Okręg Warszawski Zrzeszenia „Wolność I Niezawisłość ”
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Grzegorz Łeszczyński OKRĘG WARSZAWSKI ZRZESZENIA „WOLNOŚĆ I NIEZAWISŁOŚĆ” NA TLE STRUKTUR CENTRALNYCH Zarys problematyki Okręg WARSZAWSKI ZRZESZENIA „WOLNOść I NIEZAWisłOść” NA TLE STRUKTUR CENTRALNYCH. ZARYS PROBLEMATYKI GRZEGORZ ŁESZCZYŃSKI Okręg WARSZAWSKI ZRZESZENIA „WOLNOść I NIEZAWisłOść” NA TLE STRUKTUR CENTRALNYCH. ZARYS PROBLEMATYKI WARSZAWA 2019 Redakcja, korekta i indeks Jolanta Rudzińska Opracowanie graficzne i projekt okładki Dariusz Górski © Copyright by Fundacja im. Jadwigi Chylińskiej 2019 ISBN 978-83-940208-2-8 Wydanie I, Warszawa 2019 SPIS TREŚCI WSTĘP 7 1. GENEZA I STRUKTURY ZRZESZENIA „WOLNOŚĆ I NIEZAWISŁOŚĆ” 15 1.1. Armia Krajowa – „Nie” – Delegatura Sił Zbrojnych 15 1.2. WiN i jego struktury ogólnopolskie 22 1.2.1. Cztery Zarządy Główne 29 1.2.2. Formacja polityczna 33 1.2.3. Stosunek WiN do powojennej odbudowy kraju 35 1.2.4. Wywiad i propaganda 36 1.2.5. Stosunek do Żydów 42 1.2.6. Dział Opieki Społecznej 44 2. OBSZAR CENTRALNY WIN: STRUKTURA, HISTORIA, ROLA 45 2.1. Wywiad 55 2.2. Działalność zbrojna 69 2.3. Prasa 81 3. OKRĘG WARSZAWSKI WiN 85 3.1. Władze i struktury organizacji 85 3.2. Wywiad 101 3.3. Likwidacja organizacji 104 3.4. Rozpracowanie byłych środowisk Okręgu Warszawskiego WiN 119 ZAKOŃCZENIE 121 WYKAZ SKRÓTÓW 123 BIBLIOGRAFIA 125 ANEKSY 130 INDEKS OSOBOWY 152 WSTĘP Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” właściwie nie doczekało się jeszcze osobnej, rzetelnej monografii przedstawiającej jego historię, strukturę i rozpracowanie przez organa bezpieczeństwa Polski Ludowej, opartej na aktualnym stanie wiedzy i dostępnych źródłach1 Dotyczy to również znacznej części obszarów Polski, które organizacja obejmowała swym zasięgiem2. Wyjątek stanowi tu Obszar Południowy, któremu poświęcono dwie obszerne monografie, obejmujące Okręgi Krakowski i Rzeszowski3. Podobnie wyglądała dotychczas sytuacja 1 Zrzeszeniu poświęcone są m.in. publikacje, które ukazały się jeszcze w czasach odzyskiwania suwerenności przez Polskę, mające charakter syntetycznych broszur bądź opracowań popularnonaukowych; zob.: A. Lenkiewicz, Wolność i Niezawisłość, Wrocław 1989 (II obieg); Z. Lazarowicz, WiN: O Polskę wolną i niezawisłą, Wrocław 1991; Z. Woźniczka, Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” 1945–1952, Warszawa 1992. W ostatnich latach WiN poświęcony był w całości jeden z numerów „Biuletynu Instytutu Pamięci Narodowej” (2008, nr 1–2); obszerną syntezę stanowi też praca G. Wąsowski, L. Żebrowski, Żołnierze wyklęci. Antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 roku, Warszawa 1999. Pojęcie „Żołnierze Wyklęci” utrwaliło się zresztą w powszechnej świadomości w latach dziewięćdziesiątych m.in. za sprawą działaczy Ligi Republikańskiej, którzy przygotowali wystawę poświęconą żołnierzom podziemia niepodległościowego po II wojnie światowej walczącym z sowieckim okupantem; zob. G. Wąsowski, „Żołnierze wyklęci…” Ale przez kogo? Refleksje w przeddzień święta. „Jakościowa zmiana nastąpiła dopiero po powstaniu IPN”, http://wpolityce.pl/polityka/110368-zolnierze-wykleci-ale-przez-kogo-refleksje- w-przeddzien-swieta-jakosciowa-zmiana-nastapila-dopiero-po-powstaniu-ipn (6 X 2015). 2 Na temat Obszaru Zachodniego WiN zob.: T. Balbus, Konspiracja dolnośląska: AK-WiN (1945–1948). Leksykon, Wrocław 2000; idem, Ludzie podziemia AK-WiN w Polsce południowo-zachodniej (1945–1948), t. 1: Okręg Wrocław „Wschód”, odtworzony Okręg Wrocław, wrocławska komórka „Ż”, drugi Zarząd Obszaru Zachodniego, Wrocław 2004. 3 Z. Zblewski, Okręg Krakowski Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” 1945–1948. Geneza, struktury, działalność, Kraków 2005; G. Ostasz, Okręg Rzeszowski Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”: model konspiracji, struktura, dzieje, Rzeszów 2006. O Obszarze Południowym WiN zob.: Rozpracowanie i likwidacja Rzeszowskiego Wydziału WiN w dokumentach UB (1945–1949), wybór, wstęp i oprac. T. Balbus, Z. Nawrocki, 8 Wstęp w zakresie Obszaru Centralnego, z wchodzącymi doń poszczególnymi okręgami4. Zmieniło się to jednak na kilka miesięcy przed opublikowa- niem niniejszej pracy. Tego zagadnienia dotyczyła bowiem konferencja naukowa zorganizowana 5 grudnia 2013 r. przez warszawski Oddział Instytutu Pamięci Narodowej pt. „Obszar Centralny Zrzeszenia »Wolność i Niezawisłość«”. Jej plonem jest wydany pod koniec 2018 r. pokonferencyjny, rozbudowany zbiór referatów pt. Obszar Centralny Zrzeszenia WiN 1945–1947 pod red. Tomasza Łabuszewskiego. Dzięki temu wydawnictwu miałem możliwość skorygowania i uzupełnienia pewnych informacji. Wpływ na niewielkie dotychczas zainteresowanie samym Okręgiem Warszawskim miał fakt, że II konspiracja rozwijała się przede wszystkim na terytorium Polski wschodniej, szczególnie na obszarze Białostocczyzny, Lubelszczyzny, Podkarpacia oraz wschod- niego i północnego Mazowsza, a także południowej: Kielecczyzny, Małopolski, Żywiecczyzny i Śląska5. Warszawa odgrywała przede wszystkim rolę ośrodka wywiadowczego, a tuż po wojnie stanowiła centralną siedzibę WiN, przeniesioną następnie – wraz z II Zarządem – do Krakowa. Niestety Okręg Warszawski Zrzeszenia WiN należał do jednego z najsłabszych i najkrócej działających. Twórcy Atlasu polskiego podziemia niepodległościowego słusznie zauważają, że „Okręg Warszawa WiN krypt. »Ł-1« był organizacyjnie słaby, jego liczebność można oceniać na zaledwie kilkaset osób”6. O roli, jaką zajmował w strukturach całego Obszaru najlepiej świadczą chyba słowa zastępcy Warszawa 2001; T. Balbus, Z dziejów prasy podziemnej 1946: „Orzeł Biały” – pismo Obszaru Południowego WiN, „Więź” 2001, nr 1. 4 Temu zagadnieniu w ujęciu lokalnym ostatnio poświęcono pracę: K. Kacprzak, Podziemie zbrojne na Mazowszu Północnym w walce z systemem komunistycznym 1945–1952, Warszawa 2011. 5 T. Wolsza, „Żołnierze wyklęci”. Druga konspiracja w badaniach regionalnych i ogólno- polskich historyków IPN w latach 2000–2010 [w:] Bez taryfy ulgowej. Dorobek naukowy i edukacyjny Instytutu Pamięci Narodowej 2000–2010, red. A. Czyżewski, S.M. Nowi- nowski, R. Stobiecki, J. Żelazko, Łódź 2012, s. 94. Jak zauważa autor, referujący stan badań historyków IPN nad tym zagadnieniem, słabo opracowane tereny Polski centralnej, a szczególnie jej zachodniej części, z zakresu II konspiracji wynikają z faktu, że konspiracja ta była silne umocowana i rozwijała się przede wszystkim na dawnych Kresach RP. Na to zaś wpływ miały represje Sowietów wobec Polaków oraz usuwanie ich z obszaru „małej ojczyzny” i faworyzowanie Ukraińców, Białorusinów i Litwinów; ibidem, s. 92. 6 Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956, red. R. Wnuk, S. Poleszak, A. Jaczyńska, M. Śladecka, Warszawa–Lublin 2007, s. 228. Wstęp 9 prezesa Zarządu Obszaru Centralnego WiN Stanisława Sędziaka: „Jak się zorientowałem, obszar centralny składał się zasadniczo z dwóch okręgów: białostockiego i lubelskiego. Reszta była fikcją”7. Istniał zaledwie niecałe pół roku – od września 1945 do stycznia 1946 r. Próbę jego reaktywacji – bez większych sukcesów – podjęto jeszcze wiosną 1946 r. Na jego słabość składało się kilka przyczyn, które podał Kazi- mierz Krajewski w swym wystąpieniu podczas wzmiankowanej konfe- rencji. Wymienił on m.in. ogromne straty wojskowe na terenie stolicy po Powstaniu Warszawskim, ujawnienie się, a następnie rozbrojenie i bardzo często wymordowanie w niewyjaśnionych okolicznościach przez Armię Czerwoną i NKWD wielu żołnierzy AK w ramach akcji „Burza” czy też rozwiązanie oddziałów leśnych w związku z amnestią ogłoszoną przez komunistów 2 sierpnia 1945 r.8 Mimo tych słabości Okręg odegrał pewną rolę w funkcjonowaniu całej organizacji, przede wszystkim na polu wywiadowczym, dowodzonym przez por. Tadeusza Jaegermanna9, posiadając własną komórkę, niezależną od organizacji 7 Cyt. za: T. Łabuszewski, Komenda Obszaru Centralnego „Nie”-DSZ-WiN, „31”, „Zatoka”, „Wisła” [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia WiN 1945–1947, red. T. Łabuszewski, Warszawa 2018, s. 14, przyp. 13. 8 K. Krajewski, Warszawski Okręg Zrzeszenia WiN [w:] ibidem, s. 388 n.; por. T. Łabu- szewski, Komenda Obszaru Centralnego…, s. 14, 15–16, 29. 9 Tadeusz Jaegermann „Michał”, „Ewa”, „Klimek” (1918–2008), pochodził z Tarnowa, w latach trzydziestych zamieszkał i uczył się w Warszawie. W czasie okupacji żołnierz ZWZ-AK, 1942–1945 dowódca oddziału dywersyjnego AK, adiutant Józefa Rybickiego „Macieja” i dowódca oddziału Kedywu AK w Obwodzie Mokotów (krypt. ODB-19), potem szef II, czyli informacji na okręg warszawski AK, następnie WiN. W czerwcu 1945 r. mianowany przez Rybickiego szefem pionu informacyjnego Okręgu Warszawskiego DSZ. Jako jeden z nielicznych członków dowództwa warszawskiego Zrzeszenia WiN uniknął aresztowania – zarówno w grudniu 1945, jak i w styczniu 1946 r., kiedy w ręce bezpieki wpadł prezes Okręgu Warszawskiego. Aresztowany w lipcu 1946 r., dla ratowania życia zdecydował się na podjęcie współpracy z UB na podstawie „kompromitujących materiałów”. Przyjął wówczas ps. „Kim”. Jego działalność znacznie przyczyniła się do rozpra- cowania struktur warszawskich organizacji. Członek ZBoWiD (od 31 XII 1976) odznaczony brązową (1978) i srebrną (1981) odznaką Zasłużonego Działacza Ligi Obrony Kraju; Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie (dalej: AIPN), 00168/47, t. 1, Materiały oryginalne tajnego współpracownika ps. „Kim”, k. 1–2 (zob. Załączniki); AIPN, 1003/805, Akta paszportowe: Jaegermann Tadeusz Jan, ur. 10 VIII 1918 r., Wniosek do Biura Paszportów MSW, 28 II 1983, b.p.; zob. też K. Krajewski, T. Łabuszewski, Warszawa 1945 w raportach siatki wywiadowczej Okręgu Warszawskiego WiN, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2008, nr 1–2, s. 130. 10 Wstęp terenowej, istniejącą jeszcze w czasach Delegatury Sił Zbrojnych,