Karolina Trzeskowska Tadeusz Żenczykowski (1907-1997). W kraju i na emigracji Praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Mariusza Wołosa 1 Wstęp Przedmiotem niniejszej rozprawy doktorskiej jest biografia Tadeusza Żenczykowskiego – prawnika, żołnierza Armii Krajowej, historyka, publicysty, działacza emigracyjnego. Dzaiałalność jednego z czołowych żołnierzy Polskiego Państwa Podziemnego nie doczekała się do tej pory szerszego opracowania. Jego sylwetce poświęcono nieliczne artykuły1 oraz wspomnienia współpracowników z okresu przedwojennej, wojennej i powojennej aktywności2. Należy zaznaczyć, że Żenczykowski był jednym z najbardziej zwalczanych przez propagandę komunistyczną działaczy Radia Wolna Europa. Również z racji działalności antysowieckiej w okresie okupacyjnym jego nazwisko było nagminnie pomijane w powojennych publikacjach o Armii Krajowej. Bardzo często przedstawiano tę aktywność w zniekształconej formie, bądź celowo umniejszano zasługi. Intencją Autorki jest odmitologizowanie sylwetki Żenczykowskiego poprzez skonfrontowanie kłamstw propagandy komunistycznej z faktami historycznymi. Dwie rocznice, które przypadały na okres powstawania niniejszej pracy były związane z postacią i z działalnością Tadeusza Żenczykowskiego. W 2017 roku miała miejsce 110 rocznica jego urodzin. W tymże samym roku Studium Polski Podziemnej, którego Żenczykowski był jednym z założycieli oraz wieloletnim działaczem obchodziło siedemdziesięciolecie powstania. Postać Żenczykowskiego jest dla Autorki szczególnie ważna z kilku powodów, które bezpośrednio skłoniły ją do podjęcia próby napisania jego biografii. Po pierwsze od 1945 roku bohater pracy mieszkał w Londynie, gdzie aktywnie działał w ramach emigracyjnej społeczności. Po zakończeniu pracy w Radiu Wolna Europa powrócił do stolicy Albionu na emeryturę, gdzie mieszkał do końca swego życia. Również i Autorka niniejszej pracy od 2012 roku jest mieszkanką Londynu. Stając się członkiem emigracyjnej społeczności w 2013 roku trafiła do Studium Polski Podziemnej chcąc kontynuować zainteresowania pracą archiwistyczną oraz historią Armii Krajowej. Rola 1A. Friszke, Tadeusz Żenczykowski i jego książki, „Więź”, 1994, nr 8, s. 121-123, P. Lipiński, Zawołaj perełko krasego byka, „Gazeta Wyborcza”, 18/19 VII 1998, nr 167, s. 18-22, R. Terlecki, Żołnierz i historyk, „Arka”, 1998, s. 74-82, A. Pomian, Ś.P Tadeusz Żenczykowski, „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, 12 IV 1997, nr 58, s. 9, idem, Tadeusz Żenczykowski (1907-1997): wspomnienie, „Archiwum Emigracji”, 2007, z.1, s. 254, J. Nowak-Jeziorański, Człowiek czynu, „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, 4 IV 1997, nr 81, s. 2, A. Romanowski, Rodaków rozmowy, „Tygodnik Powszechny”, 16 IV 1989, nr 16, b.s., G. Mazur, Przedmowa, [w:] Akcja dywersyjna „N” . Dokumenty i materiały z archiwum Tadeusza Żenczykowskiego, Wrocław 2000, s. 13- 17, K. Tarka, Próby osaczenia niezłomnego. Rozpracowanie operacyjne Tadeusza Żenczykowskiego przez wywiad PRL, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, nr 4, 2008, s. 204-211. 2L. Gawlikowski, Pracownicy Radia Wolna Europa. Biografie zwykłe i niezwykłe, Warszawa 2015, s. 790-801, A. Grabowska, Wspomnienia pracowników Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa, Warszawa 2002, s. 319- 325, W. Bartoszewski, Pod prąd. Moje środowisko niepokorne, Warszawa 2011, s. 59-85. 2 Żenczykowskiego jaką pełnił w jednej z najbardziej zasłużonych instytucji naukowo- archiwalnej na Zachodzie tylko ugruntowała Autorkę w chęci napisania jego biografii. Jak zapisano w tytule, jest to biografia człowieka, którego wielu utożsamia w charakterze emigranta. Dlatego też Autorka zdecydowała się podzielić rozprawę doktorską na dwie części. Pierwsza z nich zawiera opis działalności Żenczykowskiego na polu krajowym z uwzględnieniem jego aktywności w okresie przedwojennym oraz wojennym. Ważną cenzurę w jego życiu stanowił rok 1945. Zagrożony aresztowaniem przez władze komunistyczne był zmuszony wraz z żoną Daromiłą uciekać z Polski. Od tego momentu Żenczykowski stał się symbolem niezłomności w walce z systemem panującym w Polsce. Powyższa praca to biografia kilku epok. Ukazanie trajektorii biograficznej jest niezbędne. Konieczne jest pokazanie specyfiki losów osób urodzonych na początku XX wieku. Pokolenia, którego młode lata przypadły na okres odbudowy państwa polskiego po wielu latach niewoli. Ich młodość została poddana ciężkiej próbie w okresie II wojny światowej oraz Polskiej Republiki Ludowej. Konieczne jest również ukazanie losów Żenczykowskiego w mikro-perspektywie. W tymże celu Autorka pokazała środowisko jego przedwojennej działalności, akowskiej społeczności, komunistycznej Polski, emigracyjnego Londynu i Monachium. Główną tezą badawczą jest przedstawienie Żenczykowskiego jako działacza propagandowego. Był to jeden z przedmiotów jego największych zainteresowań. Już w latach młodzieńczych podczas działalności w Związku Strzeleckim miał po raz pierwszy styczność z tą dziedziną. W okresie przedwojennym w 1938 roku objął stanowisko kierownika propagandy jednego z największych ugrupowań politycznych. Jego szczytowa aktywność przypadała jednak na okres wojenny. Działalność w ramach Akcji „N” to najświetniejszy okres w życiu Żenczykowskiego. Mimo krwawych represji ze strony okupanta niemieckiego udało mu się wówczas stworzyć prężnie działający aparat propagandy dywersyjnej. Również działalność w ramach Podwydziału Propagandy Mobilizacyjnej „Rój” oraz Wydziału „R” zasługuje na szersze omówienie. Objęcie przez Żenczykowskiego kierownictwa Wydziału Propagandy BIP w okresie powstania warszawskiego stanowiło uwieńczenie jego niezwykle aktywnej wojennej działalności. Drugą, niezmiernie ważną tezą jest ukazanie bohatera pracy jako sprawnego organizatora. Wspomniany uprzednio Związek Strzelecki Żenczykowski tworzył od podstaw. Z równie wielką energią brał udział w rozwijaniu działalności Związku Polskiej Młodzieży 3 Demokratycznej. Nie należy również zapominać, że już 10 października 1939 roku, czyli w stosunkowo niedługim czasie po kapitulacji Warszawy Żenczykowski stworzył Związek Odbudowy Rzeczypospolitej (ZOR). Nieocenione zasługi wniósł również w rozwój monachijskiej rozgłośni. Kolejną tezą jest pokazanie go jako emigranta działającego w obronie prawdy historycznej oraz w ramach upamiętniania historii Polskiego Państwa Podziemnego. Stąd też niezbędne jest przedstawienie jego działalności w organizacjach kombatanckich. Jego emigracyjną aktywność nie należy jednak utożsamiać wyłącznie z „polskim” Londynem. Równie ważnym aspektem była działalność w Radiu Wolna Europa. Monachijska rozgłośnia stała się nie tylko polem walki o zachowanie pamięci o żołnierzach Armii Krajowej, ale także z dygnitarzami komunistycznymi. Jedną z tez jest zaprezentowanie Żenczykowskiego jako publicysty. W celu jej zobrazowania niezbędne jest ukazanie jego pracy redaktorskiej w „Strzelcu”, w „Życiu Akademickim”, w „Podchorążym”, w „Współczesnej Myśli Prawniczej”, w „Agencji Prasowej”, czy „Dzienniku Polskim i Dzienniku Żołnierza”. Nie należy zapominać o wydanych przez niego książkach w latach osiemdziesiątych. Dysertacja jest typową biografią naukową. Poprzez rekonstrukcję losów Żenczykowskiego Autorka pokazuje zdolności człowieka do projektowania swojego życia w zależności od sytuacji i kontekstu w jakiej się znajduje. Praca jest mocno osadzona w epokach. Niezbędne do ich zobrazowania jest przedstawienia tła historycznego. Stanowią go następujące retrospekcje: Warszawa w czasie I wojny światowej, Polska w okresie dwudziestolecia międzywojennego, czas okupacji niemieckiej, powstańcza stolica, PRL, emigracyjny Londyn oraz Monachium. Praca doktorska jest z pogranicza mikrohistorii. Poprzez analizę wąskiego fragmentu historii Autorka pokazuje szersze procesy i zjawiska historyczne. Niezbędne jest określenie sytuacji społeczno-politycznej w jakiej znajdował się Żenczykowski. Do metod badawczych jakimi posługiwano się w pracy należy głównie analiza źródeł archiwalnych. Zastosowanie jej pozwoliło na zbadanie działalności różnych instytucji, czy też uwarunkowań ludzkich zachowań w zróżnicowanych sytuacjach społecznych. Stosując metodę biograficzną Autorka uzyskała wiedzę na temat historii życia, osadzoną w codzienności Żenczykowskiego. Jego korespondencja, notatki osobiste, wspomnienia, wypowiedzi na falach Radia Wolna Europa pozwoliły poznać dynamikę działalności. Korzystając z metody genealogicznej zdobyto 4 informacje o antenatach Żenczykowskiego. Zastosowanie jej pozwoliło na określenie pochodzenia jego rodziny. Warto również wspomnieć o metodzie komparatystycznej. Autorka zastosowała ją w celu wykazania pewnych typowości. Konstrukcja rozprawy ma układ chronologiczno-problemowy. Skupia się wokół życia Żenczykowskiego akcentując ważniejsze problemy badawcze. Rozdziały wydzielono zgodnie z epokami historycznymi. Całość pracy jest poprzedzona wstępem przedstawiającym cele oraz metody badawcze. Praca doktorska składa się z sześciu rozdziałów. Każdy z nich zawiera kilka podrozdziałów. Zakres chronologiczny dysertacji obejmuje okres życia Żenczykowskiego 1907-1997. Jednak w pierwszym rozdziale traktującym o antenatach Autorka cofa się do XIX wieku. Zamieszczone na końcu pracy zakończenie ma na celu podsumowanie metod oraz celów badawczych. Podstawą źródłową rozprawy stanowią głównie materiały archiwalne zgromadzone w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu, Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Instytucie Pamięci Narodowej, Studium Polski Podziemnej w Londynie. Spora grupa archiwaliów pochodzi z Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, Archiwum Państwowego w Kielcach,