wał wodę o wysokim stopniu oczyszczenia oraz okręcie łączności Urał proj. 1941. ku 1989 roku na podstawie projektu 10521. (podwójny destylat). Nośnik termiczny III Okres eksploatacji lodołamaczy atomo- Po upływie 4 lat jednostkę wodowano. Jed- obiegu posiadał nieznaczną radioaktyw- wych jest w pierwszym rzędzie określony nak w roku 1994 z powodu kryzysu ekono- ność. IV obieg służył do chłodzenia pary resursem APPU, który początkowo ogra- micznego w Rosji jej budowę wstrzymano. w systemie II obiegu, a w charakterze no- niczono liczbą 100 000 godzin. Do chwi- Do tego czasu stopień zaawansowania ro- śnika termicznego wykorzystywano wodę li obecnej dla większości lodołamaczy (za bót stoczniowych na Urał wynosił prawie zaburtową. wyjątkiem Arktika i Sibir) resurs, po wy- 60%. Aby zachować możliwość ukończenia APPU było wykonane i rozmieszczo- mianie generatorów pary, zwiększono do lodołamacza w przyszłości, „Bałtijskij Za- ne na jednostce w taki sposób, aby zapew- 175 000 godzin. wod” zmuszony był zakonserwować budo- nić ochronę załogi i ludności przed napro- Przewidywany rok wypracowania resur- waną jednostkę za własne środki. Mimo fi- mieniowaniem, a otaczające środowisko su APPU lodołamaczy atomowych to: nansowych trudności tego okresu, stocznia przed zanieczyszczeniami radioaktywny- • Rossija – 2018; zdołała zachować zdolność produkcyjną, mi w przedziałach dopuszczalnych norm, • Tajmyr – 2018; unikalne technologie i wysoko wykwalifiko- tak w warunkach normalnej eksploatacji • Sowietskij Sojuz – 2020; wanych specjalistów. jak i w przypadkach awarii siłowni i statku. • Wajgacz – 2020; W roku1995 dla uczczenia rocznicy za- W tym celu na możliwych drogach wydo- • Jamał – 2022. kończenia Wielkiej Wojny Ojczyźnianej na- stawania się środków radioaktywnych stwo- Lodołamacz Sibir został wycofany z eks- zwę lodołamacza zmieniono na 50 let Po- rzono 4 bariery między paliwem atomo- ploatacji w roku 1992 z powodu dużej liczby biedy. Nie pomogło to jednak w oddaniu wym a otaczającym środowiskiem: nieszczelnych sekcji generatorów pary nie- jednostki do służby w kolejnym wyznaczo- Lodołamacz atomowy Jamał w czasie rejsu na Biegun Północny z turystami. Fot. zbiory Anatolij Odajnik

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 101 Lodołamacz atomowy 50 let Pobiedy w czasie pierwszego sezonu żeglugowego w Arktyce. Fot. zbiory Anatolij Odajnik nym terminie, bowiem środków na jej bu- ukowo-Badawczy Floty Morskiej). Na- eksploatacji lodołamaczy typu Arktika już dowę nie wyasygnowano w budżecie. Pra- chylenie dziobnicy wynosi 21° zamiast na przełomie lat 1970/80-tych wyciągnięto ce wznowiono dopiero w końcu lat 1990 wcześniejszych 27°, a linię wodną rozsze- wniosek, że jednostkę tej klasy trzeba nie- XX wieku, gdy rozpoczęto ich częściowe fi- rzono z 28o do 35°, dzięki zwiększeniu co zwiększyć, zwiększając równocześnie jej nansowanie. Budowa lodołamacza weszła rozchylenia wręg. zdolność do pokonywania lodów. w fazę aktywnych prac w lutym 2003 roku, Ta modernizacja pozwoliła zaoszczędzić Najpotężniejsze lodołamacze typu Arkti- po podpisaniu kontraktu na dokończenie do 50% mocy. Jak wykazały wyliczenia pro- ka mogą zapewnić żeglugę we wschodnim jednostki między „Bałtijskim Zawodom” jektantów, taka konstrukcja pozwoliła na sektorze Północnej Drogi Morskiej jedynie a federalnym zarządem „Direkcija gosudar- zwiększenie efektywności przełamywania przez 7 miesięcy. Zdolność do pokonywa- stwiennogo zakazczika programem razwitia pokrywy lodowej o grubości do 2,8 m przy nia lodów przez lodołamacz – lider, zapew- morskogo transporta”. prędkości 1,5-2 węzły. Sprzyjał temu także niająca całoroczną żeglugę na całej długości W dniu 1 lutego 2007 roku zakończono system turbinowego nadmuchu przeciwo- Północnej Drogi Morskiej winna wyno- próby na uwięzi atomowego lodołamacza blodzeniowego (TPU). Na lodołamaczu za- sić około 3,5 m. Pod pojęciem zdolności do 50 let Pobiedy, a 17 lutego próby państwowe instalowano cyfrowy system automatyczne- pokonywania lodów rozumiemy graniczną w ruchu. Lodołamacz osiągnął maksymalną go kierowania nowej generacji oraz system grubość równego, zwartego lodu, przełamy- prędkość 21,4 węzła. W dniu 23 marca 2007 zapewnienia bezpieczeństwa jądrowego wanego przez lodołamacz idący z nieprze- podpisano protokół zdawczo-odbiorczy i promieniowania siłowni atomowej. Mak- rwaną prędkością nie mniejszą niż 2 węzły. jednostki z Murmańskom Morskom Para- symalna długość jednostki wzrosła do 159,9 Na razie z punktu widzenia perspektywy chodstwom i podniesiono flagę państwową m, a wyporność do 25 840 t. Statek wyposa- przewozów nie ma jeszcze zapotrzebowania Federacji Rosyjskiej. 2 kwietnia 2007 lodo- żono w system ochrony „Antiterror”. W po- na tak silne lodołamacze. Dziś by zapewnić łamacz opuścił „Bałtijskij Zawod”, a 11 za- równaniu z poprzednimi jednostkami serii niezawodność żeglugi na Morzu Karskim winął do stałego portu macierzystego Mur- na lodołamaczu 50 let Pobiedy zwiększono do Dudinki wystarczy zdolność do poko- mańsk. Poza przeprowadzaniem statków liczbę kabin i poprawiono ich rozkład. Bu- nywania lodów o grubości 2,6 m. W związ- w lodach, 50 let Pobiedy mógł wykonywać dowę prowadzono pod nadzorem inspekcji ku z tym pierwszym wymogiem wobec no- także rejsy turystyczne do Bieguna Północ- jednostek atomowych Rosyjskiego Rejestru wego lodołamacza to zwiększenie zdolności nego. Wiosną 2008 roku został podpisa- Morskiego. pokonywania lodów z 2,3 m (jak w typie ny kontrakt z amerykańską firmą „Quark W związku ze starzeniem się flotylli lo- Arktika) do 2,6 m. Expeditions” na 3 takie rejsy ze 128 pasa- dołamaczy i koniecznością wycofania z eks- W ostatnim czasie zaczął się jednak żerami na pokładzie. Turyści dysponują re- ploatacji większości z nich w niedalekiej zmieniać skład floty handlowej. W związ- stauracją, 2 barami, biblioteką, salą prelek- przyszłości, planowana jest budowa dużej ku z opanowaniem miejsc eksploatacji ropy cyjną, salonem muzycznym, salą sportową, serii atomowych lodołamaczy nowego pro- i gazu na szelfie kontynentalnym niezbędne sauną oraz basenem z podgrzewaną morską jektu. Wstępny projekt nowego lodołama- stały się duże zbiornikowce do wywozu wy- wodą, a także sklepem z pamiątkami. cza o podwójnym zanurzeniu zakończono dobytych surowców na eksport. Duże zbior- Na atomowym lodołamaczu 50 let Po- w 2007 roku. W roku 2008 rozpoczęto pro- nikowce budowane dla Morza Peczorskiego biedy po raz pierwszy zastosowano nową jekt techniczny, który pozwoli na zbudo- (dla Prirazłomnogo złoża, dla Warandeja) formę dziobu o kształcie łyżki, opracowa- wanie do roku 2015 nowego lodołamacza. o nośności 70 tys. DWT mają szerokość ka- ną przez CNIIMF (Centralny Instytut Na- Na podstawie doświadczeń dotychczasowej dłuba 34-36 m. W przypadku statków o no-

102 Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE Rosyjskie lodołamacze

śności 100 tys. DWT szerokość jest jeszcze Fom unowocześnienia Przewidywane parametry techniczne lodołamacza LK-60J większa i wynosi – 42-44 m. tradycyjnego kształtu, Wyporność 33 600 / 24 800 t Zależność prędkości przeprowadzania pozwalającą obok ponad Długość maks. 172,2 m statków od szerokości lodołamaczy wynika- półtora krotnej oszczęd- Szerokość maks. 33,0 m ła zarówno z doświadczenia eksploatacji jak ności energii (przy pracy i specjalnie przeprowadzonych eksperymen- w lodach) także na po- Zanurzenie 10,5 / 8,5 m tów. W roku 2002 w ramach projektu „Sa- prawę dzielności mor- Moc turbin głównych 2 x 35 000 kW chalin-1” eksperymentalnie przeprowadzono skiej, w tym uniknięcia Liczba śrub napędowych 3 duży zbiornikowiec Primorie (100 tys. DWT) zalewania pokładu przy Moc na wałach napędowych 60 000 kW korzystając z pomocy 2 lodołamaczy – li- żegludze w sztormo- Prędkość na czystej wodzie 22,0 węzły niowego Krasin o mocy na wałach 26,5 MW wych warunkach. Zdolność pokonywania lodów 2,8-2,9 m i pomocniczego Magadan o mocy 7 MW. Na lodołamaczach Liczebność załogi 74 osoby W przypadku jednego lodołamacza szero- nowej generacji bę- kość wykonanego kanału była zbyt mała. dzie zainstalowane nowe, perspektywicz- Zwiększono stopień zabezpieczenia oraz Lodołamacze o podwójnym zanurzeniu ne wyposażenie. Przede wszystkim dotyczy współczynnik wykorzystania mocy (0,75). posiadają jeszcze jedną zaletę: manewrując to siłowni, w której skład wchodzą 2 reak- Monoblok, naturalny obieg, chłodzenie balastem jednostka może „podskakiwać” je- tory, 2 turbogeneratory główne, 3 napędo- powietrzne – wszystkie te czynniki, wyko- dynie na krótkich odcinkach płycizn, a na we silniki elektryczne poruszające 3 śruby rzystane w nowych reaktorach, podwyż- pozostałych pracować z pełnym zanurze- o zmiennym skoku. Siłownia elektrycz- szają bezpieczeństwo ich eksploatacji. niem i mocą maszyn. Zachowany będzie na oparta na zasadzie „prąd przemienny Turbogeneratory będzie wykonywać przy tym duża prędkość i zdolność poko- – prąd przemienny”, będzie pracować wg OAO „Kałużskij Turbinnyj Zawod”. Napę- nywania lodów. Poza tym duża ilość płyn- schematu: synchroniczny generator – prze- dowe silniki elektryczne, najprawdopodob- nego balastu pozwoli lodołamaczowi ła- twornik częstotliwości – synchroniczny sil- niej pochodzić będą z importu. Pod wzglę- two wyzwolić się z zaklinowania przy pracy nik elektryczny. W rezultacie możliwe jest dem architektoniczno-konstrukcyjnym w ciężkich warunkach lodowych arktycz- obniżenie masy urządzeń. Projekt reakto- lodołamacz o podwójnym zanurzeniu jest nych mórz. rów opracowało „OKBM im. Afrikanto- tradycyjny. Dysponuje jednak bardziej kom- Wykonane przez CKB „Aisberg” wstęp- wa”. Będzie to nowoczesny monoblok typu fortowymi warunkami bytowymi. Wszyst- ne przymiarki projektowe uniwersalnego ato- RITM-200 o zwiększonym stopniu zabez- kie pomieszczenia mieszkalne rozmieszczo- mowego lodołamacza nowej generacji po- pieczenia. Okres między przeładowaniami ne są w rozbudowanej nadbudówce. twierdziły zgodność zgłoszonych wymagań aktywnej strefy w tym urządzeniu wyno- Program uzupełnienia składu flotylli ato- z opracowywanym lodołamaczem o podwój- si 7 lat w odróżnieniu od 2,5-3 lat w przy- mowych lodołamaczy przewiduje zaprojek- nym zanurzeniu typu LK-60J. Przeprowadzo- padku obecnego typu KLT-40. Nowe reak- towanie i budowę 4 uniwersalnych lodoła- ne w ramach wstępnego projektowania po- tory dają prawie dwukrotną oszczędność maczy o podwójnym zanurzeniu o mocy równawcze badania modelowe w basenach pod względem gabarytów i masy. To ostat- 60 MW oraz lodołamacza – lidera o mocy lodowym, hydrodynamicznym i dzielności nie ma szczególne znaczenie dla zapew- 90‑110 MW. morskiej CNII im. Akademika A.N. Kryłowa, nienia minimalnego zanurzenia robocze- (ciąg dalszy nastąpi) a także kontrolne próby w basenie lodowym go lodołamacza. Reaktory typu monoblok firmy „Aker Arctic Technology”, potwierdzi- z dużym (60%) naturalnym obiegiem wy- Tłumaczenie z języka rosyjskiego ły celowość zaproponowanego przez CNIIM- magają znacznie mniejszej mocy pomp. Maciej S. Sobański Wajgacz i bliźniaczy Tajmyr w jednym z rosyjskich portów Dalekiej Północy. Fot. zbiory Anatolij Odajnik

Nr 109 (5/2011) • OKRĘTY WOJENNE 103 SMS Wolf Richard Guilliatt, Peter Hohnen Wydawnictwo Replika (www.replika.eu) str. 350, oprawa miękka format 14,4 x 20,4 cm, cena 39,90 zł

Impas w działaniach wojennych na froncie trwa, od dwóch lat toczy się pierwsza wojna świato- wa. Niemcy wiedzą już, że jedynym sposobem by zwyciężyć Brytyjczyków jest konieczność odcię- cia ich od źródeł zaopatrzenia w niezbędne produkty żywnościowe, których import to aż 60% ryn- ku. Brytyjczycy zdają sobie sprawę z zagrożenia. Jednak związani konwencjami międzynarodowymi, wrogowie, zmuszeni są do rozwiązań, które obejdą prawo. Czas zacząć wyniszczająca wojnę handlo- wa, którą będą prowadzić statki handlowe, uzbrojone w torpedy, miny, z załogą wojskową na pokładzie. Kto natrafi na statek wroga- ma prawo przejąć jego ładunek a łajbę zatopić- przyszedł czas na korsarstwo. Jest 30 listopad 1916 roku, pozornie zwykły frachtowiec wypływa na morze w swą pierwszą, niszczycielską misję. Ten statek SMS Wolff, czarny korsarz, który prze kolejne miesiące będzie siać postrach wśród odległych portów Imperium Brytyjskiego. Każdy statek, jaki spotka na swej drodze- zatopi, a załogę weźmie do niewoli. Książka SMS Wolf to epicka opowieść o tajnej misji korsarza, która niezwykle dokład- ny i precyzyjny sposób opowiada losy tego czarnego statku i jego załogi. Dowiemy się z niej nie tylko tego, kim był główny kapitan oraz w jaki sposób przygotował oraz wyposażył frach- towiec w narzędzia niezbędne do przeprowadzenia zwycięskiej akcji. Przeczytamy jego notat- ki, poznamy jego przemyślenia odnośnie całej wyprawy, jak również zapoznamy się z losami każdej jednostki, która spotkała na swej drodze Wolfa. Zgłębimy realia życia na statku, który przez całą swoja misję ani razu nie zawinął do żadnego portu. Poczucie beznadziei, jaka towarzyszyła załodze, kiedy przez wiele miesięcy Wolf nie natrafił na żaden frachtowiec, którego ładunkiem mógłby uzupełnić brakujące zapasy węgla i żywności. Kiedy to więźniów wraz z załogą połączył wspólny cel- dążenie do przeżycia i przetrwania tej odysei by choć raz jeszcze stanąć na stałym lądzie. Autorzy również odkrywają praw- dę o sposobie informowania opinii publicznej o wydarzeniach na morzu. O tym, w jaki sposób manipulowano informacjami, które docierały do mediów albo w postaci mocno okrojonej albo całkowicie wypaczającej rzeczywistość. Komu zależało na tym, by obywatele brytyjscy i mieszkańcy ich kolonii nie byli świa- domi zagrożenia, które czyhało na nich na morzu? I z jakimi konsekwencjami spotkaliby się prowadzący wojnę, gdyby cała prawda była powszechnie znana? Odpowiedzi na wszystkie zagadnienia i pytania, znajdują się w książce. Wystarczy tylko po nią sięgnąć i... przeczytać. Do czego gorąco namawiamy nie tylko zainteresowanych historią I Wojny Światowej, ale wszystkich chcących poznać tajemnice i ciekawostki, które w me- diach trudno znaleźć.

POD NASZYM PATRONATEM

Flota Czerwona na Morzu Czarnym: Wielka improwizacja 1941-1942 Michał Glock Wydawnictwo Tetragon, Warszawa 2010 str. 380, oprawa miękka format 16,5 x 23,5 cm, cena 69,90 zł Druga wojna światowa na morzu w naszej historiografii doczekała się wielu opracowań. Niestety żad- ne z nich nie opisało całościowo w sposób zadowalający działań morskich na froncie niemiecko-radzieckim. Ostatnia praca tego typu autorstwa E. Kosiarza ukazała się w 1988 roku i traktowała o II wojnie światowej na Bałtyku. Michał Glock – nasz współpracownik od lat zajmujący się historią floty rosyjskiej i radzieckiej w swojej nowej, dwutomowej książce prezentuje w sposób detaliczny działania sił radzieckich na Morzu Czar- nym w latach 1941-1944. Niewątpliwą zaletą tego opracowania jest sięgnięcie do trudno dostępnych opraco- wań, które jeszcze nie tak dawno były tajne oraz do najnowszych publikacji rosyjskich dzięki czemu udało się oddać wojnę morską na Morzu Czarnym w możliwie dokładnie. Niewątpliwą zaletą są liczne mapy, tabele schematy, rysunki okrętów oraz 350 fotografii (w tym wiele publikowanych po raz pierwszy).

Jednocześnie z z atakiem na Noworosyjsk niemieckie samoloty pojawiły się także nad Anapą. Port ten bronio- ny był przez baterie nr 264, nr 852, nr 362, nr 361 (we wsi Anapskaja). Dwie pierwsze należały do 70 dywizjo- nu artylerii przeciwlotniczej, pozostałe do 36 samodzielnego dywizjonu artylerii przeciwlotniczej. Łącznie liczyły 3 działa plot. kal. 85 mm, 9 dział plot. kal. 76,2 mm, 11 wkm. Bomby uszkodziły kilka budynków w mieście i porcie. Ich ofiarą stał się parowy frachtowiec Elborus (970 BRT, trafiony 2 bombami, zginęło 5 osób), szkuner Dniestr oraz kuter torpedowy TKA-33. Odłamki blisko padających bomb spowodowały uszkodzenia jednej z armat kal. 130 mm i działek przeciwlotniczych na ka- nonierce Krasnaja Abchazja. Do niezwykle zaciętych ataków lotnictwa doszło na trawersie przylądka Picunda (na północny zachód od Suchumi). 13 lipca w tym rejonie znalazły się dwa ra- dzieckie konwoje. W pierwszym z ładunkiem benzyny płynął z Batumi do Tuapse motorowy tankowiec Moskwa (6086 BRT) pod eskortą trałowców T-401 Trał i T-406 Iskatiel, w drugim z Poti do Noworosyjska płynął parowy frachtowiec Kursk (5801 BRT) pod eskortą trałowca TSzcz-412 i kutra dozorowego SKA-095. Moskwa stała się ce- lem dla samolotów bombowych, Kursk był atakowany przez samoloty torpedowe. Ataki nie były skuteczne. Kursk wymanewrował 10 zrzuconych torped, trałowiec T-412 dalsze dwie. Można uznać, że ataki miałyby w końcu powodzenie, jednak na pomoc konwojom przyleciały radzieckie myśliwce wezwane przez punkt obserwa- cyjny na przylądku i niemieckie samoloty zostały zmuszone do odwrotu. Zestrzelony został jeden niemiecki samolot bombowy Ju-88. Poważnie uszkodzony został je- den z radzieckich ŁaGG-3. Efektem niemieckiego ataku była decyzja wiceadmirała Oktjabrskiego, nakazująca wszystkim konwojom płynięcie w pobliżu brzegu, w zasięgu widoczności. Po- nadto każdy statek miał być eskortowany przez nie mniej jak 2–3 okręty (wcześniej wystarczył jeden). Lotnictwo myśliwskie miało być naprowadzane na wykryte nie- przyjacielskie samoloty przez stacje radarowe RUS-2. Problemem była słabość lotnictwa radzieckich sił lądowych na Kaukazie, posiadającego na stanie tylko samolo- ty starych typów, np. myśliwce I-15.