cena 8 zł (w tym 5% VAT) Płyta DVD z filmem Mój przyjaciel Laluś NR 3 (136) ■ marzec 2017 BIULETYN IPN Wolni w zniewolonym kraju Kto Wyklęty, kto Niezłomny? Odzyskane pokolenie NR 3 (136) marzec 2017 marzec 3 (136) NR numer indeksu 374431 Fot. Antoni Butkiewicz Antoni Fot. nakład 15 000 egz. SPIS TREŚCI Druga konspiracja 5–10 Adam Hlebowicz – Kto Wyklęty, kto Niezłomny? . Obie nazwy – Żołnierze Wyklęci, Żołnierze Niezłomni – stosuje się zazwyczaj zamiennie. Są jednak zwolennicy używania tylko jednej z nich. „Wyklęci” odnosi się bardziej do komunistycznych represji, do anatemy, wykluczenia ze zbiorowej pamięci tych, którzy stawili zbrojny opór instalującej się po wojnie władzy ludowej. „Niezłomni” – wskazuje na postawę samych żołnierzy, ich nieprzejednany stosunek do reżimu komunistycznego, bez względu na to, czy żyli w kraju, czy na emigracji. Filip Musiał – Dlaczego powstał WiN? . 11–18 Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” powołano we wrześniu 1945 r. jako odpowiedź na pogarszającą się sytuację geopolityczną w Europie oraz dramatyczne wydarzenia w Polsce pojałtańskiej. Zamiast walki zbrojnej proponowano żołnierzom podziemia niepodległościowego nową formułę działania, ukierunkowaną głównie na zapewnienie uczciwych wyborów parlamentarnych. Dawid Golik – W akcie samoobrony. Aktywizacja 19–29 podziemia niepodległościowego w Małopolsce wiosną 1945 r. Komendant Okręgu AK Kraków wiosną 1945 r. nie namawiał swoich podkomendnych do otwartej walki z Sowietami, zdając sobie sprawę z dysproporcji sił. Jednak represje komunistyczne szybko skłoniły wielu żołnierzy podziemia do ponownego chwycenia za broń i odtworzenia struktur konspiracyjnych. 1 Ksawery Jasiak – Sieradzcy żołnierze „Warszyca” . 30–39 Wśród licznych organizacji antykomunistycznych, które powstały po rozwiązaniu Armii Krajowej, z pewnością wyróżniało się Konspiracyjne Wojsko Polskie (KWP). Silne struktury tej organizacji udało się zbudować w Sieradzu. Piotr Niwiński – Podziemie niepodległościowe na Pomorzu . 40–46 47–53 Tomasz Łabuszewski – Ruch Oporu Armii Krajowej na Mazowszu . Wstępując w szeregi służby wewnętrznej Ruchu Oporu Armii Krajowej, przysięgam Bogu i Ojczyźnie tajemnic organizacyjnych strzec, a za zdradę ponieść śmierć. Wszelkie rozkazy władz organizacyjnych i przełożonych wypełniać ochotnie, o wyzwolenie Ojczyzny walczyć do ostatniej kropli krwi. Tak mi dopomóż Bóg. rota przysięgi ROAK Dariusz Walusiak – Wolni w zniewolonym kraju . 54–61 Komuniści, fałszując referendum w 1946 r., a pół roku później wybory do Sejmu Ustawodawczego, pokazali, że w walce o władzę nie liczą się z nikim i niczym. „Wszystkim dobrze są znane fakty stosowania terroru wyborczego, pozbawiania obywateli prawa głosu, krępowania woli wyborców, usuwania numerów opozycyjnych i inne stosowane 19 stycznia kanty wyborcze” – napisano w ulotce Zbrojnego Ruchu Oporu AK. 2 BIULETYN IPN NR 3 (136), marzec 2017 Kajetan Rajski 62–67 – Pokolenie odzyskane? . Żołnierze Wyklęci stali się dla wielu osób synonimem oddania Ojczyźnie, przeniknęli skutecznie do popkul- tury, dzięki czemu na naszych ulicach zdecydowanie częściej zobaczymy kogoś w koszulce z rotmistrzem Witoldem Pileckim aniżeli z Che Guevarą. Nie popadaj- my jednak w hurraoptymizm. Wyklęci są modą, która w końcu przeminie. Pytanie, co po niej zostanie. Polskie rodziny Agnieszka Łuczak – Talent dla Polski. Rodzina Lutosławskich . 68–77 Sylwetki Grzegorz Ostasz – „Orlik”, który uniknął sideł. Kazimierz Dziekoński . 78–86 Bohater ...i zdrajca Jakub Gołębiewski – Jerzy Zakulski i Roman Burczak-Abramowicz . 87–89 Komentarze historyczne Ewa Żaboklicka – Grabież w świetle prawa. „Warszawski” 90–101 dekret Bieruta z 1945 r. BIULETYN IPN NR 3 (136), marzec 2017 3 Cecylia Kuta – W obronie 102–111 praw człowieka . Kolegium: dr Adam Dziuba, dr Wojciech Frazik, Marcin Majewski – Polscy uchodźcy dr hab. Waldemar Grabowski, 112–120 dr Kazimierz Krajewski, w Câmpulung-Muşcel w Rumunii . dr Mariusz Krzysztofiński, Magdalena Łysiak – Festiwal Filmowy NNW. dr Sebastian Ligarski, dr Agnieszka Łuczak, 121–129 dr Marcin Majewski, dr hab. Filip Musiał, Jedyne takie miejsce . dr Wojciech Muszyński, Jan M. Ruman, Ludzie wolności dr hab. Krzysztof Sychowicz, Anna Zechenter Andrzej Grajewski – Kardynał z katakumb. 130–134 Redaguje zespół: Ján Chryzostom Korec (1924–2015) . Wojciech Butkiewicz – sekretarz redakcji Tu byłem (tel. 22 5818813, [email protected]), Kinga Hałacińska – Kazali się szybko pakować. dr Filip Gańczak ([email protected]), Jakub Gołębiewski Wojenne losy ([email protected]), 135–144 Bogumiła Hałacińskiego . Romuald Niedzielko – zastępca redaktora naczelnego Czego nauczył mnie Rotmistrz? ([email protected]), Z Andrzejem Markiem Ostrowskim rozmawia Jan M. Ruman – redaktor naczelny 145–149 ([email protected]), Jarosław Wróblewski . Andrzej Sujka ([email protected]), Piotr Życieński – fotoreporter Sekretariat: Maria Wiśniewska (tel. 22 5818819, [email protected]) Projekt graficzny i okładka: Sylwia Szafrańska Łamanie: Wojciech Czaplicki Adres redakcji: ul. Wołoska 5, 02-675 Warszawa Adres do korespondencji: ul. Wołoska 7, 02-675 Warszawa Miejsce na mapie Druk: LEGRA Sp. z o.o. ul. Albatrosów 10c, Leszek Rysak – Huta Pieniacka istnieje nie tylko 30-716 Kraków 150–157 w sercach… . W winiecie: oryginalny orzełek Książki z czapki powstańczej, fot. Jarosław Wróblewski 158–160 Krzysztof Tarka – Portret emigranta . 4 BIULETYN IPN NR 3 (136), marzec 2017 BBIULETYIULETYN IIPNPN PISMO O NAJNOWSZEJ HISTORII POLSKI NR 3 (136), marzec 2017 KONSPIRACJA DRUGA Adam Hlebowicz Polskie Radio SA Kto Wyklęty, kto Niezłomny? Fot. Julia Popławska-Walusiak Obie nazwy – Żołnierze Wyklęci, Żołnierze Niezłomni – stosuje się zazwyczaj zamiennie. Są jednak zwolennicy używania tylko jednej z nich. „Wyklęci” odnosi się bardziej do komunistycznych represji, do anatemy, wykluczenia ze zbiorowej pamięci tych, którzy stawili zbrojny opór instalującej się po wojnie władzy ludowej. „Niezłomni” – wskazuje na postawę samych żołnierzy, ich nieprzejednany stosunek do reżimu komunistycznego, bez względu na to, czy żyli w kraju, czy na emigracji. rganizując przed dwoma laty I Krajową Defiladę Żołnierzy Niezłom- nych w Gdańsku, stanęliśmy wobec dylematu: które z polskich formacji O wojskowych działających w czasie wojny i po jej zakończeniu możemy włączyć w te uroczystości? Żołnierzy Armii Krajowej, powstańców warszawskich, bojowników powojennego podziemia antykomunistycznego, oddziały Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie? A co z regularną polską armią, dzielnie stawiającą opór Niemcom we wrześniu i na początku października 1939 r ?. Armią z poboru, do której powoływani byli wszyscy podlegający obowiązkowi służby wojskowej . Co z takimi formacjami, jak Oddział Wydzielony Wojska Polskiego mjr . Henryka Dobrzańskiego „Hubala” i wieloma innymi rozproszonymi oddziałami armii po- wrześniowej, które trwały na posterunkach w Puszczy Augustowskiej, Czerwonym Bagnie nad Biebrzą, Puszczy Nalibockiej i Borach Tucholskich? Przykłady można mnożyć, pojęcia są nieostre, nie brakuje wątpliwości i dylematów . 5 DRUGA KONSPIRACJA DRUGA Gen. August Emil Fieldorf „Nil”, zdjęcie z akt więziennych. Fot. AIPN „Nil”, „Anoda” i inni Podobny problem istnieje w odniesieniu do działalności antykomunistycznej w latach powojennych . Generał August Emil Fieldorf „Nil”, organizator i dowódca Kedywu, zastępca komendanta głównego Armii Krajowej, więzień sowieckich łagrów, przeciwnik konspiracji powojennej . Nikt nie zabierze „Nilowi” jego zasług w czasie wojny . Ujawnił się pod swoim nazwiskiem w 1948 r ., kiedy nadzieje na kolejny zbrojny konflikt Wschodu z Zachodem okazały się płonne . Został aresztowany w 1950 r . i zamordowany w więzieniu przy ul . Rakowieckiej w Warszawie w lutym 1953 r . Na jakie miano zasługuje dzisiaj i w której kategorii bohaterów powinniśmy go umieścić? Czy Żołnierzem Wyklętym jest Jan Rodowicz „Anoda”, jeden z nielicznych bohaterów batalionu „Zośka”, którym dane było przeżyć okupację i walki powstań- cze w Warszawie, podczas których dokonał wielu brawurowych akcji, a po wojnie – inicjator ekshumacji i pochówków kolegów z oddziału oraz lider tego środowiska? „Anoda” zginął w styczniu 1949 r . w trakcie śledztwa w gmachu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego przy ul . Koszykowej w niewyjaśnionych do dzisiaj okolicznościach . Zamordowany, zmuszony do samobójstwa, torturowany?1 Cho- 1 M . Olczak, Jan Rodowicz Anoda. Życie i śmierć bohatera „Kamieni na szaniec”, Warszawa 2015; P . Benken, Tajemnica śmierci Jana Rodowicza Anody, Warszawa 2016 . 6 BIULETYN IPN NR 3 (136), marzec 2017 DRUGA KONSPIRACJA DRUGA Ostatnie znane zdjęcie Jana Rodowicza, areszt śledczy przy ul. Koszykowej. Fot. AIPN ciaż po zakończeniu II wojny światowej nie walczył już z bronią w ręku, to jednak zachował niezależny osąd sytuacji politycznej w kraju . Gdyby go nie aresztowano, nie zginąłby w tak dramatycznych okolicznościach . Przez dziesiątki lat pomijany w panteonie bohaterów, rzec można śmiało – społecznie i historycznie wyklęty . Jego pamięć można było otwarcie czcić dopiero po 1989 r .; jest jednak innym wy- klętym niż wielu młodych ludzi walczących z bronią w ręku w latach 1945–1963 przeciwko władzy komunistycznej w Polsce . Żołnierze legendarnego batalionu „Zośka”, którym udało się wyjść cało z wo- jennej gehenny, zaczęli się organizować tuż po zakończeniu wojny . Najpierw po to, żeby godnie pochować poległych kolegów ze swoich oddziałów . Potem, przez moment, w latach 1945–1946, część z nich myślała o zbrojnym oporze wobec so- wieckich najeźdźców . Porucznik Henryk