Wybór Źródeł

Home , Franz Kutschera, Janusz Bokszczanin, Jan Wojciech Kiwerski, Jerzy Rutkowski, Kedyw

WYBÓR ŹRÓDEŁ

MINISTERSTWO OBRONY NARODOWEJ

WYBÓR ŹRÓDEŁ

Opracowanie naukowe

Andrzej Chmielarz Grzegorz Jasiński Andrzej Krzysztof Kunert

WOJSKOWE CENTRUM EDUKACJI OBYWATELSKIEJ STUDIUM POLSKI PODZIEMNEJ W LONDYNIE

Redakcja techniczna Lilianna Zawadzka

Projekt okładki Adrian Bojczuk

Skład i korekta Popowska Studio

Materiał ilustracyjny pochodzi ze zbiorów: Archiwum Polski Podziemnej 1939–1956, Biblioteki Narodowej, Instytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce, Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, Studium Polski Podziemnej w Londynie, Wojskowego Biura Badań Historycznych Wojskowego Centrum Edukacji Obywatelskiej oraz Andrzeja Chmielarza i Andrzeja Krzysztofa Kunerta

ISBN 978-83-63755-16-4

Żadna część tej publikacji nie może być powielana i rozpowszechniana, w jakiejkolwiek formie i jakikolwiek sposób (elektroniczny, mechaniczny) włącznie z fotokopiowaniem, nagrywaniem na taśmy lub przy użyciu innych systemów, bez pisemnej zgody wydawcy. Wydawca dołożył wszelkich starań, aby zapewnić najwyższą jakość tej publikacji, jednakże nie udziela żadnej rękojmi ani gwarancji.

Wydanie I

Wydawca Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej 00-909 Warszawa, ul. S. Banacha 2 www.wceo.wp.mil.pl

Druk OZ Graf SA ul. Towarowa 2, 10-417 Olsztyn SPIS TREŚCI

Wstęp ...... 21

Dokumenty ...... 35

I. Organizacja, cele i zadania ...... 37 1. 1939, wrzesień, po 27, [Warszawa]. Fragmenty statutu SZP o zadaniach organizacji i Rady Głównej Obrony Narodowej ...... 37 2. 1939, grudzień, 7, [Warszawa]. Fragmenty meldunku Dowódcy Głównego SZP gen. bryg. Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza („Torwida”) do Prezesa Rady Ministrów RP i Naczelnego Wodza gen. dyw. Władysława Sikorskiego o stanie organizacyjnym SZP ...... 39 3. 1939, listopad, 13, [Paryż]. Decyzja Prezesa Rady Ministrów RP i Naczelnego Wodza gen. dyw. Władysława Sikorskiego w sprawie powołania Komitetu Ministrów dla Spraw Kraju i utworzenia ZWZ . . . . . 41 4. 1939, grudzień, 4, [Paryż]. Fragmenty Instrukcji Nr 1 Komendanta Głównego ZWZ gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego („Józefa Godziemby”) dla płk. dypl. Stefana Roweckiego („Rakonia”) o powołaniu ZWZ w kraju ...... 42 5. 1940, maj, 29 – czerwiec, 2, [Belgrad]. Fragmenty protokołu wystąpienia przedstawiciela komendanta okupacji niemieckiej ZWZ mjr Janiny Karasiówny („Rybczyńskiej”) na konferencji przedstawicieli komend ZWZ w Kraju, kierowników baz łączności na Węgrzech i w Rumunii oraz delegatów KG ZWZ i Sztabu Naczelnego Wodza na temat stanu prac organizacyjnych ...... 46 6. 1940, czerwiec, 18, [Libourne]. Rozkaz Komendanta Głównego ZWZ gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego („Józefa Godziemby”) mianujący gen. bryg. Stefana Roweckiego („Rakonia”) zastępcą Komendanta Głównego ZWZ ...... 48 7. 1940, czerwiec, 29, [Londyn]. Rozkaz Komendanta Głównego ZWZ gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego („Józefa Godziemby”) o utworzeniu Samodzielnego Wydziału Krajowego w Sztabie Naczelnego Wodza ...... 49 8. 1940, czerwiec, 30, [Londyn]. Fragment depeszy gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego („Józefa Godziemby”) do gen. bryg. Stefana Roweckiego („Rakonia”) z informacją o utworzeniu Komendy Głównej ZWZ w Kraju i mianowaniu Roweckiego Komendantem Głównym ZWZ ...... 50 9. 1940, lipiec, 1, [Warszawa]. Rozkaz personalny nr 1 Komendanta Głównego ZWZ gen. bryg. Stefana Roweckiego („Rakonia”) ...... 51 10. 1940, lipiec, 8, [Londyn]. Fragment depeszy gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego („Józefa Godziemby”) do Komendanta Głównego ZWZ gen. bryg. Stefana Roweckiego („Rakonia”) z wytycznymi pracy wojskowej ...... 52 11. 1940, sierpień, 20, [Warszawa]. Depesza nr 66 Komendanta Głównego ZWZ gen. bryg. Stefana Roweckiego („Rakonia”) do Centrali zawierająca skrót odezwy „Nakazy chwili” ...... 53

5 12. 1940, wrzesień, 2, [Warszawa]. Fragment meldunku organizacyjnego nr 31 Komendanta Głównego ZWZ gen. bryg. Stefana Roweckiego („Rakonia”) do gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego („Józefa Godziemby” ...... 54 13. 1940, [październik, 13], [Warszawa]. Instrukcja Komendanta Okręgu Warszawa–Województwo ZWZ płk. dypl. Alojzego Horaka („Nestorowicza”) do Komendantów Obwodów „Zasady pracy Polski Podziemnej” ...... 55 14. 1941, styczeń, [przed 22], [Warszawa]. Rozkaz Komendanta Głównego ZWZ gen. bryg. Stefana Roweckiego („Rakonia”) o apolityczności ZWZ ...... 57 15. 1941, luty, 5, [Warszawa]. Fragmenty raportu operacyjnego nr 54 Komendanta Głównego ZWZ gen. bryg Stefana Roweckiego („Rakonia”) do gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego („Józefa Godziemby”) określające warunki wybuchu i cele powstania powszechnego ...... 58 16. 1941, maj, 28, [Warszawa]. Fragment instrukcji Komendanta Okręgu Warszawa–Województwo ZWZ płk. dypl. Alojzego Horaka („Neumana”) w sprawie inspektortów okręgowych ...... 59 17. 1941, czerwiec, 26, [Warszawa]. Fragment artykułu „Panu Bogu chwała i dziękczynienie!” o wojnie niemiecko-sowieckiej zamieszczonego w „Biuletynie Informacyjnym” ...... 62 18. 1941, czerwiec, 28, [Warszawa]. Wytyczne Komendanta Głównego ZWZ gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) dla komendantów obszarów wschodnich o zadaniach ZWZ po wybuchu wojny niemiecko- -sowieckiej ...... 63 19. 1941, sierpień, 6, [Londyn]. Depesza Prezesa Rady Ministrów RP i Naczelnego Wodza gen. broni Władysława Sikorskiego („Strażnicy”) do Komendanta Głównego ZWZ gen. bryg Stefana Roweckiego („Kaliny”) podająca przyczyny zawarcia umowy polsko-sowieckiej ...... 64 20. 1941, sierpień, 15, [Warszawa]. Instrukcja Komendanta Głównego ZWZ gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grabicy”) o ścisłej współpracy z innymi organizacjami ...... 65 21. 1941, sierpień, 23, [Londyn]. Depesza nr 2832 Prezesa Rady Ministrów RP i Naczelnego Wodza gen. broni Władysława Sikorskiego do Komendanta Głównego ZWZ gen. bryg. Stefana Roweckiego („Kaliny”) o dymisji gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego („Godziemby”) ze stanowiska Komendanta Głównego ZWZ ...... 66 22. 1941, sierpień, 28, [Warszawa]. Fragment depeszy nr 237 Komendanta Głównego ZWZ gen. bryg. Stefana Roweckiego („Kaliny”) do Centrali zawierający ocenę umowy polsko-sowieckiej ...... 67 23. 1941, wrzesień, 3, [Londyn]. Depesza nr 2926 Prezesa Rady Ministrów RP i Naczelnego Wodza gen. broni Władysława Sikorskiego do Komendanta Głównego ZWZ gen. bryg. Stefana Roweckiego („Kaliny”), o uznaniu ZWZ za część Sił Zbrojnych RP i nakazująca rozpoczęcie akcji scaleniowej ...... 68

6 24. 1941, wrzesień, 9, [Londyn]. Fragment instrukcji Prezesa Rady Ministrów RP i Naczelnego Wodza gen. broni Władysława Sikorskiego dla dowódcy Armii Polskiej w ZSRR gen. dyw. Władysława Andersa z informacjami o ZWZ ...... 69 25. 1941, wrzesień, 19, [Warszawa]. Depesza Komendanta Głównego ZWZ gen. bryg. Stefana Roweckiego („Kaliny”) do Centrali o niemieckiej propozycji zawarcia układu z ZWZ ...... 70 26. 1941, wrzesień, 29, [Warszawa]. Rozkaz organizacyjny Komendanta Głównego ZWZ gen. bryg. Stefana Roweckiego („Rakonia”) o powołaniu Służby Ochrony Powstania ...... 71 27. 1941, październik, 1, [Warszawa]. Fragment meldunku organizacyjnego nr 79 za okres od 1 marca do 1 września 1941 roku Komendanta Głównego ZWZ gen. bryg. Stefana Roweckiego („Kaliny”) do Centrali ...... 75 28. 1941, październik, 30, [Warszawa]. Rozkaz nr 51 Komendanta Głównego ZWZ gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) o konsekwencjach uznania ZWZ za część Sił Zbrojnych RP ...... 77 29. 1941, październik, 30, [Warszawa]. Rozkaz nr 52 Komendanta Głównego ZWZ gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) o scalaniu konspiracyjnych organizacji wojskowych ...... 78 30. 1941, grudzień, [Warszawa]. Rozkaz nr 54 Komendanta Głównego ZWZ gen. bryg. Stefana Roweckiego („Kaliny”) do żołnierzy o zadaniach i celach ZWZ ...... 79 31. 1942, luty, 10, [Warszawa]. Fragmenty sprawozdania Komendanta Głównego ZWZ gen. bryg. Stefana Roweckiego („Kaliny”) dla Centrali o stanie organizacyjnym Służby Ochrony Powstania ...... 83 32. 1942, luty, 14, [Londyn]. Rozkaz nr 627 Prezesa Rady Ministrów RP i Naczelnego Wodza gen. broni Władysława Sikorskiego do gen. bryg. Stefana Roweckiego („Kaliny”) o zmianie nazwy organizacji ZWZ i tytułu jej komendanta ...... 85 33. 1942, marzec, 5, [Warszawa]. Rozkaz nr 124 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grabicy”) o zasadach akcji scaleniowej ...... 86 34. 1942, kwiecień, 9, [Warszawa]. Fragment rozkazu nr 5 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Kaliny”) „Odtwarzanie Sił Zbrojnych” ...... 89 35. 1942, kwiecień, 10, [Warszawa]. Rozkaz nr 60 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) do Komendantów Okręgów o wprowadzeniu kryptonimu PZP ...... 90 36. 1942, maj, 116, [Warszawa]. Fragment meldunku organizacyjnego nr 118 za okres od 1 września 1941 do 1 marca 1942 roku Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Kaliny”) do Centrali ...... 91 37. 1942, [po: lipiec, 1], [Warszawa]. Wyjaśnienie Komendanta Obszaru Warszawskiego AK płk. Albina Skroczyńskiego („Łaszcza”) w sprawie stanowiska i obowiązków komendanta obwodu ...... 92

7 38. 1942, lipiec, 6, [Warszawa]. Rozkaz nr 393 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Kaliny” do żołnierzy o koleżeństwie w walce z okupantem ...... 96 39. 1942, lipiec 24, [Warszawa]. Depesza nr 582 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Kaliny”) do Prezesa Rady Ministrów RP i Naczelnego Wodza gen. broni Władysława Sikorskiego o zamiarze podjęcia wzmożonej akcji dywersyjnej ...... 97 40. 1942, sierpień, 15, [Londyn]. Rozkaz nr 3316 Naczelnego Wodza i Ministra Spraw Wojskowych gen. broni Władysława Sikorskiego w sprawie podporządkowania organizacji wojskowych w kraju Dowódcy AK ...... 98 41. 1942, wrzesień, 8, [Warszawa]. Fragment raportu operacyjnego nr 154 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Kaliny”) do Naczelnego Wodza i Prezesa Rady Ministrów RP gen. broni Władysława Sikorskiego ...... 99 42. 1942, wrzesień, [Warszawa]. Rozkaz nr 64 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) w sprawie akcji scaleniowej . . . 100 43. 1942, listopad, 4, [Warszawa]. Rozkaz nr 65 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) w sprawie scalenia NOW . . . . . 103 44. 1942, listopad, 10, [Warszawa]. Rozkaz nr 71 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) do komendantów obszarów i okręgów w sprawie podjęcia czynnego oporu w razie rozpoczęcia przez Niemców akcji eksterminacyjnej Polaków ...... 104 45. 1942, listopad, 13, [Warszawa]. Fragment meldunku nr 166 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Kaliny”) do Naczelnego Wodza i Prezesa Rady Ministrów RP gen. broni Władysława Sikorskiego w sprawie powołania kobiet do służby wojskowej ...... 105 46. 1942, listopad, [Warszawa]. Rozkaz nr 74 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) o scaleniu wysiłków wojskowych w Kraju ...... 106 47. 1943, styczeń, 21, [Warszawa]. Rozkaz nr 66/O.I Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) do Komendantów Okręgów o usprawnieniu akcji scaleniowej ...... 108 48. 1943, luty, 11, [Warszawa]. Artykuł „Z bronią u nogi” w „Biuletynie Informacyjnym” ...... 110 49. 1943, luty, 22, [Warszawa]. Fragment depeszy Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Kaliny”) do Centrali z prośbą o wykonanie przez aliantów nalotów odwetowych na Niemcy ...... 112 50. 1943, marzec, 1, [Warszawa]. Fragment meldunku organizacyjnego nr 190 za okres od 1 września 1942 do 1 marca 1943 roku Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) do Centrali...... 113 51. 1943, marzec, 4, [Warszawa]. Artykuł „Umizgi kata” w „Biuletynie Informacyjnym” ...... 114 52. 1943, kwiecień, 1, [Warszawa]. Artykuł „Akcja zbrojna? Tak – lecz ograniczona!” w „Biuletynie Informacyjnym” ...... 116

8 53. 1943, maj, 30, [Warszawa]. Rozkaz nr 90 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) o wcieleniu BCh ...... 118 54. 1943, czerwiec, 1, [Londyn]. Fragmenty instrukcji szefa Oddziału VI (Specjalnego) Sztabu Naczelnego Wodza ppłk. dypl. Michała Protasewicza („Rawy”) dla kierowników baz zagranicznych ...... 119 55. 1943, czerwiec, 23, [Londyn]. Depesza nr 3179 Prezesa Rady Ministrów RP i Naczelnego Wodza gen. broni Władysława Sikorskiego do Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Kaliny”) nakazująca ograniczenie akcji odwetowych ...... 120 56. 1943, lipiec, 1, [Warszawa]. Artykuł „Na dziś i na jutro” w „Biuletynie Informacyjnym” ...... 121 57. 1943, lipiec, 6, [Warszawa]. Rozkaz nr 165 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) o organizacji Kierownictwa Walki Podziemnej ...... 123 58. 1943, lipiec, 17, [Londyn]. Depesza Naczelnego Wodza gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego („Godziemby”) z nominacją na Dowódę AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Lawiny”) ...... 126 59. 1943, lipiec, 21, [Warszawa]. Instrukcja nr 104/O.I Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) w sprawie prowadzenia akcji niepodległościowej w ramach działalności Kierownictwa Walki Podziemnej ...... 127 60. 1943, lipiec, 26, [Warszawa]. Rozkaz nr 764/V szefa Sztabu Komendy Głównej i zastępcy Dowódcy AK płk. dypl. Tadeusza Pełczyńskiego („Robaka”) do komendantów obszarów i okręgów w sprawie opieki nad zbiegłymi z niewoli niemieckiej jeńcami angielskimi ...... 129 61. 1943, lipiec, 27, [Warszawa]. Rozkaz Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) do żołnierzy AK na Węgrzech ...... 130 62. 1943, lipiec, 29, [Warszawa]. Artykuł „Marsz naprzód trwa” w „Biuletynie Informacyjnym” ...... 132 63. 1943, sierpień, 6, [Warszawa]. Zasady scalenia Administracji Zastępczej i Administracji Zmilitaryzowanej („Teczki”) ustalone przez Delegata Rządu RP na Kraj Jana Stanisława Jankowskiego („Sobola”) i Dowódcę AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) ...... 133 64. 1943, sierpień, 8, [Warszawa]. Rozkaz nr 154 Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego do żołnierzy AK o objęciu przezeń dowództwa organizacji po aresztowaniu gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) . . . 134 65. 1943, sierpień, 9, [Warszawa]. Fragmenty depeszy nr 1321 Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Lawiny”) do Centrali o pomocy AK Żydom ...... 135 66. 1943, sierpień, 31, [Warszawa]. Fragmenty meldunku organizacyjnego nr 220 za okres od 1 marca do 31 sierpnia 1943 roku Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Lawiny”) do Centrali ...... 136 67. 1943, wrzesień, 10, [Warszawa]. Rozkaz nr 975 Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Znicza”) o zmianach w organizacji Komendy Głównej AK ...... 138

9 68. 1943, wrzesień, 15, [Warszawa]. Instrukcja nr 116/I Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) w sprawie zapewnienia bezpieczeństwa i porządku publicznego ...... 139 69. 1943, październik, 11, [Warszawa]. Rozkaz nr 117/VI Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) w sprawie sposobów informowania o akcjach zbrojnych i o innych działaniach Kierownictwa Walki Podziemnej ...... 141 70. 1943, październik, 14, [Warszawa]. Wstęp do referatu Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego „Zagadnienie powstania”, wygłoszonego na posiedzeniu Krajowej Reprezentacji Politycznej ...... 142 71. 1943, listopad, 26, [Warszawa]. Depesza Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Lawiny” do Naczelnego Wodza gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego o wydanym rozkazie ujawniania się wobec wkraczających Rosjan ...... 143 72. 1943, grudzień, 6, [Warszawa]. Depesza Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Lawiny”) do Centrali zawierająca projekt budżetu AK na 1944 rok ...... 144 73. 1943, grudzień, 8, [Warszawa]. Depesza nr 2081 Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Lawiny”) do Centrali w sprawie scalenia NSZ ...... 145 74. 1943, grudzień, 22, [Warszawa]. Pismo Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) do Delegata Rządu RP na Kraj Jana Stanisława Jankowskiego postulujące wydanie deklaracji o reformach społeczno-gospodarczych ...... 147 75. 1944, styczeń, 12, [Warszawa]. Rozkaz nr 126 Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) do żołnierzy w związku z przekroczeniem przez Armię Czerwoną przedwojennej granicy polsko-sowieckiej ...... 149 76. 1944, styczeń, 16, [Londyn]. Depesza nr 36 Naczelnego Wodza gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego do Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Lawiny”) w sprawie batalionu stołpeckiego ...... 152 77. 1944, styczeń, 18, [Warszawa]. Zarządzenie nr 129/I Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) o organizacji Wojskowej Służby Kobiet ...... 153 78. 1944, marzec, 1, [Warszawa]. Fragmenty meldunku organizacyjnego nr 240 za okres od 1 września 1943 do 29 lutego 1944 roku Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego do Naczelnego Wodza gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego ...... 156 79. 1944, marzec, 15, [Warszawa]. Rozkaz nr 143 Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) w sprawie scalenia NSZ ...... 158 80. 1944, marzec, 20, [Warszawa]. Rozkaz nr 495/I Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Znicza”) do komend obszarów (okręgów) AK w sprawie wykorzystania Szarych Szeregów w wojskowej pracy konspiracyjnej ...... 159

10 81. 1944, kwiecień, 12, [Warszawa]. Fragment meldunku sytuacyjnego nr 4 Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Lawiny”) do Centrali dotyczący niemieckiej propozycji współpracy ...... 163 82. 1944, kwiecień, 26, [Warszawa]. Rozkaz nr 752/III Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Znicza”) w sprawie form informowania społeczeństwa o działalności AK ...... 164 83. 1944, maj, 22, [Warszawa]. Fragmenty meldunku specjalnego Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Lawiny”) do Centrali o stanie społeczeństwa i AK ...... 165 84. 1944, czerwiec, 5, [Warszawa]. Rozkaz nr 173 Dowódcy AK gen. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) w sprawie realizacji umowy o wcieleniu NSZ ...... 167 85. 1944, czerwiec, 10, [Waszyngton]. Protokół wystąpienia zastępcy szefa Sztabu Naczelnego Wodza gen. bryg. Stanisława Tatara („Tabora”) na spotkaniu z wyższymi dowódcami wojskowymi Stanów Zjednoczonych Ameryki ...... 168 86. 1944, lipiec, 21, [Warszawa]. Depesza Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Lawiny”) do Sztabu Naczelnego Wodza o zarządzonej czujności do powstania powszechnego ...... 171 87. 1944, sierpień, 1, [Warszawa]. Depesza Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Znicza”) do komendantów okręgów o wybuchu powstania w Warszawie i nakazująca kontynuowanie „Burzy” ...... 172 88. 1944, sierpień, 13, [Londyn]. Fragment meldunku Szefa Sztabu gen. bryg. Stanisława Kopańskiego do Naczelnego Wodza gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego o odwołaniu czujności do powstania powszechnego ...... 173 89. 1944, sierpień, 23, [Warszawa]. Depesza Komendanta Obszaru Warszawskiego AK gen. bryg. Albina Skroczyńskiego („Łaszcza”) przekazująca rozkaz Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Znicza”) w sprawie bojkotu mobilizacji zarządzonej przez PKWN ...... 174 90. 1944, sierpień, 29, [Londyn]. Deklaracja rządu Wielkiej Brytanii złożona w Izbie Gmin przez ministra spraw zagranicznych Anthony Edena w sprawie uznania praw kombatanckich żołnierzy AK ...... 175 91. 1944, wrzesień, 20, [Warszawa]. Rozkaz nr 1 Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) o utworzeniu Warszawskiego Korpusu AK ...... 176 92 1944, wrzesień, 30, [Londyn]. Depesza Prezydenta RP Władysława Raczkiewicza do Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego z informacją o mianowaniu go Naczelnym Wodzem ...... 177 93. 1944, październik, 1, [Warszawa]. Depesza Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego do komendantów okręgów z informacją o zakończeniu walk w Warszawie i mianowaniu gen. bryg. Leopolda Okulickiego („Niedźwiadka”) jego następcą ...... 178 94. 1944, październik, 4, [Warszawa]. Artykuł wstępny „Po walce” w ostatnim powstańczym numerze „Biuletynu Informacyjnego” ...... 179

11 95. 1944, listopad, 28, [Piotrków Trybunalski – ?]. Rozkaz nr 1 p.o. Dowódcy AK gen. bryg. Leopolda Okulickiego („Niedźwiadka”) do żołnierzy AK . . . . 180 96. 1944, listopad, 28, [miejsce postoju]. P.o. komendanta Obszaru Warszawskiego AK ppłk Zygmunt Marszewski („Kazimierz”) do komendantów podokręgów Zachód („Hajduki”) i Północ („Tuchola”) o dyrektywach Sztabu Naczelnego Wodza i Komendy Głównej AK dotyczących zachowania się oddziałów w momencie wejścia Armii Czerwonej ...... 181 97. 1944, grudzień, 10, [miejsce postoju]. Meldunek p.o. Dowódcy AK gen. bryg. Leopolda Okulickiego („Termita”) do szefa Sztabu Naczelnego Wodza gen. dyw. Stanisława Kopańskiego o stanie organizacyjnym AK ...... 183 98. 1944, grudzień, 19, [miejsce postoju]. Rozkaz p.o. Dowódcy AK gen. bryg. Leopolda Okulickiego („Niedźwiadka”) do Komendanta Podokręgu Piotrków Trybunalski AK zabraniający prowadzenia pertraktacji z NSZ ...... 189 99. 1944, grudzień, 21, [Londyn]. Depesza Prezydenta RP Władysława Raczkiewicza do Delegata Rządu RP na Kraj Jana Stanisława Jankowskiego o nominacji gen. bryg. Leopolda Okulickiego („Termita”) Dowódcą AK ...... 190 100. 1945, styczeń, 16, [miejsce postoju]. Rozkaz nr 37 p.o. komendanta Obszaru Warszawa AK ppłk. Zygmunta Marszewskiego („Kazimierza”) do Komendantów Podokręgów Zachodniego („Hallerowo”) i Północnego („Tuchola”) o rozwiązaniu AK ...... 191 101. 1945, styczeń, 18, [miejsce postoju]. Rozkaz Komendanta Podobwodu (Rejonu –?) „Przepiórka” NN („Domara”) o rozwiązaniu AK ...... 193 102. 1945, styczeń, 19, [miejsce postoju]. Rozkaz Dowódcy AK gen. bryg Leopolda Okulickiego („Niedźwiadka”) o rozwiązaniu AK ...... 194

II. Służba pojedynczego żołnierza ...... 195 103. 1942, sierpień, 28, [Warszawa]. Rozkaz nr 559/O.I Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Tura”) do szefów oddziałów i biur Komendy Głównej AK w sprawie zachowania ostrożności przy przyjmowaniu nowych członków ...... 195 104. 1942, sierpień, 28, [Warszawa]. Rozkaz nr 561 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Tura”) do szefów Oddziałów i Biur Komendy Głównej AK w sprawie przesunięć, przeniesień do rezerwy i zwolnień z czynnej służby w AK ...... 196 105. 1943, październik, 18, [Warszawa]. Rozkaz nr 1145/I Dowódcy AK gen. Tadeusza Komorowskiego („Znicza”) do komendantów obszarów i okręgów oraz szefów oddziałów i biur Komendy Głównej AK o zasadach przyjmowania nowych członków, określaniu stanu służby i skreślaniu z szeregów AK ...... 197 106. [1939, wrzesień, po 27], [Warszawa]. Tekst przysięgi SZP ...... 199 107. 1942, luty, 22, [Warszawa]. Rozkaz nr 58 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) o składaniu przysięgi ...... 200

12 108. 1944, lipiec, 4, [Warszawa]. Rozkaz szefa Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK płk. dypl. Jana Rzepeckiego („S. 50”) do szefów wydziałów w sprawie jednoczesnej pracy żołnierzy AK w kilku komórkach ...... 201 109. 1944, luty, 11, [Warszawa]. Rozkaz nr 241 szefa Sztabu Komendy Głównej i zastępcy Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Pełczyńskiego („Grzegorza”) wprowadzający kryptonimy dokumentów legalizacyjnych . . 202 110. 1943, styczeń, 4, [Warszawa]. Rozkaz nr 7 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Tura”) zakazujący prowadzenia jakichkolwiek imiennych spisów żołnierzy ...... 203 111. 1944, lipiec, 1, [Warszawa]. Rozkaz szefa Wydziału I Komendy Obszaru Warszawa AK ppłk. Stanisława Ciecierskiego („Jerzego”) podający dane ewidencyjne, jakie należy przedkładać o żołnierzach AK ...... 204 112. [1943, maj, 22], [Warszawa]. Wyciąg z rozkazu nr 509 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) zmieniający wysokość ekwiwalentów uposażeniowych żołnierzy AK ...... 205 113. 1944, marzec, 21, [Warszawa]. Rozkaz nr 9 Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego o zapomogach inwalidzkich dla żołnierzy AK w okresie konspiracji ...... 207 114. 1942, grudzień, 3, [Warszawa]. Rozkaz Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Tura”) o organizacji opieki nad rodzinami zabitych i aresztowanych żołnierzy AK ...... 208 115. 1943, kwiecień, 10, [Warszawa]. Rozkaz nr 360 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grabicy”) o urlopach wypoczynkowych żołnierzy AK ...... 209 116. 1943, sierpień, 16, [Warszawa]. Rozkaz nr 870/101/BP Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego regulujący zasady awansowania i odznaczania żołnierzy AK w 1943 roku ...... 210 117. 1943, sierpień, 21, [Warszawa]. Rozkaz Komendanta Obszaru Warszawa AK gen. Albina Skroczyńskiego („Łaszcza”) do szefa Wydziału VI Komendy Obszaru por. Aleksandra Bartoszuka („Borysa”) polecający przedstawienie wniosków odznaczeniowych ...... 214 118. 1944, czerwiec, 27, [Warszawa]. Pośmiertny wniosek o odznaczenie orderem Virtuti Militari V klasy, wystawiony przez szefa Oddziału II Komendy Głównej AK płk. dypl. Kazimierza Iranka-Osmeckiego („46-b”) dla Anny Krajewskiej („Hanki”) ...... 216 119. [Bez daty i miejsca]. Instrukcja „Zasady postępowania konspiracyjnego” . . . . . 217 120. [Bez daty i miejsca]. Obowiązki żołnierza AK ...... 222 121. 1941, kwiecień, 10, [Warszawa]. Rozkaz Komendanta Okręgu Warszawa–Województwo ZWZ płk. dypl. Alojzego Horaka („Neumana”) zakazujący notowania adresów i haseł ...... 223 122. 1943, lipiec, 1, [Warszawa]. Rozkaz nr 712 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grabicy”) zakazujący urządzania i brania udziału w zebraniach rodzinnych i towarzyskich przez żołnierzy AK ...... 224

13 123. 1943, sierpień, 25, [Warszawa]. Rozkaz nr 917/I Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Znicza”) o obowiązku zachowania w tajemnicy zamierzeń i poczynań konspiracyjnych ...... 225 124. 1943, grudzień, 15, [Warszawa]. Rozkaz nr 123 Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) o prawdomówności i zakazie nadużywania alkoholu ...... 226 125. 1943, sierpień, 25, [Warszawa]. Rozkaz nr 919/I Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego o przeciwdziałaniu samowoli i nadużyciom . . . 227 126. 1943, listopad, 4, [Warszawa]. Rozkaz nr 1235 Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Znicza”) o konieczności stosowania kar regulaminowych ...... 228 127. [Bez daty i miejsca]. Konspiracyjna instrukcja postępowania w wypadku aresztowania i uwięzienia ...... 229 128. 1944, styczeń, 18, [Warszawa]. Rozkaz nr 127 Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) o zachowywaniu tajemnic organizacyjnych przez aresztowanych ...... 232 129. 1943, styczeń, 22 [Warszawa]. Rozkaz nr 82 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grabicy”) o opiece dowódcy nad aresztowanym żołnierzem ...... 233 130. [Bez daty], [Warszawa]. Instrukcja zachowania się w więzieniu ...... 234 131. 1942, październik, 27, [Warszawa]. Rozkaz nr 693/O.I Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Tura”) do komendantów obszarów i okręgów zakazujący przyjmowania do AK byłych aresztowanych przed upływem sześciu miesięcy od opuszczenia więzienia ...... 239 132. 1943, wrzesień, 1, [Warszawa]. Rozkaz szefa Sztabu Komendy Obszaru Warszawa AK ppłk. dypl. Zygmunta Dobrowolskiego („Mostowicza”) o dezercji ...... 240

III. Sabotaż, dywersja, partyzantka, działania jawne ...... 241 133. 1940, listopad, 1, [Warszawa]. Artykuł „Mały sabotaż” w „Biuletynie Informacyjnym” ...... 241 134. 1941, styczeń, 1, [Warszawa]. Rozkaz nr 572 Komendanta Głównego ZWZ gen. bryg. Stefana Roweckiego („Tura”) do komendantów okręgów o gospodarce bronią ...... 242 135. 1941, marzec, 27, [Warszawa]. Fragmenty meldunku nr 61 Komendanta Głównego ZWZ gen. bryg. Stefana Roweckiego do Centrali o wynikach akcji sabotażowo-dywersyjnej ...... 244 136. 1941, czerwiec, 27, [Warszawa]. Fragment instrukcji Komendanta Głównego ZWZ gen. bryg. Stefana Roweckiego („Kaliny”) dla Komendantów Obszarów Białystok i Lwów oraz Okręgu Wilno w sprawie akcji sabotażowo-dywersyjnej ...... 248 137. 1941, listopad, 22, [Warszawa]. Meldunek nr 422 Komendanta Głównego ZWZ gen. bryg. Stefana Roweckiego („Kaliny”) do Naczelnego Wodza gen. dyw. Władysława Sikorskiego o organizacji i zadaniach „Wachlarza” ...... 249

14 138. 1942, styczeń, 10, [Warszawa]. Meldunek nr 98 Komendanta Głównego ZWZ gen. bryg. Stefana Roweckiego („Kaliny”) do Centrali o wynikach działalności Związku Odwetowego za okres od 1 lipca do 1 grudnia 1941 roku ...... 251 139. 1942, maj, 5, [Warszawa]. Depesza nr 384 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Kaliny”) do Centrali z prośbą o zrzuty dla „Wachlarza” . . . . . 253 140. 1942, październik, 20, [Warszawa]. „Specjalny meldunek dywersyjny” nr 1 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Kaliny”) do Centrali o przeprowadzeniu akcji „Wieniec” ...... 254 141. 1942, listopad, 10, [Londyn]. Pismo ministra wojny gospodarczej Wielkiej Brytanii lorda Selborne’a (Roundella Cecila Palmera) do Prezesa Rady Ministrów RP i Naczelnego Wodza gen. broni Władysława Sikorskiego z podziękowaniem za zintensyfi kowanie akcji sabotażowych przez AK ...... 255 142. 1942, grudzień, 24, [Warszawa]. Rozkaz nr 77 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) o zorganizowaniu obrony ludności Zamojszczyzny ...... 256 143. 1942, grudzień, 31, [Warszawa]. Fragmenty rozkazu nr 10 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grabicy”) o zorganizowaniu kursów podchorążych i podofi cerów rezerwy piechoty ...... 257 144. 1943, styczeń, 12, [Warszawa]. Pierwszy komunikat Kierownictwa Walki Konspiracyjnej o akcjach dywersyjnych w obronie Zamojszczyzny ...... 259 145. 1943, styczeń, 22, [Warszawa]. Rozkaz nr 67 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) o fi rmowaniu własną nazwą akcji dywersyjnych ...... 260 146. 1943, styczeń, 22, [Warszawa]. Rozkaz nr 84 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grabicy”) o utworzeniu Kierownictwa Dywersji (Kedywu) ...... 261 147. 1943, luty, 8, [Warszawa]. Rozkaz nr 84 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) wydany po akcji odbicia więźniów w Pińsku . . . . . 263 148. 1943, marzec, 3, [Warszawa]. Schemat meldunku miesięcznego Kedywu Komendy Głównej AK z odcinka walki konspiracyjnej ...... 264 149. 1943, marzec, 13, [Warszawa]. Rozkaz nr 252 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grabicy”) o uregulowaniu bieżącej akcji bojowej w obszarach i okręgach ...... 265 150. 1943, marzec, 29, [Warszawa]. Meldunek Naczelnika Szarych Szeregów Floriana Marciniaka („Jerzego Nowaka”) do dowództwa Kedywu Komendy Głównej AK o przebiegu akcji pod Arsenałem ...... 267 151. [1943, marzec], [Londyn]. Zestawienie wyników akcji sabotażowo- -dywersyjnej AK za okres od 1 marca 1942 do 1 marca 1943 roku . . . . . 268 152. 1943, kwiecień, 15, [Warszawa]. Fragmenty komunikatu Kierownictwa Walki Konspiracyjnej nr 11 zawierający meldunek z odcinka walki konspiracyjnej za marzec 1943 roku ...... 272 153. 1943, sierpień, l0, [miejsce postoju]. Fragmenty meldunku dowódcy Kedywu Podokręgu Rzeszów AK por. Zenona Soboty („Korczaka”)

15 do komendanta Kedywu Okręgu Kraków AK mjr. dr. Stefana Tarnawskiego („Jaremy”) o uwolnieniu więźniów w Jaśle ...... 273 154. 1943, październik, 29, [Warszawa]. Komunikat Kierownictwa Walki Podziemnej nr 20 o starciach patroli AK z policją niemiecką przeprowadzającą łapanki w Warszawie ...... 275 155. 1943, listopad, 4, [Warszawa]. Rozkaz nr 1237/III Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Znicza”) o użyciu bojowych oddziałów partyzanckich i dyspozycyjnych w okresie konspiracji ...... 276 156. 1943, listopad, 15, [Warszawa]. Rozkaz nr 1266/IV szefa Sztabu Komendy Głównej i zastępcy Dowódcy AK płk. dypl. Tadeusza Pełczyńskiego („Robaka”) w sprawie norm użycia broni w walce bieżącej ...... 278 157. 1943, grudzień, 21, [Warszawa]. Rozkaz nr 1477/KDW Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Znicza”) do Komendantów: Obszaru Warszawa, Okręgów: Lublin, Kielce-Radom i Kraków w sprawie wykonania akcji dywersyjnych na kolei w styczniu 1944 roku ...... 279 158. [1944, styczeń], [Warszawa]. Meldunek z odcinka walki czynnej za 1943 roku ...... 280 159 1944, luty, 2, [Warszawa]. Fragment meldunku dowódcy oddziału „Pegaz” kpt. Adama Borysa („Bryla”) do płk. Augusta Emila Fieldorfa (Nila”), szefa Kedywu Komendy Głównej AK, o przeprowadzeniu zamachu na gen. Franza Kutscherę ...... 281 160. l944, luty, 4, [Rzeszów]. Meldunek inspektora rejonowego Rzeszów kpt. Łukasza Cieplińskiego („Pługa”) do Komendy Okręgu Kraków AK o akcji na pociąg pośpieszny ...... 282 161. 1944, marzec, 22, [Warszawa]. Depesza nr 501 Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Lawiny”) do Centrali o akcjach dywersyjnych na kolei ...... 285 162. 1944, kwiecień, 3, [Warszawa]. Wytyczne szefa Sztabu Komendy Głównej i zastępcy Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Pełczyńskiego („Robaka”) w sprawie szkolenia dowódców i oddziałów na 1944 rok ...... 286 163. 1944, kwiecień, 5, [Warszawa]. Fragment meldunku sytuacyjnego nr 3 Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Lawiny”) do Centrali o akcjach kolejowych na linii Tarnopol–Potutory i walkach na Wołyniu ...... 288 164. 1944, kwiecień, 12, [Warszawa]. Fragment meldunku sytuacyjnego nr 4 Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Lawiny”) do Centrali o walkach oddziałów AK z Niemcami na Wołyniu i w Piotrkowskiem ...... 289 165. 1944, kwiecień, 13, [Warszawa]. Rozkaz nr 618 Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Lawiny”) o nadawaniu oddziałom ujawniającym się w akcji „Burza” numeracji pułków Wojska Polskiego z 1939 roku ...... 290

16 166. 1944, kwiecień, 17, [Warszawa]. Depesza nr 683 Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Lawiny”) do Centrali o wykonaniu akcji „Jula” ...... 291 167. 1944, maj, 10, [Warszawa]. Fragmenty meldunku sytuacyjnego nr 8 Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Lawiny”) do Centrali o walkach na Wołyniu, akcjach kolejowych w Małopolsce i akcji „Bielany” w Warszawie ...... 292 168. 1944, czerwiec, 7, [Warszawa]. Fragment meldunku sytuacyjnego nr 12 Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Lawiny”) do Centrali o działaniach oddziałów AK na Wileńszczyźnie i Nowogródczyźnie ...... 293 169. 1944, czerwiec, 28, [Warszawa]. Fragment meldunku sytuacyjnego nr 15 Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Lawiny”) do Centrali o akcjach bojowych na Lubelszczyźnie, w Piotrkowskiem i o rozbiciu więzienia w Końskich ...... 295 170. 1944, lipiec, 10, [miejsce postoju]. Depesza Komendanta Okręgu Wilno AK płk. Aleksandra Krzyżanowskiego („Dziemidy”) do Komendy Głównej AK o uderzeniu oddziałów AK na Wilno ...... 296 171. 1944, lipiec, 12, [Warszawa]. Fragment meldunku sytuacyjnego nr 17 Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Lawiny”) do Centrali o działaniach oddziałów AK w akcji „Burza” ...... 297 172. 1944, lipiec, 17, [miejsce postoju]. Meldunek Komendanta Obwodu Augustów AK kpt. Bronisława Jasińskiego („Komara”) o przystąpieniu do wykonywania akcji „Burza” ...... 298 173. [1944], lipiec, 25, [miejsce postoju]. Depesza nr 36 Komendanta Obszaru Lwów AK płk. Władysława Filipkowskiego („Janki”) do Komendy Głównej AK o przebiegu walk we Lwowie ...... 300 174. [1944], lipiec, 27, [miejsce postoju]. Depesza nr 41 Komendanta Obszaru Lwów AK płk. Władysława Filipkowskiego („Janki”) do Komendy Głównej AK informująca o stanowisku władz sowieckich i rozwiązaniu oddziałów AK ...... 301 175. 1944, sierpień, 9, [Warszawa]. Rozkaz nr 391 Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) do powstańców warszawskich ...... 302 176. 1944, sierpień, 14, [Warszawa]. Rozkaz nr 6 Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Lawiny”) wzywający wszystkie oddziały AK do marszu na pomoc Warszawie ...... 303 177. 1944, sierpień, 25, [miejsce postoju]. Depesza nr 10 Komendanta Okręgu Kielce–Radom AK płk. Jana Zientarskiego („Mieczysława”) do Centrali i Dowódcy AK o walce w Antoniowie ...... 304 178. 1944, sierpień, 28, [Warszawa]. Depesza nr 710 Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Lawiny”) do Centrali z żądaniem pomocy dla Powstania Warszawskiego ...... 305 179. 1944, wrzesień, 4, [miejsce postoju]. Depesza nr 16 Komendanta Podokręgu Wschodniego AK ppłk. Lucjana Szymańskiego („Janczara”) do Komendanta Obszaru Warszawa AK gen. bryg. Albina Skroczyńskiego („Łaszcza”) o przebiegu „Burzy” ...... 306

17 180. 1944, wrzesień, 6, [miejsce postoju]. Depesza nr 19 Komendanta Podokręgu Wschodniego AK ppłk. Lucjana Szymańskiego („Janczara”) do Komendanta Obszaru Warszawa AK gen. bryg. Albina Skroczyńskiego („Łaszcza”) o przebiegu „Burzy” w Garwolinie ...... 307 181. 1944, wrzesień, 7, [miejsce postoju]. Depesza nr 161 Komendanta Okręgu Kraków AK płk. dypl. Edwarda Godlewskiego („Gardy”) do Centrali i Dowódcy AK o walkach 22 Dywizji Piechoty AK ...... 308 182. 1944, wrzesień, 12, [miejsce postoju]. Depesza nr 71 Komendanta Okręgu Kielce – Radom AK płk. Jana Zientarskiego („Mieczysława”) do Centrali i Dowódcy AK o walce w Radoszycach ...... 309 183. 1944, wrzesień, 13, [miejsce postoju]. Fragment depeszy szefa Sztabu Okręgu Lublin AK ppłk. Franciszka Żaka („Zuzi”) do Centrali i Dowódcy AK o wykonaniu akcji „Burza” na Lubelszczyźnie ...... 310 184. 1944, wrzesień, 25, [Warszawa]. Depesza Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) do Dowódcy 1 Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej marsz. Konstantego Rokossowskiego z podziękowaniem za zrzuty dla powstańców ...... 311 185. 1944, październik, 3, [Warszawa]. Rozkaz pożegnalny Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) do żołnierzy walczących w Powstaniu Warszawskim ...... 312 186. 1944, październik, 27, [miejsce postoju]. Depesza nr 98 Komendanta Okręgu Łódź AK płk. Michała Stempkowskiego („Barbary”) do Centrali o walkach 25 pułku piechoty i 29 Pułku Strzelców Kaniowskich ...... 314 187. [1944], listopad, 1, [miejsce postoju]. Depesza nr 104 Komendanta Okręgu Łódź AK płk. Michała Stempkowskiego („Barbary”) do Centrali o walce 25 pułku piechoty pod Białym Ługiem ...... 315 188. [1944], listopad, 13, [miejsce postoju]. Meldunek sytuacyjny nr 1 Komendanta Okręgu Kielce–Radom AK płk. Jana Zientarskiego („Mieczysława”) do Centrali o walkach 74 pułku piechoty i 2 Pułku Piechoty Legionów AK ...... 316 189. 1944, grudzień, 10, [miejsce postoju]. Depesza nr 705 Komendanta Okręgu Kraków AK do Centrali i Dowódcy AK o walkach 1 Pułku Strzelców Podhalańskich AK ...... 317 190. 1943, październik, 26 – 1944, październik. Zestawienie rozkazodawstwa dotyczącego akcji „Burza” ...... 318

IV. Wywiad i kontrwywiad ...... 324 191. 1941, czerwiec, 16, [Londyn]. Fragment depeszy nr 1990 szefa Oddziału VI Sztabu Naczelnego Wodza płk. dypl. Mariana Józefa Smoleńskiego („Łukasza”) o podporządkowaniu Komendantowi Głównemu ZWZ komórek wywiadu Oddziału II Sztabu Naczelnego Wodza na terenie Kraju ...... 324 192. 1941, lipiec, 21, [Londyn]. Depesza nr 2452 szefa Oddziału VI Sztabu Naczelnego Wodza płk. dypl. Mariana Józefa Smoleńskiego („Łukasza”) do Komendanta Głównego ZWZ gen. bryg. Stefana Roweckiego („Kaliny”) z prośbą o zwiększenie informacji wywiadowczych z Kraju . . . . 325

18 193. 1942, maj, 18, [Warszawa]. Depesza nr 368 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Kaliny”) do Naczelnego Wodza gen. broni Władysława Sikorskiego z prośbą o usprawnienie odbierania meldunków wywiadowczych z Kraju ...... 326 194. 1942, czerwiec,11/12, [Londyn]. Depesza nr 2211 szefa Oddziału VI Sztabu Naczelnego Wodza płk. dypl. Michała Protasewicza („Rawy”) do Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego zawierająca sowiecką ocenę meldunków wywiadowczych AK ...... 327 195. 1942, [lipiec], [Warszawa]. Układ miesięcznego meldunku wywiadowczego nr 7/42 ...... 328 196. 1942, październik, 7, [Warszawa]. Fragment depeszy nr 828 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Kaliny”) do Centrali o rozbudowie sieci wywiadowczej AK ...... 332 197. [po: 1942, grudzień, 31], [Londyn]. Fragmenty depeszy nr 314 szefa Oddziału VI Sztabu Naczelnego Wodza płk. dypl. Michała Protasewicza (Rawy”) do Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Kaliny”) zawierającej ocenę Intelligence Service meldunków wywiadowczych AK za okres od 1 czerwca do 31 grudnia 1942 roku ...... 333 198. 1943, październik, 11, [Warszawa]. Rozkaz nr 1109 szefa Sztabu Komendy Głównej i Zastępcy Dowódcy AK płk. dypl. Tadeusza Pełczyńskiego („Grzegorza”) o utworzeniu działu bezpieczeństwa centralnego AK ...... 335 199. 1944, luty, 10, [Warszawa]. Fragmenty rozkazu szefa kontrwywiadu Wydziału II Komendy Obszaru Warszawa AK mjr. Alfreda Klauzala („Barona”) do szefów kontrwywiadu komend podokręgów oraz Obszaru Okręgu Warszawa, zawierającego schemat raportów kontrwywiadowczych ...... 336 200. 1944, marzec, 2, [miejsce postoju]. Wytyczne Komendanta Okręgu AK o obowiązkach żołnierza AK w zakresie kontrwywiadu ...... 337 201. [Bez daty i miejsca]. Fragmenty instrukcji pracy referatu kontrwywiadu na szczeblu obwodu AK ...... 338

V. Informacja i propaganda ...... 341 202. 1940, grudzień, 19, [Warszawa]. Instrukcja dla kolporterów i czytelników „Biuletynu Informacyjnego” ...... 341 203. 1942, wrzesień, 19, [Warszawa]. Meldunek nr 152 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Kaliny”) do Centrali o wynikach akcji „N” ...... 343 204. 1942, listopad, 6, [Warszawa]. Rozkaz Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) do pracowników „Biuletynu Informacyjnego” z okazji trzeciej rocznicy ukazania się pierwszego numeru pisma ...... 345 205. 1943, marzec, 24, [Warszawa]. Depesza nr 453 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Kaliny”) do Centrali o rozkolportowaniu fałszywego dodatku nadzwyczajnego „Nowego Kuriera Warszawskiego” . . 346 206. 1943, maj, 4, [Warszawa]. Rozkaz nr 104 Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) do żołnierzy Tajnych Wojskowych Zakładów Wydawniczych ...... 347

19 207. 1943, listopad, [Kraków]. Rozkaz Komendanta Okręgu Kraków AK płk. Józefa Spychalskiego („Lutego”) do Inspektoratu Nowy Sącz, nakazujący zorganizowanie referatu „K” przy tamtejszym Biurze Informacji i Propagandy ...... 348 208.1944, kwiecień, 17, [Warszawa]. Rozkaz nr 656 Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Znicza”) do komendantów okręgów polecający organizowanie gawęd żołnierskich ...... 349 209. 1944, październik, 4, Warszawa. Pożegnanie redakcji „Biuletynu Informacyjnego” z czytelnikami ...... 350 210. [Bez daty], [Warszawa]. Podstawowe wytyczne Komendanta Głównego ZWZ gen. bryg. Stefana Roweckiego dla szefa Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej ZWZ–AK płk. dypl. Jana Rzepeckiego, według jego relacji ...... 351 211. [Bez daty], [Warszawa]. Zasady obowiązujące w pracy redakcji „Biuletynu Informacyjnego”, według relacji redaktora naczelnego Aleksandra Kamińskiego ...... 352

Ilustracje ...... 353

Spis ilustracji ...... 486

Bibliograﬁ a wybranych wydawnictw źródłowych ...... 499

20 WSTĘP

Już niemal trzy pokolenia dzielą nas od zakończenia II wojny światowej. Upły- wający czas nie osłabił jednak zainteresowania społeczeństwa dziejami okupacji, konspiracji i Powstania Warszawskiego. Mimo to zarówno historycy, publicyści, jak i nauczyciele alarmują, że młode pokolenie nie zna wielu faktów i problemów z lat 1939–1945. Stan historiograﬁ i Armii Krajowej, mimo pełnej swobody badawczej i nieskrępo- wanego dostępu do źródeł, trudno uznać za zadowalający. Wiele publikowanych prac charakteryzuje patrzenie na historię z punktu widzenia teraźniejszości, instrumen- talne traktowanie przeszłości, podporządkowane doraźnym interesom politycznym, a co za tym idzie, koniunkturalizm w ocenie faktów i zjawisk. Takie traktowanie prze- szłości skutkuje – w zakresie nas interesującym – nierównomiernym, jednostron- nym przedstawianiem różnych nurtów polskiej konspiracji, tworzeniem „obszarów niewiedzy”, „obszarów milczenia” i „białych plam”. W rezultacie czytelnicy zainte- resowani dziejami Armii Krajowej nadal nie dysponują podstawowymi publikacja- mi: ani wydawnictwami źródłowymi, ani monograﬁ ami naukowymi poszczególnych obszarów i okręgów Armii Krajowej, a także jej pionów organizacyjnych i służb, nie mówiąc o całej organizacji. Znacznie liczniejszych wydawnictw źródłowych doczekały się inne niż Armia Kra- jowa organizacje konspiracyjne: Gwardia Ludowa – Armia Ludowa, a także Bataliony Chłopskie i Narodowe Siły Zbrojne oraz poszczególne stronnictwa polityczne1.

1 Zob. m.in.: Rozkazy i odezwy Dowództwa Głównego Gwardii Ludowej (1942–1944), oprac. M. Turlejska, Łódź 1946; Związek Walki Młodych. Materiały i dokumenty, oprac. H. Kozłowska i inni, wyd. 2, Warszawa 1954; Kształtowanie się podstaw programowych Polskiej Partii Robotniczej w latach 1942–1945 (wybór materiałów i dokumentów), oprac. W. Góra i inni, Warszawa 1958; Komunikaty Dowództwa Głównego Gwardii Ludowej i Armii Ludowej (dokumenty), oprac. E. Markowa i inni, Warszawa 1959, wyd. 2, 1961; Publicystyka konspiracyjna PPR 1942–1945. Wybór artykułów, oprac. M. Malinowski i inni, t. 1–3, Warszawa 1962–1967; Materiały źródłowe do historii polskiego ruchu ludowego, t. 4, 1939–1945, oprac. Z. Mańkowski i J. Nowak, Warszawa 1966; Dowództwo Główne GL i AL. Zbiór dokumentów z lat 1942–1944. Rozkazy, instrukcje, regulaminy, oprac. W. Poterański i inni, Warszawa 1967; Wizje Polski. Programy polityczne lat wojny i okupacji 1939 –1944, oprac. K. Przybysz, Warszawa 1992; Bohaterowie „Kamieni na szaniec” w świetle dokumen- tów, oprac. T. Strzembosz, Warszawa 1994, wyd. 2, 1996, wyd. 3, 2007; Narodowe Siły Zbroj- ne. Dokumenty, struktury, personalia, oprac. L. Żebrowski, t. 1–3, Warszawa 1994–1996; Taj- ne oblicze GL–AL i PPR. Dokumenty, oprac. M. J. Chodakiewicz, P. Gontarczyk i L. Żebrowski, t. 1–3, Warszawa 1997–1999; Polska Walcząca wobec powstania w getcie warszawskim. Anto- logia tekstów historycznych i literackich, oprac. M.M. Drozdowski, Warszawa 2003; »Ojczyzna« 1939–1945. Dokumenty, wspomnienia, publicystyka, pod red. Z. Mazura i A. Pietrowicz, Poznań 2004; Wierni Polsce, t. 2 Publicystyka piłsudczykowska w kraju 1940–1946. Wybór tekstów, oprac. M. Gałęzowski, Warszawa 2007; Żeby Polska była polska. Antologia publicystyki konspiracyjnej podziemia narodowego 1939–1950, oprac. M.J. Chodakiewicz i W.J. Muszyński, Warszawa 2010. Opublikowano także kilka zbiorów dokumentów dotyczących poszcze- gólnych regionów okupowanego kraju: Gwardia Ludowa i Armia Ludowa na Lubelszczyźnie (1942–1944). Źródła, oprac. Z. Mańkowski i J. Naumiuk, Lublin 1960; Bataliony Chłopskie na Lubelszczyźnie 1940–1944. Źródła, oprac. Z. Mańkowski i inni, Lublin 1962; Ruch oporu na wsi małopolskiej w dokumentach konspiracyjnego ruchu ludowego (1940 –1944), oprac. J. Buszko, A. Fitowa i J. Nowak, Wrocław 1973.

21 W kraju, w ciągu ubiegłych już przecież niemal siedemdziesięciu lat, Armii Krajo- wej poświęcono zaledwie dwa, i to dotyczące tylko dwóch okręgów, zbiory dokumen- tów2, tom o akcji „N”3 oraz nieco liczniejsze – ale o mniejszej objętości – publikacje źródłowe4. Wyjątek stanowi Powstanie Warszawskie, któremu poświęcono już kil- kanaście poważnych publikacji źródłowych5. Wciąż jeszcze jedynym całościowym zbiorem dokumentów Armii Krajowej, mającym ambicję przedstawić całą organi- zację i różne aspekty jej działalności (choć tylko w świetle korespondencji między Komendą Główną w kraju i Sztabem Naczelnego Wodza w Paryżu-Londynie) pozostaje zbiór opublikowany przed wielu laty poza granicami kraju6. Przygotowując niniejszy tom, mieliśmy świadomość, że jednotomowy wybór dokumentów nie zaprezentuje pełnego obrazu organizacji i działalności Służby Zwycięstwu Polski – Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej (SZP–ZWZ–AK), ani też nie nakreśli pełnego wizerunku podziemnej armii. Do zbioru nie zostały włączone

2 Związek Walki Zbrojnej i Armia Krajowa w Okręgu Lubelskim 1939–1944, cz. 2, Dokumenty, oprac. I. Caban i Z. Mańkowski, Lublin 1971 (tom zawiera 258 dokumentów); Okręg Po- morze Armii Krajowej w dokumentach, oprac. B. Chrzanowski, A. Gąsiorowski i J. Sziling, Toruń 1991 (tom zawiera 55 dokumentów). 3 Akcja dywersyjna »N«. Dokumenty i materiały z archiwum Tadeusza Żenczykowskiego, oprac. G. Mazur, Wrocław 2000. 4 Zob. m.in.: Szare Szeregi a Armia Krajowa – w świetle dokumentów, oprac. T. Strzembosz, „Najnowsze Dzieje Polski. Materiały i studia z okresu II wojny światowej”, t. 5, Warsza- wa 1961, s. 181–196; Fragmenty „Archiwum Baonu Zośka”, oprac. A. Borkiewicz-Celińska, ibidem, t. 6, Warszawa 1962, s. 215–284; Sprawozdania Naczelnika Szarych Szeregów do Komendy Głównej Armii Krajowej oraz Naczelnika Komitetu Harcerskiego w Londynie, oprac. T. Strzembosz, ibidem, t. 6, Warszawa 1962, s. 285–315; Konferencja belgradzka w 1940 r., oprac. J. Zamojski, ibidem, t. 10, Warszawa 1966, s. 191–238; Dramat płk. Janusza Albrechta. Dokumenty dramatycznych wydarzeń, oprac. A.K. Kunert, „Dzieje Najnowsze” 1982, nr 1–4, s. 215–233. Zob. szerzej Bibliograﬁ a... na końcu niniejszego tomu. 5 Zob. m.in.: Niemieckie materiały do historii powstania warszawskiego, oprac. S. Pło- ski, Warszawa 1958; Meldunki sytuacyjne „Montera” z powstania warszawskiego, oprac. J. Kirchmayer, „Najnowsze Dzieje Polski. Materiały i studia z okresu II wojny światowej”, t. 3, Warszawa 1959, s. 97–180; Dokumenty do kapitulacji powstania warszawskiego, oprac. S. Płoski, ibidem, t. 4, Warszawa 1960, s. 105–159; Ludność cywilna w powstaniu warszawskim, t. 2, Archiwalia, oprac. M. Getter i A. Janowski, t. 3, Prasa, druki ulotne i inne publikacje powstańcze, oprac. W. Bartoszewski, Warszawa 1974; Mocarstwa wobec Powstania. Wybór dokumentów i materiałów, oprac. M.M. Drozdowski i inni, Warszawa 1994; Stalin a Powsta- nie Warszawskie, oprac. T. Strzembosz, Warszawa 1994; Testament powstańczej Warsza- wy. Antologia dokumentów i tekstów historycznych, oprac. M.M. Drozdowski, D. Kaczyńska i M. Wiśniewska, Warszawa [1994]; Stalin i powstanie warszawskie, oprac. A. Przygoń- ski, Warszawa 1994; Powstanie Warszawskie 1944. Wybór dokumentów, pod red. nauk. P. Matusaka, t. 1–6, Warszawa 1997–2004 (zbiór przewidywany na wiele tomów, sięga- jący dotychczas do 24 VIII 1944 r.); Międzynarodowe aspekty Powstania Warszawskiego 1944 roku. Dokumenty, referaty i komunikaty sesji naukowej..., oprac. M.M. Drozdowski i H. Szwankowska, Warszawa 2004; Powstanie Warszawskie. Wybór dokumentów, oprac. A.K. Kunert, [w:] W. Bartoszewski, Powstanie Warszawskie, oprac. A.K. Kunert, Warszawa 2009, s. 457–555; Powstanie Warszawskie 1944 w dokumentach z archiwów służb specjalnych, oprac. W. Christoforow i inni, Warszawa–Moskwa 2007. Zob. szerzej Bibliograﬁ a wybranych wydawnictw źródłowych na końcu niniejszego opracowania. 6 Armia Krajowa w dokumentach 1939 –1945, t. 1– 6, Londyn 1970–1989 (opracował komitet pod przewodnictwem, kolejno: byłego Szefa Sztabu Komendy Głównej Armii Krajowej gen. bryg. Tadeusza Pełczyńskiego, byłego szefa Oddziału II Komendy Głównej Armii Kra- jowej płk. dypl. Kazimierza Iranka-Osmeckiego i byłego zastępcy szefa Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej kpt. Tadeusza Żenczykowskiego).

22 dokumenty „obcej” proweniencji – tzn. spoza kręgu Armii Krajowej, Polskiego Pań- stwa Podziemnego i władz RP na uchodźstwie. Stosunek komunistów i ruchu ludowego do Armii Krajowej można odczytać z opublikowanych już w kraju dokumen- tów. W naszym skromnym objętościowo zbiorze nie było możliwości przedrukowania choćby najważniejszych dokumentów tę kwestię obrazujących. W wypadku przygotowania takiego uzupełnienia rodziłaby się potrzeba poszerzenia publikacji o dokumenty przedstawiające opinie ruchu socjalistycznego, narodowego itd. o SZP–ZWZ– –AK, a to już bardzo poważnie przekroczyłoby dopuszczalną objętość publikacji. Opracowując wybór dokumentów nie mieliśmy złudzeń, że wypełnimy lukę powstałą w wyniku wieloletnich zaniedbań. Zamiarem naszym jest przybliżenie Czytelnikowi największej konspiracyjnej organizacji wojskowej okupowanej Polski, widzianej jej oczami. Publikujemy zatem podstawowe dokumenty obrazujące przemiany organizacyjne SZP–ZWZ–AK, „wojska w konspiracji”, stawiającego sobie za cel przygotowanie i przeprowadzenie powstania powszechnego oraz wywalczenie niepodległości Polski. Chcemy także przedstawić kształtowanie się koncepcji „walki bieżącej”, prowadzonej przez ZWZ–AK równocześnie z pracami przygotowawczymi do powstania. Wreszcie – i to wydaje nam się celem najważniejszym – publikujemy dokumenty, które powinny pokazać mechanizm funkcjonowania SZP–ZWZ–AK, organizacji, która pod okupacją, w warunkach nieludzkiego terroru okupacyjnego, nie tylko przetrwała, lecz rozbudowywała się intensywnie, prowadząc coraz aktyw- niejszą i bardziej rozległą działalność.

***

Naród polski nie pogodził się z klęską poniesioną we wrześniu 1939 r. Powszech- ne dążenie do ponownego odzyskania niepodległości, utraconej po ledwie dwudzie- stu latach suwerennego bytu państwowego, a z drugiej strony brutalna polityka okupantów niemieckich i sowieckich legły u podstaw powstania jednolitego w swoim stosunku do okupanta, choć wewnętrznie zróżnicowanego, frontu walki z na- jeźdźcą. Rozbieżności wynikały z różnych wizji przyszłej Polski, różnych orientacji w polityce zagranicznej oraz odmiennej taktyki walki z okupantem. Czynną walkę z Niemcami prowadziły odtworzone na obczyźnie po kampanii wrześniowej regularne oddziały Wojska Polskiego, czyli Polskie Siły Zbrojne, pod- legające władzom Rzeczypospolitej Polskiej, które początkowo znalazły schronienie we Francji, a potem w Wielkiej Brytanii. Działającą na terenie okupowanego kraju częścią Polskich Sił Zbrojnych był Związek Walki Zbrojnej – Armia Krajowa, której historia sięga organizacji powstałej jeszcze w czasie walk w 1939 r. Zadaniem Służby Zwycięstwu Polski, utworzonej już 27 września 1939 r. w Warszawie (dzień przed kapitulacją stolicy Polski) przez gen. bryg. Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego („Torwida”), było prowadzenie nieustępliwej walki z najeźdźcą (dok. nr 1–2). Mimo wojskowego charakteru organizacji, jej dowództwo dążyło do stworzenia zaplecza politycznego w postaci Rady Głównej Obrony Narodowej. W jej skład weszli przedstawiciele stronnictw politycznych pozostających

23 w opozycji wobec rządów przedwrześniowych: Polskiej Partii Socjalistycznej, Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Narodowego, Stronnictwa Pracy i Stronnictwa Demokratycznego. Dowództwo SZP przyjąwszy zasadę, iż należy dążyć do powołania w kraju tylko jednej ogólnopolskiej organizacji konspiracyjnej, podjęło próby zjednoczenia rozproszonych wysiłków politycznych i wojskowych (w początkowym okresie okupacji na terenie kraju istniało około trzystu organizacji konspiracyjnych). SZP nawiązała łączność z Rządem RP we Francji i wyłonionym przezeń w listopadzie 1939 r. Komitetem Ministrów dla Spraw Kraju (dok. nr 3). Głównym zadaniem Komitetu, któremu przewodniczył gen. broni Kazimierz Sosnkowski, było kierowanie „tajnymi wysiłkami Narodu”. Naczelny Wódz i Prezes Rady Ministrów, gen. dyw. Władysław Sikorski, 13 listopada 1939 r. w miejsce SZP powołał Związek Walki Zbrojnej, na którego czele sta- nął gen. broni Kazimierz Sosnkowski (dok. nr 3). W praktyce SZP przekształcił się w ZWZ. Podobnie Rada Główna Obrony Narodowej, działająca przy Dowódcy Głównym SZP, przekształciła się w Polityczny Komitet Porozumiewawczy (PKP), namiastkę podziemnego parlamentu, grupującego przedstawicieli czterech głównych stronnictw politycznych: Polskiej Partii Socjalistycznej-Wolność Równość Niepodle- głość (w okresie od jesieni 1941 do wiosny 1943 r. miejsce przedstawiciela WRN zajmował reprezentant Polskich Socjalistów), Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Narodowego i Stronnictwa Pracy. Kontynuatorem PKP była Krajowa Reprezentacja Polityczna, a po niej Rada Jedności Narodowej, powołana w styczniu 1944 r. W grudniu 1940 r. gen. broni Władysław Sikorski powołał na nowo utworzone stanowisko Delegata Rządu RP na Kraj Cyryla Ratajskiego, reprezentującego Stronnictwo Pracy. Funkcję tę sprawowali po nim kolejno: Jan Piekałkiewicz (Stron- nictwo Ludowe), Jan Stanisław Jankowski (Stronnictwo Pracy), Stefan Korboński (p.o., Stronnictwo Ludowe) i Jerzy Braun (p.o., Stronnictwo Pracy). Z upływem czasu w podziemnym państwie ukształtowały się trzy odrębne piony: pion administracji cywilnej (Delegatura Rządu RP na Kraj z rozbudowywanym aparatem tajnej administracji i Krajowa Rada Ministrów na czele z Delegatem Rządu, który w 1943 r. uzyskał uprawnienia wicepremiera), podziemny parlament (Rada Jedności Narodo- wej z Kazimierzem Pużakiem z PPS na czele) oraz pion wojskowy (ZWZ–AK). Struk- tury państwowe, określane początkowo potocznie nazwą „podziemie londyńskie”, od stycznia 1944 r. formalnie były już nazywane Polskim Państwem Podziemnym. Komenda Główna ZWZ początkowo oczekiwała rychłego zwycięstwa aliantów, a tym samym szybkiego końca okupacji niemieckiej i sowieckiej w Polsce. W pracach konspiracyjnych główny wysiłek położono na tworzenie organizacji obejmującej swą działalnością terytorium kraju w granicach z 31 sierpnia 1939 r. (dok. nr 4–5), zdolnej w odpowiednim momencie do przeprowadzenia powstania oraz do odtworzenia sił zbrojnych w chwili wyzwolenia Polski. Przy takich założeniach czynna walka bieżąca była traktowana jako zaprawa bojowa przed rozstrzygającym starciem. Niechęć do przedwczesnych wystąpień wzmacniały krwawe represje okupanta, z jakimi spotkała się działalność Oddziału Wydzielonego Wojska Polskiego mjr. Henryka Dobrzańskiego („Hubala”).

24 Po klęsce Francji w czerwcu 1940 r. dotychczasowy Komendant Okupacji Niemieckiej ZWZ, awansowany w maju do stopnia generała brygady, Stefan Rowecki („Rakoń”) został mianowany zastępcą urzędującego we Francji Komendan- ta Głównego ZWZ gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego (dok. nr 6), a kilkanaście dni później Komendantem Głównym ZWZ (dok. nr 8). Od tego czasu Komenda Główna działała w okupowanej Warszawie, a w Londynie – Samodzielny Wydział Krajowy, nazywany także Oddziałem VI Sztabu Naczelnego Wodza (dok. nr 7). Gen. bryg. Stefan Rowecki uzyskał prawo awansowania członków ZWZ (pierwszy rozkaz personalny – dok. nr 9). Wzmocnienie pozycji Niemiec po klęsce Francji, a tym samym upadek nadziei na rychłe zrealizowanie planów powstańczych, skłoniło Naczelnego Wodza gen. dyw. Władysława Sikorskiego i gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego, nadal zachowują- cego ogólne kierownictwo pracy niepodległościowej, do wydania rozkazów w sprawie skadrowania ZWZ i „zaniechania wszelkich akcji zbrojnych” (dok. nr 10). W rezultacie aż do wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w czerwcu 1941 r. działalność SSS (pod takim kryptonimem występował wówczas ZWZ) była skoncentrowana na pracach koncepcyjnych, organizacyjnych i szkoleniowych (dok. nr 12–16). Czynna walka z okupantem ograniczała się w tym czasie do propagandy, wywiadu, „małego” sa- botażu i walki cywilnej, rozumianej jako stały i powszechny bierny opór (dok. nr 11). Agresję niemiecką na ZSRR w czerwcu 1941 r. przyjęto w kraju z westchnieniem ulgi (dok. nr 17), jako początek zgubnej dla Hitlera wojny na dwa fronty. ZWZ miał w tym konﬂ ikcie pozostać neutralny (dok. nr 18). Zawarty wkrótce potem układ polsko-sowiecki przyjęto „ogólnie przychylnie” (dok. nr 19 i 22). ZSRR wszedł do obozu alianckiego i stał się sojusznikiem Polski. Od kwietnia 1943 r., kiedy Moskwa zerwała stosunki z Polską po ujawnieniu zbrodni katyńskiej przez Niemców, ZSRR był traktowany jako „sojusznik naszych aliantów”. Związek Walki Zbrojnej, od sierpnia 1941 r. podporządkowany bezpośrednio Na- czelnemu Wodzowi gen. broni Władysławowi Sikorskiemu, z pominięciem gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego (dok. nr 21), we wrześniu 1941 r. został uznany za część Sił Zbrojnych RP (dok. nr 23), a członkowie ZWZ uzyskali prawa żołnierzy w czynnej służbie wojskowej (dok. nr 28). Wybuch wojny niemiecko-sowieckiej w czerwcu 1941 r. nie zmienił zasadniczych planów ZWZ. Wzmogły się zaś akcje sabotażu i dywersji oraz działania wywiadowcze na całym okupowanym terytorium RP, traktowanym jako zaplecze frontu wschodniego, oraz w Rzeszy. O innych pracach Komendy Głównej ZWZ w tym czasie infor- mują dokumenty nr 20, 26–27. Rozkazem z 14 lutego 1942 r. Naczelny Wódz przemianował Związek Walki Zbrojnej na Armię Krajową, podkreślając, że Dowódcy AK podlegają „wszyscy żoł- nierze w czynnej służbie wojskowej w Kraju” (dok. nr 32). Rozkaz ten przypominał o rozpoczętej w 1941 r. – zgodnie z wytycznymi Naczelnego Wodza – pracy jednocze- nia konspiracyjnych organizacji wojskowych w kraju, czyli akcji scaleniowej. Akcję scaleniową prowadził Dowódca Armii Krajowej na mocy szerokich pełno- mocnictw, udzielonych mu przez Naczelnego Wodza (dok. nr 23, 29, 33, 40, 46, 47).

25 Napotykała ona znaczne trudności ze strony partii politycznych, które przekazywanie AK swoich organizacji wojskowych traktowały jako pozbawianie się istotnego czynnika w walce o władzę w przyszłej Polsce oraz zmuszanie do rezygnacji przynajmniej z części własnych planów politycznych. Jedną z pierwszych organizacji scalonych z ZWZ była Gwardia Ludowa PPS (późniejsza Organizacja Wojskowa Pogotowia Powstańczego Socjalistów), która podporządkowała się ZWZ jeszcze w 1940 r. Długotrwałe rozmowy prowadzone ze Stronnictwem Narodowym zakończyły się scaleniem Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW) w listopadzie 1942 r. (dok. nr 43). Decyzji o scaleniu nie podporządkowała się część NOW, która we wrześniu 1942 r. po połączeniu ze Związkiem Jaszczurczym utworzyła Narodo- we Siły Zbrojne (NSZ). Oddziały NSZ zostały scalone z AK dopiero w marcu 1944 r. i to tylko częściowo (dok. nr 73, 79, 84, 98). Bataliony Chłopskie podporządkowały się zaś rozkazom o scaleniu w maju 1943 r. (dok. nr 53). Poza szeregami AK pozo- stało jedynie ugrupowanie skrajnej prawicy, czyli część NSZ, oraz organizacja wojskowa komunistycznej Polskiej Partii Robotniczej – Gwardia Ludowa. Armia Krajowa w swojej działalności wychodziła daleko poza terytorium Rzeczy- pospolitej Polskiej. Dowódcy AK podlegały także Okręg Armii Krajowej w Berlinie, Oddziały AK na Węgrzech (dok. nr 61) oraz sieć konspiracji w obozach jenieckich w Niemczech. Działalność AK wspomagały Bazy Łączności poza granicami kraju (dok. nr 54). Na czele Armii Krajowej, organizacji, która znana była także pod nazwą Siły Zbrojne w Kraju oraz pod kryptonimem PZP (dok. nr 35), stała mocno rozbudowana Komenda Główna, zwana także Komendą Sił Zbrojnych w Kraju. Składała się ona z niemal pięćdziesięciu oddziałów, szefostw, biur i wydziałów. Dowódcą AK – Komendantem Sił Zbrojnych w Kraju – do chwili aresztowania 30 czerwca 1943 r. (dok. nr 62 i 64) – był gen. bryg. Stefan Rowecki („Grot”). Jego następcą został gen. bryg. Tadeusz Komorowski („Bór”) (dok. nr 58), a gdy ten po kapitulacji Powsta- nia Warszawskiego, mianowany kilka dni wcześniej Naczelnym Wodzem Polskich Sił Zbrojnych (dok. nr 92), 5 października 1944 r. dostał się do niewoli niemieckiej, ostatnim Dowódcą AK został gen. bryg. Leopold Okulicki („Niedźwiadek”) (dok. nr 93). Struktura terytorialna Armii Krajowej obejmowała obszary, okręgi, obwody, rejony i placówki. Kraj w granicach z 31 sierpnia 1939 r. został podzielony na cztery Obszary: Warszawski – składający się z trzech Podokręgów: Wschodniego, Zachod- niego i Północnego; Białostocki – obejmujący Okręgi: Białystok, Polesie i Nowo- gródek; Lwowski – który stanowiły Okręgi: Lwów, Tarnopol, Stanisławów i Wołyń; oraz Zachodni – dzielący się na Okręgi Poznań i Pomorze. Samodzielnymi Okrę- gami pozostawały: Warszawa (Okręg Warszawa formalnie wchodził w skład Obszaru Warszawa), Kielce, Łódź, Kraków, Lublin, Śląsk i Wilno. Okręgi AK odpowiadały w zasadzie przedwrześniowym województwom i dzieliły się na obwody (odpowiada- jące powiatom), te zaś na rejony, na które składały się placówki (gminy). Pośrednim szczeblem były inspektoraty rejonowe, obejmujące po kilka obwodów. Głównym celem ZWZ–AK było przygotowanie i przeprowadzenie powstania powszechnego, które miało przynieść wyzwolenie ziem polskich i odbudowanie

26 suwerennego państwa polskiego. Pierwszy plan powstania (dok. nr 15), opracowany w końcu 1940 r., opierał się na założeniu, że ZSRR nie będzie uczestniczył w wojnie z Niemcami. Stał się on nieaktualny po agresji Niemiec w czerwcu 1941 r. Drugi plan powstania (dok. nr 41), przygotowany w połowie 1942 r., zakładał rozpo- częcie działań zbrojnych w momencie klęski i rozkładu armii niemieckiej. Autorzy planu uważali, że na froncie wschodnim – po początkowych sukcesach sowieckich – nastąpi stagnacja, a rozstrzygnięcie wojny zapadnie na froncie zachodnim. Po- bite wojska niemieckie, spływające po zwycięstwach Armii Czerwonej w głąb Rze- szy, miały zostać powstrzymane w wyniku akcji sabotażowo-dywersyjnej na liniach ich odwrotu, a w tym czasie zrealizować miano plan Odtworzenia Sił Zbrojnych (dok. nr 34) i administracji. Wyczerpana walkami i niezdolna do dalszej ofensywy Armia Czerwona miała stanąć przed faktem dokonanym, a w razie próby przekroczenia granicy z 31 sierpnia 1939 r. – spotkać się ze zdecydowanym oporem. Przy realizacji tego planu jego autorzy liczyli na pomoc z zewnątrz w postaci desan- tu morskiego i zrzutów powietrznych. Również ten plan, wobec szybkiego tempa ofensywy wojsk sowieckich, wkrótce stał się nieaktualny. W końcu 1943 r. opracowano alternatywny plan operacyjny pod kryptonimem „Burza”, pomyślany jako wystąpienie zbrojne oddziałów AK w streﬁ e przyfrontowej przeciwko cofającej się armii niemieckiej. Powodzenie „Burzy” umożliwiłoby wystąpienie AK wobec Armii Czerwonej w podwójnej roli: pełnoprawnego gospodarza kraju i współwalczącego partnera (dok. nr 190). Przyjęcie koncepcji powstania powszechnego za podstawową spowodowało, iż działalność AK toczyła się dwoma torami. „Na jutro” przygotowywano powstanie powszechne, „na dziś” prowadzono walkę bieżącą. Głównym jej elementem była od jesieni 1942 r. wzmożona akcja dywersyjna (dok. nr 39 i 44), organizowana przez Kierownictwo Dywersji (Kedyw), mająca charakter ograniczony (dok. nr 48 i 52). Towarzyszył jej bierny opór społeczeństwa, koordynowany przez Kierownictwo Wal- ki Cywilnej z pełnomocnikiem Delegata Rządu RP na Kraj i Dowódcy AK Stefanem Korbońskim („Zielińskim”) na czele. W lipcu 1943 r. oba nurty – walki bieżącej i walki cywilnej – zostały podpo- rządkowane jednolitemu Kierownictwu Walki Podziemnej (KWP), utworzonemu z połączenia Kierownictwa Walki Konspiracyjnej i Kierownictwa Walki Cywilnej. Na czele KWP stanął Dowódca Armii Krajowej, a jego zastępcą został dotychczasowy kierownik Walki Cywilnej (na szczeblu okręgu: komendant Okręgu AK i kierownik Okręgowego KWP). KWP kierowało poczynaniami konspiracyjnymi w sferze wojskowej i cywilnej, a zatem walką bieżącą i biernym oporem, informując o swych akcjach społeczeństwo, ogłaszając komunikaty, obwieszczenia, zarządzenia i odezwy (dok. nr 57, 59, 69, 82). Apogeum walki Armii Krajowej miało miejsce podczas realizacji planu „Bu- rza” (o czym piszemy dalej) i Powstania Warszawskiego. W pierwszej wersji planu „Burza” nie przewidywano objęcia Warszawy działaniami wojskowymi. Zmiany dokonano dopiero pod wpływem rozwoju sytuacji na froncie wschodnim w ostatnich dniach lipca 1944 r., a rozkaz o podjęciu walki 1 sierpnia wydano dzień

27 wcześniej. Powstanie, zaplanowane na kilka dni, trwało do 2 października 1944 r. (dok. nr 87, 90, 91, 175, 176, 178, 184, 185). W toku działań powstańczych nie zdołano opanować ważnych punktów w stolicy, zwłaszcza mostów na Wiśle. Próby zaopatrywania powstańców z powietrza były niewystarczające. Nie powiodły się rów- nież podjęte w drugiej połowie września próby przyjścia z pomocą powstańcom przez żołnierzy 1 Armii Wojska Polskiego, wskutek niewystarczającego wsparcia materiało- wego przez dowództwo Armii Czerwonej. 29 sierpnia 1944 r. powstańcy zostali uznani przez rządy Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych za siłę kombatancką (dok. nr 90), a następnie 20 września1944 r. przeformowani w regularne oddziały, nazwane War- szawskim Korpusem Armii Krajowej, złożonym z trzech dywizji (dok. nr 91). Po upadku Powstania Warszawskiego, wobec zbliżającej się zimy, jednostki AK, utworzone w celu realizacji planu „Burza”, zostały rozformowane i częściowo zdemo- bilizowane, a „Burzę” ograniczono (dok. nr 98). 19 stycznia 1945 r. ostatni Dowódca Armii Krajowej, gen. bryg. Leopold Okulicki, wydał rozkaz o rozwiązaniu organizacji (dok. nr 100–102). Chcemy podkreślić niebywały rozmach organizacyjny Armii Krajowej. Pewien obraz prac Komendy Głównej dają okresowe meldunki organizacyjne (dok. nr 12, 27, 36, 50, 66, 78), a także meldunki o prowadzonych działaniach AK (dok. nr 135, 138, 151, 158). Rosnące wciąż zadania wymagały nowych rozstrzygnięć organizacyjnych na szczeblu Komendy Głównej. Odpowiednie zmiany nastąpiły we wrześniu 1943 r. (dok. nr 67). Przeprowadzenie scalenia rozproszonych wysiłków konspiracyjnych, ujęcie różnych inicjatyw wojskowych w jednolite ramy organizacyjne oraz stworzenie armii podziemnej w niezwykle trudnych warunkach okupacji niemieckiej i konﬂ iktu z partyzantką sowiecką i ukraińską na Wschodzie uznać wypada za wielkie osiągnięcie kierownictwa Armii Krajowej. Czy utworzone w wyniku akcji scaleniowej Siły Zbrojne w Kraju stały się monolitem – jedną, potężną, sprężyście kierowaną armią podziemną? Wewnętrz- ne podziały w społeczeństwie, silnie rozbudzonym politycznie w ciągu dwudzie- stu lat istnienia niepodległego państwa, nie zanikły w czasie okupacji. Trudno zatem było oczekiwać, by masowe, ochotnicze kilkusettysięczne wojsko konspiracyjne, przez to społeczeństwo wyłonione, wolne było od takich podziałów, by nie było targane namiętnościami, sporami i konﬂ iktami. Żołnierzy Armii Kra- jowej łączył za to jednolity, wrogi stosunek do okupanta. O stanowczym i konse- kwentnym odrzucaniu przez Armię Krajową „umizgów kata”, czyli ponawianych co pewien czas przez Niemców propozycji zawarcia tajemnego układu „spokój za spokój”, świadczą dokumenty nr 25, 51, 81. Sporadyczne przypadki współ- pracy z władzami okupacyjnymi czy też zdrady, były zjawiskami niezwykle rzad- kimi, zdecydowanie potępianymi przez ogół społeczeństwa, zwalczanymi przez dowództwo AK i ściganymi przez Wojskowe Sądy Specjalne AK (dok. nr 76). Równie ostro piętnowano szerzący się w wielu rejonach kraju pospolity bandytyzm, w którego zwalczanie od jesieni 1943 r. mocno zaangażowała się AK. Wobec podawania się band rabunkowych za oddziały innych organizacji krok ten nieraz wywoływał reperkusje polityczne (dok. nr 68).

28 Pisząc o podziałach politycznych społeczeństwa polskiego pod okupacją, dotyka- my kontrowersyjnego problemu oblicza politycznego Armii Krajowej. Naszym zdaniem, zagadnienie to wymaga rzetelnych badań, nie wystarczy je bowiem skwitować sądem o silnym demokratyzmie szeregów AK bądź równie skrajną opinią o „AK – zaplutym karle reakcji”. Trzeba pamiętać także, że wielokrotnie powtarzana teza o apolityczności AK (dok. nr 14) oznaczała jedynie zakaz prowadzenia agitacji politycznej przez „wojsko w konspiracji”. Komenda Główna AK dopuszczała zaś istnienie różnic politycznych wśród żołnierzy-obywateli, co więcej, deklarowano troskę o swobodę myśli i przekonań politycznych, a walkę ideową uznawano za dopusz- czalną także w czasie okupacji pod jednym wszakże warunkiem – nieosłabiania frontu walki z okupantem (dok. nr 56). Ostatni problem – wizja przyszłej Polski. Także w tym wypadku naszym zdaniem odpowiedź nie jest prosta. Walkę o kraj demokracji, społecznej sprawiedliwości, uczciwości i moralności publicznej zapowiadał gen. bryg. Stefan Rowecki w grudniu 1941 r. (dok. nr 30, a także 42). W grudniu 1943 r. gen. bryg. Tadeusz Komorow- ski sugerował zaś czynnikom rządowym, by w trosce o zapewnienie odpowiedniego klimatu społeczno-politycznego dla poczynań wojskowych wydano deklarację, zapo- wiadającą przemiany społeczno-gospodarcze w przyszłej Polsce (dok. nr 74). Wypada zgodzić się z gen. Komorowskim, który w meldunku z maja 1944 r. określił Armię Krajową jako zbiorowisko ugrupowań o różnorodnym zabarwieniu społecznym i politycznym, połączonych nienawiścią do okupanta i dążeniem do odzyskania nie- podległości kraju. „Nasilam akcję zmierzającą do zmniejszenia różnic ideologicznych między oddziałami, przez działalność wychowawczą i propagandę w duchu wyraźnie demokratycznym i postępowym” – zapewniał Dowódca AK (dok. nr 83). Warto podkre- ślić, iż w prowadzących tę akcję agendach Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK znalazła się duża grupa powszechnie szanowanych ludzi o przekona- niach zdecydowanie demokratycznych, a nawet socjalistycznych. Równie mocno, jak przemiany organizacyjne AK, tworzenie się w wyniku akcji scaleniowej „wojska w konspiracji”, powstawanie koncepcji walki z okupantem i kształtowanie się oblicza politycznego (problemów tych dotyczą dokumenty zawarte w części pierwszej, a zasygnalizowane wyżej) – interesuje nas funkcjonowanie tej rozbudowanej organizacji w warunkach okupacji i terroru. Konspiracyjnej codzien- ności poświęciliśmy część drugą naszego zbioru, w której staraliśmy się przedstawić żołnierza Armii Krajowej od chwili zgłoszenia akcesu do organizacji i złożenia przezeń przysięgi, przedstawić jego prawa, tok służby, ciążące na nim obowiązki, wyróżnie- nia bądź kary. Prezentujemy także dokumenty określające warunki przyjmowania do służby, dokonywanie przesunięć, przeniesień do rezerwy i zwolnień z czynnej służby wojskowej (dok. nr 103–105). Publikujemy rotę przysięgi i „scenariusz” jej składania (dok. nr 106–107), zamieszczamy również rozkaz zabraniający prowadzenia imiennej ewidencji członków AK oraz wyliczający dane personalne, które mogą być ewidencjo- nowane bez obawy dekonspiracji (dok. nr 110–111). Wzgląd na bezpieczeństwo prac organizacyjnych podyktował także zakaz pracy w kilku komórkach konspiracyjnych jednocześnie (dok. nr 108). Rzadko dostrzeganym przez historyków problemem jest

29 strona materialna życia konspiratora – w naszym zbiorze czytelnik znajdzie zatem wykaz ekwiwalentów uposażeniowych (tzw. etatów), rozkazy o zapomogach inwalidzkich i o pomocy materialnej dla rodzin poległych lub aresztowanych członków organizacji (dok. nr 112–114). Praca konspiracyjna stwarzała różne zagrożenia, powodo- wała szybkie zmęczenie, a czasem także zrozumiałe załamanie. Przeciwdziałaniu tym niekorzystnym zjawiskom miały służyć m.in. urlopy wypoczynkowe (dok. nr 115). Kolejna grupa dokumentów to rozkazy zawierające zasady awansowania i odznaczania oraz przykładowy wniosek odznaczeniowy (dok. nr 116–118). Podstawowym warunkiem powodzenia pracy prowadzonej w podziemiu było zachowanie zasad postępowania konspiracyjnego. Starały się je regulować odpowiednie instrukcje (dok. nr 119), rejestr obowiązków żołnierza i rozkazy zabraniają- ce notowania adresów i haseł, obchodzenia uroczystości rodzinnych, nadużywania alkoholu i stosowania kar nieregulaminowych przez dowódców, a także rozkazy zobowiązujące do przeciwdziałania samowoli i nadużyciom, zachowania tajemnic organizacyjnych, tępienia ciekawości i gadulstwa, nakazujące prawdomów- ność (dok. nr 120–126). Uczestnik prac konspiracyjnych musiał liczyć się także z najgorszym – z aresztowaniem, a następnie przejściem przez okrutne przesłu- chania przez gestapo. Postępowanie aresztowanego starała się ułatwiać specjalna instrukcja, zawierająca szczegółowe zasady zachowania się w tej sytuacji (dok. nr 127). Ukazał się także rozkaz regulujący zachowanie podczas śledztwa i zabra- niający kategorycznie jakiegokolwiek „sypania” w czasie przesłuchań (dok. nr 128). Wzmocnieniu postawy aresztowanego, a z drugiej strony zapewnieniu bezpieczeń- stwa i pomocy materialnej jego najbliższym, służył rozkaz o opiece dowódców nad aresztowanymi żołnierzami i ich rodzinami (dok. nr 129). Uregulowano również zagadnienie łączności z aresztowanymi przez komórkę więzienną kontrwywiadu AK oraz opracowano wzory grypsów (dok. nr 130). Żołnierze zwolnieni z więzienia nie mogli być ponownie przyjmowani do pracy w konspiracji przed upływem sześciu miesięcy (dok. nr 131). Wreszcie specjalne rozkazy określały zasady zawieszania żołnierzy AK ze względów dyscyplinarnych, skreślania ze stanów osobowych organizacji (wspomniany już dok. nr 105) i oddawania pod sąd za samowolne opuszczenie szeregów (dok. nr 132). Zamiarem naszym było również, choćby wyrywkowe, pokazanie funkcjonowania niektórych pionów i służb Armii Krajowej. Stąd część trzecią poświęciliśmy zagad- nieniom sabotażu, dywersji, partyzantki i planu „Burza”. O ile w części pierwszej przedstawiliśmy podstawowe dokumenty dotyczące koncepcji działań sabotażowo- -dywersyjnych, partyzanckich i „Burzy”, to w tej części przedstawiamy dokumenty pokazujące realizację tych planów, czyli walkę bieżącą. Formy tej walki podlegały ewolucji w zależności od warunków, poczynając od „małego” sabotażu, uprawianego przez cały okres okupacji jako bodaj najpowszechniejsza forma oporu. Zasady tej formy walki zostały ogłoszone w „Biuletynie Informacyjnym” (dok. nr 133). Działalność typowo sabotażowo-dywersyjną podjął Związek Odwetowy (powszechnie znany jako Związek Odwetu), powołany w kwietniu 1940 r., jako podstawowy wówczas pion walki bieżącej ZWZ. Związek Odwetowy koncentrował swoją działal-

30 ność dywersyjną w fabrykach i na kolei (dok. nr 135, 136, 138, 141), przeprowadza- jąc m.in. znaną akcję „Wieniec” (dok. nr 140). Prowadzenie „wzmożonej akcji dywersyjnej”, nakazanej przez Dowódcę Armii Krajowej we wrześniu 1942 r., powierzono utworzonemu w końcu tego roku (formalnie w styczniu 1943 r.) Kierownictwu Dywersji-Kedywowi (dok. nr 146), które przejęło aktywa Związku Odwetowego (ZO) i „Wachlarza”, tzn. specjalnej organizacji dywersyjnej działającej na zapleczu frontu wschodniego (dok. nr 137 i 139). Na czele Kedywu Komendy Głównej AK stał płk August Emil Fieldorf („Nil”), a od maja 1944 r. ppłk Jan Mazurkiewicz („Radosław”). Skutki „uporządkowania odcinka walki czynnej” – przez co rozumiano połączenie w ramach Kedywu zarówno ZO i „Wachlarza”, jak i innych wyspecjalizowanych zespołów dywersyjnych, np. oddzia- łów Tajnej Organizacji Wojskowej – okupant odczuł już wkrótce. Kedyw, podporządkowany bezpośrednio Dowódcy Armii Krajowej, dysponujący własnymi sieciami łączności i wywiadu, organizujący szkolenie oraz produkcję broni i materiałów wybuchowych, wykonywał najgłośniejsze akcje dywersyjne w okupowanym kraju, poza jego granicami, a nawet w stolicy Rzeszy (akcje na dworcach w Berlinie w lutym i maju 1943 r.). Do najbardziej znanych akcji wykonanych przez jego oddziały należą uderzenia na strażnice niemieckie (akcja „Taśma”), na linie kolejowe (akcja „Jula” – dok. nr 166), zamachy na przedstawicieli aparatu terroru – np. na gen. Franza Kutscherę (dok. nr 159) czy nieudany na gen. Wilhelma Koppego. Głośne były także akcje uwalniania więźniów (by wymienić przykładowo odbicie więźniów na ulicy Długiej, czyli akcję pod Arsenałem – dok. nr 150), rozbi- janie więzień (przykładowo w Pińsku – dok. nr 147, w Jaśle – dok. nr 153 i w Koń- skich – dok. nr 169). Poszczególne akcje Kedywu były na mocy specjalnych rozka- zów z początku 1943 r. ﬁ rmowane przez AK (dok. nr 145), a najgłośniejsze z nich przedstawiane w meldunkach i omawiane w prasie konspiracyjnej. Akcje te wykony- wały Oddziały Dyspozycyjne Kedywu Komendy Głównej Armii Krajowej, w których skład wchodziły również słynne harcerskie bataliony „Zośka” i „Parasol”. Kedywowi i jego działaniom poświęciliśmy w niniejszym tomie dokumenty 146 –154, 157–161, 166. W marcu 1943 r. Dowódca AK rozszerzył zakres działalności Kedywu o akcje typu partyzanckiego (dok. nr 155). W listopadzie 1943 r. zezwolono komendantom Obszarów (Okręgów) AK na używanie trzeciej części posiadanej broni do celów walki bieżącej (dok. nr 156). Od stycznia do października 1944 r. oddziały Armii Krajowej prowadziły działania w ramach planu „Burza”. Formowanym wówczas dużym zgrupowaniom pułkowym i dywizyjnym nadawano na mocy rozkazu z 12 kwietnia 1944 r. numerację dywizji i pułków regularnego Wojska Polskiego, według jego organizacji sprzed 1939 r. (dok. nr 165). Realizację „Burzy” rozpoczęto od Wołynia, gdzie już w styczniu 1944 r. przystą- piono do formowania 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK, liczącej około 6000 żołnierzy. Wspólne walki dywizji wołyńskiej i oddziałów Armii Czerwonej trwały od lutego do czerwca 1944 r. Otoczona przez Niemców w rejonie Kowla poniosła ona znaczne straty. Po wyjściu z okrążenia część dywizji przeszła przez front na stronę sowiec- ką, reszta oddziałów – na Lubelszczyznę (dok. nr 164 i 167). Na Wileńszczyźnie

31 w lipcu 1944 r. w ramach „Burzy” przystąpiono do wykonania planu „Ostra Brama” (dok. nr 170): oddziały AK Okręgów Wilno i Nowogródek podjęły wówczas nie- udaną próbę zdobycia Wilna przed zajęciem miasta przez Armię Czerwoną. Rów- nież w Okręgu Lwów (dok. nr 173) oddziały AK podjęły walkę o miasto. W ramach „Burzy” wykonywano także zniszczenia na liniach kolejowych (dok. nr 163, 167 i 169). Między Bugiem a Wisłą największą mobilizację do „Burzy” przeprowadzono na Lubelszczyźnie. 3 i 9 dywizje piechoty AK, współdziałając z 27 Wołyńską Dywizją Piechoty, stoczyły wiele potyczek i wyzwoliły kilkadziesiąt miejscowości (dok. nr 183). Okręgi Białystok i Polesie oraz Podokręg Wschód Obszaru Warszawa AK (dok. nr 179–180), wobec szybkiego tempa ofensywy Armii Czerwonej, nie zdoła- ły podjąć poważniejszych działań w ramach „Burzy”. Większość oddziałów Armii Krajowej, biorących udział w „Burzy”, po odmowie podporządkowania się władzom sowieckim lub przedstawicielom Polskiego Komi- tetu Wyzwolenia Narodowego została rozbrojona, a żołnierze internowani. Część oddziałów – w obliczu takiej groźby – rozformowała się samorzutnie. W ramach przygotowań do „Burzy” Okręg Kielce-Radom zmobilizował 2 i 7 dywizje piechoty oraz 72 pułk piechoty, w sumie – około 5000 żołnierzy; Okręg Łódź – 25 pułk piechoty (do 1200 żołnierzy); Okręg Kraków zaś – 106 Dywizję Piechoty, Krakowską Brygadę Kawalerii, zawiązki 6, 22 i 24 dywizji piechoty oraz jednostki Grupy Operacyjnej „Śląsk Cieszyński”, wystawianej wspólnie z Okręgiem Śląsk (w sumie Okręg Kraków zmobilizował około 10 000 żołnierzy). Oddziały te stoczy- ły w okresie od lipca do października 1944 r. wiele walk z wojskami niemieckimi (dok. nr 167, 169, 177, 181–182, 186–189). Podjęty, na wezwanie gen. dyw. Tade- usza Komorowskiego (dok. nr 176), przez siły połączonych Okręgów Kielce i Łódź marsz na pomoc walczącej Warszawie został przerwany wobec braku broni ciężkiej, znacznej przewagi wroga i konieczności pokonania dużych otwartych przestrzeni. Na pozostałych terenach „Burza” nie doczekała się realizacji w zaplanowanej postaci, tzn. w formie walk z wycofującymi się jednostkami niemieckimi. Niemniej skuteczną niż działania sabotażowo-dywersyjne i partyzanckie formą walki bieżącej była działalność wywiadowcza, kierowana przez Oddział II (Informa- cyjno-Wywiadowczy) Komendy Głównej Armii Krajowej, któremu w czerwcu 1941 r. podporządkowano również komórki Oddziału II Sztabu Naczelnego Wodza działające na terenie okupowanego kraju (dok. nr 191). AK objęła penetracją wywiadowczą za- równo bezpośrednie zaplecze frontu wschodniego, jak i tereny Rzeszy do Hamburga, Saksonii i Austrii włącznie (dok. nr 196). O skali zainteresowań, jak i o niezwykłym wysiłku pracowników wywiadu, świadczy chociażby układ jednego z meldunków miesięcznych (dok. nr 195). Działalność wywiadu AK przynosiła wymierne efekty – zdobyte informacje przyczyniły się do zlokalizowania wielu ośrodków zbrojenio- wych, a w następnej kolejności – do ich zniszczenia przez lotnictwo alianckie. Mel- dunki i raporty wywiadu AK spotykały się z uznaniem zarówno ze strony sowieckiej (dok. nr 194), jak i brytyjskiej (dok. nr 197). Największym osiągnięciem tego pionu AK stało się rozszyfrowanie niemieckiej „cudownej broni” – pocisków „V-1” i „V-2”.

32 Zasadniczym zadaniem Wydziału Kontrwywiadu i Bezpieczeństwa, wchodzącego w skład Oddziału II, było zapewnienie bezpieczeństwa prac, lokali i osób czynnych w AK (dok. nr 198, 201). Na szczeblu Komendy Głównej wydziałem tym kierował Bernard Zakrzewski („Oskar”). Jako przykład działalności tego pionu podajemy schemat tygodniowego raportu (dok. nr 199). W październiku 1943 r. jeden z refe- ratów kontrwywiadu Komendy Głównej został uznany za dział bezpieczeństwa centralnego całej AK (dok. nr 198). Obydwu tym dziedzinom aktywności Armii Krajowej – wywiadowi i kontrwywiadowi – poświęcamy część czwartą naszego tomu. Ważną formą walki bieżącej była działalność informacyjno-propagandowa (zosta- ła jej poświęcona część piąta tomu) kierowana przez Biuro Informacji i Propagandy (BIP) Komendy Głównej AK, na którego czele stał płk dypl. Jan Rzepecki. Podsta- wowe wytyczne Dowódcy Armii Krajowej dla szefa BIP podajemy w dok. nr 210. BIP wydawał m.in. centralny organ informacyjny AK – „Biuletyn Informacyjny” (dok. nr 209 i 211), „Wiadomości Polskie”, „Insurekcję”, „Żołnierza Polskiego”, broszury i ulotki. Szczególnie wiele uwagi poświęcano prasie konspiracyjnej i sposobom jej kolportażu (dok. nr 202). Wyrazem uznania dla dorobku redakcji „Biuletynu Infor- macyjnego” i drukarzy z Tajnych Wojskowych Zakładów Wydawniczych, najwięk- szego konspiracyjnego „koncernu poligraﬁ cznego” w Europie, były dwa specjalne rozkazy Dowódcy AK (dok. nr 204 i 206).

*** W tekstach wszystkich dokumentów publikowanych w naszym tomie zachowuje- my pisownię oryginału, uwspółcześniając jedynie ortografi ę i interpunkcję. Wszelkie uchybienia stylistyczne prostujemy w przypisach. Dokumenty w części I, III, IV i V zostały uszeregowane chronologicznie (wyjątkiem jest dok. nr 2), a część II – uło- żona problemowo. We wszystkich dokumentach pomijamy podpisy, a zawarte tam informacje umieszczamy nad tekstami w regestach (kolejno: data – rok, miesiąc i dzień, miejsce, wystawca dokumentu i adresat – w obu wypadkach podając funk- cję, stopień wojskowy, imię i nazwisko, pseudonim jeśli został użyty w dokumencie, wreszcie krótka informacja o treści dokumentu). Opuszczenia zostały zaznaczone nawiasami kwadratowymi. Każdy dokument opatrzono metryczką bibliografi czną, w której znalazły się: nazwa archiwum, sygnatura i numer karty (kart) albo opis bibliografi czny wydawnictwa. Przytoczone w metryczce dane informują o miejscu przechowywania dokumentu lub wskazują na pozycję, w której dokument wcze- śniej został wydrukowany. W publikacji przyjęto uproszczony system przypisów, rezygnując z wyodrębnionych przypisów tekstowych. Spośród 211 dokumentów zamieszczonych w niniejszym wyborze ponad połowa to teksty ogłaszane drukiem po raz pierwszy.

DOKUMENTY

Dokumenty

I. Organizacja, cele i zadania

Nr 1 1939, WRZESIEŃ, PO 27, [WARSZAWA]. FRAGMENTY STATUTU SZP O ZADANIACH ORGANIZACJI I RADY GŁÓWNEJ OBRONY NARODOWEJ1

Część pierwsza. Postanowienia zasadnicze. I. A. Zadaniem S[łużby] Z[wycięstwu] P[olski] jest: a) podjąć zdecydowaną i nieustępliwą walkę z najeźdźcą na każdym polu jego działalności w Polsce oraz wszelkimi środkami, do czasu wyzwolenia Polski, w granicach Jej sprzed rozpoczęcia wojny, b) reorganizacja kadrowych wartości bojowych naszej armii i podniesienie ich2 gotowości moralnej i ﬁ zycznej, c) tworzenie powiązanych ze sobą hierarchicznie i współdziałających harmonij- nie ośrodków tymczasowej władzy narodowej w Kraju. B. Radzie Głównej Obrony Narodowej3 poruczam kierownictwo polityczne naszej działalności w ramach obecnego położenia i pełnej lojalności w stosunku do Rzą- du Rzeczypospolitej. Zastrzegam sobie prawo przewodniczenia jej w miarę potrzeby, prawo inicjatywy oraz prawo wstrzymania wykonania tych jej uchwał, które uważałbym za wyraźnie szkodliwe dla Polski lub naszej organizacji względ- nie sprzeczne z uprawnieniami własnych konstytucyjnych władz państwowych. W ramach uchwał i wytycznych Rady Głównej działają na poruczonym im terenie bazy4 przy komend[ach] wojewódzkich i politycznych5.

II. Do udziału w pracach organizacji względnie [do] współdziałania z nią wzywam cały Naród Polski bez różnicy przekonań, przynależności partyjnej itp. Wzywam wszystkich żołnierzy służby stałej i zawodowych do podporządkowania mi się w ramach zarządzeń Naczelnego Wodza [marsz. Edwarda Śmigłego-Rydza] i do czasu powrotu do Kraju właściwych władz wojskowych.

1 Według Janiny Karasiówny (Pierwsze półrocze Armii Podziemnej (SZP–ZWZ), Londyn 1948, s. 21) statut został opracowany przez Dowódcę Głównego SZP gen. bryg. Michała Tokarzew- skiego-Karaszewicza około 27 września 1939 r., Eugeniusz Duraczyński twierdzi (Kontro- wersje i konﬂ ikty 1939–1941, wyd. II, Warszawa 1979, s. 102), iż przyjęto go prawdopodobnie w połowie października 1939 r. Tekst statutu został ogłoszony w rozkazie nr 1 Dowódcy Głównego SZP z 25 października 1939 r., następnie z datą 6 stycznia 1940 r. statut został wysłany pocztą kurierską do wiadomości władz polskich we Francji. 2 Winno być: jej. 3 Rada Główna Obrony Narodowej (określana również jako Główna Rada Polityczna) – zaplecze polityczne SZP; ukonstytuowana 10 października 1939 r. w składzie: Mieczysław Niedziałkowski, Kazimierz Pużak i Zygmunt Zaremba (Polska Partia Socjalistyczna), Ma- ciej Rataj i Stefan Korboński (Stronnictwo Ludowe), Mieczysław Michałowicz (Stronnictwo Demokratyczne), Leon Nowodworski (Stronnictwo Narodowe). 4 Winno być: rady. 5 Winno być: powiatowych.

37 Dokumenty

III. Musimy podjąć i prowadzić nieustępliwą walkę z najeźdźcą, bo mimo zapewne [sic!] niewątpliwą pomoc naszych sprzymierzeńców bez nas samych czy wbrew nam, wbrew naszej bierności, brakowi samodzielnego zbrojnego wysiłku, nikt i nic nie może nas zbawić. Celem jest Polska, bez Niej, władnej i rządnej, nasze rodziny i ich mienie, nasze miasta i majątek narodowy, życie wziętych spośród nas zakładników są bez znaczenia. Idźmy w tę walkę odważnie i rozsądnie, speł- nijmy ochotnie i oﬁ arnie swój obowiązek żołnierza i obywatela wobec wspólnej nam macierzy Ojczyzny, zostawmy na uboczu doszukiwanie [się] sprawców i winnych katastrofy, a gdy wolni w wolnym państwie osądzić będziemy mogli rozpa- trzenie błędów i win przeszłości, aby im [...] rozumne wnioski z tego zastosować zdecydowanie przy odbudowie wartości moralnych i ﬁ zycznych w nowej Polsce, w granicach jej sprzed rozpoczęcia wojny, a tak, ustosunkowując się w prak- tycznym czynie codziennym do każdej rzeczy, możemy dopiero resztę zostawić Opatrzności i złożyć losy Polski w ręce Jej Królowej, naszej Najświętszej Pani. [...]

Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. 1, Londyn 1970, s. 31–37.

38 Dokumenty

Nr 2 1939, GRUDZIEŃ, 7, [WARSZAWA]. FRAGMENTY MELDUNKU DOWÓDCY GŁÓWNEGO SZP GEN. BRYG. MICHAŁA TOKARZEWSKIEGO-KARASZEWICZA („TORWIDA”) DO PREZESA RADY MINISTRÓW RP I NACZELNEGO WODZA GEN. DYW. WŁADYSŁAWA SIKORSKIEGO O STANIE ORGANIZACYJNYM SZP

1. Stoję na czele Organizacji, skupiającej wszystkie wysiłki Polaków na obszarze okupacji niemieckiej i rosyjskiej nad odtworzeniem kadr wojskowych i przygotowania6 władz administracyjnych do opanowania Kraju w chwili załamania się Niemiec. Organizacja na wzór P[olskiej] O[rganizacji] W[ojskowej] pod nazwą „Służba Zwycię- stwu Polski” (SZP) utworzona została na rozkaz gen. Rómmla z polecenia Naczelne- go Wodza [Edwarda Śmigłego-Rydza] i Rządu, opuszczającego granice Polski7. […] 3. Platformę ideową i społeczno-polityczną S[łużby] Z[wycięstwu] P[olski] stanowią przedstawiciele ugrupowań politycznych od P[olskiej] P[artii] S[ocjalistycznej], ludowców do narodowej organizacji włącznie. Czołowi ich przedstawiciele ściśle z nami współpracują, zarówno na szczeblu Dowództwa Głównego, jak i dowództw wojewódzkich i powiatowych. Wiele wybitnych postaci, dobrze znanych Panu Ge- nerałowi, jest w naszych szeregach. 4. Uważając się za podległego Rządowi Pana Generała, proszę o rozkazy, wskazówki i wytyczne, aby prace S[łużby] Z[wycięstu] P[olski] skoordynować z potrzebami Rzą- du Pana Generała. Byłoby rzeczą wskazaną, aby przy boku Pana Generała znajdo- wał się jeden lub dwóch ludzi, przeznaczonych stale i wyłącznie do łączności z[e] S[łużbą] Z[wycięstwu] P[olski] w Kraju (konieczne ze względu na konspirację). 5. Na terenie Polski roi się od poczynań organizacyjnych na wzór P[olskiej] O[rganizacji] W[ojskowej]. Jedne powstają jakoby na rozkaz Pana Generała, inne na rozkaz dawnego rządu itp. Organizacje te likwiduję lub wcielam do S[łużby] Z[wycięstwu] P[olski]. Proszę o rozkazy odnośnie organizacji powołujących się na imię Pana Generała. Tu, w Kraju, tylko jedna organizacja może reprezentować nasz Rząd i interesy polskie. 6. Obecny stan S[łużby] Z[wycięstwu] P[olski] (z dn[ia] 7 XII): a) Dowództwo Główne S[łużby] Z[wycięstwu] P[olski] – zorganizowane, zmontowane – funkcjonuje całkowicie. b) Wojewódzkie dowództwa, 5 centralnych (łącznie z Warszawą) oraz 2 na kresach południowych – zorganizowane8, reszta w toku, zostanie zorganizowana do dnia 31 I [19]40 r[oku].

6 Winno być: przygotowaniem. 7 Decyzję Naczelnego Wodza, marsz. Edwarda Śmigłego-Rydza, o tworzeniu w kraju organizacji konspiracyjnej na wzór Polskiej Organizacji Wojskowej, podjętą w Kołomyi 16–17 września 1939 r., 26 września do Warszawy przywiózł mjr Edmund Galinat. Na dowódcę organizacji został wyznaczony najstarszy oﬁ cer legionowy, gen. dyw. Juliusz Rómmel, który przekazał pełnomocnictwa gen. bryg. Michałowi Tokarzewskiemu-Karaszewiczowi. 8 Warszawa, Łódź, Kraków, Kielce, Lublin oraz Lwów i Wilno na kresach wschodnich (a nie południowych).

39 Dokumenty

c) We wskazanych województwach szereg powiatów już zorganizowano, inne w toku; do końca lutego powinny być zmontowane. d) Na szczeblu Dowództwa Główn[ego] i d[owódz]tw wojewódzkich i powiat[owych] utworzono szereg oddziałów bojowych, specjalnie minerskich i szturmowych. Praca w toku, b[ardzo] intensywna. e) Podporządkowano sobie szereg oddziałów partyzanckich, walczących jeszcze w terenie. f) W przygotowaniu szereg akcji bojowych – niszczycielskich. g) Służba wywiadowcza zmontowana – szukam łączności z ang[ielską] Intelligence Service lub służbą wyw[iadowczą] francuską, proszę ułatwić. h) Propaganda uruchomiona: wydajemy co dwa tygodnie „Wiadomości Polskie”9, odezwy; wkrótce wyjdzie szereg broszur, oświetlających położenie: co na dziś, co na jutro itp10. 7. Łączność z Panem Generałem – typujemy trasy: przez Wilno, Kowno i przez gra- nicę węgierską, przy czym do Wilna, wzgl[ędnie] Kowna, i do granicy węgierskiej proszę łączność zorganizować z zagranicy, kończąc ją jakby składnicami meldun- kowymi. Dalej w obrębie okupacji my już zorganizujemy łączność. Proszę o szyfr dla porozumienia się. Otrzymałem dziś wiadomość o kontakcie z Budapesztem. Proszę o kuriera z dyspozycjami co pewien czas, możliwie – najlepiej co miesiąc. […] 9. Potrzeba nam broni krótkiej, pistoletów, specjalnie pistoletów maszynowych. Szefem Sztabu D[owódz]twa Głównego i zastępcą moim jest Stefan Grabica [płk dypl. Stefan Rowecki], osobiście dobrze znany Panu Generałowi (Szef Kwatery Prasowej w manewrach 1925 roku. Wówczas podpułkownik).

Armia Krajowa..., t. 1, s. 21–24. Toż w: Archiwum Zakładu Historii Ruchu Ludowego, Archiwum prof. Stanisława Kota (odpis, maszynopis, z odręcznym dopiskiem: „Egezemplarz L. 1 dla Naczelnego Wodza”).

9 „ Wiadomości Polskie”– dwutygodnik; drugi – obok „Biuletynu Informacyjnego” – organ prasowy Służby Zwycięstwu Polski, wydawany od grudnia 1939 r., później centralny organ polityczny ZWZ–AK. Pierwszym redaktorem naczelnym był Antoni Wieczorkiewicz, a sekretarzem redakcji – Michał Walicki. 10 Już w grudniu 1939 r. ukazały się dwie broszury Służby Zwycięstwu Polski: Czy wrzesień 1939 roku okrył niesławą naród polski? i Co na dzisiaj? Autorem pierwszej był płk Stefan Rowecki, drugiej – najprawdopodobniej gen. bryg. Michał Tokarzewski-Karaszewicz.

40 Dokumenty

Nr 3 1939, LISTOPAD, 13, [PARYŻ]. DECYZJA PREZESA RADY MINISTRÓW RP I NACZELNEGO WODZA GEN. DYW. WŁADYSŁAWA SIKORSKIEGO W SPRAWIE POWOŁANIA KOMITETU MINISTRÓW DLA SPRAW KRAJU I UTWORZENIA ZWZ

Zgodnie z uchwałą Rady Ministrów z dnia 8 listopada br. powołuję Komitet Ministrów dla Spraw Kraju. Jego zadanie, określone tą uchwałą, polega na czuwa- niu nad wszystkimi sprawami, związanymi z Krajem, z tajnymi wysiłkami Narodu, zmierzającymi do wyzwolenia Rzeczypospolitej z okupacji wroga. Przygotowania do walki czynnej z okupantami leżą w kompetencji Związku Walki Zbrojnej, ściśle tajnej organizacji wojskowej, której powstanie i zależność służbową zatwierdziła Rada Ministrów. Na Przewodniczącego Komitetu Ministrów dla Spraw Kraju desygnuję Pana Generała Broni Kazimierza Sosnkowskiego, powołując jednocześnie do jego składu Panów Ministrów: Aleksandra Ładosia, Mariana Seydę i Jana Stańczyka oraz pierwszego Zastępcę Ministra Spraw Wojskowych, Generała Brygady Mariana Kukiela11. Zasadnicze wskazania polityczne dla Kraju, wypracowane przez Komitet, wydawane będą przez Szefa Rządu albo też w jego imieniu po wstępnej z jego strony apro- bacie. Równocześnie desygnuję Pana Generała Broni Kazimierza Sosnkowskiego na stanowisko Komendanta Głównego Związku Walki Zbrojnej. Działać on będzie na tym samym posterunku jako zastępca Naczelnego Wodza i z jego rozkazu. Bardziej szcze- gółowe prace tej specjalnej organizacji ujmie regulamin wewnętrzny, zatwierdzony przez Naczelnego Wodza12. Działania objęte tym zarządzeniem są najściślej tajne.

Armia Krajowa..., t. 1, s. 4–5. Toż w: Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, t. 3, Armia Krajowa, Londyn 1950, s. 101 (bez ostatniego zdania).

11 Komitet Ministrów dla Spraw Kraju działał w podanym tu składzie osobowym do stycznia 1940 r., potem miały miejsce liczne zmiany personalne; zmieniono także nazwę na Komi- tet dla Spraw Kraju. 12 Podstawowe zasady regulaminowe ZWZ zostały zawarte w Instrukcji Nr 1. Zob. dok. nr 4.

41 Dokumenty

Nr 4 1939, GRUDZIEŃ, 4, [PARYŻ]. FRAGMENTY INSTRUKCJI NR 1 KOMENDANTA GŁÓWNEGO ZWZ GEN. BRONI KAZIMIERZA SOSNKOWSKIEGO („JÓZEFA GODZIEMBY”) DLA PŁK. DYPL. STEFANA ROWECKIEGO („RAKONIA”) O POWOŁANIU ZWZ W KRAJU13

I. Na podstawie decyzji Rządu, na terenach okupowanych Kraju powstaje tajna organizacja wojskowa pod nazwą „Związek Walki Zbrojnej”. Na Komendanta Głównego tej organizacji Szef Rządu i Naczelny Wódz dnia 13-go listopada br. desygnował mnie. Działać będę na tym posterunku jako Zastępca Naczelnego Wodza i z jego rozkazu14. II. Cel organizacji a) Przez skupienie w związkach konspiracyjnych jednostek najstaranniej dobra- nych stworzyć ośrodki czynnego oporu narodowego, przeciwdziałającego zała- maniu się sił moralnych polskiego społeczeństwa. b) Współdziałać w odbudowie Państwa na drodze walki orężnej. Z chwilą wkroczenia do Kraju Wojsk Polskich organizacja ulega rozwiązaniu i wstępuje do szeregów armii regularnej. III. Drogi i formy działania a) Współdziałanie w informowaniu społeczeństwa o istotnej sytuacji politycznej i militarnej oraz w walce z niemiecką i bolszewicką propagandą. b) Podtrzymanie uczuć nienawiści do okupanta i żądzy wzięcia odwetu. c) W ramach dyrektyw, zdeﬁ niowanych przez Rząd Polski, stosowanie represji względem osób, podtrzymujących z okupantami stosunki towarzyskie, organizacyjne i polityczne, aż do karania [...]15 w wypadku jawnej i oczywistej zdrady. d) Prowadzenie w okresie trwania okupacji akcji bojowo-dywersyjnej na terenie Kraju. O czasie, charakterze i rozmiarach tej akcji decydują – na wniosek Ko- mendanta Głównego Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej] – Premier i Naczelny Wódz. e) Szkolenie wojskowe kadr oddziałów wojskowych; gromadzenie środków walki zbrojnej; przygotowanie powstania zbrojnego na tyłach armii okupacyjnych, które nastąpi z chwilą wkroczenia regularnych wojsk polskich do Kraju. IV. Charakterystyka organizacji pod względem politycznym a) Z[wiązek] W[alki] Z[brojnej] jest organizacją jednolitą, jedyną działającą na terenie Kraju i nie może być w żadnym wypadku związkiem kilku organizacji pokrewnych16. b) Z[wiązek] W[alki] Z[brojnej] jest organizacją ogólnonarodową, ponadpartyj- ną i ponadstanową, skupiającą w swych szeregach, bez względu na różnice

13 Instrukcja Nr 1 zatwierdzona przez Naczelnego Wodza „Eugeniusza Strażnicę” (Władysła- wa Sikorskiego) została przewieziona do kraju przez emisariusza Jerzego Michalewskiego („Dokładnego”) na początku stycznia 1940 r. 14 Zob. dok. nr 3. 15 Brak słowa. Zapewne winno być: aż do karania śmiercią. 16 Rozdział IV punkt a) w lutym 1940 r. na podstawie uchwały Rady Ministrów uzupełniono zdaniem: „Wynika stąd, że wszystkie istniejące w Kraju organizacje pokrewne muszą się podporządkować ustanowionym przez Naczelnego Wodza komendantom ZWZ” (por. Pol- skie Siły Zbrojne..., t. 3, s. 102).

42 Dokumenty

przekonań politycznych i społecznych, wszystkich prawych Polaków, pragną- cych walczyć orężnie z okupantami w warunkach pracy konspiracyjnej i od- powiadających pod każdym względem wysokim moralnym wymaganiom, jakie stawia wobec jednostki podobna praca. c) Rekrutowanie członków Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej] odbywa się indywidualnie, jednak w zasadzie poprzez środowiska organizacyjne, społeczne, polityczno- -ideowe i polityczne, istniejące na terenie Kraju. Wykaz tych środowisk zawiera załącznik17. Komendant Główny Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej] będzie uwzględniał życzenia, wskazówki i dyrektywy odnośnych Ministrów politycznych w sprawie metod rekrutacji na terenie poszczególnych środowisk, z tym jednak, że wska- zówki te nie będą stały w sprzeczności z celami i regulaminem Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej]. d) Przy rekrutowaniu członków i w toku pracy organizacyjnej nie ma środowisk uprzywilejowanych. Obowiązuje w tym zakresie na terenie Kraju równość startu i równość praw dla wszystkich stronnictw czy też ugrupowań społecznych i ideowych, działających pod określoną egidą polityczną. Z[wiązek] W[alki] Z[brojnej] nie może stać się terenem wyścigu o polityczne wpływy w Kraju. V. Zasady struktury organizacyjnej a) Członkiem Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej] może być każdy Polak (każda Polka), nieposzlakowanej czci, poczynając od wieku lat 17-u, który cele organizacji przyjmie za swoje, podda się bez zastrzeżeń jej regulaminowi oraz złoży przepi- saną przysięgę. b) Najniższą komórką organizacyjną jest sekcja, złożona z 5-u członków; na czele sekcji stoi sekcyjny. c) Tworzy się oddziały męskie i żeńskie. Oddziały żeńskie będą zatrudnione przede wszystkim w zakresie propagandy, kolportażu, łączności, transportów i służby sanitarnej. d) Kilka sekcji (nie mniej jak dwie, nie więcej jak pięć) istniejących w tej samej miejscowości tworzy pluton. Na czele plutonu stoi plutonowy. e) Wyższych jednostek organizacyjnych nie tworzy się; natomiast plutony mogą być łączone doraźnie dla większych akcji bojowych lub dla celów ćwiczebnych. f) Komenda obwodu obejmuje większe miasta (ponad 10 tys. ludności) lub teren powiatu (wedle dawnego podziału administracyjnego polskiego) względnie jego część, jeśli powiat został przepołowiony linią demarkacyjną obu okupacji. g) Komenda okręgu obejmuje miasta ponad 100 tys. mieszkańców lub teren wo- jewództwa (wedle dawnego podziału administracyjnego), względnie jego część, o ile województwo zostało przepołowione linią demarkacyjną obu okupacji. h) Na czele obwodów i okręgów stoją komendanci obwodowi i okręgowi. i ) Okupacja niemiecka podzielona została na cztery komendy obszarów: Komen- da Obszaru Nr 6 w Toruniu, Komenda Obszaru Nr 5 w Poznaniu, Komenda Obszaru Nr 4 w Krakowie i Komenda Obszaru Nr 1 z siedzibą w Warszawie.

17 Załącznika brak.

43 Dokumenty

Okupacja sowiecka podzielona została na dwie komendy obszarów: Komenda Obszaru Nr 2 z siedzibą w Białymstoku i Komenda Obszaru Nr 3 z siedzibą we Lwowie. Linie rozgraniczenia pomiędzy poszczególnymi komendami obszarów zo- staną wyznaczone szczególnymi zarządzeniami. j) Za granicą tworzone są bazy terytorialne obejmujące sieć granicznych punk- tów przejściowych oraz sieć punktów składowych dla bibuły, broni oraz środ- ków technicznych. Na czele bazy stoi komendant bazy. Urządzone będą na razie trzy bazy: węgierska (Nr 1), rumuńska (Nr 2) i litewska (Nr 3). Ilość baz będzie zwiększana w miarę możności i potrzeby18. VI. Zasady regulaminowe a) Z[wiązek] W[alki] Z[brojnej] jest organizacją ścisłą, tajną, wojskową, opartą o bezwzględnie pojęte zasady hierarchii, karności i dyscypliny. Kandydat wstę- pujący do Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej] składa przysięgę następującej treści: „W obliczu Boga Wszechmogącego – i Najświętszej Marii Panny, Królowej Ko- rony Polskiej – kładę swe ręce na ten Święty Krzyż, znak męki i zbawienia i przy- sięgam, że będę wiernie i nieugięcie stał na straży honoru Polski, a o wyzwolenie Jej z niewoli walczyć będę ze wszystkich sił moich, aż do oﬁ ary mego życia. Wszelkim rozkazom władz Związku będę bezwzględnie posłuszny, a tajemnicy niezłomnie dochowam, cokolwiek by mnie spotkać miało”. Po złożeniu przez kandydata powyższej przysięgi przyjmujący wygłasza nastę- pującą formułę: „Przyjmuję cię w szeregi żołnierzy Wolności. Twym obowiązkiem będzie wal- czyć z bronią w ręku o odrodzenie Ojczyzny. Zwycięstwo będzie twoją nagrodą. Zdrada karana jest śmiercią”. U w a g a : W tekście przysięgi dla różnowierców słowa pomiędzy myślnikami zostają opuszczone. b) Wystąpić z szeregów Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej] można tylko za zezwoleniem komend wyższych, poczynając od komendy okręgowej w górę, przy czym sankcje za zdradę tajemnicy nie przestają działać. c) Kary dyscyplinarne za niedbałe pełnienie obowiązków określi specjalny ko- deks, wzorowany na normach postępowania wojskowego, jednak dostosowa- ny do warunków pracy konspiracyjnej. d) System konspiracji będzie oparty o zasady następujące: – pseudonimy członków, – oparcie rozkazodawstwa o zlecenia ustne i system pamięciowy, przy ograniczeniu pisania do niezbędnego minimum, – oparcie systemu łączności o hasła i odzewy słowne lub materialne, – kontakty organizacyjne odbywają się na kwaterach tajnych, nieustannie zmienianych, przy czym adres kwatery można jedynie otrzymać przez odpowiednio dobrane punkty łączności po wymienieniu hasła,

18 Zob. dok. nr 54.

44 Dokumenty

– w zasadzie każdy żołnierz Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej] zna tylko swych towarzyszy z sekcji; kontakty komend odbywają się w porządku ściśle hie- rarchicznym wedle zasady: tylko jeden kontakt w górę, – w kodeksie dyscyplinarnym będzie przewidziany specjalny system kar za niepotrzebne gadulstwo i za nieprzestrzeganie zasad konspiracji, – zasada najważniejsza: w doborze członków kłaść nacisk na jakość kandyda- tów, ich niewątpliwą wartość moralną, pamiętając, iż największym błędem byłoby dążenie do sukcesów ilościowych. W myśl tej zasady celem pierwszego etapu organizacji będzie zwerbowanie nie więcej jak po 500 członków na terenie każdego obszaru; z reguły plany rekrutacji będą normowane pod względem ilościowym rozkazami Komendanta Głównego. VII. Zarządzenia szczególne Zarządzenia niniejsze mają na celu wstępne uregulowanie spraw organizacyjnych na terenie Waszej Komendy Obszaru. Obawiam się bowiem, że zasady organizacyjne niniejszej instrukcji odbiegają od rzeczywistości już przez Was wytworzonej. Jeśli tak, to nie chcąc Wam psuć roboty, upoważniam Was do elastycznego i stopniowego wprowadzania instrukcji w życie. W każdym bądź razie zasadnicze wytyczne instrukcji obowiązują – przejmijcie się jej duchem. Przyślijcie mi swoje wnioski w sprawach organizacyjnych i regulaminowych, po- ruszajcie jednak tylko sprawy istotne i nie spierajcie się o mało ważne szczegóły. W szczególności przestrzegam przed zbyt pochopnym ilościowym rozrostem, który nastręcza dwa niebezpieczeństwa: a) zwiększa możliwość wsypy, b) wytwarza parcie z dołu, popychające kierownictwo do szybkich i nieumotywowa- nych wystąpień. Pamiętajcie, że na rozkaz wystąpienia zbrojnego można długo czekać, gdyż każde wystąpienie tego rodzaju musi mieć swój polityczny sens i cel, którego określenie należy do Rządu. Gdyby organizacja na terenie Waszego Obszaru już teraz była b[ardzo] liczna, to radzę Wam wybrać z tej masy najpewniejsze jednostki i te związać w ścisłą organiza- cję ZWZ, jako kościec szerszych i luźniejszych skupień organizacyjnych. 1. Mianowanie Mianuję Was Komendantem wojskowym Obszaru Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej] Nr 1. [...]

Armia Krajowa..., t. 1, s. 10–21. Zob. fot. s. 357.

45 Dokumenty

Nr 5 1940, MAJ, 29 – CZERWIEC, 2, [BELGRAD]. FRAGMENTY PROTOKOŁU WYSTĄPIENIA PRZEDSTAWICIELA KOMENDANTA OKUPACJI NIEMIECKIEJ ZWZ MJR JANINY KARASIÓWNY („RYBCZYŃSKIEJ”) NA KONFERENCJI PRZEDSTAWICIELI KOMEND ZWZ W KRAJU, KIEROWNIKÓW BAZ ŁĄCZNOŚCI NA WĘGRZECH I W RUMUNII ORAZ DELEGATÓW KG ZWZ I SZTABU NACZELNEGO WODZA NA TEMAT STANU PRAC ORGANIZACYJNYCH

[...] A. Stany liczebne i uzbrojenie Co do stanów liczebnych oddziałów i ich uzbrojenia nie posiada dokładnych danych. Dane te miała Komenda Okupacji otrzymać na 15 czerwca. Spodziewa się, że do końca czerwca będą dostarczone Komendzie Głównej Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej]. B. Podstawy pracy Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej] w terenie Cel, jaki stawiała od początku organizacja wojskowa – walka z okupantami. Cha- rakter pracy ściśle apolityczny. Jako zasadnicze ujęcie charakteru organizacji – wojsko w konspiracji. To zasadnicze ujęcie charakteru organizacji wojskowej jako Wojska Polskiego w konspiracji daje możność czerpania sił i korzystania z wszystkich rezerw społecznych, oczywiście z zastrzeżeniem do dawnego obozu sanacyjnego, w szczegól- ności do jednostek bezpośrednio odpowiedzialnych za dawny obóz sanacyjny. Trzeba bowiem jasno postawić sobie pytanie, w imię czego przychodzą obecnie w Kraju ludzie do pracy w organizacji? Tylko i wyłącznie w imię walki o niepodległość. Na razie ludzie w Kraju nie zastanawiają się nad tym, jaką ma być Polska. Jedna zasada jest niewzruszona – zasada Polski demokratycznej, sam Kraj chce decydować, jaki będzie miał rząd. I druga zasada – o sprawach przyszłych granic państwa Kraj chce również sam decydować (nie zgodzi się, by o tym decydowano bez niego). C. Zakres pracy Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej] Już w dniu 15 stycznia, po otrzymaniu pierwszych rozkazów Centrali19, Komenda wydała swój pierwszy rozkaz o przejściu z organizacji S[łużba] Z[wycięstwu] P[olski] na Z[wiązek] W[alki] Z[brojnej]. W rozkazie tym ujęte były wyżej wymienione zasady apolitycznego wojska w konspiracji oraz podkreślone dążenia do zjednoczenia wszystkich istniejących na terenie Kraju organizacji wojskowych. Pod względem zakonspirowania organizacji rozkaz nr 1 Komendy okupacji prze- widywał trzy poziomy w schemacie wewnętrznej struktury organizacyjnej Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej], a mianowicie bezpośrednie członkostwo Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej], rezerwę Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej] oraz pospolite ruszenie Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej], czyli tzw. pogotowie patriotów. Rozkaz nr 1 przewidywał zakończenie akcji uporządkowania organizacji do 15 maja br. Ob. Rybczyńska20 wyjechała z Warszawy 9 maja, do tego czasu nie wszystkie materiały z terenu napłynęły i dlatego nie może podać wszystkich szcze- gółów. Następnie wydany przez Komendę Okupacji rozkaz nr 2 z dnia 3 maja br. był opracowaniem swego rodzaju statutu organizacyjnego. Anulował ten rozkaz

19 Zob. dok. nr 4 i przypis 13 do tego dokumentu. 20 Janina Karaś.

46 Dokumenty

dawny statut S[łużby] Z[wycięstwu] P[olski]21, ustalał cele i zasady pracy na podstawie wytycznych instrukcji nr 1 i 2 Komendy Głównej Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej]22. Dla szerszych warstw społeczeństwa ustalał nazwę organizacji jako SSS 23 Stowarzy- szenie Samoobrony (lub Samopomocy, zależnie od środowiska, w którym organizacja rozwijała swą pracę) Społecznej. Nazwy Z[wiązek] W[alki] Z[brojnej] ze względów konspiracyjnych nie używa się poza kołem członków najściślej związanych z organizacją. [...] Zasady konspiracji Jak już wyżej wspomniano, nazwa organizacji Z[wiązek] W[alki] Z[brojnej] jest zakonspirowana przed szerszymi masami społeczeństwa, nawet przed organizacjami współpracującymi, nawet przed organizacjami współpracującymi z[e] Z[wiązkiem] W[alki] Z[brojnej], a nawet w łonie samej organizacji. Np. nazwy Z[wiązek] W[alki] Z[brojnej] nie zna Sztab Komendanta Powiatu, zna ją tylko komendant powiatu. Od 1 maja obowiązuje nazwa organizacji SSS (Stowarzyszenie Samopomocy względnie Samoobrony, zależnie od środowiska, Społecznej). Nazwa organizacji bę- dzie co pewien czas zmieniana. Bezpośrednia łączność utrzymywana jest tylko na szczeblach wyższych Komend, nie ma jej już między komendami okręgów a komendami powiatów, za wiele ludzi wiedziałoby o jednym źródle dyspozycji. Rozkazodawstwo pisemne również tylko na szczeblach wyższych komend, od szczebla okręg – powiat tylko rozkazy ustne, względnie hasła. Zasadą surowo prze- strzeganą jest nie znać ani adresów, ani nazwisk właściwych czy policyjnych, zwłasz- cza nigdy tego rodzaju danych nie notować. Posiadanie zanotowanych nazwisk przy sobie traktowane jest jako równoznaczne ze zdradą. Delegat podaje przykład aresztowania kobiety za kilka zanotowanych adresów zagranicznych. Używać wolno wewnątrz organizacji tylko pseudonimów (często zmienianych), a kontaktować się wolno tylko drogą pośrednią, przez lokale konspiracyjne i przez zorganizowaną w tym celu pocztę. Inna zasada, surowo przestrzegana to, że fakt aresztowania jednej osoby należącej do sieci organizacyjnej musi za sobą pociągnąć zlikwidowanie całej sieci. Osoby, które więcej wiedzą, chodzą stale z trucizną, w pewnych wypadkach dosyła się truciznę do więzienia. [...]

Konferencja belgradzka w 1940 r., oprac. J. Zamojski, ,,Najnowsze Dzieje Polski. Materiały i studia z okresu II wojny światowej”, t. 10, Warszawa 1966, s. 191–238.

21 Zob. dok. nr 1. 22 Instrukcja Nr 1 – zob. dok. nr 4; Instrukcja Nr 2 z 16 stycznia 1940 r. – zob. Armia Krajo- wa..., t. 1, s. 72–80. 23 SSS – kryptonim ZWZ, a potem AK, obowiązujący do kwietnia 1942 r., kiedy wprowadzono kryptonim PZP (zob. dok. nr 35).

47 Dokumenty

Nr 6 1940, CZERWIEC, 18, [LIBOURNE]. ROZKAZ KOMENDANTA GŁÓWNEGO ZWZ GEN. BRONI KAZIMIERZA SOSNKOWSKIEGO („JÓZEFA GODZIEMBY”) MIANUJĄCY GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („RAKONIA”) ZASTĘPCĄ KOMENDANTA GŁÓWNEGO ZWZ 24

1. Jesteście mianowani pełnomocnym zastępcą Komendanta Głównego Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej] na cały Kraj z prawem samodzielnej decyzji w wypadku utraty łączności z Rządem. W sprawach zasadniczych należy działać w porozumieniu z P[olitycznym] K[omitetem] P[orozumiewawczym]25. 2. Wobec katastrofy Francji Rząd, wierny swemu słowu i zobowiązaniom Polski, wie- rząc w przyszłość, będzie kontynuować walkę w ścisłym porozumieniu z rządem angielskim. 3. Macie, aż do odwołania, zaniechać wszelkich aktów z bronią w ręku za wyjątkiem [sic!] działań koniecznych dla bezpieczeństwa organizacji. Pracować na długą falę, redukować organizację pod względem ilościowym, nadając jej charakter wybitnie kadrowy, wzmocnić do granic maksymalnych zasady selekcji i konspiracji, umoc- nić się w terenie, mając na oku przetrwanie złych czasów z najmniejszymi stratami. Ograniczać wydatki do najkonieczniejszych potrzeb. 4. Upoważniam Was do wydawania komendantom baz obowiązujących dyrektyw w zakresie zaopatrzenia; w wypadku dłuższej przerwy w łączności podporządkuj- cie sobie bazy w zupełności.

Polskie Siły Zbrojne...., t. 3, s. 107. Toż w: Armia Krajowa..., t. 1, s. 259.

24 Depesza z rozkazem – za pośrednictwem bazy w Bukareszcie – dotarła do Stefana Roweckiego (mianowanego generałem brygady z dniem 3 maja 1940 r.) dwa lub trzy dni po nadaniu, skoro 22 czerwca 1940 r. referował on jej treść płk. Janowi Skorobohatemu- Jakubowskiemu („Voglowi”). Por. E. Duraczyński, Kontrowersje..., wyd. II, s. 191. 25 Reprezentacja stronnictw politycznych utworzona w lutym 1940 r. nosiła nazwę Politycz- ny Komitet Porozumiewawczy, od marca 1943 r. Krajowa Reprezentacja Polityczna, a od stycznia (marca) 1944 r. Rada Jedności Narodowej.

48 Dokumenty

Nr 7 1940, CZERWIEC, 29, [LONDYN]. ROZKAZ KOMENDANTA GŁÓWNEGO ZWZ GEN. BRONI KAZIMIERZA SOSNKOWSKIEGO („JÓZEFA GODZIEMBY”) O UTWORZENIU SAMODZIELNEGO WYDZIAŁU KRAJOWEGO W SZTABIE NACZELNEGO WODZA

1. W związku z wytworzonymi trudnościami bezpośredniego kierowania organizacją Z[wiązek] W[alki] Z[brojnej] z terenu Anglii, Naczelny Wódz zdecydował utworzyć Komendą Główną Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej] w Kraju. Wobec powyższego sztab dotychczasowej K[o]m[en]dy Gł[ównej] Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej] zostaje z dniem 29 VI [19]40 [roku] rozwiązany, a w jego miejsce zostaje utworzony przy Sztabie Gł[ównym] Naczelnego Wodza „Samodzielny Wydział Krajowy”26. 2. Zadania Samodzielnego Wydziału Krajowego: a) opracowanie w myśl wytycznych Naczelnego Wodza ogólnych dyrektyw dla wojskowej pracy niepodległościowej w Kraju, b) prowadzenie ewidencji i [...] sytuacji organizacji wojskowych w Kraju, c) zapewnienie organizacji Z[wiązek] W[alki] Z[brojnej] potrzebnej pomocy pienięż- nej, materiałowej i ew[entualnie] personalnej, d) zapewnienie łączności kurierskiej i radiowej z bazami i z Krajem, e) ogólne kierownictwo wywiadem na terenie Kraju, f) współpraca z kierownictwem politycznym, szczególnie w zakresie propagandy. 3. Samodzielny Wydział Krajowy podlega bezpośrednio Zastępcy Premiera i Naczel- nego Wodza [gen. broni Kazimierzowi Sosnkowskiemu]; pod względem technicznej współpracy z Oddziałami Sztabu Naczelnego Wodza – podlega Szefowi Sztabu Na- czelnego Wodza [płk. dypl. Tadeuszowi Klimeckiemu].

Armia Krajowa..., t. 1, s. 261–262.

26 Samodzielny Wydział Krajowy nazywano także Oddziałem VI lub Oddziałem Specjalnym Sztabu Naczelnego Wodza.

49 Dokumenty

Nr 8 1940, CZERWIEC, 30, [LONDYN]. FRAGMENT DEPESZY GEN. BRONI KAZIMIERZA SOSNKOWSKIEGO („JÓZEFA GODZIEMBY”) DO GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („RAKONIA”) Z INFORMACJĄ O UTWORZENIU KOMENDY GŁÓWNEJ ZWZ W KRAJU I MIANOWANIU ROWECKIEGO KOMENDANTEM GŁÓWNYM ZWZ

1. Prezydent R[zeczypospolitej] P[olskiej], Naczelny Wódz i Rząd przybyli do Anglii, by nadal kierować walką. Rząd jedności narodowej stoi niewzruszenie i wiernie przy głównym naszym sprzymierzeńcu, Anglii. Udało się ewakuować z Francji około 50% stanu wojska, co daje możność dalszego formowania jednostek w An- glii i Kanadzie. 2. W wytworzonej sytuacji bardzo trudne staje się utrzymanie łączności z Krajem i z bazami, a tym samym kierowanie organizacją Z[wiązek] W[alki] Z[brojnej]. Oce- niając realnie wytworzone warunki, Naczelny Wódz na mój wniosek uznał ko- nieczność ustanowienia Komendy Głównej Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej] w Kraju i zamianował generała Rakonia Komendantem Głównym Z[wiązku] Walki] Z[brojnej], pozostawiając mi jako swemu zastępcy na stanowisku Naczelnego Wodza i Premiera ogólne kierownictwo wojskową pracą niepodległościową. [...]

Armia Krajowa..., t. 1, s. 262–264

50 Dokumenty

Nr 9 1940, LIPIEC, 1, [WARSZAWA]. ROZKAZ PERSONALNY NR 1 KOMENDANTA GŁÓWNEGO ZWZ GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („RAKONIA”)27

Na podstawie upoważnienia Naczelnego Wodza Rz[eczypos]p[o]litej Polskiej, prze- kazanego mi przez gen. Paszkiewicza Gustawa podczas konferencji w Belgradzie w dn[iu] 26 V [19]40 r[oku]28, mianuję ze starszeństwem z dnia 1 VII 1940 r[oku]: pułkownikiem: ppłk. dypl. piech. Okulickiego Leopolda, ppłk. dypl. piech. Rzepeckiego Jana, ppłk. piech. Sulika Nikodema; podpułkownikiem: mjr. dypl. piech. Berkę Wacława, mjr. piech. Cichockiego Jana, mjr. piech. Juszczakiewicza Stanisława, mjr. piech. inż. Sanojcę Antoniego; majorem: kpt. żand. Chendyńskiego Leona Henryka, kpt. piech. Grzywacza Łukasza, kpt. piech. Habiniaka Aleksandra, kpt. łączn. Szczebrzeszyńskiego Jana; kapitanem: por. art. Ciska Stefana Adama; podporucznikiem: pchor. rez. Pikulińskiego Stefana. Mianowania niniejsze zostaną ogłoszone w Dzienniku Pers[onalnym] W[ojska] P[olskiego].

Oryginał, maszynopis. Archiwum Wojskowego Biura Badań Historycznych (dalej: AWBBH; obecnie materiały z AWBBH znajdują się w Centralnym Archiwum Wojskowym), III/21/12, k. 103; tenże rozkaz na k. 117 zawiera tylko pseudonimy. Zob. fot. s. 367.

27 Według wyciągu z tego dokumentu (AWBBH, III/21/12, k. 102 i 118) tym samym rozkazem mianowano do stopnia pułkownika także ppłk. dypl. piech. Alojzego Horaka („Neuma- na”), którego nazwisko zostało w przytoczonym wyżej tekście z niezrozumiałych przyczyn pominięte. Pominięto również nazwiska – mianowanych podpułkownikami – Stanisława Thuna i Józefa Spychalskiego (AWBBH, III/21/12, k. 118). 1 lipca 1940 r. Komendant Główny ZWZ wydał także dwa inne rozkazy personalne; na mocy rozkazu nr 3 została odznaczona pośmiertnie Krzyżem Walecznych Stefania (wła- ściwie Elżbieta) Zahorska, studentka, skazana na karę śmierci 3 listopada 1939 r. za zerwanie niemieckiego aﬁ sza. 28 Błąd w dacie przekazania upoważnienia Naczelnego Wodza; nie mogło to nastąpić 26 maja, ponieważ konferencja w Belgradzie trwała od 29 maja do 2 czerwca 1940 r. (zob. dok. nr 5).

51 Dokumenty

Nr 10 1940, LIPIEC, 8, [LONDYN]. FRAGMENT DEPESZY GEN. BRONI KAZIMIERZA SOSNKOWSKIEGO („JÓZEFA GODZIEMBY”) DO KOMENDANTA GŁÓWNEGO ZWZ GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („RAKONIA”) Z WYTYCZNYMI PRACY WOJSKOWEJ29

[…] Wytyczne dla wojskowej pracy w Kraju. Naczelny Wódz mianował Was Komendantem Głównym Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej] w Kraju. Ja zachowuję ogólne kierownictwo wojskowej pracy w Kraju. Zmianę tę spowodowały ogromne trudności w ruchu emisariuszy30. Macie dużą samodzielność, lecz równocześnie wzrosła Wasza odpowiedzialność za jak najlojalniejszą i celową pracę Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej] w ramach otrzymanych instrukcji. W obecnej sytuacji wojennej czynne wystąpienia przeciw okupantom są bezcelowe, a narażają Kraj na straty. Dlatego należy zaniechać wszelkich akcji zbrojnych, nawet sabotażu. Zwrócić najwięcej wysiłku na ochronę i zachowanie organizacji. Zawęzić organizację do ściśle kadrowej i jeszcze bardziej zakonspirować, by przetrwać. Polecam Waszej uwadze organizację na Obszarze 3 [Lwów], poważnie deportacjami nadszarpniętą. Przy jej odbudowie unikać błędów poprzedników, nie dążyć do organizacji masowej. Do pracy w organizacji wojskowej nie bierzcie osób eksponowanych przy dawnym reżimie, bo to utrudnia pracę. Obsadę stanowisk dowódców od okręgu w górę uzgad- niać z czynnikami politycznymi. Wywiad na terenie Kraju ma prowadzić wyłącznie Z[wiązek] W[alki] Z[brojnej]. Zależy nam bardzo na meldunkach o sytuacji okupan- tów, nadsyłanych regularnie przez radio. Dłuższe meldunki wywiadowcze przesyłać do baz raz w miesiącu. [...]

Armia Krajowa..., t. 1, s. 266–269.

29 Depesza z 8 lipca 1940 r. zawierała skrót Instrukcji Nr 5. 30 Zob. dok. nr 8.

52 Dokumenty

Nr 11 1940, SIERPIEŃ, 20, [WARSZAWA]. DEPESZA NR 66 KOMENDANTA GŁÓWNEGO ZWZ GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („RAKONIA”) DO CENTRALI ZAWIERAJĄCA SKRÓT ODEZWY „NAKAZY CHWILI” 31

Na ostatnie depesze z 8 i 9. 8 melduję, że już w dniu 26 lipca zostały na mój wniosek wydane przez Delegaturę Nakazy chwili zgodnie z intencjami Szefa Rządu i wytycznymi ostatniej instrukcji przekazanej przez radio. Nakazy chwili poszły w Kraj. Poniżej podaję je w skrócie: 1. Walka z wrogiem o wolność i niepodległość trwa. 2. Naród winien trwać w oporze i bronić swej godności i honoru oraz być gotowy na apel do walki zbrojnej. 3. Nie ma mowy o jakimkolwiek kompromisie i współpracy z okupantami na temat organizowania ﬁ kcji państwa polskiego. 4. Musi być negatywna postawa nasza wobec ewentualnych prób tworzenia legionów antybolszewickich czy antyniemieckich. 5. Winna być prowadzona intensywna akcja niepodległościowa na wszystkich odcinkach życia z myślą o Wielkiej Polsce. 6. W stosunku z władzami okupacyjnymi społeczeństwo winno zachować jak najdalej idącą rezerwę.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/21/19, t. 6, k. 15.

31 Pełny tekst Nakazów chwili opublikowała prasa podziemna („Wiadomości Polskie” 1940, nr 24, „WRN”, 1 VIII 1940, „Biuletyn Informacyjny”, 9 VIII 1940). Odezwa ta jest jednym z nielicznych przejawów działania Zbiorowej Delegatury Rządu.

53 Dokumenty

Nr 12 1940, WRZESIEŃ, 2, [WARSZAWA]. FRAGMENT MELDUNKU ORGANIZACYJNEGO NR 31 KOMENDANTA GŁÓWNEGO ZWZ GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („RAKONIA”) DO GEN. BRONI KAZIMIERZA SOSNKOWSKIEGO („JÓZEFA GODZIEMBY”)32

[…] 1. Na obszarze G[eneralnego] G[ubernatorstwa] praca w toku. W dostosowaniu do norm konspiracyjnych i pracy na długą falę wydałem dalsze zarządzenia organizacyjne celem ograniczenia stanu czynnego – sekcje, plutony bojowe – i rozbu- dowania rezerw pierwszego i drugiego rzutu oraz kadr oddziałów wojskowych. Wszystko to w okresie pogotowia, poprzedzającego wybuch powstania, zostanie rozwinięte w oddziały Wojska Polskiego. W chwili obecnej liczba stanu czynnego przekracza 40 000 przy uzbrojeniu 614 c[iężkich] k[arabinów] m[aszynowych], 759 r[ęcznych] k[arabinów] m[aszynowych], 22 852 k[ara]b[inów], 4494 pist[ole- tów], 28 920 granat[ów]. 2. Na obszarze Poznańskiego i Pomorza po dość starannym i powolnym przygotowaniu SSS weszła deﬁ nitywnie w teren. Komendy Okręgów Poznań i Pomorze funkcjonują. Organizacje powiatów i placówek w toku. Rzeczywistość przekroczy- ła nasze oczekiwania, elementu polskiego jest dość moralnie silnego, są wszelkie dane do doprowadzenia stanu organizacji do norm jak w G[eneralnym] G[ubernatorstwie]. Naturalnie potrzeba na to kilku miesięcy oraz poważniejszego zasilenia pieniędzmi (m[ar]k[ami] niem[ieckimi]) tamtych terenów. 3. Okupacja sowiecka jest w tej chwili główną moją troską. Skupienia wojskowe, które na tamtym terenie pozostały, nie reprezentują nic poważniejszego, ludzi jest jeszcze na ogół dość. Możliwości organizacyjne są. Szanse współpracy z mniej- szościami występują. Natomiast kompletny brak dobrych komendantów ze skalą myślenia od d[owód]cy pułku w górę i skutkiem czego zużywa się energię ludzką, naraża bezprodukcyjnie wartościowe jednostki, zużywa pieniądze i nic z tego nie wychodzi. [...]

Armia Krajowa..., t. 1, s. 287–288. Toż w: AWBBH, III/21/19, t. 1, k. 5–6 (odpis, maszynopis).

32 Meldunek, wysłany do Londynu drogą radiową, odszyfrowano tam 2 października 1940 r.

54 Dokumenty

Nr 13 1940, [PAŹDZIERNIK, 13], [WARSZAWA]. INSTRUKCJA KOMENDANTA OKRĘGU WARSZAWA– –WOJEWÓDZTWO ZWZ PŁK. DYPL. ALOJZEGO HORAKA („NESTOROWICZA”) „ZASADY PRACY POLSKI PODZIEMNEJ”

Ściśle poufne, przeznaczone dla Komendantów obwodu i najpoważniejszych obywateli obwodu bez względu na organizację. Po zapoznaniu się z treścią spalić do dn[ia] 1 XII 1940 r[oku]. 1. Wstrząs, ogromny wstrząs, którego doznał nasz Naród na wstępie wojny, wymaga niezmiernego wysiłku, by w ciągu dalszej wojny wyjść zwycięsko. Na terenie okupowanym przez wroga większą część pracy oraz kierowanie musi wziąć na siebie Polska Podziemna na ziemiach objętych przez wroga [sic!]. Od umiejętności zorganizowania życia podziemnego z jednej strony, od war- tości, którą wytworzy Polska Podziemna, z drugiej – zależy wynik. Polska Pod- ziemna jest fundamentem Nowej Polski, przede wszystkim – zgodnie z nakazem chwili – Nowej Armii. 2. Koleżeństwo międzyorganizacyjne. Polska Podziemna wyłoniła setki organizacji wojskowych i cywilnych z jednym celem – zwycięstwo Polski. Niektórych to niepokoi, gdyż organizacje te konkurują [ze sobą], a nawet swarzą się. Jest to jednak konieczność. Jeśli wróg rozbije jedną organizację na szczeblu komendy głównej czy niższym, to dziesiątki innych pracuje dalej wytrwale. Jeden warunek: muszą być ośrodki planujące i kierujące pracą fachową, a przede wszystkim wojskową, dla całej Polski Podziemnej. Organizacja już ma mandat od Naczelnego Wodza, a przede wszystkim legitymuje się wartością i powagą swej pracy, i starannym doborem ludzi. Nie musi być wyłączna czy najliczniej- sza. Jeżeli z obwodu można i trzeba zorganizować 20 000 ludzi, to głupstwem byłoby robić to w jednej organizacji. Może ich być i dziesięć, byle były poważne, silne i świadome tego, że są wspólnie, rozumnie kierowane, mimo że pracują oddzielnie i bez zwierzchnictwa w danej miejscowości. Ta dziedzina pracy jest już w zasadzie uporządkowana. Wyjątki rozbijające pracę będą przez najwyższe czynniki doprowadzone do solidarności. Ludzi pracujących w [naszych] obwodach obowiązuje życzliwy stosunek wobec ludzi pracujących w innych organizacjach, przy zachowaniu konspiracji. Współdziałanie bezpośrednie tylko na rozkaz wyższy. Dla ludzi wywołujących wojny międzyorganizacyjne miejsca wśród nas nie ma. 3. Koleżeństwo wewnętrzne i stosunki z obywatelami. Wstrząs wrześniowy zbu- rzył przesąd, że tytuły, rangi, ordery, protekcje, stosunki, przynależność do obozu czy nawet duże zasługi uprawniają do kierownictwa. Ostali się tylko ludzie odwagi, wiedzy i pracy bez względu na stanowisko poprzednie. Dotyczy to zarówno wojskowych służby stałej, rezerwy [jak] i obywateli, którzy ze względu na wiek lub płeć w wojsku nie służyli. Nie jest czymś dziwnym, że pracę niejednokrotnie zapoczątkowali wojskowi służby stałej lub rezerwy, gdyż jest wojna i do wojny organizujemy się. Praca ta jednak tylko

55 Dokumenty

wtedy da doskonałe wyniki, jeśli będzie wykonywana przez spiżowy stop koleżeństwa obywateli i żołnierzy bez względu na stopnie. Do czasu, gdy roz- poczęcie walk będzie wymagało jednostkowego dowodzenia, praca na poszcze- gólnych szczeblach musi mieć charakter kolektywnego spisku przyjaciół pod przewodnictwem człowieka, który atmosferę koleżeństwa potrafi wytworzyć i zdobędzie zaufanie, umiejętność korzystania z dobrych rad innych. Najważ- niejszą legitymacją są wyniki pracy. Nie tytuł robi intendenta organizacji, ale umiejętność zebrania środków. Jeżeli podofi cer mądrze zorganizuje oddział, jest takim samym jego dowódcą jak ofi cer, który to zrobi, a ten, który nic dla Polski nie zrobi, zdegraduje się sam na Jej szeregowca. Dla ludzi wywołujących spory lub nierobów miejsca u nas nie będzie.

Odpis, maszynopis. Fotokopia w zbiorach autorów. Zob. fot. s. 368.

56 Dokumenty

Nr 14 1941, STYCZEŃ, [PRZED 22], [WARSZAWA]. ROZKAZ KOMENDANTA GŁÓWNEGO ZWZ GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („RAKONIA”) O APOLITYCZNOŚCI ZWZ33

Szeregi SSS jako „wojsko w konspiracji” otwarte były i są dla wszystkich Polaków. Szczególne warunki naszej pracy sprawiły, że od początku potrzebni nam byli człon- kowie o umiejętnościach technicznych i wiadomościach daleko nieraz odbiegających od zwykłych wartości żołnierskich. Przyjmowaliśmy ich więc bez względu na płeć i wiek, i poglądy polityczne, byle reprezentowali wysokie wartości moralne i całkowite oddanie sprawie. Ta różnorodność naszych szeregów wywoływała nieraz komentarze, w[edłu]g których próbowano określać SSS jako organizację polityczną lub usiłowano nadać jej stempel partyjny. Należy zawsze i wszędzie z całą stanowczością temu prze- ciwdziałać. SSS jest wyłącznie prawdziwym wojskiem w konspiracji, całkowicie apo- litycznym i apartyjnym, służącym całej Polsce oraz przeznaczonym jedynie do walki z okupantami i z wrogami Polski o przyszłe jej granice. Każdy żołnierz SSS doskonale rozumie, że nie czas na jakiekolwiek rozgrywki polityczne, dopóki wróg depcze ziemie Polski. Uważam za zbyteczne przypominać, że żołnierz-obywatel ma swoje przekonania polityczne, ale będąc w szeregach nie politykuje. Zwracam uwagę, że wypowiada- nie swych czysto osobistych poglądów przez członków SSS, zwłaszcza zajmujących stanowiska kierownicze, może być łatwo zrozumiane jako propagowanie poglądów K[o]m[en]d[an]ta SSS lub wyraz poglądów, nurtujących organizację i może być wykorzystane przeciw SSS jako całości. Żądam więc, by żołnierze SSS podporządkowali swoje osobiste przekonania dobru ogólnemu i powstrzymali się od wypowiedzi [na temat] swych poglądów politycznych przy wszelkich spotkaniach. Dlatego rozkazuję: 1. Komendanci obszarów i okręgów wydadzą zarządzenia potrzebne dla usunięcia pozorów łączenia SSS z jakąś jedną grupą czy partią polit[yczną] (np. subsydiowanie jej organów prasowych lub kolportażu). Należy zawsze i wszędzie podkreślać apolityczność „wojska w konspiracji”. 2. Wszyscy komendanci, dowódcy, szefowie i kierownicy zaznajomią swych zaprzy- siężonych podwładnych z treścią niniejszego rozkazu. 3. Wykonanie meldować do dnia 1.4.[19]41.

Armia Krajowa..., t. 1, s. 423–424.

33 Rozkaz ten stanowił załącznik do depeszy wysłanej drogą radiową do Londynu z datą 22 stycznia 1941 r.

57 Dokumenty

Nr 15 1941, LUTY, 5, [WARSZAWA]. FRAGMENTY RAPORTU OPERACYJNEGO NR 54 KOMENDANTA GŁÓWNEGO ZWZ GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („RAKONIA”) DO GEN. BRONI KAZIMIERZA SOSNKOWSKIEGO („JÓZEFA GODZIEMBY”) OKREŚLAJĄCE WARUNKI WYBUCHU I CELE POWSTANIA POWSZECHNEGO34

[...] Czynne nasze w Kraju wystąpienie przeciw Niemcom może mieć miejsce w jednym tylko wypadku, gdy naród niemiecki pod wpływem klęsk militarnych, głodu i agitacji załamie się, a zdemoralizowane i pozbawione widoków zwycięstwa wojsko, łamiąc dyscyplinę, zacznie porzucać swe posterunki i dążyć do domów rodzin[nych]. Wszelkie próby podjęcia akcji przeciw pełnowartościowemu wojsku – bez względu na jego liczebność – nawet wówczas, gdyby wewnątrz Niemiec szerzyło się już wrzenie rewolucyjne, byłyby niezawodnie utopione we krwi zarówno przez akcję naziemną, jak i powietrzną. Również w odwrotnym wypadku, tj. gdyby nastąpiło widoczne zała- mywanie się dyscypliny w armii i okupacji, jednak naród niemiecki nie został jeszcze objęty rewolucją, wszczęcie walki mogłoby się okazać ryzykiem zbyt wielkim. Dopiero łączne pojawienie się obu tych oznak załamywania się Niemiec, a mianowicie: – rozstroju wewnętrznego w kraju i – upadku dyscypliny w armii otworzy przed nami możliwości skutecznego wystąpienia zbrojnego. Jest to warunek najbardziej, a nawet jedynie, istotny. [...] Cele: 1. odzyskanie niepodległości, 2. stworzenie warunków umożliwiających odtworzenie Sił Zbrojnych przez: a) oczyszczenie Kraju z administracji i wojsk okupanta, b) zdobycie na okupantach broni, sprzętu i zaopatrzenia oraz niedopuszczenie do ostatecznej grabieży Kraju i ogołocenia go z niezbędnych do życia urządzeń (tabor kolejowy, telefony, telegraf, samochody itp.), c) wytworzenie silnej zastępczej administracji, która zapewni porządek i bezpie- czeństwo, aby przeciwstawić się próbom zanarchizowania Kraju (dywersja od zewnątrz lub wewnątrz). [...]

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/21/19, t. 1, k. 208–278 (wraz z załącznikami). Fragmenty opublikowano w: Polskie Siły Zbrojne..., t. 3, s. 174–182.

34 Raport, opracowany w Komendzie Głównej ZWZ w drugiej połowie 1940 r. i wysłany do Londynu z datą 5 lutego 1941 r., dotarł tam dopiero 25 czerwca 1941 r., a więc w zmie- nionej w znacznym stopniu sytuacji militarnej i politycznej wskutek wybuchu 22 czerwca 1941 r. wojny niemiecko-sowieckiej.

58 Dokumenty

Nr 16 1941, MAJ, 28, [WARSZAWA]. FRAGMENT INSTRUKCJI KOMENDANTA OKRĘGU WARSZAWA–WOJEWÓDZTWO ZWZ PŁK. DYPL. ALOJZEGO HORAKA („NEUMANA”) W SPRAWIE INSPEKTORATÓW OKRĘGOWYCH

I. Wytyczne ogólne: 1. Organizacja inspektoratów W celu nadania jednego kierunku pracom organizacyjnym i przygotowawczym oraz stałego korygowania tych prac i czuwania nad ich postępem – teren Okręgu zostaje podzielony na inspektoraty. Podział ten przeprowadza Komen- dant Okręgu osobiście. Na czele każdego inspektoratu stoi inspektor okręgowy, mianowany przez Komendanta Okręgu. W skład inspektoratów – zależnie od możliwości personalnych i zamierzeń organizacyjnych, wzgl[ędnie] taktyczno-mobilizacyjnych Komendy Okręgu – wchodzi kilka Obwodów (zasadniczo 2–4). 2. Zależność służbowa Inspektor Okręgowy podlega bezpośrednio Komendantowi Okręgu, a sam jest bezpośrednim przełożonym wojskowym przydzielonych mu przez Komendę Okręgu Obwodów. 3. Rola Inspektora Okręgowego Rola Inspektora Okręgowego jest dwojaka; z jednej strony Inspektor Okrę- gowy, jako dowódca dyspozycyjny Komendanta Okręgu, jest jego organem wykonawczym w zakresie prac związanych z zamierzeniami Komendanta Okręgu odnośnie przewidywanego użycia i zadania35, jakie ma otrzymać dany inspektor w czasie działań jawnych, z drugiej strony – jest on organem kontrolnym i kierowniczym Komendanta Okręgu na okres organizacyjno-przygotowawczy, w zakresie całości prac związanych z organizacją i całkowitym przygotowaniem do działania jawnego przydzielonych i podporządkowanych mu obwodów. 4. Obowiązki ogólne Inspekt[ora] Okręg[owego] Obowiązki Inspektora Okręgowego wypływają z roli, czyli zadań dla niego przewidzianych i zgodnie z p.[unktem] 3. instrukcji są dwojakie: 1. Obowiązki inspektora jako d[owód]cy dyspozycyjnego Komendanta Okręgu. 2. Obowiązki inspektora jako organu kontrolno-kierowniczego Komendanta Okręgu na okres organizacyjno-przygotowawczy. Do pierwszych należą: – dokładna znajomość zamierzeń i wytycznych Komendanta Okręgu co do oczekujących inspektora roli36 i zadań w czasie działań jawnych, – stały kontakt, współpraca i czynny udział inspektora w opracowaniu przez odnośne organa Komendy Okręgu planu taktyczno-mobilizacyjnego, doty- czącego przydzielonych37 mu roli i zadań w okresie działań jawnych,

35 Winno być: zadań. 36 Winno być: ról. 37 Winno być: przydzielonej.

59 Dokumenty

– ścisła współpraca w organizacji i obsadzie personalnej d[owód]ców jednostek podporządkowanych mu w okresie działań jawnych przez Komendę Okręgu, – znajomość osobista d[owód]ców jednostek, – dokładna znajomość stanów osobowych i wyposażenia materiałowego tych jednostek oraz ich potrzeb, – szczegółowa znajomość wytycznych i zadań postawionych podległym mu jed- nostkom przez Komendanta Okręgu, – kierownictwo, udzielanie wskazówek, kontrola i zatwierdzenie rozpracowane- go, na podstawie zadań i wytycznych Komendy Okręgu, szczegółowego planu działania podległych mu jednostek, – wszechstronne studia i szczegółowa znajomość terenu, przydzielonego mu w okresie działań jawnych obszaru operacyjnego, – dokładna znajomość możliwości osobowych i materiałowych przydzielonego mu obszaru, – rozpracowanie szczegółowe planu oraz kierownictwo nad pracami i poczynaniami zapewniającymi maksymalne wykorzystanie, zasobów osobowych i materiałowych danego obszaru tak w czasie organizacyjno-przygotowawczym, jak i w czasie działań jawnych (uzupełnienie, zaopatrzenie itd.), – zbieranie danych o stanach, nastrojach wroga na obszarze własnym i sąsied- nich, – kontakt z dowódcami obszarów sąsiednich i ogólna znajomość ich planów działania, – współpraca i kierownictwo w organizacji władz etapowych na swoim obszarze na podstawie wytycznych i zarządzeń Komendy Okręgu oraz w szczegółowym rozpracowaniu planu ich działania, w oparciu o zadania postawione im przez Komendę Okręgu i przewidziane dla nich ogólnym planem taktyczno-mobili- zacyjnym danego obszaru (obwodu), – odpowiedzialność inspektora za całość związanych z wszechstronnym i nale- żytym przygotowaniem podległych mu jednostek i obszaru do oczekujących ich zadań, – znajomość organizacji i postępu prąc administracji cywilnej danego obszaru – o ile takowe zostaną uruchomione – drogą osobistego kontaktu i ew[entu- alnej] współpracy z nią, – znajomość nastrojów ludności własnej na swoim obszarze, – nakazane przez Komendę Okręgu kontakty i współpraca ze stronnictwami politycznymi i innymi organizacjami niepodległościowymi i społecznymi. Zakazuje się inspektorom podejmowania na własną rękę, wzgl[ędnie] nakazywa- nia, kontaktów i współpracy ze stronnictwami politycznymi i organizacjami nie obję- tymi zarządzeniami Komendy Okręgu. Przy każdej sposobności należy podkreślać i instruować, że organizacja nasza jest ściśle wojskowa, a tym samym całkowicie apolityczna. Do obowiązków inspektora jako organu kontrolno-kierowniczego Komendanta Okrę- gu w okresie organizacyjno-przygotowawczym należą:

60 Dokumenty

– należyta, racjonalna i zgodna z zarządzeniami Komendanta Okręgu, organizacja podległych mu Obwodów, – czuwanie nad ścisłym wykonywaniem i przestrzeganiem przez obwody rozkazów i zarządzeń wydawanych przez Komendę Okręgu, – kierownictwo i czuwanie nad należytym wykorzystaniem, do możliwego maksimum, zasobów osobowych i materiałowych w poszczególnych Obwodach, – kierownictwo, czuwanie i kontrola nad przygotowaniem racjonalnym i szczegó- łowym rozpracowaniem przez Komendę Obwodu zarządzeń, instrukcji i wytycznych Komendy Okręgu, dotyczących prac mobilizacyjnych i taktycznych, – wnioski, przygotowanie wytycznych, kierownictwo i czuwanie nad racjonalną i zgodną z zarządzeniami Kom[endy] Okręgu, i odpowiadające wymogom i zada- niom mobilizacyjno-taktycznego38, organizacją i wyposażeniem oddziałów. Do przygotowawczych prac związanych z zamierzoną organizacją tych oddziałów – należy przystępować stopniowo, za aprobatą Komendanta Okręgu, w miarę zakoń- czenia prac organizacyjnych i zapewnienia możliwości pełnego wykorzystania zaso- bów osobowych i materiałowych poszczególnych obwodów, – przygotowanie poszczególnych d[owód]ców, komendantów i kierowników do roli i zadań, oczekujących ich w okresie działań jawnych, – kontrola i czuwanie nad ścisłym przestrzeganiem zasad konspiracji i tajności. [...]

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/31/11, k. 6–10. Zob. fot. s. 372.

38 Winno być: taktycznym.

61 Dokumenty

Nr 17 1941, CZERWIEC, 26, [WARSZAWA]. FRAGMENT ARTYKUŁU „PANU BOGU CHWAŁA I DZIĘKCZYNIENIE!” O WOJNIE NIEMIECKO-SOWIECKIEJ ZAMIESZCZONEGO W „BIULETYNIE INFORMACYJNYM”

Westchnieniem ulgi i radości przyjęła Polska wieść o rozpoczęciu działań wojennych niemiecko-sowieckich. Nie dlatego, abyśmy tu – w okupacji niemieckiej – liczyli na wyzwolenie, dokonane przez „słoneczko ludów – ojczulka Stalina”, tam zaś – pod okupacją sowiecką – aby spodziewano się czego dobrego po „obrońcy chrześcijań- stwa i zachodnioeuropejskiej kultury” – Adolﬁ e Hitlerze. Nie! Inne są przyczyny tego, iż raźniejszy dziś mamy krok i jaśniej nam błyszczą oczy. 1. Los Polski jest ściśle związany z losem W[ielkiej] Brytanii. Wojna niemiecko-ro- syjska ogromnie odciąża W[ielką] Brytanię, jej wybuch jest wielkim dniem Anglii. Od tej chwili Hitler ma znów dwa fronty – czego obawiał się zawsze jak zmory, przed czym ostrzegał stale jako największym błędem niemieckim w [I] Wojnie Świato- wej, dziś mus dziejowy zmusza Hitlera do wkroczenia na tę samą fatalną drogę. Od 22 VI 1941 r[oku] potęga W[ielkiej] Brytanii ma przed sobą tylko część sił niemieckich. 2. Najważniejszym pewnikiem naszej historii jest fakt, iż gdy tylko Niemcy i Ro- sja prowadzą politykę współpracy – położenie Polski staje się b[ardzo] ciężkie. Natomiast wrogi układ stosunków między dwoma naszymi sąsiadami otwiera zawsze przed nami drogę do powodzenia. Otóż w tym, co się stało 22 czerwca 1941 r[oku], dopatrywać się należy wyjątkowego szczęścia: ręce jednego z naszych wrogów rażą wroga drugiego, a obaj – zwycięzca i zwyciężony – spłyną obﬁ cie krwią, wyniszczą się i wyczerpią. [...]

„Biuletyn Informacyjny” 26 VI 1941, s. 1–3.

62 Dokumenty

Nr 18 1941, CZERWIEC, 28, [WARSZAWA]. WYTYCZNE KOMENDANTA GŁÓWNEGO ZWZ GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („GROTA”) DLA KOMENDANTÓW OBSZARÓW WSCHODNICH O ZADANIACH ZWZ PO WYBUCHU WOJNY NIEMIECKO-SOWIECKIEJ

1. Zgodnie z moimi wytycznymi dla okupacji sowieckiej nr 359 z dn[ia] 29 IX [19]40 r[oku]39 podczas obecnego konﬂ iktu N[iemcy] – R[osja] pozostaje PZP40 w konspiracji do moich dalszych rozkazów. Naczelny Wódz zabronił angażowania się Pola- ków po stronie N[iemiec] bądź R[osji]41. 2. Przystąpić do niezwłocznej rozbudowy komend obszarów i okręgów. 3. Zorganizować w obecnych warunkach stałą pocztę kurierską do K[omendy] G[łównej]. 4. Wykorzystać chaos wojenny do skupienia wartościowego elementu polskiego w szeregach PZP i do zapewnienia im właściwego alibi i legalizacji. 5. Dążyć do uzyskania broni i sprzętu wojennego, które ukryć po zakonserwowaniu. To jest jedyna okazja uzbrojenia Was. 6. Zniszczyć materiały miejskich i gminnych biur ewidencji ludności. 7. Przestrzegam Was, że ge[sta]po zna dość dokładnie szkielet PZP i ocenia nas po- ważnie, dążąc usilnie do likwidacji. Wprawdzie aparat gestapo jest średniej warto- ści i pracuje chaotycznie, ale niebezpieczeństwo z ich strony jest bardzo poważne. Stosują zasadzki w mieszkaniach. Aresztują całe rodziny, przygodnych gości lub biorą osoby niezaangażowane w charakterze zakładników. Badania są brutalne i bezwzględne. Niemcy stosują bezwzględnie zasadę zbiorowej odpowiedzialności. 8. W najbliższym czasie przybędą do Was moi pełnomocnicy celem zbadania stanu organizacji u Was i możliwości rozbudowy do norm osiągniętych w G[eneralnym] G[ubernatorstwie]. Wydadzą oni wiążące Was moje instrukcje szczegółowe. Przy- gotujcie dla nich alibi.

Odpis, maszynopis. Fotokopia w zbiorach autorów.

39 Zob. Armia Krajowa..., t. 1, s. 297–299. 40 W prawdzie kryptonim PZP wprowadzono formalnie dopiero w kwietniu 1942 r. (zob. dok. nr 35), ale stosowano go w dokumentach ZWZ–AK, poczynając od wiosny 1941 r. 41 Zob. depeszę gen. broni Władysława Sikorskiego z 22 czerwca 1941 r., [w:] Armia Krajowa..., t. 2, Londyn 1973, s. 1–2.

63 Dokumenty

Nr 19 1941, SIERPIEŃ, 6, [LONDYN]. DEPESZA PREZESA RADY MINISTRÓW RP I NACZELNEGO WODZA GEN. BRONI WŁADYSŁAWA SIKORSKIEGO („STRAŻNICY”) DO KOMENDANTA GŁÓWNEGO ZWZ GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („KALINY”) PODAJĄCA PRZYCZYNY ZAWARCIA UMOWY POLSKO-SOWIECKIEJ

Podaję celem właściwego interpretowania umowy polsko-sowieckiej42: W obecnym położeniu międzynarodowym zawarcie porozumienia polsko-sowieckiego podyktowane było następującymi względami: 1. Koniecznością ze strony Polski wzmocnienia stanowiska W[ielkiej] Brytanii wobec świata demokratycznego i zwłaszcza krajów okupowanych przez usunięcie stanu wojny i wspólną walkę z Rosją Sowiecką przeciwko Niemcom. 2. Oczywistymi korzyściami militarnymi: armia polska w Rosji. 3. Wytrąceniem z rąk Hitlera atutu krucjaty przeciwko-sowieckiej [sic!] w Europie. 4. Koniecznością szybkiej pomocy dla mas Polaków zesłańców i więźniów w Rosji. Na tle sformułowania warunków porozumienia polsko-sowieckiego doszło w Rzą- dzie R[zeczypospolitej] P[olskiej] do kryzysu, którego inicjatorem jest min[ister Au- gust] Zaleski, popierany przez grupę urzędników M[inisterstwa] S[praw] Z[agranicz- nych], stronników polityki antyrosyjskiej b[yłego] min[istra Józefa] Becka. Spodziewam się, że po ustąpieniu min[istra] Zaleskiego kryzys zostanie zażegnany.

Armia Krajowa..., t. 2, s. 30–31.

42 Umowa polsko-sowiecka (tzw. układ Sikorski-Majski) została zawarta w Londynie 30 lipca 1941 r.

64 Dokumenty

Nr 20 1941, SIERPIEŃ, 15, [WARSZAWA]. INSTRUKCJA KOMENDANTA GŁÓWNEGO ZWZ GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („GRABICY”) O ŚCISŁEJ WSPÓŁPRACY Z INNYMI ORGANIZACJAMI

A. Usprawnienie jednolitości dowodzenia oraz zmniejszenie wydatków personalnych, względnie obrócenie ich na potrzeby rzeczowe, może nastąpić przez stop- niową likwidację równoległych komend innych organizacji, z tym, że ich oddziały zachowują swoją tradycję i nazwę, mimo że będą bezpośrednio dowodzone przez odpowiednie komendy PZP. B. Przejście na powyższą współpracę i sposób jej przeprowadzenia będą każdorazowo uzgodnione z Komendą Główną zainteresowanej organizacji. C. Realizację powyższego należy przeprowadzić w sposób następujący: 1. Stopniowa likwidacja Komendy Głównej przez przejście jej personelu do PZP. 2. Likwidacja Komend Okręgowych w fazach następujących: a) Przejście na etat Okręgu PZP K[omen]danta Okr[ęgu] zainteresowanej organizacji, który, pełniąc nowe obowiązki, będzie równocześnie kierował swym okręgiem i likwidował personel swego sztabu, oddając do dyspozycji PZP bądź też dając mu przydział wewnątrz swych komend powiatowych, w porozumieniu z Komendantem Okręgu PZP. b) Równolegle przeprowadzam likwidację Komend Powiatowych w myśl zasad, jak punkt a, po uskutecznieniu czego niższe komórki organizacyjne i oddzia- ły będą bezpośrednio podlegały komendantom obwodów PZP. 3. W miarę przyjmowania członków personelu likwidowanych komend do PZP, mają być oni zaprzysięgani. D. Podana wyżej reorganizacja jest sprawą bardzo delikatną, wymaga więc zrozumienia, dobrej woli i wielkiego taktu z obu stron. Toteż przed przystąpieniem do jej realizowania należy na odpowiednich szczeblach dokładnie omówić miejscowe warunki i możliwości oraz ściśle ustalić metody i kolejność postępowania. Naj- więcej kłopotów przysporzą sprawy personalne, użycie więc członków zlikwidowanych komend należy skrupulatnie obmyśleć.

Drugą przeszkodą, i to bardzo poważną, będzie gadulstwo, dające w wyniku masę plotek, dezorientujących opinię szerokich mas. Dla uniknięcia poważnych trudno- ści, mogących z tego powstać, należy każdorazowo bardzo dokładnie poinformować zainteresowanego komendanta o istocie reorganizacji i jej potrzebie i omówić z nim sposoby przeciwdziałania plotkom – on bowiem jedynie ma możliwość zapobiec prze- widywanym trudnościom, względnie je usunąć.

U w a g a: Powyższą instrukcję podawać do wiadomości i wykonania tylko tym komendantom, którzy w myśl porozumienia komend wyższych mają niezwłocznie przystąpić do realizowania zasad ścisłej współpracy. Komendantom powiatowym po- dać we właściwym czasie tylko ustnie.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/31/11, k. 11. Zob. fot. s. 374.

65 Dokumenty

Nr 21 1941, SIERPIEŃ, 23, [LONDYN]. DEPESZA NR 2832 PREZESA RADY MINISTRÓW RP I NACZELNEGO WODZA GEN. BRONI WŁADYSŁAWA SIKORSKIEGO DO KOMENDANTA GŁÓWNEGO ZWZ GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („KALINY”) O DYMISJI GEN. BRONI KAZIMIERZA SOSNKOWSKIEGO („GODZIEMBY”) ZE STANOWISKA KOMENDANTA GŁÓWNEGO ZWZ

1. Ob. Godziembę zwolniłem ze stanowiska Komendanta Głównego Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej], który odchodzi na inne stanowisko43. 2. Organizację Z[wiązek] W[alki] Z[brojnej] w Kraju podporządkowuję sobie bezpo- średnio, a b[yły] Sztab Ob. Godziemby, tzw. ,,O[ddział] VI Szt[abu] N[aczelnego] W[odza]” podporządkowuję Szefowi Sztabu N[aczelnego] W[odza], pseud[onim] Jan [gen. bryg. Tadeuszowi Klimeckiemu]. 3. Ob. Godziembie, pod którego kierownictwem Organizacja Z[wiązek] W[alki] Z[brojnej] osiągnęła poważny rozwój organizacyjny, dziękuję w imieniu służby narodowej za Jego blisko dwuletnią ofi arną i wytężoną pracę. 4. Ob. Rakoniowi [gen. bryg. Stefanowi Roweckiemu] K[o]m[en]d[an]towi Org[anizacji] Z[wiązek] W[alki] Z[brojnej] w Kraju oraz jego współpracownikom dziękuję również w imieniu służby za ich niezwykle ofi arną pracę i hart ducha, jaki wykazali i wykazują stale w walce z naszym śmiertelnym wrogiem. Armia Polska w konspiracji, jaką jesteście, stanowi najistotniejszy czynnik zbrojnego ramienia Polski w walce z Niemcami. Walczycie na posterunkach najbardziej zagrożonych, gdzie walka wymaga nie tylko odwagi bojowej, ale i mocnych nerwów, pełnego samozaparcia, patriotyzmu i ofi arności. Jestem najgłębiej przekonany, że czerpiąc siły ze skarbnicy niezłomnego ducha Narodu Polskiego, walczyć będziecie nadal równie ofi arnie i wytrwale, pracując równocześnie z całym wysiłkiem dla przygotowania powstania, które będzie ostatnim etapem walki o wolność Ojczyzny.

Armia Krajowa..., t. 2, s. 44–45. Toż w: AWBBH, koperta 16a, k. 41 (odpis, maszynopis; tu data: 25/29 VIII 1941 r.).

43 Z publikowanym tutaj dokumentem związane jest pewne nieporozumienie. Z depeszy gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego do gen. bryg. Stefana Roweckiego noszącej datę 30 VI 1940 r. wynika, że gen. dyw. Władysław Sikorski, na wniosek gen. Sosnkowskiego, utworzył Komendę Główną ZWZ w Kraju i mianował Komendantem Głównym ZWZ w Kra- ju gen. Roweckiego. W gestii gen. Sosnkowskiego pozostało „ogólne kierownictwo wojsko- wą pracą niepodległościową” (por. dok. nr 8). Depesza informuje ponadto o rozwiązaniu Komendy Głównej ZWZ na obczyźnie, ale nie wynika z niej, że gen. Sosnkowski został odwołany ze stanowiska Komendanta Głównego ZWZ. Dlatego wydaje się trafne przypuszczenie, że w okresie 29 VI 1940–25 VII 1941 r. istniały dwa stanowiska komendantów głównych ZWZ: w Kraju – gen. Rowecki i na obczyźnie – gen. Sosnkowski.

66 Dokumenty

Nr 22 1941, SIERPIEŃ, 28, [WARSZAWA]. FRAGMENT DEPESZY NR 237 KOMENDANTA GŁÓWNEGO ZWZ GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („KALINY”) DO CENTRALI ZAWIERAJĄCY OCENĘ UMOWY POLSKO-SOWIECKIEJ44

Wybuch wojny [niemiecko-sowieckiej] przyjęty z radością, nie bez początkowej życzliwości dla Sowietów, po czym powrót do równowagi. Ustaliła się ocena, że dwaj wrogowie wyniszczają się wzajemnie. Zawarcie umowy [polsko-sowieckiej] przyjęto ogólnie przychylnie – (jeńcy, wojsko) – rozumiane przede wszystkim jako konieczność wojenna. Rozczarowanie co do granic, niepokój co do użycia i losów wojska. Lekceważenie treści politycznej paktu i ujemna ocena propagandy rządowej pod tym względem. Wiara, że o stosunkach polsko-rosyjskich zdecyduje końcowy realny układ sił. [...]

Armia Krajowa..., t. 2, s. 51–52.

44 Depeszę odczytano w Londynie 2 września 1941 r.

67 Dokumenty

Nr 23 1941, WRZESIEŃ, 3, [LONDYN]. DEPESZA NR 2926 PREZESA RADY MINISTRÓW RP I NACZELNEGO WODZA GEN. BRONI WŁADYSŁAWA SIKORSKIEGO DO KOMENDANTA GŁÓWNEGO ZWZ GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („KALINY”), ZAWIERAJĄCA UZNANIE ZWZ ZA CZĘŚĆ SIŁ ZBROJNYCH RP I NAKAZUJĄCA ROZPOCZĘCIE AKCJI SCALENIOWEJ

1. W obecnej sytuacji najistotniejszym czynnikiem w przyszłej walce o odzyskanie niepodległości Polski jest Organizacja Wojskowa w Kraju, którą uważam za głów- ną część dowodzonych przeze mnie Sił Zbrojnych. 2. By armia przygotowywana konspiracyjnie w Kraju stała się tym czynnikiem siły w odpowiedniej chwili, praca wojskowo-organizacyjna musi zespolić wszystkie wy- siłki, jakie w tym zakresie na terenie Kraju istnieją. Jest to najpilniejsze zadanie. 3. Rezultaty osiągnięte przez Komendanta Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej] na tym polu są b[ardzo] duże, mimo to jeszcze istnieją w Kraju ugrupowania wojskowe separujące się lub opozycyjne. W stosunku do tych organizacji należy wszelkimi środkami dążyć do ich podporządkowania K[o]m[en]d[an]towi Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej]. Delegat Rządu okaże w tej sprawie najdalej idącą pomoc K[o]m[en]d[an]towi Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej], wpływając odpowiednio na te organizacje polit[yczne], które organizują lub popierają odrębne grupy wojsk[owe]. Niedopuszczalne jest również jakiekolwiek subsydiowanie innych organizacji poza Z[wiązkiem] W[alki] Z[brojnej] przez wszelkie ośrodki Rządu i ugrupowania polityczne. 4. Wydając powyższe zarządzenie, muszę mieć pewność, że w szeregach organizacyjnych Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej] nie jest prowadzona żadna robota o charakterze politycznym. Raporty Delegata Rządu i K[o]m[en]d[an]ta Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej], jakie otrzymałem, świadczą, że K[o]m[en]d[an]t Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej] rozumie dobrze i przestrzega tej podstawowej zasady każdej armii. Spodziewam się, że K[o]m[en]d[an]t Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej] z cechującą go energią dopil- nuje wykonania przez członków Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej] jego rozkazów, które znam, dotyczących odseparowania Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej] od polityki45. Tych, którzy nie zastosują się do tego bezwzględnego nakazu, należy z roboty wojskowej zwolnić. 5. Od K[o]m[en]d[an]ta Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej] oczekuję meldunków o wynikach wysiłków w sprawach zarządzonych przeze mnie w niniejszej depeszy.

Odpis, maszynopis. AWBBH, koperta 16a, k. 43. Depesza opublikowana we fragmentach w: T. Tarnogrodzki, M. Wiśniewski, Akcja scaleniowa ZWZ–AK 1940–1944, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1968, nr 3, s. 264–265.

45 Zob. dok. nr 14.

68 Dokumenty

Nr 24 1941, WRZESIEŃ, 9, [LONDYN]. FRAGMENT INSTRUKCJI PREZESA RADY MINISTRÓW RP I NACZELNEGO WODZA GEN. BRONI WŁADYSŁAWA SIKORSKIEGO DLA DOWÓDCY ARMII POLSKIEJ W ZSRR GEN. DYW. WŁADYSŁAWA ANDERSA Z INFORMACJAMI O ZWZ 46

1. Organizacja Wojskowa w Kraju jest przeznaczona do przygotowania powstania przeciwko Niemcom, które nastąpić może dopiero w okresie załamania Niemców. Aż do tej chwili Org[anizacja] Wojsk[owa] rozbudowuje się, gromadzi broń i przygotowuje się do przyszłej walki. Wszelkie akcje partyzancko-dywersyjne na terenie Polski są przedwczesne. Nie odciążą one poważniej frontu niemiecko-sowieckiego, a doprowadzą do szybkiego zużywania się sił Organizacji Wojskowej, których zachowanie w stanie jak najsilniej- szym jest podstawowym nakazem racji stanu Polski. Mimo tych ograniczeń wkład bojowy Organizacji Wojskowej i całego Kraju do walki z Niemcami jest b[ardzo] po- ważny i sprowadza się on do wykonywania szerokiego sabotażu. Sabotaż ten, stosowany od końca 1939 r[oku] w Polsce, objął w początkach 1940 r[oku] również Rzeszę i polega na sabotażu rolnym, przemysłowym i komuni- kacyjnym. Ten ostatni, w zakresie niszczenia parowozów, dał już znakomite wyniki. Sabotaż został nasilony w lutym br., specjalnie na terenie Niemiec. Po zawarciu umowy z Sowietami zarządziłem rozszerzenie sabotażu i nasilenie go do maksimum w Rzeszy oraz na bezpośrednich tyłach armii niem[ieckiej]. Co do akcji partyzancko-dywersyjnej na wschód od granicy polsko-sowieckiej z lipca 1939 r[oku], to, odrzucając je jako niedojrzałe w chwili obecnej, zwróciłem się jednak do K[o]m[en]d[an]ta Org[anizacji] Wojsk[owej] w Kraju z zapytaniem, czy mógłby takie akcje zorganizować. Od jego odpowiedzi i opinii uzależniam ewentualne moje zarządzenia w tej sprawie47. Poza sabotażem Org[anizacja] Wojsk[owa] wykonywa wywiad na całym terytorium Polski i Rzeszy. Po rozpoczęciu wojny sowiecko-niemieckiej wydałem rozkaz przesuwania automatycznie zasięgu wywiadu na tyły wojsk niem[ieckich]. Wyniki wywiadu Org[anizacji] Wojskowej są doskonałe. Otrzymuję codziennie szereg depesz wywiadowczych, które niezwłocznie przekazuję Anglikom, a przez nich Misji Wojsk[o- wej] i Sow[ieckiej]. W toku przygotowania do nawiązania bezpośredniego kontaktu O[ddziału] II Szt[abu] N[aczelnego] W[odza] z Misją Sow[iecką] w Londynie. [...]

Armia Krajowa..., t. 2, s. 56–58. Toż w: AWBBH, koperta 16a, k. 47 (odpis, maszynopis; tu data: 12 IX 1941).

46 Instrukcję tę przesłano także Komendantowi Głównemu ZWZ gen. bryg. Stefanowi Rowec- kiemu. 47 W wyniku ustaleń jesienią 1941 r. powołano do życia „Wachlarz”. Zob. dok. nr 137.

69 Dokumenty

Nr 25 1941, WRZESIEŃ, 19, [WARSZAWA]. DEPESZA KOMENDANTA GŁÓWNEGO ZWZ GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („KALINY”) DO CENTRALI O NIEMIECKIEJ PROPOZYCJI ZAWARCIA UKŁADU Z ZWZ48

Przez aresztowanego oﬁ cera K[o]m[en]dy Gł[ównej] Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej]49 szef gestapo zaproponował mi zawarcie cichego układu: Z[wiązek] W[alki] Z[brojnej] zaprzestanie dywersji, sabotażu i propagandy, a Niemcy w zamian zawieszą prześla- dowanie Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej], czyli spokój za spokój. Propozycję tę odrzuciłem ze względów zasadniczych. Ze stanowiska walki bez- względnej i bezkompromisowej zejść nam nie wolno i nie zejdziemy. Propozycję gestapo oceniam jako dywersyjną. Melduję o niej, bo może ona być traktowana jako przejaw pewnej słabości wroga, szukającego uspokojenia na ziemiach Polski.

Armia Krajowa..., t. 2, s. 71. Toż w: AWBBH, III/21/19, t. VI, k. 271 (odpis, maszynopis; tu data: 24 IX 1941).

48 Depeszę odczytano w Londynie 5 grudnia 1941 r. 49 Aresztowanym oﬁ cerem był płk dypl. Janusz Albrecht („Ksawery”, „Wojciech”), szef Szta- bu Komendy Głównej ZWZ. Ujęty 7 lipca 1941 r. przez gestapo, zgodził się przekazać gen. bryg. Stefanowi Roweckiemu niemiecką propozycję zawarcia układu „spokój za spo- kój”. Po zwolnieniu z więzienia popełnił samobójstwo 6 września 1941 r. Zob. Dramat płk. Janusza Albrechta. Dokumenty dramatycznych wydarzeń, oprac. A.K. Kunert, „Dzie- je Najnowsze” 1982, nr 1–4, s. 215–233, H. Zakrzewska, W sprawie płk. dypl. Janusza Albrechta, tamże, s. 234–255 (w obu materiałach m.in. wyjaśnienie w sprawie różnych dat aresztowania).

70 Dokumenty

Nr 26 1941, WRZESIEŃ, 29, [WARSZAWA]. ROZKAZ ORGANIZACYJNY KOMENDANTA GŁÓWNEGO ZWZ GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („RAKONIA”) O POWOŁANIU SŁUŻBY OCHRONY POWSTANIA50

I. W porozumieniu z Gł[ównym] Del[egatem] Rządu na podstawie art. 4/2 ustawy z dn[ia] 23 VI 1939 r[oku] o stanie wojennym (Dz.U. RP Nr 67 z [19]39, poz. 366) – powołuję do życia Służbę Ochrony Powstania (SOP). II. Zadania S[łużby] O[chrony] P[owstania]: 1. Ścisłe współdziałanie z oddziałami PZP przy opanowywaniu ważnych obiek- tów przemysłowych, użyteczności publicznej oraz ważnych obiektów komunikacyjnych i telekomunikacyjnych celem przejęcia ich ochrony. 2. Zwalczanie akcji antypaństwowej, sabotażowej, dywersyjnej, masowego gwałtu itp. 3. Zwalczanie skoczków spadochronowych. 4. Obrona bierna p[rzeciw] l[otnicza]. 5. Służba dozoru nad jeńcami. III. 1. S[łużba] O[chrony] P[owstania] winna być zorganizowana w miastach, gminach wiejskich nie podzielonych na gromady, w osiedlach wiejskich, stanowiących gromady. 2. Żołnierze S[łużby] O[chrony] P[owstania] pełnią je51 zasadniczo w miejscach swego zamieszkania w granicach obwodu. IV. Przełożeni S[łużby] O[chrony] P[owstania]: 1. Inspektor Gł[ówny] S[łużby] O[chrony] P[owstania], inspektor okręgowy S[łużby] O[chrony] P[owstania], inspektor obwodowy S[łużby] O[chrony] P[owstania]. 2. Inspektorzy podlegają, każdy na swoim szczeblu, odpowiedniemu k[o]m[en] d[an]towi wojskowemu. 3. Na wszystkich szczeblach S[łużby] O[chrony] P[owstania] należy przewidzieć z[astęp]ców inspektorów. V. 1. S[łużba] O[chrony] P[owstania] dzieli się na sekcje, drużyny, plutony – iden tycznie jak w piechocie PZP. 2. Ilość sekcji, drużyn i plutonów w obwodzie zależna jest od istotnych potrzeb, wynikających z planu K[o]m[en]d[an]ta Obwodu, opanowania terenu. 3. W okresie konspiracyjnym pluton S[łużby] O[chrony] P[owstania] składa się z d[owód]cy plutonu, jego z[astęp]cy i 2 gońców, 3 d[owód]ców drużyn z z[astęp]cami, 9 sekcyjnych. Resztę członków do wysokości [sic!] 20 ludzi wraz z d[owód]cami na drużynę upatrzyć. VI. 1. Na d[owód]ców plutonów należy wyznaczyć oficerów, podchorążych, wz[ględnie] starszych podofi cerów w wieku ponad 45 lat życia. 2. Funkcje ofi cerskie w S[łużbie] O[chrony] P[owstania] powierzyć można rów- nież ofi cerom W[ojska] P[olskiego].

50 Według innych dokumentów, SOP powołano jeszcze wcześniej – 15 VII 1941 r. (zob. Armia Krajowa..., t. 2, s. 281). 51 Winno być: ją.

71 Dokumenty

VII. 1. Szeregi S[łużby] O[chrony] P[owstania] wypełnią się drogą ochotniczego werbunku w okresie konspiracji, a w okresie powstania również przez powołanie. 2. Do S[łużby] O[chrony] P[owstania] należy werbować, wzgl[ędnie] powoływać, mężczyzn nie młodszych niż rocznik 1903, bez względu na ich dotychczasowy stosunek do służby wojsk[owej], tak rezerwistów, wyłącznie piechoty i kawalerii, jak i zwolnionych z najrozmaitszych powodów od służby wojsk[owej], a zdatnych do jej pełnienia w zakresie wymienionym [w] p[un]kcie 11. Nie mogą być wcieleni do S[łużby] O[chrony] P[owstania] czynni członkowie PZP. 3. Wstępujących do S[łużby] O[chrony] P[owstania] obowiązuje złożenie przy- sięgi wojskowej (tekst załączony). VIII. Uzbrojenie S[łużby] O[chrony] P[owstania] oraz oznaki w czasie powstania zo- staną uregulowane rozkazem organizacyjnym nr 252. IX. Zadania inspektorów S[łużby] O[chrony] P[owstania]: 1. Inspektor Gł[ówny] z mego ramienia kieruje całością spraw organizacyjnych i służby S[łużby] O[chrony] P[owstania]. Przeprowadza kontrolę służby S[łużby] O[chrony] P[owstania] w okręgach i obwodach. Organizuje łączność bezpośrednio z inspektorami okręgów. 2. Inspektor okręgowy kieruje pracami organizacyjnymi, służbą S[łużby] O[chrony] P[owstania] zgodnie z wytycznymi K[o]m[en]d[an]ta Okręgu i odpowiada za nią; szkoli inspektorów obwodowych oraz kieruje wyszkoleniem d[owód]ców S[łużby] O[chrony] P[owstania]; kontroluje pracę S[łużby] O[chrony] P[owstania] w obwodach. Organizuje sieć łączności bezpośrednio z inspektorami obwodowymi. 3. Inspektor obwodowy jest odpowiedzialny za zorganizowanie i gotowość bojo- wą S[łużby] O[chrony] P[owstania] na terenie obwodu. Rozpracowuje zadania dla poszczególnych plutonów wzgl[ędnie] samodzielnych drużyn, postawione mu przez K[o]m[en]d[an]ta Obwodu, przeprowadza indywidualne szkolenie d[owód]ców. Organizuje sieć łączności do podległych d[owód]ców. X. Wytyczne do organizacji S[łużby] O[chrony] P[owstania] na terenie obwodu: 1. Zasadniczą jednostką organizacyjną S[łużby] O[chrony] P[owstania] jest drużyna. 2. Trzy drużyny sąsiednie (czasem tylko dwie), których zadania łączą się tere- nowo, stanowią pluton. 3. Unikać tworzenia drużyn samodzielnych nie wchodzących w skład pluto- nów, jeżeli nie jest to podyktowane wyjątkowymi warunkami terenowymi. 4. Jeżeli na terenie obwodu zachodzi konieczność utworzenia więcej niż 4 plu- tonów, wówczas ze względu na sprawność dowodzenia, jak i konspiracji, należy wyznaczyć podinspektorów, którym [trzeba] podporządkować część plutonów. XI. Przy organizowaniu S[łużby] O[chrony] P[owstania] zajdzie konieczność powo- łania dużego zastępu ludzi, którzy w ramach konspiracji dotychczas nie pra- cowali, dlatego należy położyć nacisk na gruntowne zapoznanie ich z zasadami

52 Na temat przygotowywania rozkazu organizacyjnego nr 2 dla Służby Ochrony Powstania zob. dok. nr 31.

72 Dokumenty

konspiracji przed wpuszczeniem do pracy. W celu uniknięcia dekonspiracji za- równo oddziałów PZP, jak i S[łużby] O[chrony] P[owstania] zabraniam prowadzenia pracy org[anizacyjnej] S[łużby] O[chrony] P[owstania] przez członków PZP, stojących poniżej szczebla sztabu K[o]m[en]dy Obwodu. XII. 1. Tymczasowy budżet inspektora okręgowego ustalam w wysokości 800 zł mies[ięcznie]. Z tego 300 zł ekwiwalent inspektora okr[ęgowego], 150 zł lokale i wydatki związane z potrzebami konspiracji, 100–150 zł ekwiwalent łącznika, 200 zł koszty wyjazdów i łączności. 2. Inspektorzy obwodowi pełnią funkcje zasadniczo honorowo. Koszty wyjaz- dów i in[ne] wydatki inspektorów obwodowych pokrywają K[o]m[en]d[an]ci Obwodów z dotacji normalnych. 3. Otwarcie kredytu budżetowego nastąpi od chwili uruchomienia faktycznej pracy org[anizacyjnej] poszczególnych inspektorów w granicach istotnych potrzeb. XIII. 1. K[o]m[en]d[an]ci Okręgów przystąpią natychmiast do organizowania S[łuż- by] O[chrony] P[owstania] na swoich terenach w myśl powyższego rozkazu. Kandydatów na inspektorów przedstawią mi K[o]m[en]d[an]ci do dn[ia] 30 X br. Kandydatów na inspektorów obwodowych zaproponują K[o]m[en]d[an]ci Obwodowi, a zatwierdzają K[o]m[en]d[an]ci Okręgów (do dnia 30 XI br.). Kandydatów na d[owód]ców plutonów zatwierdzają K[o]m[en]d[an]ci Obwodów. Zakończenie okresu organizacyjnego S[łużby] O[chrony] P[owstania], do najniż- szego szczebla włącznie, ustalam na dzień 30 XII br.

Załącznik Dziennik Ustaw RP Nr 68 z r[oku] 1927 Ustawa z dn[ia] 18 lipca 1924 r[oku] o podstawowych obowiązkach i prawach szeregowych Wojska Polskiego. Tytuł 1, art. 7

„Każdy żołnierz składa przysięgę o następującym brzmieniu:

1. Chrześcijanie wszystkich wyznań: »Przysięgam Panu Bogu Wszechmogącemu w Trójcy Świętej Jedynemu być wiernym Ojczyźnie mej, Rzeczypospolitej Polskiej, chorągwi wojskowych nigdy nie odstąpić, stać na straży Konstytucji i honoru żołnierza polskiego, prawu i Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej być uległym, rozkazy do- wódców i przełożonych wiernie wykonywać, tajemnic wojskowych strzec, za sprawę Ojczyzny mej walczyć do ostatniego tchu w piersiach i w ogóle tak postępować, abym mógł żyć i umierać jak prawy żołnierz polski. Tak mi do- pomóż Bóg i święta Syna Jego Męka. Amen« 2. Niechrześcijanie prócz mahometan: »Przysięgam Bogu Wszechmogącemu być wiernym Ojczyźnie mej, Rzeczypospolitej Polskiej, chorągwi wojskowych nigdy nie odstąpić, stać na straży Konstytucji i honoru żołnierza polskiego, prawu i Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej być uległym, rozkazy dowódców i przełożonych wiernie wykonywać, tajemnic wojskowych strzec, za sprawę Ojczyzny mej

73 Dokumenty

walczyć do ostatniego tchu w piersiach i w ogóle tak postępować, abym mógł żyć i umierać jak prawy żołnierz polski. Tak mi dopomóż Bóg. Amen« 3. Mahometanie: »Przysięgam Panu Bogu Jedynemu być wiernym Ojczyźnie mej, Rzeczypo- spolitej Polskiej, chorągwi wojskowych nigdy nie odstąpić, stać na straży Konstytucji i honoru żołnierza polskiego, prawu i Prezydentowi Rzeczypo- spolitej Polskiej być uległym, rozkazy dowódców i przełożonych wiernie wy- konywać, tajemnic wojskowych strzec, za sprawę Ojczyzny mej walczyć do ostatniego tchu w piersiach i w ogóle tak postępować, abym mógł żyć i umie- rać jak prawy żołnierz polski. Bereetjum Mine Allachivy veresulini illeclezine a hetdeteum minel masiurkine Billagi, Wałłagi, Tałłagi, Amen«”

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/21/6, k. 17–19. Zob. fot. s. 376.

74 Dokumenty

Nr 27 1941, PAŹDZIERNIK, 1, [WARSZAWA]. FRAGMENT MELDUNKU ORGANIZACYJNEGO NR 79 ZA OKRES OD 1 MARCA DO 1 WRZEŚNIA 1941 ROKU KOMENDANTA GŁÓWNEGO ZWZ GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („KALINY”) DO CENTRALI53

[…] Rozdział A. Ogólna charakterystyka pracy w okresie sprawozdawczym I. W Komendzie Głównej 1. Opracowanie zasad Odtwarzania Sił Zbrojnych (OSZ) w Kraju54. 2. Dalsze postępy akcji scalania pracy paramilitarnej w Kraju zakończone wcie- leniem do SSS Konfederacji Zbrojnej oraz podporządkowaniem P[olskiej] O[rganizacji] Z[brojnej] – „Znak” i „Pobudki” (O[bóz] N[arodowo] R[adykalny])55. 3. Nawiązanie łączności konspiracyjnej z oﬂ agami i stalagami i skupiskami wy- wiezionych na roboty do Rzeszy. 4. Montaż komórki SSS w Berlinie56. 5. Organizacja Służby Ochrony Powstania. 6. Reorganizacja SSS na terenie okupacji sowieckiej. 7. Montaż wywiadu na obszary na wschód od granicy R[zeczypospolitej] P[olskiej]. 8. Studium naszego planu operacyjnego57, na skutek zmiany sytuacji spowodowanej przez konﬂ ikt niemiecko-sowiecki. 9. Prace wyszkoleniowe (instrukcje, tłumaczenie regulaminów niemieckich i opi- sów broni). 10. Utworzenie szkół kierowców samochodowych spośród członków Szarych Sze- regów. 11. Rozszerzenie akcji Z[wiązku] O[dwetowego]58 na Reich i na Wschód. 12. Stworzenie propagandy wśród Niemców. 13. Utworzenie Wydziałów Wojskowych59 skoordynowanych z komórkami Delegata Rządu. 14. Współpraca z Delegatem Rządu w zakresie prowadzenia wojny cywilnej.

53 Meldunek został odczytany w Londynie w dniach 10–18 lutego 1942 r. 54 Zob. dok. nr 34. 55 Zob.: T. Tarnogrodzki, R. Tryc, Polskie organizacje konspiracyjne w kraju w latach 1939–1945. Krótki informator encyklopedyczny, cz. I, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1966, nr 4, s. 261–262, 265–267. 56 Prace organizacyjne ZWZ w Berlinie, prowadzone od jesieni 1941 r., zakończyły się powo- łaniem tam w grudniu 1941 r. Okręgu ZWZ. 57 Zob. dok. nr 41. 58 Zob. dok. nr 135, 136 i 138. 59 Zob. przyp. 148 do dok. nr 63.

75 Dokumenty

II. W terenie 1. Wzmożone rozpracowanie planu bojowego (jako części planu operacyjnego), zadania na tzw. obiekty stałe, nakazane rozkazem organizacyjnym Nr 360. 2. Nacisk gestapo na pracę konspiracyjną, a szczególnie dotkliwe uderzenia w K[o] m[en]dę Obszaru Nr IV [Kraków]. 3. Organizacja łączności bojowej K[o]m[en]dy Gł[ównej] z Okręgami na czas powstania za pomocą sztafet. 4. Odbudowa wsypanych lub zagrożonych K[o]m[en]d Obwodowych. 5. Studium możliwości Odtwarzania Sił Zbrojnych w Kraju. [...]

Armia Krajowa..., t. 2, s. 92–121. Odpis w: AWBBH III/21/19, t. 2, k. 100–156.

60 Rozkaz organizacyjny nr 3 został opublikowany w: Armia Krajowa..., t. 1, s. 288–292. Odpis w zbiorach krajowych znajduje się w: AWBBH, III/21/19, t. 1, k. 78–83, i III/31/15, k. 1–2.

76 Dokumenty

Nr 28 1941, PAŹDZIERNIK, 30, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 51 KOMENDANTA GŁÓWNEGO ZWZ GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („GROTA”) O KONSEKWENCJACH UZNANIA ZWZ ZA CZĘŚĆ SIŁ ZBROJNYCH RP

Naczelny Wódz powołał Z[wiązek] W[alki] Z[brojnej] jako część Sił Zbrojnych R[zeczypospolitej] P[olskiej]. Ostatnio potwierdził to Naczelny Wódz rozkazem Nr 2926 z dnia 3 IX [19]41 r[oku]61. W związku z tym osoby należące do Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej] oraz do organizacji i oddziałów wojskowych podporządkowanych Z[wiązkowi] W[alki] Z[brojnej] uważać należy za żołnierzy w czynnej służbie wojskowej, w składzie konspiracyjnej armii w Kraju, znajdujących się w obliczu nieprzyjaciela. W tym charakterze osoby wyżej wymienione podlegają w okresie konspiracji jurysdykcji Wojskowych Sądów Specjalnych62. Rozkaz powyższy polecam podać do wiadomości osobom należącym do Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej] oraz osobom należącym do organizacji i oddziałów wojskowych.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/21/19, t. 2, k. 259. Toż w: I. Caban, Z. Mańkowski, Związek Walki Zbrojnej i Armia Krajowa w Okręgu Lubelskim 1939–1945, cz. II Dokumenty, Lublin 1971, s. 497 (tu bez daty dziennej i w podpisie pseudonim „Grabica”) oraz Armia Krajowa..., t. 2, s. 154. Zob. fot. s. 377.

61 Zob. dok. nr 23. 62 Zob. przyp. 137 do dok. nr 57.

77 Dokumenty

Nr 29 1941, PAŹDZIERNIK, 30, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 52 KOMENDANTA GŁÓWNEGO ZWZ GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („GROTA”) O SCALANIU KONSPIRACYJNYCH ORGANIZACJI WOJSKOWYCH

Dążąc do zespolenia wysiłków zbrojnych w walce przeciw okupantowi, Naczelny Wódz powołał w r[oku] 1939 Z[wiązek] W[alki] Z[brojnej] jako część Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej] P[olskiej], a rozkazem z dnia 3 IX [19]41 r[oku] Nr 292663 naka- zał Komendantowi Głównemu Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej] jako Komendantowi Sił Zbrojnych w Kraju, pozostających w konspiracji – przeprowadzić scalenie akcji wojskowej wszelkimi środkami, które uzna za stosowne. W wykonaniu powyższego rozkazu zarządzać będę podporządkowanie moim rozkazom poszczególnych organizacji wojskowych oraz wcielenie osób wojskowych, podlegających obowiązkowi cz[ynnej] sł[użby] w[ojskowej], w stosownych terminach do określonych oddziałów Sił Zbroj- nych w Kraju. Jednocześnie wyjaśniam, że właściwe władze nie zarządziły demobilizacji i że wobec tego wszystkich, którzy ostatnio pozostawali w czynnej służbie wojskowej, uwa- żać należy za pozostających nadal w tej służbie. Nie stosujący się do mego rozkazu ukarani zostaną w myśl art. 45, 59, 62, 64 lub 66 Kodeksu Karnego Wojskowego.

Odpis, maszynopis. AWBBH, 111/31/15, k. 7. Toż w: T. Tarnogrodzki, M. Wiśniewski, Akcja scaleniowa..., „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1968, nr 3, s. 265; I. Caban, Z. Mańkowski, Związek Walki Zbrojnej..., s. 498 (tu w podpisie „Grabica”); Armia Krajowa..., t. 2, s. 154–155. Zob. fot. s. 377.

63 Zob. dok. nr 23.

78 Dokumenty

Nr 30 1941, GRUDZIEŃ, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 54 KOMENDANTA GŁÓWNEGO ZWZ GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („KALINY”) DO ŻOŁNIERZY O ZADANIACH I CELACH ZWZ

Dwa lata upłynęło od czasu, gdy po krótkich, lecz krwawych i oﬁ arnych bojach, mu- sieliśmy wejść w podziemie, aby dalej prowadzić zaciętą, nieubłaganą walkę z najeźdźcą. Ile zarzutów, godzących w cześć wojska, musieliśmy wysłuchać z racji przegranej wrześniowej! Zwykły to los tych, których udziałem była klęska, a nie zwycięstwo. Trzeba było dopiero uznania wrogów i pogromu Francji, aby zrozumiano, że przy trzykrotnej przewadze niemieckiej w ludziach, a wielokrotnej w lotnictwie i czołgach, zwyciężyć we wrześniu 1939 r[oku] nie mogliśmy. Odpowiedzialność za błędy w przygotowaniu i przeprowadzeniu kampanii, co w wyniku dało zbyt krótki nasz opór, po wojnie specjalny Trybunał Stanu ustali – winnych ukarze, a niewinnych oczyści z za- rzutów. Dziś, patrząc na ubiegłe dni wrześniowe, z dumą możemy jedynie stwierdzić: żołnierz nasz i jego dowódcy wypełnili swój obowiązek żołnierski, a walki na Wester- platte, pod Kutnem, Modlinem, Zamościem, Lwowem i Kockiem, nade wszystko zaś bohaterska obrona Warszawy, na zawsze przejdą do historii polskiego męstwa. Gdy tylko ucichły strzały na ziemiach polskich, jedni nasi żołnierze ponieśli sztandar walki na obczyznę, na pola Francji, Norwegii, Anglii, Libii, inni weszli w podziemie, tworząc zręby konspiracyjnego wojska. W dwuletniej, ciężkiej, oﬁ arnej pracy zahar- towały się szeregi naszych podziemnych Sił Zbrojnych. Czyny naszego żołnierza na emigracji, naszych lotników, naszej marynarki uzupełniamy systematycznie nieprze- rwaną akcją przeciw Niemcom na całym terenie, będącym obecnie w ich wydaniu. Bez przesady można dziś powiedzieć, że sztylet naszych konspiracyjnych Sił Zbrojnych sięga poza ziemie polskie, od Renu poza Dniepr, od Morza Niemieckiego [Północnego] i Bałtyku po Morze Czarne. O szczegółach i zakresie tej walki kiedyś dokładnie wszyscy się dowiecie. Dziś wiedzą spośród Was jedynie ci, którzy biorą w niej udział. O znaczeniu tych czynów mówi w swych rozkazach Naczelny Wódz, Generał Broni Sikorski: „Praca Organizacji Wojsk[owej] w Polsce, mimo niezwykle trudnych warunków konspiracji i straszliwego terroru, rozwija się bardzo dobrze i jest najistotniejszym czynnikiem w przyszłej walce o Polskę... Organizacja Wojskowa w Kraju jest kierowana przeze mnie i na mocy moich ścisłych instrukcji... Zrobiła ona już bardzo dużo dla wspólnej sprawy aliantów” (Rozkaz N[aczelnego] W[odza] nr 2815 z dn[ia] 23 VIII [19]41 [roku]) 64. Poza obecnym udziałem naszym w szeregach Aliantów, walczących z Niemcami, jednym z najgłówniejszych zadań Sił Zbrojnych w Kraju jest przygotowanie powstania zbrojnego. Naczelny Wódz daje temu wyraz w swym rozkazie: „Zadaniem ZWZ jest jak najenergiczniejsza rozbudowa Organizacji celem przygotowania powstania zbrojnego...” (nr 2839 z dn[ia] 26 VIII [19]41 [roku])65.

64 Winno być: im. 65 Zob. Armia Krajowa..., t. 2, s. 43–44. Rozkaz został opatrzony datą 22 sierpnia 1941 r., dzień później wysłany zaś do Kraju.

79 Dokumenty

Musimy mieć pełną świadomość tego, że niepodległość, utracona w przegranej kampanii, tylko w walce może być odzyskana, że bez zaciętej i ofi arnej walki, zarów- no w środku Kraju, jak i na jego kresach, nie uda się nam objąć w posiadanie ziem suwerennych lub też należnych Rzeczypospolitej, że w naszej walce o granice może- my polegać tylko na sobie. Obok więc codziennego naszego udziału w walce, wielki wysiłek musimy poświęcić przygotowaniu Sił Zbrojnych dla powstania i dla później- szej obrony naszych granic. Na nas bowiem liczy Naczelny Wódz, co podkreśla w innym swym rozkazie: „…najistotniejszym czynnikiem w przyszłej walce o odzyskanie niepodległości Polski jest Organizacja Wojskowa w Kraju, którą uważam za główną część dowodzonych przeze mnie Sił Zbrojnych... By armia przygotowywana konspiracyjnie w Kraju stała się tym czynnikiem siły w odpowiedniej chwili, praca wojskowo-organizacyjna musi zespolić wszystkie wysiłki, jakie w tym zakresie na terenie Kraju istnieją. Jest to najpilniejsze zadanie” (nr 2926 z dn[ia] 3l XI [l9]41 [roku])66. Aby sprostać temu wielkiemu zadaniu, podziemne Siły Zbrojne [w] Kraju muszą odpowiedzieć wielu, bardzo wielu wymaganiom. W przyszłej zaciętej walce o wolną i wielką Polskę w sposób najbardziej doskona- ły musi być urzeczywistnione hasło: „Naród pod bronią”, podobnie, jak to było we wrześniowej obronie Warszawy, a później w walce konspiracyjnej, gdzie zmieszali się żołnierze z cywilnymi obywatelami i obywatelkami Kraju, jednakowe ponosząc ofi ary i wspólne osiągając powodzenie. Tylko wysiłek całego społeczeństwa, w szeregach Sił Zbrojnych, pod właściwym i jednolitym kierownictwem, może nam przynieść zwycięstwo. Tylko napięta do najwyższych granic dynamika wszystkich sfer i klas społecznych, w połączeniu z największą ofi arnością, ale i największą nienawiścią do okupanta, da nam wyrównanie braku siły i uzbrojenia. Aby zapewnić ten dynamizm zrywu powstań- czego, aby żagiew powstania wobec trudności walki nie była płomykiem, ale stała się potężnym wulkanem, muszą szeregi Sił Zbrojnych wiedzieć, o co i dla kogo walczą. Celem naszej walki jest zdobycie pełnej, całkowitej niepodległości Rzeczy pospolitej oraz zdobycie dla nie jtakic h granici warunków bytowania, które uniemożliwiły- by na zawsze katastrofę września 1939 r[oku]. Stosownie do wielokrotnych zapowiedzi Rządu, zgodnych z przeważającą opinią Kraju, przyszła Polska będzie krajem demokracji, a nie obcych duchowo Narodowi Polskiemu dyktatur i totalizmów, które zostaną złamane ostatecznie zwycięstwem bloku państw demokratycznych. W Polsce nie powtórzy się już odsunięcie mas ludo- wych od rozstrzygającego wpływu na sposób rządzenia nimi, panować będzie w niej społeczna sprawiedliwość, moralność publiczna i uczciwość w życiu publicznym, a ludzie będą używani stosownie do swej rzeczywistej wartości społecznej i fachowej. W Polsce poprawa bytu szerokich mas będzie stałym przedmiotem zabiegów Rzą- du. Polska będzie krajem gdzie walki wewnętrzne będą mogły być prowadzone tylko w drodze przewidzianej konstytucją. O taką Polskę walczyć będziemy.

66 Zob. tamże, s. 45–46. Faktycznie rozkaz nosił datę 25 sierpnia, dzień później został wysła- ny drogą radiową do Kraju.

80 Dokumenty

Nasze Siły Zbrojne, a w szczególności ich kadry, muszą odpowiadać wysokim celom walki, muszą więc reprezentować te wysokie wartości duchowe, które obok sprawności technicznej dadzą jej67 powodzenie w boju. Aby ten stan osiągnąć, szeregi nasze muszą być przepojone następującymi zasadami: 1. Wojsko jest ramieniem zbrojnym Narodu, całkowicie posłusznym rozkazom swych władz zwierzchnich i swym przełożonym, zgodnie z wyrazami przysięgi żołnierskiej. 2. Wojsko jest czynnikiem wspólnoty narodowej, łączącym wszystkich obywateli w służbie dla Ojczyzny. Walka zbrojna z wrogiem zewnętrznym jest tej służby szczytowym wyrazem. 3. Wojsko jest piastunem bohaterskiej tradycji Narodu i za utrzymanie jej odpowiada wobec swoich, wobec obcych i wobec historii. 4. Wojsko jest szkołą karności i bezwzględnego posłuchu wobec rozkazu, aż do ofi a- ry z życia. Karność jest podstawą siły wojska, a siła – jego racją bytu. 5. Wojsko pielęgnuje pojęcie honoru jako syntezy gorliwego wypełniania obowiązku, bezwzględnej uczciwości i prawości w postępowaniu. 6. Wojsko świeci przykładem bezinteresowności i podporządkowania całkowitego spraw osobistych interesom służby. Wojsko nasze cechować musi demokratyczny legalizm i apolityczność. Podlegamy Naczelnemu Wodzowi, a przez niego Prezydentowi Rzeczypospolitej. Nie służymy żadnym osobom ani grupom politycznym czy społecznym. Jesteśmy w służbie sprawy nadrzędnej, wspólnej dla Narodu Polskiego. W szeregach naszych jest miejsce dla wszystkich Polaków, którym poczucie patriotyzmu wskazuje na konieczność wzięcia czynnego udziału w zbliżającej się walce. Prawdziwy żołnierz, zachowując swe przekonania, musi pamiętać, że wojsko nie jest terenem zdobywania zwolenników dla przekonań politycznych swego ugrupowania. Kto nie potrafi swych przekonań politycznych podporządkować nadrzędnej idei obrony Kraju i zasadzie karności, ten nie może pozostawać w szeregach kadry, przygoto- wującej się do wchłonięcia masy żołnierskiej. Dziś praca takich ludzi na stanowisku wojskowym przyniosłaby więcej szkody niż korzyści. Obowiązek pełnego oddania się pracy we własnych szeregach nie oznacza, aby wojsko miało się zasklepić, skostnieć w swej fachowości i oddzielić murem od społe- czeństwa. Wojsko, a w szczególności jego kadra, musi być świadome wszelkich prze- jawów życia publicznego, społecznego i politycznego. Musi rozumieć prądy nurtują- ce kraj, choć nie bierze w nich czynnego udziału. Natomiast obowiązkiem każdego wojska jest kierowanie pracami związanymi z obronnością kraju, jego pogotowiem zbrojnym. Jeśli jest to ważne w każdym kraju, to tym bardziej w Polsce, która leży na rozdrożu wschodniej i środkowej Europy i której brak jakichkolwiek naturalnie obronnych granic. Dlatego w Polsce rola sił zbrojnych była, jest i będzie specjalnie ważna. Dlatego też, a nie dla przypadku, wojsko było takim umiłowaniem całego Na- rodu. Musimy na to uczucie zasłużyć i wypełnić tę rolę narzuconą nam warunkami geografi cznymi.

67 Zob. dok. nr 23.

81 Dokumenty

Kilka pokoleń walczyło o niepodległość, wykazując bezgraniczne umiłowanie idei i całkowitą oﬁ arność. Jesteśmy spadkobiercami tej tradycji. Dziś w trzecim roku pracy podziemnej musimy zdwoić wysiłki, zmierzające do tego, byśmy wystąpili do walki jako wojsko o najwyższych wartościach.

Druk. Archiwum Akt Nowych (dalej: AAN), 203/I-2, k. 1. Toż w: Armia Krajowa..., t. 2, s. 169–174 (tu liczne drobne różnice).

82 Dokumenty

Nr 31 1942, LUTY, 10, [WARSZAWA]. FRAGMENTY SPRAWOZDANIA KOMENDANTA GŁÓWNEGO ZWZ GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („KALINY”) DLA CENTRALI O STANIE ORGANIZACYJNYM SŁUŻBY OCHRONY POWSTANIA

I. Genezę powstania S[łużby] O[chrony] P[owstania] przedstawiłem w meldunku organizacyjnym Nr 79 rozdział A.I.5. z dnia 1.9.1941 [roku]68. S[łużba] O[chrony] P[owstania] została pomyślana jako organ wojskowy – i w tym duchu całkowite wpro- wadzony w życie zarówno pod względem organizacyjnym, jak też i dyspozycyjnym – przede wszystkim dla zadań lokalnych. Brane są pod uwagę roczniki od 1903 do 1891. Oddział S[łużby] O[chrony] P[owstania] to plutony, drużyny, sekcje organizo- wane w okresie konspiracyjnych szkieletów OTJ [sic!]. Dowódcy plutonów i drużyn z zastępcami oraz dowódcy sekcji. Wypełnianie ich przewiduje się w okresie pogotowia przez zaciąg upatrzonych ludzi oraz podczas, względnie po powstaniu, dro- gą przymusowego stawiennictwa roczników 1891–1903, wreszcie przez ochotników roczników przedpoborowych i starszych powyżej 1891. Oddziały S[łużby] O[chrony] P[owstania] są podporządkowane Komendantom Ob- wodów PZP. Organem organizacyjno-wyszkoleniowym S[łużby] O[chrony] P[owstania] są inspektorzy S[łużby] O[chrony] P[owstania]: obwodu, okręgu i główny przy Komendzie Głównej. Jakkolwiek zasadnicze zadania S[łużby] O[chrony] P[owstania] są ochronne, to jednak oddziały S[łużby] O[chrony] P[owstania] mogą być użyte do walki w razie koniecznej potrzeby. Przy organizowaniu oddziałów S[łużby] O[chrony] P[owstania] ustaliłem zasadę sięgania po ludzi zatrudnionych obecnie w obiekcie, dla którego przewidziany jest oddział S[łużby] O[chrony] P[owstania]. Kalkulację ilo- ści oddziałów S[łużby] O[chrony] P[owstania] przeprowadzają Komendanci Okręgów i Obwodów, przy czym za podstawę służy ważność i rozmiar danego obiektu. Niektóre obiekty szczególnie ważne dla działań wojskowych zostały zatrzymane dla ochrony przez oddział PZP. Kalkulacja sił S[łużby] O[chrony] P[owstania] przewiduje pewną ilość oddziałów również i dla terenów nieposiadających żadnych obiektów ważnych dla działań wojskowych – a to dla wykonania akcji przeciwdywersyjnej, przeciw- spadochronowej i przeciw masowym gwałtom. Od przymusowego stawiennictwa do S[łużby] O[chrony] P[owstania] w czasie i po powstaniu wyłączone będą wszystkie te osoby, które zostaną przez czynniki Delegatury Rządu wytypowane na stanowiska kierowników lub koniecznych pracowników administracji państwowej, organy bez- pieczeństwa publicznego69, kolei, poczty, przemysłu wojennego, zakładów użytecz- ności publicznej oraz tych przedsiębiorstw państwowych i innych instytucji, które są potrzebne dla normalnego życia gospodarczego, o ile sił pracowników nie da się zastąpić osobami starszych roczników lub siłami żeńskimi. […]70

68 Zob. dok. nr 27 oraz Armia Krajowa..., t. 2, s. 95–96. Meldunek organizacyjny nr 79 nosił inną datę: 1 października 1941 r. 69 Winno być: organów bezpieczeństwa publicznego. 70 Pominięto pkt. II, dotyczący stanu organizacyjnego Służby Ochrony Powstania w Obsza- rach i Okręgach AK.

83 Dokumenty

III. Współpraca z ugrupowaniami politycznymi 1. Ze strony Koła71 nie napotyka się na żadne trudności przy organizowaniu S[łużby] O[chrony] P[owstania]. Pełne zrozumienie potrzeb istnienia S[łużby] O[chrony] Powstania] przez władze Koła znalazło wyraz wśród działaczy na terenie ośrodków przemysłowych i zakładów użyteczności publicznej, dzięki czemu akcja organizacyjna nie napotyka z tej strony na trudności. 2. Władze Trójkąta72 właściwie zajęły stanowisko nieprzychylne do S[łużby] O[chrony] P[owstania]. Obecnie w toku rozmów moich z kierownictwem Trój- kąta, na podstawie wyjaśnienia mojego, precyzującego charakter i zadania S[łużby] O[chrony] P[owstania], władze Trójkąta zmieniają swój nieprzychylny stosunek na obojętny. Mam nadzieję, że stosunek ten ulegnie dalszej zmianie w kierunku pozytywnym. W terenie w wielu miejscach akcja Batalionów Chłopskich podejmowana była i rozumiana jak przeciwstawienie się poczynaniom organizacyjnym PZP w ogóle, więc i S[łużby] O[chrony] P[owstania]. Były jednakże obwody, gdzie stanowisko to nie ujawniło się i tam nasza praca nad S[łużbą] O[chrony] P[owstania] nie na- traﬁ ła na sprzeciwy szeregów Trójkąta. 3. Z Kwadratem73 nie istnieje żadne porozumienie. 4. Ro mb74 oﬁ arowuje współpracę przy organizowaniu S[łużby] O[chrony] P[owstania]. IV. Zamierzenia 1. A. Opracowuję drugi rozkaz organizacyjny dla S[łużby] O[chrony] P[owstania]75, który będzie zawierał wskazówki mobilizacyjne w okresie powstania i po opanowaniu terenu. Przewiduję użycie sił kobiecych w szerszym zakresie do służby wartowniczej i służb pomocniczych w S[łużbie] O[chrony] P[owstania]. B. W najbliższej przyszłości zamierzam przystąpić do szkolenia dowódców od- działów S[łużby] O[chrony] P[owstania] do wykonania przewidywanych zadań. W tym celu przygotowuję instrukcję akcji zwalczania spadochroniarzy, organizowania ochrony i walki obronnej różnych obiektów, służby wartowniczej, zwalczania broni pancernej oraz instrukcję asystencyjną. 2. Okręgi. Położę nacisk na dalszą rozbudowę S[łużby] O[chrony] P[owstania] w terenie, przede wszystkim w okręgach objętych bazą powstania76.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/21/19, t. III, k. 34–37.

71 Koło – kryptonim konspiracyjnej Polskiej Partii Socjalistycznej. 72 Trójkąt – kryptonim konspiracyjnego Stronnictwa Ludowego. 73 Kwadrat – kryptonim konspiracyjnego Stronnictwa Narodowego. 74 Romb – kryptonim konspiracyjnego Stronnictwa Pracy. 75 Rozkaz organizacyjny nr 875 o powołaniu SOP – zob. dok. nr 26. 76 Zob. przypis 156 do dok. nr 66.

84 Dokumenty

Nr 32 1942, LUTY, 14, [LONDYN]. ROZKAZ NR 627 PREZESA RADY MINISTRÓW RP I NACZELNEGO WODZA GEN. BRONI WŁADYSŁAWA SIKORSKIEGO DO GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („KALINY”) O ZMIANIE NAZWY ORGANIZACJI ZWZ I TYTUŁU JEJ KOMENDANTA

W ślad za moim rozkazem L. 2926 z dnia 3 IX l941 r[oku]77. 1. Znoszę dla użytku zewnętrznego nazwę Z[wiązek] W[alki] Z[brojnej]. Wszyscy żoł- nierze w czynnej służbie wojskowej w Kraju stanowią „Armię Krajową”, podległą Panu Generałowi jako jej dowódcy. 2. Stanowisko Pana Generała nosi nazwę Dowódcy Armii Krajowej. 3. Pewne specjalne uprawnienia Pana Generała w powyższym charakterze zostaną określone w osobnej instrukcji. 4. Nazwa Z[wiązek] W[alki] Z[brojnej] lub inne nazwy konspiracyjne mogą być zachowane na użytek wewnętrzny według uznania Pana Generała78. 5. Rozkaz powyższy proszę podać do wiadomości Delegata Rządu.

Polskie Siły Zbrojne..., t. 3, s. 108. Toż w: Armia Krajowa..., t. 2, s. 199.

77 Zob. dok. nr 23. 78 Nazwa ZWZ była używana w innych organizacjach oraz na niższych szczeblach struktury organizacyjnej Armii Krajowej jeszcze kilka miesięcy po jej zmianie.

85 Dokumenty

Nr 33 1942, MARZEC, 5, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 124 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („GRABICY”) O ZASADACH AKCJI SCALENIOWEJ

Rozkazem Nr 2926 z dn[ia] 3IX [19]41 r[oku] Naczelny Wódz, dążąc do zespolenia wysiłków zbrojnych przeciw okupantowi, nakazał Komendantowi PZP (jako Komendantowi Sił Zbrojnych w Kraju, pozostających w konspiracji) przeprowadzenie scalenia akcji wojskowej79. W wykonaniu powyższego rozkazu przystępuję do ostatecznego scalenia organizacji i oddziałów wojskowych, powstałych po wrześniu 1939 r[oku], w jednolitą armię konspiracyjną, a w związku z tym podaję do wiadomo- ści i wykonania poniższe zarządzenia:

I. Scalenie będzie wykonane w dwóch fazach, przy czym I faza będzie miała na celu: 1. Wzajemne poznanie się moich komendantów z osobami, zajmującymi podobne stanowiska kierownicze w innych organizacjach i oddziałach wojskowych, i wytworzenie między nimi atmosfery wzajemnego zrozumienia i zaufania. 2. Zorientowanie się co do stanu organizacyjnego, jakościowego i liczebnego pod- legających scaleniu oddziałów. 3. Przygotowanie planu wcielenia. Organizacje i oddziały wojskowe w tym okresie będą faktycznie i całkowicie podporządkowane PZP pod względem wojskowym. II. Druga faza [to] wykonanie właściwej akcji scaleniowej, czyli wcielenia. Wytyczne dla przeprowadzenia pierwszej fazy scalenia: A. Komendy PZP stanowią wyznaczone przeze mnie kierownictwa wojskowe na różnych szczeblach, pracujące w myśl moich rozkazów. 1. Komendant Główny Rezerw w moim imieniu kontaktuje się z centralnymi władzami innych organizacji i oddziałów wojskowych, zapoznaje się z ich stanem organizacyjnym, przeprowadza w[edłu]g swego uznania kontrolę od- działów wojskowych. Poza tym w porozumieniu z centralami innych organizacji realizuje kontakty na szczeblach komend okręgowych. 2. Komendant Okręgu (Obszaru) – a) zapoznaje się ze stanem organizacyjnym i liczebnym innych organizacji i oddziałów wojskowych na terenie całego Okręgu, b) realizuje kontakty na szczeblach komend obwodowych, c) sam lub przez osoby upoważnione przeprowadza w porozumieniu z komendami innych organizacji inspekcję ich oddziałów wojskowych, przy czym o swoich spostrzeżeniach i ewentualnych zarządzeniach wojskowych w związku z inspekcją zawiadamia komendantów innych organizacji, d) opracowuje plan wykonania II fazy scalenia. 3. Komendant obwodowy PZP – a zapoznaje się ze stanem organizacyjnym i liczebnym innych organizacji i oddziałów wojskowych w swym obwodzie,

79 Winno być: oddziałom wojskowym.

86 Dokumenty

b) sam lub przez osoby upoważnione przeprowadza w porozumieniu z komendantami innych organizacji inspekcję ich oddziałów wojskowych, c) informuje komendantów obwodowych inspekcjonowanych organizacji o wynikach inspekcji, w związku z czym, w razie potrzeby, wydaje im zarządzenia natury wojskowej, d) wyznacza zadania bojowe dla oddziałów (plutonów) innych organizacji oraz dowódców grup bojowych (zgrupowanie plutonów dla wykonania za- dań bojowych), e) kieruje wyszkoleniem oddziałów wojskowych innych organizacji, f) nadaje przydziały mob[ilizacyjne] oddziałów wojskowych80 innych organizacji, g) przy współudziale Komendantów Obwodów innych organizacji opracowuje plan wykonania II: fazy scalenia. 4. Ogólnie a) inne organizacje wojskowe zachowują w okresie I fazy scalenia posiadane na różnych szczeblach komendy i podlegają kierownictwu równoległych komend PZP jedynie pod względem organizacji wojskowej, wyszkolenia, przygotowania do przyszłych działań wojennych, b) Komendant Główny innej organizacji wojskowej musi być zatwierdzony każ- dorazowo przeze mnie, zmiany na stanowiskach kierowniczych i dowódczych w innych organizacjach są niepożądane ze względu na aktualność przygotowywanych planów wojskowych. Z zasady należy zmian tych unikać, w razie zaś koniecznej potrzeby przeprowadzić je w porozumieniu z odpowiednimi komendami PZP, z drugiej strony nie wolno w I fazie wcielać do PZP osób podpo- rządkowanych organizacji wojskowej bez zgody na to właściwych dowodów, c) podana powyżej w p. A. l, 2, 3 kolejność postępowania dotyczy organizacji wojskowych posiadających całkowicie rozbudowaną sieć dowodzenia. Przy mniejszej rozbudowie tej sieci procedura scalenia odpowiednio się upraszcza i pozwala na szybsze osiągnięcie końcowej fazy scalenia, d) organizacje wojskowe, będące pod moimi rozkazami na podstawie dotychczasowej instrukcji o współpracy L. 793/4181, znajdują się automatycznie w I fazie scalenia i podlegają wszystkim postanowieniom niniejszego rozkazu. B. Rozpoczęcie I fazy scalenia jest równocześnie terminem przyjęcia zainteresowanych organizacji i oddziałów wojskowych do składu armii konspiracyjnych82 w Kra- ju, co pociąga za sobą nabycie praw przysługujących żołnierzom służby czynnej w obliczu nieprzyjaciela, a jednocześnie zobowiązuje do wypełniania wszystkich obowiązków żołnierskich. Akt przyjęcia poszczególnych osób do pełnienia [służby czynnej w PZP wymaga] złożenia przysięgi ustalonej rozkazem Naczelnego Wodza dla armii konspiracyjnej w Kraju. Tekst przysięgi i sposób zaprzysiężenia uregu- lowałem rozkazem z dn[ia] 22.2.[19]42 r[oku] Nr 5883. Przysięgę należy odebrać

80 Winno być: konspiracyjnej. 81 Zob. dok. nr 23. 82 Zob. dok. nr 20. 83 Zob. dok. nr 107.

87 Dokumenty

od innych organizacji i oddziałów wojskowych w I fazie scalenia w następującej kolejności [...]. Zaprzysiężenie rozpocząć odgórnie i niezwłocznie po przystąpieniu do I fazy scalenia i kontynuować je w dół w miarę nawiązania kontaktów na niż- szych szczeblach. Meldunek o zaprzysiężeniu organ[izacji] złożyć po wykonaniu.

III. Wytyczne dla przeprowadzenia II fazy scalenia. A. Realizowanie jej polega na likwidacji równoległych komend innych organizacji wojsk[owych] i na wcieleniu ich personelu, jak również oddziałów wojskowych (plutonów), ewent[ualnie] samodzielnych drużyn do PZP, przy czym wcielone plutony mogą zachować swoją nazwę, np. pluton K[omendy] O[brońców] P[olski], 1 komp[anii], X pułku. B. Przystąpienie do wykonania II fazy scalenia poszczególnych organizacji będzie każdorazowo zarządzone przeze mnie specjalnym rozkazem z powiadomie- niem władz centralnych scalonej organizacji wojskowej. C. Realizowanie fazy scalenia należy wykonać w następujący sposób: 1. Likwidować Komendę Główną scalonej organizacji wojskowej, przejmując stopniowo jej personel do PZP, z tym, że jeden z członków personelu prze- znaczony na likwidatora podlega bezpośrednio Komendantowi Rezerw PZP i pozostaje na tej funkcji aż do ukończenia scalenia. 2. Równolegle likwidować komendy okręgowe i powiatowe w[edłu]g tych samych zasad. W końcowym wyniku scalenia oddziały wojskowe scalonych org[anizacji] wojsk[owych] zachowują swoją nazwę i będą bezpośrednio podlegały Ko- mendantom PZP, zaś personel zlikwidowanych komend otrzymuje przydziały w myśl posiadanych kwaliﬁ kacji, stopnia przygotowania wojskowego i oceny wyników współpracy konspiracyjnej. D. Podana wyżej reorganizacja jest sprawą bardzo delikatną, wymaga więc zrozumienia, dobrej woli i wielkiego taktu z obu stron. Toteż przed przystąpieniem do jej zrealizowania należy na odpowiednich szczeblach dokładnie omówić miejscowe warunki i możliwości oraz ustalić metody i kolejność postępowa- nia. Najwięcej kłopotów przysporzą sprawy personalne, użycie więc członków zlikwidowanych komend należy skrupulatnie obmyśleć.

IV. Przy realizowaniu prac w myśl niniejszego rozkazu polecam przestrzeganie nastę- pujących zasad: A. Odrzucić wszystkie względy osobiste, powodować się jedynie dobrem Służby, przy czym czynnik wzajemnego zaufania i szczerego żołnierskiego podejścia do każdej sprawy posiada tu istotną wagę. B. Nie wolno zrażać się chwilowymi trudnościami, należy zawsze trzymać nerwy na wodzy i nie przypisywać pochopnie złej woli stronie przeciwnej. C. Wszelkie nieporozumienia w dołach, wynikłe między organizacjami podpo- rządkowanymi PZP, obowiązani są bezpośrednio [sic!] przełożeni obu stron wspólnym wysiłkiem jak najszybciej usuwać.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/21/6, k. 48–49.

88 Dokumenty

Nr 34 1942, KWIECIEŃ, 9, [WARSZAWA]. FRAGMENT ROZKAZU NR 5 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („KALINY”) „ODTWARZANIE SIŁ ZBROJNYCH” 84

[...] b) Niniejsze zarządzenie Odtwarzania Sił Zbrojnych w Kraju (OSZ) zawiera ogólne zasady odtwarzania, szczegóły zaś dotyczące spraw personalnych, materiało- wych, specjalnych, technicznych itd. regulują wskazówki szczegółowe. c) W przygotowaniach planu do oswobodzenia Kraju i wytyczenia granic Państwa oraz podczas jego realizacji rozróżniamy następujące okresy pracy: 1. Okres konspiracji, który zakończy się stanem czujności i stanem pogotowia. 2. Okres walki powstańczej o opanowanie terenu. 3. Okres Odtwarzania Sił Zbrojnych. II. Stan prawny Polski stan prawny na obszarze całej Rzeczypospolitej trwa bez przerwy. Osoby wojskowe służby stałej oraz powołani do dnia 3 września 1939 r[oku] przez uprawnione do tego władze do czynnej służby w szeregach – nie zostały żadnym rozkazem demobilizacyjnym z tego obowiązku zwolnione. Ze względu na wytworzone warunki Polska Siła Zbrojna prowadzi nadal bez przerwy walkę podziemną w konspiracji. Z chwilą zmiany tych warunków Wojsko Polskie uzewnętrznia się z konspiracji. Formą prawną powołania do służby w oddziałach jest rozkaz, który wydaje komendant wojskowy. III. Cele odtwarzania a) Celem Odtwarzania Sił Zbrojnych w Kraju jest zorganizowanie w jak najkrót- szym czasie od chwili opanowania terenu wojska, które będzie zdolne przeciw- stawić się zbrojnie nieprzyjacielowi i wytyczyć granice Państwa. b) Zasady: 1. Jak najszybciej odtworzyć w obszarze, stanowiącym bazę powstania, pewną ilość Wielkich Jednostek, niezbędnych oddziałów broni specjalnych i służb. 2. Zorganizować doborowe oddziały, zwłaszcza pod względem dowódców [sic!], pełne poświęcenia i zdolne do samodzielnego wykonania zadań bojowych, zasadniczo przypadających im regulaminowo, niemniej gotowe do podjęcia i wykonania więk- szych zadań.

Armia Krajowa..., t. 2, s. 285–287.

84 Rozkaz ten, przesłany do Londynu z datą 9 lipca, został tam odczytany 25 października 1942 r.

89 Dokumenty

Nr 35 1942, KWIECIEŃ, 10, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 60 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („GROTA”) DO KOMENDANTÓW OKRĘGÓW O WPROWADZENIU KRYPTONIMU PZP85

W związku z rozkazem Naczelnego Wodza Nr 2926 z dnia 3 IX 1941 roku, naka- zującym zespolenie poczynań wojskowych na terenie Kraju ustaliłem kryptonim PZP dla zespolonych Sił Zbrojnych w Kraju86. Na podstawie rozkazu Naczelnego Wodza Nr 627 z dnia 14 II 1942 [roku]87 Z[wią- zek] W[alki] Z[brojnej] jako organizacja specjalna przestaje istnieć. Niniejszy rozkaz podać ustnie do wiadomości Komendantów, potem zniszczyć.

Armia Krajowa..., t. 2, s. 211. Toż w: AWBBH, III/21/19, t. III, k. 149.

85 Zob. dok. nr 23. 86 Kryptonim PZP był stosowany (zamiennie z kryptonimem SSS) od wiosny 1941 r., czyli jeszcze przed formalnym wprowadzeniem (zob. dok. nr 18), a zniesiony został przez Do- wódcę Armii Krajowej dwa lata później rozkazem nr 909 z 19 V 1944 r., zalecającym uży- wanie nazw: Siły Zbrojne w Kraju lub Armia Krajowa. 87 Zob. dok. nr 32.

90 Dokumenty

Nr 36 1942, MAJ, 16, [WARSZAWA]. FRAGMENT MELDUNKU ORGANIZACYJNEGO NR 118 ZA OKRES OD 1 WRZEŚNIA 1941 DO 1 MARCA 1942 ROKU DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („KALINY”) DO CENTRALI88

[…] Rozdział A I. Ogólna charakterystyka okresu Okres sprawozdawczy charakteryzują: l. Wzmożona akcja bezpośrednia na odcinku wywiadowczym, Z[wiązku] O[dwetowego]89, w komórkach „N” i ,,W[achlarza]”90. 2. Wzmożona łączność techniczna i żywa z W[odzem] N[aczelnym]. 3. Bezpośrednia osobista łączność na odprawach w Komendzie Głównej z wszystkimi Komendantami Obszarów i Okręgów. 4. Pokonywanie znacznych trudności, wywołanych przez wzmożony kurs antypolski ze strony okupanta. 5. W okręgach wschodnich przezwyciężanie dodatkowych trudności współżycia z wrogimi mniejszościami narodowymi. W okresie sprawozdawczym położyłem nacisk na: 1. Wyszkolenie dowódców. 2. Pogłębienie planu bojowego na wszystkich szczeblach. 3. Przygotowanie podstaw Odtwarzania Sił Zbrojnych w Kraju (OSZ)91. [...]

Armia Krajowa..., t. 2, s. 233–263.

88 Dokument ten odczytano w Londynie 19 listopada 1942 r. 89 Zob. dok. nr 135 i następne. 90 Zob. dok. nr 137. 91 Zob. dok. nr 34.

91 Dokumenty

Nr 37 1942, [PO: LIPIEC, 1], [WARSZAWA]. WYJAŚNIENIE KOMENDANTA OBSZARU WARSZAWSKIEGO AK PŁK. ALBINA SKROCZYŃSKIEGO („ŁASZCZA”) W SPRAWIE STANOWISKA I OBOWIĄZKÓW KOMENDANTA OBWODU

Na zapytanie jednego z K[omendan]tów Obwodu wyjaśniam: I. Stanowisko Kom[endanta] Obwodu. 1. Kom[endant] Obwodu mianowany jest bezpośrednio przez Kom[endanta] Ob- szaru. Kom[endant] Obszaru bezpośrednio lub na wniosek Kom[endanta] Pod- okręgu również zwalnia, zawiesza lub oddaje do dysp[ozycji] władz wyższych, wzgl[ędnie] przesuwa do rezerwy, Kom[endanta] Obwodu, przez swój ref[erat] pers[onalny]. 2. Kom[endant] Obwodu personalnie podlega Kom[endantowi] Obszaru przez Ko- m[endanta] Podokręgu, a w sprawach wyszkoleniowych i natury taktycznej Ko- m[enantowi] Podokręgu przez właściwego inspektora. 3. Kom[endant] Obwodu kieruje na swoim terenie całokształtem prac: organizacyjnej, wyszkoleniowej, taktycznej i administracyjnej w myśl otrzymywanych rozkazów. Bezpośrednim przełożonym Kom[endanta] Obwodu jest we wszystkich sprawach Kom[endant] Podokręgu, zaś w sprawach taktycznych i wyszkoleniowych – inspektor. 4. Kom[endantowi] Obw[odu] przysługuje prawo dyscyplinarne d[owód]cy ba[tali] onu, ma on również prawo mianowania za wybitną pracę w konspiracji lub inne – zasługi – szeregowców do stopnia starsz[ego] szereg[owca], a kończą- cych szkołę podoﬁ c[erską] do stopnia kaprala. Jest osobiście odpowiedzialny za odpowiedni wybór kandydatów do zastępczych szkół podchor[ążych] rez[erwy] w konspiracji, by odpowiadali stawianym wymaganiom, przy czym zwrócić szczególną uwagę na: moralność i nieskazitelną przeszłość. II. Do obowiązków K[omendan]ta Obwodu należy: 1. Czuwanie nad całokształtem spraw powierzonego mu Obwodu. 2. Dowodzenie całością, tj. być zorientowanym we wszystkich zagadnieniach ży- cia Obwodu. 3. Dobranie sobie odpowiedniego personelu na odpowiednie stanowiska, a po zbadaniu dokładnym pod względem wartości moralnej, ideowości oraz prze- szłości do 1.10.1939 i od tego czasu do chwili obecnej – przedstawić wniosek przełożonym władzom Kom[endy] Okr[ęgu], Podokr[ęgu] z prośbą o zatwierdzenie i w wypadku pozytywnym, przyjęcie współpracownika, ewentualnie prosić o przydział kogoś, jeżeli w terenie rzeczywiście nie ma nikogo odpowiadającego stawianym wymogom. Dążyć jednakże do wykorzystania zasobów miejscowych, zwłaszcza kadry zawodowej i rezerwy. Personel dobierać sobie z takim wyrachowaniem, by np. kier[ownik] wyszk[o- lenia], tzn. III92 Obw[odu], mógł we wszystkim zastąpić Kom[endanta] Obw[odu]

92 Zob. załącznik nr 1.

92 Dokumenty

i być jego prawą ręką pod względem wyszkol[enia] i we wszystkich zagadnieniach taktycznych oraz współpracy z innymi organizacjami o charakterze wojsk[owym], natomiast na tzw. jedynkarza obw[odu] upatrzyć i dobrać sobie np. starszego wiekiem k[a]p[i]t[ana], który mógłby w każdej chwili [teraz], jak też i w przyszłości, być następcą Kom[endanta] Obw[odu] i pozostać na miejscu na wypadek wyruszenia do akcji. W ten sposób Kom[endant] Obw[odu] stwarza sobie nie tylko zastępcę i następcę, ale też dublantów na wszelki wypadek, dokładnie zorientowanych w pracy. To samo mniej więcej dotyczy i innych wy- działów pracy. Sprawami gospodarczymi obarczyć swych kwatermistrzy, ludzi starszych do- świadczeniem i solidnych a wśród społeczeństwa miejscowego cieszących się mirem. 4. Szczególniejszą uwagę należy zwrócić na P[owiatowy] F[undusz] W[ojenny]: a) by nie miały miejsca wydatki, których można by uniknąć, b) by każdy grosz, czy to w formie pieniędzy, czy też datku w naturze, był bez- względnie wpisany, pokwitowany w ustalony sposób, a księgowość każda miesięcznie zamykana, badana i kontrolowana. Pamiętając, że to jest grosz publiczny, z którego trzeba będzie się w przyszłości rozliczyć przed miaro- dajnymi władzami. P[owiatowy] F[undusz] W[ojenny]: Rozk[az] powołujący instytucję „Powia- towy Fundusz Wojenny” jest nadal aktualny, jednakże ze względu na niejed- nolitość interpretacji tego rozkazu w poszczególnych Kom[endach] Obwodu jest w opracowaniu regulamin do tego rozkazu, który ujmie całość zagadnienia i jednolity sposób postępowania we wszystkich Okr[ęgach] i Kom[endach] Obw[odu]. Poniżej podaję wyciąg z rozk[azu] K[omendy] G[łównej] z dn[ia] 12 II [19]41 [roku] w spr[awie] Pow[iatowych] Kom[isji] Kontr[olujących] P[owiatowego] F[unduszu] W[ojennego], który w całości należy w życie wprowadzić [tam], gdzie jest odmiennie: „W związku z wprowadzeniem jednolitego systemu kontroli wydatków na całym obszarze tzw. G[eneralnego] G[ubernatorstwa] i Reichu – polecam: utworzyć Komisję Kontrolującą z 2–3 osób, reprezentujących na tamt[ej- szym] terenie poważny czynnik obywatelski z nami współpracujący. Po po- wołaniu odpowiednich osób, należy je zaprzysiąc, opuszczając w tekście przysięgi ustęp o walce i posłuszeństwie. Powyższa Komisja, po zamknię- ciu kwartału, bada przychody, wydatki i ewent[ualnie] rachunki – po czym sporządza protokół w 2-ch egz[emplarzach], jeden dla K[omendy] Obsz[aru], drugi dla Kom[endy] Obw[odu], zamiast dotychczas nadsyłanych sprawoz- dań kwartalnych. Po sporządzeniu protokółu wszystkie książki; dowody czy r[achun]ki mają być zniszczone, jeżeli w łonie komisji nie ma różnicy zdań lub wyraźnych zastrzeżeń, a zachowany jedynie protokół. Treść protokółu musi obejmować zasadnicze zestawienie wpływów wraz z saldem z poprzedniego kwartału oraz rozchody i saldo końcowe, czyli analogiczne zestawienie jak dotychczas, poza tym zaś uwagi i ewent[ualne] wnioski komisji”.

93 Dokumenty

5. Czuwać nad bezpieczeństwem poszczególnych osób i dobra [sic!] sprawy. 6. Kom[endant] Obw[odu] jest bezpośrednim przełożonym całego personelu swego sztabu obw[odu], jeżeli w poszczególnych wypadkach szczegółowe rozkazy władzy zwierzchniej tego nie zmienią. Jednym słowem jest on gospodarzem powierzonego mu obwodu. 7. Poszczególni ref[erenci] Obwodu, pod względem fachowym, kierowani są przez odnośn[ych] ref[erentów], kier[owników], szefów szczebla wyższego – od nich otrzymują wskazówki i zarządzenia fachowe, pośrednie lub bezpośred- nie, o czym są obowiązani niezwłocznie meldować i referować sprawę swemu Kom[endantowi] Obw[odu]. 8. Kwatermistrz Obwodu (IV93) jest władzą terytorialną, jako swój organ pracy posiada referentów: uzbrojenia, intendentury, zdrowia i taborów oraz współ- pracuje z administr[acją] zastępczą przez RW (Referat Wojsk[owy]) (VII)94. Opracowuje plan zaopatrzenia i ewakuacji w obwodach. Kieruje zaopatrzeniem i ewakuacją. Szczegółowe wskazówki ustnie od K[o]m[endan]t[ów] Podokręgów. Jednostki odtwarzane będą mieć własnych kwatermistrzów (kadra). 9. Zmiany poszczególnych ref[erentów] w obwodzie mogą odbywać się na uza- sadniony wniosek Kom[endanta] Obw[odu] [zgłoszony] do Kom[endanta] Podokr[ęgu], który po rozpatrzeniu i zasięgnięciu opinii u fachowego przeło- żonego wydaje odnośną decyzję. Podział obwodu winien być [dokonany] ści- śle, zgodnie i wyłącznie z załączn[ikiem] Nr 1. Dotychczasowe ośrodki, rejony, gniazda itp. należy zmienić na placówki. Do zadań VII (R[eferatu] W[ojskowego]) należy: Zadaniem VII jest przedstawicielstwo naszej org[anizacji] wojsk[owej] wobec terenowych władz administracyjnych zastępczych oraz dopilnowanie interesów naszej org[anizacji] w czasie akcji u tych władz. VII jest łącznikiem Kom[endanta] Obw[odu] we wszystkich sprawach cywilnych, gdzie interesy wojska muszą być zapewnione, VII gromadzi ma- teriały informacyjne [dla] wszystkich działów A[dministracji] Z[astępczej]95, aby podać A[dministracji] Z[astępczej] sposób rozwiązania kwestii w duchu potrzeb naszej org[anizacji], o ile A[dministracja] Z[astępcza] sama nie znajdzie sposobów realizacji zadań. VII pracuje na ogólnych zasadach obowiązujących Kom[endy] Obw[odu], pod dowództwem K[omendan]ta Obw[odu], a najściślej z III i IV. Personalnie VII podlega K[omendan]towi na zasadach ogólnych, obowiązują- cych w naszej organizacji, z tym, że mianowanie i zwalnianie następuje rozkazem Kom[endanta] Obszaru, przy czym wnioski personalne są przedstawione przez VII Obsz[aru]. Zadania VII były przedmiotem licznych odpraw i rozmów p[anów] inspektorów i charakter ich został gruntownie wyjawiony ustnie. Instrukcja szczegółowa jest w opracowaniu K[omendy] G[łównej], w[edłu]g projektu przesłanego przez VII Obsz[aru] w dn[iu] 1 VII [19]42 [roku].

93 Zob. załącznik nr 1. 94 Zob. załącznik nr 1. 95 Zob. przyp. 147 do dok. nr 63.

94 Dokumenty

Zał[ącznik] Nr 1 Wyciąg z rozk[azu] org[anizacyjnego] dla Kom[endantów] Obwodu. Zasada Członkiem org[anizacji] może być każdy Polak i Polka od 17 r[oku] życia, którzy pod każdym względem odpowiadają wysokim moralnym wymaganiom, jakie stawia jednostce praca konspiracyjna. Rekrutowanie członków odbywa się indywidualnie – w doborze członków kłaść nacisk na kandydata, jego niewątpliwe wartości moralne. W żadnym wypadku nie dążyć do sukcesów ilościowych. Najmniejszą komórką jest sekcja – d[owód]ca, za[stęp]ca i 4-ch członków. Dru- żyna składa się z 3-ch sekcji, d[owód]ca i z[astęp]ca96. Pluton składa się z d[owód] cy, z[astęp]cy d[wód]cy i pocztu (2 obserw[atorów] i 3 gońców) oraz 3-ch drużyn po 20 ludzi. Komenda Okręgu obejmuje teren województwa, Komenda Obwodu obejmuje teren powiatu, Komenda Placówki obejmuje teren gminy (miasteczka). Komenda Obwodu składa się z Komendanta i referentów: a) organizacyjno-personalnych [I – jedynkarz], b) wywiadowczych [II – dwójkarz], c) wyszkoleniowych [III – trójkarz], d) kwatermistrzowskich [IV – czwórkarz], e) łączności [V – piątkarz], f ) propagandy [VI – szóstkarz], g) RW – Ref[eratu] Wojsk[owego] (VII) [– siódemkarz], h) S[łużby] O[chrony] P[owstania] [VIII – ósemkarz]. Tam, gdzie ilość placówek (gmin) przekracza w obwodzie 5 – łączyć je w ośrodki – po 2, najwyżej do 4 placówek. Nazwę rejonów – wewnątrz obwodu – skasować, o ile gdzieś jeszcze się utrzymały. [Na] ośrodek placówki składa się komendant i zastępca komendanta.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/31/11, k. 275–277.

96 Winno być: d[owódc]y i z[astęp]cy.

95 Dokumenty

Nr 38 1942, LIPIEC, 6, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 393 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („KALINY”) DO ŻOŁNIERZY O KOLEŻEŃSTWIE W WALCE Z OKUPANTEM

Komendanci Obszarów i Okręgów niejednokrotnie meldują mi wypadki daleko idących zadrażnień w stosunkach z tzw. organizacjami wojskowymi czy [tzw.] robotą wojskową stronnictw politycznych i o wynikających stąd trudnościach w pracy organizacyjnej. W znacznej mierze przyczyną tego stanu jest złe poinformowanie tych kół o istocie naszej pracy, często niesumienna agitacja, często także jednak – niestety – i fałszywe kroki naszych ludzi. Bez względu na przyczyny, wszystkie te tarcia utrudniają osiągnięcie przez nas podstawowego celu organizacyjnego: skupienia wszystkich sił polskich do walki z wrogiem. Trzeba pamiętać, że ci sami ludzie, z którymi dziś możemy mieć przykre zatargi, w decydującej chwili staną w jednym z nami szeregu i będą może najlepszymi naszymi towarzyszami broni. Trzeba więc umieć przechodzić do porządku ponad dzielący- mi nas dzisiaj drobiazgami. W związku z tym polecam: a) Osoby należące do oddziałów wojskowych, które jeszcze nie zostały podporząd- kowane naszemu kierownictwu, traktować jako przyszłych towarzyszy broni. b) Dążyć do szczerej i koleżeńskiej współpracy z nimi. c) W walce z okupantem udzielać im pomocy i ułatwiać uchylanie się od ciosów. d) Nie werbować do naszych szeregów ludzi z tych oddziałów z pominięciem miejscowego kierownictwa. e) Unikać wszelkich posunięć, które fałszywie zrozumiane mogą wywoływać i wzmacniać nieporozumienia i zadrażnienia. Natomiast musimy zwalczać wszelką agitację, utrudniającą zjednoczenie wysiłku zbrojnego i podkopującą zaufanie do wojska, zwłaszcza operującą tak jaskrawymi fałszami jak np., że: 1. PZP nie jest kierowanym przez Naczelnego Wodza wojskiem narodowym w konspiracji. 2. PZP prowadzi w stosunku do Naczelnego Wodza fałszywą grę i przygotowuje zamach przeciw Rządowi. 3. PZP przygotowuje dyktaturę wojskową. 4. PZP używa nieetycznych metod w stosunku do organizacji konspiracyjnych. Wszystkie wypadki tego rodzaju propagandy należy meldować mi jak najdokładniej. Jednostki czy grupy, uprawiające taką agitację, jako rozbijające zjednoczenie wysił- ku zbrojnego, będę z całą bezwzględnością piętnował i wyłączał z koleżeństwa broni.

Armia Krajowa..., t. 2, s. 279–280. Toż w: AWBBH III/21/19, t. 3, k. 427–428 (odpis, maszynopis).

96 Dokumenty

Nr 39 1942, LIPIEC, 24, [WARSZAWA]. DEPESZA NR 582 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („KALINY”) DO PREZESA RADY MINISTRÓW RP I NACZELNEGO WODZA GEN. BRONI WŁADYSŁAWA SIKORSKIEGO O ZAMIARZE PODJĘCIA WZMOŻONEJ AKCJI DYWERSYJNEJ97

Stosowanie przez Niemców zasady zbiorowej odpowiedzialności i masowego terroru jako środka prewencyjnego sprawia, że naród pod okupacją ponosi wielkie straty, mimo biernego zachowania się i unikania prowokacyjnych ciosów. Trwanie w tej postawie przez 3 lata umacnia w społeczeństwie psychiczną bierność, która może odbić się bardzo ujemnie na dynamice powstania. Nie poddające się bierności, ak- tywniejsze jednostki są wciągane do partyzantki sowieckiej i dostają się pod wpływy komunistów. To nastawienie głównie na przetrwanie może wywrzeć też wpływ ujem- ny na ducha Sił Zbrojnych w Kraju. Uważam, że przed podjęciem właściwych działań konieczne jest podniesienie w wojsku i społeczeństwie ducha bojowości i świadome- go, celowego poświęcenia. Z tych względów, o ile nie otrzymam zakazu, zamierzam, począwszy od września 1942 roku, podjąć wewnątrz Kraju wzmożoną akcję dywer- syjną, a na wschodzie także partyzancką. Prócz wyżej wymienionych korzyści natury duchowej uzyskam przez to: a) sprawdzenie i usprawnienie aparatu bojowego i lepsze jego przygotowanie do działań, b) przez wywołanie reakcji okupanta, sprawdzenie jego stanu ducha i siły.

Odpis, maszynopis. AAN, 202/I–9, k. 15; AWBBH III/21/19, t. 7, k. 260. Toż w: I. Caban, Z. Mańkowski, Związek Walki Zbrojnej..., s. 498–499 (tutaj niewielkie różnice). Zob. fot. s. 383.

97 Depesza, podpisana 24 lipca, została nadana drogą radiową do Londynu 27 lipca 1942 r.

97 Dokumenty

Nr 40 1942, SIERPIEŃ, 15, [LONDYN]. ROZKAZ NR 3316 NACZELNEGO WODZA I MINISTRA SPRAW WOJSKOWYCH GEN. BRONI WŁADYSŁAWA SIKORSKIEGO W SPRAWIE PODPORZĄDKOWANIA ORGANIZACJI WOJSKOWYCH W KRAJU DOWÓDCY AK 98

W wykonaniu postanowienia ustawy o powszechnym obowiązku wojskowym z dn[ia] 9 IV [19]38 [roku] (Dz.U. RP Nr 25, poz. 240, art. 2, ust. 4) oraz na podstawie dekretu Prezydenta R[zeczypospolitej] P[olskiej] z dn[ia] 27 maja 1942 [roku] o organizacji naczelnych władz wojskowych w czasie wojny (Dz.U. RP Nr 5, poz. 9, art. 7) zarządzam: 1. Wszystkie organizacje wojskowe istniejące na terenie Kraju, których celem jest współdziałanie w walce z n[ie]p[rzyjacie]lem lub w pomocniczej służbie wojskowej, podporządkowuję Dowódcy Armii Krajowej. 2. Zależnie od charakteru organizacji Dowódca Armii Krajowej: a) albo zarządza całkowite lub częściowe wcielenie organizacji do Armii Krajowej, b) albo pozostawia ich dotychczasowy charakter, określając stopień podporząd- kowania. 3. D[owód]ca Armii Krajowej zapewni organizacjom tym wszelką pomoc i środki konieczne do wykonania powierzonych im zadań o charakterze wojskowym, a to: uzbrojenie, zaopatrzenie materiałowe, pieniądze itp., w ilościach ustalonych przez niego i przy uwzględnieniu jego możliwości. 4. W skład organizacji niewcielonych do Armii Krajowej mogą wchodzić żołnierze Armii Krajowej tylko za specjalnym zezwoleniem D[owód]cy Armii Krajowej. 5. Organizacje wojskowe, uchylające się od podporządkowania D[owód]cy Armii Krajowej, nie będą uznane przez Władze Polskie. Udział żołnierzy Armii Krajo- wej w takich organizacjach jest zakazany. 6. Żołnierze Armii Krajowej, którzy – mimo zakazu – będą nadal należeli do nieuznanych przez D[owód]cę Armii Krajowej organizacji wojskowych, zostaną po- ciągnięci do odpowiedzialności sądowo-karnej. 7. D[owód]ca Armii Krajowej w sprawach, związanych z wykonaniem powyższego rozkazu, otrzyma od Delegata Rządu wszelką możliwą pomoc.

Żelazne kompanie BCh, red. J. Niecki i M. Szczawińska, Warszawa [1948], s. 40–41; Materiały źródłowe do historii polskiego ruchu ludowego, t. 4, oprac. Z. Mańkowski, J. Nowak, Warszawa 1966, s. 98–99; Armia Krajowa..., t. 2, s. 295–296.

98 Rozkaz został nadany przez radio do kraju 18 sierpnia 1942 r.

98 Dokumenty

Nr 41 1942, WRZESIEŃ, 8, [WARSZAWA]. FRAGMENT RAPORTU OPERACYJNEGO NR 154 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („KALINY”) DO NACZELNEGO WODZA I PREZESA RADY MINISTRÓW RP GEN. BRONI WŁADYSŁAWA SIKORSKIEGO 99

[...] Plan powstania I. Warunki powstania A. Cele powstania 1. Obalić okupanta niemieckiego: – przez zniszczenie administracji, organów partyjnych i ludności niemieckiej, – przez usunięcie wojska niemieckiego w drodze dobrowolnej lub przymusowej ewakuacji. 2. Zdobyć broń i wyposażenie wojenne: – przez opanowanie i obronę wojskowych zakładów. 3. Przeciwstawić się zakazom ukraińskim. 4. Przystąpić do odbudowy regularnej siły zbrojnej. 5. Współdziałać w odbudowie własnej administracji i koniecznych urządzeń pań- stwowych, zwłaszcza komunikacji i przemysłu wojennego. 6. Utrzymać w Kraju bezwzględny porządek i spokój, tępiąc wszelkie próby prze- wrotowe i zamachowe. 7. Jak tylko położenie ogólne i siły własne pozwolą, przejść do ekspansji zbrojnej na nieopanowanych jeszcze suwerennych ziemiach Rz[eczy]p[ospo]litej oraz na tereny, których zajęcie jest dla przyszłej mocnej Polski niezbędne. B. Wybuch powstania Powstanie wybuchnie wówczas, kiedy klęska niemiecka skutkiem załamania się na froncie bądź bojowym, bądź wewnętrznym stanie się niewątpliwa, to znaczy wtedy, gdy wystąpią zupełnie wyraźnie narastające w sposób ciągły objawy katastrofy niemieckiej. Powstanie mogłoby wybuchnąć wcześniej tylko przy daleko idącej i czynnej pomocy zbrojnej z zewnątrz, czego z powodu braku danych (tamt[ejsze] L. 1111/422100 i L. 1786/423101) nie mogę brać jako podstawy kalkulacyjnej. O rozpoczęciu powstania decydu- je Naczelny Wódz, moment wybuchu ustala Komendant Sił Zbrojnych w Kraju (KSZ[w]K).

C. Teren powstania Powstanie obejmie całość ziem Rz[eczy]p[ospo]litej etnograﬁ cznie polskich, a więc tereny, na których ludność polska obecnie przeważa i na których istnieją warunki pozwalające na podjęcie równoczesnego powstania. [...] „Niepodległość”, t. 2, Londyn 1950, s. 167–211; Polskie Siły Zbrojne…, t. 3, s. 196–210; Ar- mia Krajowa..., t. 2, s. 328–339.

99 Raport nr 154 został wysłany 23 listopada 1942 r. do bazy w Szwajcarii i stamtąd nadany drogą radiową do Londynu, gdzie odczytano go 22 marca 1943 r. Raport ten był drugim planem powstania powszechnego. Fragmenty pierwszego planu, czyli raportu operacyjnego nr 54 – zob. dok. nr 15. 100 Instrukcja gen. broni Władysława Sikorskiego dla Dowódcy AK z 8 marca 1942 r. (depesza nr 1111) – zob. Armia Krajowa..., t. 2, s. 202–207. 101 Meldunek operacyjny gen. bryg. Stefana Roweckiego z 28 marca 1942 r.

99 Dokumenty

Nr 42 1942, WRZESIEŃ, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 64 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („GROTA”) W SPRAWIE AKCJI SCALENIOWEJ

Żołnierze Sił Zbrojnych w Kraju! Trzy lata temu, napadnięci przez wroga, podjęliśmy z nim nierówną walkę – pierwsi spośród narodów miłujących wolność. Zanim ulegliśmy, sto tysięcy Niemców pa- dło na ziemi polskiej, świadcząc o naszym bohaterskim oporze. Chociaż dziś w Kraju nie widać jawnego Wojska Polskiego, choć zniknęły oddziały, mundury, uzbrojenie – nie zniknął jednak czyn żołnierski i wola walki z najeźdźcą. Żołnierze weszli w podziemia, by budować konspiracyjne Siły Zbrojne i dalej toczyć bój. Niektórym naszym towarzyszom broni dane było przejść słupy graniczne, aby walkę prowadzić jawnie u boku sprzymierzonych. Lodowe skały Narviku, skrwawione pola Francji, bezwodne piaski Libii, przestworza mórz i szlaki podniebne są świadkami ich niezłomnej woli niszczenia wroga wszędzie, gdzie tylko dosięgnąć go mogą. Nam, którzy w Polsce pozostaliśmy, przypadło w udziale trudne zadanie wzmocnienia ducha oporu, zorganizowania walki na nowo i przygotowania Sił Zbrojnych w Kraju dla czekającej nas rozprawy orężnej. Już teraz wróg napotyka wszędzie nie- ubłaganą nienawiść i żądzę szkodzenia mu. Nie można dziś omawiać szczegółów toczonej walki. Wiedzą o niej dobrze ci, którzy prowadzą ją na swoich odcinkach, tępiąc wroga i psując jego plany, kiedyś dowiedzą się o niej wszyscy. Praca nasza prowadzona w warunkach bezprzykładnych, pod okiem wroga, zna- czona oﬁ arami poległych na posterunku, katowanych w więzieniach i obozach, rwa- na terrorem, utrudniana nieraz brakiem zrozumienia wśród niektórych grup wła- snych obywateli, dała jednak wyniki dobre. Odczuwa ją boleśnie wróg, o czym świadczą jego tajne rozkazy i bezmyślne, okrutne represje, naiwnie obliczone na złamanie walczącego na śmierć i życie narodu, ceni ją Nacz[elny] Wódz, dając temu wyraz w swych rozkazach, między innymi w następujących: „Praca Organizacji Wojskowej w Polsce, mimo niezwykle trudnych warunków konspiracji i straszliwego terroru, rozwija się bardzo dobrze i jest najistotniejszym czynnikiem w przyszłej walce o Polskę. ...Organizacja Wojskowa w Kraju jest kierowana przeze mnie i na mocy moich ścisłych instrukcji... Zrobiła ona już bardzo dużo dla wspólnej sprawy aliantów” (nr 2816 z dn[ia] 23 VIII [19]41 [roku])102. „Oﬁ ary ponoszone przez Armię Krajową na ziemi ojczystej posiadają wielkie znaczenie dla wkładu w tę wojnę Polski Walczącej” (nr 557 z dn[ia] 17 II [19]42 [roku])103.

102 Zob. dok. nr 30 i przyp. 65 do tego dokumentu. Faktycznie rozkaz nosił numer 2815 i był opatrzony datą 22 sierpnia 1941 r. 103 Zob. Armia Krajowa..., t. 2, s. 198. Faktycznie rozkaz ten nosił numer 577 i był opatrzony datą 10 lutego 1942 r.

100 Dokumenty

„Wasze dotychczasowe wyniki... są nadzwyczaj duże, mimo iż nasza pomoc w ma- teriałach, środkach pieniężnych i ludziach była do tej pory bardzo skromna” (nr 1340 z dn[ia] 20 IV [19]42 [roku])104. Cenią naszą pracę również sprzymierzeni, wielokrotnie przesyłając na ręce Nacz[elnego] Wodza gorące podziękowania. Oto jedno z nich: „...Nie możemy zbyt mocno podkreślić, jak wielką wagę i znaczenie przywiązu- jemy do wybitnych usług oddanych przez tę wspaniałą organizację. Zdajemy sobie sprawę z napotykanych w tej dziedzinie trudności i przekazujemy najserdeczniejsze podziękowanie oraz życzenia w związku z przeszłą, obecną i przyszłą pracą, która bez wątpienia przyczyni się znakomicie dla [sic!] dobra wspólnej sprawy” (nr 3139 z dnia 6 VIII [19]42 [roku])105. Walkę toczyć będziemy, nie oglądając się na ofi ary, coraz ostrzej i bezwzględniej, aż do zadania wrogowi ostatecznego ciosu. Pamiętać jednak musimy, że jest on jeszcze ciągle silny, po zęby uzbrojony, a będąc obciążony popełnionymi na naszym Na- rodzie zbrodniami, będzie się bronił zażarcie. Szkodliwe byłoby oddawanie się złu- dzeniu, że walka będzie krótka i łatwa. By zwyciężyć, musimy skupić wszystkie siły duchowe i fi zyczne. Pierwszym warunkiem musi być jedność kierownictwa [związana z] przygotowaniami i walką. Bez niej niejeden bohaterski czyn pójdzie na marne, przyniesie zbędne całkiem straty, a przez to uszczerbek dla całości sprawy. Przeciw tej, zdawałoby się dla każdego żołnierza zrozumiałej zasadzie, wiele zgrzeszono w ubiegłych trzech latach. Wiele też ofi ar było nadaremnych. Liczę, że w najbliższym czasie reszta prawdziwych żołnierzy zawróci z błędnej drogi rozpraszania wysiłków. Jest to wyraźną wolą Naczelnego Wodza, który powierzył mi naczelne kierownictwo całej pracy wojskowej w Kraju: „...Najistotniejszym czynnikiem w przyszłej walce o odzyskanie niepodległości Pol- ski jest Organizacja Wojskowa w Kraju, którą uważam za główną część dowodzonych przeze mnie Sił Zbrojnych. By armia przygotowana konspiracyjnie w Kraju stała się tym czynnikiem siły w odpowiedniej chwili, praca wojskowo-organizacyjna musi zespolić wszystkie wysiłki, jakie w tym zakresie na terenie Kraju istnieją. Jest to najpilniejsze zadanie”106. W szeregach Sił Zbrojnych w Kraju jest miejsce dla wszystkich zdolnych do walki Polaków i Polek, bez względu na to, czy są pod mymi rozkazami od dawna, czy dopiero weszli ostatnio, czy jeszcze stoją na uboczu. Do spełnienia zadania, które nas czeka, potrzebni są wszyscy, nie wszyscy jednak mogą już dziś być wciągnięci do działania. W odpowiedniej chwili każdy otrzyma rozkaz i zadania. Dziś, gdy pod ciosami okupanta cały Naród Polski ponosi olbrzymie ofi ary, udział w szeregach Sił Zbrojnych nie jest specjalną zasługą – jest tylko obowiązkiem.

104 Instrukcja w sprawie dywersji na kolei. 105 Przytoczony tu cytat pochodzi z dokonanej przez Intelligence Service oceny pracy wywiadu Armii Krajowej w pierwszym półroczu 1942 r., przekazanej w depeszy ppłk. Michała Protasewicza („Rawy”), szefa Oddziału VI Sztabu Naczelnego Wodza, do Dowódcy AK. Zob. Armia Krajowa..., t. 2, s. 295. Faktycznie depesza datowana była 5 sierpnia, a wy- słana do kraju 7 sierpnia 1942 r. 106 Cytat z rozkazu nr 2926 gen. dyw. Władysława Sikorskiego z 3 września 1941 r. (zob. dok. nr 23).

101 Dokumenty

Polska naprawdę niepodległa, to tylko Polska wielka, wolna od obcych wpływów, budząca ufność wśród przyjaznych sąsiadów, a obawę wśród wrogów, zabezpieczona potęgą swych sił przed możliwością powtórzenia się roku 1939. Polska naprawdę od- rodzona to ta, w której zrealizuje się ideał sprawiedliwości społecznej, zapewniającej każdemu należny głos w urządzaniu i gospodarce Kraju, uniemożliwiającej wyzysk, zapewniającej każdemu słuszny udział we wciąż pomnażanych materialnych i kulturalnych dobrach. O taką Polskę toczymy dziś bój. W walce tej przede wszystkim na własne siły liczyć możemy. Każdy żołnierz pamiętać o tym musi, że walki powstańcze to tylko początek zmagań, które podjąć musimy dla wykucia potęgi naszej Ojczyzny, w których niejedną jeszcze złożymy oﬁ arę. Każda piędź ziemi, poza niekorzystne nasze granice dotychczasowe, to jeden krok więcej do świetlanej przyszłości Narodu naszego i tych narodów, do których bohaterską wyciągniemy dłoń. Zbratani tą myślą zostawiamy rozstrzygnięcie dzielących nas różnic poglądów po- wołanemu w przyszłości przedstawicielstwu Narodu. Dziś kierujemy cały nasz wysi- łek na sprawę walki i zwycięstwa. Żołnierze! Dobiega 3 lata trudów Waszych w pracy konspiracyjnej. Dokonaliśmy wiele, lecz nie tyle, abyśmy mogli zmniejszyć wysiłki. Przeciwnie! Trzeba będzie wkrót- ce podwoić je i potroić, aby wielki dzień, który nadejdzie, zastał nas w pełnej gotowo- ści bojowej. Musimy zespolić wszystkie wysiłki, aby powstał z nich jeden wielki nurt czynu zbrojnego, który powali znienawidzonego wroga, gdy rozkaz Naczelnego Wodza wezwał nas do ostatecznego boju. A bój ten wygramy – tak nam dopomóż Bóg!

Druk. AAN, 203/I–2, k. 4. Toż w: I. Caban, Z. Mańkowski, Związek Walki Zbrojnej..., s. 499–501 (tu niewielkie różnice).

102 Dokumenty

Nr 43 1942, LISTOPAD, 4, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 65 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („GROTA”) W SPRAWIE SCALENIA NOW 107

Obejmuję z dniem 4 XI br. pod swoje rozkazy oddziały wojsk[owe], zorganizowane i zgłoszone przez Kierownictwo Kwadratu108. Witam w szeregach Sił Zbroj[nych] Narodową Org[anizację] Wojsk[ową] i liczę, że jej szeregi wydatnie zwiększą zastępy wojska. Wielu jej żołnierzy przeszło z nami wspólnie przeszkolenie czasów pokojowych, wielu było naszymi kolegami w kampanii wrześniowej [19]39 r[oku]. Wszyscy przeszli przez oﬁ arę i trud podziemnej walki z okupantem. Ostateczne [ze]spolenie wszystkich dotychczasowych przygotowań do czynu zbrojnego w Kraju doprowadzi do jedności gwarantującej nam zwycięstwo. Wcielenie N[arodowej] O[rganizacji] W[ojskowej] odbędzie się w dwóch fazach, w myśl rozkazu [z] 5 III [19]42 r[oku]109 Z dniem dzisiejszym wchodzi w życie pierwsza faza. Termin rozpoczęcia drugiej fazy ogłoszę we właściwym czasie110. Polecam komendantom terytorialnym włożyć cały wysiłek, by rozpoczynająca się współpraca oddziałów N[arodowej] O[rganizacji] W[ojskowej] z naszymi przekształciła się szybko i sprawnie w jednolitą armię, oddaną wyłącznie sprawie walk o niepodległość. Niech ustaną nieporozumienia, które nas dotychczas dzieliły. Tym większe zwycięstwo zapewnimy Ojczyźnie, im silniejszą wolą i duchem staniemy w służbie.

Odpis, maszynopis. AAN, 203/I–2, k. 5. Toż bez jednego zdania w: J. J. Terej, Rzeczywistość i polityka, wyd. II, Warszawa 1979, s. 258.

107 Komendant Narodowej Organizacji Wojskowej, ppłk Józef Rokicki („Michał”), został zaprzysiężony 4 listopada, a komendanci okręgów – 19 listopada 1942 r. 108 Kryptonim Stronnictwa Narodowego. 109 Zob. dok. nr 33. 110 Szczegółowe wytyczne dotyczące scalenia NOW gen. bryg. Stefan Rowecki podał w rozkazie nr 76 z dnia 12 grudnia 1942 r.

103 Dokumenty

Nr 44 1942, LISTOPAD, 10, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 71 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („GROTA”) DO KOMENDANTÓW OBSZARÓW I OKRĘGÓW W SPRAWIE PODJĘCIA CZYNNEGO OPORU W RAZIE ROZPOCZĘCIA PRZEZ NIEMCÓW AKCJI EKSTERMINACYJNEJ POLAKÓW

1. W związku z prowadzoną przez okupanta akcją tępienia Żydów występuje w spo- łeczeństwie polskim niepokój, że po zakończeniu tej akcji Niemcy zaczną w ten sam sposób likwidować Polaków. Nakazuję zachować opanowaną postawę i od- działywać na społeczeństwo uspokajająco. Jakkolwiek zasadniczym celem Niem- ców w stosunku do nas jest wchłonięcie naszego Narodu, to niewykluczone są próby wyniszczenia opornej jego części, metodą niszczenia Żydów. 2. Jeśliby Niemcy istotnie próbę taką podjęli, spotkają się z czynnym z naszej strony oporem. Nie bacząc na to, że czas naszego powstania jeszcze nie nadszedł, podległe mi oddziały podejmą walkę zbrojną w obronie życia Narodu. W walce tej przejdziemy od obrony do natarcia, podcinając wrogowi wszystkie tętna jego frontu wschodniego. O powyższej mojej decyzji powiadomić szeregi konspiracyjnych Sił Zbrojnych. 3. Aby uniknąć ewentualnej prowokacji ze strony nieprzyjaciela, rezerwuję dla siebie decyzję co do czasu i terenu wszczęcia tej walki. 4. Komendantom Obszarów i Okręgów polecam: a) meldować mi bez zwłoki stwierdzone próby Niemców zastosowania do Polaków tych samych metod zbiorowego niszczenia, które stosują wobec Żydów, b) przygotować się do sprawnego i szybkiego podjęcia walki na mój rozkaz w rejonie wyznaczonym, c) zarządzeniami ad b) w żadnym wypadku nie zdezorganizować przygotowań do powstania i nie narazić tych przygotowań na dekonspirację.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/31/11, k. 66. Toż w: I Caban. Z. Mańkowski, Związek Walki Zbrojnej..., s. 504–505 (tu drobne różnice).

104 Dokumenty

Nr 45 1942, LISTOPAD, 13, [WARSZAWA]. FRAGMENT MELDUNKU NR 166 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („KALINY”) DO NACZELNEGO WODZA I PREZESA RADY MINISTRÓW RP GEN. BRONI WŁADYSŁAWA SIKORSKIEGO W SPRAWIE POWOŁANIA KOBIET DO SŁUŻBY WOJSKOWEJ

Warunki okupacyjne oraz potrzeby konspiracji skłoniły mnie do użycia w dużym zakresie kobiet w szeregach Sił Zbrojnych w Kraju, niejednokrotnie na bardzo eksponowanych odcinkach. Kobiety-żołnierze w znakomitej większości zdały swój egzamin bez zarzutu. Wykorzystując wzory państw wojujących oraz zmuszony do tego dużym ubytkiem mężczyzn, zamierzam powołać kobiety do służby wojskowej w okresie walki w jeszcze szerszym zakresie. Celem unormowania tego zagadnienia proszę o uzy- skanie dekretu Prezydenta R[zeczypospolitej] P[olskiej] w[edłu]g załącznika projektu, który ma umożliwić użycie kobiet także w zasadniczej służbie wojskowej i zmierza do zrównania praw i obowiązków żołnierzy obojga płci oraz do usunięcia wszelkich zdezaktualizowanych formalności związanych z ochotniczym poborem, na którym zamierzam oprzeć wojskową służbę kobiet. [...]

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/21/19, t. IV, k. 157–158.

105 Dokumenty

Nr 46 1942, LISTOPAD, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 74 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („GROTA”) O SCALENIU WYSIŁKÓW WOJSKOWYCH W KRAJU

Od dłuższego czasu prowadzę akcję scalania organizacji wojskowych, działają- cych na terenie Kraju, gdyż zespolenie wszystkich wysiłków da nam potrzebną siłę i zapewni zwycięstwo nad wrogiem. Akcję tę podjąłem na podstawie oceny sytuacji, która nasunęła konieczność scementowania tych poczynań i prowadzę ją całkowicie po linii zamierzeń Naczelnego Wodza i zgodnie z jego rozkazami. Oto wyciągi z rozkazów N[aczelnego] W[odza]: I. Rozk[az] Nr 2926/41 z dn[ia] 3 IX [19]41 r[oku]: „1. Wobec tej111 sytuacji najistotniejszym czynnikiem w przyszłej walce o odzyskanie niepodległości Polski jest Organizacja Wojskowa w Kraju, którą uważam za główną część dowodzonych przeze mnie Sił Zbrojnych. 2. By armia przygotowywana konspiracyjnie w Kraju stała się tym czynnikiem siły w odpowiedniej chwili, praca wojskowo-organizacyjna musi zespolić wszystkie wysił- ki, jakie w tym zakresie na terenie Kraju istnieją. Jest to najpilniejsze zadanie”112. II. Rozk[az] Nr 927/42 z dn[ia] 14 II [19]42 r[oku]: „1. Znoszę dla użytku zewnętrznego nazwę Z[wiązek] W[alki] Z[brojnej]. Wszyscy żołnierze w czynnej służbie wojskowej w Kraju stanowią »Armię Krajową«, podległą Panu Generałowi jako jej dowódcy”113. III. Rozk[az] N[aczelnego] W[odza] i M[inistra] S[praw] Wojsk[owych] Nr 3326/42 z dn[ia] 15 VIII [19]42 r[oku]: „1. Wszystkie organizacje wojskowe istniejące na terenie Kraju, których celem jest współdziałanie w walce z n[ie]p[rzyjacie]lem lub w pomocniczej służbie wojskowej, poporządkowuję Dowódcy Armii Krajowej. 2. Należnie od charakteru organizacji Dowódca Armii Krajowej: a) albo zarządza całkowite lub częściowe wcielenie organizacji do Armii Krajowej, b) albo pozostawia ich dotychczasowy charakter, określając stopień podporząd- kowania. 3. D[owód]ca Armii Krajowej zapewni organizacjom tym wszelką pomoc i środki konieczne do wykonania powierzonych im zadań o charakterze wojskowym, a to: uzbrojenie, zaopatrzenie materiałowe, pieniężne114 itp. w ilościach ustalonych przez niego i przy uwzględnieniu jego możliwości. 4. W skład organizacji niewcielonych do Armii Krajowej mogą wchodzić żołnierze Armii Krajowej tylko za specjalnym zezwoleniem D[owód]cy Armii Krajowej. 5. Organizacje wojskowe, uchylające się od podporządkowania D[owód]cy Armii Krajowej, nie będą uznane przez Władze Polskie. Udział żołnierzy Armii Krajo- wej w takich organizacjach jest zakazany.

111 Winno być: w obecnej. 112 Zob. dok. nr 23. 113 Zob. dok. nr 32. Rozkaz ten faktycznie nosił numer 627. 114 W wersji opublikowanej pod nr 40: pieniądze.

106 Dokumenty

6. Żołnierze Armii Krajowej, którzy – mimo zakazu – będą nadal należeli do nieuznanych przez D[owód]cę Armii Krajowej organizacji wojskowych, zostaną po- ciągnięci do odpowiedzialności sądowo-karnej”115. Z rozkazów Naczelnego Wodza wynika więc jasno, że na terenie Kraju jedynie armia konspiracyjna dowodzona przeze mnie stanowi część Sił Zbrojnych Rzeczy- pospolitej, że w mej konsolidacyjnej działalności posiadam całkowite i wyłączne peł- nomocnictwo i że zarządzenia moje w tym względzie są obowiązujące. Odmienne przedstawienie powyższej sprawy przez postronne czynniki jest niemiarodajne, idzie wbrew zamierzeniom Naczelnego Wodza i zmierza ku jakimś innym celom, niezwią- zanym z założeniami ogólnopaństwowymi. Stwierdzam, że mimo rozkazów N[aczelnego] W[odza] i moich wysiłków ciągle jeszcze istnieją organizacje paramilitarne, separujące się lub opozycyjne. Niektóre z organizacji politycznych pod płaszczem pracy ideowo-wychowawczej usiłują pro- wadzić robotę wojskową – jak o tym świadczą ujawnione rozkazy i programy – której celem służba nie Rzeczypospolitej, lecz partii. W bezwzględnym dążeniu do partyjne- go celu organizacje tego typu nie wahają się chwytać wysoce szkodliwych metod, jak próby utrudniania konsolidacyjnej pracy Sił Zbr[ojnych] w Kraju, jak szerzenie wersji, że ugrupowanie wojskowe danego stronnictwa politycznego jest właśnie uznaną przez N[aczelnego] W[odza] częścią Sił Zbrojnych w Kraju, bądź też, że na podstawie porozumienia z K[omen]dą Sił Zbrojnych w Kraju ich ugrupowanie ma pozostać obok Sił Zbrojnych jako autonomiczna organizacja wojskowa. Powyższe wersje i sugestie określam jako fałszywe. Wypływają one z niezdrowych ambicji poszczególnych ludzi czy ugrupowań, nacechowanych dążeniem do osiągnię- cia własnego celu bez względu na szkody dla całości przygotowań czynu zbrojnego. Dla usunięcia jakichkolwiek wątpliwości zaznaczam, że wyłącznie moim uprawnie- niem jest dokonywanie wcielenia organizacji paramilitarnych w szeregi Sił Zbrojnych w Kraju, wyłącznie do mnie należy określenie stopnia wcielenia czy podporządkowa- nia. Wstępne rozmowy co do przeprowadzenia podporządkowania nie uprawniają do wniosku, że dana organizacja jest już częścią składową Sił Zbrojnych. Wejście w skład Sił Zbr[ojnych] określam każdorazowo swoim wyraźnym rozkazem. Stwierdzam, że żołnierze znajdujący się w Kraju podlegają moim rozkazom. Wszystkim, należącym do jakichkolwiek organizacji o charakterze wojskowym, polecam, aby upewnili się, czy dana organizacja jest przeze mnie uznana i czy wchodzi w skład Sił Zbrojnych, podlegających moim rozkazom. Zakazuję żołnierzom nale- żenia do organizacji wojskowych nieuznanych przeze mnie. Właściwi komendanci okażą niniejszy rozkaz osobom niezorientowanym lub wpro- wadzonym w błąd celem wyjaśnienia istotnego stanu rzeczy. Rozkaz niniejszy wydaję, aby w sposób autorytatywny wyjaśnić stan rzeczy istnie- jący na odcinku podziemnej pracy wojskowej.

Druk. AAN, 203/I–2. k. 7. Toż w: Materiały źródłowe do historii polskiego ruchu ludowego, t. 4, s. 103–105.

115 Zob. dok. nr 40. Rozkaz opatrzony był w rzeczywistości numerem 3316.

107 Dokumenty

Nr 47 1943, STYCZEŃ, 21, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 66/O. I. DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („GROTA”) DO KOMENDANTÓW OKRĘGÓW O USPRAWNIENIU AKCJI SCALENIOWEJ

Techniczne przeprowadzenie akcji scalenia i wcielania organizacji podporządko- wanych pozostawia jeszcze dużo do życzenia, pomimo szeregu w tej sprawie rozka- zów. Zasadnicze i stałe powtarzające się błędy to: 1. Oddziały, przekazane do scalenia, czekają całymi miesiącami na podjęcie ich w terenie. 2. Przekazanych kontaktów nie podejmuje się. 3. Podjęte kontakty nie są utrzymywane, a po zerwaniu brak starań o ponowne nawiązanie. 4. Brak łączności, nawet już z wcielonymi oddziałami – zdarzają się wypadki gubie- nia oddziałów. 5. Scalone oddziały pozostają bez kontaktów, opieki i wytycznych ze strony nowych dowódców. 6. Nieodpowiednie traktowanie oddziałów i ich dotychczasowych dowódców – z góry, jak nawróconych grzeszników, bądź minores gentium116. Ich dorobek organizacyjny i ideowy jest lekceważony. Zamiast dążenia do likwidowania istniejących jeszcze nieporozumień i tarć w terenie, jątrzy się je nadal, głównie przez nietaktowne ustosunkowanie się poszczególnych dowódców. 7. Po wcieleniu komend, oddziały pozostawia się bez należytego kierownictwa, wytycznych i opieki. 8. Dowódcy i sztaby wcielanych organizacji nie otrzymują przydziałów bądź czekają na nie miesiącami. 9. Sama akcja wcielania jest przeprowadzana bez znajomości odnośnych rozkazów, względnie [jako] widzimisię odnośnego komendanta terenowego. 10. Częste wypadki żądania przedłożenia imiennych list oddziałów – niedopuszczalne.

Przytoczone powyżej niedociągnięcia, występujące nagminnie, i inne wywołują niepożądane komentarze i urabiają PZP fałszywą opinię, co do sprawności organizacyjnej oraz nastawienia politycznego poszczególnych przedstawicieli PZP, działają przez to na szkodę Sił Zbrojnych i Państwa. Celem ostatecznego usunięcia tych niedociągnięć zarządzam: 1. Wszystkie zagadnienia związane z akcją scalania powierzam oddziałowi I Komendy Głównej. Zastępcę Szefa Oddz[iału] I mianuję równocześnie K[o]m[en]d[an]tem Re- zerw K[omendy] G[łównej] (a w szczególności podstawowym rozkazem z dn[ia] 5 III [19]42 [roku]117), [do] przeprowadzenia akcji scalenia w poszczególnych

116 Winno być: minorum gentium (łac., niższego rzędu, drugorzędny). 117 Zob. dok. nr 33.

108 Dokumenty

okręgach, przekazywanie kontaktów, ich podejmowanie i dla samej techniki wcielania do Obwodów włącznie – wyznaczam etat 5-ciu delegatów Komendanta Rezerw. W okręgach akcją tą kierują Szefowie Oddziałów I wzgl[ędnie] Komendanci Rezerw, ale i w tym wypadku w ścisłej współpracy z Oddz[iałem] I. 2. Akcja scalania ma być przeprowadzana na szczeblu Okręgów i Obwodów na podstawie gruntownie przepracowanego planu, w porozumieniu z przedstawicielami (likwidatorami) wcielanych oddziałów. Poza stroną organizacyjną plan ma prze- widywać terminarz scalania. 3. Przekazane kontakty mają być najdalej do 14-stu dni podjęte. Zerwanie kontaktu musi być bezzwłocznie meldowane, celem ponownego spięcia. 4. Oddziały scalane muszą od pierwszej chwili przejęcia ich otrzymać właściwe kierownictwo wojskowe i opiekę (rozkazy wyszkoleniowe, prasę i bezpieczeństwo). 5. Nadawanie przydziałów ich dotychczasowym Dowódcom i Sztabom w drugiej fazie scalania musi być zawczasu przemyślane. Pozostawianie ofi cerów bez przydziału jest niedopuszczalne. W wypadku nad- miaru ofi cerów wyznaczać ich czasowo jako dublantów na odpowiednie do ich przydatności stanowiska. Zezwalam dublantom, faktycznie potrzebującym pomocy materialnej, wypłacać, do czasu nadania im defi nitywnego przydziału, 50% ekwiwalentów przywiązanych do odnośnego stanowiska. Zużyte na ten cel pie- niądze wykazać oddzielnie w rozliczeniach. 6. Po zorientowaniu się w stanie organizacyjnym i liczbowym oddziałów, dążyć do jak najszybszego wyznaczania im zadań bojowych. 7. Nietaktowne odnoszenie się do scalanych organizacji bądź ich przedstawicieli, traktowanie ich z góry, dyskwalifi kują odnośnych D[owód]ców. Często dobre sło- wo może w tych specyfi cznych warunkach odnieść lepszy skutek niż najbardziej rygorystyczny rozkaz. 8. Rozkazy, dotyczące akcji scalania (podstawowy [z] 5 III [19]42 i rozkazy szczegól- ne) muszą być znane i przestrzegane przez wszystkich D[owód]ców zaangażowa- nych w akcji scalania. 9. Inspektorzy Komendy Głównej mają przy okazji inspekcji sprawdzać ustalony przez Okręgi [i] Obwody plan scalania oraz jego realizację. W wypadkach stwier- dzonych niedociągnięć – ingerować na miejscu. 10. Treść niniejszego rozkazu podać pisemnie Obwodom, przeprowadzającym akcję scalania.

Odpis, maszynopis. Fotokopia w zbiorach autorów.

109 Dokumenty

Nr 48 1943, LUTY, 11, [WARSZAWA]. ARTYKUŁ „Z BRONIĄ U NOGI” W „BIULETYNIE INFORMACYJNYM”

W ciągu ostatnich paru miesięcy zachodzić zaczynają zjawiska, wzmagające na- pięcie nerwowe Kraju. Z jednej strony – działają na nas silnie tak już od dawna wyczekiwane k l ę s k i n i e m i e c k i e, wywołane podstawową zmianą, jaka zaszła w biegu toczącej się wojny: przejścia inicjatywy wojennej z rąk niemieckich w ręce naszych sprzymierzeń- ców. Codzienne wieści o zwycięstwach na polach walki, o sukcesach dyplomatycznych, o chmurach gromadzących się na froncie wewnętrznym Niemiec – wszystko to przyspiesza bicie serca i falą gorącej krwi podnieca mózg. Z drugiej strony – wewnątrz Kraju w z m a g a s i ę n a c i s k o k u p a n- t a. Odnieść można wrażenie, że niemieckie czynniki policyjne i administracyjne w chęci zapewnienia bezpieczeństwa tyłów przeżywającego kryzys frontu – powzięły myśl sprowokowania nas do przedwczesnego wystąpienia zbrojnego. Prowokuje się nas wysiedleniami, przyjmującymi formę terroru. Prowokuje się barbarzyńskimi ła- pankami. Prowokuje się kierowaniem do obozów koncentracyjnych nowych tysięcy, a nawet dziesiątków tysięcy ludzi. Prowokuje się rozsiewaniem podniecających, sze- rzących grozę pogłosek. Prowokuje się przekraczającym miarę uciskiem wsi – branką ludzi na roboty i ponad kontyngentami. Z punktu widzenia niemieckiego – przedwczesny wybuch powstania jest rzeczą pożądaną – zapewnia bowiem łatwe i szybkie jego stłumienie oraz – przez wybicie najaktywniejszego elementu i przeprowadzanie masowego mordowania ludności – zapewnia rozbicie naszych przygotowań wojennych i uspokojenie Kraju. Niestety – jest jeszcze wielu Polaków, którzy nie rozumieją ani sytuacji, ani toczą- cej się gry. Podnieceni klęskami niemieckimi i terrorem w Kraju – gotowi są poddać się szarpiącym pierś uczuciom i chwycić bodaj natychmiast za broń. Podnieca tych ludzi niesumienna i szkodliwa dla narodu agitacja Kominternu, płynąca na falach tzw. Radiostacji Kościuszki oraz agitacja miejscowych komunistów. Podnieca ich nasza własna, stugębna plotka, wyolbrzymiająca każdy wypadek terroru do ram katastrofy. Panikarze i plotkarze mimo woli współdziałają z wrogiem, stwarzając nastroje rozpaczliwe, w których ostateczna depresja i bierność jednych kontrastują z chęcią szaleńczych, przedwczesnych czynów powstańczych u innych. Stwierdzamy: właściwe środki i wojsko podziemne nie przyglądają się wydarze- niom z założonymi rękami – lecz działaniom swoim nadają formy zgodne z polską racją stanu i rozkazami Naczelnego Wodza. Nie można dziś wymieniać tych wszystkich aktów sabotażowych i dywersyjnych, które wykonaliśmy w ciągu trzech lat, ani tych wszystkich szkód, które wyrządziliśmy wrogowi; ogromna większość tych akcji musiała być maskowana innymi rękami lub przypadkiem. Ostatnio oręż nasz stwar- dział [sic!], stał się ostrzejszy i coraz boleśniejsze zadaje wrogowi ciosy. Moglibyśmy zadawać ich więcej, moglibyśmy prowadzić akcję powszechniejszą – a l e t e g o n i e r o b i m y c e l o w o.

110 Dokumenty

Oczywiście, jeśliby barbarzyński wróg spróbował niszczyć Naród Polski metodami tępienia Żydów – wówczas losy zostaną rzucone i rozkazy do walki w obronie Narodu zostaną wydane. Ale chwilę tę określi nie panikarska plotka – lecz miarodajny rozkaz Komendanta Sił Zbrojnych w Kraju. A na dziś – obowiązywać nas wszystkich powinien rozkaz Naczelnego Wodza, wielokrotnie powtarzany przez Pełnomocnika Rządu118, przez Komendanta Sił Zbrojnych w Kraju oraz przez wszystkie odpowiedzialne czynniki polskie: czekać z bronią u nogi. Nie pozwolić się sprowokować! Obdarzać pełnym zaufaniem Kierownictwo Narodu, które ma warunki do bardzo119 obiektywnego poglądu na sprawy, niż przeciętny, po- zbawiony informacji, obywatel oraz które jest bardziej miarodajne od obcych agentur w określeniu istotnych potrzeb Narodu. Niech nerwy nasze, osłabione trzyletnią okupacją, nie wezmą góry nad rozumem. Szczególnie dziś – gdy już wyraźnie zarysowuje się zwycięstwo. Przyszłość Narodu żąda od nas wciąż jeszcze c i e r p l i w o ś c i, o p a n o w a n i a i b e z w z g l ę d n e j k a r n o ś c i.

„Biuletyn Informacyjny”, 11 II 1943, nr 6, s. 1–2.

118 Delegat Rządu RP na Kraj. 119 Winno być: bardziej.

111 Dokumenty

Nr 49 1943, LUTY, 22, [WARSZAWA]. FRAGMENT DEPESZY DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („KALINY”) DO CENTRALI Z PROŚBĄ O WYKONANIE PRZEZ ALIANTÓW NALOTÓW ODWETOWYCH NA NIEMCY 120

[...] 4. Bojowa postawa społeczeństwa polskiego i kierowana przez nas akcja dywersyjno-sabotażowa i terrorystyczna systematycznie nasilana od września [19]42 r[oku], z szeregiem większych wystąpień bojowych, meldowanych uprzednio osobno, wytwarzają na głębokich tyłach frontu niemieckiego stale wzrastający stan niepewności. Niemcy dla zabezpieczenia tyłów trzymają w Polsce poważne siły wojskowe i policyjne. Jesteśmy w stanie związać ich jeszcze więcej i pogłębić narastający chaos, ale tylko przy poparciu z zewnątrz. Niemcy bowiem usiłują zdusić naszą aktywność przez terror i zbiorową odpowie- dzialność, wyradzającą się w masowe rzezie. Przy dalszej bezkarności mogą nawet podciąć nasze możliwości, własnymi ośrodkami nie potraﬁ my ich pohamować, dlatego konieczne jest wykonywanie odwetowych nalotów na ludność w Rzeszy i stosowanie represji na Niemcach w krajach sprzymierzonych. Zdaję sobie sprawę, jak trudno jest to zrealizować, jednak chyba może kalkulować się sprzymierzonym za kilka represyjnych nalotów i akcji odwetowych na Niemcach mieć unieruchomionych na ziemiach polskich ponad 12 dywizji piechoty i w sumie grubo ponad 300 ba[tali]onów piechoty. My do walki i związania na razie dywersją i partyzantką jesteśmy gotowi, trzeba nam tylko broni i amunicji, materiałów wybuchowych, no i represji na Niemców, gdy zaczną stosować barbarzyńską odpowiedzialność zbiorową na niewinnej ludności.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/21/19, t. IX, k. 157–159. Toż w: Armia Krajowa..., t. 2, s. 420–422.

120 Depeszę odczytano w Londynie 24 lutego 1943 r.

112 Dokumenty

Nr 50 1943, MARZEC, 1, [WARSZAWA]. FRAGMENT MELDUNKU ORGANIZACYJNEGO NR 190 ZA OKRES OD 1 WRZEŚNIA 1942 DO 1 MARCA 1943 ROKU DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („GROTA”) DO CENTRALI121

[...] Rozdział A. Charakterystyka okresu i wyniki pracy I. Ogólna charakterystyka okresu Okres sprawozdawczy charakteryzują: 1. Coraz bardziej nasilony terror okupanta stosowany masowo i powodujący ol- brzymi ubytek obywateli. Wzmożone zwalczanie przez okupanta polskiej akcji niepodległościowej, co powoduje straty przede wszystkim w szeregach Sił Zbrojnych w Kraju, skutkiem ich rozrostu organizacyjnego. Dalsze dotkliwe straty na stanowiskach dowódczych. 2. Akcja pseudodywersyjna Sowietów, powodująca represje niemieckie wobec społeczeństwa polskiego. Stała agitacja PPR i Kominternu (szeptana, prasowa i radiostacji „Kościuszko”). 3. Dalszy spadek wytrzymałości Narodu oraz pogarszający się stan zdrowotny. Wzrastający odsetek chorób wśród żołnierzy S[ił] Z[brojnych] w Kraju i wyraźny spadek sił ﬁ zycznych wśród nich. 4. Wzmożona akcja dywersyjna S[ił] Z[brojnych] w Kraju w formie planowych wy- stąpień bojowych przeciw okupantowi (patrz: Rozdział A/I.II.2 „Kedyw”122). 5. Wcielenie do szeregów S[ił] Z[brojnych] w Kraju gros organizacji paramilitarnych. 6. Zazębienie działania przeciw okupantowi z odcinkiem społecznym (patrz: roz- dział H p[un]kt. II.l ,,S[połeczna] O[rganizacja] S[amopomocy]123”. 7. Poprawa na odcinku współpracy z czynnikami politycznymi. […]

Odpis, maszynopis. AWBBH III/21/19, t. 4, k. 324–421. Toż: Armia Krajowa..., t. 2, s. 427–472.

121 Odczytano w Londynie 1 października 1943 r. 122 Zob. dok. nr 146 i następne. 123 Zob. przypis 134 do dok. nr 57.

113 Dokumenty

Nr 51 1943, MARZEC, 4, [WARSZAWA]. ARTYKUŁ „UMIZGI KATA” W „BIULETYNIE INFORMACYJNYM”

Mniej więcej od połowy stycznia, to znaczy od czasu, gdy klęski wojenne i dyplomatyczne Niemiec przybrały groźny dla Rzeszy obrót – obserwować można powstanie dwoistości w polityce niemieckiej w Polsce. Z jednej strony trwa po dawnemu kurs bezwzględności w traktowaniu wszystkiego, co polskie, bestialskich mordów zbiorowych, ostrej germanizacji ziemi i ludzi, hyclowskiego „poboru” robotnika do Rzeszy, bandyckich metod pasożytowania na gospodarce polskiej itd. Równolegle jednak z polityką zbójeckiej przemocy – obserwować zaczynamy powstanie „polityki umizgów”. Coś w rodzaju próby pozyskania sobie Polaków. Widać to przede wszystkim w prasie niemieckiej i gadzinowej, która po trzyletnim z górą zohydzaniu lub przemilczaniu spraw polskich – zaczyna w najbardziej rzeczowej formie podawać informacje o naszych sprawach, a przede wszystkim zaczyna usilnie i natrętnie zabiegać o pozyskanie opinii polskiej do walki ze „wspólnym niebezpieczeń- stwem sowieckim”. Poza tym nowy kurs przejawia się w usiłowaniu nadania pozorów praworządności poszczególnym alitom terroru niemieckiego, w pewnym hamowaniu tu i ówdzie tego terroru, w niewielkim pomniejszeniu udręk więźniów obozów koncentracyjnych, w kontaktach służbowych i prywatnych niemiecko-polskich itd. Przyczyny powstania owej polityki umizgów są dwie: 1. Trzeszczy Rzesza – za wszelką więc cenę należy zapewnić spokój na tyłach pęka- jącego frontu oraz wytworzyć w społeczeństwie polskim atmosferę współdziałania w wydobywaniu z Kraju maksimum sił ludzkich i ekonomicznych dla zasilenia wyczerpanego organizmu Niemiec. 2. Powszechnie i coraz mocniejszy się staje polski opór, polska postawa cywilna, polskie sabotaże i bojkot, wzrasta siła odwetu Polski Podziemnej za wszelkie pru- skie zbrodnie i łajdactwa. W tej sytuacji musiała się narodzić polityka umizgów, m a j ą c a n a c e l u r o z ł a d o w a n i e p o l s k i e j n i e n a w i ś c i d o N i e m i e c i p o l s k i e g o n a p i ę c i a b o j o w e g o. Jakaż będzie nasza odpowiedź na te umizgi kata? Wyjątkowo to łatwa odpowiedź, boć przecież przez trzy i pół lata okupant dokładał najwyższych wysiłków, aby jak najsumienniej wbić nam w głowy, co to jest Niemiec i jakie są cele jego polityki w stosunku do Polaków i Polski. W i ę c c h o ć r o z u m i e m y i d o c e n i a m y n i e b e z p i e c z e ń s t w o k o m u n i z m u – n i e z n a j d z i e s i ę w P o l s c e ż a d e n p o l i t y k i ż a d e n d z i a ł a c z, k t ó r y b y o d w a ż y ł s i ę p ó j ś ć n a w s p ó ł p r a c ę z N i e m c a m i p r z e c i w k o S o w i e t o m. Nasze polskie kłopoty z Sowietami załatwiać będziemy kiedy indziej i gdzie indziej. Taka jest odpowiedź polityków. Odpowiedź najszerszych warstw społeczeństwa polskiego na umizgi niemieckie winna być tak samo niedwuznaczna. P a m i ę t a j m y: – n i e m a N i e m c ó w d o b r y c h i N i e m c ó w z ł y c h – s ą t y l k o N i e m c y! Więc choć

114 Dokumenty

ten i ów łasić się dziś zaczyna – z d a l e k a o d n i e g o ! N i e c h n i e s ł a b n i e o t a c z a j ą c a i c h n i e n a w i ś ć! Za to, że dopuścili do rządu hitlerowską bandę kanalii i zbrodniarzy, za to, że bandę tę i jej bestialstwa tolerowały lub nawet w bestialstwach tych brali udział – muszą wszyscy odpokutować. N a n i e m i e c k i e u m i z g i o d p o w i e d z i e ć w i n n a p o l s k a w z g a r d a i p o l s k a z a c i ę t o ś ć.

„Biuletyn Informacyjny”, 4 III 1943, nr 9, s. 1–2.

115 Dokumenty

Nr 52 1943, KWIECIEŃ, 1, [WARSZAWA]. ARTYKUŁ „AKCJA ZBROJNA? TAK – LECZ OGRANICZONA!” W „BIULETYNIE INFORMACYJNYM”

Są ludzie, którzy nie zdają sobie dokładnie sprawy z tej fazy walki z okupantem, w jakiej znajduje się obecnie Kraj. Ludzie ci nie bardzo pojmują, dlaczego Kierow- nictwo Kraju z jednej strony sprzeciwia się obecnie nastrojom powstańczym, odra- dza ucieczki „do lasu”, tępi wszelką przesadę panikarsko-„bohaterską”, z drugiej zaś strony – pochwala i organizuje takie akcje, jak bój pod Krasnobrodem124, rugowa- nie ogniem i kulą świeżych osiedleńców niemieckich w Zamojszczyźnie, wyzwalanie z bronią w ręku więźniów politycznych125, różnego rodzaju sabotaże itp. Wyrazem tej rzekomej dwoistości są dwa pozornie sprzeczne hasła, pod którymi od szeregu mie- sięcy wychodzi „B[iuletyn] I[nformacyjny]”: „Błogosławieni, którzy w czasie gromów nie utracili równowagi ducha” oraz „Święty Boże, Święty Mocny, Święty a Nieśmier- telny – błogosław odważnym i dzielnym”. Pragniemy rzecz wyjaśnić: „Równowagi ducha” nigdy nie utożsamialiśmy z bezczynnością Sił Zbrojnych w Kraju. Odpowiednie komórki wojskowe i z wojskiem powiązane wykonywały wyznaczone im doraźne zadania bojowe. Tyle tylko, że z różnych względów nie widzieli- śmy potrzeby podawania do wiadomości publicznej tych akcji i robienia wokół nich szumu. Dopiero od kilku miesięcy uznaliśmy za wskazane komunikowanie od czasu do czasu tego czy innego faktu126. Prowadząc tę walkę ograniczoną, uderzając nie na oślep, lecz tam, gdzie trzeba i kiedy trzeba – równocześnie kategorycznie sprzeciwiamy się przedwczesnym nastrojom powstańczym i jakimś odruchowym aktom zbrojnej rozpaczy. Czynimy tak dlatego, iż w pełni zdajemy sobie sprawę z tego, że powstania Narodu nie moż- na wywoływać co kwartał. Powstanie można wywołać tylko jeden – jedyny raz. I musi to być bezwarunkowo powstanie udane. Powstanie nieudane, nieprzygotowane, wywołane w nieodpowiedniej chwili – byłoby równoznaczne z utopieniem Kraju we krwi – krwi bez celu straconej – oraz wynisz- czyłoby nasz najbardziej cenny element ludzki. Zupełnie inne są czyny i polityka sowieckich agentów w Polsce. Stuprocentowo odmienne. Obecna akcja zbrojna komunistycznych oddziałów w Polsce jest p r a w i e ż a d n a, natomiast samochwalstwo propagandy komunistycznej brzmi jak ryk lwa! Propaganda ta ogłusza brechtami o urojonych lub „skradzionych” innym potyczkach i zwycięstwach oraz co dnia wzywa naszych robotników i chłopów, kobiety, młodzież,

124 Bój pod Krasnobrodem – obecnie bardziej znany jako bitwa pod Zaborecznem – stoczony 1 lutego 1943 r., jest jednym z trzech głośnych starć zbrojnych oddziałów BCh i AK z Niem- cami w ramach samoobrony na Zamojszczyźnie. Zob. dok. nr 142 i 144. 125 Chodzi m.in. o głośną akcję na więzienie w Pińsku przeprowadzoną 18 stycznia 1943 r. Zob. dok. nr 147. 126 Od stycznia 1943 r. obowiązywało zarządzenie o ﬁ rmowaniu własnych akcji zbrojnych przez Armię Krajową. Zob. dok. nr 145.

116 Dokumenty

księży i mieszczan do p o w s z e c h n y c h sabotaży i dywersji, do masowych ucie- czek do lasów i tworzenia m a s o w y c h oddziałów partyzanckich. Taka, a nie inna polityka komunistyczna w Polsce wynika z trzech powodów: 1. Organizacja komunistyczna w Polsce jest s ł a b a, a oddziały bojowe – b a r d z o n i e l i c z n e, wbrew wszelkim cudom-cudeńkom, opowiadanym przez agen- tów komunistycznych i przez naiwnych. 2. Komintern chroni więc swe nieliczne jaczejki i oddziały bojowe, trzyma z dala od walki, aby zachować je na czas rozprawy z „wrogiem wewnętrznym”. 3. Prawie bezczynny zbrojnie – wojuje komunizm na całą gębę, licząc, że tym sposobem wywoła wrażenie, iż jest jedyną dziś w Polsce aktywną zbrojną grupą oraz c u d z y m i rękoma i krwią niewyrobionych politycznie, gorących głów, sprowokuje tak ważny dla interesów sowieckich, choć morderczy dla nas, ma- sowy ruch zbrojny w Polsce, bez względu na cenę krwi, jaką się za to zapłaci. Stwierdzamy: obecna faza walki zbrojnej w Kraju jest fazą w a l k i o g r a n i c z o n e j. Nie masowej – lecz prowadzonej przez oddziały specjalne. Nie bezładnej – lecz planowo, we właściwym c z a s i e i m i e j s c u p o d e j m o w a n e j . Niezależnej od nastrojów – lecz m.in. powiązanej z zachowaniem się Niemców: n a w z m o ż o n e b e s t i a l s t w a w r o g a odpowiada i nasza wzmożona reakcja. Praktyka dowiodła, że polityka walki ograniczonej daje do- b r e w y n i k i . Zaś głosy dochodzące z Londynu upewniają nas, że jest to także polityka jedynie słuszna nie tylko z punktu widzenia interesów Polski, lecz i Zjedno- czonych Narodów jako całości. Potwierdzeniem tego, że w Europie nie czas jeszcze na masowe akcje, niech będzie chociażby apel króla Jugosławii – Piotra – z dnia 28 marca br., wzywający ludność swego kraju, aby nie rozpoczynała akcji powstańczej na większą skalę, zanim nie nadejdzie odpowiednia chwila, oraz tego samego dnia (28 III br.), po raz bodaj piąty powtórzone, wezwanie radiostacji angielskich do ludności Francji: dopóki nie nadejdzie właściwy czas – należy działać opanowanie i oszczędzać siły narodowe do ostatecznej rozprawy.

„Biuletyn Informacyjny”, 1 IV 1943, nr 13, s. 1–2. Duży fragment tego artykułu opublikował T. Strzembosz, Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939–1944, wyd. II, Warszawa 1983, s. 143–144.

117 Dokumenty

Nr 53 1943, MAJ, 30, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 90 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („GROTA”) O WCIELENIU BCH

I. W ścisłym porozumieniu z Centralnym Kierownictwem Rocha127 zarządzam wcielenie do szeregów Sił Zbrojnych w Kraju oddziałów taktycznych Chłostry128 z dniem 1 VII [19]43 [roku] według obowiązujących norm. Do przeprowadzenia wcielenia mianuję swego pełnomocnika, ob. Rota [gen. bryg. Ludwika Bittnera]. II. 1. Z chwilą złożenia przysięgi wojskowej członkowie Chłostry stają się żołnierzami czynnej służby w obliczu n[ie]p[rzyjacie]la. 2. Wcielone plutony Chłostry obok numeracji wojskowej zachowują swą tradycyj- ną nazwę „Chłostra”. 3. Utworzone oddziały taktyczne i ich kadra dowódcza zostają w zasadzie niena- ruszone. Zmiany mogą być wynikiem konieczności przydzielenia oddziału bądź dowódców według zadań bojowych. 4. Centralne Kierownictwo Rocha ma prawo do dalszego oddziaływania ideowo-wycho- wawczego na wcielone oddziały i prawo dostarczania im prasy ideologicznej Rocha. III. Mój pełnomocnik: 1. Zbada stan organizacyjny i wyszkolenie oddziałów Chłostry. 2. Określi oddziały, które nadają się do wcielenia do oddziałów liniowych bądź ochronnych, przewidzianych w ramach S[ił] Z[brojnych] w Kraju. 3. Ustali termin i spbsób przekazania oddziałów Chłostry komendantom okręgo- wym S[ił] Z[brojnych] w Kraju. 4. Zarządzi bieżące szkolenie dowódców i oddziałów na podstawie obowiązują- cych programów i instrukcji bojowych. 5. Przydzieli do komend okręgowych i komend obwodowych tam, gdzie istnieją od- działy Chłostry, po jednym członku przedstawionym przez odnośną komendą Chłostry jako starszych referentów dla przyspieszenia i usprawnienia wcielenia. Po ukończonym wcieleniu należy wykorzystać tych referentów na innych etatowych funkcjach w komendach okręgów i komendach obwodów, bądź jako dublantów. IV. Załączam okólnik Centralnego Kierownictwa Rocha z 30 V [19]43129. Rozkaz niniejszy i okólnik Rocha przekazać komendantom Obwodów S[ił] Z[brojnych] w Kraju tam, gdzie są oddziały Chłostry.

Polskie Siły Zbrojne..., t. 3, s. 145–146; Materiały źródłowe do historii…, t. 4, s. 158–159; Armia Krajowa..., t. 3, Londyn 1976, s. 130–131 (między tymi trzema wydawnictwami drobne różnice stylistyczne).

127 Centralne Kierownictwo Rocha, Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego – kierownictwo konspiracyjnego Stronnictwa Ludowego. 128 Chłostra (Chłopska Straż) – nazwa formacji zbrojnej konspiracyjnego Stronnictwa Ludo- wego, powołanej w sierpniu 1940 r. Później używano nazwy Bataliony Chłopskie (BCh), ale nazwa „Chłostra” przetrwała w korespondencji z AK. 129 Zob. Materiały źródłowe do historii…, t. 4, s. 157–158.

118 Dokumenty

Nr 54 1943, CZERWIEC, 1, [LONDYN]. FRAGMENTY INSTRUKCJI SZEFA ODDZIAŁU VI (SPECJALNEGO) SZTABU NACZELNEGO WODZA PPŁK. DYPL. MICHAŁA PROTASEWICZA („RAWY”) DLA KOMENDANTÓW BAZ ZAGRANICZNYCH

I. Zakres działania Bazy. Baza jest organem pracy Oddziału Specjalnego Sztabu N[aczelnego] W[odza] na terenie państwa neutralnego lub okupowanego. Zadania – jak pkt III – wykonuje w myśl poniższej instrukcji, na podstawie instrukcji dodatkowych, ewentualnie z Kraju (po uzgodnieniu z Centralą). W wypadku niemożności zainstalowania w danym terminie Bazy, zostaje zorganizowana placówka Oddz[iału] Spec[jalnego] o ograniczonym zakresie działania. W krajach większych poza Bazami130 mogą być zorganizowane placówki jej [sic!] podległe, o ściśle określonym zakresie działania. […] III. Zadania Bazy 1. Utrzymanie istniejących szlaków łączności, wyszukiwanie i budowa nowych oraz budowa nakazanych odcinków dróg łączności lądowej, morskiej lub powietrznej. 2. Przekazywanie napływającej poczty z Kraju do Baz sąsiednich lub Centrali, w za- leżności od będących aktualnie w dyspozycji dróg łączności lądowej. 3. Ekspediowanie przychodzących kurierów i łączników z Kraju po zidentyﬁ kowaniu ich przez wymianę haseł i znaków rozpoznawczych. 4. Jak najszybsze awizowanie każdorazowego odbioru i wysyłki poczty lub ludzi – przez radio. 5. Zapewnienie bezpieczeństwa kurierów i łączników w czasie pobytu i w czasie prze- rzutu oraz bezpieczeństwa samej Bazy. 6. Zapewnienie bezpieczeństwa poczty przez: – odpowiednie jej przechowywanie, – sprawdzanie, czy jej zabezpieczenie techniczne nie uległo uszkodzeniu, – a w wypadku uszkodzenia, przez zabezpieczenie dodatkowe, w wypadkach konieczności przez zastosowanie dodatkowej maski, pokrywki i legendy dla przesyłki. [...]

Odpis, maszynopis. AWBBH, koperta 39, k. 1–4.

130 Winno być: Bazą.

119 Dokumenty

Nr 55 1943, CZERWIEC, 23, [LONDYN]. DEPESZA NR 3179 PREZESA RADY MINISTRÓW RP I NACZELNEGO WODZA GEN. BRONI WŁADYSŁAWA SIKORSKIEGO DO DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („KALINY”) NAKAZUJĄCA OGRANICZENIE AKCJI ODWETOWYCH

Wiadomości o potwornych zbrodniach niemieckich przejmują mnie grozą i głębo- ką troską. Chylę czoło przed męką i bohaterstwem ofi ar, których los musi być przez nas roz- patrywany w obecnym położeniu międzynarodowym, nie tyle pod kątem uznanego już powszechnie przewodnictwa polskiego w oporze, co ekonomii naszych sił w Kraju. Wasze sugestie odwetu rozpatrywane były w gronie sprzymierzonych131. W wyniku rozmów na ten temat przeprowadzonych rząd angielski zawiadomił mnie, że z okazji dalszego bombardowania miast niemieckich lotnictwo sprzymierzonych roz- rzucać będzie nad Niemcami fotografi e ruin Warszawy, Rotterdamu oraz Londynu wraz z ulotkami podkreślającymi charakter odwetowy. Uzgodniliśmy natomiast, że stosowanie bombardowań represyjnych, które nie zwiększyłyby w niczym stałego niszczenia Niemiec, prowadzonego na jak największą skalę, jest niemożliwe. Rozpoczęłoby ono bowiem licytację dla nas najkosztowniejszą, gdyż w skali okru- cieństw sojusznicy nie zdołają i nie zechcą sprostać Niemcom, dysponującym o wiele większymi od nas możliwościami represji. Naszym nakazem chwili musi być oszczędność w szafowaniu zorganizowanymi siła- mi Kraju, które będą niezbędne w etapie końcowym i w okresie powojennej budowy. Dlatego polecam Panu Generałowi, do czasu wydania defi nitywnych rozkazów, ograniczenie do samoobrony akcji odwetowej, mogącej wywołać represje. Równocze- śnie proszę Pana Generała o umotywowane wypowiedzenia się, czy dotychczasowe podejmowane akcje nie były przedwczesne i dla nas zbyt kosztowne. Na podstawie Pańskiej opinii wydam rozkazy ostateczne, które obowiązywać będą również Delegata Rządu po ich politycznym rozpracowaniu przez Ministra Spraw Wewnętrznych.

Odpis, maszynopis. AWBBH, koperta 4, k. 93. Toż w: Armia Krajowa..., t. 3, s. 34–35.

131 O akcję odwetową sprzymierzonych apelował gen. bryg. Stefan Rowecki w depeszy wysła- nej do Londynu 22 lutego 1943 r. Zob. dok. nr 49.

120 Dokumenty

Nr 56 1943, LIPIEC, 1, [WARSZAWA]. ARTYKUŁ „NA DZIŚ I NA JUTRO” W „BIULETYNIE INFORMACYJNYM”

Naród nasz, ciężko krwawiący w wojnie z zaborcą, okazuje niepospolitą żywot- ność, znajdując siły na jednoczesne prowadzenie innej walki. Walki, jaką toczy w ło- nie samego społeczeństwa, a która ma charakter czysto ideowy. Toczymy więc dwie równoległe walki, każda na miarę historyczną. Mogłoby się pozornie wydawać, że tego rodzaju sytuacja kryje w sobie niebezpie- czeństwo dla dalszego przebiegu i końca wojny, prowadzonej przez nas od 1 września 1939 r[oku]. Tak jednak nie jest. Nawet bardzo krytyczny rzut oka na kształtowanie się naszej rzeczywistości politycznej naprowadza na stwierdzenie pokrzepiające. Walka z wrogiem – to opór czynny i bierny społeczeństwa, to praca nad wytwo- rzeniem siły wojskowej, przeznaczonej na czas ostatecznej rozgrywki z okupantem. Dookoła sztandaru bojowego grupują się wszystkie odłamy Narodu w jedną całość, jako wyraz niezachwianej woli odzyskania niepodległości. Dojrzałość historyczną na- rodów cechuje właśnie zrozumienie, że tylko wspólny, jednolicie zorganizowany wysi- łek zbrojny zdecyduje o zwycięstwie nad wrogiem. W tej dziedzinie stanowisko całego społeczeństwa jest niepodzielne, tworząc wyraźny program działania n a d z i ś. Inaczej natomiast wygląda sytuacja w dziedzinie idei, jakie nurtują społeczeństwo. Potrzeba przebudowy państwa od podstaw jest tak głęboka i silna, że różnorodność poglądów oraz ich wymiana nabrały znamion klasycznej walki ideologicznej. Jasne jest, że taka walka działa odśrodkowo, dzieląc społeczeństwo myślące kategoriami politycznymi na kilka obozów mających własne, odrębne poglądy na przyszłość Pol- ski. Lecz i tu zaważył rozsądek polityczny społeczeństwa, każąc ogromnej większości grup politycznych ograniczyć walkę ideologiczną do rozmiarów nieszkodliwych dla skutecznej walki z wrogiem. Jest to więc program polityczny n a j u t r o. Walka ideologiczna jest zjawiskiem korzystnym. Wbrew pozo- rom, jakoby Naród przywalony został grobową płytą okupacji, ścieranie się poglądów jest dowodem nie tylko życia, lecz i żywotności społeczeństwa. Załamywanie więc rąk nad rzekomym rozbiciem Narodu i nad „walką partyjną” jest nieporozumieniem. Będący echem przeszłości, również przedwczesny jest lęk przed wynaturzeniem walk ideowych.Instynktowne wyczucie racji stanu jest dziś wśród Polaków silniejsze niż kiedykolwiek w przeszłości. Walka z wrogiem i walka ideowa nie są ze sobą sprzeczne i mogą się toczyć równolegle – pod warunkiem, aby nie skrzy- ż o w a ł y s i ę z e s o b ą . Mogłoby się to stać wówczas, gdyby któraś z orientacji politycznych zapragnęła utrzymać w swych rękach swoją własną wojskową siłę organiza- cyjną, celem pewniejszego uzyskania wpływu na ukształtowanie się polityczne przyszłej Polski. Tego rodzaju skrzyżowanie, będące wynikiem świadomej akcji, byłoby dla pań- stwa i narodu zabójcze. Zysk odnieśliby jedynie wrogowie Polski. T o t e ż n a w c i ą - gnięcie sił wojskowych – organizowanych wyłącznie do walki z okupantem – w wir walk ideowych zezwolić w żadnym razie nie wolno.

121 Dokumenty

Jeśli przejawia się jeszcze gdzieniegdzie zamiar utrzymania części sił wojskowych we władzy tego czy innego ugrupowania politycznego, to jest to wyraźnie szkodliwe dla zespolonych wysiłków Narodu przeciw okupantowi. Zresztą wydaje się nieprawdopodobne, aby znalazła się bodaj jedna grupą polityczna, pragnąca „suchą nogą” przeskoczyć okres krwawej walki i wylądować nienaruszona w Polsce niepodległej. Byłaby to gra niegodziwa, która spotkałaby się z powszechnym potę- pieniem Narodu. Na szczęście przekazywanie sił wojskowych ze strony ośrodków politycznych na rzecz sił zbrojnych całego narodu – dobiega już końca i należy ufać, że w najbliższym czasie zostanie pomyślnie i całkowicie ukończone.

„Biuletyn Informacyjny”, 1 VII 1943, nr 26, s. 1–2.

122 Dokumenty

Nr 57 1943, LIPIEC, 6, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 165 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („GROTA”) O ORGANIZACJI KIEROWNICTWA WALKI PODZIEMNEJ

1. Na mocy porozumienia z Pełnomocnikiem Rządu na Kraj obejmuję z dniem 15 VII kierownictwo całością walki z okupantem. W zakresie oporu społeczeństwa będę ją prowadził zgodnie z dyrektywami Pełnomocnika Rządu dezyderatami Kraj[owej] Reprezentacji Politycznej132. 2. Z dniem 15 lipca dotychczasowe Kierownictwo Walki Konspiracyjnej133 i Kierow- nictwo Walki Cywilnej134 zostają zastąpione przez Kierownictwo Walki Podziem- nej (KWP)135, które zapewnić ma jednolite i sprawne prowadzenie akcji dywersji, k[ontrwy]w[iadu], „N”, propagandy i oporu społeczeństwa. Czynnik cywilny będzie reprezentowany w moim sztabie przez przydzielonego mi przez Pełnomocnika Rzą- du jego „przedstawiciela dla spraw oporu wobec okupanta”136. Ten przedstawiciel będzie regulował działalność współpracujących w tej dziedzinie ugrupowań politycznych, organizacji społecznych i zawodowych oraz współdziałanie organów Pełnomocnika Rządu. Jako organ inicjatywy, opiniodawczy i wykonawczy działa przy nim „Centralny Komitet Oporu Społecznego”, złożony z przedstawicieli stronnictw stanowiących Kraj[ową] Reprez[entację] Pol[ityczną] oraz z przedstawiciela S[połecznej] O[rganizacji] S[amopomocy]. 3. Analogicznie komendanci okręgów obejmują na swym terenie całkowite i wyłączne Kierownictwo Walki Podziemnej („Okręg KWP”) i sprawują je według moich rozka- zów. W sprawach lokalnych w zakresie oporu społecznego komendanci okręg[owi] stosują się do dyrektyw Okr[ęgowych] delegatów Rządu.

132 Zob. przypis 25 do dok. nr 6. 133 Kierownictwo Walki Konspiracyjnej to – według J.J. Tereja – „określony, instytucjonalnie uformowany zespół koordynujący działalność w zakresie walki bieżącej różnych ogniw AK”, powołany w końcu 1942 r. (Na rozstajach dróg..., s. 215–216), według zaś Jana Rzepeckiego – jedynie nazwa używana na polecenie gen. bryg. Stefana Roweckiego dla oznaczenia, tzn. ﬁ rmowania w prasie konspiracyjnej, akcji bojowych AK (Co znaczy okre- ślenie „Kierownictwo Walki Konspiracyjnej”, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1967, nr 1, s. 474–475). Pierwszy komunikat KWK – zob. dok. nr 144, zaś o ﬁ rmowaniu akcji dywersyjnych AK – zob. dok. nr 145. 134 Kierownictwo Walki Cywilnej – powołany w 1941 r. ośrodek organizujący opór połeczny (sabotaż, akcje likwidacyjne, akcje propagandowe) przy spomocy sił i środków stronnictw politycznych, zarówno wchodzących do Politycznego Komitetu Porozumiewawczego, jak i jedynie kontaktujących się z Delegaturą Rządu, np. ugrupowań tworzących od jesieni 1942 r. Społeczną Organizację Samobrony (SOS). 135 Odezwę o powołaniu Kierownictwa Walki Podziemnej, datowaną 5 lipca 1943 r. i podpisa- ną przez gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) i Pełnomocnika (Delegata) Rządu Jana Stanisława Jankowskiego („Klonowskiego”), opublikowano na łamach „Rzeczypospolitej Polskiej” 7 VII 1943 (nr 11) i „Biuletynu Informacyjnego” VII 1943 (nr 27). Zarówno odezwa, jak i przytoczony wyżej rozkaz ukazały się już po aresztowaniu „Grota” (30 czerwca 1943 r.), gdy na czele KWP stanął jego następca, gen. bryg. Tadeusz Komorowski („Bór”). 136 Przedstawicielem Pełnomocnika Rządu w sztabie KWP został Stefan Korboński („Zieliń- ski”), poprzednio stojący na czele Kierownictwa Walki Cywilnej.

123 Dokumenty

4. Komendant okręgu zwróci się do O[kręgowego] D[elegata] R[ządu] o przydzielenie mu swego przedstawiciela dla spraw oporu wobec okupanta. Wejdzie on w skład sztabu okręgu. Zadania tego przedstawiciela są analogiczne jak przedstawiciela w sztabie K[omendy] G[łównej]. 5. Przedstawiciele dla spraw oporu wobec okupanta są zależni personalnie i służbo- wo od właściwych Delegatów Rządu, natomiast pod względem prowadzenia i wykonania akcji podlegają bezpośrednim rozkazom K[omendy] G[łównej], wzgl[ędnie] k[omendan]tom okr[ęgów]. 6. Dla zapewnienia sprawności akcji ustalam, że siecią organizacji społeczno-politycznych, reprezentowanych w ,,Centr[alnym] Komitecie Oporu Społ[ecznego]” będą rozprowadzane wyłącznie ogólne decyzje działania. Wyznaczenie rodzaju, zakresu i terminu rozpoczęcia akcji oraz szczegóły techniczne jej przeprowadzenia na terenie okręgów należy do k[omendan]tów okr[ęgów]. W tym celu przedstawiciele O[kręgowego] D[elegata] R[ządu] w sztabie okręgu muszą mieć dobrze rozbudowaną łączność z poszczególnymi organizacjami. 7. Konspiracyjny wymiar sprawiedliwości zostaje uregulowany następująco: a) Wojskowe Sądy Specjalne137 rozpatrują sprawy podpadające pod ich ustalone już kompetencje i według przepisanego trybu, a mianowicie: wykroczenia go- dzące w bezpieczeństwo Sił Zbrojnych w Kraju, wykroczenia popełniane przez żołnierzy Sił Zbrojnych w Kraju. b) P ozostałe sprawy sądowe rozpatrują Cywilne Sądy Specjalne138, powołane przez O[kręgowych] D[elegatów] R[ządu] i im podlegające przedstawicielowi O[kręgowego] D[elegata] R[ządu] przy k[omendan]cie przysługuje prawo kierowania spraw do tych sądów, wykonanie wyroków tych sądów jest obowiąz- kiem cywilnych organów wykonawczych. K[omendan]ci okręgów zwracają się do O[kręgowych] D[elegatów] R[ządu] o utworzenie Cywilnych Sądów Specjal- nych oraz przyjdą im z pomocą w utworzeniu organów, potrzebnych do wykonania wyroków. Na prośbę O[kręgowych] D[elegatów] R[ządu] mogą pomóc wyjątkowo w wykonaniu wyroków, do czasu utworzenia cywilnych organów egzekucyjnych. c) Sprawy o wykroczenia mniejszej wagi przeciw zasadom oporu wobec okupanta rozpatrują „Komisje Sądzące Walki Podziemnej”139, pracą których kieruje przedstawiciel Okręgowego D[elegata] R[ządu] w sztabie okręgu. „Komisje Sądów140 W[alki] P[odziemnej]” powstają w siedzibach komendy okr[ę- gu] i w ważniejszych ośrodkach miejskich, wyznaczonych w porozumieniu k[omendan]ta okr[ęgu] z O[kręgowym] D[elegatem] R[ządu]. Przypominamy, że zgładzenie obywatela Rzeczypospolitej może nastąpić tylko na mocy legal-

137 Wojskowe Sądy Specjalne – powołane wiosną 1940 r., początkowo (do końca 1941 r.) działały pod nazwą Sądy Kapturowe. 138 Cywilne Sądy Specjalne – powołane na przełomie 1942/1943 r. przy Delegaturze Rządu na Kraj i Delegaturach Okręgowych. 139 Komisje Sądzące Walki Podziemnej (poprzednio Walki Cywilnej) tworzone były od 1942 r. na szczeblu okręgu (województwa) i obwodu (powiatu). 140 Winno być: Sądzące.

124 Dokumenty

nego wyroku sądowego. Wyjątkowe wypadki koniecznej akcji prewencyjnej przewidziane zostaną w instrukcji specjalnej. 8. Ustalam następujące rodzaje publikacji: a) komunikaty K[ierownictwa] W[alki] P[odziemnej], zarówno bojowe, jak i z przebiegu akcji oporu społecznego, b) obwieszczenia o wyrokach śmierci Sądów Specjalnych cywilnych i wojskowych, o wyrokach Komisji Sądzących K[ierownictwa] W[alki] P[odziemnej]141, c) zarządzenia akcji z zakresu oporu społecznego, d) odezwy K[ierownictwa] W[alki] P[odziemnej] do społeczeństwa. Zarządzenia i odezwy wydawane przez okr[ęgowe] Kierownictwa] W[alki] P[odziemnej] dotyczyć mogą wyłącznie spraw lokalnych i utrzymane będą w ramach ustalonych dyrektyw ogólnych. Wszystkie okręgowe organy prasowe mają powtarzać komunikaty i zarządzenia centralnego K[ierownictwa] W[alki] P[odziemnej].

AAN, 203/I–2, k. 31–32 (odpis, maszynopis). Toż I. Caban, Z. Mańkowski, Związek Walki Zbrojnej..., s. 515–517.

141 Winno być: Komisji Sądzących W[alki] P[odziemnej].

125 Dokumenty

Nr 58 1943, LIPIEC, 17, [LONDYN]. DEPESZA NACZELNEGO WODZA GEN. BRONI KAZIMIERZA SOSNKOWSKIEGO („GODZIEMBY”) Z NOMINACJĄ NA DOWÓDCĘ AK GEN. BRYG. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („LAWINY”)

Pan Generał jako długoletni zastępca Kaliny [gen. bryg. Stefana Roweckiego] wchodzi po jego stracie142 we wszystkie prawa i obowiązki Dowódcy Armii Krajowej. Poczynając od dnia dzisiejszego moje rozkazy do Sił Zbrojnych w Kraju będą adreso- wane na ręce Pana Generała jako Dowódcy Armii Krajowej.

Armia Krajowa..., t. 3, s. 43.

142 Dowódca Armii Krajowej (Komendant Sił Zbrojnych w Kraju) gen. bryg. Stefan Rowecki „Grot” został aresztowany 30 czerwca 1943 r. w ściśle zakonspirowanym lokalu przy ulicy Spiskiej 14 m. 10 w Warszawie.

126 Dokumenty

Nr 59 1943, LIPIEC, 21, [WARSZAWA]. INSTRUKCJA NR 104/O.I DOWÓDCY AK GEN. BRYG. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („BORA”) W SPRAWIE PROWADZENIA AKCJI NIEPODLEGŁOŚCIOWEJ W RAMACH DZIAŁALNOŚCI KIEROWNICTWA WALKI PODZIEMNEJ

Wobec prowadzenia przez różne niepowołane czynniki akcji zbrojnej, szkodliwej dla ruchu niepodległościowego i nieskoordynowanej z tym ruchem, w wielu przypad- kach lekkomyślnej i nieodpowiedzialnej, powodującej niewinne oﬁ ary, a częstokroć kryjącej w sobie, pod pretekstem walki podziemnej, porachunki osobiste lub przejawy zwykłego bandytyzmu, ustala się następujące zasady: Zabezpieczeniu akcji niepodległościowej służą: A. Działalność bojowa, prowadzona przeciwko nieprzyjacielowi przez Siły Zbrojne w Kraju. B. Sądy Specjalne. Jedynymi władzami uprawnionymi w obecnym okresie konspiracji do wydawania wyroków śmierci są: 1. Sądy Specjalne, powołane przez Pełnomocnika Rządu na Kraj do ścigania prze- stępstw przewidzianych w przepisach karnych, a polegających na działaniu na korzyść okupanta, bądź na szkodę Państwa lub Narodu Polskiego, z wyłączeniem spraw o przestępstwa zastrzeżone Wojskowym Sądom Specjalnym. 2. Wojskowe Sądy Specjalne, których działalność, unormowana statutem, skierowana jest wyłącznie przeciwko: a) osobom wojskowym za przestępstwa przewidziane w obowiązujących przepisach karnych, b) osobom wojskowym i cywilnym, za przestępstwa godzące bezpośrednio w bez- pieczeństwo Sił Zbrojnych w Kraju. Wyroki Sądów Specjalnych są wykonywane przez specjalne organy egzekucyjne. Wszelkie samosądy, wydąwanie i wykonywanie wyroków śmierci przez sądy poszcze- gólnych organizacji, czy też luźnych grup, chociażby przedsięwzięte w interesie walki o niepodległość – są niedopuszczalne, bezprawne i stanowią zbrodnię, podpadającą pod przepisy obowiązującego kodeksu karnego. C. Obrona konieczna ze strony jednostki lub grupy ludzi, odpierających bezpośred- ni, bezprawny zamach najeźdźcy lub osób z nim współdziałających, na życie lub wolność grupy ludzi lub jednostki. Ponieważ istotą obrony koniecznej jest odpieranie zamachu bezpośredniego, osoby, działające w obronie koniecznej, działać będą z konieczności bez rozkazu. Obowiązane są jednak z działania swego złożyć władzy przełożonej odpowiedni meldunek. Na skutek złożonego zameldowania władza przełożona może przeprowadzić dochodzenie dla ustalenia, czy nie miało miejsca przekroczenie granic obrony koniecznej, które polega na użyciu środków dla odparcia zamachu nadmiernych bądź niewspółmiernych. D. Działalność odwetowa, prowadzona na rozkaz i pod kierunkiem władz wojskowych przeciwko Niemcom i obywatelom niemieckim, szczególnie szkodliwym dla Sił Zbrojnych, Narodu lub Państwa Polskiego.

127 Dokumenty

Totalny charakter wojny narzuconej przez okupanta, jego działalność sprzeczna z prawem międzynarodowym, w szczególności celowe i zorganizowane ﬁ zyczne i moralne wyniszczenie elementu polskiego w obozach koncentracyjnych, więzieniach i na przymusowych robotach, stosowanie zbiorowej odpowiedzialności, pozbawianie życia bez wyroku sądowego i jakiejkolwiek przyczyny, stronniczość sądów niem[ieckich], wrogi nam charakter ustawodawstwa niem[ieckiego], samowola niem[ieckich] władz administracyjnych – usprawiedliwiają całkowicie akcję odwetową. Na bezpra- wia wrogów trudno odpowiadać działaniem prawnym, a że w grę wchodzi życie i wol- ność ludzka nie można ograniczać się do bierności. Samoobrona narodu, która jest odpowiednikiem instynktu samozachowawczego jednostki, uprawnia do podjęcia akcji odwetowej wobec braku innych skutecznych, środków zaradczych. Zastosowanie obrony koniecznej oraz odwetu odbywa się bez postępowania sądowego.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/31/11, k. 184. Zob. fot. s. 414.

128 Dokumenty

Nr 60 1943, LIPIEC, 26, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 764/V SZEFA SZTABU KOMENDY GŁÓWNEJ I ZASTĘPCY DOWÓDCY AK PŁK. DYPL. TADEUSZA PEŁCZYŃSKIEGO („ROBAKA”) DO KOMENDANTÓW OBSZARÓW I OKRĘGÓW W SPRAWIE OPIEKI NAD ZBIEGŁYMI Z NIEWOLI NIEMIECKIEJ JEŃCAMI ANGIELSKIMI

Na zapytanie kilku K[o]m[endan]tów Okręgów, co robić z coraz liczniej zgłaszają- cymi się do PZP o pomoc Anglikami – zbiegami z obozów jeńców143, zarządzam: 1. Komórki PZP są obowiązane udzielać w[yżej] w[ymienionym] opieki do takich granic, do jakich tylko pozwoli bezpieczeństwo tych komórek; udzielanie tej pomocy w sposób prowokujący represje okupanta w stosunku do danej komórki mijałoby się z celem. 2. Opieka powinna polegać zasadniczo na doraźnej pomocy w przejściowym meli- nowaniu, przebraniu, żywieniu i zasiłku pieniężnym. Natychmiast potem należy – bądź skierować zbiega w dalszą drogę, najlepiej w kierunku państw sprzyjają- cych aliantom (Turcja, Jugosławia, Czechy, Francja) – bądź, gdy to jest niemoż- liwe, trwalsze zamelinowanie go na miejscu. W tych wypadkach wskazane jest przekazanie ich na dalszą opiekę ochotnikom spośród cywilnego społeczeństwa, współdziałającego z daną komórką PZP. Przechowanie takie musi mieć miejsce na terenie własnym Okręgu; kierowanie zbiegów na teren innych Okręgów jest niewskazane, gdyż będzie powodować zbędny ruch w terenie: a do K[omendy] G[łównej] niemożliwe na skutek przeładowania już obecnie jej rejonu zbiegami. 3. Tych zbiegów, którzy będą melinowani w Okręgach na dłuższy czas, należy uczyć języka polskiego, co ułatwi ich melinowanie, i ewent[ualnie] języka niemieckiego, co może się przydać przy przerzucaniu ich za granicę. Poza tym należy ich otoczyć taką opieką wycho- wawczą, aby po powrocie do swej ojczyzny byli dobrymi propagatorami naszego Kraju. Wszystkich melinowanych zbadać pod względem ich kwaliﬁ kacji ogólnych i wojskowych; nadających się i wyrażających ku temu chęć, może włączać do bieżącej akcji konsp[iracyjnej] („Kedyw”, partyzantka itp.) oraz użyć w walkach powstańczych. Istnieje na to zgoda właściwych władz angielskich. 4. Wszystkich przyjętych pod opiekę należy bezzwłocznie zarejestrować w K[omendzie] G[łównej], podając: imię, nazwisko, datę i miejsce urodzenia, stopień wojskowy, ostatni przydział wojenny, datę dostania się do niewoli, nazwę obozu je- nieckiego, numer jeniecki, zawód cywilny, jakim językiem włada. Umożliwi to nam meldowanie ich obecności do Anglii i w miarę możności przerzutowych K[omendy] G[łównej] – przesuwanie ich za granicę. Okręgi melinujące większą ilość zbiegów będą mogły liczyć na pomoc pieniężną K[omendy] G[łównej], na częściowe pokrycie związanych z tym wydatków144.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/31/11, k. 187. Zob. fot. s. 416.

143 Nazywano ich „dorszami”. 144 W tej sprawie płk dypl. Tadeusz Pełczyński wydał 5 kwietnia 1944 r. rozkaz nr 593 (AWBBH, III/21/5, k. 24).

129 Dokumenty

Nr 61 1943, LIPIEC, 27, [WARSZAWA]. ROZKAZ DOWÓDCY AK GEN. BRYG. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („BORA”) DO ŻOŁNIERZY AK NA WĘGRZECH

Koledzy – Żołnierze na ziemi węgierskiej! Wódz Naczelny w moje ręce złożył kierownictwo Waszych przygotowań do podję- cia na nowo walki o wolność145. Powaga położenia i ważkość zadań stojących przed Wami i przed całym Krajem nakazuje mi skierować do Was niniejsze wezwanie. Wypadki wojenne 1939 r[oku] rozdzieliły nas, żołnierzy na cztery odmienne zgrupowania: – jedno – na emigracji, na wolnej stopie zbroi się i walczy bez przerwy; – drugie – w Kraju ciężki bój toczy w mrokach konspiracji; – trzecie – to koledzy nasi w mocy wroga, w obozach jenieckich zamknięci lub na dalekim wygnaniu niszczeni; – czwarte wreszcie – to Wy, internowani, choć nie prześladowani, lecz pozbawieni swobody działania. Ten długotrwały rozdział może być wysoce szkodliwy dla naszej jedności duchowej i węzłów koleżeńskich, przez wieloletnią służbę zadzierzgniętych. Walczyć musimy z rozdziałem, który narzuciły nam wypadki. Walkę tę na pewno wygramy i nadal po- zostaniemy jedną żołnierską rodziną. Dwa są główne warunki, od których zależy to nasze wewnętrzne zwycięstwo: a) jednakie rozumienie zarówno celów ostatecznych naszych wysiłków, jak i dróg do nich wiodących, b) jedność wewnętrzna i karność każdego ze zgrupowań, na które podzielił nas los. 1. Cel ostateczny jest jednako rozumiany przez nasze wojska emigracyjne i konspiracyjne. Cel ten – to odbudowa Niepodległej Polski, powiększonej, sprawiedliwej i zabezpieczonej przed zakusami obu potężnych sąsiadów. Droga do Niej prowadzi przez walkę z każdym najeźdźcą. Zdajemy sobie sprawę, że bez walki, drogą przetargów i układów, celu nie osiągniemy. Do tego boju całość naszych sił narodowych rzucimy w chwili przez Naczelnego Wodza wskazanej, lecz część sił, bez względu na straty, toczyć bój ten musi już teraz, by ciągłość udziału Polski w wojnie utrzymać i sztandar Jej dźwigać jak najwyżej. Walczą więc nasi lotnicy i marynarze na emigracji, walczą oddziały Sił Zbrojnych w Kraju, ponosząc ciężkie na rzecz wolności oﬁ ary. Od naszych kolegów w obozach jeńców i internowanych oczekujemy, że w walce tej towarzyszyć nam będą duchem, a w miarę możności przybędą do nas zapełnić szczerby w szeregach naszych przez wroga wybite. Nie

145 Podporządkowanie Bazy „Liszt” na Węgrzech Dowódcy Armii Krajowej nastąpiło w kwietniu 1943 r., o czym zawiadomiono gen. bryg. Stefana Roweckiego depeszą nr 1845 wysłaną z Londynu 28 kwietnia 1943 r. (zob. Armia Krajowa..., t. 2, s. 507–508). Natomiast na mocy rozkazu Dowódcy Armii Krajowej gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego z 27 października 1943 r. komendantowi Bazy „Liszt” płk. Franciszkowi Matuszczakowi („Dodowi”) podporządkowano organizacje wojskowe na Węgrzech, którym nadano nazwę Oddziały Armii Krajowej (OAK), a dowódcą OAK został mianowany płk dypl. Jan Korko- zowicz („Barski”).

130 Dokumenty

dopuszczamy myśli, żeby zabrakło im do tego woli i zapału. Wszak walka z wrogiem jest szczytową formą żołnierskiej służby! Wam, żołnierze polscy na ziemi węgierskiej, przypada dwojakie zadanie: jedni z Was powinni się znaleźć z nami już teraz, inni – wrócić do Kraju z bronią w ręku w chwili ogólnego powstania. Liczymy na Was! Szczegółowe zarządzenie wyda Wam mój pełnomocnik, działający wśród Was. 2. Jedność wewnętrzna zespala całkowicie nasze wojsko emigracyjne. W Ojczyźnie różne samodzielnie powstałe organizacje wojskowe, nieraz o wyraźnym obliczu politycznym, rozumiejąc nadrzędność walki z wrogiem i konieczność jednolitego działania odrzuciły już dzielące je różnice, zgłosiły się pod moje dowództwo i zo- stały wcielone do Sił Zbrojnych w Kraju. Krew, przez nie przelewana w walce, spaja je w jednolity i zwarty organizm. Wasi koledzy są zwarci i karni. Ich znakomita postawa budzi podziw towarzyszy niewoli innych narodowości, a nawet i ciemiężących ich wrogów. I od Was oczekuję podobnego zachowania się. Wasza gotowość bojowa wyrażać się musi w dążeniu do połączenia się z nami w Kraju, Wasza karność – w posłu- szeństwie dla wyznaczonych spośród Was przełożonych, bez względu na starszeń- stwo i stopień, Wasze koleżeństwo – w zaniechaniu wszelkich małych sporów, zawiści i tarć. Żołnierz nieraz na próżno całe życie czeka na okazję walki z wrogiem. Gdy wróg taką okazję przez najazd mu stworzy, żołnierz nie powinien stracić ani dnia z tej najwyższej służby. Te kilka myśli niech będą Wam drogowskazami w drodze powrotnej do Ojczy- zny, gdzie z radością uściśniemy Wam dłoń.

Odpis, maszynopis. AWBBH, koperta 6, k. 30 i 37.

131 Dokumenty

Nr 62 1943, LIPIEC, 29, [WARSZAWA]. ARTYKUŁ „MARSZ NAPRZÓD TRWA”146 W „BIULETYNIE INFORMACYJNYM”

Polskie życie podziemne jest nad wyraz bogate, wszechstronne i ruchliwe. W pierwszych szeregach tego życia maszerują ośrodki krajowych Sił Zbrojnych. Ich powszechność i aktywność musi powodować – rzecz jasna – straty. Straty walczącego wojska Podziemi tym różnią się od strat jawnych sił zbrojnych, że wróg ma łatwiejszą możność ugodzenia w dowódcę. Bowiem praca podziemna ośrodków kierowniczych odbywa się w tych samych warunkach, co wszystkich innych komórek organizacyjnych jest natomiast znacznie od nich intensywniejsza. Każde uderzenie w nasze szeregi, strata każdego człowieka jest dla życia polskiego ciosem. Nie mamy za dużo ludzi. Ale strata przywódcy jest ciosem specjalnie ciężkim. Cztery lata okupacji poczyniły w polskiej warstwie kierowniczej duże szczerby. I dlatego każdy dalszy ubytek jednostki ponadprzeciętnej, której osobowość łączy i spaja ludzi, grupy, kierunki – jest wstrząsem. Rozstrzelanie w czerwcu 1940 roku w Palmirach Marszałka [Sejmu Macieja] Rataja oraz Mieczysława Niedziałkowskiego – w swych konsekwencjach opóźniło o z górą rok zespolenie polityczne Kraju. Potrzeba było aż tyle czasu, aby pozbawione swych wielkich przywódców ośrodki kierownicze mogły pokonać powstałe trudności i nawiązać do tych osiągnięć, które przecięła salwa plutonu egzekucyjnego. Niełatwy jest bowiem skok od pracy cząstkowej – do ujmowania całości, od troski o szczegóły do spraw ogól- nonarodowych, do rozróżniania nadrzędności i podrzędności zjawisk życia. Na szczęście – ciężkie doświadczenia ostatnich lat nie minęły bezowocnie. W życiu Podziemi wiele się zmieniło. Współpraca i współdziałanie uczyniły ogromny postęp. Poczucie odpowiedzialności jest coraz powszechniejsze. Nade wszystko wzrosła nie- zawodność działania aparatu organizacyjnego Polski Podziemnej. Ludzie giną – ale bieg walki i pracy ani na chwilę nie ulega zahamowaniu. Być może kiedyś potomni najwięcej w nas cenić będą ten nieustanny, miarowy marsz podziemnych kolumn, marsz, na którego tempo i kierunek nie miały wpływu żadne ciosy, żadne uderzenia. Nawet – strata czołowych przywódców. Gdy piorun losu uderzy w przywódcę Podziemi – błyskawicę i grzmot dojrzą i grozę jego odczują tylko nieliczni. Szerokie warstwy społeczeństwa dowiedzą się o burzy dopiero kiedyś, po latach. Że tak jest – może to i dobrze... Kolumna żołnierska Podziemi maszeruje dalej tym samym równym krokiem, w tym samym kierunku. Kogokolwiek wyrwie z jej szeregów los – natychmiast w pozostałą lukę wchodzi ktoś nowy, zawczasu na to miejsce upatrzony, zawczasu do swych przypuszczalnych zadań wdrażany. Wiemy o tym niezawodnie, że szeregi nasze trwać będą w tym miarowym marszu aż do końca, aż do wkroczenia w Bramy Zwycięstwa. I wiemy także, że im cięższe są chwile i im groźniejsze ciosy wroga – tym bardziej obowią- zuje nas hasło, które z racji śmierci gen. Sikorskiego rzucił Prezydent Rz[eczy]p[ospo]litej: „U m o c n i j c i e s i ę w j e d n o ś c i i w z m ó ż c i e p r a c ę”.

„Biuletyn Informacyjny”, 29 VII 1943, nr 30, s. 1–2.

146 Przytoczony tu tekst uważać można za – z konieczności zawoalowane – epitaﬁ um ku czci aresztowanego przed miesiącem Dowódcy Armii Krajowej gen. bryg. Stefana Roweckiego.

132 Dokumenty

Nr 63 1943, SIERPIEŃ, 6, [WARSZAWA]. ZASADY SCALENIA ADMINISTRACJI ZASTĘPCZEJ147 I ADMINISTRACJI ZMILITARYZOWANEJ („TECZKI”)148 USTALONE PRZEZ DELEGATA RZĄDU RP NA KRAJ JANA STANISŁAWA JANKOWSKIEGO („SOBOLA”) I DOWÓDCĘ AK GEN. BRYG. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („BORA”)

I. 1. Zorganizowana przez aparat wykonawczy Delegata Rządu, bądź przez aparat wykonawczy PZP, sieć organizacyjna administracji państwowej, samorządowej lub gospodarczej zostaje scalona i podporządkowana Delegatowi Rządu. 2. Delegat Rządu zapewnia PZP wykonywanie w okresie konspiracji przez A[dmini- strację] Z[astępczą] wstępnych prac związanych z potrzebami wojska i wojny na podstawie postulatów i żądań zgłoszonych właściwym władzom A[dministracji] Z[astępczej] przez Biura Wojskowe w czerwcu 1941 r[oku], a których szczegóło- we rozwinięcie nastąpi w sposób przewidziany w par[agraﬁ e] 6. 3. Delegat Rządu zapewnia PZP pełną dyspozycyjność aparatu A[dministracji] Z[a- stępczej] w okresie bezpośrednio przed powstaniem i w czasie powstania. Dys- pozycyjność polegać będzie na wykonywaniu przez A[dministrację] Z[astępczą], w pierwszej kolejności przed innymi potrzebami, wszystkich postulatów i żądań wojska związanych z potrzebami akcji zbrojnej. W miarę obejmowania jawnej władzy przez organy państwowe polskie – cywilne i wojskowe – stosunek mię- dzy nimi normowany będzie na zasadzie przepisów prawnych R[zeczypospolitej] P[olskiej]. II. […] 6. Ze składu dotychczasowych pracowników B[iura] W[ojskowego] zostaną wyzna- czeni fachowcy, którzy, tworząc Biura Wojskowe przy Departamentach [Delega- tury Rządu], będą mieli za zadanie współpracę z D[epartamen]tami w realizacji zgłoszonych postulatów wojska, przede wszystkim zaś ustalenie zakresu i kolej- ności ich wykonania. […]

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/31/11, k. 192–193. Zob. fot. s. 420.

147 Administracja Zastępcza (AZ) – cywilna administracja organizowana w konspiracji przez Delegaturę Rządu RP na Kraj, odtwarzająca wszystkie szczeble struktury administracji przedwojennej. 148 „Teczka” (inne kryptonimy: „Głóg”, „Róża”) – Administracja Zmilitaryzowana tworzona przez ZWZ–AK (Referat Wojskowy – na szczeblu obwodu, Wydział Wojskowy – okręgu i Biuro Wojskowe – Komendy Głównej) na okres działań jawnych (powstańczych).

133 Dokumenty

Nr 64 1943, SIERPIEŃ, 8, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 154 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („BORA”) DO ŻOŁNIERZY AK O OBJĘCIU PRZEZEŃ DOWÓDZTWA ORGANIZACJI PO ARESZTOWANIU GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („GROTA”)

W dniu 30 VI br. został indywidualnie ujęty przez gestapo Komendant Sił Zbroj- nych w Kraju ob. Grot149. Nawet ten cios nie może zmniejszyć naszego wysiłku w Służbie i walce, ani zała- mać naszej dotychczasowej postawy. W zastępstwie objąłem Komendę Sił Zbrojnych w Kraju150.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/32/15, k. 12. Toż w: A. Chmielarz, A.K. Kunert, Spiska 14. Aresztowanie generała „Grota” – Stefana Roweckiego, Warszawa 1983, s. 209, przyp. 9 (tu kilka błędów drukarskich). Zob. fot. s. 421.

149 O aresztowaniu „Grota” zob. przypis 1 do dok. nr 58. 150 Zob. dok. nr 58.

134 Dokumenty

Nr 65 1943, SIERPIEŃ, 9, [WARSZAWA]. FRAGMENTY DEPESZY NR 1321 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („LAWINY”) DO CENTRALI O POMOCY AK ŻYDOM151

1. Żydom, którzy walczyli w getcie warszawskim152, dawaliśmy pomoc w broni i materiałach wybuchowych. Pomoc ta nie mogła być duża ze względu na skromne nasze środki153 i trudne warunki wykonania świadczeń. Jeśli wystąpią inne ogniska walki Żydów z Niemcami, nie uchylimy się od okazania im pomocy w stopniu ograni- czonych własnych możliwości. Rozkaz Kaliny [gen. bryg. Stefana Roweckiego] wydany swego czasu154 w tej sprawie obowiązuje nadal. [...] 2. Zbyt daleko idąca pomoc z naszej strony dla Żydów nie może mieć miejsca z następujących powodów [...].

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/21/19, t. X, k. 146–147.

151 Depesza została podpisana 5 sierpnia 1943 r. 152 Mowa o powstaniu w getcie warszawskim, które wybuchło 19 kwietnia 1943 r. 153 Według różnych źródeł Okręg Warszawa Armii Krajowej przekazał do getta warszawskiego co najmniej 1 ręczny karabin maszynowy, 1 pistolet maszynowy, 50–90 pistoletów (ok. 4–8% stanu uzbrojenia Okręgu), 600 granatów (5,5% stanu posiadania Okręgu). 154 W listopadzie 1942 r.

135 Dokumenty

Nr 66 1943, SIERPIEŃ, 31, [WARSZAWA]. FRAGMENTY MELDUNKU ORGANIZACYJNEGO NR 220 ZA OKRES OD 1 MARCA DO 31 SIERPNIA 1943 ROKU DOWÓDCY AK GEN. BRYG. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („LAWINY”) DO CENTRALI155

[…] Rozdział A. Charakterystyka okresu i wyniki pracy I. Ogólna charakterystyka okresu sprawozdawczego 1. Działania własne: a) wzmożenie akcji bojowej przeciw policji, administracji i NSDAP, b) uruchomienie partyzantki na terenie bazy156 i Okręgów osłonowych157, c) podjęcie walki z bandytyzmem gwałtownie wzrastającym, d) organizowanie w Okręgu wołyńskim samoobrony ludności polskiej przed bandami ukraińskimi, e) harmonizowanie współpracy z Gł[ównym] Del[egatem] Rządu i jego organami. 2. Działania okupanta: a) wielkie akcje represyjne przeprowadzone na terenie Okręgu Radom, Okręgu Lublin, Okręgu Kraków z masowym wyniszczeniem ludności, b) następne uderzenia w nasz aparat łączności na wszystkich jego odcinkach, c) dalsze zaostrzenie warunków przebywania i ruchu na całym terenie, niepo- miernie utrudniają pracę wszędzie, a prawie uniemożliwiają na zachodzie.

[…] 5. Osobną pozycję w całokształcie prac naszych stanowi a r e s z t o w a n i e d n [i a] 3 0 V I o b. G r o t a, którego strata dla sprawy powstańczej jest nie do powetowania158,

[…] IV. Ważniejsze zamierzenia K[omendy] G[łównej] na następne półrocze 1. W zakresie prac przygotowawczych do powstania utrzymać dotychczasową linię przewodnią, przy czym specjalny nacisk położyć na: a) planowy podział zadań bojowych w powstaniu, wciągnięcie do ich wykonania wszystkich sił dyspozycyjnych i jak najstaranniejsze przygotowanie ich do wykonania zadań,

155 Meldunek odczytano w Londynie 24 kwietnia 1944 r. 156 Baza powstania – tereny, na których toczyć się miały główne działania powstańcze. Pod tym pojęciem rozumiano: Generalne Gubernatorstwo (bez Obszaru Lwowskiego), Zagłębie Dąbrowskie, pozostałą poza GG część województwa krakowskiego, województwo łódzkie, ziemię płocką, zachodnią część województwa białostockiego oraz rejon Brześcia nad Bu- giem. 157 Okręgi osłonowe powstania – Okręgi: Wilno, Nowogródek, Wołyń, Lwów, Tarnopol, Stani- sławów oraz częściowo: Białystok i Brześć. 158 Zob. dok. nr 58 i 62.

136 Dokumenty

b) planowa rozbudowa łączności niezbędnej do uruchomienia powstania i pokierowania nim, c) należyte wykorzystanie wszystkich możliwości sap[ersko]-minerskich w walce powstańczej, d) wykończenie prac z zakresu lotnictwa, niezbędnych do zapewnienia sprawnego współdziałania lotnictwa z emigracji z Armią Krajową w powstaniu. 2. W pracach organizacyjnych: a) utrzymać stan posiadania i prowadzić ciągłą odbudowę sił na wszystkich terenach objętych organizacją, b) zakończyć scalanie Chłostry159 i N[arodowej] Organizacji] W[ojskowej]160, c) Rozwiązać sprawę N[arodowych] S[ił] Z[brojnych]161; rozwiązania szukać przede wszystkim w podporządkowaniu, d) uporządkować i wciągnąć do planowej współpracy żołnierzy z terenu Wę- gier162, e) zacieśniać kontakt z obozami jeńców na terenie Rzeszy i przygotować planowe ich wykorzystanie, f) pogłębiać przygotowanie do opanowania sieci komunikacyjnych i uruchomienia transportu przede wszystkim na odcinku kolei, g) systematyzować aparat kwat[ermistrzowsko]-zaopatrz[eniowy]. 3. W pracy wywiadowczej Rozbudowa możliwości i usprawnienie prac na rzecz własnych potrzeb operacyj- nych. 4. W działalności K[ierownictwa] W[alki] P[odziemnej]163 Nasilać bieżącą akcję bojową, nadając jej przede wszystkim charakter samoobrony i odwetu. Usprawnić prace oddziałów partyzanckich w ramach bieżących akcji bojowych. [...]

Armia Krajowa..., t. 3, s. 63–133.

159 Zob. dok. nr 53. 160 Zob. dok. nr 43. 161 Zob. dok. nr 72. 162 Zob. dok. nr 61. 163 Zob. dok. nr 57 i 59.

137 Dokumenty

Nr 67 1943, WRZESIEŃ, 10, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 975 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („ZNICZA”) O ZMIANACH W ORGANIZACJI KOMENDY GŁÓWNEJ AK

I. Zarządzam następujące zmiany i uzupełnienia w organizacji K[o]m[en]dy Głównej PZP: 1. Szefowi Sztabu K[omendy] G[łównej] [płk. dypl. Tadeuszowi Pełczyńskiemu] powierzam zastępstwo Komendanta PZP. 2. Ustanawiam funkcję Szefa Operacji164 jako I Zastępcy Szefa Sztabu, któremu podlegać będą: Oddział II Sztabu, Oddział III Sztabu, a przez niego Wydział Piechoty i Wydział Sap[erów], Wydział Artylerii, Wydział panc[erno]–mot[orowy i] kaw[alerii]165, Wydział Lotnictwa (D[owó]dztwo Lotnictwa), Biuro Inspekcji. 3. Ustanawiam funkcję Kwatermistrza166 jako II Zastępcy Szefa Sztabu, któremu podlegać będą: Oddział IV Sztabu, Szefowie Służb, Kierownictwo Produkcji Konspiracyjnej, Wojskowa Sł[użba] Ochrony Powstania. 4. Szefowi Sztabu podporządkowuję bezpośrednio Wojskowy Wydział Komunika- cji. Szefowi Wojsk[owego] Wydz[iału] Kom[unikacji] podlegać będzie Szef[ostwo] Transp[ortu] Wojsk[owego] jako wewnętrzna komórka Wydziału. 5. „Głóg”167 podlegać mi będzie przez Szefa Sztabu. 6. Zarządzam utworzenie Wydziału Bezpieczeństwa, podległego bezpośrednio Szefowi Sztabu. Wydział Bez[pieczeństwa] będzie komórką koncepcyjną i ope- racyjną dla całokształtu zagadnienia bezp[ieczeństwa]. 7. Ustanawiam funkcję Szefa Biura Del[egatury] M[inisterstwa] O[brony] N[arodowej], który podlegać mi będzie bezpośrednio. W Biurze Del[egatury] M[inisterstwa] O[brony] N[arodowej] stopniowo skupiać się będą zagadnienia, związane z okresem powstańczych prac organizacyjnych i administracyjnych wojska. II. Pozostałe oddziały, biura i wydziały K[omendy] G[łównej] zachowują nadal swój dotychczasowy układ i podległość służbową. Przesunięcia zagadnień, zmierzające do racjonalnego grupowania w myśl przewidywanego przyszłego ich zaszeregowa- nia, następować będą stopniowo. III. Szef Sztabu zarządzi odpowiednie zmiany w łączności wewnętrznej K[omendy] G[łównej].

Odpis, maszynopis. AAN, 203/I–2, k. 36.

164 Stanowisko to objął płk dypl. Stanisław Tatar („Erazm”). 165 Wydział ten nazywany był także Wydziałem Broni Szybkich. 166 Funkcję tę objął płk dypl. Zygmunt Makowski („Denhoff”). 167 Zob. przypis 148 do dok. nr 63.

138 Dokumenty

Nr 68 1943, WRZESIEŃ, 15, [WARSZAWA]. INSTRUKCJA NR 116/I DOWÓDCY AK GEN. BRYG. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („BORA”) W SPRAWIE ZAPEWNIENIA BEZPIECZEŃSTWA I PORZĄDKU PUBLICZNEGO

1. Bezpieczeństwo i porządek publiczny nie istnieją w niektórych obwodach zu- pełnie lub istnieją w stopniu niewystarczającym. Ludność miejscowa narażona jest na grabież mienia, szykany, gwałty i niejednokrotnie na utratę życia ze strony bandytów różnego pochodzenia. Okupant nie przeciwdziała zasadniczo temu stanowi faktycznemu. Z reguły stosuje represje na niewinnej, nękanej przez bandytów ludności. Ten stan godzi w nasze interesy i plany. S[iły] Zbr[ojne] w Kraju muszą podjąć kroki celem podniesienia stanu bezpieczeństwa publicznego w terenach168. 2. Polecam Kom[endantom] Podokr[ęgów] i Kom[endantom] Obw[odów] wystąpić tam, gdzie zachodzi tego potrzeba, przeciwko [elementom] plądrującym bądź wy- wrotowo-bandyckim. 3. Każde wystąpienie musi być zdecydowane i musi mieć za cel ukrócenie samowoli, występować należy tylko przeciw grupom specjalnie dokuczliwym, dla ludności miejscowej i dla S[ił] Z[brojnych] w Kraju, przede wszystkim przeciwko tym, którzy mordują, gwałcą bądź rabują. 4. Działać należy w kierunku likwidowania przywódców i agitatorów w bandach169, nie siląc się na likwidację całej bandy. Każde działanie musi być zorganizowane i przeprowadzone z całkowitym zastosowaniem warunków konspiracji. Nie wolno przystępować do likwidacji bez pewności osiągnięcia zupełnego powodzenia. 5. K[omendanci] Podokr[ęgów] i K[omendanci] Obw[odów] zapewnią sobie przychylność i współdziałanie ludności w tępieniu bandytyzmu. Przedstawiciele Okr[ęgowych] D[elegatur] Rządu mają współdziałać w zorganizowaniu samoobrony i służby alarmowej. W wielu wypadkach członkowie bandy rekrutują się spośród miejscowej ludności i stanowią eiement, który przypadkowo znalazł się w bandzie lub zmuszony został przez okupanta do opuszczenia rodzinnej zagrody. Należy oddziały- wać przez miejscową ludność na ten element przypadkowy w kierunku opuszczenia bandy.

168 Winno być: w terenie. 169 Były Szef Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej, płk. dypl. Jan Rzepecki, uważał, iż „przy takich sformułowaniach walka z bandytyzmem musiała na niektórych terenach przeobrazić się w zwalczanie partyzantki polskich komunistów i partyzantów radzieckich” (W sprawie decyzji podjęcia walki w Warszawie, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1958, nr 2, s. 300). Według Ryszarda Nazarewicza rozkaz ten miał zaś na celu „usankcjonowanie dotychczas prowadzonej na niektórych terenach masa- kry przywódców PPR i GL i stworzenie elementom reakcyjnym w AK podstawy prawnej dla takiego postępowania także i w przyszłości” (Drogi do wyzwolenia, Warszawa 1979, s. 360). My zwracamy uwagę na rozkaz Komendanta Okręgu Lublin AK „Marcina” (płk. Kazimierza Tumidajskiego) z 2 marca 1944 r.: „Stwierdzono cały szereg faktów, że bandy rabunkowe podszywały się pod miano oddziałów AL...” (I. Caban, Z. Mańkowski, Związek Walki Zbrojnej..., s. 231).

139 Dokumenty

6. Polecam K[omendan]tom wszystkich szczebli zwiększyć dyscyplinę w szeregach S[ił] Z[brojnych] w Kraju i wykonać wysiłek w kierunku wychowania własnych oddziałów, aby podnieść ich morale i przez nie oddziaływać skutecznie na całą ludność. 7. W związku z koniecznością dostarczenia zaopatrzenia własnym oddziałom dywersyjnym i partyzanckim, polecam wszystkim dowódcom baczyć, aby zaopatrywanie to w żadnym wypadku nie miało cech rabunku. Sposób zaopatrywania uregulowałem w instr[ukcji] zaop[atrzenia] dla kwatermistrzów obwodów z dn[ia] 28 VIII br. nr 920/IV.

I. Caban, Z. Mańkowski, Związek Walki Zbrojnej…, s. 517–518.

140 Dokumenty

Nr 69 1943, PAŹDZIERNIK, 11, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 117/VI DOWÓDCY AK GEN. BRYG. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („BORA”) W SPRAWIE SPOSOBÓW INFORMOWANIA O AKCJACH ZBROJNYCH I O INNYCH DZIAŁANIACH KIEROWNICTWA WALKI PODZIEMNEJ

W ślad za rozkazem Nr 165/99 z dnia 6 VII [19]43 r[oku] o powołaniu do życia Kie- rownictwa Walki Podziemnej170 przypominam, że Komendant Okręgu (Obszaru) jest Okręgowym Kierownikiem Walki Podziemnej i jako taki uprawniony jest do wydawania komunikatów, obwieszczeń, zawiadomień i wezwań podpisanych „Okręgowe Kierownictwo Walki Podziemnej”. 1. „Komunikaty” podają do wiadomości ogólnej dokonane przez oddziały Okręgu akty zbrojne. Komendant Okręgu rozstrzyga, które akty nie mają być ogłoszo- ne ze względu na bezpieczeństwo. Komunikaty mają być zwięzłe, suche, wzoro- wane pod względem stylu na komunikatach centralnego K[ierownictwa] W[alki] P[odziemnej]. Należy je numerować i opatrywać datą. Komunikaty mają być ogła- szane w prasie okręgowej, odpis171 ich jak najszybciej przesyłany172 do Konga173. Ważniejsze z nich będą przekazywane do N[aczelnego] Wodza, nadawane przez radio i powtarzane w naszej prasie centralnej. O innych prasa centralna zamieści wzmianki. 2. „Obwieszczenia” zawierać mają wykonane wyroki Cywilnych Sądów Specjalnych. 3. „Zawiadomienia” i „Wezwania” dotyczą wszystkich innych spraw.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/21/5, k. 29. Zob. fot. s. 427.

170 Zob. dok. nr 57. 171 Winno być: odpisy. 172 Winno być: przesyłane. 173 „Kongo” – kryptonim Komendy Głównej Armii Krajowej, stosowany od sierpnia 1943 r.

141 Dokumenty

Nr 70 1943, PAŹDZIERNIK, 14, [WARSZAWA]. WSTĘP DO REFERATU DOWÓDCY AK GEN. BRYG. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO „ZAGADNIENIE POWSTANIA”, WYGŁOSZONEGO NA POSIEDZENIU KRAJOWEJ REPREZENTACJI POLITYCZNEJ

Działania wojenne polsko-niemieckie nie zostały zakończone z chwilą ostatecznego rozegrania kampanii wrześniowej. Zostały one prawie natychmiast podjęte przez Wojsko Polskie poza granicami Kraju. W Kraju całe społeczeństwo przeciwstawiło niemieckiej okupacji opór, początkowo bierny, który z biegiem czasu zaostrzał się i prze- radzał w opór czynny. W tej fazie wojny jesteśmy obecnie i warunki zmuszają nas do prowadzenia walki z ukrycia, czyli działamy teraz, jak to się przyjęło mówić, „konspiracyjnie”. Jednakże walka prowadzona w tym okresie – bieżąco, dywersje, akty odwetu, partyzantka, nie jest sama w sobie celem naszych działań. Głównym naszym obecnym zadaniem jest przygotowanie podziemnej siły zbrojnej i całego społeczeństwa do za- skoczenia nieprzyjaciela w stosownej chwili jawnym działaniem orężnym, pobicia go, obalenia wrogiej okupacji i wywalczenia w wojnie z Niemcami zwycięskiego dla nas rozstrzygnięcia. Tym działaniem zbrojnym dla nas jest powstanie. Zasadnicza różnica między działaniami w konspiracji a w powstaniu rysuje się więc wyraźnie: K o n s p i r a c j a działa z ukrycia i stawia sobie jako cel główny przygotowanie Narodu do powstania, a jako cel uboczny podtrzymanie i zaostrzenie oporu, przez co zaprawia Naród do walki, a także podrywa ducha u wroga. P o w s t a n i e działa jawnie i zmierza do rozstrzygającego pobicia nieprzyjaciela, jest więc działaniem głównym. Z tych założeń wychodząc, podjęliśmy duży wysiłek koncepcyjny i organizacyjny, by stworzyć sobie obraz przewidywanego powstania oraz odpowiednio się do niego przygotować. Podwaliną tych prac jest teza, że stoimy w obliczu tak zmienionych warunków pod względem metod i techniki prowadzenia wojny w ogóle, a metod stosowanych przy współczesnej okupacji podbitego kraju w szczególności, że nie sposób jest wzorować przewidywanego powstania ani na jakichkolwiek dotychczasowych ruchach wolno- ściowych czy rewolucyjnych, ani na metodach walk regularnych sprzed roku 1939, ani nawet na walkach prowadzonych współcześnie. Przewidywana walka powstań- cza, jaką zamierzamy podjąć, różnić się musi od wyliczonych działań tak zasadniczo, że należy je traktować jako akcję bez precedensu i wysiłek myślowy kierować przede wszystkim na uchwycenie różnic, a nie analogii. Odpowiedzialnym zadaniem Komendy Sił Zbrojnych w Kraju było przebić się pra- cą myśli i wyobraźni przez trudności stąd powstałe i w miarą posiadanych sił praca ta została dokonana. Dzisiejszym moim zadaniem jest podzielić się z Panami jej rezultatami. Będą Panowie mogli poddać swej ocenie realizm przyjętych przez nas założeń i zapoznać się w zarysie ze stanem szczegółowym.

Armia Krajowa..., t. 3, s. 157–159. Toż w: AAN, 203/I–1, k. 33–45. Zob. fot. s. 428.

142 Dokumenty

Nr 71 1943, LISTOPAD, 26, [WARSZAWA]. DEPESZA DOWÓDCY AK GEN. BRYG. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („LAWINY”) DO NACZELNEGO WODZA GEN. BRONI KAZIMIERZA SOSNKOWSKIEGO O WYDANYM ROZKAZIE UJAWNIANIA SIĘ WOBEC WKRACZAJĄCYCH ROSJAN

Do rąk własnych Naczelnego Wodza 1. Na podstawie przesłanej przez Pana Generała za L. 5989 (166) Instrukcji Rzą- du dla Kraju, wydałem do Obszarów i Okręgów rozkaz, który przedstawiam (zał. nr 1)174. Jak z treści jego wynika, nakazałem ujawnienie się wobec wkraczających Rosjan dowódcom i oddziałom, które wezmą udział w zwalczaniu uchodzących Niem ców. Zadaniem ich w tym momencie będzie dokumentować swym wystąpie- niem istnienie Rzplitej. W tym punkcie rozkaz mój jest niezgodny z Instrukcją Rządu. Nie widzę jednak możliwości wytworzenia na ziemiach polskich pustki przez brak wystąpienia wobec Rosjan czynnika wojskowego reprezentującego Rzplitą i jej legalne władze. Wszyst- kie nasze akcje w przeciwnym razie, przypisywane byłyby czynnikom stoją cym na usługach Sowietów. Pogląd mój podziela Delegat Rządu i Krajowa Reprezentacja Polityczna.

Armia Krajowa..., t. 3, s. 209.

174 Załącznika nie publikujemy.

143 Dokumenty

Nr 72 1943, GRUDZIEŃ, 6, [WARSZAWA]. DEPESZA DOWÓDCY AK GEN. BRYG. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („LAWINY”) DO CENTRALI ZAWIERAJĄCA PROJEKT BUDŻETU AK NA 1944 ROK

Przedstawiam projekt budżetu na [19]44 rok w pięciu zasadniczych pozycjach: 1. Budżet organizacyjny. Za podstawę przyjmujemy IV kwartał [19]43 r[oku], który wyniósł 120 000 000 zł. Rocznie 120 000 000 × 4 równa się 480 000 000. Mnożnik wzrostu wydatków w [19]44 roku przyjmujemy w przybliżeniu na 4 na podstawie doświadczenia [19]43 r[oku]. Wzrost poczwórny tłumaczy się: a) rozbudową organizacyjną, b) spadkiem dolara (na początku br. dolar pap[ierowy] kosztował 160 zł, obecnie 90 zł, ale latem musieliśmy sprzedawać go i po 60 zł). Mnożąc więc 480 000 000 przez 4 otrzymujemy 1 920 000 000 zł, co wynosi 21 333 333 dol[arów] pap[ierowych]. 2. Partyza ntka. 15 000 ludzi x 50 zł (wyżywienie dzienne) x 360 dni wynosi 270 000 000 zł, czyli 3 000 000 dol[arów] pap[ierowych]. Ekwipunek 15 000 ludzi x 20 000 zł (jednorazowo) równa się 300 000 000 zł, czyli 3 333 333 [dolarów papierowych]. 3. Zakup broni względnie jej produkcja w okresie konspiracji. Na skutek znacznego wzrostu cen broni, [kwota na] zakup broni wraz z amunicją wyniesie 4118 000 000 zł, czyli 45 753 334 dol[arów] papierowych]. 4. Okres czujności i pogotowia. Utrzymanie w okresie 10 dni 7 500 plutonów po 52 ludzi równa się 390 tys. ludzi wraz ze sztabami i podwodami, według cen rynko- wych obecnie wynosi 4 935 000 dol[arów] pap[ierowych]. 5. 10 dni powstania. Liczymy jak pkt 4, biorąc 1/3 ceny, czyli po cenach wyznaczonych (kontyngentowych), co wynosi 1 645 000 dol[arów] papierowych]. Zestawienie wydatków: Budżet organizacyjny 21 333 333 dol[arów] pap[ierowych] Partyzantka 26 333 333 „ „ Zakup broni 45 753 334 „ „ Okres czujności 24 935 000 „ „ 10 dni powstania 21 645 000 „ „ Razem 80 000 000 dol.[arów] pap[ierowych]. (Słownie: osiemdziesiąt milionów dolarów papierowych).

Odpis, maszynopis. AWBBH, koperta 3a, k. 111.

144 Dokumenty

Nr 73 1943, GRUDZIEŃ, 8, [WARSZAWA]. DEPESZA NR 2081 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („LAWINY”) DO CENTRALI W SPRAWIE SCALANIA NSZ

Nawiązując do sprawozdania ob. Kaliny [gen. bryg. Stefana Roweckiego] nr 1157 z dnia 22 VI [19]43 [roku] o rozwoju akcji scalenia armii na terenie Kraju175 melduję, że niestety rozmowy prowadzone z kierownictwem Narodowych Sił Zbrojnych176 nie przyniosły pozytywnych rezultatów. Komenda N[arodowych] S[ił] Z[brojnych] inter- pretowała rozkaz Naczelnego Wodza nr 3326 z dnia 15 VIII [19]42 [roku]177 w swoisty sposób, negliżując nakaz podporządkowania się Dowódcy A[rmii] K[rajowej] i prawo decydowania przez niego o formie wcielenia, względnie o stopniu podporządkowania – a przeciwnie, żądając a priori szczególnych uprawnień. Prowadzone z kierownictwem N[arodowych] S[ił] Z[brojnych] rozmowy na temat techniki scalenia były przez nich [sic!] wykorzystywane dla podtrzymania wrażenia o słuszności ich zadań. W rezultacie zmuszony byłem dać oﬁ cjalnie wyraz tej de- strukcyjnej działalności N[arodowych] S[ił] Z[brojnych] – w rozkazie nr 122 z dnia 9 XI [19]43 [roku] ogłoszonym w prasie178, który załączam. Szereg oddziałów, łudzo- nych dotychczas autorytatywnością poczynań N[arodowych] S[ił] Z[brojnych], obecnie zgłasza się ostatecznie do szeregów Sił Zbrojnych w Kraju.

Załącznik Komendant Sił Zbrojnych w Kraju dnia 9 XI 1943 [roku]

Rozkaz nr 122 Prowadzona na rozkaz Naczelnego Wodza akcja scalania wszystkich wysiłków organizacyjno-wojskowych w Kraju opiera się na następujących zasadach: – przygotowanie czynu zbrojnego musi być jednolicie kierowane przez organ powoła- ny rozkazem Naczelnego Wodza, – wszyscy Polacy, zdolni do walki, niezależnie od swych przekonań politycznych, powinni być żołnierzami Armii Krajowej, która stanowi część Sił Zbrojnych Rzeczy- pospolitej, dowodzonych przez Naczelnego Wodza, – nie może być w Kraju legalnego innego ośrodka dyspozycji wojskowej poza, jedynie uprawnioną przez Naczelnego Wodza, Komendą Sił Zbrojnych w Kraju.

175 Dokumentu tego nie zdołaliśmy odnaleźć. 176 Narodowe Siły Zbrojne utworzone zostały we wrześniu 1942 r. przez frondę z Narodowej Organizacji Wojskowej i Związek Jaszczurczy, które sprzeciwiały się scaleniu z Armią Krajową (o scaleniu NOW zob. dok. nr 43). 177 Zob. dok. nr 40 (rozkaz ten nosi numer 3316, a nie 3326, jak tu mylnie podano). 178 Rozkaz nr 122 został opublikowany na łamach „Biuletynu Informacyjnego” (25 XI 1943, nr 47) i „Rzeczypospolitej Polskiej” (10 XII 1943, nr 20); na podstawie tekstów drukowanych poprawiliśmy kilka błędów stylistycznych w przytoczonym tekście. Dopiero później – wraz z pismem przewodnim z 11 stycznia 1944 r. – rozkaz ten rozesłano do komendan- tów obszarów i okręgów AK (AWBBH, III/33/3, k. 96). Tekst rozkazu nr 122 opublikowano po wojnie w Polskich Siłach Zbrojnych..., t. 3, s. 152–153.

145 Dokumenty

Trudności przygotowania czynu zbrojnego wymagają zwartego działania i nie po- zwalają już na utrzymywanie odrębności organizacyjnych. Naczelny Wódz kładł wyraźny nacisk na ześrodkowanie i zespolenie pod jednolitym dowództwem całej pracy organizacji wojskowych Kraju. [...] Na podstawie powyższych rozkazów Naczelnego Wodza Komenda Sił Zbrojnych w Kraju dała możność N[arodowym] S[iłom] Z[brojnym] bezpośredniego omówienia techniki i sposobu wejścia do szeregów Armii Krajowej. Ze strony Komendy czynio- ny był w ciągu bieżącego roku wysiłek, aby doprowadzić do podporządkowania się N[arodowych] S[ił] Z[brojnych] rozkazom Naczelnego Wodza i Komendanta Sił Zbroj- nych w Kraju oraz do wcielenia oddziałów wojskowych N[arodowych] S[ił] Z[brojnych] w szeregi Armii Krajowej. Na równi z innymi wcielonymi organizacjami wojskowymi oddziały N[arodowych] S[ił] Z[brojnych] weszłyby w prawa i obowiązki, określo- ne w znanym N[arodowym] S[iłom] Z[brojnym] rozkazie Komendanta Sił Zbrojnych w Kraju z 5 III [19]42 [roku]179. N[arodowej] S[iły] Z[brojne], zgłaszając swoją gotowość do podporządkowania się, uzależniają je od przyznania im szczególnych uprawnień, całkowicie sprzecznych z zasadą jednolitości wojska. W związku z ogólnym położeniem i wobec konieczności zakończenia akcji scaleniowej, określiłem dzień 15 X [19]43 [roku] jako termin zameldowania się oddziałów N[arodowych] S[ił] Z[brojnych] pod moje rozkazy. Stwierdzam, że: 1. N[arodowe] S[iły] Z[brojne] nie zameldowały się w oznaczonym terminie. 2. Tym samym ich kierownictwo nie wykonało w wyznaczonym przeze mnie czasie znanego sobie rozkazu Naczelnego Wodza i Ministra Spraw Wojskowych Nr 3326 z dn[ia] 15 VIII [19]42 [roku]180. W związku z tym podaję do wiadomości, że w myśl powyższego rozkazu Naczelne- go Wodza – N[arodowe] S[iły] Z[brojne] nie będą uznane przez Władze Polskie. Polecam uświadomić członkom organizacji N[arodowe] S[iły] Z[brojne], że: 1. należenie do N[arodowych] S[ił] Z[brojnych] nie jest równoznaczne ze służbą czyn- ną w szeregach Sił Zbrojnych Rz[eczy]p[ospo]litej, 2. obowiązkiem ich jest natychmiastowe opuszczenie przez nich organizacji N[arodowe] S[iły] Z[brojne] i zameldowanie się do czynnej służby w Armii Krajowej181.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/21/19, t. XI, k. 194–196.

179 Zob. dok. nr 33. 180 W sprawie mylnego numeru tego rozkazu zob. przypis 177. 181 Poprzednio ostre oświadczenie przeciwko poczynaniom „samozwańczej” komendy Na- rodowych Sił Zbrojnych ogłosił Delegat Rządu na Kraj. Zob. „Rzeczpospolita Polska” 11 III 1943, nr 4–5, s. 1.

146 Dokumenty

Nr 74 1943, GRUDZIEŃ, 22, [WARSZAWA]. PISMO DOWÓDCY AK GEN. BRYG. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („ZNICZA”) DO DELEGATA RZĄDU RP NA KRAJ JANA STANISŁAWA JANKOWSKIEGO POSTULUJĄCE WYDANIE DEKLARACJI O REFORMACH SPOŁECZNO- -GOSPODARCZYCH 182

W referacie moim na [posiedzeniu] K[rajowej] R[eprezentacji] P[olitycznej]183 pod- kreśliłem, że w ogólnym planie powstania istotną kwestią jest stworzenie odpowiedniego klimatu” społeczno-politycznego, aby wojsko znalazło w naszych społeczeń- stwie niezbędne oparcie w toku samych walk, w odtwarzaniu Sił Zbrojnych i zaspo- kajaniu ich potrzeb (produkcja, komunikacja, bezpieczeństwo itp.). Konsekwencją tej tezy jest postulat związania szerszych warstw Narodu z akcją powstańczą, warunkiem zaś związanie dążeń socjalnych mas robotniczych i chłopskich z ideą walki o niepodległość Polski jako państwa demokratycznego i gwarantującą184 sprawiedli- wość społeczną. Zgodnie z tym założeniem oraz w wyniku oceny niebezpieczeństwa propagandy komunistycznej, w referacie swoim wskazywałem na konieczność wydania autorytatywnego orędzia, które by zarysowało zręby przemian społeczno-gospodarczych, zwłaszcza w zakresie prawodawstwa socjalnego, ustroju roln[ego] i samo- rządu. Obecny bieg wydarzeń międzynarodowych oraz rozwój sytuacji wewnętrznej Kraju nie tylko potwierdzają tę konieczność, lecz czynią ją również niesłychanie pil- ną. Pomijając już inne względy, szybkie zadeklarowanie przemian społeczno-gospodarczych jako startu przebudowy Polski jest nieodzowne, zważywszy na to, że: 1. Pod wpływem terroru niemieckiego i zwycięstw rosyjskich w społeczeństwie słab- nie postawa antysowiecka, a budzą się nastroje witania Sowietów jako zbawców. W tych warunkach ZSRR może stać się atrakcyjną siłą również z powodu swego ustroju społecznego. 2. Problem ewentualnego wkroczenia do Kraju Czerwonej Armii powoduje silniejsze niż dotąd akcentowanie momentów socjalnych we wszystkich kierunkach politycznych, ułatwiając komunistom zohydzanie czynników oﬁ cjalnych jako reakcji społeczeństwa185. 3. Propaganda PPR i innych radykalnych grup lewicy, opozycyjnych, operuje ostatnio zarzutem, że władze polskie, mimo obietnic, nie mają zamiaru realizowania przebudowy. W warstwach niewyrobionych politycznie propaganda ta jest dość skuteczna i może w pewnych okolicznościach odsunąć elementy radykalne spod wpływu i kierownictwa czynników oﬁ cjalnych. 4. Rozwój wypadków idzie tak szybko, że opublikowanie wspomnianego orędzia po dalszej zwłoce może być interpretowane w Kraju, jak i za granicą, jako akt nie- szczery, będący rezultatem presji czynników zewnętrznych.

182 Pismo to wysłane zostało do Londynu 31 grudnia 1943 r., a odczytane tam 7 kwietnia 1944 r. 183 Zob. dok. nr 70. 184 Winno być: gwarantującego. 185 Winno być: społecznej.

147 Dokumenty

5. Według posiadanych informacji, PPR przygotowuje się do wydania wkrótce ma- nifestu186 i powołania Krajowej Rady Narodowej187 oraz tymczasowego rządu ludowego. Niewątpliwie pierwszym krokiem tego rządu byłoby ogłoszenie dekretów zapowia- dających przebudowę ustroju, a wówczas fakt ubiegnięcia władz polskich wytrąciłby nam z rąk poważne atuty. Względy powyższe skłaniają mnie do ponownego przedstawienia Panu Gł[ównemu] Del[egatowi] Rządu tych racji i powodów, dla których wojsko, w obliczu czekających je zadań, jest tak bardzo zainteresowane w szybkim zadeklarowaniu podstawowych zmian społeczno-gospodarczych i swobód obywatelskich wyzwolonej Polski w jak najszybciej wydanym manifeście188, a następnie potwierdzeniu tego odpowiednimi aktami prawnymi.

Armia Krajowa..., t. 3, s. 225–226. Toż w: AWBBH, III/21/19, t. 9, k. 208–209 (odpis, maszynopis). Zob. fot. s. 435.

186 Manifest organizacji społeczno-politycznych i wojskowych, na czele z Polską Partią Robot- niczą, ukazał się w pierwszej wersji w „Trybunie Wolności” z 15 XII 1943 r., a następnie w postaci druku ulotnego w końcu tego miesiąca. 187 Krajowa Rada Narodowa została powołana w nocy z 31 grudnia 1943 na 1 stycznia 1944 r. 188 Postulowaną przez Dowódcę Armii Krajowej deklarację Rada Jedności Narodowej wyda- ła 15 marca 1944 r., a ogłoszono ją w numerze specjalnym „Rzeczypospolitej Polskiej” (III 1944, s. 1–4). Zob. Armia Krajowa..., t. 3, s. 361–369.

148 Dokumenty

Nr 75 1944, STYCZEŃ, 12, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 126 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („BORA”) DO ŻOŁNIERZY W ZWIĄZKU Z PRZEKROCZENIEM PRZEZ ARMIĘ CZERWONĄ PRZEDWOJENNEJ GRANICY POLSKO-SOWIECKIEJ189

Żołnierze Sił Zbrojnych w Kraju! Wojna z Niemcami wchodzi w okres końcowy. Przebieg wydarzeń w roku ubiegłym nieomylnie wskazuje na szybki spadek możliwości wojennych Rzeszy. Zbliża się nie- uchronnie straszliwa klęska Niemiec, jako ostateczny wynik szaleńczej napaści na nas w roku 1939 i dalszego ich pochodu na podbój i rabunek Europy. Klęska ta jest już blisko, mamy prawo wierzyć, że przyniesie ją r[ok] 1944. Naród polski piąty rok trwa w nieugiętym oporze i w walce z najeźdźcą. Przemoc wroga zadaje nam ciężkie straty, ale nie jest w stanie nas złamać. Nasze lotnictwo i nasza marynarka na odległych od Ojczyzny terenach dają świadectwo naszemu ciągłemu czynnemu udziałowi w walce orężnej. Nasze wojsko lądowe na emigracji, mając za sobą chlubne okresy walk, przygotowuje się do nowych zadań bojowych w ostatecznej z wrogiem rozgrywce. W tym ostatecznym uderzeniu na wroga jawny, otwarty udział weźmiecie Wy, Żołnierze Armii Krajowej, dzisiaj walczący w podzie- miach. Pod kierunkiem swych dowódców winniście starannie i pilnie sposobić się do tej przyszłej, rozstrzygającej fazy walki. Wystąpicie na zewnątrz w chwili, gdy o tym zadecyduje Rząd Rz[eczy]p[ospo]litej, a Wódz Naczelny wyda swe rozkazy do podjęcia ostatecznej walki. Wiem, że jesteście świadomi, że dla nas wszystkich żołnierzy, że dla całego Na- rodu, zespolonego w śmiertelnej walce z najeźdźcą, jest miejsce tylko pod jednym sztandarem – sztandarem Rzeczypospolitej istotnie niepodległej, całej i niepodziel- nej. Świadomość tej prawdy musicie w sobie nieustannie pogłębiać, bowiem podstawowym warunkiem ostania się naszego w tej straszliwej, wszystko łamiącej za- wierusze dziejowej jest zwartość Narodu i jego Sił Zbrojnych. Czynniki obce usiłują wszelkimi sposobami naruszyć tę naszą jedność i karność. Czynią to Niemcy od początku wojny, a od dwu prawie lat współdziała w tym kierunku natarczywa propaganda radia moskiewskiego oraz działalność propagandowa politycznych agentur sowieckich, zorganizowanych na naszych ziemiach. Nawołują one do bezzwłocznego zużycia i wyczerpania wszystkich sił naszych, pobudzają do wewnętrznej walki Pola- ków między sobą, starają się osłabić w Narodzie Polskim wolę zachowania postawy niepodległej, usiłują podkopać i obalić autorytet polskich władz państwowych i polskiego dowództwa. Moskwa podjęła otwartą próbę duchowego opanowania Narodu Polskiego i pokierowania nim w imię swoich interesów. Akcja ta ubrana jest ostatnio w hasła patriotyczne, w kolory narodowe polskie. Sowiecka agentura obwołuje siebie jako jedynego reprezentanta jedynego polskiego świata pracy, a więc wielkiej polskiej idei społecznej.

189 Armia Czerwona przekroczyła granicę polsko-sowiecką 4 stycznia 1944 r.

149 Dokumenty

Cynizm tych strojów maskaradowych nie ma granic. Oto szlachetne imię Tade- usza Kościuszki Moskwa nadaje oddziałom wojskowym, rzekomo polskim, organi- zowanym przy boku armii sowieckiej, imienia tego używa jako nazwy dla swej stacji radiowej, uprawiającej w języku polskim propagandę prorosyjską i prosowiecką, w istocie swej przeciwpolską. A wszak Kościuszko jest polskim bohaterem narodowym, który w dobie upadku porwał Naród do walki zbrojnej właśnie przeciw wschodniej, rosyjskiej przemocy. Naród otacza Go kultem za jego umiłowanie wolności i moc niepodległego ducha, za wypisanie na sztandarach powstańczych r[oku] 1794 hasła, tak nam bliskiego w naszych dzisiejszych walkach i dążeniach, zawartego w trzech słowach: „Wolność, Całość, Niepodległość”. Zagadnienie wzajemnego stosunku Polski i Rosji w dobie dzisiejszej dalekie jest od zdrowej i pożądanej jasności. W poczuciu znaczenia wspólnie toczonej walki przeciw niemieckiej, Polska niejednokrotnie dążyła do usunięcia z tego stosunku wszelkich zadrażnień, nieufności, podejrzliwości, jednocześnie jednak nie możemy zamykać oczu na fakt, że w ciągu ostatnich pięciu lat, lat przeraźliwie ciężkich dla naszego Narodu, Rosja sowiecka wielokrotnie wykazywała swymi wobec Polski poczynaniami, że traktuje nas wrogo. W sierpniu 1939 r[oku] rząd ZSRR podpisał z rządem niemieckim umowę, uła- twiającą napaść na Polskę i przesądzającą rozbiór Polski190. We wrześniu 1939 r[oku] rząd ZSRR w całkowitej z Niemcami harmonii okupował wschodnią część Rzeczypospolitej. W ciągu dwuletniej okupacji naszych terenów wschodnich Sowiety uprawiały gwałtowną ich rusyﬁ kację oraz niszczenie miejscowej ludności polskiej przez osa- dzanie jej w więzieniach i tłumne wywożenie do odległych, a klimatycznie najuciąż- liwszych terenów Rosji. W roku 1941 rząd ZSRR, zmuszony przez uderzenie Hitlera do wojny z Niemca- mi191, podpisał akt porozumienia z rządem polskim w Londynie, anulując równocze- śnie wszystkie swe, kosztem Polski zawierane, umowy z Niemcami192. W następstwie jednak rząd ZSRR nie wyciągnął z tego porozumienia naturalnych konsekwencji w postaci jasnego i bezspornego uznania granic Rz[eczy]p[ospo]litej sprzed września 1939 r[oku], tj. granic ustalonych pomiędzy Rosją i Polską dobrowolnym i kompro- misowym traktatem ryskim z roku 1921. Rząd ZSRR nie wykonał w pełni w stosunku do obywateli polskich, deportowanych przezeń w głąb Rosji, zobowiązania zwolnienia ich z jakiegokolwiek przymusu i oddania ich pod opiekę władz polskich. Na wiosnę 1943 r[oku] rząd ZSRR zerwał stosunki dyplomatyczne z Rządem Pol- skim, chcąc zapewne uwolnić się w ten sposób od zobowiązań, krępujących jego zaborczy stosunek do Polski193.

190 Chodzi o zawarty 23 sierpnia 1939 r. w Moskwie pakt o nieagresji między Niemcami a Związkiem Radzieckim i zapisane w ściśle tajnym protokole dodatkowym przyszłe roz- strzygnięcia terytorialne w Europie Środkowej (zapowiedź czwartego rozbioru Polski). 191 Atak Niemiec na ZSRR rozpoczął się 22 czerwca 1941 r. 192 Mowa o układzie Sikorski-Majski z 30 lipca 1941 r. – por. dok. nr 17–19, 22. 193 Mowa o przerwaniu (faktycznie – zerwaniu) stosunków dyplomatycznych z Polską, dokonanym przez ZSRR 25 kwietnia 1943 r.

150 Dokumenty

Nie możemy zapominać o tych faktach, dających zewnętrzny wyraz dzisiejszemu ustosunkowaniu się Rosji Sowieckiej do Narodu i Państwa Polskiego, jak również i o tym, że to decyzja niemiecka uderzenia na Rosję spowodowała, że Związek So- wiecki znalazł się w 1941 r[oku] po tej samej stronie barykady, po której my stoimy w walce już od roku 1939. Dobre stosunki między Polską a ZSRR leżą w interesie Narodu Polskiego i we wspólnym interesie wszystkich narodów Europy, walczących z Niemcami w imię ustalenia zdrowych warunków przyszłego, trwałego pokoju Europy. Dlatego też Rząd Polski wielokrotnie oświadczył pełną gotowość ułożenia ich na podstawie dotychczas obowiązujących obie strony umów i w duchu przyświecającej narodom Europy demokratycznej idei porozumienia i wzajemnego poszanowania. Logika odwiecznych zasad prowadzenia wojny stwarza warunki, w których Pol- ska nie może odmówić Rosji prawa toczenia walki z Niemcami i na naszych ziemiach. Nie odmawiamy tego prawa partyzantom sowieckim, o ile rozwijają działal- ność bojową przeciwko Niemcom. Nie możemy tolerować ich działalności politycznej, godzącej w naszą zwartość i całość. Takiej działalności musimy zdecydowanie przeciwstawić się, a w potrzebie zastosujemy samoobronę, która jest naszym natu- ralnym prawem. W związku z powyższym, w dzisiejszym momencie ponownego przeniesienia się frontu w nasze granice państwowe, nie odmawiamy armiom sowieckim, wkracza- jącym do Polski w walce z cofającymi się Niemcami, prawa toczenia wojny na naszych ziemiach. Przeciwnie, walkę tę wesprzemy w miarę naturalnych warunków wojennych, w miarę naszych sił i interesów państwowych, w granicach decyzji Rzą- du Rzeczypospolitej i rozkazów Naczelnego Wodza. Równocześnie nie poddamy się w żadnym wypadku naciskowi politycznemu, zmierzającemu do podporządkowania nas celom obcym i odebrania nam swobody zorganizowania życia narodowego i pań- stwowego według własnych politycznych i społecznych ideałów.

Żołnierze! Walczymy i walczyć będziemy o Polskę wolną, całą i silną, o Polskę wolnych obywateli, o Polskę rządzącą się interesem szerokich warstw pracujących, stanowiących istotę Narodu i rozstrzygających o jego przyszłości. O politycznej, społecznej i gospodarczej przebudowie Polski będziemy decydować sami. Z wiarą w niezmożone siły naszego Narodu i w ostateczny tryumf idei wolności i sprawiedliwości w stosunkach między narodami, szeregi Armii Krajowej stoją i stać będą karnie pod rozkazami naczelnych władz Rzeczypospolitej, które jedynie repre- zentują Polskę i są uprawnionym szafarzem sił i krwi polskiej.

Druk. AWBBH, III/21/6, k. 69; Toż w: Armia Krajowa..., t. 3, s. 243–246. Zob. fot. s. 437.

151 Dokumenty

Nr 76 1944, STYCZEŃ, 16, [LONDYN]. DEPESZA NR 36 NACZELNEGO WODZA GEN. BRONI KAZIMIERZA SOSNKOWSKIEGO DO DOWÓDCY AK GEN. BRYG. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („LAWINY”) W SPRAWIE BATALIONU STOŁPECKIEGO194

Lawina do rąk własnych. Na Waszą L. 33 z dnia 8 I [19]44 [roku]. Jeśli opis wypadków na terenie Puszczy Nalibockiej jest ścisły, muszę ocenić, że postępowanie ba[tali]onu stołpeckiego stanowi przekroczenie Waszego rozkazu, wydanego na podstawie instrukcji Rządu w porozumieniu z Delegatem i reprezentacją polityczną Kraju. Samowolne osłabianie w obliczu najbardziej choćby tragicznych okoliczności linii nieugiętej postawy wobec Niemców jest szkodliwe dla sprawy i stanowi naruszenie dorobku moralno-politycznego Armii Krajowej. Tragedia ba[tali]onu stołpeckiego nie usprawiedliwia późniejszego postępowania, meldowanego przez No- wogródek. Broń na Niemcach należy zdobywać, nie zaś przyjmować od nich w darze. Oczekuję raportu, kto ponosi winę i jakie zastosowano sankcje. Zwróciłem się do Rządu, by zaprotestował ostro wobec Aliantów [na] rozkaz Dubowa195 i instrukcje Moskwy.

W. Babiński, Wymiana depesz między Naczelnym Wodzem i Dowódcą Armii Krajowej 1943– –1944 (cz. 3), „Zeszyty Historyczne” 1973 (Paryż), z. 25, s. 184–185.

194 Batalion stołpecki Armii Krajowej, dowodzony przez ppor. Adolfa Pilcha („Górę”), po- padł w konﬂ ikt z partyzantką sowiecką i 1 grudnia 1943 r. został przez nią rozbrojony. Część oddziału, której udało się uniknąć rozbrojenia, uszła w rejon Iwieńca, na teren kontrolowany przez Niemów, którym zaproponowano zawarcie rozejmu. Komenda Okrę- gu Nowogródek AK, powiadomiona o wytworzonej sytuacji, zaaprobowała zaistniały stan rzeczy. Po otrzymaniu od Niemców pomocy zaopatrzeniowej oddział szybko odbudował się i podjął działania skierowane wyłącznie przeciwko partyzantce sowieckiej. Komenda Główna AK po otrzymaniu informacji o wypadkach na Nowogródczyźnie i poinformowa- niu o nich Naczelnego Wodza, podjęła zdecydowane kroki w kierunku likwidacji współ- działania z Niemcami i ukarania winnych. W tym celu pod koniec lutego 1944 r. wydele- gowano z KG AK mjr. dypl. Macieja Kalenkiewicza („Kotwicza”), wyposażonego w szerokie pełnomocnictwo. Wynikiem misji było m.in. zdjęcie ze stanowiska Komendanta Okręgu ppłk. Jana Szulca vel Szlaskiego („Prawdzica”). Działania wojenne nie pozwoliły na zajęcie się sprawą batalionu stołpeckiego, który wraz z cofającymi się kolumnami niemieckimi odszedł na zachód. Pod koniec lipca oddział dotarł do Bugu. Przed jego przekroczeniem zlikwidowano wycofujących się wraz z oddziałem żandarmów niemieckich. 25 lipca 1944 r. oddział dotarł do Puszczy Kampinoskiej. Początkowe negatywne stanowisko KG AK, która nie chciała mieć nic wspólnego z oddziałem splamionym współpracą z Niem- cami, uległo zmianie i ostatecznie dowódcy przyznano prawo do rehabilitacji na polu walki. 31 lipca pod Antoniowem oddział stoczył pierwszą, na tym terenie, walkę z Niem- cami. Później stanowił trzon pułku „Palmiry-Młociny”, walczącego w składzie Grupy AK „Kampinos” w okresie powstania warszawskiego. 195 Tzn. przechwycony przez batalion stołpecki rozkaz sowiecki, dotyczący jego rozbrojenia.

152 Dokumenty

Nr 77 1944, STYCZEŃ, 18, [WARSZAWA]. ZARZĄDZENIE NR 129/I DOWÓDCY AK GEN. BRYG. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („BORA”) O ORGANIZACJI WOJSKOWEJ SŁUŻBY KOBIET

I. Cele i zadania W[ojskowej] S[łużby] K[obiet]. 1. Celem powołania kobiet do służby wojskowej jest pomnożenie Sił Zbrojnych w Kraju przez: a) udział kobiet w okresie konspiracji i w powstaniu we wszystkich działach służby, włącznie z akcją bojową, b) obsadzenie żołnierzami-kobietami funkcji pomocniczych i kierowniczych w odtwarzanych jednostkach i dowódz[twach], aby więcej mężczyzn skiero- wać na przydziały bojowe. 2. Zadaniem W[ojskowej] S[łużby] K[obiet] jest zorganizowanie i przeszkalanie kobiet do służby Wojskowej na potrzeby okresu konspiracji, powstania i Odtwa- rzania S[ił] Z[brojnych]. 3. Charakter i zakres W[ojskowej] S[łużby] K[obiet] określa rozkaz Komendanta Sił Zbrojnych w Kraju Nr 59 z dn[ia] 11 III 1942 r[oku]196. II. Zasady organizacyjne. 1. W[ojskowa] S[łużba] K[obiet] nie tworzy w wojsku odrębnej sieci organizacyjnej. Za przygotowanie, doskonalenie, zaopatrzenie żołnierzy-kobiet, za właściwe wykorzystanie pojedynczych żołnierzy i zwartych oddziałów kobiecych oraz za tok służby odpowiedzialni są właściwi komendanci, dowódcy i kierownicy. 2. Zasadniczo organizuje się oddziały czysto kobiece. Dopuszczalne są oddziały mieszane, z tym, że żołnierze-kobiety muszą stanowić w nich jednorodne pod- oddziały pod dowództwem kobiet. 3. Szkolenie żołnierzy-kobiet obejmuje podstawowe wyszkolenie wojskowe w ośrodkach szkoleniowych W[ojskowej] S[łużby] K[obiet] i specjalizację w po- szczególnych służbach lub broniach. Kandydatki, które posiadają kwaliﬁ kacje zawodowe, odpowiadające potrzebom danej służby lub broni przechodzą tylko podstawowe wyszkolenie wojskowe. 4. Zaopatrzenie, zakwaterowanie, uposażenie, opieka lekarska żołnierzy-kobiet i opieka nad ich rodzinami – według ogólnych norm i przepisów obowiązują- cych w wojsku. Umundurowanie będzie uregulowane oddzielnie. 5. Kobiety-żołnierzy obowiązują ogólne przepisy dyscyplinarne dla Sił Zbr[ojnych]. 6. Ewidencja żołnierzy-kobiet w służbie i po odbyciu służby – według ogólnych przepisów dla Sił Zbr[ojnych] w Kraju. 7. Powołanie kobiet do służby wojskowej będzie przeprowadzone w myśl odno- śnych rozporządzeń naczelnych władz wojskowych. W okresie konspiracji po- wołanie odbywa się na zasadzie werbunku ochotniczego; na okres Odtwarzania S[ił] Zbr[ojnych] – zaciąg ochotniczy.

196 Rozkazu tego nie zdołaliśmy odszukać. Według J.J. Tereja (Na rozstajach dróg..., s. 249) nosił on datę 25 lutego 1942 r.

153 Dokumenty

III. Organa W[ojskowej] S[łużby] K[obiet]. Ustanawiam dla spraw W[ojskowej] S[łużby] K[obiet]: 1. w K[omendzie] G[łównej] – szefa W[ojskowej] Służby] K[obiet] K[omendy] G[łównej], 2. w K[omendach] Obsz[arów], K[omendach] Okr[ęgów] – szefa W[ojskowej] S[łuż- by] K[obiet] Obszaru, względnie Okręgu, 3. w K[omendach] Obwodów – kierowniczkę referatu W[ojskowej] S[łużby] K[o- biet] Obwodu, 4. w sztabach, formacjach i instytucjach wojskowych – komendantkę podod- działu W[ojskowej] S[łużby] K[obiet]. Ad. 1. Organem pracy Komendanta Sił Z[brojnych] w Kr[aju] jest szefostwo W[ojskowej] S[łużby] K[obiet] K[omendy] G[łównej] na czele z szefem W[ojskowej] S[łużby] K[obiet] na prawach szefa służby197. Zakres obowiązków i praw szefa W[ojskowej] S[łużby] K[obiet] K[omendy] G[łównej]: – planowanie całokształtu W[ojskowej] S[łużby] K[obiet], – opracowanie wytycznych org[anizacji], wyszk[olenia], O[dtwarzania] S[ił] Z[brojnych], zaopatrzenia, propagandy, werbunku, powołania, wychowania, opieki lekarskiej, – gospodarka rezerwą żołnierzy-kobiet, opracowanie zasad urlopowań i zwolnień ze służby, – czuwanie nad warunkami i poziomem służby żołnierzy-kobiet i kontrola w tym zakresie, – sprawy personalne organów W[ojskowej] S[łużby] K[obiet], – Szefowi W[ojskowej] S[łużby] K[obiet] Komendy] G[łównej] podlega Centrum – Ośrodek Wyszkolenia Kadry W[ojskowej] S[łużby] K[obiet]. Ad 2. Organem pracy K[o]m[en]d[an]ta Obszaru, wzgl[ędnie] Okręgu, jest szefostwo W[ojskowej] S[łużby] K[obiet] Obszaru, wzgl[ędnie] Okręgu, na czele z szefem W[ojskowej] S[łużby] K[obiet] na prawach szefa służby Okręgu. Zakres obowiązków i praw szefa W[ojskowej] S[łużby] K[obiet] Okręgu: – referowanie wszystkich zagadnień W[ojskowej] S[łużby] K[obiet] w Okręgu, – realizacja wytycznych K[omendy] G[łównej], – czuwanie nad poziomem i warunkami służby żołnierzy-kobiet i kontrola w tym zakresie. Szefowi W[ojskowej] S[łużby] K[obiet] Okręgu podlega okręgowy Ośrodek W[ojskowej] S[łużby] K[obiet]. Okręgowy Ośrodek W[ojskowej] S[łużby] K[obiet] jest jednostką ewidencyjno- -macierzystą wszystkich żołnierzy-kobiet z terenu danego Okręgu. Składa się z Komendy Ośrodka i zmiennej ilości kompanii zapasowych (szkolących). Zadania okr[ęgowego] Ośrodka W[ojskowej] S[łużby] K[obiet]: – kwaliﬁ kowanie do służby, – szkolenie ogólnowojskowe i ewent[ualnie] specjalne w myśl planu produkcji [sic!] specjalistów, – organizowanie zespołów wyszk[olenia] technicznego przy ośrodkach męskich,

197 Funkcję tę aż do rozwiązania AK w styczniu 1945 r. pełniła Maria Wittek („Mira”).

154 Dokumenty

– zaopatrzenie, – ewidencja, nadawanie na przydziały służbowe, – przeprowadzanie urlopowań i zwolnień ze służby roczników i indywidualnych. Ad 3. Organem pracy K[o]m[en]d[an]ta Obwodu (Garnizonu) jest referat W[ojskowej] S[łużby] K[obiet] Obwodu (Garnizonu), kierowniczką referatu na prawach dowódcy ba[tali]onu. Zakres obowiązków i praw kierowniczki referatu W[ojskowej] S[łużby] K[obiet]: – referowanie wszystkich spraw W[ojskowej] S[łużby] K[obiet] Obwodu i wykonanie zarządzeń komend przełożonych według wskazówek K[o]m[en]d[an]ta Obwodu, – troska o odpowiednie warunki służby i pracy żołnierzy-kobiet i czuwanie nad utrzymaniem wysokiego poziomu żołnierzy-kobiet oraz kontrola w tym zakresie, – zaopatrzenie i opieka lekarska dla pododdziałów W[ojskowej] S[łużby] K[obiet], Kierowniczce referatu W[ojskowej] S[łużby] K[obiet] podlegają pod względem gar- nizonowym zespoły W[ojskowej] S[łużby] K[obiet] (oddziały, pododdziały) w m[iejscu] p[ostoju] K[o]m[en]dy Obwodu. W małych garnizonach kierowniczka referatu W[ojskowej] S[łużby] K[obiet] jest z urzędu komendantką pododdziału – W[ojskowej] S[łużby] K[obiet]. Ad 4. Pododdziały W[ojskowej] S[łużby] K[obiet]: – na szczeblu władz centralnych i okręgowych pododdziały W[ojskowej] S[łuż- by] K[obiet] obejmują wszystkie kobiety-szeregowe pełniące służbę jednostkowo w danym dowództwie, komendzie czy instytucji wojskowej, – na szczeblu obwodu i niżej jeden pododdział W[ojskowej] S[łużby] K[obiet] obejmuje wszystkie szeregowe pełniące służbę jednostkowo w danym m[iejscu] p[ostoju], niezależnie od przydziału. Zadaniem komendantki pododdziału W[ojskowej] S[łużby] K[obiet] jest: – praca wychowawcza, kult[uralna], oświat[owa] i w[ychowanie] f[izyczne], – zapewnienie zakwaterowania, zaopatrzenia, opieki lekarskiej, – regulowanie toku życia wewnętrznego pododdziału poza służbą i dbanie o należne warunki służby w oddziałach mieszanych. Komendantka pododdziału W[ojskowej] S[łużby] K[obiet] jest referentką dla spraw W[ojskowej] S[łużby] K[obiet] swego dowódcy. W stosunku do pododdziału posiada uprawnienia d[owód]cy k[o]m[p]anii niezależnie od liczebności pododdziału. 5. W jednorodnych oddziałach kobiecych obowiązki i prawa dowódcy oddziału są analogiczne jak w oddziałach męskich. IV. Przygotowanie W[ojskowej] S[łużby] K[obiet] w konspiracji. 1. Do zadań referatów W[ojskowej] S[łużby] K[obiet] wszystkich szczebli, prócz ustalonych w rozkazie K[o]m[en]d[an]ta S[ił] Z[brojnych] w Kr[aju] Nr 59, należą: a) przygotowanie związków W[ojskowej] S[łużby] K[obiet] w stopniu umożliwia- jącym rozwinięcie O[dtwarzania] S[ił] Z[brojnych], b) szkolenie kadry instruktorskiej, c) zorganizowanie oddziałów i pododdziałów rezerwowych.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/22/2, k. 167–168. Zob. fot. s. 439.

155 Dokumenty

Nr 78 1944, MARZEC, 1, [WARSZAWA]. FRAGMENTY MELDUNKU ORGANIZACYJNEGO NR 240 ZA OKRES OD 1 WRZEŚNIA 1943 DO 29 LUTEGO 1944 ROKU DOWÓDCY AK GEN. BRYG. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („LAWINY”) DO NACZELNEGO WODZA GEN. BRONI KAZIMIERZA SOSNKOWSKIEGO

[...] Rozdział A I. Ogólna charakterystyka okresu sprawozdawczego. 1. Działalność własna. a) W związku ze zbliżającym się wkroczeniem na ziemie Rzeczypospolitej frontu wschodniego trwały prace przygotowawcze do przeprowadzenia końcowej walki z Niemcami w formie wzmożonej dywersji, określonej na podstawie Instruk- cji Rządu dla Kraju z 27 X [19]43 r[oku]198, w moim rozkazie nazwa Burza. Te prace jeszcze trwają. Łączą się one z inną pracą wewnętrzną, zmierzającą do wypracowania należytej powszechnej postawy wobec Sowietów na wypadek wkroczenia ich na ziemie polskie. b) Utrzymanie i chwilowe nasilenie bieżącej akcji bojowej przeciwko Niemcom – przede wszystkim na terenie Gen[eralnego] Gub[ernatorstwa]. c) Rozwinięcie i nasilenie partyzantki własnej w Okręgach Wilno i Nowogródek i przejście całkowite na partyzantkę w Okręgu Wołyń. d) Organizacja samoobrony przed rzezią ukraińską na terenie Wołynia, a póź- niej i na wschodnich terenach Obszaru nr III – Małopolska Wschodnia, na terenie Okręgów Nowogródek, Wilno przed zaczepną akcją partyzantki bol- szewickiej. e) Wysiłek dla przygotowania masowego odbioru przez teren zrzutów – niestety niezrealizowanych. f) Dociskanie akcji scaleniowej na odcinku wojskowym i w pracach administracji zastępczej. [...] II. Prace wykonane w K[omendzie] G[łównej]. 1. Przygotowania do akcji bojowej w powstaniu. W styczniu i w lutym br. odbyto osobne odprawy z komendantami Okręgów (Obszarów), na których przepraco- wano zagadnienia działalności z bronią przeciwko Niemcom (zawarte w rozk[a- zie] nr 2100, który przedłożyłem w Centrali199) i walki bieżącej, a także zagadnienie łączności operacyjnej i konspiracyjnej i postawy wobec Sowietów. Na odprawę nie przybyli komendanci Okr[ęgów] Poznań, Pomorze, przy czym zerwaną łączność z tymi Okręgami usiłowano przywrócić.

198 Por. aneks. Instrukcja nosiła datę 26 (a nie 27) października 1943 r. i została nadana przez radio do kraju 1 listopada 1943 r. Tekst instrukcji opublikowano w: Polskie Siły Zbrojne..., t. 3, s. 522–554; Armia Krajowa..., t. 3, s. 552–554. 199 Rozkaz nr 2100 (a właściwie 1300, gdyż 2100 to numer depeszy, którą rozkaz ten został przesłany do Londynu) z 20 listopada 1943 r. Por. aneks. Rozkaz został opublikowany w: Polskie Siły Zbrojne..., t. 3, s. 557–559.

156 Dokumenty

2. Bojowa działalność bieżąca – ogólnie. a) Dywersja. Opracowano i wykonano szereg akcji dywersyjno-sabotażowych i odwetowych, i akcji dla zdobycia broni, środków transp[ortowych], ekwipun- ku i surowców do produkcji konspiracyjnej. W akcjach dywersyjnych wyko- nywanych przez oddziały dyspozycyjne K[omendy] Głównej] (Kedyw) wyróżni- ły się zespoły Szarych Szeregów. Znakomita postawa bojowa tychże Sz[arych] Sz[eregów] i waleczność daje świadectwo o wysokiej wartości tego środowiska w służbie żołnierskiej. Wyniki akcji przedstawiam w meldunkach miesięcznych tajnych. b) Partyzantka. Wielki brak uzbrojenia, a w szczególności amunicji, i trudności zdobycia nie pozwoliły mi na doprowadzenie stanu ilościowego oddziałów partyzanckich do istotnych potrzeb w terenie. Oddziały partyzanckie w wielu stoczonych potyczkach i akcjach bojowych wy- kazały dzielność, odwagę i dobrą postawę żołnierską, zadając n[ie]p[rzyjacie]lowi stosunkowo poważne straty i zdobywając broń. W walkach na terenie Okręgu Wołyń ujawniła się szczególnie wyraziście wyso- ka wartość bojowa naszego żołnierza powstańczego. Liczę się z koniecznością dużej rozbudowy partyzantki z wiosną br., w pierwszej linii na wschodzie. Po- trzebuję na to dużo środków pieniężnych, bez których nie uchronię oddziałów partyzanckich przed koniecznością żywienia się z terenu drogą rekwizycji ra- bunkowej. c) Kierownictwo Walki Podziemnej (KWP). Instytucja ta pracuje bez przerwy pod moim osobistym kierownictwem, dając gwarancję jednolitości i zgrania między akcją oporu społeczeństwa a wystąpieniami bojowymi i dywersyjnymi. [...]

Armia Krajowa..., t. 3, s. 297–352.

157 Dokumenty

Nr 79 1944, MARZEC, 15, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 143 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („BORA”) W SPRAWIE SCALENIA NSZ200

W dniu 7 III br. Kierownictwo N[arodowych] S[ił] Z[brojnych] podporządkowało się K[o]m[en]dzie S[ił] Z[brojnych] w Kr[aju] na warunkach ustalonych dla wszystkich organizacji pozamilitarnych i zgodnie z rozkazem N[aczelnego] W[odza] i M[inistra] S[praw] Wojsk[owych] Nr 3326 z dn[ia] 15 VIII [19]42 r[oku]201. W związku z tym znoszę w odniesieniu do żołnierzy i oddziałów N[arodowych] S[ił] Z[brojnych] rygory, zawarte w moim rozkazie Nr 122 z dn[ia] 9 XI 1943 r[oku]: ,,N[arodowe] S[iły] Z[brojne] nie będą uznane przez władze polskie... Należenie do N[arodowych] S[ił] Z[brojnych] nie jest równoznaczne ze służbą czynną w szeregach Sił Zbrojnych Rz[eczy]p[ospo]litej... Obowiązkiem ich (członków N[arodowych] S[ił] Z[brojnych] jest natychmiastowe opuszczenie przez nich organizacji N[arodowe] S[iły] Z[brojne] i zameldowanie się do czynnej służby w Armii Krajowej”202. Techniczne przeprowadzenie scalenia ureguluję oddzielnym rozkazem.

Odpis, maszynopis. AAN, 203/X-65, k. 145.

200 Dowódca Armii Krajowej 31 marca 1944 r. wydał także rozkaz specjalny, witający żołnie- rzy Narodowych Sił Zbrojnych w szeregach AK, który został opublikowany w „Biuletynie Informacyjnym”, 13 IV 1944, nr 15. 201 Zob. dok. nr 40. Rozkaz nosił numer 3316 (a nie 3326). 202 Zob. dok. nr 72.

158 Dokumenty

Nr 80 1944, MARZEC, 20, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 495/I DOWÓDCY AK GEN. BRYG. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („ZNICZA”) DO KOMEND OBSZARÓW (OKRĘGÓW) AK W SPRAWIE WYKORZYSTANIA SZARYCH SZEREGÓW W WOJSKOWEJ PRACY KONSPIRACYJNEJ

I. Wykorzystanie przez K[omendy] Okr[ęgowe] środowiska Szarych Szeregów napotyka w niektórych Okręgach na pewne trudności na skutek niewłaściwego interpretowania wydanych przeze mnie w tej sprawie rozkazów. W celu uzgodnienia współpracy wyjaśniam: 1). Rozkaz K[omendanta] G[łównego] Nr 129 z 16 III 1942 r[oku] (w załącz- niku), regulujący sposób użycia Szarych Szeregów w okresie konspiracji i O[dtwarzania] S[ił] Z[brojnych]203, pozostaje nadal w mocy. 2). S[zare] S[zeregi] jako organizacja młodzieżowa a nie wojskowa nie podlegają jako całość scaleniu z S[iłami] Z[brojnymi] w Kraju. Zasadniczym ich zadaniem w chwli obecnej jest praca wychowawcza wśród członków tej organizacji w celu przygotowania ich do zadań czekających ich w walce i w służbie w Wy- zwolonej Ojczyźnie. By S[zare] S[zeregi] pracy tej w pełni mogły podołać, pozo- stawiłem im pełny samorząd organizacyjny. Życzeniem moim jest, by K[o]m[en]d[an]ci Okr[ęgów] otoczyli to środowisko jak najdalej idącą opieką, podchodzili do niego z pełnym zrozumieniem ich pracy oraz zapewnili mu pomoc w realizacji zadań wychowawczych. 3). Dla zapewnienia łączności z wojskiem wyznaczają S[zare] S[zeregi] swych de- legatów do Komend Okręgowych i Obwodowych. Na tych szczeblach należy regulować całość współpracy. 4). S[zare] S[zeregi] i B[ądź] G[otów]204 otrzymują od K[omend] Okr[ęgowych] na ich wewnętrzne cele organizacyjne stałą miesięczną subwencję w wysokości po ... zł. Z chwilą zlecenia im zadań konkretnych na korzyść wojska należy im równo- cześnie zapewnić potrzebne na ten cel środki materialne z dotacji budżetowej. 5). Starsi członkowie S[zarych] S[zeregów] mogą indywidualnie pełnić służbę czynną w wojsku konsp[iracyjnym] po uzyskaniu urlopu z S[zarych] S[zere- gów]. Zasadniczym jednakże sposobem wykorzystania tego środowiska w czasie konspiracji przez wojsko jest tworzenie specjalizowanych zespołów wojskowych w myśl pkt I.A.2. rozkaz[u] Nr 129/42. Nie należy tworzyć z członków S[zarych] S[zeregów] jednorodnych plutonów bojowych piechoty – nie zapewnia to bowiem właściwego wykorzystania wyborowego elementu tego środowi- ska. 6). Technika wykorzystania S[zarych] S[zeregów] przez wojsko: Delegat S[zarych] S[zeregów] melduje odnośnemu Komendantowi swój stan posiadania. K[o]m[en]d[an]t wojsk[owy] zapotrzebowuje potrzebne mu zespoły wojskowe specjalne. S[zare] S[zeregi] szkolą je według otrzymanych od wojska programów,

203 Zob. dok. nr 34. 204 Kryptonim Organizacji Harcerek.

159 Dokumenty

zasadniczo przy pomocy własnych instruktorów. K[o]m[en]d[an]t wojskowy zapewnia potrzebny im do szkolenia sprzęt wojsk[owy], broń i inne pomoce szkol- ne. W razie potrzeby przydziela na zapotrzebowanie potrzebnych instruktorów. Szkolone przez S[zare] S[zeregi] zespoły wojsk[owe] podlegają inspekcji wojskowej. Wyszkolone i przyjęte po sprawdzeniu stanu wyszkolenia i po złożeniu przysięgi żoł[nierskiej] zespoły przechodzą do dyspozycji odnośnego d[owód]cy wojskowego, który im wyznacza zadania, włącza w swój skład bojowy i sprawdza okresowo ich gotowość bojową i dyspozycyjną. Zespoły te, do czasu użycia ich w walce, zachowują możność pełnej dalszej pracy w ramach zadań organizacji S[zarych] S[zeregów]. 7). Zmiany personalne w oddanych do dyspozycji wojska zespołach mogą być przeprowadzone tylko za zgodą d[owód]cy wojskowego. W miarę przedłuża- jącego się okresu konspiracji może zajść potrzeba przesuwania dorastającej młodzieży do innych zadań wojskowych. Należy to jednak robić w wypadkach uzasadnionych. 8). Zależy mi na zapewnieniu dla członków S[zarych] S[zeregów], którzy po ukoń- czeniu kursu pozostawać będą nadal w dyspozycji S[zarych] S[zeregów], odpowiedniej ilości miejsc w klasach Zast[ępczych] Kursach205 Szkol[enia] Mł[odszych] D[owód]ców. 9). Pod względem awansowym i odznaczeniowym K[o]m[en]d[an]ci wojsk[owi] będą traktować S[zare] S[zeregi] na równi z oddziałami wojska. 10). Czynni członkowie S[zarych] S[zeregów] są żołnierzami konspiracji, nie należy przeto przeciągać członków S[zarych] S[zeregów] do S[ił] Z[brojnych] w Kraju, gdyż wprowadza to szkodliwy zamęt i dezorientację wśród członków S[zarych] S[zeregów]. II. 1). W celu utrzymania ciągłości pracy wychowawczej i zapewnienia S[zarym] S[zeregom] na przyszłość odpowiednich kadr instruktorskich, nakazałem S[zarym] S[zeregom] skierowanie w obecnej chwili głównego wysiłku organizacyjnego na pozyskiwanie i szkolenie młodego narybku. 2). Duże masy młodzieży niezorganizowanej ulegają w anormalnych warunkach dnia dzisiejszego ujemnym wpływom czasu wojny. By demoralizacji tej prze- ciwdziałać, poleciłem S[zarym] S[zeregom] wychowawcze oddziaływanie na tę młodzież. S[zare] S[zeregi] realizują to zadanie w formie tzw. akcji „M”, głównie przez wychowanie ﬁ zyczne. III. W częściowej zmianie rozkazu Nr 129/42 pkt. I.C.5 – pomocnicza służba, zarządzam: a) Członków poniżej lat 16 przygotowują S[zare] S[zeregi] do zadań wojskowej służby pomocniczej w grupach, wymienionych w cytowanym rozkazie. Przygotowane i przeszkolone zespoły pozostają w okresie konspiracji całkowi- cie w dyspozycji S[zarych] S[zeregów]. b) Przewiduję wykorzystanie tych zespołów przez wojskowych K[o]m[en]d[an]tów terytorialnych już w okresie powstania. W tym celu polecam ująć te zespo- ły na podstawie meldunków S[zarych] S[zeregów] już w okresie konspiracji

205 Winno być: Kursów.

160 Dokumenty

w ilościową ewidencję na 1 szczeblu K[omendy] Obw[odu] i skoordynować ich użycie w czasie powstania i O[dtwarzania] S[ił] Z[brojnych] w ramach pomocniczej służby wojskowej. IV. W niektórych środowiskach istnieją nieliczne grupy młodzieży, występujące jako tzw. Harcerstwo Polskie lub Hufce Polskie206. Grupy te pracują na korzyść od- działów N[arodowych] S[ił] Z[brojnych]. Poprzez S[zare] S[zeregi] podjąłem kroki w kierunku scalenia tych grup młodzieży z S[zarymi] S[zeregami]. V. W związku z podwyższeniem kwot, przeznaczonych na subwencję dla S[zarych] S[zeregów] i B[ądź] G[otów], zapotrzebują K[o]m[en]d[an]ci Okr[ęgów] w budżecie na II kw[artał] [19]44 [roku] różnicę między znajdującymi się już w budżetach Okr[ęgów] kwotami na subwencję dla S[zarych] S[zeregów] a nowo ustaloną wy- sokością subwencji.

1 zał. (rozkaz Nr 129 z 16 III 1942 r[oku]).

Załącznik Nr 129, dn[ia] 16 III 1942 r[oku]. W rozwinięciu R. 4207 zarządzam: I. Szare Szeregi Męskie wezmą udział w Odtwarzaniu S[ił] Z[brojnych] według poniż- szych wytycznych: A. W konspiracji: 1: Członkowie rocznika 1917 i starsi, pełniący służbę indywidualnie w PZP, otrzy- mują przydział wojenny przy K[o]m[en]d[an]cie PZP odpowiedniego szczebla. 2. Członkowie, specjalizowani w zespołach w myśl zarządzeń K[omendanta] O[kręgu lub Obwodu], jako poczty dowódców, zawiązki O[ddziałów] Rozp[o- znawczych] o[ddziałów] spec[jalnych]: łączn[ości], br[oni] panc[ernej], sztaf[et] itd., otrzymują równocześnie przydział wojenny. B. Po opanowaniu terenu: 3. Członkowie, nie zaszeregowani w ust. A pkt 1 i 2 podlegają ogólnym zasadom powołania. Dotyczy to podlegających obowiązkowi powszechnej służby wojskowej – roczników 1917–1904. 4. Członkowie nie zaszeregowani w ust. A pkt 1 i 2 w wieku przedpoborowym, w rozumieniu ustawy z 9 IV 1938 r[oku] o powszechnym obowiązku wojskowym (Dz. U. RP Nr 25, poz. 220), do ukończonych lat 16 w dn[iu] 1 I 1942 r[oku], podlegają rozkazowi o zaciągu ochotniczym. C. Pomocnicza służba: 5. Młodsi od wymienionych w ust. B pkt 4 członkowie S[zarych] S[zeregów] M[ęskich] podlegają obowiązkowi pomocniczej służby wojsk[owej] w[edłu]g zarządzeń Naczelnika S[zarych] S[zeregów] M[ęskich].

206 Nazwa Harcerstwo Polskie była nazwą jawną, a nazwa Hufce Polskie – kryptonimem tej samej organizacji. 207 Tzn. rozkazu Komendanta Głównego ZWZ z 1941 r., dotyczącego ogólnych zasad Odtwa- rzania Sił Zbrojnych w Kraju, poprzedzającego Rozkaz nr 5 w tej sprawie (zob. dok. nr 34).

161 Dokumenty

Naczelnik S[zarych] S[zeregów] M[ęskich] opracuje własny plan zorganizowania pomocniczej służby wojskowej w zakresie: a) łączności – zespoły gońców i łączników przy k[o]m[en]dach (piesi i rowerzyści); b) wywiadu – zespoły wywiadowcze przy d[owódz]twach oraz zespoły łączności między terytorialnymi komórkami wywiadu; c) o[brony] p[rzeciw]l[otniczej] – zespoły dla obsługi punktów obserwacyjno-alar- mowych przy k[o]m[en]dach; d) regulacji ruchu – zespoły przy k[o]m[en]dach do dyspozycji inspektorów S[łużby] O[chrony] P[owstania]; e) służby sanitarnej – zespoły sanitarne; f) służby magazynowej – zespoły obsługi magazynów wojsk[owych]; g) służby kancelaryjnej – w wojsku, S[łużbie] O[chrony] P[owstania] i A[dministracji] Z[astępczej]. Delegaci S[zarych] S[zeregów] M[ęskich] przy K[omendach] O[kręgów lub Obwo- dów] zameldują do dn[ia] 31 V 1942 r[oku], ile i jakie zespoły mogą wytypować. Do zorganizowania przystąpią po zatwierdzeniu planu przez K[omendanta] O[kręgu lub Obwodu], Naczelnictwo S[zarych] S[zeregów] M[ęskich] nakaże przeprowadzenie szkolenia wytypowanych zespołów w myśl wskazówek K[omendantów] O[kręgów lub Obwodów] i pomocy instruktorskiej K[o]m[en]d Obwodowych. II. Członkowie S[zarych] S[zeregów] M[ęskich], którzy pełnią czynną służbę w PZP, są żołnierzami armii walczącej w myśl R. Nr 50 z 1941 r[oku]208. Członkowie S[zarych] S[zeregów] M[ęskich], którzy wejdą do zespołów konspiracyjnych, będą uważani bez względu na wiek – za żołnierzy. III. Za wykonanie odpowiedzialne są władze S[zarych] S[zeregów] M[ęskich], a za kontrolę k[o]m[en]d[an]ci PZP. K[omendanci] O[kręgów lub Obwodów] zameldują o wynikach pracy przygotowaw- czej do dn[ia] 1 VII 1942 r[oku].

Szare Szeregi a Armia Krajowa – w świetle dokumentów, oprac. T. Strzembosz, „Najnowsze Dzieje Polski”, t. 5, Warszawa 1961, s. 183 i 190–192.

208 Prawdopodobnie chodzi o Rozkaz nr 51 (a nie 50) z dnia 30 X 1941 r. (zob. dok. nr 28).

162 Dokumenty

Nr 81 1944, KWIECIEŃ, 12, [WARSZAWA]. FRAGMENT MELDUNKU SYTUACYJNEGO NR 4 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („LAWINY”) DO CENTRALI DOTYCZĄCY NIEMIECKIEJ PROPOZYCJI WSPÓŁPRACY 209

[...] 10 i 12 II w Wilnie 3 parlamentariuszy-oﬁ cerów niemieckich proponowało komendantowi Okręgu [ppłk. Aleksandrowi Krzyżanowskiemu, „Wilkowi”] w zamian za broń i amunicję współpracę w zwalczaniu band i nieprzeciwdziałaniu świadczeń gospodarczych dla Rzeszy. Obiecywali zaniechanie brania zakładników i ścigania „polskiego ruchu oporu” oraz zniesienie innych formacji pomocniczych w strefach polskich oddziałów partyzanckich. Dano odpowiedź odrzucającą możliwości jakiegokolwiek porozumienia i zapowiedziano wzmożenie działań antyniemieckich, jeśli nie ustanie terror policyjny. [...]

Armia Krajowa..., t. 3, s. 405.

209 Depesza z powyższym meldunkiem nadana 14 kwietnia, została przyjęta w Londynie 27, a odczytana 27 i 28 kwietnia 1944 r.

163 Dokumenty

Nr 82 1944, KWIECIEŃ, 26, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 752/III DOWÓDCY AK GEN. BRYG. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („ZNICZA”) W SPRAWIE FORM INFORMOWANIA SPOŁECZEŃSTWA O DZIAŁALNOŚCI AK

Podawanie do wiadomości publicznej faktów z działalności A[rmii] K[rajowej] ma być dokonywane w dwojakiej postaci: 1. Komunikatów Dowództwa A[rmii] K[rajowej]. 2. Komunikatów Kierownictwa Walki Podziemnej210. 1. W komunikatach Dowództwa A[rmii] K[rajowej] mają być ogłaszane działania bojowe oddziałów A[rmii] K[rajowej] oraz uderzenia zbrojne na komunikacje i obiekty wojskowe. Materiałów do komunikatów Dowództwa A[rmii] K[rajowej] dostarczają Okręgi przez meldowanie najszybszym środkiem o każdej dokonanej akcji. 2. W komunikatach K[ierownictwa] W[alki] P[odziemnej] mają być ogłaszane akcje wynikające z samoobrony przed terrorem i eksploatacją Kraju, działania odwetowe oraz sabotażowo-dywersyjne. Tu zalicza się między innymi tępienie agentów g[esta]po i zdrajców, likwidację osób kierujących terrorem i eksploatacją, uwalniania więźniów, akcje przeciwłapankowe, niszczenie aktów i urządzeń służących do eksploatacji Kraju. Komunikaty K[ierownictwa] W[alki] P[odziemnej] mają zasadniczo wydawać i ogłaszać w okręgowej prasie Okręgowe K[ierownictwa] W[alki] P[odziemnej], co nie zwalnia Komendantów Okręgów od składania do dnia 10-go każdego miesiąca wyczerpujących meldunków. K[ierownictwo] W[alki] P[odziemnej] Kongo211 ogłasza tylko akcje wykonane przez swoje oddziały dyspozycyjne. Komunikaty Okręgowych K[ierownictw] W[alki] P[odziemnej] ogłaszane są w cało- ści w wydawanej przez B[iuro] I[nformacji] [i] P[ropagandy] Konga „Agencji Praso- wej”212. W „Biuletynie Informacyjnym” ważniejsze z nich ogłaszane są w całości, mniej ważne w streszczeniu.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/21/5, k. 21. Zob. fot. s. 449.

210 Zob. dok. nr 69. 211 Zob. dok. nr 69. 212 „Agencja Prasowa” – wydawane od wiosny 1940 r. przez Biuro Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK pismo, będące organem pomocniczym dla redakcji czasopism konspiracyjnych, odbierane przez niemal wszystkie tajne pisma warszawskie.

164 Dokumenty

Nr 83 1944, MAJ, 22, [WARSZAWA]. FRAGMENTY MELDUNKU SPECJALNEGO DOWÓDCY AK GEN. DYW. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („LAWINY”) DO CENTRALI O STANIE SPOŁECZEŃSTWA I AK213

I. Nastroje społeczeństwa. Duże przesunięcie się światopoglądów na lewo. Silna radykalizacja, zwłaszcza wśród chłopów i uboższej inteligencji. Niemal powszechne żądanie kontroli społe- czeństwa nad życiem gospodarczym, likwidacji skupienia dóbr w rękach prywatnych ponad określone minimum i uprzywilejowania jednostek lub grup społecznych. Wła- dza, która by próbowała zahamować ten proces, naraziłaby Kraj na ciężkie wstrząsy. To dążenie mas hamowane jest zmęczeniem wojennym i okupacyjnym terrorem. Mowa Churchilla214 wywołała fale rozgoryczenia do aliantów oraz podejrzenia co do ich słabości, powodując nastroje rezygnacji w stosunku do Sowietów. Po fali rozgoryczenia upowszechnia się jednak pogląd, że była to gra polityczna. Osiągnięcie porozumienia polsko-sowieckiego jest powszechnie uważane jako bardzo potrzebne, ale kapitulacja byłaby potępiona. Społeczeństwo solidaryzuje się z Rządem walczącym o prawa i całość Polski. Obawa okupacji sowieckiej pogłębia się. Nawiązanie współdziałania z wojskiem sowieckim na Wołyniu215 obudziły nadzie- je na wyjaśnienie położenia. Dezorientacja jednak trwa. [...] IV. Wojsko. A[rmia] K[rajowa] silnie zespolona w swej masie żołnierskiej. Zespół jest pod względem fachowym dość wiernym jego odbiciem. Jednak wcześniej wcielone i silniej zmobilizowane elementy, oparte na żywiole mieszczańskim, stanowią stosunkowo większy procent. Warunki scalania pozostawiają ugrupowaniom politycznym swobodę ideowego oddziaływania na swoich członków. W tych warunkach niwelujące oddziaływanie apolityczne kierownictwa wojskowego było nikłe, tym trudniejsze, że społeczne i ustrojowe rządowe deklaracje były mało zdecydowane i nie dawały podstawy do intensywnej akcji wychowawczej w A[r- mii] K[rajowej]. Dlatego też nie mogło być dokonane duchowe przestrojenie kadry oﬁ cerskiej, zwłaszcza zawodowej, która jest w zbyt małym procencie świadoma charakteru przeżywanej epoki i rewolucyjno-powstańczych warunków przyszłej walki;

213 Niektóre stwierdzenia tego dokumentu zostały oparte na tezach, zawartych w Ocenie po- łożenia, przedłożonej 15 marca 1944 r. Dowódcy Armii Krajowej przez płk. dypl. Jana Rzepeckiego („Rejenta”), szefa Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK. Zob. J. Rzepecki, Wspomnienia i przyczynki historyczne, wyd. II rozszerzone, Warszawa 1983 [1984], s. 299–314. 214 Mowa o przemówieniu wygłoszonym w Izbie Gmin 22 lutego 1944 r., w którym Winston Churchill stwierdził m.in., że „nie gwarantowaliśmy nigdy żadnej określonej linii granicznej dla Polski”, za najlepsze zaś rozwiązanie uznał tzw. linię Curzona z 1919 r. 215 Chodzi o współdziałanie 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej z oddziałami Ar- mii Czerwonej w czasie walk o Kowel.

165 Dokumenty

a w dużym procencie zachowała światopogląd bardziej zachowawczy niż szerokie masy społeczne. Na podstawie obserwacji skoczków przypuszczam, że w większym jeszcze stopniu cechuje to kadry w oddziałach na obczyźnie. Reasumując, A[rmia] K[rajowa] jest zbiorowiskiem oddziałów o bardzo różno- rodnym nastawieniu społecznym i politycznym (np. oddziały różnych grup prawi- cowych, oddziały socjalistyczne i chłopskie). Żołnierzy A[rmii] K[rajowej] cechuje wspólny wszystkim duch bojowy i gotowość do oﬁ ar w walce z Niemcami. Nienawiść i duch odwetu nie osłabł[y], lecz wojenne zmęczenie to jednak – w połączeniu z im- ponującymi sukcesami sowieckimi i faktem, że byłaby to nowa wojna – sprawiają, że walka z Rosją byłaby o wiele mniej popularna, a bardziej chwiejna postawa mogłaby szczególnie wystąpić w niektórych oddziałach pochodzących ze Straży Chłopskiej216 i lewicowych grup robotniczych. Przyczyniłaby się tu też nieufność do społecznego oblicza kadry i stałej podejrzliwości217, że dowództwo wojskowe zechce sięgnąć po władzę cywilną. W powyższym stanie tkwi możliwość, w okresie walk wyzwoleńczych, poważniej- szych zaburzeń wewnętrznych wewnątrz [sic!] A[rmii] K[rajowej]. W związku z tym, opierając się na ostatniej uchwale A[rmii] J[edności] N[arodowej]218 nasilam akcję zmierzającą do zmniejszenia różnic ideologicznych między oddziałami przez działalność wychowawczą i propagandę w duchu wyraźnie demokratycznym i postępowym.

Armia Krajowa..., t. 3, s. 451–456.

216 Zob. dok. nr 53. 217 Winno być: stała podejrzliwość. 218 Tzn. deklaracji O co walczy Naród Polski z 15 marca 1944 r. (zob. dok. nr 74).

166 Dokumenty

Nr 84 1944, CZERWIEC, 5, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 173 DOWÓDCY AK GEN. DYW. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („BORA”) W SPRAWIE REALIZACJI UMOWY O WCIELENIU NSZ

W wyniku dojrzenia w szeregach N[arodowych] S[ił] Z[brojnych] zrozumienia ko- nieczności scalenia wszystkich wysiłków wojskowych w Kraju, został dn[ia] 7 III [19]44 r[oku] podpisany układ o podporządkowaniu i wcieleniu N[arodowych] S[ił] Z[brojnych] do A[rmii] K[rajowej]219. W międzyczasie jednak wewnętrzne tarcia w kierownictwie N[arodowych] S[ił] Z[brojnych] doprowadziły do tego, że dotychczas nie został dokonany żaden praktyczny krok w kierunku realizacji tego układu. Wskutek tego akcja wojskowa N[arodowych] S[ił] Z[brojnych], mimo formalnego podporządko- wania, nie była i nie jest przez A[rmię] K[rajową] ani kierowana, ani kontrolowana. Nie mogę tolerować dłużej tego stanu, szkodliwego dla całości wysiłku wojskowego. Nie czekając na wykrystalizowanie się stosunków w kierownictwie N[arodowych] S[ił] Z[brojnych], zarządzam rozpoczęcie wcielenia ich oddziałów do A[rmii] K[rajowej] i w tym celu wyznaczam spośród oﬁ cerów N[arodowych] S[ił] Z[brojnych] p.o. komen- danta220, któremu polecam przeprowadzenie scalenia. Wzywam oddziały N[arodowych] S[ił] Z[brojnych] do karnego podporządkowania się wyznaczonemu przeze mnie komendantowi.

„Biuletyn Informacyjny”, Warszawa, 8 VI 1944, nr 22–23, s. 1.

219 Zob. dok. nr 79. 220 Funkcję tę objął ppłk Albin Rak („Lesiński”), dotychczasowy zastępca szefa Sztabu Naro- dowych Sił Zbrojnych.

167 Dokumenty

Nr 85 1944, CZERWIEC, 10, [WASZYNGTON]. PROTOKÓŁ WYSTĄPIENIA ZASTĘPCY SZEFA SZTABU NACZELNEGO WODZA GEN. BRYG. STANISŁAWA TATARA („TABORA”) NA SPOTKANIU Z WYŻSZYMI DOWÓDCAMI WOJSKOWYMI STANÓW ZJEDNOCZONYCH AMERYKI221

Konferencja odbyła się na zaproszenie gen. Mac Narney i podsekr[etarza] Mac Cloy. Gen. Tabor powitał zebranych w imieniu Komendanta Armii Krajowej222, po czym przedstawił pokrótce warunki walki, liczebność, organizację i zadania Armii Krajowej. Życie w Polsce jest bardzo ciężkie. Panuje nieznany w historii terror. Gdy się jest w domu lub wychodzi się na ulicę, nie wie się nigdy, jak długo jeszcze wypadnie żyć. Najmniejsze podejrzenie o udział w organizacji podziemnej lub w życiu politycznym Kraju powoduje aresztowanie i śmierć. Żołnierze Armii Krajowej nie boją się śmierci, uważając ją za normalną powinność żołnierską, ale zanim ten żołnierz umrze, zostaje poddany tak nieludzkim torturom, że przekracza to wytrzymałość ludzką. Gdy od- działy Armii Krajowej odbijają więźniów politycznych, część z nich znajduje się w tak strasznym stanie, że nie wiadomo, co z nimi robić – żyć długo nie będą, a przecież trudno ich dobijać. Niemcy są bardzo przekupni i nie jest trudno wykupić z więzienia złodzieja lub kryminalistę, ale nie było jeszcze wypadku, by udało się wykupić więźnia politycznego. Można natomiast kupić od Niemców żywność i to jest szczęście, bo wyznaczona ludności racja 200 gr[amów] chleba dziennie i kilka deka[gramów] cukru na miesiąc jest niewystarczająca do utrzymania się przy życiu. Pomimo tych warunków walka w Polsce jest możliwa i jest prowadzona. Armia Krajowa, dowodzona przez Komendanta, wykonywującego rozkazy N[aczelnego] W[odza] Sił Zbrojnych R[zeczypospolitej] P[olskiej] w Londynie, liczy 250000 żołnierzy zorganizowanych w 6500 plutonów. Pluton jest podstawową jednostką or- ganizacyjną. Istnieje komenda łącząca dowództwo polowe i ministerstwo wojny223. Ponadto istnieją dowództwa terytorialne różnych szczebli, jednak większe jednostki formuje się tylko dla określonej operacji za pomocą doraźnej mobilizacji. Tak w rejonie Kowla po wejściu oddziałów sowieckich zmobilizowano jednostki o wartości dywizji224, która wzięła udział we wspólnej operacji. Nie było oczywiście artylerii. Jednostki nie posiadają stałych środków przewozowych. W razie potrzeby wyko- rzystuje się furmanki chłopskie. W razie zadania wykonania określonych zniszczeń, zdobywa się przedtem nieraz samochody niemieckie, które posiadają niezbędne do poruszania się papiery – Polacy samochodów nie posiadają. Do zwożenia sprzętu

221 Protokół wystąpienia gen. bryg. Stanisława Tatara sporządził attaché wojskowy RP w Waszyngtonie płk dypl. Włodzimierz Onacewicz. 222 Gen. bryg. Stanisław Tatar przed odlotem z kraju (15/16 IV 1944 r.) pełnił funkcję szefa Operacji i I zastępcy szefa Sztabu Komendy Głównej Armii Krajowej. 223 Tzn. Komenda Główna AK. 224 27 Wołyńską Dywizję Piechoty Armii Krajowej.

168 Dokumenty

zrzucanego za pomocą spadochronów używa się także furmanek. Zadania bojowe wykonuje się zwykle w nocy, która należy do Polaków; dzień należy do Niemców. Zadanie, jakie sobie postawiła Armia Krajowa, polega na: 1. przygotowaniu ogólnego powstania, które może być także zarządzone częściowo w miarę przesuwania się frontu, 2. planowaniu i wykonywaniu dywersji na szeroką skalę. Armia Krajowa jest doskonale przygotowana duchowo do swoich zadań, natomiast jest zupełnie niedostatecznie zaopatrywana w sprzęt i pieniądze. A[rmia] K[rajowa] potrzebuje przede wszystkim broni maszynowej, lekkiej broni przeciwpancernej, ma- teriałów wybuchowych i sprzętu łączności. Obecnie A[rmia] K[rajowa] otrzymuje sprzęt drogą powietrzną z Włoch. Droga pół- nocna z W[ielkiej] Brytanii niestety została zaniechana i przeto225 stracono całą zeszłą zimę. Droga z Włoch funkcjonuje dobrze. Możliwa byłaby także droga z[e] Szwecji. Najkrótsza byłaby droga z Rosji, zwłaszcza do wschodniej i południowej Polski. Na zapytanie gen. T[abor] oświadczył, że Rosja nie zaopatruje A[rmii] K[rajowej]. A[rmia] K[rajowa] zorganizowała ograniczoną własną produkcję broni, mianowicie materiału wybuchowego, granatów, sprzętu radiowego itd. Materiał wybuchowy nadaje się tylko do granatów ręcznych i jest za słaby n[a] prz[ykład] do wysadzania po- ciągów. Jednak tylko dzięki posiadaniu granatów ręcznych krajowej produkcji była możliwa operacja w re[jonie] Kowla, która zresztą bardzo wyczerpała ich zapas. Pro- dukcja własna radioaparatów miała ogromne znaczenie dla A[rmii] K[rajowej], gdyż przez długi czas nie otrzymywano zupełnie sprzętu radiowego z zagranicy. Na zapytanie gen. T[abor] stwierdził obecność w Polsce przygotowywanych konspiracyjnych lądowisk, z których się korzysta. Akcja sabotażowa A[rmii] K[rajowej] jest skierowana przede wszystkim na komunikacje n[ie]p[rzyjacie]la. Daje ona poważne rezultaty. Tu gen. T[abor] przytoczył cy- fry zniszczonego taboru kolejowego za 1943 [rok] oraz zniszczenia kolei w marcu 1944 [roku] w rej[onie] Lwowa, podane dnia poprzedniego gen[erałowi] Bissel226. Na- stępnie podał plan zniszczeń komunikacji na maj, obejmujący przecięcie wszystkich ważniejszych kolei w kilku miejscach; podał także pewne szczegóły techniczne wykonywania zniszczeń. Jest także przygotowywany specjalny plan przerwania komunikacji, w razie gdyby Niemcy zaczęli przerzucać jednostki ze wschodu na zachód, korzystając z bezczynności Rosjan na froncie wsch[odnim]. Plan został przygotowany na jesieni 1943 [roku] na skutek propagandy niemieckiej, która przewidywała inwa- zję Europy zach[odniej] i przygotowywała armię do konieczności przeciwstawienia się całą siłą Anglikom i Amerykanom. Stała akcja A[rmii] K[rajowej] obejmuje także wykonywanie wyroków śmierci na najbardziej bestialskich Niemców227, utrudnianie administracji niemieckiej rządzenia krajem oraz niszczenie wszelkich zapasów wojennych, w pierwszym rzędzie zapasów paliwa.

225 Powinno być: przez to. 226 Gen. bryg. Clayton Bissel w 1943 r. był dowódcą amerykańskiej 10 Armii Lotniczej w Indiach. 227 Winno być: Niemcach.

169 Dokumenty

Walka A[rmii] K[rajowej] zmusza Niemców do utrzymywania w Polsce licznych ba[tali]onów etapowych i znacznych ilości policji dla ochrony komunikacji i osłony administracji. A[rmia] K[rajowa] kontroluje stale stan moralny wojska niemieckiego za pomocą kontroli 4000–10 000 listów żołnierzy niem[ieckich] miesięcznie. Na zapytanie gen. T[abor] wyjaśnia, że propaganda niem[iecka] obecnie uważa Rosję za najgorszego wroga, co znajduje odbicie w listach, w których widać strach przed okupacją Niemiec przez Rosję i brak tego strachu w odniesieniu do okupacji anglo-amerykańskiej. Strach przed Rosją jest naturalny po wymordowaniu przez Niemców 5 milionów jeń- ców rosyjskich, którym pozwolono umrzeć z głodu i chłodu; gen. T[abor] mógł to obserwować sam w r[oku] 1941 i 1942 w Polsce. Gen. T[abor] powtórzył rozważania o możliwościach ofensywy ros[yjskiej], które przedyskutował dnia poprzedniego z płk. Michela228. Zwrócił on uwagę na to, że tylko wielka ofensywa na Warszawę – Berlin może naprawdę dopomóc operacji inwazyjnej i że główny wysiłek takiej ofensywy musi iść na północ od Prypeci na skutek [sic!] kierunku głównych komunikacji, podczas gdy na południe od Prypeci może iść tylko wysiłek pomocniczy. O g[odzinie] 11.45 gen. T[abor] przeprosił zebranie229, że musi jechać na spotkanie z adm. [Williamem] Leahy230. Obecni wysłuchali z widocznym głębokim zainteresowaniem gen. Tabora i zada- wali mu szereg pytań. Zakres i wyniki akcji sabotażowej A[rmii] K[rajowej] zrobiły wrażenie, a podkre- ślenie niedostateczności zaopatrzenia A[rmii] K[rajowej] wywołało pytanie podsekr[e- tarza] Mac Cloy, czego potrzeba i jak dostarczyć; szczegółowa dyskusja nad zapotrzebowaniami będzie przedmiotem konferencji z Combined Chiefs of Staff231, dn[ia] 12 VI 1944 [roku]. Zebrani serdecznie pożegnali gen. T[abora] i życzyli mu szczęścia. Gen. Mac Narney wspomniał, że będzie na posiedzeniu C[ombined] C[hiefs] [of] S[taff] w dn[iu] 12 VI.

AWBBH, mikroﬁ lm nr 560 (fotokopia oryginału).

228 Winno być: Michelem. 229 Winno być: zebranych. 230 Szef sztabu wojskowego prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki Franklina D. Roosevelta. 231 Połączony Komitet Szefów Sztabów – utworzony w styczniu 1942 r. organ zjednoczonego dowództwa Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii z siedzibą w Waszyngtonie.

170 Dokumenty

Nr 86 1944, LIPIEC, 21, [WARSZAWA]. DEPESZA DOWÓDCY AK GEN. DYW. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO (,,LAWINY”) DO SZTABU NACZELNEGO WODZA O ZARZĄDZONEJ CZUJNOŚCI DO POWSTANIA POWSZECHNEGO 232

Dnia 19 lipca zarządziłem wzmożony nasłuch do powstania. Na skutek możliwo- ści załamania się Niemiec zarządziłem w dniu 18 lipca stan czujności do powstania od dnia dwa pięć lipca godz. 001. Hasła czujności dla bazy i osłony rozpocznijcie z dniem dwa pięć lipca.

Armia Krajowa..., t. 4, Londyn 1977, s. 2.

232 Depeszę otrzymano w Londynie 24 lipca 1944 r. o godz. 19.30. Odszyfrowana została 25 lipca o godz. 15.00 i tego samego dnia wieczorem szef sztabu gen. Stanisław Kopański polecił rozpoczęcie nadawania hasła.

171 Dokumenty

Nr 87 1944, SIERPIEŃ, 1, [WARSZAWA]. DEPESZA DOWÓDCY AK GEN. DYW. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („ZNICZA”) DO KOMENDANTÓW OKRĘGÓW O WYBUCHU POWSTANIA W WARSZAWIE I NAKAZUJĄCA KONTYNUOWANIE „BURZY”

Rozpoczęliśmy walkę o Warszawę. Reszta wykonuje „Burzę”.

Armia Krajowa..., t. 4, s. 32.

172 Dokumenty

Nr 88 1944, SIERPIEŃ, 13, [LONDYN]. FRAGMENT MELDUNKU SZEFA SZTABU NACZELNEGO WODZA GEN. BRYG. STANISŁAWA KOPAŃSKIEGO DO NACZELNEGO WODZA GEN. BRONI KAZIMIERZA SOSNKOWSKIEGO O ODWOŁANIU CZUJNOŚCI DO POWSTANIA POWSZECHNEGO

[…] Depeszą z dnia 7 VIII otrzymaną dnia 8 VII [19]44 godz. 16.00 D[owód]ca A[rmii] K[rajowej] zażądał zaprzestania nadawania hasła czujności do powstania („Pobudka Wojska Polskiego”) i zastąpienia go nadal hasłem „BURZY” („Z dymem pożarów”). Wykonanie weszło w życie dnia 8 VIII [19]44 godz. 19.45. […]

Maszynopis. Fotokopia w zbiorów autorów.

173 Dokumenty

Nr 89 1944, SIERPIEŃ, 23, [WARSZAWA]. DEPESZA KOMENDANTA OBSZARU WARSZAWSKIEGO AK GEN. BRYG. ALBINA SKROCZYŃSKIEGO („ŁASZCZA”) PRZEKAZUJĄCA ROZKAZ DOWÓDCY AK GEN. DYW. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („ZNICZA”) W SPRAWIE BOJKOTU MOBILIZACJI ZARZĄDZONEJ PRZEZ PKWN

Podaję rozkaz Komendanta AK Nr 684 z dnia 19 sierpnia do zastosowania się: „Zachodzą wypadki ogłaszania mobilizacji przez PKWN – co jest bezprawiem. Na- leży się jej przeciwstawić co najmniej przez uchylanie się od niej. Ludzie doprowadzeni siłą – mają protestować. W razie przemocy dać się wcielić do szeregów. Jedyną władzą uprawnioną do zarządzenia mobilizacji – jest polski rząd w Londynie i jego przedstawicielstwo w Kraju, Znicz233”. Poza tym obowiązują wszystkie – poprzednio wydane zarządzenia i rozkazy.

Armia Krajowa..., t. 4, s. 151.

233 Pseudonim Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego.

174 Dokumenty

Nr 90 1944, SIERPIEŃ, 29, [LONDYN]. DEKLARACJA RZĄDU WIELKIEJ BRYTANII ZŁOŻONA W IZBIE GMIN PRZEZ MINISTRA SPRAW ZAGRANICZNYCH ANTHONY EDENA W SPRAWIE UZNANIA PRAW KOMBATANCKICH ŻOŁNIERZY AK234

Rząd Jego Królewskiej Mości czynił stale wszystko, co było w jego mocy, aby zabez- pieczyć wszystkim członkom Sił Zbrojnych mocarstw, walczących przeciwko Niem- com, traktowanie ich przez niemieckie władze wojskowe zgodnie z prawami i zwyczajami wojennymi. Rząd Jego Królewskiej Mości otrzymuje jednak liczne raporty, świadczące o tym, że członkowie Polskiej Armii Krajowej, która prowadzi czynną akcję przeciwko wspólnemu wrogowi, traktowani są przez niemieckie władze wojskowe w sprzeczności z prawami i zwyczajami wojennymi. Rząd Jego Królewskiej Mości ogłasza wobec tego następującą oﬁ cjalną deklarację: 1. Polska Armia Krajowa obecnie zmobilizowana stanowi siłę kombatancką, będącą integralną częścią Polskich Sił Zbrojnych. 2. Członkowie Polskiej Armii Krajowej otrzymali instrukcje prowadzenia swych operacji wojennych zgodnie z zasadami wojny i, postępując w ten sposób, używają swego oręża jawnie przeciw nieprzyjacielowi. Działają oni w jednostkach pozosta- jących pod odpowiedzialnym dowództwem. Zaopatrzeni są w wyraźną odznakę lub w polskie mundury. 3. W tych warunkach represje wobec członków Polskiej Armii Krajowej są pogwałce- niem przepisów wojennych, obowiązujących Niemcy. Wobec tego Rząd Jego Królewskiej Mości ostrzega wszystkich Niemców, którzy biorą jakikolwiek udział w tych gwałtach, albo są w jakikolwiek sposób za nie odpowiedzialni, że czynią tak na własne ryzyko i że będą pociągnięci do odpowiedzialności za swe zbrodnie.

„Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, 31 VIII 1944, nr 206. Toż w: Polskie Siły Zbrojne..., t. 3, s. 861–862; Armia Krajowa..., t. 4, s. 225–226 (tu dalej na s. 304 mylnie data: 30 VIII).

234 Jednobrzmiące deklaracje rządów Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych o przyznaniu praw kombatanckich żołnierzom Armii Krajowej ogłoszono równocześnie 29 sierpnia 1944 r. w Londynie (agencja Reutera) i Waszyngtonie (agencja Associated Press), zaś 30 sierpnia na falach BBC oraz w prasie brytyjskiej i amerykańskiej.

175 Dokumenty

Nr 91 1944, WRZESIEŃ, 20, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 1 DOWÓDCY AK GEN. DYW. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („BORA”) O UTWORZENIU WARSZAWSKIEGO KORPUSU AK

Rozkazuję z dniem 20 IX [19]44 [roku] przeorganizować oddziały powstańcze Armii Krajowej walczące o Warszawę w regularne oddziały Wojska Polskiego. 1. Całość sił Armii Krajowej w Warszawie oraz oddziały z Puszczy Kampinoskiej wchodzą w skład W[ojska] P[olskiego] jako Warszawski Korpus Armii Krajowej. D[owód]cą Warszawskiego Korpusu Armii Krajowej mianuję: Gen. bryg. Antoniego Chruściela, pseud[onim] Monter. Zastępcą dowódcy Korpu- su: Płk. dypl. Karola Ziemskiego, pseud[onim] Wachnowski. 2. W skład Korpusu wchodzą trzy dywizje piechoty: – 8. d[ywizja] p[iechoty] im[ienia] Romualda Traugutta – zorganizowana z oddzia- łów walczących na Żoliborzu i w Puszczy Kampinoskiej. Na p.o. d[owód]cy 8. d[ywizji] p[iechoty] wyznaczam ppłk. [Mieczysława] Niedzielskiego, pseud[onim] Żywiciel. – 10. d[ywizję] p[iechoty] im[ienia] Macieja Rataja – zorganizowana z oddziałów walczących na Mokotowie. Na p.o. d[owód]cy 10. d[ywizji] p[iechoty] wyznaczam ppłk. [Józefa] Rokickiego, pseud[onim] Karol. – 28. d[ywizję] p[iechoty] im[ienia] Tadeusza [sic – Stefana] Okrzei – zorganizowana z oddziałów walczących w Śródmieściu. D[owód]cą 28. d[ywizji] p[iechoty] mianuję płk. [Franciszka] Edwarda Pfeiffera, pseud[onim] Radwan. 3. Polecam d[owód]cy Korpusu zorganizować w składzie każdej dywizji pułki o numeracji dawnej z roku 1939. Dla zachowania tradycji walk powstańczych w War- szawie polecam pozostawić obok numeracji nazwy dotychczas używane przez od- działy w walkach powstańczych (do plutonu włącznie). 4. Jednostki korpuśne i dywizyjne zorganizują właściwi d[owód]cy w[edłu]g moż- liwości i potrzeb. – Wszystkie te jednostki zatrzymują nazwy powstańcze obok nadanej im numeracji. 5. Sztab i służby pozostawić czasowo w obecnym składzie. 6. Polecam przedstawić mi do zatwierdzenia rozkaz organizacyjny wraz z obsadą perso- nalną do ba[tali]onu włącznie, podając nazwiska d[owód]ców obok pseudonimu. Pierw- sze wstępne zarządzenia wydać niezwłocznie na odprawach ustnych d[owód]ców235.

AWBBH, III/40/15, cz. II, k. 247 (oryginał). Toż w: Armia Krajowa..., t. 4, s. 369–370 (tu wiele zniekształceń; na końcu dodane zdanie: „Ujawnione nazwiska możecie rozpowszechniać”). Zob. fot. s. 468.

235 Następnego dnia – 21 września 1944 r. – komendant Okręgu Warszawa i dowódca War- szawskiego Korpusu Armii Krajowej, gen. bryg. Antoni Chruściel („Monter”) wydał w tej sprawie szczegółowy rozkaz organizacyjny (zob. J. Margules, Przyczółki warszawskie, Warszawa 1962, s. 360–363 – tekst rozkazu i fotokopia oryginału).

176 Dokumenty

Nr 92 1944, WRZESIEŃ, 30, [LONDYN]. DEPESZA PREZYDENTA RP WŁADYSŁAWA RACZKIEWICZA DO DOWÓDCY AK GEN. DYW. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO Z INFORMACJĄ O MIANOWANIU GO NACZELNYM WODZEM

Na podstawie art. 13 ust. 2 pkt. d Ustawy Konstytucyjnej mianuję Pana Generała Naczelnym Wodzem Sił Zbrojnych. Pan Generał wstępuje w prawa i obowiązki Naczelnego Wodza z chwilą rozpoczę- cia swych czynności w siedzibie Prezydenta Rzeczypospolitej i Rządu.

Armia Krajowa..., t. 4, s. 417.

177 Dokumenty

Nr 93 1944, PAŹDZIERNIK, 1, [WARSZAWA]. DEPESZA DOWÓDCY AK GEN. DYW. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO DO KOMENDANTÓW OKRĘGÓW Z INFORMACJĄ O ZAKOŃCZENIU WALK W WARSZAWIE I MIANOWANIU GEN. BRYG. LEOPOLDA OKULICKIEGO („NIEDŹWIADKA”) JEGO NASTĘPCĄ236

1. Dalsza walka w Warszawie nie ma już żadnych szans. Zdecydowałem ją skończyć. Warunki kapitulacji gwarantują żołnierzom pełne prawa kombatantów i237 ludno- ści cywilnej humanitarne traktowanie. Sam iść muszę z żołnierzami do niewoli. 2. Swoim następcą w pracy konspiracyjnej mianuję ob. Niedźwiadka [gen. bryg. Leopolda Okulickiego]. 3. Akcję Burzy ograniczyć do minimum, cały wysiłek skierować na samoobronę lud- ności. 4. Dziękuję wszystkim żołnierzom Armii Krajowej za dotychczasowy wysiłek i pracę w braterskim zespole dla dobra i sprawy. Ufam, że wszyscy żołnierze Armii Kra- jowej wypełniać będą aż do końca swój żołnierski obowiązek wierni sztandarom Rzeczypospolitej Polskiej. Wierzę, że w ciężkich zmaganiach przez obﬁ tą oﬁ arę krwi wywalczymy zwycięstwo, a przez nie wolność Ojczyzny.

Polskie Siły Zbrojne..., t. 3, s. 901 (tu mylnie data: 4 X). Toż w: Armia Krajowa..., t. 4, s. 424–425 oraz AWBBH, mikroﬁ lm nr 560 (odpis, maszynopis).

236 Depesza podpisana 1 października, drogą radiową została nadana do Londynu 3 października 1944 r. i odczytana tam dzień później, a następnie także drogą radiową przekazana do adresatów. 237 Winno być: a.

178 Dokumenty

Nr 94 1944, PAŹDZIERNIK, 4, [WARSZAWA]. ARTYKUŁ WSTĘPNY „PO WALCE” W OSTATNIM POWSTAŃCZYM NUMERZE „BIULETYNU INFORMACYJNEGO”

Walka skończona. Zamknięty przeszło dwumiesięczny okres jednej z najszczyt- niejszych i najtragiczniejszych zarazem kart naszej historii. Za wcześnie jeszcze na obiektywny sąd o tym okresie. Rachunek naszych strat i zysków, zasług i błędów, ofi ar i uzyskanych wartości – przekazać musimy historii. Tutaj jedno musimy stwierdzić z niezachwianą pewnością. Walczyliśmy o sprawę najwyższą, o wartości w życiu Narodu największe. Zapłaciliśmy też największą cenę tej walki. Zapłaciliśmy ją bez wahań i ociągania, w porywie duchowego zespolenia wszystkich sił narodowych we wspólnie toczonej walce. Nie chcemy tutaj pomniejszać znaczenia tej ceny. Jest ona olbrzymia w rachunku ludzkiego cierpienia, w rachunku ofi ar ludzkiego życia, w rachunku strat materialnych i kulturalnych. Jest ona szczególnie dotkliwa w rachunku strat tej najcenniej- szej z narodowych wartości, kwiatu zarazem i owocu Narodu, zapalnej i entuzja- stycznej, bezinteresownie ofi arnej młodzieży. Walka jest ryzykiem. Stąd też nie zawsze może się kończyć zwycięstwem. Naszej walce nie dane było zakończyć się osiągnięciem zamierzonego celu. Za- mknięciem zmagań orężnych jest nie odzyskanie wolności, lecz nowy etap żołnier- skiego i narodowego tułactwa. Idziemy w szlaki tego tułactwa, pozostawiając za sobą to, co nad wszystko nam drogie: ruiny ukochanego miasta, bezcenne szczątki naszej przeszłości i kultury, a przede wszystkim to najdroższe i najtragiczniejsze: groby i szczątki poległych w walce. Klęska, której rozmiarów pomniejszać nie chcemy, jest klęską jednego miasta, jednego etapu naszej walki o wolność. Nie jest klęską naszego Narodu, naszych pla- nów i ideałów historycznych. Z przelanej krwi, z zespołowego trudu i znoju, z męki ciał i dusz naszych powstanie nowa Polska, wolna, silna i wielka. Wiarą tą będziemy żyć na przymusowym tułactwie czy w obozach, tak jak żyliśmy nią w naszej pracy i walce. Wiara ta – to najrealniejszy, najwyższy Testament, pisany krwią wielotysięcz- nych ofi ar i bohaterów Powstania.

„Biuletyn Informacyjny”, 4 X 1944, nr 102, s. 1.

179 Dokumenty

Nr 95 1944, LISTOPAD, 28, [PIOTRKÓW TRYBUNALSKI – ?]. ROZKAZ NR 1 P.O. DOWÓDCY AK GEN. BRYG. LEOPOLDA OKULICKIEGO („NIEDŹWIADKA”) DO ŻOŁNIERZY AK

Żołnierze Armii Krajowej! Z polecenia Pana Prezydenta R[zeczypospolitej] P[olskiej] i rozkazu Szefa Sztabu Głównego objąłem nad Wami dowództwo238 w chwili szczególnie ciężkiej, gdy na skutek taktycznie przegranej bitwy o Warszawę i wzmożonego nacisku wroga słabsze charaktery chwieją się, a słabe serca tracą wiarę w słuszność naszej walki i ostateczne zwycięstwo Polskiej Sprawy. Jest to okres chwilowego kryzysu, występujący w każdej walce. Opanowanie go wzmaga siły i poprzedza zwycięstwo. Pierwsze przeto zadanie, jakie staje przed nami: opanować ten kryzys, wzmocnić szeregi, by gotowym być do ostatniego zwycięskiego boju. Chwila ta zbliża się do nas szybko. Niemcy wojnę już przegrały. Ich ostateczna klęska to kwestia tylko miesięcy. Ze Związkiem Sowieckim dotychczas stosunki nie zostały uregulowane mimo dobrej woli i pełnego wysiłku naszego Rządu. Jest to dla nas wszystkich źródłem trosk o przyszłość Polski, która może istnieć jedynie jako niepodległe i suwerenne pań- stwo, według woli własnego Narodu, bez obcej opieki. O tę największą i najświętszą wartość bijemy się przecież z Niemcami szósty rok i bić się będziemy aż do zwycięstwa sprawiedliwej i słusznej naszej sprawy. Wierzę głęboko, że wojna ta – rozpoczęta przeciw zbrodniczemu barbarzyństwu Niemiec – nie może się zakończyć triumfem zła. Zwyciężyć musi i na pewno zwycięży Prawda i Sprawiedliwość – a przez to zwycięży Polska. Pamiętajcie o bohaterskich towarzyszach broni, którzy ginęli z wiarą, że trud ich nie pójdzie na marne, a dzieło wyzwolenia Polski my za nich dokończymy. Naród Polski oczekuje, że Armia Krajowa spełni swój obowiązek. Niech żyje wolna, szczęśliwa i od nikogo niezależna Polska.

„Biuletyn Informacyjny”, Częstochowa, 10 XII 1944, nr 103.

238 Pełne prawa Dowódcy Armii Krajowej (dotychczas był tylko pełniącym obowiązki) gen. bryg. Leopold Okulicki („Niedźwiadek”) otrzymał formalnie dopiero na mocy decyzji Prezydenta RP z 21 grudnia 1944 r.

180 Dokumenty

Nr 96 1944, LISTOPAD, 28, [MIEJSCE POSTOJU]. P.O. KOMENDANTA OBSZARU WARSZAWSKIEGO AK PPŁK ZYGMUNT MARSZEWSKI („KAZIMIERZ”) DO KOMENDANTÓW PODOKRĘGÓW ZACHÓD („HAJDUKI”) I PÓŁNOC („TUCHOLA”) O DYREKTYWACH SZTABU NACZELNEGO WODZA I KOMENDY GŁÓWNEJ AK DOTYCZĄCYCH ZACHOWANIA SIĘ ODDZIAŁÓW W MOMENCIE WEJŚCIA ARMII CZERWONEJ

W związku z rozkazami otrzymanymi ostatnio z Centrali i K[omen]dy AK podaję do wiadomości: 1. K[omenda]nt AK zarządził dla Podokręgu Białowieża zwolnienie naszych oddzia- łów z przysięgi i zezwolił na wstąpienie do oddziałów Berlinga celem uchronienia ludzi od prześladowań NKWD. Równocześnie wezwał wszystkich żołnierzy AK do zachowania duszy polskiej i pracy dla dobra kraju. 2. Dyrektywa z Centrali nakazuje żołnierzom AK Białowieża rozwiązanie dotychczasowej organizacji i wstępowanie do wojska i urzędów cywilnych, gdzie mają pracować w ten sposób, by ulżyć wszystkim pozostałym współobywatelom. Wy- mienione zarządzenia nie dotyczą Podokręgów będących pod okupacją niemiec- ką. Zarządzenia szczegółowe, określające nasz stosunek do Sowietów [sic] na wypadek przesunięcia się frontu będą wydane przez Centralę i podane w swoim czasie w moim rozkazie Podokręgom. Punkty 1 i 2 mogą być precedensem dla K[omendan]tów Podokręgów na wypadek nagłego załamania się frontu niemieckiego i opanowanie przez sowiety terenu przed otrzymaniem szczegółowych roz- kazów. Na razie zezwalam na poinformowanie co do pkt 1 i 2 li tylko k[omenda] ntów Obwodów, żeby wiedzieli, czego się trzymać w razie nagłej zmiany sytuacji – jednak z zastrzeżeniem, aby tego nie podawali w dół. 3. Podaję wytyczne, które należy podać obwodom do pouczenia wszystkich żołnierzy AK: a/ K[omenda]nt AK podał, że żołnierze muszą starać się za wszelką cenę pozo- stać na swoim terenie, a nie wędrować na zachód, z wyjątkiem tych żołnierzy oddziałów warszawskich, którzy nie mają możności legalnego zaczepienia się na miejscu. b/ O ile porozumienie polsko-rosyjskie zostanie zawarte, całe nasze wojsko będzie ujawnione i podporządkowane władzom polskim po tamtej stronie frontu. c/ O ile porozumienia jeszcze nie będzie, a front niemiecki nagle się załamie – wszyscy żołnierze AK mają dążyć wszelkimi sposobami, by się nie dać zabrać niemcom [sic!]. Oddziały uzbrojone w tym wypadku wykonać mają akcję za- czepną i obronną, jak było przewidziane w akcji „Burza”, tj. popędzić n[ieprzyjacie]la, by prędzej wyszedł, nie zamykając mu drogi. Po wykonaniu akcji nie ujawniają się, lecz melinują broń i rozchodzą się do domów. d/ W wypadku braku porozumienia polsko-sowieckiego i zajęcia naszego tarenu przez sowiety, wszyscy żołnierze otrzymują rozkazy, jak mają się zachować. Rozkazy te w odpowiednim czasie podam.

181 Dokumenty

E. W związku z obwieszczeniem nawołującym Polaków do ochotniczego zaciągu do służby pomocniczej, wyjaśniam: należy z całą stanowczością przeciwsta- wić się tej akcji, przeciwdziałać jej, wyjaśniając, że pójście na współpracę z niemcami jest zdradą interesów narodowych. Każdy Polak, nawet złapa- ny, raczej powinien pójść do karnego obozu, aniżeli zgłosić się dobrowolnie do służby pomocniczej. Sprawę tę polecam odpowiednio naświetlić w prasie konspiracyjnej.

Maszynopis. Fotokopia w zbiorach autorów. Zob. fot. s. 474.

182 Dokumenty

Nr 97 1944, GRUDZIEŃ, 10, [MIEJSCE POSTOJU]. MELDUNEK P.O. DOWÓDCY AK GEN. BRYG. LEOPOLDA OKULICKIEGO („TERMITA”) DO SZEFA SZTABU NACZELNEGO WODZA GEN. DYW. STANISŁAWA KOPAŃSKIEGO O STANIE ORGANIZACYJNYM AK

Przedstawiam ogólny obraz stanu A[rmii] K[rajowej]: 1. K[omenda] G[łówna]. a) Zastępca, gen. bryg. Nil (Maj) [August Emil Fieldorf], mianowany na wniosek gen. Bora [Tadeusza Komorowskiego] przed upadkiem powstania razem z no- minacją grupy pułkowników. Zadaniem jego w chwili obecnej jest organizacja grupy konspiracyjnej, skierowanej przeciw Sowietom oraz organizacja i praca Kedywu. W razie potrzeby inspekcja Okręgów. Przewiduję na wypadek ruszenia frontu przejście jego na [sic!] część Polski, zajętą przez Sow[iety] i kierowanie tam całością akcji w porozumieniu z Del[egatem] Rządu. b) Szef Sztabu płk dypl. Sęk [Janusz Bokszczanin]. Kieruje całością pracy sztabu. W wypadku ruszenia frontu przesuwa się na zachód, kierując do końca pracą na terenach pozostających w ręku Niemców. W żadnym wypadku nie można go zostawić na terenach zajętych przez Sowiety. Nie zgadza się na pracę konspi- racyjną przeciw Sowietom, nie wierząc w jej skuteczność i będąc pewnym, że w krótkim czasie zostałby zdekonspirowany. c) Organizacja sztabu, jak załącznik239. Nieobsadzony dotychczas O[ddział] IV. Proszę o przysłanie oﬁ cerów kandydatów na szefa O[ddziału] IV i O[ddziału] III. 2. Łączność. a) Łączność kurierska zagraniczna przez Szwajcarię zmontowana, przez Węgry chwilowo zerwana, staramy się ją odbudować. b) Łączność radio[wa]. Zamierzone uruchomienie 10 r[a]d[io]st[acji], z czego w obecnej chwili 2 r[a]d[io]st[acje] czynne na nr 88, 4 r[a]d[io]st[acje] gotowe do gry w 10 dni po otrzymaniu z Centrali elementów, pozostałe 4 r[a]d[io]st[acje] w stadium organizacji, która zostanie zakończona w ciągu miesiąca. c) Łączność kurierska z terenami zajętymi przez Sowiety zmontowana, łączność radiowa z ekspozyturami wywiadowczymi w Mińsku Lit[ewskim], Brześciu, Ba- ranowiczach, Siedlcach i Małkini nawiązana. Proszę o realizację zapotrzebowań sprzętowych podanych przez radio. 3. Okręgi (Obszary). a) Rzeka [Obszar Warszawa] – dotychczasowy K[o]m[en]d[an]t gen. bryg. Łaszcz [Albin Skroczyński] poszedł do niewoli razem z szefem sztabu [Władysławem Frączkiem]. P.o. K[o]m[en]d[an]ta ppłk Kazimierz [Zygmunt Marszewski]. Duże trudności dowodzenia z [sic!] Podokręgiem Tuchola [Podokręg Północny] (Reich)240.

239 Załącznika nie publikujemy. 240 Tzn. obejmujące tereny włączone do Rzeszy.

183 Dokumenty

b) Barka [Okręg Łódź] – dotychczasowy K[o]m[en]d[an]t ppłk Barbara [Michał Stempkowski]. Ze względu na trudności dowodzenia (13 obwodów w Reichu i 4 obwody w G[eneralnym] G[ubernatorstwie] ograniczyłem jego Okręg tylko do ziem w Reichu. Z 4 obwodów [w] G[eneralnym] G[ubernatorstwie] utworzony został Podokręg Korba [Piotrków Trybunalski] – podległy wprost mnie. Komen- dantem podokręgu mjr Powała [Stanisław Pawłowski], dotychczasowy inspektor. Komendę Okręgu Barka pozostające dotychczas na terenie G[eneralnego] G[ubernatorstwa] poleciłem przesunąć do m[iejsca] p[ostoju] Barki. c) Jodła [Okręg Kielce-Radom] – bez zmian. d) Muzeum [Okręg Kraków] – Garda [Edward Godlewski] w dalszym ciągu w wię- zieniu – rozpoznany przez gestapo. Okręg ten jest dobrze rozpracowany przez gestapo, które ma zapewne wtyczkę w sztabie Okręgu (podejrzany J.K.241). Nowy Komendant Okręgu Kruk II [Przemysław Nakoniecznikoff-Klukowski] ob- jął urzędowanie i rozpoczął swą pracę zupełnie dobrze. e) Chodnik [Okręg Śląsk] – bez zmian. f) Klucz – (Obszar zach[odni]). Wyznaczony przez Bora [Tadeusza Komorowskiego] na Komendanta Obszaru Denhoff [Zygmunt Miłkowski] wywieziony na roboty do Rzeszy. Wyznaczyłem nowego komendanta – Sławbora [Jan Szczurek-Cergowski], który rozpoczął pracę zupełnie dobrze. Jak wygląda nasza praca na tym Obszarze dokładnie nie wiemy, stwierdzić trzeba, że była ona tam zaniedbana. 4. Dla usprawnienia współpracy A[rmii] K[rajowej] z władzami admin[istracyjnymi] (De- l[egatura] Rządu) utworzony został Departament O[brony] N[arodowej] przy Del[ega- turze] Rządu. Zadaniem jego jest załatwianie wyłącznie spraw politycznych, leżących na peryferiach [zainteresowań] A[rmii] K[rajowej] i władz admin[istracyjnych]. Depar- tament ten rozpoczął swe czynności i w dużej mierze odciążać może Dowódcę A[rmii] K[rajowej] od kłopotliwych i trudnych spraw politycznych. Dyrektorem Departamentu został zamianowany oﬁ cer zaproponowany przeze mnie (mjr Jerzy [Jerzy Michalew- ski]), cieszący się zaufaniem Del[egata] Rządu i wszystkich stronnictw politycznych. Oceniając ogólnie K[omendę] G[łówną] – mam jeszcze poważne braki w obsadzie personalnej oddziałów sztabu, co może być usunięte z czasem przez wyszukiwanie i dobór ludzi na miejscu, względnie dosłanie pojedynczych oﬁ cerów z Centrali; mimo tego może jednak już w tej chwili być dostatecznym aparatem dowodzenia. Organizacja dowodzenia w Okręgu242 (z wyjątkiem Jodły) na skutek wsyp i dezor- ganizacji spowodowanej walką w Warszawie wymaga dużego wysiłku i musi być naszym najpilniejszym zadaniem. Powiązanie K[omendy] G[łównej] z Okręgami łącznością kurierską funkcjonuje sprawnie. W ciągu miesiąca grudnia powinna również funkcjonować łączność radiowa. Będą trudności odzwyczajenia243 Okręgów [od] korespondowania wprost z Centralą, nie sądzę jednak, by ich bez większego trudu nie można było opano- wać i co będzie wymagało wyraźnego rozkazu Centrali.

241 W oryginale podano pełny pseudonim. 242 Winno być: w Okręgach. 243 Winno być: z odzwyczajeniem.

184 Dokumenty

II. Dowodzenie. 1. Dotychczasowy stan dowodzenia Okręgami przez Centralę powoduje pogłębianie się kryzysu wewnętrznego i powinien dla dobra sprawy ulec szybko zmianie. Trudności z nawiązaniem łączności radiowej K[omendy] G[łównej] z Centralą powinny być w najbliższym czasie usunięte. Przypuszczam, że w chwili otrzymania tego meldunku [przez Pana Generała] łączność radiowa będzie już grała. Czuję się w obowiązku zameldować Panu Generałowi, że trudności nawiązania łączności powstały na skutek przetrzymywania moich depesz przez Jodłę, jak również przekazywania mi rozkazów z Centrali. Zarządziłem dochodzenie i winnych ukarzę. 2. Dla opanowania kryzysu wewnętrznego i odbudowania zaufania do K[omendy] G[łównej] konieczne jest danie wyznaczonemu Dowódcy A[rmii] K[rajowej] peł- nych uprawnień, takich, jakich244 miał Bór przed rozpoczęciem walki w War- szawie. Położenie A[rmii] K[rajowej] jest w tej chwili b[ardzo] ciężkie, cięższe bez porównania, niż było przed 1 VIII [19]44 r[oku] i ten, kto będzie miał za zadanie opanować te wielkie trudności, musi mieć pełnię władzy rozkazodawczej i peł- ny autorytet. Chciałbym, by Pan Generał zrozumiał i uwierzył, że pisząc to nie mam zupełnie na myśli swej osoby i nie kieruję się względami ambicji osobistej. Położenie nasze i warunki pracy są tak ciężkie, że nikt z nas tymi kategoriami nie myśli. W każdej chwili może każdy z nas wpaść lub zginąć, nie mamy więc czasu w tej sytuacji, przy ogromie zadań i pracy, myśleć kategoriami o ambicji osobistej. Uczciwie, po żołniersku, z poczuciem odpowiedzialności, jaka na mnie ciąży, mel- duję, że kieruje mną tylko dobro sprawy. Ktokolwiek wyznaczony zostanie na D[o- wód]cę A[rmii] K[rajowej] musi mieć pełne prawa dowódcze, bo zadanie jego będzie bardzo ciężkie i bez tych uprawnień nie będzie w stanie go spełnić. Na podstawie przysłanych mi uprawnień nie czuję się na siłach wziąć odpowiedzialność za dowodzenie A[rmią] K[rajową]. W pkt. c) tego rozkazu wyznaczył Pan Generał, że z czasem przejąć mam załatwianie większości spraw Okręgu245, reszta tych spraw ma być widocznie nadal załatwiana przez Centralę. Nie mogę sobie wyobrazić, jak w takich warunkach D[owód]ca A[rmii] K[rajowej] może dowodzić i mieć peł- ny autorytet. Nie mogę również zrozumieć, dlaczego w tych ciężkich warunkach, D[owód]ca A[rmii] K[rajowej] ma być ograniczony w prawach mianowania Komen- dantów Okręgów. W pracy konspiracyjnej liczyć się trzeba ze wszystkimi niespo- dziankami i warunki mogą zmusić K[omendę] G[łówną] do natychmiastowego wy- znaczenia nowego Komendanta Okręgu bez czekania na zatwierdzenie Centrali. To samo z ograniczeniem awansów i odznaczeń. Stanowisko swe w sprawie kompetencji zameldowałem Panu Generałowi drogą radiową, nie otrzymałem na nie odpowiedzi. 3. Zasadniczą różnicą w zarządzonej organizacji dowodzenia jest ograniczenie D[o- wód]cy A[rmii] K[rajowej] tylko do dowodzenia oddziałami znajdującymi się na

244 Winno być: jakie. 245 Winno być: Okręgów.

185 Dokumenty

terenach zajętych przez Niemców. Praca konspiracyjna na [terenach] okupacji sow[ieckiej] ma być dowodzona przez Centralę Okręgami. Rozwiązanie takie uważam za szkodliwe, ponieważ mimo chwilowej stabilizacji frontu może dojść do wojny ruchomej, od której musielibyśmy uzależnić całą naszą pracę orga- nizacyjną. W tej chwili np. mamy przygotować pracę organizacji drugiej konspiracji, pracującej przeciwko Sowietom. Mamy również przygotować kadry dla wzmocnienia pracy na terenach zajętych obecnie przez Sowiety. Jak możemy realnie zrobić te przygotowania, gdy nie wiemy nic, jak się tam przedstawia obecnie stan faktyczny. Możliwości dowodzenia Okręgami zajętymi przez Sow[iety] mamy większe, niż Centrala z Londynu. Prócz łączności radiowej możemy zmontować łączność ku- rierską, co jest konieczne dla przerzucenia dla tych Okręgów zaopatrzenia pienięż- nego, sprzętu łączności itp., szyfrów. Proszę Pana Generała o upoważnienie mnie do nawiązania z nimi łączności i podesłania im zaopatrzenia. Ostatnie meldunki z Białowieży wskazują, że od tego zależy los resztek naszych ludzi, a otrzymany rozkaz zabrania mi wysyłania kurierów na stronę sow[iecką]. Zdając sobie sprawę z trudności położenia i związanych z tym zadań D[owód]cy A[rmii] K[rajowej], a na podstawie przysłanych uprawnień nie mogąc wziąć odpo- wiedzialności za dowodzenie A[rmią] K[rajową], proszę Pana Generała o spowodo- wanie zamianowania nie p.o., lecz z pełnymi prawami i na stałe nowego D[owód]cy A[rmii] K[rajowej] i przysłanie go możliwie szybko do Kraju. Z oﬁ cerów znajdują- cych się w Kraju nie mogę nikogo zaproponować, bo wiem, że żaden ze starszych oﬁ cerów nie weźmie na siebie odpowiedzialności przy tego rodzaju uprawnieniach. Czuję się w obowiązku zameldować Panu Generałowi, że bez żalu i urazy praco- wać będę ze wszystkich sił lojalnie na każdym stanowisku, jakie mi nowy Komen- dant A[rmii] K[rajowej] wyznaczy. Na skutek wprowadzenia przez Centralę systemu dowodzenia Okręgami z Londy- nem246 autorytet D[owód]cy A[rmii] K[rajowej] i K[omendy] G[łównej] został poważ- nie zachwiany w terenie. Dla podniesienia tego autorytetu konieczna jest celowa akcja Centrali. [...] IV. Plan działania. W załączeniu przedstawiam Panu Generałowi wytyczne na okres zimowy [1944/45 i wytyczne propagandowe na X i XI [19]44 r[oku]247, jakie wydałem Okręgom, wie- rząc, że mam prawo je wydać. W tym czasie nie otrzymałem od Pana Generała wytycznych działania, które częściowo różnią się248 od wydanych rozkazów, a życie wymagało i warunki zmuszały do ich wydania. Wydarne rozkazy uzgodniłem z De- l[egatem] Rządu, który uznał je za konieczne i celowe. Odpowiadają one ocenie po- łożenia i możliwościom naszego działania. Ostatnio otrzymane wytyczne Pana Ge- nerała, które ja otrzymałem do wykonania, a równocześnie Okręgi do wiadomości,

246 Winno być: z Londynu. 247 Armia Krajowa w dokumentach..., t. 5, s. 176–184. 248 Winno być: różniłyby się.

186 Dokumenty

różnią się z wydanymi przeze mnie wytycznymi249 w następujących zagadnieniach zasadniczych: 1. Pan Generał nakazuje dalsze wykonanie „Burzy” przez wszystkie oddziały partyzanckie i uzbrojone części A[rmii] K[rajowej], a więc tak, jak była wykonywana dotychczas – całością uzbrojonych sił. W[edłu]g naszej oceny forma wykonywanej „Burzy” powinna ulec zmianie: zamiast walki całością uzbrojonych sił z cofającymi się Niemcami powinna przybrać formę walki drobnych oddziałów, uderzających na ostatnie końcówki niemieckie, tak jak to zostało określone: przy minimum strat maksimum szumu. Zdajemy sobie sprawę, że Sow[iety] się na tym poznają i że będą krzyczeć o naszej bezczynności, a nawet współdziałaniu z Niemcami, nie przeraża nas to jednak, bo wiemy dobrze, że choć byśmy dali z siebie wszystko, to i tak ich stanowisko w stosunku do nas pozostanie niezmienione. Naszym zdaniem akcentować powinniśmy naszą nieprzerwaną walkę z Niemcami, ale przy tym uniknąć strat, które dla sowieckich celów uważamy za zbędne. Ponadto mel- duję, że zmienione warunki na skutek stabilizacji frontu i przeprowadzanej total- nej ewakuacji ludności cyw[ilnej] [sprawiają, że] wykonanie „Burzy” w większych rozmiarach będzie niemożliwe do wykonania [sic!]. 2. Wytyczne Pana Generała, pozostawiając decyzję odnośnie ujawniania się czynnikom krajowym, przewidują, że część A[rmii] K[rajowej] ujawnia się, a reszta nie ujawniająca się ma się rozwiązać. Rozwiązanie nieujawniającej się części A[rmii] K[rajowej] nie rozwiązuje zagadnienia, musimy odpowiedzieć na pytanie terenu, co dalej robić. Odnośnie ujawniania się melduję Panu Generałowi, że zgodna i jed- nomyślna opinia Kraju jest przeciw ujawnianiu się. Nie chcemy ułatwiać NKWD niszczenia elementów polskich, które nie chcą iść pod komendę sow[iecką]. Prze- konany jestem, że w wypadku wydania rozkazu D[owód]com A[rmii] K[rajowej], że mają się ujawnić, rozkaz ten nie zostałby wykonany. Zbyt dobrze wiedzą wszyscy, jaki los spotkał ujawniającą się dotychczas A[rmię] K[rajową]. [...] V. Praca konspiracyjna przeciwko Sowietom. Organizacja tej pracy została posunięta daleko naprzód jeszcze przed rozpoczęciem walki w Warszawie na skutek rozkazu Bora wydanego z początkiem br. Kierowni- kiem tej pracy, tzw. akcji „Nie”, zamianowany został wtedy generał Nil. Dnia 27 VII br. gen. Bór, liczący się z możliwością szybkiego opanowania terenów Polski przez Armię Czerwoną i przesunięcia ciężaru pracy konspiracyjnej przeciwko Sowietom, wyzna- czył mnie na kierownika całości akcji, a Nila na szefa sztabu. Na skutek przedłużającej się walki w Warszawie, po zranieniu Grzegorza [gen. bryg. Tadeusza Pełczyńskiego], gen. Bór polecił objąć mi [sic!] funkcję Szefa Sztabu K[omendy] G[łównej]. Przed pod- daniem Warszawy, omawiając z gen. Borem i Grzegorzem organizację dalszej pracy konspiracyjnej, ustaliliśmy, że ja mam objąć dowództwo nad całością pracy konspiracyjnej w Kraju, a Nilowi powierzyć organizację akcji „Nie”. W tej chwili organizuje on sieć „Nie” na terenach zajętych przez Niemców oraz przygotowuje ludzi dla zasilenia pracy „Nie” na terenach zajętych obecnie przez Sowietów. Ze względów konspiracyjnych nie posyłam szczegółów organizacyjnych, które muszą

249 Winno być: od wydanych przeze mnie wytycznych.

187 Dokumenty

być zresztą uzgodnione z Delegatem Rządu. Po uzgodnieniu z Del[egatem] Rządu zamierzam wysłać specjalnego oﬁ cera do Centrali, który mógł[by] to zreferować ustnie. Przed zajęciem wschodnich obszarów Polski akcja „Nie” została w terenie osadzona i – jak przypuszczamy – istnieje; konieczne jest nawiązanie jak najszybszej łączności z tą siecią i zaopatrzenia jej w pieniądze i środki łączności. Praca konspiracyjna przeciw NKWD jest bez porównania trudniejsza niż przeciw gestapo i z tego wzglądu mu- szą być zachowane wszystkie środki ostrożności. Obawiam się, że korespondencja przez radio może w krótkim czasie naprowadzić NKWD na ślad. Musimy pamiętać, że w roku 1940 i 1941 NKWD korespondowało wprost z Centralą i bazą w Bukareszcie przy pomocy jedynej istniejącej radiostacji Kornela [ppłk. Emila Macielińskiego] we Lwowie. Przypuszczam, że kontrwywiad sowiecki zdaje sobie sprawę z naszej akcji, starać się będzie przy pomocy prowokacji zebrać materiał obciążający Rząd Polski wobec sprzymierzonych. Z tego względu kierowanie pracą przez Centralę, wprost z Okręgami [sic!], uważam za bardzo ryzykowne. W[edłu]g mego zdania stworzyć należy taki aparat kierowania pracą konspiracyjną przeciw Sowietom, który by nie obciążał bezpośrednią odpowiedzialnością Centrali rządowej. W związku z tym, że Del[egat] Rządu razem z Krajową Radą Ministrów i kierownikami politycznymi stronnictw zamierza przy pierwszej okazji ruszenia frontu znaleźć [się] po stronie sowieckiej, K[omenda] G[łówna] dostosować się musi do tego i utrzy- mując łączność z Del[egatem] Rządu przerzucić swój aparat kierowniczy równocze- śnie. Przewidziany do tego jest Nil, razem z aparatem „Nie” zorganizowanym przez Niego. W drugim rzucie ja z resztą K[omendy] G[łównej] zamierzam również przejść na tereny zajęte przez Sowietów. Takie są nasze zamierzenia, uzgodnione z Del[e- gatem] Rządu. W wypadku gdyby nasze zamiary kolidowały z zamierzeniami Pana Generała, proszę o wydanie wyraźnych wytycznych, jak ma wyglądać kierownictwo pracą konspiracyjną przeciw Sowietom oraz o uzgodnienie poglądów na tę sprawę z Rządem, a to w celu zapięcia [sic!] A[rmii] K[rajowej] z poczynaniami Del[egata] Rządu w Kraju. VI. Ścisła i harmonijna współpraca Kraju z Centralą jest w tej chwili konieczna dla dobra sprawy. Melduję Panu Generałowi, że A[rmia] K[rajowa] ze wszystkich sił lojalnie wykonywać będzie rozkazy, zdając sobie sprawę z tego, że elementy dowodzenia są w Londynie, proszę jednak w rozkazach swych brać pod uwagę rzeczywiste warunki w Kraju i nasze możliwości. W końcu ośmielam się zwrócić do Pana Generała z osobistą prośbą. Przed trzema dniami zawiadomił mnie Kruk II [P. Nakoniecznikoff-Klukowski], że syn mój Zbi- gniew zginął na froncie włoskim. Proszę Pana Generała o powiadomienie mnie przez radio, czy ta wiadomość odpowiada prawdzie.

Oryginał, maszynopis. AWBBH, III/21/16, cz. II, koperta 14 (fotokopia). Toż: Meldunek gen. bryg. L. Okulickiego „Termita” do szefa sztabu Naczelnego Wodza, gen. dyw. St. Kopań- skiego, oprac. A. Chmielarz, „Teki Archiwalne”, t. 22, Warszawa 1993, s. 295–308.

188 Dokumenty

Nr 98 1944, GRUDZIEŃ, 19, [MIEJSCE POSTOJU]. ROZKAZ P.O. DOWÓDCY AK GEN. BRYG. LEOPOLDA OKULICKIEGO („NIEDŹWIADKA”) DO KOMENDANTA PODOKRĘGU PIOTRKÓW TRYBUNALSKI AK ZABRANIAJĄCY PROWADZENIA PERTRAKTACJI Z NSZ

Na meldunek Wasz Nr 379 z dnia 11 bm. komunikację, że z N[arodowymi] S[iła- mi] Z[brojnymi] jako organizacją, na której ciąży wina współpracy z Niemcami, nie utrzymujemy kontaktu, natomiast żołnierzy N[arodowych] S[ił] Z[brojnych], którzy z tej organizacji wystąpią, można przyjmować do A[rmii] K[rajowej]. W związku z po- wyższym nie prowadźcie z przedstawicielami N[arodowych] S[ił] Z[brojnych] żadnych pertraktacji.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/21/5, k. 17. Zob. fot. s. 475.

189 Dokumenty

Nr 99 1944, GRUDZIEŃ, 21, [LONDYN]. DEPESZA PREZYDENTA RP WŁADYSŁAWA RACZKIEWICZA DO DELEGATA RZĄDU RP NA KRAJ JANA STANISŁAWA JANKOWSKIEGO O NOMINACJI GEN. BRYG. LEOPOLDA OKULICKIEGO („TERMITA”) DOWÓDCĄ AK

Wobec ponowienia przez Pana wniosku, Rząd nie sprzeciwia się obecnie kandyda- turze Niedźwiadka. W związku z tym: 1. Mianuję Niedźwiadka Komendantem Sił Zbrojnych w Kraju na całość terytorium Polski. 2. Podległość Komendanta Sił Zbrojnych w Kraju została ustalona zarządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 16.12.44 L.dz. 402/AMIN/tj./44. 3. Potwierdzam obowiązki i prawa Komendanta Sił Zbrojnych w Kraju, ustalone w depeszy Centrali 10817, z równoczesnym wprowadzeniem zmian, jak niżej w punkcie 4. 4. Przychylając się częściowo do wniosków Pana, rozszerzam prawa Komendanta Sił Zbrojnych w Kraju, przekazując mu pewne moje uprawnienia, a mianowicie: a) Prawo awansowania oﬁ cerów do stopnia podpułkownika włącznie w ramach kontyngentu i norm ustalonych przez Centralę. b) Prawo nadawania odznaczeń Virtuti Militari w ramach przyznanego przez Cen- tralę kontyngentu. 5. Co do mianowania na stanowiska szefa sztabu KG, następców komendanta głów- nego oraz komendantów obszarów i okręgów, to prawo to zachowuję nadal dla siebie. Nie ogranicza to normalnych uprawnień zawieszania w czynnościach i cza- sowego obsadzania stanowisk. 6. Umotywowanie mego stanowiska podam Panu dodatkowo.

Armia Krajowa..., t. 6, Londyn 1989, s. 444.

190 Dokumenty

Nr 100 1945, STYCZEŃ, 16, [MIEJSCE POSTOJU]. ROZKAZ NR 37 P.O. KOMENDANTA OBSZARU WARSZAWA AK PPŁK. ZYGMUNTA MARSZEWSKIEGO („KAZIMIERZA”) DO KOMENDANTÓW PODOKRĘGÓW ZACHODNIEGO („HALLEROWO”) I PÓŁNOCNEGO („TUCHOLA”) O ROZWIĄZANIU AK

W związku z ofensywą ZSSR250 i w myśl wytycznych K[o]m[en]d[an]ta A[rmii] K[rajowej] zarządzam: 1. Z chwilą opuszczenia poszczególnych Obwodów w Podokręgach przez okupanta – A[rmia] K[rajowa] zostaje rozwiązana. 2. Wszyscy żołnierze i pracownicy A[rmii] K[rajowej] mają prawo postępowania we- dług własnego sumienia, co do wstępowania w szeregi armii polskiej gen. [Micha- ła] Żymierskiego. Dotyczy to zarówno zgłaszających się ochotniczo, jak i wzywa- nych na pobór. 3. Celem zachowania stanu biologicznego narodu należy lojalnie wykonywać zarzą- dzenia władz Rządu Lubelskiego251. 4. Wzywam wszystkich żołnierzy A[rmii] K[rajowej], by nigdy nie zapomnieli, że są Polakami i że należy pracować w każdych warunkach dla dobra Polski. Zarządzenia wykonawcze. 1. K[o]m[en]d[an]ci Podokr[ęgów] prześlą alarmowo powyższy rozkaz K[o]m[en]d[an] tom Obwodów w zapieczętowanych kopertach do rąk własnych. 2. Zaznaczyć, że rozkaz należy wykonać z chwilą, gdy wojska ZSSR zbliżają się do granic powiatu, względnie już do nich252 wkroczyły. 3. Należy wysłać K[omendantom] O[bwodów] 3-miesięczny zapas dolarowy z nakazem wypłacenia poborów etatowym pracownikom, objętym budżetem, z chwilą wydania rozkazów rozwiązania A[rmii] K[rajowej]. Rozliczenie wypłaty K[omendanci] O[bwodów] odwrotnie nadeślą K[o]m[en]d[an]tom Podokr[ęgów], a wymienieni prześlą to kwatermistrzowi Hallerowa. Wypłatę obliczać w[edłu]g przeciętne- go kursu 200 zł za 1 d[olar] p[apierowy]. 4. Nakazać K[omendantom] O[bwodów], by wyznaczyli, w oddziałach dotychczas po- siadających broń, zawiązki (tj. paru ludzi zupełnie pewnych), którzy253 mają się opiekować melinowaniem broni. 5. Łączność ma funkcjonować do nowego rozkazu ostatecznej likwidacji A[rmii] K[rajowej]. 6. Nakazać, by, w wypadku odejścia ze swoich stanowisk K[o]m[en]d[an]tów Obw[odów], zawsze do czasu ostatecznej likwidacji pozostał zastępca. 7. K[o]m[en]d[an]t Tucholi w wypadku niemożności dostarczenia pieniędzy (dolarów) na [sic!] teren, odprowadzi takowe, jak i pozostałe kwoty, do kasy Obszaru wraz z rozliczeniem.

250 ZSSR – Związek Socjalistycznych Sowieckich Republik, nazwa używana potocznie, zamiast urzędowej – Związek Socjalistycznych Republik Rad (ZSRR). 251 Tzn. Rządu Tymczasowego Rzeczypospolitej Polskiej, utworzonego 31 grudnia 1944 r. w Lublinie w wyniku przemianowania PKWN. 252 Winno być: niego. 253 Winno być: które.

191 Dokumenty

Wydając ten rozkaz, z żalem żegnam wszystkich żołnierzy Obszaru i życzę im do- czekania się prawdziwie niezależnej, wolnej Polski, która – niech żyje!

Komendant Obszaru (-) Kazimierz254

P[an] K[o]m[en]d[an]t Główny A[rmii] K[rajowej]. Powyższy mój rozkaz przedstawiam Panu Komendantowi do wiadomości z prośbą o akceptację, jednocześnie melduję, że na powierzonym mi posterunku trwać będę do ostatniej chwili likwidacji. Akta likwidacyjne wraz z pozostałością kasową zostaną zamelinowane. Melduję jednak, że wskutek szybko rozwijających się działań rozkaz ten przesłałem w teren255.

Oryginał, maszynopis. Fotokopia w zbiorach autorów.

254 Następujący niżej dopisek pozwala sądzić, że podstawą publikacji dokumentu w tym zbiorze jest egzemplarz wysłany do Dowódcy Armii Krajowej, gen. bryg. Leopolda Okulic- kiego, z prośbą o akceptację. 255 Ostatnie zdanie zostało dopisane odręcznie.

192 Dokumenty

Nr 101 1945, STYCZEŃ, 18, [MIEJSCE POSTOJU]. ROZKAZ KOMENDANTA PODOBWODU (REJONU –?) „PRZEPIÓRKA” NN („DOMARA”) O ROZWIĄZANIU AK

I. W związku z obecną sytuacją Komendant Obw[odu] Wrona na podstawie rozka- zów przełożonych zarządził: 1. Rozwiązanie oddziałów A[rmii] K[rajowej] Obwodu Wrona. 2. Zwolnienie żołnierzy A[rmii] K[rajowej] Obwodu Wrona z przysięgi. 3. Każdy żołnierz postępuje w[edłu]g sumienia dobrego Polaka, mając dobro Ojczyzny na względzie. 4. Żołnierze nie są krępowani przy ochotniczym lub obowiązkowym powoływaniu ich pod broń256. II. W związku z powyższym zarządzam: 1. Przekazanie tego rozkazu przez ofi cerów, dowódców plutonów wszystkim szeregowym bez żadnych komentarzy, drogą konspiracyjną, bez rozgłosu w terenie. 2. Utrzymanie łączności organizacyjnej do czasu całkowitego zlikwidowania spraw zaopatrzeniowych i gospodarczych. 3. Zamelinowanie wszystkich akt służbowych tak, by nie uległy zniszczeniu, specjalnie zwracam uwagę na ewidencję, która musi być szczególnie przechowywana. 4. Woźny257 i referenci posiadający depozyt w[edług] rozkazu Nr 3 z [19]44 r[oku] wypłacą zasiłki potrzebującym i zasługującym żołnierzom oraz ich rodzinom w[edłu]g własnego uznania. Listę (stopień, funkcja, pseudo i kwota) przedsta- wią mi po wypłaceniu do 22 bm. 5. Woźni i referenci posiadający pod opieką magazyny artykułów spożywczych roz- dzielą je również między potrzebujących w[edłu]g uznania i przedstawią mi listy otrzymujących (jak pkt 4). Przy czym magazyn w Ojcowie przydzielam 10 C [?]. 6. Wszystkie inne sprawy ureguluję szczegółowo na odprawach. Również referat 14 [?] omówię szczegółowo z kustoszem [?] ośrodka. III. Żołnierze! Pięć lat nadzwyczaj ciężkiego życia pod morderczym batem okupanta niemieckiego, pięć lat mozolnej pracy organizacyjnej, pięć lat ofi arności i po- święcenia się dla Ojczyzny, za którą tysiące najlepszych synów Jej zginęło z rąk okrutnych oprawców, zahartowało nas i umocniło w przekonaniu o słuszności naszej sprawy. Polski nikt nam z piersi wydrzeć nie może. Z naszej krwi i trudu wyrasta nasza wolność. Daliście z siebie wszystko, co dać mogliście, bezinteresownie swe życie Ojczyźnie i Narodowi. Spełniliście i spełniajcie dalej swój święty obowiązek. W imieniu Służby i własnym dziękuję Wam za Wasz trud i pracę, za Waszą ofi arność i poświęcenie się dla chwały i wielkości Najjaśniejszej Rzeczypo- spolitej Polskiej. Odpis, maszynopis. AWBBH, III/22/28, cz. II, k. 230. Zob. fot. s. 476.

256 Tzn. do ludowego Wojska Polskiego. 257 Prawdopodobnie: kwatermistrz.

193 Dokumenty

Nr 102 1945, STYCZEŃ, 19, [MIEJSCE POSTOJU]. ROZKAZ DOWÓDCY AK GEN. BRYG. LEOPOLDA OKULICKIEGO („NIEDŹWIADKA”) O ROZWIĄZANIU AK

Postępująca szybko ofensywa sowiecka, doprowadzić może do zajęcia w krótkim czasie całej Polski przez Armię Czerwoną. Nie jest to jednak zwycięstwo słusznej sprawy, o którą walczymy od roku 1939. W istocie bowiem – mimo stwarzanych pozorów wolności – oznacza to zamianę jednej okupacji na drugą, przeprowadzoną pod przykrywką Tymczasowego Rządu Lubelskiego, bezwolnego narzędzia w rękach rosyjskich. Żołnierze! Od 1 września 1939 r[oku] Naród Polski prowadzi ciężką i oﬁ arną walkę o jedyną Sprawę, dla której warto żyć i umierać, o swą wolność i wolność człowieka w niepodległym Państwie. Wyrazicielem i rzecznikiem Narodu, i tej idei jest jedyny i legalny Rząd Polski w Lon- dynie, który walczy bez przerwy i walczyć będzie nadal o nasze słuszne prawa. Polska według rosyjskiej recepty nie jest tą Polską, o którą bijemy się szósty rok z Niemcami, dla której popłynęło morze krwi polskiej i przecierpiano ogrom męki i zniszczenie Kraju. Walki z Sowietami nie chcemy prowadzić, ale nigdy nie zgodzimy się na inne życie, jak tylko w całkowicie suwerennym, niepodległym i sprawiedliwie urządzonym społecznie Państwie Polskim. Obecne zwycięstwo sowieckie nie kończy wojny. Nie wolno nam ani na chwilę tracić wiary, że wojna ta skończyć się może jedynie zwycięstwem słusznej Sprawy, tryumfem dobra nad złem, wolności nad niewolnictwem. Żołnierze Armii Krajowej! Daję Wam ostatni rozkaz. Dalszą swą pracę i działalność prowadźcie w duchu odzyskania pełnej niepodległości Państwa i ochrony ludności polskiej przed zagładą. Starajcie się być przewodnikami Narodu i realizatorami niepodległego Państwa Pol- skiego. W tym działaniu każdy z Was musi być dla siebie dowódcą. W przekonaniu, że rozkaz ten spełnicie, że zostaniecie na zawsze wierni tylko Polsce oraz by Wam ułatwić dalszą pracę – z upoważnienia Pana Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej zwalniam Was z przysięgi i rozwiązuję szeregi A[rmii] K[rajowej]. W imieniu Służby dziękuję Wam za dotychczasową oﬁ arną pracę. Wierzę głęboko, że zwycięży nasza Święta Sprawa, że spotkamy się w prawdziwie wolnej i demokratycznej Polsce. Niech żyje Wolna, Niepodległa, Szczęśliwa Polska.

„Biuletyn Informacyjny”, 19 I 1945, nr 3. Toż w: Armia Krajowa..., t. 5, Londyn 1981, s. 239–240. Dokumenty

II. Służba pojedynczego żołnierza258

Nr 103 1942, SIERPIEŃ, 28, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 559/O.I DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („TURA”) DO SZEFÓW ODDZIAŁÓW I BIUR KOMENDY GŁÓWNEJ AK W SPRAWIE ZACHOWANIA OSTROŻNOŚCI PRZY PRZYJMOWANIU NOWYCH CZŁONKÓW

Stwierdzono, że w ostatnim czasie tak gestapo, jak i różne środowiska bolszewi- zujące, wzmogły znacznie próby, zmierzające do wprowadzenia do szeregów PZP259 prowokatorów. W związku z tym nakazuję: 1) zachować przy podejmowaniu pojedynczych ludzi jak najdalej posuniętą ostroż- ność. Przed wprowadzaniem kandydata do szeregów przeprowadzić skrupulatnie wywiad odnośnie jego osoby. Starannie zbadać jego dotychczasowe nastawienie do Sprawy Narodowej, jego dotychczasowe kontakty, środowisko, w którym się obraca i pracuje, stosunki rodzinne itp. Ustalić, jakimi drogami szukał kontaktu z PZP, 2) nowego członka wolno wprowadzić do szeregów PZP tylko za p o r ę k ą dwóch świadków, czynnych członków PZP, 3) przy przyjmowaniu do pracy członków, którzy ostatnio nie byli czynni, K[omendy] Okr[ęgów] (K[omendy] Obsz[arów]) są obowiązane sprawdzić w poprzednim miejscu przydziału lub w K[omendzie] G[łównej], czy kandydat nie był przeniesiony do rezerwy w drodze dyscyplinarnej lub zwolniony ze służby czynnej.

Oryginał, maszynopis. AWBBH, III/31/11, k. 64. Zob. fot. s. 387.

258 Dokumenty z tej części naszego zbioru zostały ułożone w porządku rzeczowym, a nie chronologicznym. Po raz pierwszy zostały opublikowane w 1995 r. – zob. Armia Krajowa – służba pojedynczego żołnierza, oprac. A. Chmielarz i A.K. Kunert, „Dokumenty i Mate- riały Archiwum Polski Podziemnej 1939–1956”, nr 3, Warszawa 1995, s. 111–148. 259 PZP – kryptonim AK stosowany od kwietnia 1942 r. do maja 1944 r.

195 Dokumenty

Nr 104 1942, SIERPIEŃ, 28, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 561 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („TURA”) DO SZEFÓW ODDZIAŁÓW I BIUR KOMENDY GŁÓWNEJ AK W SPRAWIE PRZESUNIĘĆ, PRZENIESIEŃ DO REZERWY I ZWOLNIEŃ Z CZYNNEJ SŁUŻBY W AK

Śladem rozk[azu] Nr 559 z dn. 28 VIII br.260 o przyjmowaniu nowych członków do PZP zarządzam: 1) przesunięcie czynnego członka z Oddziału (Biura) KG do Oddziału (Biura) K[omendy] G[łównej] może nastąpić na zarządzenie Biura Pers[onalnego] KG w porozumieniu z szefami zainteresowanych Oddziałów (Biur) K[omendy] G[łównej]. 2) przeniesienie czynnego członka do rezerwy zarządza właściwy Szef Oddziału (Biu- ra) K[omendy] G[łównej] na skutek: likwidacji komórki, wyczerpania się członka, zmiany miejsca zamieszkania itp. Przeniesienie do rezerwy z powyższych przyczyn nie pociąga za sobą dyskwaliﬁ kacji. O przeniesieniu do rezerwy należy zawiadomić Biuro Pers[onalne] K[omendy] G[łównej] z podaniem pseudonimu i przyczyny. 3) przeniesienie czynnego członka do rezerwy w drodze dyscyplinarnej zarządza Szef Oddziału (Biura) K[omendy] G[łównej] za przekroczenie natury dyscyplinarnej. W zarządzeniu należy oznaczyć początek i koniec terminu pozostawania w rezerwie. Zarządzenie podać do wiadomości Biura Pers[onalnego] K[omendy] G[łównej]. Po upływie terminu członek może być przesunięty z rezerwy do czynnej służby na wniosek szefa Oddziału (Biura) K[omendy] G[łównej], zatwierdzony przeze mnie. 4) zwolnienie czynnego członka ze służby czynnej, z równoczesną dyskwaliﬁ kacją zarządza właściwy Szef Oddziału (Biura) K[omendy] G[łównej]. Zwolnienie nale- ży podać do wiadomości Biura Pers[onalnego] K[omendy] G[łównej], z podaniem pseudonimu członka, kryptonimu komórki, funkcji i zwięzłego uzasadnienia. Takiego członka nie wolno zatrudniać w PZP. 5) przy przyjmowaniu do pracy ludzi, którzy byli uprzednio w pracy lub co do któ- rych zachodzi to przypuszczenie, należy sprawdzić w Biurze Pers[onalnym] K[o- mendy] G[łównej], czy kandydat nie był przeniesiony do rezerwy lub zwolniony z czynnej służby.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/31/11, k. 63.

260 Zob. dok. nr 103.

196 Dokumenty

Nr 105 1943, PAŹDZIERNIK, 18, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 1145/I DOWÓDCY AK GEN. BRYG. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („ZNICZA”) DO KOMENDANTÓW OBSZARÓW I OKRĘGÓW ORAZ SZEFÓW ODDZIAŁÓW I BIUR KOMENDY GŁÓWNEJ AK O ZASADACH PRZYJMOWANIA NOWYCH CZŁONKÓW, OKREŚLANIU STANU SŁUŻBY I SKREŚLANIU Z SZEREGÓW AK

I. Przyjmowanie nowych członków. G[esta]po, jak również różne środowiska wywrotowe, wzmogły próby wprowadzenia w szeregi PZP prowokatorów. W związku z tym nakazuję: 1) Przy podejmowaniu nowych ludzi stosować wielką ostrożność. Odnośnie kan- dydatów przeprowadzać wywiad, co do ich poprzedniej pracy, środowisk, kon- taktów, a nawet stosunków rodzinnych. 2) Nowego członka wprowadzać w szeregi PZP tylko za poręką dwóch czynnych żołnierzy. 3) Przy podejmowaniu do służby czynnej żołnierzy PZP, będących chwilowo bez przydziału, ustalać zawsze powód bezczynności i ocenę pracy z ich poprzedniego przydziału.

II. Określenie stanu służby w PZP. W okresie konspiracji należy rozróżnić trzy stany służby w PZP: 1) Stan czynny – obejmuje wszystkich żołnierzy PZP, wchodzących w skład komend i oddziałów, a mających określone funkcje. 2) Rezerwa – to zasoby personalne – żołnierzy, którzy chwilowo nie pełnią żad- nych obowiązków. Przeniesienie do rezerwy PZP może nastąpić: – przy likwidacji komórki konspiracyjnej, – z powodu spalenia i niemożności użycia do innych zadań, – z powodu złego stanu zdrowia, również i wyczerpania nerwowego, – z powodu braku przydatności do zadań w konspiracji, mimo zadeklarowania pełnej dyspozycyjności, – na własną prośbę w wypadkach wyjątkowo ważnych. 3) Stan zawieszenia – obejmuje żołnierzy PZP, którzy nie pełnią obowiązków ze względów dyscyplinarnych. Przeniesienie w stan zawieszenia może nastąpić z powodów: – załamania nerwowego z równoczesnym odmówieniem dyspozycyjności, – uchylania się od zadań, zaniedbywania obowiązków, – niezdyscyplinowania. 4) Żołnierze ze stanu rezerwy PZP mogą być powołani w stan czynny każdej chwili w wypadku potrzeby. Żołnierze ze stanu zawieszenia w stan czynny mogą być powołani tylko po stwierdzeniu poprawy. Ponownego powołania mogą dokonać przełożeni, którzy orzekają261 przeniesienie.

261 Winno być: orzekli poprzednio.

197 Dokumenty

5) Żołnierze PZP: – którzy dopuścili się czynów dyskwaliﬁ kujących ich honorowo i moralnie, – którzy przez stałe przywary zagrażają bezpieczeństwu sprawy i ludzi lub – kompromitują godność i imię żołnierza PZP – podlegają skreśleniu z szeregów PZP. Żołnierze ci nie mogą być ponownie powołani do służby w PZP. O każdym wypadku skreślenia oﬁ cera z szeregów PZP należy meldować do K[omendy] G[łównej] z podaniem: stopnia, funkcji, przyczyny i nazwiska rodowego. 6) Prawo przenoszenia do rezerwy oraz w stan zawieszenia nadaję: – w Obsz[arach] (Okr[ęgach]) w odniesieniu do szeregowych, – komendantom obwodów, w odniesieniu do dowódców, od d[owód]ców pluto- nów począwszy – insp[ektorom] rej[onowym], – w Komendach Obsz[arów] (Okr[ęgów]) – Szefowi Sztabu, – w K[omendzie] G[łównej] – Szefom Oddziałów i komórek równorzędnych. Prawo skreślania z szeregów PZP nadaję Komendantom Obsz[arów] (Okr[ęgów]) – w K[omendzie] G[łównej] – Szefowi Sztabu. 7) Na żołnierzach w stanie rezerwy, zawieszenia i skreślonych z szeregów ciąży nadal obowiązek zachowania tajemnicy wojskowej. 8) Żołnierzom, przeniesionym do rezerwy i w stan zawieszenia można w razie potrzeby wypłacić odprawę do wysokości 3-ch mie[sięcznego] ekwiwalentu. 9) Rozkazem tym anuluję wszystkie inne zarządzenia, wydane w tej sprawie.

Oryginał, maszynopis. AAN, 203/1/2, k. 40.

198 Dokumenty

Nr 106 [1939, WRZESIEŃ, PO 27], [WARSZAWA]. TEKST PRZYSIĘGI SZP

Świadomy, że tylko własnym wysiłkiem Narodu odzyskamy wolność oraz odbu- dujemy moralnie i ﬁ zycznie Polskę – zobowiązuję się walczyć w imię tego codziennie, czujną i mężną postawą moją oraz czynem całego mojego życia, wszystko celowi temu poświęcając dobrowolnie i ochotnie, tak z siebie, jak i z każdej mojej moż- liwości. Uznaję D[owód]cę Gł[ównego] SZP i wszystkich wyznaczonych przez niego d[owód]ców jako moich przełożonych wojskowych. Za zdradę lub nieposłuszeństwo w działaniu bojowym oraz splamienie honoru walki o Polskę zobowiązuję się ponieść karę śmierci według praw ustalonych przez D[owód]cę Gł[ównego] SZP.

Odpis, maszynopis. AAN, 203/XII/3, k. 7.

199 Dokumenty

Nr 107 1942, LUTY, 22, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 58 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („GROTA”) O SKŁADANIU PRZYSIĘGI

I. Te k s t p r z y s i ę g i , zatwierdzonej przez Rząd Rz[eczy]p[ospo]litej Polskiej w styczniu 1940 r. i przysłanej przez Wodza Naczelnego dla sił zbrojnych w kraju w konspiracji, podległych moim rozkazom: „W obliczu Boga Wszechmogącego – i Najświętszej Marii, Królowej Korony Polskiej – kładę rękę na ten Święty Krzyż, Znak Męki i Zbawienia i przysięgam, że będę wiernie i nieugięcie stać na straży honoru Polski i o wyzwolenie Jej z niewoli walczyć będę zawsze ze wszystkich sił moich aż do oﬁ ary z mego życia. Wszelkim rozkazom będę posłuszny, a tajemnicy niezłomnie dochowam, cokolwiek by mnie spotkać miało”262. Po złożeniu powyższej przysięgi przyjmujący wygłasza następującą formułę: „Przyjmuję Cię w szeregi żołnierzy Wolności, obowiązkiem twoim będzie walczyć z bronią w ręku o odzyskanie Ojczyzny. Zwycięstwo będzie twoją nagrodą, zdrada będzie ukarana śmiercią”. W tej przysiędze opuścić dla różnowierców słowa między myślnikami. II. Forma składania. Przysięgę przyjmują: w oddziałach – bezpośredni przełożeni, w sztabach – bez- pośredni przełożeni lub upoważnieni. Ze względu na bezpieczeństwo należy unikać dodatkowych formalności. Odno- śnie nowo wstępujących członków – przysięgę należy odbierać dopiero po zatwierdzeniu ich przyjęcia przez następnego z kolei przełożonego. III. Ob o w i ą z e k s k ł a d a n i a p r z y s i ę g i obejmuje wszystkich żołnierzy podle- głych moim rozkazom. Żołnierze, którzy złożyli przysięgę wojskową w brzmieniu określonym w art. 4 Rozp[orządzenia] Prezydenta Rz[eczypospolitej] P[olskiej] z dn. 7 X [19]32 r. o służ- bie wojskowej (Dz.U. R.P. Nr 89 poz. 747), wstępując do czynnej służby w konspiracji, obowiązani są do złożenia przysięgi wg tekstu w p[punkcie] I niniejszego rozkazu. Żołnierze, przybywający z emigracji z rozkazu Wodza Naczelnego, składają tę przysięgę przed wyjazdem do kraju. Osoby luźno współpracujące, sympatycy i upatrzeni do pododdziałów przysięgi nie składają.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/31/15, k. 16. Zob. fot. s. 378.

262 Tekst tu przytoczony różni się nieco od tekstu przysięgi, zamieszczonego w Instrukcji Nr 1 dla Obywatela „Rakonia” z 4 grudnia 1939 r. (zob. dok. nr 4). 12 XII 1942 r. Dowódca AK podpisał Rozkaz Nr 73, wprowadzający nowy tekst przysięgi – uchwalony przez Komi- tet dla Spraw Kraju, 12 XI 1942 r. zatwierdzony przez Naczelnego Wodza i pięć dni póź- niej przysłany do kraju drogą radiową (zob. Armia Krajowa..., t. 2, s. 356). Różnił się on od zamieszczonego tutaj tylko nieznacznie: zamiast „wszelkim rozkazom będę posłuszny” wprowadzono „Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej i rozkazom Naczelnego Wodza oraz wyznaczonemu przezeń Dowódcy Armii Krajowej będę bezwzględnie posłuszny”, a „szeregi żołnierzy Wolności” zamieniono na „szeregi Żołnierzy Armii Polskiej”.

200 Dokumenty

Nr 108 1944, LIPIEC, 4, [WARSZAWA]. ROZKAZ SZEFA BIURA INFORMACJI I PROPAGANDY KOMENDY GŁÓWNEJ AK PŁK. DYPL. JANA RZEPECKIEGO („S. 50”) DO SZEFÓW WYDZIAŁÓW W SPRAWIE JEDNOCZESNEJ PRACY ŻOŁNIERZY AK W KILKU KOMÓRKACH

W ostatnich czasach przy każdej wsypie powstaje zagrożenie kilku komórek na- raz i wychodzi przy tym na jaw, że żołnierze AK pracują w kilku miejscach lub są b[ardzo] ściśle powiązani z innymi komórkami konspiracyjnymi. Jest to wynikiem ogólnej rozbudowy życia podziemnego, ale także i lekkomyślności żołnierzy AK. Jest to szczególnie szkodliwe, jeśli podejmują się prac dodatkowych bez wiedzy przełożo- nych. Zarządzam: 1) do dnia 15 VII wszyscy żołnierze „50”263 zameldują szefom Wydziałów: a) jakie jeszcze inne prace konspiracyjne spełniają, b) z jakiego innego odcinka pracy konspiracyjnej mogą być zagrożeni wskutek wspólnoty mieszkania, pokrewieństwa itp. 2) po 15 VII winni zatajenia powyższych danych mają być przedstawieni do usunię- cia z pracy jako niekarni, lekkomyślni i przez to szkodliwi, 3) przy omawianiu budżetu na VIII [19]44 [roku] Szefowie Wydziałów zreferują mi zagrożenia swoich podwładnych.

Oryginał, maszynopis. Zbiory Władysława Bartoszewskiego.

263 „50” – kryptonim Biura Informacji i Propagandy (Oddziału VI) Komendy Głównej AK, stosowany od czerwca 1944 r.

201 Dokumenty

Nr 109 1944, LUTY, 11, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 241 SZEFA SZTABU KOMENDY GŁÓWNEJ I ZASTĘPCY DOWÓDCY AK GEN. BRYG. TADEUSZA PEŁCZYŃSKIEGO („GRZEGORZA”) WPROWADZAJĄCY KRYPTONIMY DOKUMENTÓW LEGALIZACYJNYCH

1. Dla zapewnienia bezpieczeństwa ludzi i pracy polecam używać przy zamawianiu dok[umentów] legalizacyjnych określeń, wyszczególnionych pod [punktem] 3. 2. Komórki legalizacyjne będą od 1 III b[ieżącego] r[oku]: a) niszczyć pisma, w których zamawiający nie stosują się do niniejszego rozkazu, b) zawiadamiać zawiadamiającego o zniszczeniu zamówienia przy wskazaniu przyczyny oraz zwróceniu załączników. 3. Kod dokumentów: a) karta rozp[oznawcza] – karp b) dowód osob[isty] – drób c) ks[iążeczka] wojsk[owa] – kawa d) odc[inek] zameld[owania] – zamek e) odc[inek] wym[eldowania] – wykaz f ) zaśw[iadczenie] o k[artkach] żywn[ościowych] – chleb g) metr[yka] ur[odzenia] – mur h) metr[yka] śl[ubu] – ślad i ) metr[yka] śm[ierci] – mus j ) durchl asschein 264 – czekolada k) k[arta] pracy – kopa l ) przep[ustka] kol[ejowa] – brek.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/22/2, k. 153. Zob. fot. s. 441.

264 Przepustka graniczna.

202 Dokumenty

Nr 110 1943, STYCZEŃ, 4, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 7 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („TURA”) ZAKAZUJĄCY PROWADZENIA JAKICHKOLWIEK IMIENNYCH SPISÓW ŻOŁNIERZY

Doszło do mej wiadomości, że k[o]m[en]d[an]ci poszczególnych komórek PZP pro- wadzą dla różnych doraźnych potrzeb imienne spisy członków, przy czym żądają od nich danych personalnych łącznie z rodowymi nazwiskami, a nawet miejscem zamieszkania. Dla ostatecznego uregulowania tej sprawy, a przede wszystkim ze względu na bezpieczeństwo członków i pracy – zakazuję w K[omen]dach PZP zakładania i prowadzenia jakichkolwiek imiennych spisów członków, nawet według pseudonimów z podawaniem szczegółów personalnych, mogących wskazać lub naprowadzić na toż- samość osób.265 Inspektorom K[omen]dy Gł[ównej] polecam sprawdzać przy każdej sposobności wizytacji terenu zastosowanie się do zakazu. Wypadki wykroczenia będę oddawać do W[ojskowych] S[ądów] S[pecjalnych]266. Zezwalam jedynie na prowadzenie w K[omen]dach Obsz[arów] (Okr[ęgów]) ewidencji awansów i odznaczeń, przy czym podkreślam bezwzględną potrzebę zachowania wszelkich ostrożności w sporządzaniu i przechowywaniu spisów (osobno nazwiska rodowe, osobno pseudonimy).

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/31/15, k. 20. Zob. fot. s. 393.

265 W następnym, poświęconym temu zagadnieniu rozkazie – Rozkazie nr 160 Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) z 9 maja 1944 r. – sporządzanie tego typu spisów nazwano bezmyślnością i karygodną lekkomyślnością, nakazując jednocześnie meldowanie o takim postępowaniu wyższym przełożonym z pominięciem drogi służbowej. 266 Zob. dok. nr 57.

203 Dokumenty

Nr 111 1944, LIPIEC, 1, [WARSZAWA]. ROZKAZ SZEFA WYDZIAŁU I KOMENDY OBSZARU WARSZAWA AK PPŁK. STANISŁAWA CIECIERSKIEGO („JERZEGO”) PODAJĄCY DANE EWIDENCYJNE, JAKIE NALEŻY PRZEDKŁADAĆ O ŻOŁNIERZACH AK

W związku z rozkazem K[omendy] G[łównej] Nr 945/273/BP z dn. 25 V [19]44267 podaję jeszcze raz dane ewidencyjne, jakie należy przedkładać o członkach AK, a któ- re nie są dekonspirujące: 1) Pseudonim. 2) Funkcja pełniona w AK. 3) Posiadany stopień wojskowy, rodzaj broni, stosunek do służby (przyjętym szyfrem, np. 1/AR, 3/BZ itp.). Jeśli osoba cywilna – podać, mężczyzna czy kobieta. 4) Rok ostatniego awansu (nie data). 5) Rok urodzenia. Szczegółową datę urodzenia należy podawać jedynie przy wnioskach na awans lub odznaczenie. Nie podawać, jak dotychczas, rodowego imienia i nazwiska. 6 Funkcja przed wojną – podać, jaką pełnił funkcję, jak np. d[owód]ca druż[yny], d[owód]ca komp[anii], d[owód]ca dywizjonu, intendent dywizjonu, lekarz pułku itp. – nie podając ani nr pułku, ani miejscowości. 7) Funkcja podczas wojny – podać, jaką pełnił funkcję, jak np. d[owód]ca druż[yny], d[owód]ca komp[anii], d[owód]ca dywizjonu, intendent dywizjonu, lekarz pułku itp. – nie podając ani nr pułku, ani miejscowości. Jeżeli pracownik był w rezerwie i udziału w wojnie nie brał – podać: nie powo- łany, reklamowany itp. Jeżeli pracownik jest osobą cywilną – podać wykształcenie i zawód. 8) Stan rodzinny – podać stan cywilny, np. kawaler, żonaty, wdowiec, panna, roz- wódka, oraz ilość dzieci do lat 18. Dzieci starszych podawać nie należy. 9) Czy jest pracownikiem etatowym, ryczałtowym, czy bez etatu. 10) Przebieg pracy w organizacjach niepodległościowych. Należy tu podać: 1) Miesiąc i rok zaprzysiężenia, w jakiej organizacji, pseudo i funkcja zaprzysię- gającego. 2) Dokładnie od – do (miesiąc, rok) na jakiej funkcji, w jakiej komórce (pseudo268 Obwodu, Podokręgu, Nr plutonu itp.), pseudo i funkcja swego przełożonego. Jeśli pracownik był zaprzysiężony, lecz przydziału nie posiada, podawać: bez funkcji. Pracę w konspiracji podawać jedynie na faktycznie sprawowanych stanowiskach. Nazwiska i imiona rodowe podawać należy szyfrem jedynie w wypadkach: 1) samowolnie opuszczających teren, 2) kandydatów na skreślenie z szeregów, 3) zabitych itp.

Oryginał, maszynopis. AAN, 203/X/65, k. 175.

267 Rozkaz ten znosił obowiązek przedstawiania nazwisk rodowych przy wnioskach awansowych i odznaczeniowych (zob. AAN, 203/X/65, k. 170). 268 Winno być: kryptonim.

204 Dokumenty

Nr 112 [1943, MAJ, 22], [WARSZAWA]. WYCIĄG Z ROZKAZU NR 509 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („GROTA”) ZMIENIAJĄCY WYSOKOŚĆ EKWIWALENTÓW UPOSAŻENIOWYCH ŻOŁNIERZY AK269

Z dniem 1 VI 1943 roku zarządzam zmianę dotychczasowych ekwiwalentów upo- sażeniowych dla pracowników PZP270. Podane poniżej stawki są górną granicą, do jakiej może dojść ekwiwalent za- szeregowanego do danej grupy. Zatem osoby posiadające dodatkowe zajęcia lub niepracujące dla PZP cały dzień otrzymują mniej wg uznania szefa oddziału lub k[omendan]ta obszaru wzgl[ędnie] okręgu. Dotyczy to również tych miejscowości, w których ceny są wyjątkowo niskie. Ekwiwalenty w tych miejscowościach reguluje k[omendan]t obszaru wzgl[ędnie] okręgu. Zarówno rodzinni, jak i samotni otrzymują:

Grupy Stawki [Rejony]

III do zł 1.700 Warszawa i miasta: Kraków, Lwów, Radom do zł 1.350 prowincja do mk 570 Wilno, Łódź, tylko miasta wojew[ódzkie] do mk 460 Dzielnice z wal[utą] niemiecką

II do zł 2.100 Warszawa i miasta: Kraków, Lwów, Radom do zł 1.700 prowincja do mk 700 Wilno, Łódź, tylko miasta wojew[ódzkie] do mk 570 Dzielnice zielnice z wal[utą] niemiecką

I do zł 2.500 Warszawa i miasta: Kraków, Lwów, Radom do zł 2.000 prowincja do mk 830 Wilno, Łódź, tylko miasta wojew[ódzkie] do mk 660 Dzielnice zielnice z wal[utą] niemiecką.

269 Pełny tekst rozkazu nie jest znany. 270 Zagadnieniem „etatyzacji” w konspiracji zajmował się dotychczas jedynie T. Strzembosz: Oddziały szturmowe konspiracyjnej Warszawy 1939–1944, Warszawa 1979, s. 393–413. Jak słusznie podawał, etaty żołnierzy konspiracji mogą być porównywane jedynie z re- alnymi kosztami utrzymania, a nie z ówczesnymi płacami (w żadnej mierze im nie od- powiadającymi). Dla przykładu: koszty utrzymania i wyżywienia czteroosobowej rodziny robotniczej w Warszawie wynosiły: w styczniu 1940 r. – 351 zł (w tym koszt wyżywienia – 239 zł), w październiku 1941 r. – 1520 zł (1035 zł), a w październiku 1942 r. – 2877 zł (2103 zł). Nie znamy wysokości etatu I kategorii sprzed zmiany w czerwcu 1943 r., wiemy natomiast, że etaty II i III kategorii wynosiły poprzednio 1350 zł i 975 zł (dla Warszawy i Lwowa) oraz 975 zł i 675 zł (dla prowincji).

205 Dokumenty

Do powyższych stawek dochodzą ew[entualnie] następujące dodatki: 1) Dodatek rodzinny przysługuje na żonę wzgl. dzieci, w wyjątkowych tylko wypadkach na rodziców członka PZP, o ile wymienieni nie mogą z powodu wieku lub zdrowia pracować zarobkowo i nie posiadają żadnych dochodów, zaś członek PZP łoży wyłącznie sam na ich utrzymanie. Dodatek rodz[inny] obliczono dla rodziny jednoosobowej lub wieloosobowej. Dodatek rodzinny dla 1-nego członka rodz[iny]: zł 600 dla Warszawy, Krakowa, Lwowa, Radomia, zł 480 dla Prowincji, mk 200 dla Wilna i Łodzi, tylko miasta wojew[ódzkie], mk 160 dla dzielnic z walutą niemiecką. Dodatek rodzinny dla większych rodzin: zł 1.200 dla Warszawy, Krakowa, Lwowa i Radomia, zł 960 dla Prowincji, mk 400 dla Wilna i Łodzi, tylko miasta wojew[ódzkie], mk 320 dla dzielnic z walutą niemiecką. 2) Do d a t e k p r z e n i e s i e n i o w y przysługuje członkowi PZP w razie, gdy zostanie przeniesiony do innej miejscowości, niż ta, w której przebywa rodzina przez niego utrzymywana. Dodatek wynosi 500 zł, wzgl. 160 mk niezależnie od miejsco- wości i płatny jest tak długo, jak długo trwa rozłąka z rodziną.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/22/93, cz. VIII, k. 1. Zob. fot. s. 405.

206 Dokumenty

Nr 113 1944, MARZEC, 21, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 9 DOWÓDCY AK GEN. DYW. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO O ZAPOMOGACH INWALIDZKICH DLA ŻOŁNIERZY AK W OKRESIE KONSPIRACJI

[I.] Członkom PZP, którzy z powodów ze służby wynikających utracili zdolność do pracy i nie mogą nadal pracować w PZP, przyznane zostają miesięczne zapomogi inwalidzkie wg poniżej podanych norm: Inwalida stuprocentowy otrzymuje: kawaler – 1350 zł, żonaty – 1600 zł plus każde dziecko 240 zł (maksymalnie 3 dzieci). Członkowie PZP o mniejszym stopniu inwalidztwa otrzymują odpowiednio mniejsze stawki, tak np. inwalida 50% otrzymuje połowę powyżej podanych stawek. Stopień inwalidztwa ustala komisja powołana przez K[omendan]ta Okręgu, w składzie 2 lekarzy, czynnych członków PZP. W ustalaniu stopnia inwalidztwa komisja może kierować się „Ustawą o zaopatrzeniu inwalidzkim” z dn. 17 III 1932 r[oku] oraz „Rozporządzeniem wykonawczym” do niej z dn. 17 XII 1943 r[oku] Mi- nistra Opieki Społecznej i Ministra Skarbu, wydanym w porozumieniu z innymi ministrami. Wypłaty zapomóg inwalidzkich dokonuje Wydział Okręgu. II. Zaopatrzenie zapomóg w protezy pokrywa Wydział Opieki Obszaru, wzgl[ędnie] Okręgu, traktując ten wydatek w swoim budżecie jako jednorazowy. III. Zapomogi inwalidzkie, jak i zaopatrzenie w protezę, przysługuje również i tym członkom, którzy stali się inwalidami przed niniejszym zarządzeniem. Wypłata zapomogi inwalidzkiej nie może jednak sięgać wstecz, następuje ona od chwili orzeczenia Komisji Lekarskiej, zatwierdzonej przez K[omen]d[an]ta Okręgu.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/21/5, k. 33, toż III/22/2, k. 102.

207 Dokumenty

Nr 114 1942, GRUDZIEŃ, 3, [WARSZAWA]. ROZKAZ DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („TURA”) O ORGANIZACJI OPIEKI NAD RODZINAMI ZABITYCH I ARESZTOWANYCH ŻOŁNIERZY AK

W związku ze zbyt licznymi zapotrzebowaniami pomocy materialnej, kierowanymi do C[entralnej] O[pieki] P[odziemnej] – przypominam: COP obejmuje opieką rodziny wyłącznie naszej ﬁ rmy271. Rodziny – to znaczy żona i dzieci: 1) aresztowanych, 2) zabitych, 3) członków pracujących na innym terenie. W punkcie 3 począwszy od 1 I [19]43 r[oku] żona otrzymuje dodatek rodzinny 375 zł miesięcznie oraz przeniesieniowy dodatek 375 zł mies[ięcznie]. Razem mie- sięcznie 750 zł. Oba te dodatki są własnością żony wzgl[ędnie] dzieci, skutkiem czego członek PZP przeniesiony na inny teren powinien otrzymywać ekwiwalent samotne- go, jeżeli COP ma się opiekować jego rodziną. Zgłoszenia muszą być kierowane tylko przez pp. Komendanta Obszaru wzgl[ędnie] Szefów oddziałów sztabu i muszą wykluczać poniższe wypadki: 1) rodziny wystarczająco sytuowane materialnie, 2) zgłaszanie do zapomóg właścicieli lokali mimo, że nie pobierali ekwiwalentu za udzielony lokal. 3) zgłaszanie spalonych pracowników. Tymi ostatnimi musi się opiekować w pierwszej fazie własny okręg wzgl[ędnie] oddział Sztabu, starając się następnie, jak tylko warunki pozwolą, na umieszczenie ich w innej miejscowości swego terenu (okręg) wzgl[ędnie] w innej komórce swej pracy (oddz. Sztabu). Gdyby nawet po pewnym przeciągu czasu było to niemożliwe, należy wówczas porozumieć się z 20272 celem wyjednania dla spalonych innego przydziału. Zasiłki chorobowe nie mogą być indywidualnie wyznaczane, lecz najwyżej po- cząwszy od l I [19]43 r[oku] á 450 zł miesięcznie dla pracownika przez 3 miesiące i á 300 zł dla rodziny, również tylko przez 3 miesiące. Pogrzebowe przysługuje jedynie pracownikom stałym i w ramach najskromniejszych273.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/22/93, cz. VIII, k. 45. Zob. fot. s. 390.

271 Firma – AK. 272 Kryptonim Oddziału I Komendy Głównej AK. 273 Zasiłki dla podopiecznych mógł przyznawać jedynie Komendant Okręgu AK. Według rozkazu szefa Sztabu Komendy Głównej i zastępcy Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Pełczyń- skiego („Grzegorza”) z 8 XI 1943 r. zasiłki przysługiwały: a) żonie (matce) po zgonie lub aresztowaniu męża (syna) będącego etatowym członkiem AK, b) w wyjątkowych wypadkach konieczności zmiany miejsca zamieszkania na skutek za- grożenia, c) na odprawę pośmiertną, d) na koszty pogrzebu, e) na koszty leczenia, f ) zasiłek porodowy dla członkiń i żon członków etatowych AK.

208 Dokumenty

Nr 115 1943, KWIECIEŃ, 10, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 360 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („GRABICY”) O URLOPACH WYPOCZYNKOWYCH ŻOŁNIERZY AK

K[o]m[en]d[an]ci Okr[ęgów] (Obw[odów]) uregulują tok służby w okresie letnim w ten sposób, by w czasie do końca sierpnia br. wszyscy mogli wykorzystać czteroty- godniowe urlopy wypoczynkowe. W urlopowaniu się [sic!] kierować się przede wszystkim potrzebami zdrowotnymi, a następnie koniecznością oderwania się każdego na jakiś czas od zespołu lokali i osób konspiracyjnych.

Odpis, maszynopis. Fotokopia w zbiorach autorów.

209 Dokumenty

Nr 116 1943, SIERPIEŃ, 16, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 870/101/BP DOWÓDCY AK GEN BRYG. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO REGULUJĄCY ZASADY AWANSOWANIA I ODZNACZANIA ŻOŁNIERZY AK W 1943 ROKU

I. Awanse. Upoważniam niniejszym do końca 1943 roku: 1. K[o]m[en]d[an]tów Obszarów i Okręgów do: a) awansowania podchorążych podporucznikami, b) awansowania podofi cerów o jeden stopień do stopnia chorążego włącznie, c) przedstawiania mi wniosków na awans[e] ofi c[erów] wszystkich stopni w ramach przyznanego kontyngentu, d) przedstawiania mi wniosków do nominacji na p[od]por[uczników] czasu wojny. 2. Inspektorów Rejonowych do awansowania st[arszych] strzelców na kaprali. 3. Komendantów Obwodowych – szereg[owych] na st[arszych] strzelców (i równo- rzędnych). Według niżej podanych zasad: A. Awans oficerski – uwzględnić: 1. na p[od]por[ucznika] sł[użby] st[ałej] – p[od]chor[ążych] z ukończoną szkołą pod- chorążych zawodowych, którzy mają za sobą 12 m[iesięcy] pracy konspiracyjnej do dnia l I [19]43 r[oku]. 2. na p[od]por[uczników] rez[erwy] – p[od]chor[ążych], którzy nie mają ukończonego ostatniego roku szkoły p[od]chor[ążych] zaw[awodowych], ale do dnia l I [19]43 r[oku] posiadają 12 m[iesięcy] pracy konspiracyjnej. – p[od]chor[ążych] rez[erwy], którzy ukończyli D[ywizyjny] K[urs] P[odchorążych] R[ezerwy] i odbyli kampanię w 1939 r[oku] i mają za sobą 12 m[iesięcy] pracy konspiracyjnej do dnia l I [19]43 r[oku]. – p[od]chor[ążych], którzy ukończyli D[ywizyjny] K[urs] P[podchorążych] R[ezerwy], lecz nie mają ćwiczeń i nie brali udziału w kampanii 1939 r[oku], ale mają za sobą 36 m[iesięcy] pracy konspiracyjnej do dnia l I [19]43 r[oku]. 3. w przedstawieniu wniosków na awansowanie na st[opień] p[od]por[ucznika] czasu wojny – wybitne wyróżnienie się na stanowisku dowódczym lub eksponowanym żołnie- rzy PZP i organizacji podporządkowanych, bez względu na stosunek do służby wojskowej i stopień wojskowy. 4. w przedstawianiu wniosków na awansowanie ofi c[erów] na inne stopnie – ilość 40, uwzględniając przede wszystkim ofi c[erów] młodszych służby st[ałej] i rez[erwy].

B. Awans podoficerski – uwzględnić: 1. na chorążych zawodowych – a) st[arszych] sierż[antów] i równorzędnych, którzy do dnia 1 IX [19]39 r[oku] mają 15 lat służby w charakterze podoﬁ c[erów] zaw[odowych] i minimum 3 lata

210 Dokumenty

w służbie274 st[arszego] sierż[anta] i równorzędnego oraz zdali egzamin sprawdza- jący przy D[owództwie] O[kręgu] K[orpusu] i do dnia 1 I [19]43 r[oku] posiadają za sobą 12 m[iesięcy] pracy konspiracyjnej. b) st[arszych] sierż[antów] i równorzędnych, którzy choć nie mają egzaminu spraw- dzającego, lecz wyróżnili się w czynnej pracy konspiracyjnej w okresie minimum 24 m[iesięcy] do dnia 1 I [19]43 r[oku] na szczeblu dowódczym lub eksponowanym na stopień st.[arszego] sierż.[anta] i równorzędne posiadają od lat 5. W tym wypadku prawo awansu zastrzegam sobie. 2. podofi cerów na stopnie od kaprala do st.[arszego] sierż.[anta] i równorzędnego można awansować do 10% stanu faktycznego podofi c[erów] posiadających minimum 12 m[iesięcy] pracy konspiracyjnej do dnia 1 I [19]43 r[oku] (w tym 5% na st[arszych] s[ierżantów] i na s[ierżantów], 5% na plut[onowych]). 3. st. strzelców i równorzędnych na kaprali [do] 15% stanu faktycznego podofi ce- rów w Inspektoratach] Rej[onowych] oraz w Obwodach – szereg, na st. strzel[ców] i równorzędnych bez ograniczeń, posiadających za sobą 12 m[iesięcy] pracy konspiracyjnej, a wyróżniających się. C. Wszystkie awanse należy traktować j a k o w y r ó ż n i e n i e za pracę konspira- cyjną na stanowisku dowódczym lub eksponowanym bez uwzględnienia starszeń- stwa – przy czym jest dopuszczalny awans po raz drugi w konspiracji w wyjątko- wych wypadkach – z tym jednak, że minimalny okres między pierwszym awansem a drugim wynosi 24 m[iesiące] czynnej pracy konsp[iracyjnej]. D. Nie mogą być awansowani ci żołnierze, którzy są uwięzieni lub przebywają w obozach koncentracyjnych. E. We wnioskach awansowych przestrzegać bezwzględnie równorzędności żołnierzy czynnych PZP i organizacji podporządkowanych, uwzględniając wszystkie działy pracy konsp[iracyjnej]. F. Zainteresowanych uprzedzić, że podanie fałszywych danych pociągnie za sobą degradację do stopnia szeregowca i karę przewidzianą w W[ojskowym] K[odeksie] K[arnym]. G. We wnioskach ująć: według popieranej kolejności – pseudonim, ścisłe określenie stosunku do służby wojskowej i rodzaj broni, przydział przed 1 IX [19]39 r[oku], przydział wojenny, data od której jest żołnierzem org[anizacji] konsp[iracyjnej] i jakiej, ewentualnie data wejścia do PZP, wykonywana funkcja. Osobno – rok urodzenia i dane rodowe (szyfrowane). Kopie rozkazów awansowych p[od]chor[ążych] na podporuczników przesłać do K[omendy] G[łównej] 20 BP275. Wykazy awansowe podof[icerów] zachować we własnej ewidencji odnośne- go szczebla. H. Awanse ogłaszać t y l k o u s t n i e , wyłącznie zainteresowanym i ich przełożonym w[edłu]g formułek:

274 Winno być: w stopniu. 275 KG 20 BP – Biuro Personalne Oddziału I (kryptonim 20) Komendy Głównej AK.

211 Dokumenty

1. dla oﬁ c[erów] „Na podstawie upoważnienia Wodza Naczelnego W[ojska] P[olskiego] i K[o]m[en]d[an]ta Sił Zbrojnych w Kraju Nr 101/BP z dnia 21 V [19]43 r[oku] K[o]m[en]d[an]t Obsz[aru] (Okr[ęgu]) awansował Was [na] p[od]por[orucznika] sł[użby] st[ałej] piech[oty], kaw[alerii] itd., rez[erwy] itd., ze starszeństwem z dnia ...... ” 2. dla podoﬁ c[erów] „Na podstawie upoważnienia K[o]m[en]d[an]ta Sił Zbrojnych w Kraju K[o]m[en]d[an]t Obsz[aru], Okr[ęgu], Insp[ektor] Rej[onowy], K[o]m[en] d[an]t Obw[odu] awansował Was rozk[azem] z dnia ...... [na] st[arszego] sierż[anta], sierż[anta], plut[onowego], k[a]pr[ala] itd. ze starszeństwem z dnia ...... ”.

I. Czynności przygotowawczych nie rozgłaszać. K. W związku z powyższym polecam: 1. wnioski awansowe jak np. A 3 i 4 oraz B 1b – przedstawić do dnia 1 X [19]43 r[oku].

II. Odznaczenia. Upoważniam niniejszym do końca 1943 r[oku]: K[o]m[en]d[an]ta ...... 1. do przedstawienia mi wniosków na odznaczenie orderem Virtuti Militari V klasy oraz do odznaczeń Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami w ramach kontyngentu ...... 2. do nadania Krzyży Walecznych oraz Krzyży Zasługi srebrnych i brązowych w ramach kontyngentu ...... według niżej podanych zasad: A. Or d e r V [ i r t u t i ] M [ i l i t a r i ] – odznaczeni być mogą żołnierze PZP i organizacji podporządkowanych za czyny wyjątkowego męstwa. B. Kr z y ż W a l e c z n y c h – odznaczeni być mogą żołnierze PZP i organizacji podporządkowanych za przejawienie waleczności, odwagi, poświęcenia w walce i w służbie. Odznaczenie może nastąpić niezależnie od posiadanego KW z okresów [sic!] 1914–1921. C. Kr z y ż Z a s ł u g i z M i e c z a m i – odznaczeni być mogą czynni żołnierze PZP i organizacji podporządkowanych za czyny męstwa i odwagi dokonane nie bezpo- średnio w walce, jednak przy świadomości stałego zagrożenia życia, wypływające- go z charakteru czynnej pracy konspiracyjnej. Odznaczenie – srebrne i brązowe w zależności od zasługi. D. We wnioskach ujmować pseudonim, stosunek do służby wojskowej, stopień i star- szeństwo, rodzaj broni u wojskowych – u cywilnych kobieta czy mężczyzna, data od której jest członkiem organizacji i jakiej, wykonywana funkcja, zwięzłe uzasadnienie wniosku. Osobno – rok urodzenia, nazwisko rodowe i imię (szyfrowane). E. Jak I p. D. F. Jak I p. J, G. W związku z powyższym polecam: 1. Wnioski do odznaczenia orderem V[irtuti] M[ilitari] i Złote K[rzyże] Z[aslugi] z Mieczami przedstawiać w miarę wypadków zasługujących na odznaczenie.

212 Dokumenty

2. Dokładnie sporządzone odpisy własnych rozkazów nadania K[rzyży] W[alecz- nych] i K[rzyży] Z[asługi] z Mieczami przedstawić do K[omendy] G[łównej] B[iuro] P[ersonalne] – 20 (analogicznie sporządzone jak pod G. cz. I). Oryginały przechowując na własnym szczeblu. G. Dekrety nadania odznaczeń według formułki: „Pośmiertny” – (wzór dekretu):

Komenda Sił Zbr[ojnych] w Kraju, Okr[ęgu] lub Obsz[aru]. L.....

Data ......

Na podstawie upoważnienia Naczelnego Wodza Rz[eczy]p[ospo]litej Pol- skiej i K[o]m[en]d[an]ta Sił Zbrojnych w Kraju nadaję śp. ob[ywatelowi] ...... (nazwisko rodowe) Krzyż Walecznych (lub Krzyż Zasługi z Mie- czami) za niezłomną postawę wobec wroga i śmierć w obronie honoru Polski.

Podpis

„Dla żyjących” – (wzór dekretu):

Komenda Sił Zbr[ojnych] w Kraju, Okr[ęgu] lub Obsz[aru]. L.....

Data......

Na podstawie upoważnienia Naczelnego Wodza Rz[eczy]p[ospo]litej Polskiej i K[o]m[en]d[an]ta Sił Zbrojnych w Kraju nadaję ob[ywatelowi] ...... (nazwisko rodowe) [Krzyż Walecznych (lub Krzyż Zasługi z Mieczami) za niezłomną postawę wobec wroga i śmierć w obronie honoru Polski].

Podpis

Oryginał, maszynopis. Fotokopia w zbiorach autorów.

213 Dokumenty

Nr 117 1943, SIERPIEŃ, 21, [WARSZAWA]. ROZKAZ KOMENDANTA OBSZARU WARSZAWA AK GEN. BRYG. ALBINA SKROCZYŃSKTEGO („ŁASZCZA”) DO SZEFA WYDZIAŁU VI KOMENDY OBSZARU POR. ALEKSANDRA BARTOSZUKA („BORYSA”) POLECAJĄCY PRZEDSTAWIENIE WNIOSKÓW ODZNACZENIOWYCH

Odznaczenia: Polecam: 1) Przedstawić mi ewentualne wnioski na odznaczenia orderem Virtuti Militari V klasy czynnych żołnierzy PZP i organizacji podporządkowanych za czyny wyjątkowe- go męstwa z bronią w ręku. Podkreślam, że we wniosku musi być czyn dokładnie opisany ze wskazaniem miejsca i daty oraz stwierdzony przez dwóch świadków. Ponadto brać pod uwagę baczną moralną wartość przedstawionego. 2) Przedstawienie mi do [sic!] wniosków (z których większa część będzie uwzględnio- na) na odznaczenie Krzyżem Walecznych, przy czym odznaczeni być mogą tylko czynni żołnierze PZP i organizacji podporządkowanych za przejawienie waleczno- ści, odwagi, poświęcenia w walce i w służbie. Odznaczenie może nastąpić niezależnie od posiadanego Krzyża Walecznych z okre- sów [sic!] 1914–1921 r[oku]. 3) Przedstawienie mi wniosków na odznaczenie srebrnymi i 2 brązowymi Krzyżami Zasługi z Mieczami (których większość będzie uwzględniona). Odznaczeni mogą być czynni żołnierze PZP i organizacji podporządkowanych za czyny męstwa i odwagi, dokonane nie bezpośrednio w walce, jednak przy świadomości stałego zagrożenia życia, wypływającego z charakteru czynnej pracy konspiracyjnej. Odznaczenia srebrne i brązowe w zależności od zasługi. U w a g a . Wszystkie kobiety mogą być przedstawione do brązowego Krzyża Zasługi z Mieczami. Uwzględnić przede wszystkim wyróżniające się powyższymi zaletami kurierki, kolporterki i łączniczki. 4) Wnioski na odznaczenia sporządzić w[edłu]g wzoru Nr 8. O s o b n o : rok urodzenia, nazwisko rodowe i imię (szyfrem). 5) Nie mogą być odznaczeni ci żołnierze, którzy są uwięzieni lub przebywają w obozach koncentracyjnych. 6) Czynności przygotowawczych nie rozgłaszać. 7) Wnioski dotychczas nieuwzględnione bądź zarezerwowane zostały zniszczone – zatem należy powtórzyć wnioski podtrzymywane. 8) Dołącza się wyciąg z Dz[iennika] Ust[aw] R[zeczypospolitej] P[olskiej], dotyczący zmiany ustawy o Krzyżach Walecznych i Krzyżach Zasługi z Mieczami.

Załączniki. 1) Wyciąg z Dekretu Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 20 IX 1941 r[oku], Dz[iennik] Ust[aw] RP Nr 6 poz. 12.

214 Dokumenty

„Krzyż Walecznych nadany za czyny męstwa i odwagi, wykazane w wojnie, roz- poczętej dnia 1 września 1939 r[oku], nosi się na wstędze białej z amarantowymi wzdłuż jej brzegów prążkami, po lewej stronie Krzyża Walecznych, uzyskanego w bojach toczonych w latach 1918–1921”. „Krzyż Walecznych nadany za czyny męstwa i odwagi, wykazane w wojnie rozpo- czętej 1 września 1939 r. może być nadany czterokrotnie, niezależnie od odznaczenia Krzyżem Walecznych za czyny męstwa i odwagi, wykazane w bojach toczonych w latach 1918–1921”. 2) Wyciąg z Dekretu Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 19 X 1943 [sic!] r[o- ku], Dz[iennik] Ust[aw] RP Nr 9 poz. 19. „W czasie wojny celem nagrodzenia czynów męstwa i odwagi, dokonanych nie bez- pośrednio w walce z nieprzyjacielem oraz zasług, położonych względem Państwa lub jego obywateli, w warunkach szczególnie niebezpiecznych, może być nadany Krzyż Zasługi z Mieczami, które to odznaki nosi się przed odpowiadającymi mu [sic!] odznakami Krzyża Zasługi”. „Stopnie oraz odznaki Krzyża Zasługi z Mieczami są takie same, jak «Krzyża Zasługi, z tą zmianą, że między krzyżem a wstążką umieszczone są dwa skrzyżo- wane miecze złote, srebrne lub brązowe, zależnie od stopnia”. a) „Prawo nadania Krzyża Zasługi z Mieczami żołnierzom Polskich Sił Zbrojnych i armii sprzymierzonych przysługuje Naczelnemu Wodzowi. b) Odznaczenie Krzyżem Zasługi z Mieczami może być udzielone tej samej oso- bie w każdym stopniu czterokrotnie, bez żadnych ograniczeń co do czasu”.

Wzór Nr 8 W n i o s e k na odznaczenie orderem ...... 1. Pseudonim ...... 2. Stopień i starszeństwo ...... 3. Stosunek do służby. Służba stała, st[an] spocz[ynku], rezerwa ...... 4. Rodzaj broni ...... (przy osobach cywilnych podać – kobieta czy mężczyzna) 5. Funkcja w PZP ...... 6. Przebieg służby w org[anizacjach] niepodległościowych ...... 7. Zwięzłe uzasadnienie wniosku ......

podpis wnioskodawcy

8. Ewentualna wtórna opinia ......

podpis

Odpis, maszynopis. Fotokopia w zbiorach autorów.

215 Dokumenty

Nr 118 1944, CZERWIEC, 27, [WARSZAWA]. POŚMIERTNY WNIOSEK O 0DZNACZENIE ORDEREM VIRTUTI MILITARI V KLASY, WYSTAWIONY PRZEZ SZEFA ODDZIAŁU II KOMENDY GŁÓWNEJ AK PŁK. DYPL. KAZIMIERZA IRANKA-OSMECKIEGO („46-b”) DLA ANNY KRAJEWSKIEJ („HANKI”)276

V[irtuti] M[ilitari]. 1. Hanka z WW-72277 – aresztowana wraz z Siostrą [mjr. Ottonem Pawłowiczem], syp- nięta przez Stanisława [Eugeniusza Świerczewskiego], przesłuchiwana na Szucha 6-krotnie z najokropniejszymi katowaniami, nie sypnęła nic, będąc ciężko pobitą dawała ostrzeżenia dla osób pozostałych na wolności. W pracy konsp[iracyjnej] od 1940 r[oku], najpierw na terenie Krakowa, gdzie była spalona, przejęta na terenie Warszawy, podjęta do prac WW-72, gdzie robiła łączność wewn[ętrzną] i doprowadzała na kontakty zagrożone. Po 6-ym przesłuchaniu ciężko pokaleczoną wywieziono do Getta i leżącą zastrzelono. W[edłu]g grypsów, m.in. Ludwiki278, zachowała się b[ardzo] wzorowo, przeszła jedno z największych [śledztw], jakie się zdarzyły na Pawiaku, do ostatniej chwili tro- skliwa o bezpieczeństwo komórki, w której pracowała. (Inteligentna, lat ok[oło] 40, matka Niemka)279. Przedstawiony przez 46-b wobec tego, że przez Pralnię280 sprawa nie została prze- jęta.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/22/2, k. 77.

276 Anna Krajewska („Hanka”) z samodzielnego wydziału „WW-72” Oddziału II Komendy Głównej AK, aresztowana 14 grudnia 1943 r. na ulicy Hożej, została rozstrzelana w ruinach getta warszawskiego 29 marca 1944 r. 277 Kryptonim wydziału wywiadu wschodniego Oddziału II Komendy Głównej AK. 278 „Ludwika” – Maria Herburtówna, kierowniczka referatu łączności w kontrwywiadzie Oddziału II KG AK. 279 Anna Krajewska pośmiertnie została odznaczona Virtuti Militari V klasy Rozkazem Nr 401 Dowódcy AK z 25 lipca 1944 r. 280 Kryptonim jednego z wydziałów Oddziału II Komendy Głównej Armii Krajowej, który prze- jął część pracowników WW-72.

216 Dokumenty

Nr 119 [BEZ DATY I MIEJSCA]. INSTRUKCJA „ZASADY POSTĘPOWANIA KONSPIRACYJNEGO”

U w a g a . Zasady te nie są niczym nowym, są jedynie przypomnieniem. Spełnią wtedy swoją rolę, jeśli nie będą czytane i traktowane formalnie, lecz stosowane ściśle w życiu.

1. Karność, odwaga i ostrożność, koleżeństwo i oﬁ arność – to naczelne zasady. 2. Wiedzieć i umieć tylko to, co jest koniecznym dla wykonania swojej pracy. 3. Posiadać odpowiednie (mocne) papiery, dokumenty, o ile to możliwe legalne, au- tentyczne. Osoby pełniące funkcje kierownicze i specjalnie niebezpieczne winny niezależnie od tego posiadać przygotowane i złożone w pewnym miejscu drugie dokumenty (legalne lub lewe) na inne dane i wygląd (inna fotograﬁ a). 4. W wypadku używania dokumentów lewych, czy też legalnych, ale wystawionych na inne nazwisko itp., należy ułożyć sobie z góry curriculum vitae (życiorys), oczy- wiście pasujący do wymienionych dokumentów, a w miarę możliwości zbliżony do prawdziwego przebiegu swego życia – celem łatwiejszego zapamiętania. Każdy z nas musi być przygotowany na szczegółowe wypytywanie w razie aresztowania, łapanki, legitymowania itp. 5. W pracy i życiu konspiracyjnym nie używa się imion i nazwisk autentycznych, czy też policyjnych (pod jakimi się jest zameldowanym), ani też właściwych nazw ko- mórek organizacyjnych (oddziałów, biur itp.), lecz używa się pseudonimów – osób i kryptonimów – miejsc i komórek. 6. Nie wolno prowadzić żadnych notatek (w kalendarzykach, notesach itp.), zawie- rających dane organizacyjne, prawdziwe imiona, nazwiska, adresy i telefony. Po- trzebne dane trzeba starać się zapamiętać drogą kilkakrotnego powtarzania. Jeśli już trzeba coś koniecznie zanotować (brak pamięci) – to w sposób nie budzący podejrzeń i jedynie dla siebie samego zrozumiały, np. do nr domów, mieszkań i telefonów dodawać określoną liczbę lub liczby i pisać je jako rachunki itp. 7. Należy podkreślić, że nawet nazwiska, adresy i telefony prywatnych znajomych nie powinny być notowane, gdyż 1) – narażają w razie aresztowania na szczegó- łowe wypytywania, 2) prywatni znajomi w razie konfrontacji, nie będąc uprze- dzonymi, nie wiedząc o nazwisku i dokumentach używanych w danej chwili, mogą zasypać, np. mówiąc, że znają tego pana jako X, a on właśnie zeznał przedtem, że jest Y. 8. W korespondencji organizacyjnej wszelkie imiona, nazwiska, adresy itp. dane do- tyczące członków organizacji, lokali i spotkań – muszą być bezwzględnie szyfrowane. Ponieważ szyfry ogólno-organizacyjne nie każdemu mogą być znane, przeto do wewnętrznego użytku komórki winny ustalać swój własny szyfr. 9. Absolutnie wykluczoną rzeczą jest prowadzenie, nawet zaszyfrowanych, list do- tyczących danych personalnych i adresowych członków organizacji. Listy takie mogą prowadzić jedynie osoby do tego upoważnione.

217 Dokumenty

10. D[owód]cy (przełożeni) muszą co pewien czas sprawdzać, czy ich podwładni nie prowadzą kompromitujących notatek itp. 11. Członkowie organizacji (o ile nie znają się dobrze prywatnie i nie mają ze sobą wspólnych spraw) na ulicy nie poznają się i nie kłaniają się, za wyjątkiem [sic!] spotkań służbowych, umówionych. 12. Korespondencja konspiracyjna musi być prowadzona wyłącznie tylko w sprawach niezbędnych. Pisać należy wyraźnie, jasno, krótko i ściśle, na bibułkach małego formatu. Kartki muszą być datowane i podpisane pseudonimem lub kryptonimem. Nie wolno narażać niepotrzebnie przenoszących pocztę (łączni- czek i kurierek). Przestrzeganie tego punktu musi być bezwzględnie przez D[o- wód]ców dopilnowywane. 13. We wszystkich lokalach konspiracyjnych, w których muszą być papiery, broń, materiał wybuchowy itp., winny być odpowiednie skrytki (stałe lub przenośne). 14. D[owód]cy (kierownicy) w swoich lokalach prywatnych (gdzie są zameldowani i mieszkają) – w zasadzie nie powinni posiadać broni, przechowywać papie- rów itp., a już w żadnym razie przechowywać wym[ienione], nie schowane w skrytkach. 15. Łączniczki i kurierki do przenoszenia i przewożenia korespondencji winny być zaopatrzone w specjalne przenośne skrytki. Korespondencja b. ważna, przeznaczona na dalszą drogę, winna być zapakowana specjalnie (na mur), np. umieszczona w jakimś przedmiocie tak, żeby dopiero po jego rozbiciu, zniszczeniu moż- na ją było wyjąć. 16. W wypadku konieczności przeniesienia większej ilości korespondencji, pism, dokumentów itp. niedających się zmieścić w skrytce przenośnej, należy zrobić osobną paczkę, uprzedzić adresata, że taka paczka będzie przekazana i starać się przekazać ją bezpośrednio – bez zbędnego krążenia. 17. W specjalnie ważnych wypadkach – należy dać przenoszącemu ubezpieczenie (patrol z bronią). 17 [sic!]. Jest rzeczą absolutnie wykluczoną noszenie i wożenie korespondencji w portfelach, portmonetkach i torebkach damskich (za wyjątkiem specjalnie na ten cel zrobionych), gdyż przedmioty te w pierwszym rzędzie są narażone na re- wizję i kradzież. 18. Jeśli przenosi się jednocześnie korespondencję i większą ilość pieniędzy organizacyjnych – należy te rzeczy oddzielić, pieniądze mieć osobno, schowane gdzie indziej. 19. Każdego członka organizacji winna cechować w pracy naturalność i opanowanie. W szczególności łączniczki i kurierki winny umieć panować nad sobą, zachowy- wać się naturalnie. Nerwowe oglądanie się co krok, ticki nerwowe, raptowne uskakiwanie itp., winny być wykluczone. 20. Każdy konspirator winien pamiętać o tym, żeby jak najmniej rzucać się w oczy i dlatego winien ubierać się przeciętnie, nie za bogato, ale i nie za biednie, a w żadnym wypadku krzycząco, rażąco, tj. w sposób łatwy do zapa- miętania.

218 Dokumenty

21. W wypadku, gdy wyczuwa się obserwowanie, śledzenie – w żadnym razie nie można iść na lokal, czy też spotkanie organizacyjne, lecz trzeba starać się za wszelką cenę oderwać się od śledzącego (zmylić go) przez szybkie kołowanie (wskakiwanie i wyskakiwanie z tramwaju, przechodzenie przez bramy przechod- nie, wstępowanie do ruchliwych sklepów itp.), następnie zajść do jednego ze swoich lokali, zmienić powierzchowność i natychmiast zameldować o fakcie śle- dzenia swemu przełożonemu. 22. Dobry konspirator winien „mieć oczy z tyłu” – wyczuwać śledzenie bez ustawicz- nego oglądania się, lecz przez zaostrzoną czujność, obserwowanie wszystkiego i wszystkich (można od czasu do czasu zatrzymać się przy wystawie sklepowej i wtedy oglądając ją spokojnie i naturalnie obejrzeć się, można często przecho- dzić przez ulicę i wtedy oglądać się, wreszcie można oglądać się przy kupowaniu gazety, zapalaniu papierosa itp. Jednym słowem, oglądając się trzeba mieć naturalny pretekst do tego – wtedy nie zwraca to uwagi). 23. W razie aresztowania czy wpadki w łapance należy: a) starać się zniszczyć posiadane przy sobie kompromitujące papiery, a w ostatecznym wypadku wyrzucić je tak, by nie zostało to zauważone, b) jeśli to się nie uda – papiery przy nas znaleziono, rozpoznano nas – wtedy trzeba starać się zmylić śledztwo przez opowiadanie z góry przygotowanej historii, c) w ostatecznym wypadku wziąć wszystko na siebie, poświęcić się, raczej śmierć niż wsypanie innych, zdrada. 24. Z całym naciskiem trzeba podkreślić, że w czasie śledztwa (przesłuchiwania) lepiej na wszystko odpowiadać „nie”, niż przyznać się do czegokolwiek, bo wtedy uchwycą się tego i wszystko wyciągną – po nitce do kłębka. 25. Osoby, które czują, że w razie wpadki i śledztwa nerwowo nie wytrzymają, winny nosić przy sobie silną truciznę, odpowiednio schowaną i wyczuwając załamanie się – otruć. 26. W razie stwierdzenia zagrożenia osoby (zdekonspirowanie, śledzenie, aresztowanie kogoś z otoczenia itp.) należy natychmiast osobę taką odsunąć na pewien czas od pracy, polecić jej zmianę adresu i ewentualnie dokumentów (i wyglądu), ostrzec zainteresowanych i zameldować o powyższym przełożonemu. 27. W wypadku aresztowania, rewizji itp. zagrożenia należy natychmiast zawiadomić o tym wszystkich zainteresowanych (zagrożonych), poprzecinać wszelkie nara- żone połączenia, kontakty, oczyścić lokale, tak, by aresztowanie, zagrożenie nie mogło się rozszerzyć. Natychmiast o tym zameldować przełożonemu. 28. Jeżeli się jest aresztowanym z dokumentami lewymi, należy pamiętać, że przy szczegółowym badaniu (sprawdzaniu) wyjdzie ich fałszywość – lepiej jest więc zniszczyć dokumenty, pozostać bez nich. W czasie legitymowania na ulicy, np. w łapance, papiery lewe na ogół zdają egzamin. 29. Umawiając się na spotkanie ustnie, czy też pisemnie, należy: a) podać dokładny adres: nr domu i mieszkania, b) określić dokładnie dojście (wchodzenie): w bramie, czy w podwórzu, na lewo czy na prawo itd.,

219 Dokumenty

c) podać, ile razy i jak pukać, czy też dzwonić, d) podać, o kogo się pytać, hasło i odzew, i ew[entualnie] znak sprawdzający, np. pytać się o mecenasa, hasło – przychodzę w sprawie kupna domu, odzew – czy w śródmieściu, znak sprawdzający – nie, na peryferiach. 30. Nie wolno wypytywać się dozorcy, lokatorów itp., nie należy szukać (wyczyty- wać) adresata na liście lokatorów wiszącej w bramie, gdyż wszystko to zwraca uwagę. 31. Na wskazany adres winno się iść pewnie, jak do swego mieszkania, jak „w dym”. 32. Jeśli stwierdzi się, że w podanym adresie jest coś nie w porządku lub, że osoby, o którą się pytamy, nie ma, jest nieznana, nie wolno sprawdzać, szukać, dopytywać się, lecz zrezygnować z kontaktu i natychmiast o niewłaściwo- ściach zameldować przełożonemu. Np. czy zastałem mecenasa? – Tu żaden mecenas nie mieszka. – Ach, przepraszam, pomyliłem się, przecież to nie to piętro. 33. We wszystkich lokalach organizacyjnych musi być ustalone alibi, tj. powód przebywania w danym lokalu, dlaczego i w jakiej sprawie się jest, wytłumaczenie. Alibi winno być jak najbardziej naturalne, wiarygodne, odpowiednie do miejsca, czasu i osób. Za ustalenie alibi – odpowiada gospodarz lokalu. Alibi gospodarz powinien podać przychodzącym zaraz na wstępie. 34. Lokale konspiracyjne winny posiadać, wystawiać tzw. semafory, tj. umówione znaki ostrzegawcze, wstęp wolny, czy też wzbroniony, np. lampa wystawiona w oknie, czerwony atrament rozlany przed domem itp. – oznacza wstęp wolny lub wzbroniony, zależnie od umowy. 35. W lokalu konspiracyjnym w zasadzie nie może jednocześnie przebywać więcej niż 4 osoby, które winny natychmiast wychodzić po załatwieniu sprawy. 36. W wypadku zauważenia obserwowania lokalu należy: a) ostrzec o tym wszystkich zainteresowanych, ogłaszając lokal za spalony, b) oczyścić w ostrożny sposób lokal ze wszystkich kompromitujących przedmiotów, c) natychmiast zameldować o tym przełożonemu z ew[entualnym] jednoczesnym wnioskiem o pomoc w ewakuacji (jeśli samemu nie można jej przeprowadzić) i zastosowanie kontr-obserwacji. 37. Nie wolno urządzać żadnych imienin, przyjęć i w ogóle zebrań towarzyskich członków organizacji. 38. Wyznaczając zebranie kilku osobom, należy podać im czas spotkania tak, by nie przychodzili wszyscy razem, lecz kolejno, np. 1 – o 12-tej, drugi – o 12-tej min. 10 itd. Podobnie należy postępować przy wychodzeniu. 39. Specjalną uwagę należy zwrócić na postępowanie konspiracyjne w służbie łącz- ności, wszelkiego rodzaju centralach i podcentralach. 40. W centralach, podcentralach i w ogóle przy stykaniu się nie wolno rozmawiać na tematy organizacyjne, niedotyczące załatwianej sprawy, nie wolno również roz- mawiać (ani dobrze ani źle) o przełożonych, podwładnych, kolegach, gdyż zwykle powoduje to rozmaite kwasy i plotki.

220 Dokumenty

41. Należy nieustannie pamiętać, że gadulstwo, pijaństwo i intrygi miłosne są naj- groźniejszym wrogiem konspiracji i najczęściej powodują wpadki. Nie wolno pić, jeśli się nie panuje potem nad językiem i czynami. 42. Absolutnie wykluczoną jest rzeczą używanie alkoholu przed jakąś akcją (pracą) i w jej czasie. 43. Nie wolno (za wyjątkiem nieuniknionych wypadków) omawiać spraw organizacyjnych na ulicy, w kawiarniach, knajpach itd. 44. Bywanie we wszelkiego rodzaju lokalach publicznych należy ograniczyć do minimum. W żadnym razie nie wolno w tych lokalach przebywać, mając przy sobie kompromitujące papiery. 45. Nie wolno niepotrzebnie z sobą nosić kompromitujących papierów. Papiery, poczta itp. winny być najszybszą i najkrótszą drogą przekazane, przenoszone na właściwy punkt (adresata). 46. Nie wolno utrzymywać kontaktu ani żadnych stosunków towarzyskich (chyba na wyraźny rozkaz) z Niemcami, komunistami i wszelkiego rodzaju ludźmi po- dejrzanymi. 47. Zasady wymienione nie wyczerpują całości zagadnienia konspiracji – są jednak najważniejszymi. Należy je podać do wiadomości wszystkich członków oddz[ia- łów] i co pewien czas sprawdzać, czy są stosowane w życiu i wobec winnych nie przestrzegania – wyciągnąć ostre konsekwencje.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/29/6, k. 3–6.

221 Dokumenty

Nr 120 [BEZ DATY I MIEJSCA]. OBOWIĄZKI ŻOŁNIERZA AK

1. Wojsko jest uzbrojonym ramieniem Narodu Polskiego. Siła jego opiera się na 1000-letniej naszej wielkiej przeszłości, na Narodzie Polskim, na polskiej ziemi i polskiej pracy. Zadaniem wojska jest obrona przed wrogiem zewnętrznym Na- rodu Polskiego i jego Państwa. Służba w wojsku jest zaszczytną służbą Narodu Polskiego. 2. Honor żołnierski – to oddanie bez wahania swojej osoby Narodowi i Ojczyźnie aż do oﬁ ary swego życia włącznie. 3. Największą cnotą żołnierską jest odwaga. Ona wymaga twardego charakteru i zdecydowania. Tchórzostwo jest hańbą, ociąganie się czynem nieżołnierskim, opuszczanie szeregów największą zbrodnią. 4. Posłuszeństwo jest fundamentem siły zbrojnej i zaufanie [sic!] podwaliną spo- łeczeństwa. Podstawą wojskowego dowodzenia jest gotowość wzięcia na siebie odpowiedzialności, posiadanie najwyższego zakresu wiadomości i wykonywanie nieustannej pieczy nad podwładnymi. 5. Wielkie czyny na wojnie i podczas pokoju powstają tylko przy niewzruszonej wspólnocie bojowej dowódcy i żołnierzy. 6. Wspólnota bojowa wymaga koleżeństwa. Ona uwidacznia się nie tylko w nieszczę- ściu i niebezpieczeństwie, ale i w codziennym powszednim życiu. 7. Żołnierz powinien być skromnym, a jednak pewnym siebie, szczerym i wiernym, bogobojnym i uczciwym, umiejącym milczeć i niesprzedajnym, a tym samym być dla całego narodu przykładem nieugiętej siły. Narodowi winien jest szacunek dla pracy i życzliwość dla słabszych. 8. Największą nagrodę i najwyższe szczęście znajduje żołnierz w świadomości ocho- czo spełnionego obowiązku. Charakter i czyny wytyczają mu drogę i określają jego wartość.

Wychowanie żołnierzy polskich w okresie drugiej wojny światowej (1939–1945). Materiały źródłowe, Warszawa 1969, s. 53.

222 Dokumenty

Nr 121 1941, KWIECIEŃ, 10, [WARSZAWA]. ROZKAZ KOMENDANTA OKRĘGU WARSZAWA– –WOJEWÓDZTWO ZWZ PŁK. DYPL. ALOJZEGO HORAKA („NEUMANA”) ZAKAZUJĄCY NOTOWANIA ADRESÓW I HASEŁ

1) Szereg wsyp wskazuje na nieostrożność w notowaniu adresów, haseł itp. 2) Po raz ostatni przypominam o kategorycznym zakazie notowania jakichkolwiek adresów, haseł itp. w innej formie niż szyfrowej. 3) Polecam kontrolować notatniki, kartki itp. naszych pracowników. W razie stwierdzenia wykroczenia ad 1) i 2) winnych natychmiast usunąć z pracy, pociągając do odpowiedzialności. O każdym wypadku przekroczenia meldować mi.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/31/10, k. 7. Zob. fot. s. 371.

223 Dokumenty

Nr 122 1943, LIPIEC, 1, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 712 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („GRABICY”) ZAKAZUJĄCY URZĄDZANIA I BRANIA UDZIAŁU W ZEBRANIACH RODZINNYCH I TOWARZYSKICH PRZEZ ŻOŁNIERZY AK281

Zdarzają się wypadki, że żołnierze PZP obchodzą uroczystości rodzinne – własne, przyjaciół lub znajomych, w licznym gronie zaproszonych gości. Inicjatorzy tych uroczystości lekceważą warunki bezpieczeństwa osobistego i zbiorowego. Nie zdają sobie sprawy z tragicznych skutków, jakie pociągają za sobą liczne zebrania, urządzane w czasach obecnych. Jesteśmy w ciągłej walce z odwiecznym wrogiem. Na każdym kroku czyha zagro- żenie osób, a przez nie całych zespołów naszej pracy. Obecna nasza służba wymaga od nas skupienia się, poświęcania i samozaparcia. Zakazuję – bez dopuszczania wyjątków – urządzania lub brania udziału w zebraniach rodzinnych i towarzyskich z okazji: urodzin, chrztów, zaręczyn, ślubów, pogrzebów, imienin, świąt i to zarówno w domach prywatnych, jak w miejscach publicznych. Niedopuszczalne są dla żołnierzy PZP zarówno nadużywanie alkoholu w małym czy większym gronie, jak i gry hazardowe. Dowódcy wszystkich szczebli pouczą o powyższym rozkazie wszystkich swoich podwładnych i wystąpią z całą surowością w każdym wypadku wykroczenia przeciw zasadom niniejszego rozkazu282.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/21/5, k. 7. Zob. fot. s. 409.

281 Rozkaz ten ukazał się już po aresztowaniu (30 czerwca 1943 r.) jego wystawcy. 282 Ukazał się również rozkaz Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Tura”) z 13 VI 1942 r., zabraniający witania się i pozdrawiania na ulicach i w miejscach publicznych w czasie przypadkowych spotkań (AWBBH III/31/10, k. 130).

224 Dokumenty

Nr 123 1943, SIERPIEŃ, 25, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 917/I DOWÓDCY AK GEN. BRYG. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („ZNICZA”) O OBOWIĄZKU ZACHOWANIA W TAJEMNICY ZAMIERZEŃ I POCZYNAŃ KONSPIRACYJNYCH

Stwierdziłem już w kilku wypadkach niedocenienie przez żołnierzy PZP ważności utrzymania tajemnicy zamierzeń i poczynań konspiracyjnych. Brak ten może stać się przyczyną całego szeregu nieszczęść, dekonspiracji, prowokacji i aresztowań. Przypo- minam, że wszelkie zarządzenia natury konspiracyjnej mają nie tylko stanowić ścisłą tajemnicę dla wroga, ale nie mogą być również ujawnione osobom zakonspirowanym, w konkretnym jednak wypadku wykonawczo nie zainteresowanym. Chełpliwe ujawnianie zamierzonych, czy nawet już dokonanych akcji, powoływanie się na rodowe nazwiska, często funkcje konspiracyjne jako wiarygodne źródła informacji, lekko- myślne notowanie i podawanie innym adresów i telefonów dowodzi zupełnej niedoj- rzałości konspiracyjnej, karygodnej lekkomyślności dyskwaliﬁ kującej żołnierza. Zarządzam – kontrolowanie przez wszystkich d[owód]ców rozdzielnika wydawanych pism i rozkazów, wysyłanie rozkazów, sprawozdań, informacji tylko zainteresowanym, tępienie wszelkiej sensacyjnej ciekawości i gadulstwa, sprawdzanie przez wszystkich sposobu notowania adresów i telefonów, doraźne kontrolowanie przez przełożonych notatników podwładnych, meldowanie mi o wypadkach nieszczęść, spowodowanych ujawnieniem tajemnicy. Wypadki na tym tle bezwzględnie ścigać włącznie z przekazywaniem do W[ojskowych] S[ądów] S[pecjalnych].

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/21/5, k. 1211. Zob. fot. s. 424.

225 Dokumenty

Nr 124 1943, GRUDZIEŃ, 15, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 123 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („BORA”) O PRAWDOMÓWNOŚCI I ZAKAZIE NADUŻYWANIA ALKOHOLU

1) Warunki życia naszego zmuszają Polaków do ukrywania prawdy przed okupantem. Specjalnie dotyczy to żołnierzy Polski Podziemnej, dla których często jedyną bronią jest kłamstwo wobec okupanta. Cztery lata atmosfery okupacyjnej musi się odbić ujemnie w życiu żołnierskim; doprowadzić może do nieodróżniania nie- prawdy od koniecznego kłamstwa. Żołnierzy Polski Podziemnej obowiązuje prawda. W kulcie dla niej wszystkie wojska świata wychowują swoich żołnierzy. Żołnierze S[ił] Z[brojnych] w Kr[aju] powinni wyróżniać się w służbie i życiu prawdomównością. Dobre dowodzenie jest uzależnione od pełni zaufania dowódcy do rzetelności wszystkich swoich podwładnych. Każdy ich meldunek musi być ścisły i zgodny z prawdą. Wymagam od dowódców, aby zwracali baczną uwagę na tę stronę życia żoł- nierskiego. Każdy przypadek stwierdzonego kłamstwa czy fałszywego meldunku ustnego lub pisemnego polecam traktować z całą surowością, bezapelacyjnie za- wieszając winnego w czynnościach i przenosząc do rezerwy. 2) W trosce o stałe podnoszenie wartości żołnierza Polski Podziemnej polecam ponownie wszystkich przełożonych [sic! – wszystkim przełożonym] pouczyć podwład- nych o zgubnych skutkach stałego używania i nadużywania alkoholu. Używanie częste alkoholu zmniejsza poczucie odpowiedzialności, panowanie na sobą i wy- wołuje niewłaściwą reakcję i skłonność do zgubnych wynurzeń; nadużycie jest przyczyną wsyp. Wymagam od dowódców i przełożonych, aby nie tolerowali powyższego. W wykonaniu niniejszego rozkazu każdy upijający się żołnierz lub stale podniecający się alkoholem, bez względu na stopień czy funkcję, musi być natychmiast zawie- szony w czynnościach i przeniesiony do rezerwy. 3) Polecam dowódcom zapoznać wszystkich żołnierzy z niniejszym rozkazem w ciągu miesiąca od terminu otrzymania.

Druk. AWBBH, III/22/2, k. 166.

226 Dokumenty

Nr 125 1943, SIERPIEŃ, 25, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 919/I DOWÓDCY AK GEN. BRYG. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO O PRZECIWDZIAŁANIU SAMOWOLI I NADUŻYCIOM

Warunki konspiracyjne utrudniają bezpośredni wpływ d[owód]ców na podwład- nych, często uniemożliwiają kontrolę wykonania powierzonych zadań i wnikanie w szczegóły, wymagają natomiast pełnego wzajemnego zaufania. Warunki te sprzy- jają wszelkim wykroczeniom i nadużyciom charakterów słabych, występnych, dla których nie idea, nie dobro sprawy jest celem, a zaspokojenie własnych potrzeb, ambicji, a nawet awanturnicze wyżycie się. W celu uchronienia dobrego imienia naszych szeregów, a przede wszystkim dla utrzymania autorytetu i dyscypliny, tych podstawowych czynników siły w oddzia- łach, nakazuję występować z całą bezwzględnością przeciwko wszelkiej samowoli i nadużyciom. Najdrobniejsze przejawy kradzieży, rabunku, sprzedaży broni, nale- ży tępić z całą stanowczością, nie wahając się nawet sięgnąć do kary śmierci, jako środka opanowania i zdyscyplinowania oddziału. Od d[owód]ców wszystkich szczebli żądam w tych wypadkach pełnej stanowczości i natychmiastowego wkraczania, a od wszystkich żołnierzy meldowania swoim d[owód]com o każdym wypadku nadużycia. Nazwiska skazanych i zlikwidowanych należy ogłaszać w prasie podziemnej dla na- piętnowania właściwej winy.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/21/5, k. 12.

227 Dokumenty

Nr 126 1943, LISTOPAD, 4, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 1235 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („ZNICZA”) O KONIECZNOŚCI STOSOWANIA KAR REGULAMINOWYCH

Zostało stwierdzone, że niektórzy d[owód]cy oddziałów bojowych stosują nieregu- laminowe kary. Żelazna dyscyplina, jaka musi cechować oddziały bojowe – partyzanckie i dyspozycyjne – walczące w zupełnie wyjątkowych i trudnych warunkach, nie może być utrzymywana w sposób niezgodny z duchem Polskich Sił Zbrojnych. Kategorycznie zabraniam stosowania wszelkich kar, uwłaczających godności ludz- kiej i honorowi żołnierskiemu. Nakazuję przy konieczności karania – nakładać kary, przewidziane regulaminem służby wewnętrznej lub w ciężkich wypadkach karać nawet śmiercią, lecz zawsze na podstawie regulaminów i przepisów prawnych.

Odpis, maszynopis. AAN, 203/XV/12, k. 6.

228 Dokumenty

Nr 127 [BEZ DATY I MIEJSCA]. KONSPIRACYJNA INSTRUKCJA POSTĘPOWANIA W WYPADKU ARESZTOWANIA I UWIĘZIENIA283

...milcz z zaciśniętymi zębami albo składaj wewnątrz siebie przysięgę, kiedy idzie o Polskę!... (Stefan Żeromski: „Róża”)

Każdy, kto bierze udział w pracy konspiracyjnej, musi być przygotowany na ewen- tualność aresztowania i uwięzienia. Świadomość tej ewentualności winna istnieć zawsze, nie może jednak w niczym osłabić własnej postawy psychicznej, obniżyć tętna pracy. Ma natomiast być zwróceniem uwagi na zachowanie właściwej ostrożności w postępowaniu i metodzie pracy, ma być męskim spojrzeniem w oczy konsekwen- cjom, jakie grożą żołnierzowi w walce z wrogiem, ma uchronić przed zaskoczeniem ze strony wroga. Celem niniejszej instrukcji jest wskazanie zasad i metod postępowania w wypadku aresztowania i uwięzienia. Jak zawsze tak i w tych okolicznościach na- leży pamiętać, że sprawa, której się służy n i e m o ż e p o n i e ś ć s z w a n k u. W chwilach najcięższych trzeba się odwołać do przeświadczenia i wiary w owocność poświęcenia i poniesionej oﬁ ary dla największego dobra wspólnego – Ojczyzny, trzeba pamiętać na najcenniejszą wartość człowieka – Honor, trzeba przypomnieć sobie przysięgę, dobrowolnie złożoną.

I 1. Przede wszystkim zachowaj spokój, nie trać głowy. 2. Wyzbądź się wszelkiego materiału obciążającego lub dającego informacje o innych (notatki, zapiski itp.). Możesz to zrobić np. przez połknięcie albo przez zniszczenie w klozecie, dokąd zażądać284 zaprowadzenia.

II 1. W wypadku aresztowania zbiorowego (np. wsypa na [sic!] lokalu) staraj się po- informować współaresztowanych: a) jak będziesz wyjaśniał cel i sposób znalezienia się na miejscu aresztowania, b) do znajomości których osób nie przyznasz się, c) jak wytłumaczysz znajomość (bezwzględnie bezbarwną) z osobą, do której przyznania się zmuszają cię okoliczności aresztowania. 2. Informacji tych możesz udzielić: a) [? – odnośnie] a) b) bezpośrednio współaresztowanym, b) albo przez g ł o ś n e (tak, żeby cię słyszeli współaresztowani) tłumaczenie się aresztującemu, konwojentowi lub pilnującemu. 3. Posłyszane wyjaśnienia współaresztowanych podaj dalej tym, którzy mogliby ich nie słyszeć. 4. Wzajemne te informacje współaresztowanych mają ogromne znaczenie i należy je bezwzględnie wykonać, nawet gdyby to spotkało się z represją ﬁ zyczną.

283 Instrukcja ta została sporządzona zapewne w końcu 1942 r., skoro w styczniu 1943 r. była rozprowadzana na terenie Obszaru Warszawa Armii Krajowej. 284 Winno być: zażądasz.

229 Dokumenty

III Nie chcąc zostać zaskoczonym podczas badań, ułóż sobie listę zeznań. Żeby sobie to ułatwić, zanalizuj swoje aresztowanie pod kątem możliwości przyczyny aresztowania: 1. Czy aresztowanie jest wynikiem celowego poszukiwania ciebie. 2. Czy wynikiem aresztowania zbiorowego, czy też przypadku. 3. Czy jesteś tym, kogo poszukiwali. 4. Czy mają jakiś materiał rzeczowy przeciw tobie (znalezione materiały) zeznania kogoś, kto ciebie zna i kto o tobie wie. IV Sytuacja, oczywiste dowody zmuszają cię do zajęcia stanowiska. Możesz albo mil- czeć w ogóle, albo też dać pewne wyjaśnienie. Nie wolno ci jednak w ż a d n y m w y p a d k u mówić niczego o pracy ani o innych. 1. Jeżeli zdecydujesz się udzielić wyjaśnień, to ułóż sobie zawczasu koncepcję zeznań i konsekwentnie jej się trzymaj. Nawet gdyby w trakcie badań przyszła ci do głowy lepsza koncepcja, nie zmieniaj raz już poczynionych zeznań, każda bowiem zmiana zeznań podważa ich wiarygodność. 2. Nie wierz żadnym czynionym ci obietnicom łagodniejszego traktowania sprawy, czy też zwolnienia w wypadku poczynienia żądanych zeznań. 3. Nic i nikogo nie ujawniaj, nikogo nie obciążaj i do niczego (do pracy) się nie przy- znawaj. Jeżeli mają przeciw tobie pozytywny materiał dowodowy, rób z siebie najlepiej zupełnie nie orientującego się pośrednika, czyniącego przysługę lub uprzej- mość. Jeżeli znajomości z jaką[ś] osobą ukryć się nie da, trzeba w zależności od okoliczności – znajomość tę bagatelizować, spotkanie określić jako sporadyczne i przypadkowe, temat zaś rozmowy sprowadzić do kwestii obojętnych i nic nie znaczących. V Podczas badań spotkasz się z gestapowcami i ich metodami. Znajomość ich ma ci ułatwić twoją postawę. 1. Zespół gestapo tworzą ludzie nastawieni nienawistnie do Polaków, dążący do ich wyniszczenia, brutalni, uznający w stosunku do Polaków jedynie chamstwo i przemoc, wyprani z jakiegokolwiek uczucia ludzkości, niezdolni do uczucio- wego odczuwania i reagowania. 2. Gestapowcy reprezentują z zasady b. niski poziom umysłowy, mają duże trud- ności z językiem polskim, zwłaszcza z nazwiskami, często nie znają akt sprawy i informują się dopiero o niej u przesłuchiwanego, pytania zadają chaotycznie. 3. Gestapowcy idą na zaskoczenie i przestraszenie przesłuchiwanego, mają stały rejestr groźnych zarzutów, które na chybił traﬁ ł przypisują przesłuchiwanemu, wmawiają przesłuchiwanemu znajomość osób, których nie wiedzą, z kim po- wiązać, nie odkrywają wszystkich swoich kart, starają się zaskoczyć postawie- niem niespodziewanego pytania. 4. Gestapowcy starają się złamać aresztowanego psychicznie i moralnie, podry- wając jego dobrą wiarę w zdolność pracy konspiracyjnej Polaków (operują tu zaledwie drobnymi fragmentami polskiego życia konspiracyjnego, które są im znane itp.), podważają zaufanie i stosunek do przełożonych organizacyjnych (określają ich jako zdolnych karierowiczów, wykorzystujących cynicznie zapał

230 Dokumenty

i poświęcenie „szarych” pracowników), osłabiają zaufanie do ideowości i prawo- ści współaresztowanych (podają kłamliwie, że przyznali się oni do winy i przez wyjaśnienie udziału i roli przesłuchiwanego w organizacji obciążyli go), szanta- żują groźbą aresztowania rodziny lub bliskich. 5. Gestapowcy używają kłamstwa i podstępu, dając do zrozumienia, że i tak doskonale orientują się w sprawie, demonstrują protokoły r z e k o m y c h zeznań innych aresztowanych, które obciążają przesłuchiwanego, konfrontując osoby, którym nawzajem wmówiono, że „sypały”, lokując w celi współwięźnia-prowokatora, przekonując o bezcelowości milczenia i namawiając do złożenia zeznań, czego nagrodą285 będzie wybitne złagodzenie grożącej surowej kary lub nawet zwolnienie, kokietując przesłuchiwanego polepszeniem warunków bytu z zapew- nieniem dalszych ułatwień w wypadku „sypania”. Pamiętaj, że są to chwyty, którym nie wolno ci ulec. VI Niezmiernie ważną jest rzeczą – z wszechstronnego punktu widzenia – postawa, jaką należy zachować podczas przesłuchiwań [sic!]. 1. Zeznawać należy śmiało i zdecydowanie. Wykluczyć bezwzględnie wszelką płaczliwość i zatrwożenie. Postawę aresztowanego musi cechować spokój i god- ność. 2. Zeznania powinny być: krótkie, logiczne, stanowcze, konsekwentne, dostosowane do okoliczności, jak najbardziej prawdopodobne, przewidujące. Mówić należy jak najmniej (wtedy najpewniej odsunie się możność zaplątania w ze- znaniach) – mogą to być tylko odpowiedzi na zadawane pytania. Nie wolno wymieniać żadnych nazwisk. Nie wolno przyznawać się do pracy. 3. Nie wolno przyznawać się i powtarzać danych, które gestapo rzekomo posiada. Będą to albo sfałszowane protokoły [zeznań] innych aresztowanych, albo fragmenty spraw konspiracyjnych, albo dane, w stosunku do których prawdzi- wości istnieją wątpliwości. Przez potwierdzenie wzbogaciłoby się sumę wiado- mości gestapo o polskim życiu. 4. Zdecydowanie trzeba stać na stanowisku zupełnej niewiedzy o sprawach organizacyjnych. Fałszywe jest twierdzenie, że trzeba „coś” powiedzieć. Jeśli bowiem powie się „coś” – będą wybijać resztę. 5. Próby łamania siłą takiej postawy będą tym krótsze, im ona będzie bardziej konsekwentna. Tylko taka postawa – zdecydowana, mężna, mająca pogardę dla brutalności wroga – jest godna żołnierza.

Druk. W zbiorach autorów. Fotokopię pierwszej strony instrukcji opublikował T. Szarota, Okupowanej Warszawy dzień powszedni, Warszawa 1978, przed s. 529.

285 Winno być: za co nagrodą.

231 Dokumenty

Nr 128 1944, STYCZEŃ, 18, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 127 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („BORA”) O ZACHOWYWANIU TAJEMNIC ORGANIZACYJNYCH PRZEZ ARESZTOWANYCH

Stwierdziłem, że w ostatnim czasie częściej zdarzają się wypadki niezachowania tajemnicy organizacyjnej przez aresztowanych. Wróg wydobywa cenne dla siebie wia- domości. W szeregach naszych zaczęto używać określenia, że ktoś w gestapo „mówi”. Trze- ba sobie zdawać sprawę, że owo „mówi” to znaczy „sypie”, bo potwierdza lub podaje jakieś dane o sobie i o pracy, co jest równoznaczne ze zdradą. Wszystko jedno pod jakim przymusem, ﬁ zycznym, czy moralnym przez wroga zastosowanym, na skutek chytrego podstępu, czy prowokacji, jeśli ktoś mówi o rzeczach objętych tajemnicą służby – to znaczy, że sprawę zdradza. Musimy to sobie wszyscy uświadamiać ciągle, a przede wszystkim w nieszczęsnym momencie dostania się w ręce wroga. Bierzmy przykład z zachowania się tych spośród nas, którzy żołnierską i boha- terską postawę umieją zachować w obliczu męczeńskiej śmierci. Jest ich wielu i oni przejdą do historii. Polecam podać treść niniejszego rozkazu do wiadomości żołnierzy Polski Walczą- cej. Polecam doręczyć niniejszy rozkaz do więzień i rozprowadzić treść wśród wszystkich więźniów politycznych.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/22/2, k. 164.

232 Dokumenty

Nr 129 1943, STYCZEŃ, 22, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 82 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („GRABICY”) O OPIECE DOWÓDCY NAD ARESZTOWANYM ŻOŁNIERZEM

Jednym z obowiązków dowódcy jest opieka nad żołnierzem. W warunkach życia konspiracyjnego obowiązek ten nabiera szczególnego znaczenia. W każdym wypadku aresztowania żołnierza dowódca musi przedsięwziąć wszystko, by wyjaśnić przyczy- nę i okoliczność aresztowania, ustalić doznane straty i związek faktu aresztowania z pracą naszą i jej członkami. Obowiązek286 dowódcy jest zająć się wsypą od strony bezpieczeństwa org[anizacji]. Polecam dołożyć starań, by żołnierz aresztowany miał nadal poczucie więzi organizacyjnej i opieki nad nim i jego rodziną. Zagrożonej rodzi- nie należy umożliwić schronienie się przed aresztowaniem. Opiekę materialną nad aresztowanym i jego rodziną obejmuje wydział opieki. Na kierowników wydziałów opieki powołać honorowo jednostki mające dużo możliwości w tym kierunku. Przy- pominam, że K[omendanci] O[kręgów] mają prawo dysponować na ten cel kwotą do wysokości 10% ich stałego budżetu bez produkcji.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/33/30, k. 8. Zob. fot. s. 394.

286 Winno być: Obowiązkiem.

233 Dokumenty

Nr 130 [BEZ DATY], [WARSZAWA]. INSTRUKCJA ZACHOWANIA SIĘ W WIĘZIENIU287

Uwagi ogólne. W ramach poniższej instrukcji zawarto całość techniki więziennej. Maksimum bezpieczeństwa i sprawności uda się osiągnąć wtedy, gdy zaistnieje jak najdokład- niejsza współpraca między światem zewnętrznym a uwięzionymi. W instrukcji zawarte są reguły, które nie zawsze zostały uzasadnione, należy ich jednak przestrzegać, ponieważ brak komentarza jest najczęściej wywołany konspiracją metod i środków pracy. Podstawowym założeniem instrukcji jest, że lepiej nie robić nic, niż działać wbrew zasadom bezpieczeństwa, ryzykując rozrost wsypy. I. Aresztowanie. 1. Należy stale pamiętać, co się ma przy sobie oraz co znajduje się w lokalu, z któ- rego w danym momencie się korzysta, aby w wypadku aresztowania i później- szych badań wiedzieć, jakimi rzeczowymi argumentami dysponuje g[estap]o. 2. Podczas aresztowania (gdy ucieczka niemożliwa) należy zachowywać się spokojnie, by uniknąć skucia i bicia. Gdy jednocześnie aresztują parę osób, każda powinna zeznać, że innych nie zna bliżej, a spotkanie nastąpiło dla błahych powodów. 3. Gdy przewóz następuje wprost do g[estap]o (Aleja Szucha) jest źle, gdy na Pa- wiak (ul. Dzielna w getcie) nieco lepiej, gdy do więzienia przestępstw kryminalnych (Daniłowiczowska, Rakowiecka) jest dobrze, są realne szanse wydobycia. II. Pobyt w więzieniu. 1. Po przybyciu do więzienia należy ściśle wykonywać wszystkie polecenia władz, w niczym nie zwierzać się personelowi i współwięźniom i traktować nieufnie nawet spotkanych tam najlepszych znajomych, bo nie wiadomo, w jakiej są roli i z kim mają styczność. 2. Pierwszą czynnością winno być dokładne zaznajomienie się z regulaminem więzien- nym odnośnie korespondencji ofi cjalnej i otrzymywania paczek. Ponieważ łączność z Aleją Szucha jest niemożliwa, a z więzieniami karnymi bardzo łatwa, poniżej podaje się kilka reguł, dotyczących korespondencji i paczek na Pawiaku. Raz w mie- siącu wolno do rodziny wysłać pocztówkę w języku niemieckim o szablowanej [sic!] treści. W pierwszym okresie po uwięzieniu wolno wysłać do rodziny tzw. różową kartę z podaniem numeru depozytu, na który wolno miesięcznie otrzymać 100 zł. Z depozytu tego czerpie się pieniądze na naprawę butów, garderoby itd. Korespon- dencja ofi cjalna winna być kierowana na adres całkowicie obojętny dla Sprawy. 3. Paczki: raz w miesiącu wolno otrzymać jedną paczkę żywnościową o wadze 2 kg (waga jest sprawdzana na Pawiaku, paczki cięższe są konfi skowane), jedną paczkę higieniczną o obojętnej wadze (środki lekarskie, środki higieniczne, cytryny, mini- malna ilość słodyczy) i jedną paczkę odzieżową. Paczka odzieżowa może mieć wagę obojętną, ale trzeba ją zanieść do dezynfekcji na ul. Spokojną Nr 15. W paczkach

287 Instrukcja została opracowana najprawdopodobniej na początku 1943 r.

234 Dokumenty

żywnościowych należy posyłać boczek dobrze wędzony, masło topione lub smalec w blaszanym pudełku, suchary, cukier w kostkach, sól, cebulę, czosnek – wszystko pokrajane, bo noża w więzieniu mieć nie wolno. By wysłać paczkę do uwięzio- nego, należy posiadać jego nazwisko i imię, pod którymi siedzi, datę urodzenia i imiona rodziców. Nadawca może być ﬁ kcyjny. Paczki nadaje się w 7 komisa- riacie P[olicji] P[aństwowej] przy ul. Krochmalnej w godzinach od 9 do 15 (należy przyjść wcześnie) w dniach, w których obowiązuje dana litera alfabetu. Przykła- dowo we wrześniu obowiązywały następujące litery: 2 IX [19]42 r[oku]: od A do C, 4 IX [19]42 – od D do G, 9 IX [19]42 – od E do Ł, 11 IX [19]42 – K, 16 IX [1942] od M do O, 23 IX [19]42 od P do R, 25 IX [19]42 S, 30 IX [19]42 od T do Z. Paczki wysyłane z prowincji obecnie nie są przyjmowane na Pawiak i z zasady giną. 4. Należy jak najczęściej korzystać z pomocy lekarskiej i dążyć do przeniesienia na [sic!] izbę chorych lub szpital. Przy poważnej sprawie nawet najcięższa choroba może nie dać opuszczenia celi (izolacja). Należy odrzucić wszelkie sposoby wywoływania gorączki, zaszczepiania tyfusu itd., gdyż osłabia to jedynie organizm, a nie chroni od badań i nie powoduje przeniesienia na [sic!] szpital poza- więzienny. Od transportów do obozów chroni tylko choroba zakaźna lub ciąża. Od transportu na odstrzał ratunku w chorobie nie ma. 5. Gdy sprawa jest błaha i przebywa się w celi ogólnej, należy przez ścisłe przestrzeganie regulaminu dążyć do otrzymania funkcji (sprzątanie; roznoszenie zupy itp.). Funkcja daje prawo do drugiej 2-kg paczki miesięcznej żywnościo- wej, do posiadania papierosów i do swobodnego – w pewnych granicach – poruszania się. III. Badania. 1. Badania odbywają się na Szucha lub na miejscu na Pawiaku. O badaniu na Szucha ogłaszają więźniom [w] przeddzień o godzinie 20-tej, a wiozą o godz[inie] 8-mej następnego dnia. Często w celi na Szucha czeka się do godz[iny] 17 i po- wraca bez badania. Czasem zdarza się to kilka razy z rzędu. Badania miejscowe nie mają ustalonych godzin. 2. Tylko podczas badania może więzień dowiedzieć się, o co jest oskarżony i jakie są dowody winy, dlatego należy zapamiętać Nr pokoju i referatu, w którym się jest badanym288 i dążyć do wydobycia jak największej ilości pytań i szczegółów od badających. Osiągnąć to można przez skąpe zeznania, które zmuszają do stawiania pytań. Ogólna zasada, to jak najmniej mówić. Nigdy nie należy wie- rzyć oświadczeniu badających, że mają takie lub takie dowody, że taką lub takiego już aresztowali. Gdy mówią o posiadanych dowodach, należy zaprzeczyć i żądać pokazania, gdy mówią o aresztowaniu niebezpiecznego świadka, należy żądać konfrontacji. Z reguły należy przeczyć wszystkiemu, a gdy mają dowody, należy je pomniejszyć. Podkreślać swoją nieświadomość, podać, że załatwiło się pojedynczą sprawę za pieniądze i twierdzić, że dowody są podsunięte przez ko- goś złośliwego. Kto raz przyzna się do drobiazgu – temu już nie dadzą spokoju.

288 Chodzi o numery pokojów i referatów w siedzibie Gestapo w Alei Szucha w Warszawie, gdzie odbywały się przesłuchania aresztowanych.

235 Dokumenty

3. Stosowanie bicia nie ma wyraźnej reguły. Lepiej przejść przez bicie, ale wyprzeć się wszystkiego i ewentualnie dostać obóz, niż uniknąć bicia, ale przyznać się, spowodować wsypę innych i pójść na rozstrzał. 4. Nigdy nie należy godzić się na rolę prowokatorską w nadziei ucieczki lub wypro- wadzenia badających w pole. Wynikiem będzie zasypanie innych i prędzej czy później rozstrzał. 5. Zeznawać należy krótko, śmiało, zdecydowanie. Patos jest zbędny, bo nikt go nie oceni. Płaczliwość irytuje badających, niezdolnych do wzruszeń. IV. Korespondencja nielegalna (grypsy). 1. Korespondencja nielegalna ma dwa cele: a) przerzucenie na zewnątrz wiadomości o przebiegu sprawy i losie uwięzionego (gdzie i jak siedzi, czy był badany, numer referatu i pokoju badań, o co, o kogo pytano, jakie dał zeznania itp.); b) przerzucenie więźniowi wiadomości, co dzieje się na zewnątrz i jaki jest los innych uwięzionych w tej sprawie (kto i gdzie więcej aresztowany, gdzie były rewizje i jaki dały rezultat, gdzie są i co zeznają inni współuwięzieni, jaki jest bieg starań itd.). 2. Założenia powyższe wykluczają z korespondencji nielegalnej wszystkie wiadomo- ści czysto prywatne z wyjątkiem paru słów pociechy i pamięci. Sprawy rodzinne, gospodarcze i paczkowe należy omawiać w korespondencji oﬁ cjalnej. Gryps jest przenoszony przez ludzi, którzy co dzień pod obserwacją narażają życie i dlatego nie wolno ich eksponować dla błahych powodów. 3. Więzień zorganizowany nie ma prawa rozpoczynać korespondencji nielegalnej pierwszy, bez otrzymania wiadomości z zewnątrz z hasłem, które mu da pew- ność, że n a d a w c a jest osobą właściwą, a doręczającemu m o ż n a u f a ć. Odpowiedź należy kierować wyłącznie przez oddawcę pierwszej wiadomości z ha- słem lub przez inną osobę, która zna hasło. Gryps należy traktować jako meldunek tajny, który może być przesłany jedynie przez ludzi pewnych, wypróbowanych i kontrolowanych. Lepiej nie korespondować wcale, niż ryzykować wsypę korespondencji. 4. Osoby wysyłające korespondencję z zewnątrz muszą pamiętać, że biorą na siebie odpowiedzialność za więźnia, do którego piszą, jeżeli okaże się, że jest to człowiek niepewny lub głupi, niezawodnie nastąpi zasypanie drogi korespondencyjnej. 5. Nadając do komórki więziennej289 wsypę lub gryps, należy podać: a) nazwiska i imiona osób aresztowanych, ich daty urodzenia i imiona rodziców, czy są członkami Firmy290; b) dokładną datę i godzinę aresztowania; c) adres aresztowania; d) opis wszystkich okoliczności, do drobiazgów włącznie;

289 Sprawa łączności z aresztowanymi żołnierzami AK w Warszawie należała do wyłącz- nej kompetencji „Kratki” (komórki więziennej referatu „998” Wydziału Bezpieczeń- stwa i Kontrwywiadu Oddziału II Komendy Głównej AK) na mocy rozkazu Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Tura”) z 13 VI 1942 r. 290 Tzn. Armii Krajowej.

236 Dokumenty

e) hasło do uwięzionego; f) gryps, [ewentualnie] samo hasło bez grypsu wystarcza, gryps natomiast bez hasła – nie. 6. Grypsy winny być pisane ręcznie (przy wpadce łatwiej uzasadnić, że to prywatna sprawa) na bibułce papirusowej, o paru zdaniach treści. 7. Wzór grypsu do wysłania: „I. 1 XII [19]42. Weronika i Jaś zapytuje [sic!– zapytują]: a) jakie okoliczności areszt[owania], b) co znaleziono, c) o co, o kogo pytali, d) co Pan zeznał, który pokój, który referat pyta, e) tu wszystko w porządku, jesteśmy zdrowi, f) prosimy podać datę urodzenia i imiona rodziców do pomocy paczkowej, g) prosimy korespondować wyłącznie tą drogą, datować i numerować listy. Załączamy pozdrowienia, pamiętamy”. 8. Wzór grypsu z więzienia: „I. 3 XII 19[42]. Dla Weroniki i Jasia: list numer 1 otrzymałem 3 XII [19]42. a) Aresztowany na ulicy, sam. b Nic przy mnie nie znaleziono. c) Badany byłem dwukrotnie. Pytali o ulicę Matejki, twierdzili, że dawno mnie ob- serwują. Dalej pytali o jakiegoś Janusza, zaprzeczyłem wszystkiemu. d) Pyta pokój 371, referatu nie znam. Pozdrawiam, trzymam się. Głód, proszę o paczki. Data urodzenia: 7 VIII 1911. Rodzice: Jan i Wanda”. 9. Gdy wszystkie powyższe reguły będą przestrzegane, korespondencja potrwa jak najkrócej291. W pewnych wypadkach, gdy sprawa jest specjalnie ciężka (śc[isła] izolacja), łączność trwa bardzo długo292, a czasami jest zupełnie niemożliwa. V. Obozy. 1. Mężczyźni są wywożeni z reguły do Oświęcimia. Kobiety do 8. [sierpnia] [19]42 do Ravensbrücka, a obecnie również do Oświęcimia, gdzie utworzono oddział kobiecy. 2. Przetrzymanie obozu zależy przede wszystkim od samodyscypliny więźnia. Kto potraﬁ ustrzec się od choroby, może przetrwać wiele miesięcy, nawet zimowych i zostać zwolniony. 3. Było kilka wypadków, że osoby, o których śmierci doniesiono oﬁ cjalnie, żyły jednak, przebywając w zachodnich Niemczech, ale na ogół wszystkie wiadomości o cudow- nych uratowaniach [sic!] są wymysłami spryciarzy, liczących na pieniądze od rodzin.

291 Winno być: nawiązanie korespondencji potrwa krócej. 292 Winno być: nawiązanie łączności trwa bardzo długo.

237 Dokumenty

VI. Zwolnienia. 1. Od czasu do czasu mają miejsce zwolnienia więźniów politycznych z więzień i obo- zów. Zwolnienie z obozu zdarza się zwykle po długim siedzeniu i nie jest podejrzane, natomiast zwolnienie z więzienia politycznego bardzo często bywa wybiegiem ze strony okupantów. Zwolniony występuje albo wprost w roli prowokatora, albo jest pod baczną obserwacją. Z tej przyczyny każda osoba powracająca na wolność nie może od razu powrócić do pracy konspiracyjnej. Może to nastąpić po paru miesiącach, poświęconych na dokładne zbadanie otoczenia, kontaktów i zajęć zwolnionego.

Odpis, maszynopis. Fotokopia w zbiorach autorów.

238 Dokumenty

Nr 131 1942, PAŹDZIERNIK, 27, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 693/O.I DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („TURA”) DO KOMENDANTÓW OBSZARÓW I OKRĘGÓW ZAKAZUJĄCY PRZYJMOWANIA DO AK BYŁYCH ARESZTOWANYCH PRZED UPŁYWEM SZEŚCIU MIESIĘCY OD OPUSZCZENIA WIĘZIENIA

W ślad za rozk[azem] L. 559/O[ddział] I z dnia 28 VIII br.293 w sprawie zachowania bezpieczeństwa przy przyjmowaniu nowych członków do szeregów PZP. Zabraniam przyjmowania do czynnej służby żołnierzy, którzy wydostali się z wię- zień, przed upływem sześciu miesięcy od dnia opuszczenia więzienia. Czas ten należy wykorzystać na rozpoznanie b. aresztowanego, o ile zgłasza się do służby. W tym okresie nie wolno im ujawniać żadnych wiadomości osobowych ani rzeczowych: Nie- zbędne dla rozpoznania kontakty utrzymywać z zachowaniem jak najdalej posuniętej ostrożności. Nie należy nawiązywać kontaktu z b. aresztowanymi, o ile nie zgłaszają się do służby. Wyjątek stanowią ci aresztowani żołnierze, którzy zostali wyprowadzeni z więzie- nia siłą lub podstępem przy zorganizowanej pomocy PZP. W tych wypadkach można wykorzystać ich ponownie do czynnej służby wcześniej, z reguły na terenie oddalo- nym od miejsca służby przed aresztowaniem. Rozkaz niniejszy podać pisemnie do K[omend] Obwodów.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/31/11, k. 81.

293 Zob. dok. nr 103.

239 Dokumenty

Nr 132 1943, WRZESIEŃ, 1, [WARSZAWA]. ROZKAZ SZEFA SZTABU KOMENDY OBSZARU WARSZAWA AK PPŁK. DYPL. ZYGMUNTA DOBROWOLSKIEGO („MOSTOWICZA”) O DEZERCJI

Zachodzą wypadki, że poszczególni żołnierze PZP samowolnie opuszczają szeregi swoich oddziałów lub przenoszą się na inne stanowiska, nie poczuwając się do obowiązku uzyskania zgody swoich dotychczasowych przełożonych. Podobne zjawi- sko może być tłumaczone albo słabą dyscypliną w dołach organizacyjnych lub nie- zrozumieniem istoty dyscypliny wojskowej. Jedyny wypadek usprawiedliwić może nagłe opuszczenie swojej pracy organizacyjnej – to poważne zagrożenie ze strony okupanta, co może spowodować nie tylko aresztowanie danego członka, ale i pocią- gnąć za sobą ewentualne aresztowania. W tych wypadkach zagrożony od razu znika, ale jednocześnie musi zawiadomić swego bezpośredniego przełożonego o zniknięciu w terminie nie przekraczającym dwa tygodnie. W wypadkach ewentualnej potrzeby przejścia kogoś na inny odcinek pracy przejście nie może nastąpić bez zgody i wiedzy bezpośrednich przełożonych i może nastąpić na wniosek kierowników tej komór- ki, która poszukuje danego naszego członka do swojej pracy. Każde zaś samowolne opuszczenie szeregów pracy jest i będzie uważane za dezercję i winni będą każdora- zowo oddawani pod Wojskowy Sąd Specjalny. Komendanci podokręgów i obwodów powyższy rozkaz podadzą do wiadomości naszych członków, by nie było precedensu, że ktoś mógł nie wiedzieć o konsekwencjach, jakie następują z powodu opuszczenia samowolnie szeregów wojska. Jednocześnie Komendant Obszaru294 poleca przedstawić do dnia 1 X [19]43 do Folwark–Organy295 wykazy tych członków, którzy szeregi samowolnie opuścili, by wykazy te przedstawić do K[omendy] Gł[ównej] celem podania ich do wiadomości w innych okręgach, by takich osobników do dalszej pracy nie podejmować. Jednocześnie poczynając od 1 IX [19]43 we wszystkich wypadkach samowolnego opuszczenia szeregów sprawę kierować do W[ojskowego] S[ądu] S[pecjalnego], o ile w ciągu dwóch tygodni członek nie powrócił do pracy lub nie uzasadnił swego na- głego wyjazdu istotną potrzebą. Krótsze opuszczenie szeregów traktować jako samowolne oddalenie się z oddziału i karać dyscyplinarnie, a w wypadku powtórzenia przenosić do rezerwy.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/31/11, k. 225.

294 Komendant Obszaru Warszawa AK gen. bryg. Albin Skroczyński („Łaszcz”). 295 Oddział I (kryptonim „Organy”) Komendy Obszaru Warszawa (kryptonim „Folwark”) AK.

240 Dokumenty

III. Sabotaż, dywersja, partyzantka, działania jawne

Nr 133 1940, LISTOPAD, 1, [WARSZAWA]. ARTYKUŁ „MAŁY SABOTAŻ” W „BIULETYNIE INFORMACYJNYM”297

Kierownictwo wojskowe Kraju oraz wszystkie ugrupowania polityczne zajmują jednolite stanowisko w stosunku do walki z okupantem: w o b e c n y c h warunkach i w o b e c n y m czasie niewskazana jest zarówno akcja powstańcza, jak i sabotaż o charakterze wojskowym. Osiągnięty o b e c n i e z tego rodzaju akcji zysk – nie pokryłby nawet w części oﬁ ar, jakie by spadły za tę akcję na społeczeństwo. Są jednak pewne formy sabotażu w chwili obecnej nie tylko dopuszczalne, ale nawet n a k a z a n e. Każdy z nas – mężczyźni, kobiety, młodzież, zorganizowani i chodzący luzem – każdy z nas m u s i wziąć czynny udział w tej akcji „małego” sabo- tażu. Sabotażu, który nie narazi nikogo na szkody, a jednocześnie utrudni wybitnie codzienne życie okupanta. Oto przykłady „małego” sabotażu: 1. Przeciąganie czasu pracy, wykonywanej na zlecenie okupanta w swoim zawodzie. 2. Różne „pomyłki”, zrobione w robotach zleconych przez Niemców. 3. Fałszywe informowanie Niemców pytających o drogę (tracą benzynę i czas). 4. Odpowiadanie „nie rozumiem” – na wszelkie próby nawiązania kontaktu, nie- przyjmowanie żadnych usług niemieckich, n[a] prz[ykład] w pociągach, tramwa- jach (wytwarza poczucie nieżyczliwości, wrogości). 5. Lekceważenie wszelkich rozporządzeń niemieckich, niedbałe ich wykonywanie, odkładanie na ostatnią chwilę etc. 6. Różnego rodzaju „psie ﬁ gle” (anonimowy donos do Gestapo na jakiegoś gorliwego volksdeutscha, przylepienie na słupie reklamowym lub na „niczyim” parkanie antyniemieckiego wiersza, aforyzmu, dowcipu). Chwila skupienia pozwoli każdemu z nas rozszerzać i uzupełniać podane tutaj przykłady coraz nowymi pomysłami. Jasne jest, że m a s o w e i c o d z i e n n e stosowanie „małego” sabotażu – uczyni pobyt nieprzyjaciela na terenie okupowanym uciążliwym i przykrym. „Mały” sabotaż otwiera perspektywę dla codziennej, patriotycznej aktywności k a ż d e g o z nas. Zaspokaja jakby potrzebę serca, dręczonego musem obecnej bierności wojskowej. Ważnym jest tylko, aby rzecz nie ograniczyła się do chwilowego zapału i rozmów w patriotycznych gronach. Ważnym jest codzienna i powszechna r e a l i z a c j a sabotażu.

„Biuletyn Informacyjny”, Warszawa, 1 XI 1940, b. nr. Zob. fot. s. 369.

297 Autorem artykułu był najprawdopodobniej Aleksander Kamiński.

241 Dokumenty

Nr 134 1941, STYCZEŃ, 1, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 572 KOMENDANTA GŁÓWNEGO ZWZ GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („TURA”) DO KOMENDANTÓW OKRĘGÓW O GOSPODARCE BRONIĄ

W inspekcjach broni i amunicji, przeprowadzonych ze szczebla K[omendy] G[łów- nej] na terenie 6 okręgów, w przejrzanych kilkunastu powiatach stwierdzono: a) nierównomierne rozmieszczenie i wyposażenie oddziałów w broń i amunicję; b) niejednolite zabezpieczenie od zniszczenia broni i amunicji, a w szczególności – bę- dącej w osobistym posiadaniu ludzi zmagazynowanej w zabudowaniach, w przeznaczonych na to schowach [sic!], maskowanych fałszywą ścianą, pod klatkami schodowymi itp. W rejonach wiejskich w wybudowanych podziemnych schronach, niejednokrotnie obelkowanych, z dojściem zakrytym i urządzeniem stojakowym – zakopanej w ziemi i niekonserwowanej, którą w większości wypadków należy uważać jako niezdatną do walki; c) prowadzenie i podawanie w raportach broni i amunicji niestwierdzonej lub będą- cej w stanie nie do użycia do walki. Ze względu na podany stan rzeczy oraz stwierdzone w inspekcjach możliwości roztoczenia troskliwej opieki nad bronią – zarządzam: 1. Ewidencjonować tylko broń, będącą w f a k t y c z n y m s t a n i e p o s i a d a n i a, skontrolowaną, z d a t n ą d o u ż y t k u. Ze względu na różne warunki dysponowania ludźmi, na funkcje ofi cerów i podofi cerów broni – nie narzucam sztywnych etatów. Pożądane byłoby następujące zorganizowanie służby uzbrojenia: na szczeblu. K[o]m[en]d[an]ta Okręgu – referent broni, na szczeblu K[o]m[en]d[an]ta Obwodu – ofi cer broni, na szczeblu K[o] m[en]d[an]ta placówki – podofi cer broni. Referentowi broni podlegają technicznie ofi cerowie i podofi cerowie broni. 2. Rozprowadzenie broni i rezerwy amunicyjnej. Ze względu na b[ardzo] duże dysproporcje w posiadaniu broni przez poszcze- gólne Obwody – K[o]m[en]d[an]ci Okręgów zarządzą w ramach swoich Okręgów przesunięcia broni i amunicji, wynikające z przewidywanych potrzeb walki. Poza tym odnośnie amunicji zostało stwierdzone, że przy danej ilości broni znajdują się różne zapasy amunicji, taśm i magazynków. K[o]m[en]d[an]ci Okręgów zarządzą proporcjonalne rozłożenie amunicji (taśm i magazynków), przyjmując zasadę, że tyle powinno być amunicji przy broni, ile jej obsługa zabierze ze sobą. Jako maksimum przyjąć: 80 naboi na k[ara]b[in], 500 naboi na r[ęczny] k[arabin] m[aszynowy], 1000 do 1500 naboi na c[iężki] k[arabin] m[aszynowy], 1 do 2 granatów na żołnierza. W wypadku szczupłości zapasów racje odpowiednio zmniejszyć. Nad- wyżkę amunicji należy złożyć w jednym lub kilku magazynach obwodowych, za- wiadywanych bezpośrednio przez ofi cera broni. Będzie to stanowić rezerwę amu- nicyjną, którą w alarmie umieści ofi cer broni w taborze bojowym, zaopatrując doraźne potrzeby walki. 3. Kontrola broni.

242 Dokumenty

Każda broń, umieszczona w raporcie, m u s i b y ć s k o n t r o l o w a n a. Kontrolę broni przeprowadzają: podofi cer broni – stale, łącząc je z każdorazową konserwacją, referent i ofi cer broni doraźnie, łącząc je z inspekcjami k[o]m[en]d[an]tów, inspekto- rów, d[owód]ców dyspozycyjnych wzgl[ędnie] w samodzielnych kontrolach uzbrojenia. Polecam na ten cel przewidzieć w budżetach Okręgów i Obwodów potrzebne kwoty. 4. Magazynowanie broni. Sposób przechowywania broni jest dwojaki: – wyposażenie osobiste, broń przy ludziach, – wyposażenie pododdziałowe, broń zmagazynowana w schowach [sic!] i schronach drużynowych i plutonowych. Z przechowywaniem broni zakopywanej bez- pośrednio w ziemi n a l e ż y z e r w a ć. Broń ta jest z góry skazana na zniszczenie, gdyż konserwacja jest wysoce utrudniona, dekonspirująca, a w zi- mie niedostępna. 5. Konserwacja broni. B r o ń m u s i b y ć k o n s e r w o w a n a. Częstość zależy od zawartości wilgoci w magazynie. Wskazana jest co 4–6 tygodni. Konserwacja broni z osobistego wyposażenia należy do obowiązków posiadacza broni, winien on być pod tym względem kontrolowany i instruowany. Schrony podkopowe należy izolować papą i zapewnić wentylację, aby uniknąć „pocenia się” broni i występowania rosy, powodującej wykwity rdzy pod wazeliną. Środki konserwacji zapewniają k[o]m[en] d[an]ci obwodów, przewidując odpowiednie kwoty w budżecie. To jedna z najważ- niejszych prac k[o]m[en]d[an]tów obwodów. 6. Konspiracja broni. Konspiracja broni musi być najściślej stosowana. Dojście i miejsce magazynu może znać tylko magazynier i ściśle określona potrzebami konserwacji ilość po- mocników (najwyżej 3). Muszą to być dobrani i pewni ludzie. Z organów kon- trolnych może znać miejsce magazynu: d[owód]ca, któremu podlega, ofi cer lub podofi cer broni. 7. Uwagi końcowe. Ze względu na ważność zagadnienia broni dla czekającej nas walki polecam k[o] m[en]d[an]tom wszystkich szczebli przepracowanie wskazówek i zarządzeń tego rozkazu. Ratowanie i zabezpieczenie posiadanej lub stwierdzonej broni, której z racji nie- odpowiedniego przechowania grozi zniszczenie – winno się wyrazić w wysiłkach najniższych d[owód]ców, muszą być oni jednak pod tym względem postawieni wobec zadań. Pora zimowa poza tym sprzyja rozprowadzeniu broni i amunicji, używając przewozu saniami na przełaj. Przed przesunięciem winny być przygotowane na miejscach przy- wożonej broni schrony i schowy [sic!] dla szybkiego zamagazynowania [sic!] broni.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/31/11, k. 4.

243 Dokumenty

Nr 135 1941, MARZEC, 27, [WARSZAWA]. FRAGMENTY MELDUNKU NR 61 KOMENDANTA GŁÓWNEGO ZWZ GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO O WYNIKACH AKCJI SABOTAŻOWO- -DYWERSYJNEJ

Na depeszę Nr 725298 przesyłam niniejszy meldunek. Proszę o kategoryczny zakaz podawania naszych rezultatów dla celów propagandy. A. Organizacja. 1. Od grudnia 1939 r[oku] do kwietnia 1940 r[oku] akcja sabotażowo-dywersyjna była prowadzona doraźnie. Brak odpowiednich środków, znajomości sposobów sabotażu i odpowiedniej organizacji uniemożliwiały planową akcję w tym czasie. Po opracowaniu najkonieczniejszych instrukcji dla sabotażu i dywersji w kwietniu [19]40 r[oku] został zorganizowany aparat sabotażowo-dywersyjny. Aparat ten dla ogólnych celów konspiracyjnych funkcjonuje pod nazwą ZO (Związek Od- wetowy)299, posługuje się osobnymi grupami wykonawczymi i pracuje na osobnej sieci łączności. Dla celów rozkazodawczych i kontroli Związek Odwetowy jest połączony przez swoich kierowników [z] komendami terenowymi SSS300. 2. Ogólna organizacja i zakres działania poszczególnych organów Związku Odweto- wego są następujące: na szczeblu Komendy Głównej istnieje referat Z[wiązku] O[dwetowego] o następu- jącym składzie: – kierownik referatu301, – grupa profesorów i inżynierów chemików, – grupa profesorów i lekarzy bakteriologów i toksykologów, – grupa różnych speców w skład której wchodzą: oﬁ cerowie saperzy, inżynierzy [sic!] mechanicy, radiotechnicy i inni, – aparat łączności z terenem i zaopatrzenia. Z[a]daniem referatu Z[wiązku] O[dwetowego] Komendy Głównej SSS jest opracowanie instrukcji sabotażowo-dywersyjnej i wyprodukowanie lub zakup potrzebnych środków, które następnie przez aparat łączności i zaopatrzenia Z[wiązku] O[dwetowego] są rozsyłane w teren. 3. Komendy Okręgowe. Na szczeblu Komendy Okręgu istnieje referat Z[wiązku] O[dwetowego], który na podstawie instrukcji, otrzymanych środków z Centrali lub środków, zakupionych na miejscu, prowadzi akcję według rozkazu Komendanta

298 Depesza gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego z 13 marca 1941 r. o potrzebie częstych meldunków o wynikach akcji sabotażowo-dywersyjnej. Zob. Armia Krajowa…, t. 1, s. 477. 299 Związek Odwetowy został utworzony na mocy rozkazu z 20 kwietnia 1940 r. – dokument ten nie zachował się. ZO – to skrót nazwy Związek Odwetowy, choć w niektórych dokumentach i w powojennych publikacjach przyjęto termin: Związek Odwetu. 300 Zob. dok. nr 5. 301 Kierownikiem referatu Związku Odwetowego na szczeblu Komendy Głównej ZWZ–AK był mjr/ppłk Franciszek Niepokólczycki („Franek”, „Szubert”).

244 Dokumenty

Okręgu. Z[wiązek] O[dwetowy] Komendy Okręgowej ma zorganizowane grupy sa- botażowo-dywersyjne w poszczególnych obwodach, tam, gdzie to jest potrzebne i tam, gdzie może dotrzeć w obecnych warunkach. Do niektórych obiektów – jak np. lotniska wojskowe lub zakłady, w których pra- cują wyłącznie Niemcy – Z[wiązek] O[dwetowy] nie dociera lub dociera tylko do- raźnie. B. Wydane wytyczne akcji sabotażowo-dywersyjnej. Akcja sabotażowo-dywersyjna była skierowana na fabryki przemysłu wojennego, transport kolejowy, materiały pędne, sporadycznie przeciwko agentom gestapo i nawet oddziałom wojska, w ten sposób, aby nie spowodować represji przeciwko własnej ludności. Na teren Reichu były wysłane jednostki do prowadzenia akcji bakteriologicznej. Na skutek upadku Francji w 1940 r[oku] nakazałem ograniczenie akcji sabotażowo- -dywersyjnej na terenie Kraju jedynie do materiałów pędnych i niszczenia moto- rów302. Po zajęciu Rumunii ograniczyliśmy niszczenie materiałów pędnych jako mało istotne. Na Reich akcje prowadzone [są] stale. Obecnie w związku z otrzymanym roz- kazem303 nakazałem przejść na sabotaż o natężeniu średnim, przy czym nakazałem szczególny nacisk położyć na akcje niszczenia parowozów. Zniszczenie parowozów może spowodować duże trudności transportowe Niemców. Z nastaniem odpowiedniej pory dla szerzenia się chorób, a więc w miesiącu [sic!] maju – sierpniu na terenie Rzeszy będą rzucane większe ilości bakterii. C. Dotychczasowe wyniki pracy Z[wiązku] O[dwetowego]. 1. Praca Centrali. Referat Z[wiązku] O[dwetowego] Komendy Głównej opracował szereg instrukcji użycia nowych środków lub zastosowania środków istniejących. Zasadniczo nasze instrukcje i środki można podzielić na trzy grupy: chemiczne, bakteriologiczno-toksykologiczne i specjalne, do których należą: środki saperskie, sposoby niszczenia mechanicznego itd. Według działów stan dotychczasowych prac przedstawia się następująco: a) Dział chemiczny: Opracowano instrukcje sabotażowe, chemicznego niszczenia najrozmaitszych produktów fabrycznych, silników spalinowych, maszyn lub części maszyn, rudy, cementu, płócien spadochronowych, materiałów pędnych itd. Dział ten posiada pięć pracowni chemicznych do badań sposobów sabota- żu środkami chemicznymi. Do pracowni kierowane są zagadnienia, z którymi spotyka się akcja sabotażowa w terenie. Z pracowni wychodzą instrukcje niszczenia produkcji. b) Dział bakteriologiczno-toksykologiczny. [...] c) Dział specjalny. Opracowano instrukcję sabotażową dla mechanicznego niszczenia części maszyn, podpaleń oraz sposoby użycia środków saperskich dla celów dywersyjnych. Stosowane są różne środki zapalające o opóźnionym dzia-

302 O ograniczeniu akcji sabotażowo-dywersyjnej po klęsce Francji w 1940 r. zob. dok. nr 6 i 10. 303 W rozkazie gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego nr 525 z 14 lutego 1941 r. nakazano „wzmożenie akcji sabotażowej” (zob. Armia Krajowa..., t. 1, s. 448–449).

245 Dokumenty

łaniu, różne sposoby do wykolejania pociągów, uszkodzenia maszyn lub innych produktów fabrycznych. Prace w poszczególnych działach trwają. Do naszych instrukcji doszły obecnie instrukcje nam nadesłane. Są one rozsyłane w teren. Wyniki akcji w terenie. Poniżej podano jedynie sprawdzone przez Centralę304 rezultaty akcji. Według meldunków z terenu było aktów i rezultatów sabotażowo-dywersyjnych ponad 1000% więcej. 1. Na terenie Kraju. a) Sabotaż na kolei. Stan parowozów na terenie Generalnego Gubernatorstwa na 15 II br. wynosił 1476 sztuk, z tego w dniu 15 II zepsutych było 42,79%. Po 14 II sprowadzono około 400 parowozów francuskich i belgijskich, na skutek czego ilość zepsutych parowozów spadła do 29%. Ilość zepsutych parowozów powstała na skutek akcji sabotażowej, częściowo także na skutek normalnego zużycia. Cyfrowo w ciągu ostatnich miesięcy okręgi meldowały uszkodzenie 257 parowozów. Ponadto pozbawiono narzędzi roboczych 432 parowozy i przetrzymano w warsztatach ponad potrzebny do remontu czas 712 parowozów. Poza tym na kolei stosowano częste wykolejenia pociągów, [na] skutek czego przerwy w ruchu następują od kilku do kilkunastu godzin. Przeciętnie jest wykolejeń 3–7 w miesiącu na poszczególnych terenach. Stosowane jest wyposażenie wagonów osobowych w opóźnione środki zapalające, tak, że pożary powstają na terenie Rzeszy. Ostatnio w dwóch miesiącach zanotowano takich wypadków w pociągach osobowych 27. Ogółem w pociągach towarowych spowodowano w ostatnich 4 miesiącach spalenie się 16 wagonów z materiałami wojskowymi, 12 wagonów wełny i bawełny prasowanej, 42 wagony węgla (w tym 37 idących do Rosji – pożary powstały na terenie okupacji sowieckiej), 75 wagonów żywności i paszy. b) Sabotaż na terenie fabryk. Dotychczas w fabrykach pracujących dla potrzeb wojska stosowano w pierwszym rzędzie sabotaż przez opóźnienie produkcji. Ta forma stosowana jest powszechnie tam, gdzie represje nie są stosowane w dużych rozmiarach. Ponadto stosowano rozmyślne psucie produktów fabrycznych. Do- tychczasowe większe wyniki rozmyślnego psucia produktów fabrycznych i zakła- dów przemysłowych są następujące: zamrożenie dwóch wielkich pieców w Witko- wicach, spalenie w Mielcu 1 hali murowanej i hangaru, 1 samolotu bombowego, 1 samolotu myśliwskiego oraz części zapasowych do 200 szybowców na ogólną kwotę 3 milionów zł. Opóźniono, względnie błędnie wykonano, około 1790 sztuk różnych obrabiarek dla wojska, wykonano błędnie 108 radiostacji pokładowych lotniczych, wykonano błędnie 60 sztuk luf do haubic, 67 luf do dział piechoty 75 mm, 76 luf do działek przeciwpancernych. Wykonano źle 95% kondensa- torów na ogólną ilość 600 tysięcy sztuk (małe kondensatory, prawdopodobnie do mechanizmów radiowych o specjalnym przeznaczeniu, bliżej nie można

304 Mowa o Związku Odwetowym Komendy Głównej ZWZ.

246 Dokumenty

dowiedzieć się), wykonano źle 370 sztuk pompek trybikowych do samolotów, 180 sztuk silników lotniczych wyposażono w środki chemiczne korodują- ce i zacierające tłoki, 389 samochodów i motocykli zniszczono lub poważnie uszkodzono, spowodowano uniemożliwienie [sic!] uruchomienia w Warszawie produkcji skorup do granatów artyleryjskich, części do pistoletów wykonywano przez 3 miesiące z błędem pomiarowym, 3200 pocisków artyleryjskich wykonano wadliwie. Poza tym znaczna ilość drobnych aktów sabotażu. Przeciętnie na terenie większych fabryk jest kilka do kilkunastu drobnych aktów sabotażu w ciągu miesiąca. c) Niszczenie materiałów pędnych. Stosowano palenie i skażanie materiałów pęd- nych. Ogółem dotychczas spalono lub skażono miesięcznie około 30 cystern materiałów pędnych, z czego spalenie wynosi około 95%. Ogółem spalono oko- ło 400 cystern. Przez dosypywanie środków korodujących dążono tą drogą do niszczenia silników lotniczych i samochodowych. d) Niszczenie zapasów materiału wojskowego. Następujące większe wyniki uzy- skano przez spalenie armijnych magazynów intendenckich w Warszawie, armijnych magazynów paszy w Krakowie, 24 różnych baraków, wojskowych z materiałem wojskowym, 3150 ton paszy w zapasach, 6 składów żywności dla wojska. e) Użycie środków bakteriologiczno-toksycznych. [...] f ) Różne. Spalono propagandową wystawę dystryktu krakowskiego. 2. Na terenie Rzeszy. Na terenie Rzeszy prowadzono akcję przez umyślne wysyłanie w tym celu jednostek z terenu G[eneralnego] G[ubernatorstwa]. [...]

Wnioski: 1. W związku z otrzymanym rozkazem trzeba liczyć się z dużymi stratami w wyko- nawcach Z[wiązku] Odwetowego]. Zmusza to już obecnie do organizowania w terenie równoległych grup dublujących pracę. [...]

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/21/19, t. 1, k. 325–330. Toż (tylko początkowa część dokumentu: punkty A i B z pewnymi skrótami) w: Armia Krajowa..., t. 1, s. 479–480, streszczenie zaś w: Polskie Siły Zbrojne..., t. 3, s. 440–442.

247 Dokumenty

Nr 136 1941, CZERWIEC, 27, [WARSZAWA]. FRAGMENT INSTRUKCJI KOMENDANTA GŁÓWNEGO ZWZ GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („KALINY”) DLA KOMENDANTÓW OBSZARÓW BIAŁYSTOK I LWÓW ORAZ OKRĘGU WILNO W SPRAWIE AKCJI SABOTAŻOWO- –DYWERSYJNEJ305

[...] Akcja sabotażowo-dywersyjna (Z[wiązek] O[dwetowy]). W celu prowadzenia akcji sabotażowo-dywersyjnej zorganizować osobny aparat, złożony z: kierownika akcji, grupy specjalistów jako organu doradczego kierownika, z zespołów lub pojedynczych wykonawców. Wykonawców dobierać spośród ludzi, którzy nie wchodzą w skład PZP i nie są związani innymi drogami z organizacją, a którzy z tytułu swego zatrudnienia znajdują się na kolei, poczcie, w fabrykach, w rafi neriach itd. Akcją sabotażowo-dywersyjną kierować centralnie przez kierownika Z[wiązku] O[dwetowego], który tylko na szczeblu Obszaru (Okręgu) powinien być związany z k[o]m[en]dą PZP. Jako zadanie sabotażu na najbliższą przyszłość wyznaczam niszczenie parowozów i dezorganizację ruchu kolejowego. Na okres „czujno- ści” przewidzieć nasilenie akcji sabotażowo-dywersyjnej we wszystkich dziedzinach (kolej, poczta, telegraf, komunikacja drogowa itd.). W obecnym okresie sabotaż pro- wadzić w ten sposób, aby nie powodować masowych represji ze strony Niemców. Dla dokonywania aktów sabotażu należy wykorzystywać takie możliwości, w których wina przy dochodzeniach może być przypisana niemieckim obsługom maszyn, komunistom, narodowości niepolskiej, niefachowej obsłudze niepolskiej, złym humo- rom, złym surowcom lub może być sklasyfi kowana jako nieszczęśliwy wypadek. Do czasu ustalenia łączności Centrali306 z Okręgami posługiwać się w akcji prymityw- nymi sposobami sabotażu, które na ogół są znane specjalistom z różnych dziedzin (kolej, poczta, rafi nerie nafty itd.). Po ustaleniu łączności będą dostarczone środki specjalne. [...]

Odpis, maszynopis. Fotokopia w zbiorach autorów.

305 Instrukcja ta została wydana pięć dni po agresji Niemiec na ZSRR, kiedy Komenda Głów- na Związku Walki Zbrojnej postanowiła rozwinąć akcję sabotażowo-dywersyjną na tyłach frontu niemiecko-sowieckiego. 306 Tzn. Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej.

248 Dokumenty

Nr 137 1941, LISTOPAD, 22, [WARSZAWA]. MELDUNEK NR 422 KOMENDANTA GŁÓWNEGO ZWZ GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („KALINY”) DO NACZELNEGO WODZA GEN. DYW. WŁADYSŁAWA SIKORSKIEGO O ORGANIZACJI I ZADANIACH „WACHLARZA”

Na 2837 melduję307: 1. Zasady organizacji. Organizacja sieci sabotażowo-dywersyjnej i partyzanckiej na wschodzie308 od polskiej granicy państwa w toku, pod nazwą Wachlarza309. Zamierzam [zorganizować] 5 rejonów310: I południe Ukrainy (Winnica, Hajsyn), II północ Ukrainy (Korosteń, Żytomierz, Berdyczów, Kijów), III Polesie (Mozyrz, Żłobin, Homel), IV Białoruś (Bobrujsk, Mohylew, Witebsk, Płock, Mińsk, ew[entualnie] Smoleńsk), V Inﬂ anty (Dźwińsk). W każdym rejonie przewidziane dowództwo, obsady obiektów do zniszczenia, grupy dywersyjne i partyzanckie. Kierownictwo centralne przy Komendzie Głównej w Wacławie311. Sieć łączności z rejonami odrębna poza SSS i poza siecią wywiadu wschodniego. Szkolenie specjalistów na razie centralne, wkrótce rejonami. 2. Zadania Wachlarza. a) Operacyjne: przygotować zniszczenia na komunikacje kolejowe i szosowe [sic!], wykonać je w terminie, który będzie nakazany; przewiduję wykonanie tego zadania najpóźniej w przeddzień powstania. b) Prowadzić bieżącą akcję dywersyjną na komunikację, magazyny i zespoły ludz- kie w ramach nie przeszkadzających wykonaniu zadania głównego. Ad a) – zasadniczo Wachlarz przeciwko Niemcom, lecz może się przydać przeciw Rosji. 3. Stan obecny. a) Centrala zorganizowana, b) dobór ludzi na rejony w toku, poważne trudności personalne,

307 Meldunek ten został wysłany w odpowiedzi na depeszę Nr 2839 (a nie 2837) z 25 sierpnia 1941 r., w której Naczelny Wódz gen. broni Władysław Sikorski pisał: „Oczekuję od Pana Generała meldunku, czy ZWZ może zorganizować inne dywersje w poważniejszym zakresie na terenach sowieckich, położonych na wschód od granicy polsko-sowieckiej z lipca 1939 r.” – zob. Armia Krajowa..., t. 2, s. 46; Polskie Siły Zbrojne..., t. 3, s. 484 i 937 (tu mylnie data depeszy Naczelnego Wodza: 6 września 1941 r.). 308 Winno być: na wschód. 309 „Wachlarz” (inny kryptonim „W”) – tworzony od lipca – sierpnia, został zorganizowany w listopadzie 1941 r. Komendantem był ppłk Jan Henryk Włodarkiewicz („Damian”), za- stępcą komendanta (a od marca 1942 r. następcą J.H. Włodarkiewicza) – ppłk dypl. w st. spocz. Adam Remigiusz Grocholski („Brochwicz”). 310 Rejony – inna nazwa: odcinki. 311 Kryptonim Warszawy.

249 Dokumenty

c) szkolenie centralne uruchomione, d) emisariusze i organizatorzy rejonów częściowo wysłani, e) łączność do rejonu i w toku dociągania, do IV pociągnięta na Mińsk. 4. Ocena możliwości. Dziś trudno jeszcze określić, co zdołamy wykonać. Na razie poważne możliwości rysują się na Białej Rusi. Dopiero na II [19]42 [roku] będę miał obraz naszych szans, okres do IV [1942 roku] uważam za próbny, montażowy, po tym terminie rozpoczniemy akcję. 5. Konieczność pomocy. a) Dosłanie ludzi wyszkolonych do dywersji (specjaliści [do spraw] wysadzania mostów, niszczenia taboru kolejowego i samochodów) z dobrą znajomością jednego z języków: ukraiński, białoruski, rosyjski, niemiecki. b) Przygotowanie do 1 II [19]42 [roku] zaopatrzenia wprost rejonów I–V transportem lotniczym w materiały dywersyjne i ludzi ad 5a. c) Niezwłoczne dostarczenie przyznanych 100 tysięcy dolarów na wschód i system zaopatrywania z góry, nie z dołu, w pieniądze. d) Cała akcja Wachlarza bez wiązania gdziekolwiek z Sowietami.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/21/19, t. VI, k. 334–335.

250 Dokumenty

Nr 138 1942, STYCZEŃ, 10, [WARSZAWA]. MELDUNEK NR 98 KOMENDANTA GŁÓWNEGO ZWZ GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („KALINY”) DO CENTRALI O WYNIKACH DZIAŁALNOŚCI ZWIĄZKU ODWETOWEGO ZA OKRES OD 1 LIPCA DO 1 GRUDNIA 1941 ROKU

O wynikach pracy Związku Odwetu [sic!] za okres 1 VII – 1XII [19]41[roku] na terenie Generalnej Guberni i terenów312 przyłączonych do Rzeszy i w Rzeszy. A. Fabryki. ZO było czynne na terenie 80 dużych fabryk, 120 małych fabryk, 9 kopalń, 32 raﬁ - nerii naft[y] i bardzo liczne warsztaty i zakłady313 pracując[ych] dla potrzeb wojska. Stosuje się różne formy sabotażu i dywersji w fabrykach: 1. Wskutek masowego zwolnienia tempa pracy wydajność fabryk spadła średnio o 30 procent. Poza tym stosuje się masowe łamanie narzędzi, wynoszenie ich i ukrywanie poza terenem fabryk, nadmierne zużycie surowca i smarów, wyrzuca- nie wysoko wartościowego surowca na szmelc, nieprzychodzenie do pracy z powodu rzekomej choroby itp. Niemcy dla zwalczania tego rodzaju masówki zmuszają robotników do podpisania deklaracji, w której zobowiązują ich do nieuprawiania sabotażu i ujawnienia organizatorów. Zachodzą wypadki wydawania przez Niem- ców odezw z pogróżkami z powodu dokonanych aktów sabotaży. Jedną z takich deklaracji i odezw przedstawiamy w załączeniu314. 2. Stosuje się mechaniczne i chemiczne niszczenie maszyn. W ten sposób w okresie sprawozdawczym zaklinowano dwa szyby naftowe, gruntownie zniszczono 145 różnych maszyn i spalono kilkanaście motorów elektrycznych. Poza tym uszkodzono bardzo dużo różnych maszyn na krótki okres czasu, to jest na kilka godzin do kilku dni. Ogółem wykonano ponad 12 tysięcy różnych aktów tej natury. 3. Wyraźne akty dywersji Z[wiązek] O[dwetowy] może stosować bardzo rzadko i tylko wtedy, jeśli znajdą [się] warunki do ich upozorowania. W okresie sprawozdawczym spalono 1 szyb nafty, 3 duże tartaki, 4 duże magazyny wojskowe (2 żywno- ści, 1 paszy i 1 mundurowy) i podpalono 7 fabryk (1 części drewnianych do broni, 1 opakowań do sprzętu wojskowego, 1 prochowni[ę], 1 metalurgii i 3 bardzo duże warsztaty samochodowe), z czego 2 fabryki: części drewnianych do broni i opako- wań, i 1 warsztat spalony jest całkowicie, reszta tylko częściowo. 4. Poza sposobami wymienionymi wyżej, w wypadkach, gdy chodzi o zniszczenie dużej produkcji, stosuje się różnego rodzaju sposoby, opracowane odpowiednio dla danego produktu. Na skutek wadliwych stopów na Śląsku zniszczono około tysiąca ton odle- wów żelaznych i 22 tysiące pocisków 88 mm w fabrykach C[entralnego] O[kręgu] P[rze- mysłowego], w niektórych wypadkach 40 procent produkcji poszło na szmelc. W fabrykach amunicji poszło na szmelc – 70 pocisków artyleryjskich różnego kalibru.

312 Winno być: terenach. 313 Winno być: licznych warsztatach i zakładach. 314 Załącznika brak.

251 Dokumenty

B.Kolej. 1. Przede wszystkim Z[wiązek] O[dwetowy] niszczy parowozy. Ogółem w okresie sprawozdawczym uszkodzono, względnie skażono smary w 1199 parowozach. Z tego około 20 procent spreparowanych parowozów wraca do remontu na okres 3–11 dni, rzadziej na dłuższy okres czasu. 2. Warsztaty kolejowe wykonują sabotaż podobnie jak fabryki. Ponadto przetrzy- muje się uszkodzone parowozy w remoncie. Ogółem w warsztatach kolejowych wykonano około 6 tysięcy sabotaży. 3. Dla dezorganizowania ruchu kolejowego Z[wiązek] O[dwetowy] stosuje podpala- nie i wykolejanie pociągów oraz zacieranie osi w wagonach. W okresie sprawozdawczym wykolejono 60 pociągów, głównie na terenie Rzeszy, wykolejono 16 pa- rowozów i 158 luźnych wagonów, podpalono 134 pociągi i 39 luźnych wagonów, zatarto osie w 4079 wagonach. Przerwy w ruchu na skutek wykolejeń i podpaleń trwają 6416 godzin. C.Inne. Z innych aktów sabotażowo-dywersyjnych zameldowanych z terenu uszkodzono 1939 samochodów, 22 samoloty, 27 wózków transportowych fabrycznych, spalono 19 cystern z benzyną, spalono 9 różnych obiektów wojskowych, spalono 2600 wagonów słomy i siana, spalono 170 wagonów wełny drzewnej, skażono materia- łem korodującym silniki, 14 cystern z benzyną i [wykonano] około 10 tysięcy drobnych aktów sabotażu. Z dziedziny bakteryjnej msk dow [sic!] zastosowano nosacizny w oddziałach wojskowych. W 4 wypadkach wyniki dało, oraz wąglika wśród wojsk w rejonie 3×2 wypadki wynik dodatni.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/21/19, t. II, k. 346–347.

252 Dokumenty

Nr 139 1942, MAJ, 5, [WARSZAWA]. DEPESZA NR 384 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („KALINY”) DO CENTRALI Z PROŚBĄ O ZRZUTY DLA „WACHLARZA”

Z dotychczasowych zrzutów odebraliśmy w sumie 22 kg plastiku J 808, lontu wybuchowego 420 m, [s]płonek 1352. By urealnić pracę Wachlarza, zrzućcie natychmiast: 500 kg plastiku, dwa tysiące spłonek i pięć tysięcy metrów lontu wybuchowego.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/21/19, t. 7, k. 158.

253 Dokumenty

Nr 140 1942, PAŹDZIERNIK, 20, [WARSZAWA]. „SPECJALNY MELDUNEK DYWERSYJNY” NR 1 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („KALINY”) DO CENTRALI O PRZEPROWADZENIU AKCJI „WIENIEC”

W związku z moimi depeszami 541315, 582316, Waszą odpowiedzią z dnia 5 VIII – 2985317 zarządziłem próbne jednoczesne przerwanie 7 linii kolejowych wypro- wadzających z Warszawy. Zadanie wykonano 8 X na 6 liniach. Patrole dywersyjne (w tym dwa kobiece) wykonały zadania bojowe po raz pierwszy w sposób zadowalają- cy. Zniszczenie torów naprawiono w 6–11 godzin.

Armia Krajowa..., t. 2, s. 350–351.

315 Depesza nr 5412 datowana: 10 lipca 1942 r. (zob. AWBBH, III/21/19, t. 7, k. 246) doty- czyła pokwitowania poczty 17 oraz rozpatrzenia zawartych w meldunku nr 107 propozycji zestawów materiałów uzbrojenia i załatwienie meldunku nr 92. Informacja w Armii Krajo- wej..., t. 2, s. 351, że depesza dotyczyła uzbrojenia oraz łączności, jest błędna. 316 Zob. dok. nr 39. Depesza zapowiadała rozpoczęcia „wzmożonej akcji dywersyjnej”. Akcja „Wieniec”, którą dowodził por. inż. Zbigniew Lewandowski („Zbyszek”), była pierw- szą próbną akcją dywersyjną na dużą skalę, wykonaną przez Związek Odwetowy. 317 Depesza nieznana. Według zbioru dokumentów Armia Krajowa..., t. 2, s. 351, numer depeszy został źle odszyfrowany.

254 Dokumenty

Nr 141 1942, LISTOPAD, 10, [LONDYN]. PISMO MINISTRA WOJNY GOSPODARCZEJ WIELKIEJ BRYTANII LORDA SELBORNE’A (ROUNDELLA CECILA PALMERA) DO PREZESA RADY MINISTRÓW RP I NACZELNEGO WODZA GEN. BRONI WŁADYSŁAWA SIKORSKIEGO Z PODZIĘKOWANIEM ZA ZINTENSYFIKOWANIE AKCJI SABOTAŻOWYCH PRZEZ AK318

Pan Generał pamięta zapewne, że za namową Szefów Sztabów zwróciłem się już do Niego przed kilkoma miesiącami z prośbą o wysłanie rozkazu do Dowódcy Polskiej Armii Tajnej, by zintensyﬁ kowała sabotaż kolei oraz innych środków komunikacyjnych, prowadzących do frontu rosyjskiego. Z informacji obecnie otrzymanych od VI Oddziału [Sztabu Naczelnego Wodza Pol- skich Sił Zbrojnych] wynika, że te ataki odniosły ostatnio duże sukcesy. Pragnąłbym skorzystać z tej okazji, by powinszować Panu Generałowi odniesionych powodzeń i byłbym wdzięczny, gdyby Pan Generał zechciał zadepeszować do Dowódcy Tajnej Armii, wyrażając nasze podziękowania oraz nasze współczucie dla rodzin tych, którzy stracili życie w trakcie tych operacji oraz w represaliach, które były ich następstwem. Teraz, gdy Narody Zjednoczone przedsięwzięły ofensywę, doniosłość roli Tajnej Armii w Polsce znacznie się zwiększyła i patrzymy z ufnością w przyszłość, w której ta siła odegra doniosłą rolę w zadaniu porażki Niemcom.

Armia Krajowa..., t. 2, s. 352–143 (tekst angielski i tłumaczenie na język polski).

318 Pismo to zostało przesłane do wiadomości Dowódcy Armii Krajowej w depeszy z 16 listopada, a według odpisu ze zbiorów AWBBH (III/21/19, t. XIII, k. 39–40) – 18 listopada 1942 r.

255 Dokumenty

Nr 142 1942, GRUDZIEŃ, 24, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 77 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („GROTA”) O ZORGANIZOWANIU OBRONY LUDNOŚCI ZAMOJSZCZYZNY

W potwierdzeniu rozkazów wydanych ustnie zarządzam: W powiatach, gdzie okupant rozpocznie akcję masowego wysiedlania ludności na wzór akcji, którą prowadzi w Zamojszczyźnie319, polecam zorganizować przeciwakcję, która będzie prowadzona przez ludność dotkniętą wysiedlaniem oraz przez własne oddziały zorganizowane. 1. Ludność ma stawiać opór bierny i czynny. Palić zagrody, niszczyć dobytek opusz- czony tak, żeby okupantowi zostały zgliszcza. Nie pozwolić na dzielenie rodzin. Na bicie, gwałt i znęcanie się odpowiadać siekierą, widłami lub kłonicą. Bronić życia i mienia pazurami do ostateczności. Do oporu wewnątrz osiedli unikać użycia broni palnej. 2. Akcję samoobrony ludności wesprzeć działaniem dywersyjnym oddziałów bojowych, które z zewnątrz atakować będą policję i władze administracyjne, przepro- wadzające wysiedlanie. Przede wszystkim zlikwidować kierowników akcji wysiedlania. Zniszczyć zabudowania i dobytek w tych osiedlach, gdzie ludność sama nie mogła tego zrobić. Osiedlonym Niemcom nie dać żyć. Oddziały bojowe, użyte w tej akcji dywersyjnej, które by nie mogły wrócić w podziemie, zorganizować w oddziały partyzanckie. Wyznaczyć im dowódców, utrzy- mać z nimi łączność, zapewnić zaopatrzenie. 3. Zainicjować zorganizowanie opieki dla ludności wysiedlonej w rejonach niedo- tkniętych wysiedleniem. 4. W żadnym wypadku nie rozszerzać walki na tereny nie objęte bezpośrednią akcją wysiedlania, dążyć do lokalizowania jej i utrzymania w charakterze samoobrony. 5. Niniejsze zarządzenia nie wypływają z mego rozkazu nr 71320, lecz są wywołane specjalną akcją wysiedleńczą okupanta321.

Zamojszczyzna – Sonderlaboratorium SS. Zbiór dokumentów polskich i niemieckich z okresu okupacji hitlerowskiej, oprac. F. Cieślak i inni, t.1, Warszawa 1977, s. 236.

319 Wysiedlanie, kolonizację i pacyﬁ kację Zamojszczyzny rozpoczęli Niemcy w końcu listopada 1942 r. Doszło wówczas do trzech głośnych starć oddziałów Batalionów Chłopskich i Armii Krajowej z jednostkami niemieckimi: 30 grudnia pod Wojdą, 1 lutego 1943 r. pod Krasnobrodem (Zaborecznem) i 2 lutego – pod Różą. 320 Zob. dok. nr 44. 321 W depeszy nr 1123 z 23 grudnia 1942 r. Dowódca Armii Krajowej poinformował Naczel- nego Wodza, że „zarządził akcję czynnego oporu oraz szeroką akcję dywersyjną na terenie Lubelszczyzny” (zob. I. Caban, Z. Mańkowski, Związek Walki Zbrojnej..., s. 506).

256 Dokumenty

Nr 143 1942, GRUDZIEŃ, 31, [WARSZAWA]. FRAGMENT ROZKAZU NR 10 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („GRABICY”) O ZORGANIZOWANIU KURSÓW PODCHORĄŻYCH I PODOFICERÓW REZERWY PIECHOTY

Polecam Komendantom Obszarów i Okręgów zorganizować następujące kursy: a) III Zastępczy Kurs Szkoły P[od]ch[o]r[ążych] Rez[erwy] Piech[oty], b) I Zastępczy Kurs Szkoły Podofi cerskiej Rez[erwy] Piech[oty]. I. Cel kursów: Przygotować kandydatów na dowódców drużyn i dowódców plutonów z uwzględnie- niem potrzeb użycia ich w walce powstańczej. II. Dobór kandydatów: a) Na Kurs P[od]ch[o]r[ążych] Rez[erwy] Piech[oty] wybrać kandydatów b[ardzo] starannie – zasadniczo z roczników 1922 i 1923 oraz w drodze wyjątku z roczników 1921 i 1924, którzy wyróżnili się w służbie konspiracyjnej. Ponadto kandydaci powinni odpowiadać następującym warunkom: posiadać cen- zus naukowy – egzamin dojrzałości jawny lub tajny, pełne kwalifi kacje na konspiracyjnego żołnierza Kraju oraz cechy charakteru o wartościach dowódczych. b) Na Kurs Podofi cerów Rez[erwy] Piech[oty] wybrać kandydatów spośród roczników od 1924 do 1912, posiadających wykształcenie min[imum] 7 klas szkoły powsz[echnej] lub równorzędnej. Pierwszeństwo mają kandydaci, którzy odbyli czynną służbę woj- skową. Przy dobrze kandydatów brać pod uwagę w pierwszym rzędzie tych, którzy wy- różnili się jako żołnierze w służbie konspiracyjnej i wykazali duże wartości dowódcze. III. Czas trwania i rozpoczęcia kursów. a) Kurs P[od]ch[b]r[ążych] Rez[erwy] Piech[oty] trwa tak długo, dopóki nie zostanie przepracowanych aktywnie 275 godzin szkolnych, przyjmując za podstawę na- stępującą kalkulację – 5 miesięcy á 4 tygodnie, tydzień á 3 dni, dzień á 5 godzin (rezerwa czasu 25 godzin). Początek kursu 1 II [19]43r[oku]. b) Kurs dla Podof [icerów] Rez[erwy] Piech[oty] trwa do przepracowania efektywnie 220 godzin szkolnych przy kalkulacji: 4 miesiące á 4 tygodnie, tydzień á 3 dni, dzień á 5 godzin (rezerwa czasu 20 godz[in]). Czas rozpoczęcia kursu 1 III [19]43 r[oku]. IV. Organizacja kursów i klas. Kursy należy organizować na dotychczasowych zasadach, biorąc pod uwagę doświadcze- nia nabyte w pracy na poprzednich kursach, przy czym przyjąć następujące wytyczne: 1. Ustalić w swoich Obsz[arach] i Okręgach ilość posiadanych instruktorów i stosownie do tego zorganizować odpowiednią ilość klas. 2. Jedna klasa nie może przekraczać pięciu elewów. 3. Instruktor powinien prowadzić tylko jedną klasę. 4. Przy posiadaniu większej ilości instruktorów i kandydatów zachować stosunek 1:2 na korzyść Kursu Szk[oły] Podofi c[erskiej]. 5. Przy dotychczasowej ilości posiadanych instruktorów należy uruchomić 30–40% dotychczasowych klas Szkół P[od]ch[o]r[ążych] Rez[erwy], a 60–70% klas Szkół Podofi c[erskich].

257 Dokumenty

Zezwalam uruchomić maksymalną ilość klas – zależnie od ilości instr[uktorów] i kandydatów. V. Program kursów. Dla kursu Szkoły P[od]ch[o]r[ążych] Rez[erwy] Piech[oty] w[edłu]g rozesłanego „Pro- gramu Kursu SPRP”. Dla Kursu Podofi c[erskiej] Szkoły program zostanie rozesłany w początkach lutego [19]43. Zapoczątkować go w[edłu]g programu dla Kursu Szk[oły] P[od]ch[o]r[ążych] Rez[erwy] Piech[oty]. VI. Metody pracy. Kierować się następującymi wskazówkami: 1. Stosować w najszerszym stopniu instruowanie praktyczne, naukę prowadzić przez pytania i odpowiedzi oraz pokazy, a nie suche wykłady. Teren jako miejsce pracy i system ćwiczeń szkieletowych i aplikacyjnych jest najwłaściwszym rozwiązaniem. 2. Uczeń musi w ciągu lekcji (ćwiczenia) przyswoić sobie przerabiany materiał, każ- dą nową lekcję rozpocząć repetycją przerobionego materiału. 3. Przedmioty wymagające kreślenia i pisemnego opracowania wykonywać na miejscu. Za zniszczenie ich po lekcji odpowiedzialny jest instruktor. Wykluczyć całkowi- cie notatki robione przez uczniów oraz dawanie uczniom pisemnych prac do domu. 4. Zwracam uwagę, że do wyszkolenia w warunkach konspiracyjnych nie można podchodzić szablonowo. Komendanci Obsz[arów] i Okr[ęgów] winni dbać o to, aby programy i metody pracy były jak najbardziej życiowe i dostosowane do warun- ków lokalnych. VII. Obowiązki elewów. a) Przed rozpoczęciem kursu elew musi złożyć [przysięgę] obowiązującą dla S[ił] Z[brojnych] w Kraju (jeżeli dotychczas nie był zaprzysiężony). b) Elew musi przestrzegać bezwzględnie zakazu ujawniania spraw związanych z kursem i spraw organizacyjnych. c) W wypadku zwolnienia z kursu przypomnieć elewowi o obowiązku zachowania tajemnicy odnośnie organizacji i kursu. d) Po miesięcznej pracy należy przeprowadzić selekcję, która ma usunąć kandydatów niewykazujących wymaganych cech dowódczych, bądź opuszczających się w pracy. e) Opuszczenie przez elewa 25 godzin kursu (godzin szkolnych) bez względu na powody eliminuje go automatycznie z kursu. VIII. Uprawnienia absolwentów. a) Absolwent Kursu Szkoły P[od]ch[o]r[ążych] Rez[erwy] Piech[oty] nabywa stopień kaprala podchorążego rez[erwy] piech[oty]. Ofi cerem poza awansem za czyny bojowe może zostać po ukończeniu dokształcającego kursu S[zkoły] P[odchorążych] Pie- ch[oty], względnie w innych rodzajach broni – po ukończeniu kursu specjalnego. b) Absolwent Kursu Szkoły Podofi c[erskiej] Piech[oty] nabywa stopień st[arszego] strzelca piech[oty], wyróżniający się – stopień kaprala rez[erwy]. [...]

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/33/4, k. 11–12.

258 Dokumenty

Nr 144 1943, STYCZEŃ, 12, [WARSZAWA]. PIERWSZY KOMUNIKAT KIEROWNICTWA WALKI KONSPIRACYJNEJ O AKCJACH DYWERSYJNYCH W OBRONIE ZAMOJSZCZYZNY322

W uzupełnieniu akcji samoobrony ludności wysiedlanej w Lubelszczyźnie w nocy z 31 XII [1942] na 1 I 1943 r[oku] wykonano szereg aktów dywersyjnych, a mianowicie: wysadzono 4 mosty kolejowe, wykolejono 2 pociągi, zerwano tory w 3 miejscach, zniszczono w kilku miejscach urządzenia stacyjne i telekomunikacyjne oraz podpalono kilkanaście osiedli przeznaczonych dla osadników niemieckich323.

„Rzeczpospolita Polska”, Warszawa, 12 I 1943, nr 1; „Biuletyn Informacyjny”, Warszawa, 14 I 1943, nr 2. Toż w: Zamojszczyzna – Sonderlaboratorium SS..., t. 1, s. 337.

322 Akcja ta znana jest pod kryptonimem „Wieniec II” (o akcji „Wieniec I” – zob. dok. nr 140). 323 Prawie identycznej treści informację przekazał Dowódca Armii Krajowej gen. bryg. Ste- fan Rowecki („Kalina”) w depeszy nr 23 z 7 stycznia 1943 r. (Armia Krajowa..., t. 2, s. 399–400, toż w: AWBBH, III/21/19, t. 60, k. 17 – tu inny numer depeszy: 26).

259 Dokumenty

Nr 145 1943, STYCZEŃ, 22, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 67 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („GROTA”) O FIRMOWANIU WŁASNĄ NAZWĄ AKCJI DYWERSYJNYCH

W działaniach dywersyjnych polecam posługiwać się własną ﬁ rmą. W żadnym wypadku nie wolno tych aktów wykonywać na rachunek obcej dywersji324.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/33/30, k. 5. Zob. fot. s. 394.

324 18 lutego 1943 r. ukazał się Rozkaz nr 120 Dowódcy AK, w którym polecono oznaczanie akcji sabotażowo-dywersyjnych i terrorystycznych Armii Krajowej specjalnym znakiem – kotwicą Polski Walczącej. O kotwicy – „znaku podziemnego Wojska Polskiego” – pisano w „Biuletynie Informacyjnym” 25 II 1943, nr 8 (po raz pierwszy reprodukcję kotwicy zamieszczono w tym piśmie rok wcześniej – 16 IV 1942, nr 15). Odpowiednie komunikaty prasowe zaczęły ukazywać się zaś jeszcze przed ogłoszeniem publikowanego tu rozkazu nr 67 (pierwszy komunikat Kierownictwa Walki Konspiracyjnej poświęcony akcjom w obronie Zamojszczyzny opublikowano 12 I 1943 r. – zob. dok. nr 144).

260 Dokumenty

Nr 146 1943, STYCZEŃ, 22, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 84 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („GRABICY”) O UTWORZENIU KIEROWNICTWA DYWERSJI (KEDYWU)325

I. Uporządkowanie odcinka walki czynnej. Wchodzimy w ostatnią fazę wojny. W związku z tym odcinek walki czynnej wysuwa się na czoło zagadnień. Dotychczasowe wysiłki Z[wiązku] O[dwetowego] i „Wachla- rza” mają być złączone przez dopływ świeżych sił, dotychczas niebiorących udziału w walce czynnej. Komendantom okręgów polecam niezwłocznie przystąpić do montowania odcinka walki [czynnej] i osobistego nim kierowania. Kładę nacisk na coraz większą dyspozy- cyjność podległych oddziałów, przez co rozumiem ich gotowość do natychmiastowego wykonania otrzymanych rozkazów. Dla planowania i kierowania całością walki czynnej w okresie poprzedzającym powstanie nakazuję zorganizować komórki sztabowe w K[omendzie] G[łównej], Ko- mendach Obszarów i Okręgów. Komórki te nosić będą wewnątrz organizacji nazwę „Kedyw” i podlegać będą właściwym komendantom przez s[zefów] s[ztabów]. „Kedy- wowi” zapewnią Komendanci Obsz[arów] i Okr[ęgów] łatwą i wydajną współpracę innych komórek sztabów oraz dowództw niższego szczebla w terenie. Pomiędzy Komendantami baz326 i Okręgów, szefami ich sztabów, kierownikami ich „Kedywów” i „Bipów”327 zapewniona być musi specjalnie szybka i odrębna łączność, umożliwiająca łatwe wydanie rozkazów wykonawczych do pilnych akcji bojowych i propagandowego ich wykorzystania.

II. Cel akcji. 1. Nękanie przeciwnika i zadanie mu coraz mocniejszych ciosów przez akcję dywer- syjną i sabotażową oraz stosowanie w chwili obecnej wobec okupanta odwetu za akty gwałtu w stosunku do ludności polskiej. 2. Zaprawianie i hartowanie ludzi do wykonania zadań bojowych w zakresie powstania oraz utrzymywania w społeczeństwie postawy bojowej i przygotowania w ten sposób atmosfery sprzyjającej powstaniu.

325 Rozkaz ten zatwierdzał stan istniejący – przynajmniej na szczeblu Komendy Głównej – od około dwóch miesięcy. Dowódca AK meldował do Londynu 1 marca 1943 r., że decyzje o utworzeniu Kierownictwa Walki Konspiracyjnej (zob. dok. nr 57) i Kierownictwa Dywer- sji (Kedywu) podjął „na jesieni ubiegłego roku” – zob. Armia Krajowa..., t. 2, s. 430. „Miał on [Kedyw] nie tylko zastąpić Związek Odwetu [sic!], »Osę« [Organizację Specjalnych Akcji Bojowych] i »Wachlarz«, ale także rozrosnąć się o te wszystkie zespoły, grupy bojowe i organizacje, które już prowadziły – w powiązaniu z AK czy też nie – walkę w zakresie sabo- tażu i dywersji (»technicznej« i »osobowej«) lub które zamierzano w walkę tę zaangażować. W wypadku Kedywu KG organizacją taką były przede wszystkim Grupy Szturmowe Szarych Szeregów już na początku listopada 1942 r. wcielone do Oddziałów Dyspozycyjnych ZO” (T. Strzembosz, Oddziały szturmowe konspiracyjnej Warszawy 1939-1944, wyd. II, War- szawa 1983, s. 119). Na czele Kedywu Komendy Głównej Armii Krajowej stanął płk August Emil Fieldorf („Maj”, „Nil”). Latem 1944 r. Kedyw KG AK liczył około 1500 żołnierzy. 326 Winno być: Obszarów. 327 Biur Informacji i Propagandy.

261 Dokumenty

III. Zadania. A. „Kedyw” Komendy Głównej (etat – zał. 1, 2, 3, 4)328 ma za zadanie: 1. Planowanie akcji dywers[yjnej] i sabot[ażowej] w skali ogólnej oraz opracowanie wytycznych do niej dla Okręgów. 2. Kierowanie akcją oddziałów dyspozycyjnych „Kedywu” K[omen]dy Głów[nej]. 3. Kontrola działu „Kedywu” w okręgach w dziedzinie wyszkolenia, zaopatrzenia, wykonania i stanu organizacyjnego. 4. Studium metod i sposobów prowadzenia akcji dyw[ersyjnej], sabot[ażowej] i wytycznych. 5. Szkolenie dowódców zespołów, patroli dywersyjnych w zakresie akcji dywersyjnej, sabotażowej i partyzanckiej oraz instruktorów tech[nicznych] dla potrzeb Okręgów. 6. Badania i opiniowania materiałów, sprzętu oraz pomysłów w zakresie dotyczącym akcji dywersyjnej i sabotażowej. 7. Produkcja centralna środków walki dywersyjnej i sabotażowej. 8. Zaopatrywanie Okręgów, w miarę posiadania zasobów, w materiał i środki do bie- żącej walki dywersyjnej i sabotażowej. 9. Nadzór nad odcinkiem pracy w tych organizacjach] społecznych, których zadaniem jest współdziałanie w walce czynnej oraz udzielanie im pomocy w zakresie wyszk[olenia] i zaopatrz[enia] materiał[owego].

B. „Kedyw” Komendy Okręgu, wzgl[ędnie] Obszaru (etat – zał. 5)329 ma za zadanie: 1. Planowanie i kierowanie bieżącą akcją dywersyjną, sabotażową i partyzancką na terenie Okręgu. 2. Kierowanie akcją oddziałów dywersyjnych „Kedywu” K[omendy] Okr[ęgu]. 3. Szkolenie dowódców patroli i wykonawców do akcji dywers[yjnej] i sabot[ażowej]. 4. Zaopatrywanie odcinka walki czynnej w niezbędny sprzęt, mat[eriały] i środki.

IV. Zarządzenia organizacyjne. 1. Oddziały i zespoły o charakterze dywersyjnym i sabotażowym, znajdujące się na terenie poszczególnych Okręgów, przechodzą pod rozkazy K[omen]dantów Okręgów. Nie dotyczy to oddziałów dyspozycyjnych „Kedywu” K[omendy] G[łównej]. 2. Z chwilą zmontowania „Kedywu” zespoły Z[wiązku] O[dwetowego] i „Wachlarza” tracą odrębność organizacyjną. 3. Na zmontowanie „Kedywów” przeznaczam czas do końca marca br. tak, aby od dnia 1 kwietnia br. odcinek walki czynnej był całkowicie uporządkowany. 4. W załącznikach 6 i 7330 podaję etaty i zadania poszczególnych elementów organizacyjnych dla walki czynnej.

V. Ustalam etat dla Okręgu. 4 zawiązki oddziałów partyzanckich.

I. Caban, Z. Mańkowski, Związek Walki Zbrojnej..., s. 507–509.

328 Załączników nr 1–4 nie publikujemy. 329 Załącznika nr 5 nie publikujemy. 330 Załączników nr 6 i 7 nie publikujemy. Załączniki nr 5 i 7 zostały ogłoszone drukiem w: I. Caban, Z. Mańkowski, Związek Walki Zbrojnej..., s. 509–511.

262 Dokumenty

Nr 147 1943, LUTY, 8, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 84 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („GROTA”) WYDANY PO AKCJI ODBICIA WIĘŹNIÓW W PIŃSKU331

W okresie nasilenia bezpośrednich akcji Sił Zbrojnych w Kraju przeciwko okupantowi wykonano również kilka śmiałych, udanych napadów celem odbicia naszych żołnierzy z rąk niemieckich. Miały one miejsce w szeregu punktów Kraju i sprowadzały się przeważnie do na- padów na więzienia lub konwoje niemieckie prowadzące aresztowanych. Na specjalne wyróżnienie zasługuje ostatnia podobna akcja zbrojna. Z wnętrza Kraju wyruszył na dalekie Kresy oddział złożony z żołnierzy i ochotników, pokonał olbrzymie trudności techniczne, w brawurowym wypadzie opanował więzienie, kła- dąc trupem kilku Niemców i odbił kilku więzionych tam naszych żołnierzy oraz wy- puścił na wolność kilkudziesięciu więźniów politycznych, sam nie ponosząc strat ani w ludziach, ani w uzbrojeniu. Akcja udała się dzięki odpowiedniemu, precyzyjnemu przygotowaniu oraz odwadze wszystkich uczestników, przy całkowitym zachowaniu zimnej krwi i przytomności umysłu podczas i po napadzie. Powyższa akcja stanowi piękny przykład czynu zbrojnego Sił Zbrojnych w Kraju w ramach toczonej obecnie przez nas walki konspiracyjnej. Obok licznych innych udanych działań bojowych, świadczy o mocy ducha, odwadze oraz sprawności do- wódczej i bojowej naszych szeregów. Uczestników tej akcji zbrojnej wyróżniłem – m i a n u j ą c dwóch podporucznikami czasu wojny, n a d a j ą c dwóm Krzyż Virtuti Militari V klasy, szeregowi najdziel- niejszych Krzyże Walecznych332, reszcie – udzielając pochwały.

„Biuletyn Informacyjny”, Warszawa, 18 II 1943, nr 7. Toż w: Armia Krajowa..., t. 2, s. 416–417 (tu różnice stylistyczne w ostatnim akapicie).

331 Głośnej akcji uwolnienia trzech oﬁ cerów „Wachlarza” i kilkudziesięciu innych więźniów z więzienia w Pińsku dokonała grupa żołnierzy Armii Krajowej, dowodzona przez kpt. Jana Piwnika „Ponurego” 18 stycznia 1943 r. 332 Orderem Virtuti Militari V klasy zostali odznaczeni: kpt. Jan Piwnik („Ponury”) i por. Jan Rogowski („Czarka”), a wśród 15 odznaczonych Krzyżami Walecznych znaleźli się m.in.: por. Michał Fijałka („Kawa”), Jan Grocholski („Janek”), Czesław Hołub („Ryks”), Wiktor Hołub („Kmicic”), por. Wacław Kopisto („Kra”), Zygmunt Sulima („Esesman”), ppor. Jerzy Wojnowski („Motor”) i Paszkiewiczowa, właścicielka majątku pod Brześciem, z którego żołnierze AK udali się na akcję w Pińsku.

263 Dokumenty

Nr 148 1943, MARZEC, 3, [WARSZAWA]. SCHEMAT MELDUNKU MIESIĘCZNEGO KEDYWU KOMENDY GŁÓWNEJ AK Z ODCINKA WALKI KONSPIRACYJNEJ333

1. Dywersja – na przedmioty i ludzi. Podać na terenie jakich województw, co zrobiono (niszczenie torów kolejowych, stacji, środki zapalające o opóźnionym działaniu, palenie benzyny itd.). 2. Sabotaż – parowozy, wagony, w fabrykach. Skażanie bakteriami. 3. Terror – a) likwidacja Polaków – agentów g[esta]po, b) likwidacja Niemców – walki bezpośr[ednie], środki ukryte, c) akcja pogróżkowa imienna. 4. Odwet – akcje wykonane w odpowiedzi na poczynania niemieckie niszczące, wysiedleńcze, terrorystyczne itp. 5. Samoobrona – uwalnianie więźniów, aresztowanych, wywożonych, walka przy zagrożeniu bezpośrednim. Represje niemieckie. 6. Partyzantka – rozwój tej akcji, sytuacja końcowa z okresu sprawozdawczego. 7. Różne akcje. U w a g a: Sprawozdanie musi być zrobione 12–13 każdego miesiąca. Redago- wać je opisowo, lecz stylem telegraﬁ cznym. Objętość – 1 strona pisma maszynowego (z pojedynczymi odstępami). Określanie terenów: polskich – województwami, innych – krajami. Ponieważ trudności techniczne nie zawsze pozwolą na każdorazowe zestawienie wyników walki z całego terenu, braki będą uzupełniane w meldunkach miesięcznych z zaznaczeniem okresu i terenu, z którego pochodzą334.

Oryginał, maszynopis. AWBBH, III/29/3, k. 2.

333 Dokument ten został zaopatrzony w odręczny dopisek: „Igor – przekazuję »szymmel« mie- sięcznego sprawozdania. 3 III [19]43”. „Igor” – to kpt. Tadeusz Grzmielewski, zastępca szefa Oddziału III (Operacyjnego) Kedywu Komendy Głównej Armii Krajowej. Nadawcą był „Bolek” – mjr Wacław Janaszek, szef Sztabu Kedywu KG AK. 334 Miesięczne meldunki z odcinka walki konspiracyjnej podpisywane były przez Kierow- nictwo Walki Konspiracyjnej i przesyłane do Londynu. Pierwszy taki meldunek dotyczył okresu listopad 1942 – styczeń 1943 r., a poczynając od lutego 1943 r. sporządzano je co miesiąc. Zob. dok. nr 152.

264 Dokumenty

Nr 149 1943, MARZEC, 13, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 252 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („GRABICY”) O UREGULOWANIU BIEŻĄCEJ AKCJI BOJOWEJ W OBSZARACH I OKRĘGACH

Zgodnie z rozkazem L.dz. 84/Kedyw z dnia 22 I [19]43 r[oku]335 bieżącą akcję bo- jową w Obszarach i Okręgach reguluję następująco: I . C e l e (dosłowny tekst z przytoczonego rozkazu). [...]336 II. Rodzaje działania. 1. Dywersja na linie kolejowe, drogi, telekomunikację, przemysł wojenny, urzę- dy i magazyny okupanta. 2. Sabotaż na kolejach, na poczcie, w przemyśle wojennym, w administracji i na wszystkich innych odcinkach pracy, gdzie można dosięgnąć okupanta. 3. Terror w stosunku do Niemców, „volksdeutschów” i wszystkich współpracu- jących z okupantem przeciwko nam. Nie wykonywać aktów terrorystycznych przeciwko wojsku (Wehrmacht) n[ie] p[rzyjacie]la337. W szczególności atakować gestapo, policję, SS, oddziały partyjne, administrację okupacyjną. 4. Odwet za wysiedlanie, łapanki, egzekucje i represje. 5. Samoobrona, polegająca na uwalnianiu aresztowanych przez akcje bojowe z zewnątrz, na transporty, więzienia, obozy i miejsca straceń. 6. Partyzantka. Wytyczne w załączniku nr l338. III. Zasady działania. Działania powyższe planują i zarządzają ich wykonanie K[o]m[en]d[an]ci Obszarów i Okręgów. Starają się objąć nimi cały teren, nadający się do ich wykonania, zależnie od rodzaju działania. Nasilają lub osłabiają akcję bojową zgodnie z moimi ogólnymi wytycznymi w tej sprawie. Przestrzegają następujących zasad: – Akcję bojową prowadzić w[edłu]g z góry opracowanego planu. – Każde działanie gruntownie przygotować. Zachować tajemnicę przygotowań. – Uderzać zdecydowanie i skutecznie. – Działać przez zaskoczenie. – Starannie likwidować akcję po jej zakończeniu. – Uderzenia zasadnicze wykonywać pod własną ﬁ rmą. Zostawiać – gdzie się da – znak WP spleciony w kotwicę (patrz: ,,Biul[etyn] Inf [ormacyjny]” Nr ... z dn[ia] ...)339.

335 Zob. dok. nr 146. 336 Treść pkt. I Cele jest powtórzeniem z rozkazu z 22 stycznia 1943 r. – zob. dok. 146. 337 Wykonywania akcji terrorystycznych przeciwko wojsku (Wehrmachtowi) zabraniał także specjalny rozkaz Dowódcy Armii Krajowej nr 68 z 22 stycznia 1943 r. (AWBBH, III/33/30, k. 5). 338 Załącznik nr 3 nie zachował się 339 Ten fragment tekstu został opatrzony gwiazdką, a pod dokumentem przy gwiazdce od- ciśnięto stemplem kotwicę ze splecionych liter WP (Wojsko Polskie, Polska Walcząca). O ﬁ rmowaniu własnych akcji dywersyjnych zob. dok. 145, tamże w przypisie 324 data i numer „Biuletynu Informacyjnego”, które tutaj zostały wykropkowane.

265 Dokumenty

– W zarodku tłumić wszelkie objawy anarchii, do której może prowadzić przerost inicjatywy u podwładnych lub tendencyjne i nielojalne działanie obcych grup dywersyjnych, np. sowieckich, występujących pod płaszczykiem polskim340. IV. A k c j e z a s t r z e ż o n e. Na tle ciągłej akcji bojowej, prowadzonej przez Obszary i Okręgi, organizować będę wystąpienia nasilone, które wykonywane będą na mój rozkaz, w różnych miejscach i w czasie przeze mnie oznaczonym. Elementy takich akcji zastrzeżonych przygotowywać będą K[o]m[en]d[an]ci Obsza- rów i Okręgów według każdorazowych moich wytycznych, które przekazywać będę przez Kedyw K[omendy] G[łównej], względnie przygotowują z własnej inicjatywy, przekazując przygotowaną akcję do mojej dyspozycji. Akcje zastrzeżone będą w rozkazach i meldunkach oznaczone kryptonimem, np. akcja B., akcja 27, akcja Pierścień, akcja Wstążka itd. Na akcje zastrzeżone składać się będą działania różne, najczęściej dywersyjne na komunikacje oraz na większe zbiorowiska okupanta. Akcje te powodować będą wzmożone retorsje ze strony okupanta. Zasadniczo zastrzegam do swej dyspozycji uderzenia na obozy koncentracyjne, natomiast Okręgi przeprowadzają rozpoznanie i opracowują plan uderzenia, który należy przedstawić K[omendzie] G[łównej]. V. M e l d u n k i. Wszystkie działania bojowe należy rejestrować i przysyłać do K[omendy] G[łównej] meldunki miesięczne w[edłu]g ) kolejności jak pkt II, w terminie do dnia 10. następ- nego każdego miesiąca. Nie uwzględnione w meldunku z jednego miesiąca działania należy podać w następnym meldunku z zaznaczeniem daty. Meldunki mają być podpisywane przez K[o]m[en]d[an]tów Obszarów lub Okręgów. VI. W y s z k o l e n i e. Plan szkolenia podaje załącznik nr 1. Należy do końca kwietnia nadesłać potrzeby personalne i wyszkoleniowe dla Ke- dywów Obszarowych i Okręgowych. VII. Z a o p a t r z e n i e. Łącznie z meldunkiem miesięcznym (pkt V) należy przedstawić sytuację materia- łową. Do dyspozycji K[o]m[en]d[an]tów Okręgów oddaję po 50 naboi na pistolet kal[iber] 9 mm. Z tego 20 sztuk należy zastrzec do swojej dyspozycji. Zapotrzebowanie na bra- kującą do tych norm ilość amunicji należy przesłać do K[omendy] G[łównej] w ciągu kwietnia. Równocześnie polecam przygotować się do jej odbioru. VIII. K o n t y n g e n t n a k w i e c i e ń – m a j o b j ę t y z a ł ą c z n i k i e m nr 3341.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/29/6, cz. II, k. nlb. Zob. fot. s. 397.

340 Punkt ten został sprecyzowany w załączniku nr 1 do niniejszego rozkazu: „Nie wolno podejmować żadnej akcji zbrojnej przeciw partyzantce sow[ieckiej], niedopuszczalne jest denuncjowanie jej do władz niem[ieckich]”. 341 Załącznika nie publikujemy.

266 Dokumenty

Nr 150 1943, MARZEC, 29, [WARSZAWA]. MELDUNEK NACZELNIKA SZARYCH SZEREGÓW FLORIANA MARCINIAKA („JERZEGO NOWAKA”) DO DOWÓDZTWA KEDYWU KOMENDY GŁÓWNEJ AK O PRZEBIEGU AKCJI POD ARSENAŁEM342

Dnia 26 bm., za pozwoleniem p. Lipińskiego [mjr. Jana Wojciecha Kiwerskiego]343, wydałem rozkaz odbicia więźniów, przewożonych w tym dniu z Szucha na Pawiak. Akcję przeprowadził specjalny oddział Szarych Szeregów Chorągwi Warszawskiej, złożony z 25 ludzi pod osobistym dowództwem Komendanta Chorągwi D[ru]ha Orszy [Stanisława Broniewskiego]. Akcja miała na celu odbicie hufcowego I Hufca Starszo- harcerskiego D[ru]ha Jana Rudego [Jana Bytnara], aresztowanego w dniu 23 bm., którego gestapo badało w sposób bestialski w ciągu dni: 23, 25 i 26. Akcja została uwieńczona pełnym sukcesem. Uwolniono: D[ru]ha Jana Rudego i 24 więźniów politycznych, w tym drugiego hufcowego Hufca Starszoharcerskiego na Pradze – [Henryka] Ostrowskiego. Straty własne: 2 ciężko rannych i jeden aresztowany. Z więźniów: jeden mężczy- zna został ponownie schwytany około 40 minut po akcji w pobliskich ruinach i jedna kobieta została w czasie akcji ranna, którą też należy uważać za straconą344. Stra- ty nieprzyjaciela: na pewno 6 zabitych, prawdopodobnie trzech dalszych zabitych i 3 rannych (w zabitych na pewno jeden granatowy i prawdopodobnie też jeden). Zniszczono jedną ciężarówkę nieprzyjaciela. Zdobyto 2 auta, z tego jedno później porzucono, jeden [pistolet typu] Walter. Za przeprowadzenie akcji tej proszę o mianowanie dowódcy oddziału D[ru]ha Orszy oﬁ cerem czasu wojny, a 5 uczestników za męstwo, brawurową odwagę i bezgraniczne- poświęcenie – udekorowanie odznaczeniami bojowymi345.

S. Broniewski, Akcja pod Arsenałem, wyd. II, Warszawa 1983, s. 117–118.

342 Akcja pod Arsenałem nosiła kryptonim „Meksyk II” (kryptonimem „Meksyk I” oznaczono nieudane „wystawienie” do tej akcji 23 marca 1943 r.). 343 Mjr Jan Wojciech Kiwerski był dowódcą Oddziałów Dyspozycyjnych Kedywu KG AK. 344 Spośród uczestników akcji pod Arsenałem ranni zostali: Maciej Aleksy Dawidowski („Alek”, „Glizda”) i Tadeusz Krzyżewicz („Buzdygan”, „Tadzio II”); pierwszy z nich zmarł 30 marca, a drugi – 2 kwietnia 1943 r. W czasie odskoku po akcji w ręce gestapo wpadł Hubert Lenk („Hubert”), który wkrótce potem został zamordowany. Podczas akcji została ranna Helena Siemieńska, ciotka Tadeusza Zawadzkiego („Zośki”, „Kajmana”), która wskutek ran zmarła. 345 Dowódca Armii Krajowej gen. bryg. Stefan Rowecki rozkazem L. 79 z 20 kwietnia 1943 r. mianował dowodzącego akcją Stanisława Broniewskiego podporucznikiem rezerwy, rozkazem L. 68 z 3 maja 1943 r. nadał pośmiertnie order Virtuti Militari V klasy Maciejowi Aleksemu Dawidowskiemu, a Krzyże Walecznych: Tadeuszowi Krzyżewiczowi (pośmiert- nie) oraz Tadeuszowi Zawadzkiemu („Kajmanowi”), Janowi Rodowiczowi („Anodzie”), Jerzemu Gawinowi („Słoniowi”), Sławomirowi Maciejowi Bittnerowi („Maćkowi”) i Euge- niuszowi Koecherowi („Kołczanowi”).

267 Dokumenty

Nr 151 [1943, MARZEC], [LONDYN]. ZESTAWIENIE WYNIKÓW AKCJI SABOTAŻOWO-DYWERSYJNEJ AK ZA OKRES OD 1 MARCA 1942 DO 1 MARCA 1943 ROKU

1. Uwagi wstępne. Walka, jaką prowadzi bez ustanku i z jednakowym natężeniem organizacja nasza i społeczeństwo polskie z Niemcami w formie sabotażu, dywersji i działań partyzanckich, nie da się obecnie ująć w ramy ścisłej statystyki z następujących, najważniejszych powodów: a) Działania sabotażowo-dywersyjne są akcją podziemną, za dekonspirację której grozi śmierć nie tylko ujętym sprawcom, lecz represje w stosunku do ludzi nie związanych bezpośrednio z ujawnionym aktem. Stąd w większości wypadków sprawcy sabotażu czy dywersji wolą pozostać na razie nieznani. b) Prowadzenie dokładnej statystyki z działalności sabotażowo-dywersyjnej, poza możliwością dekonspiracji, obciążyłoby nadmiernie sieć łączności w Polsce i sieć łączności organizacji z Centralą w Londynie. Sieć ta musi być wykorzystana do bardziej ważnych celów, chociażby jak np. przesyłanie wiadomości wywiadowczych. c) Olbrzymie trudności komunikacyjne, zwłaszcza ze wschodnią częścią Polski i oku- powanymi obszarami ZSRR oraz silna kontrola ruchu pomiędzy Polską centralną a obszarami Polski zachodniej oraz Rzeszy, utrudniają przesyłanie meldunków pisemnych. W związku z tym nadchodzące meldunki o wynikach akcji sabotażowo-dywersyjno-partyzanckiej, prowadzonej przez Polaków w Polsce, w Rzeszy i częściowo na terenach zachodnich ZSRR – są jedynie fragmentaryczne. Pełniejszy obraz wyników tych działań można otrzymać przez zestawienie sprawdzonych ułamkowych danych i ich uogólnienie oraz przez śledzenie reakcji Niemców.

2. Ogólne założenie akcji sabotażowo-dywersyjno-partyzanckiej.

Ogólne cele akcji pozostają niezmienione. Chodzi o: a) Jak najsilniejsze dezorganizowanie niemieckich transportów na front wschodni przez niszczenie lokomotyw, urządzeń kolejowych i wagonów oraz przerywanie ruchu wszelkimi sposobami na najważniejszych szlakach kolejowych. b) Jak najwydatniejsze obniżanie produkcji niemieckiego przemysłu wojennego sto- sując wszelkie możliwe sposoby: od uchylania się od pracy przez niszczenie narzę- dzi i surowców do wadliwego wykonywania produktów. c) Obniżanie moralne wojska i społeczeństwa niemieckiego przez propagandę dywersyjną. d) Możliwie silne obniżanie zasobów żywnościowych Rzeszy drogą sabotażu rolniczego. e) Wprowadzanie chaosu w administracji niemieckiej wszelkimi sposobami, od organizowania mistyﬁ kacji aż do usuwania bardziej wartościowych funkcjonariuszy nieprzyjaciela.

268 Dokumenty

3. Naświetlenie wyników działań. A. Akcja dywersyjno-sabotażowa na kolejach. Akcja dywersyjno-partyzancka na liniach kolejowych została rozszerzona przez podjęcie na wiosnę partyzantki we wschodniej części Polski i przylegających obszarach sowieckich. Działania partyzanckie są prowadzone głównie w słabo zaludnionych lub lesistych okolicach, gdzie ich zwalczanie jest trudne. Brak szczegółowych wiadomości o wynikach działań. Znane są jedynie dość liczne poszczególne wypadki rozbierania torów kolejowych, napady na pociągi idące na front, załadowane żywnością i sprzętem, ostrzeliwania pociągów z wojskiem, wykolejenia pociągów, ich podpalania itp. [...] Z tych kilku przykładów wynika, że działania dywersyjne na kolejach wykazują dużą różnorodność (nie według jednego schematu) i są prowadzone planowo w rejonach, gdzie to przyniesie przeciwnikowi największe szkody. Równocześnie z partyzantką są prowadzone na całym obszarze Polski silne dzia- łania dywersyjno-sabotażowe. Skutki tej akcji naświetlają następujące dane, wyjęte z meldunków wywiadowczych otrzymanych z Kraju. Meldunek wywiadowczy z lipca 1942 [roku], omawiając stan komunikacji kolejowej, podaje: „Opóźnienia pociągów i ograniczenia ilości pociągów. Dalszą trudnością komunikacji kolejowej są opóźnienia w ruchu. Wahają się w dużych granicach i dochodzą w poszczególnych wypadkach do kilku godzin. Przeciętne opóźnienie pociągu w styczniu 1942 r[oku] wynosiło: – dla Warszawy 211 minut – „ Łodzi 122 godziny – „ Siedlec i Platerowa 115 godzin. Na terenie Rzeszy opóźnienia są mniejsze, zaś w pasie przyfrontowym jeszcze większe. Opóźnienia są powodowane przede wszystkim: a) uszkodzeniem taboru w czasie jazdy (głównie parowozy), b) sabotażami oraz innymi uszkodzeniami torowisk i innych urządzeń, np. rozkręce- niem szyn, sypaniem piasku do smarownic osi wagonów itp., c) działalnością partyzantów na terenach Polski, jak i na wschodzie, gdzie ostatnio bardzo przybrała na sile i powoduje duże trudności i straty, d) zatrzymywaniem pociągów na linii dla dokonywania kradzieży, e) niefachowymi i niezdecydowanymi zarządzeniami kierownictw oddziałów ruchu (Zugleitung i Oberzugleitung).

Narastające trudności zmusiły zarząd kolei niemieckich do daleko idących ogra- niczeń ruchu. [...]” 346 Akcja sabotażowa. Oto jej wyniki: Koleje: uszkodzono parowozów – 1745

346 Pominięto wyliczenie skutków akcji dywersyjnych na kolei.

269 Dokumenty

[uszkodzono] wagonów – 5871 spalono wagonów – 111 podpalono transportów kolejowych – 122 uszkodzono transportów idących na front ze sprzętem uzbrojenia – 216 spowodowano przerw w ruchu kolejowym w kierunku zachodnim – 134 spowodowano przerw w telekomunikacji kolejowej – 131 zniszczono pociąg warsztatowy – 1

W rezultacie: duże angażowanie żywych sił do pilnowania kolei, obniżenie wydaj- ności komunikacji kolejowej dla potrzeb frontu wschodniego, wprowadzenie chaosu w komunikacji kolejowej.

Przemysł wojenny: – W wytwórni „Avia” w Warszawie wykonano źle (nie do użycia) 1532 zespoły wyrzutników do bomb. – W wytwórni prochu – Pionki – odrzucono źle wykonany materiał wybuchowy w wy- sokości jednomiesięcznej produkcji. – W Oberhütte Stahl – Gliwice – wstrzymano produkcję pocisków p[rzeciw]panc[ernych] z powodu stwierdzenia zbyt słabej siły przebicia. – Huta „Pokój” – produkcja stali wynosi 30% poprzedniej ilości z powodu akcji sabotażowej. – Zakłady Ostrowieckie w Warszawie – produkcja parowozów spadła o 30% w stosunku do poprzedniej. – Unieruchomiono 2 piece martenowskie. – Zagwożdżono 7 szybów naftowych. – W różnych fabrykach uszkodzono: – obrabiarek – 351 – tokarek – 11 – motorów – 76 – pasów transmisyjnych – 901 – różnych maszyn – 342 – wózków fabrycznych – 14 – materiału przędzalniczego – 12 772 kg – różnych narzędzi – 242 – automatów – 104 – spowodowano zwiększone zużycie narzędzi [...] – spowodowano stratę – 17 568 godzin roboczych. – W kopalniach zniszczono – rur – 645 m[e]tr[ów] – szyn – 23 – wózków elektrycznych – 1261 szt – pomp – 11 – dynamo maszyn – 2 – Różny materiał zniszczony: – pontony gumowe – 25 – stop cynkowy – 18 ton

270 Dokumenty

– żelazo – 108 ton – stal – 122 tony – materiały specjalne – 897 kg – przybory warsztatowe – 344 kg – smary – 21 135 kg – drzewo [sic!] na produkcję śmigieł – 470 ton – śmigieł347 – 86 szt. – gumy – 40 ton – narzędzi mechanicznych – 28 – Wadliwie wykonano części do 600 c[iężkich] k[arabinów] m[aszynowych]. Różne: – Spalono: – koszary – 1 – tartaki – 3 – szkołę niemiecką – 1 – szpital wojskowy – 1 – warsztaty wojskowe – 1 – garaże wojskowe – 2 – magazyn lotniczy – 1 – magazyny szpitalne – 3 – młyn z 23 tonami zboża – 1 – siana – 120 ton – słomy – 60 ton – Zniszczono: – samochodów i ciągników wojskowych – 301 – mostów kolejowych – 9 – Wykonano: – wypadów na więzienia celem zwolnienia uwięzionych – 7 – Spalono: – wsie przeznaczone dla osiedlenia osadników niemieckich – 2. Propaganda (obejmuje żołnierzy niemieckich i ludność niemiecką w Polsce). Formy propagandy: – kolportaż specjalnie drukowanych czasopism i ulotek, – [kolportaż] biuletynów informacyjnych, – rozgłaszanie pogłosek podrywających morale, – organizowanie afer mistyﬁ kacyjnych.

Zestawienie powyższe nie obrazuje całokształtu wyników pracy dywersyjnej i sabotażu w Polsce z powodu trudności, na jakie natraﬁ a zbieranie wiadomości i meldunków na ten temat.

Odpis, maszynopis. AWBBH, mikroﬁ lm nr 560.

347 Winno być: śmigła.

271 Dokumenty

Nr 152 1943, KWIECIEŃ, 15, [WARSZAWA]. FRAGMENTY KOMUNIKATU KIEROWNICTWA WALKI KONSPIRACYJNEJ NR 11 ZAWIERAJĄCY MELDUNEK Z ODCINKA WALKI KONSPIRACYJNEJ ZA MARZEC 1943 ROKU348

Dywersja. Na terenie województw warszawskiego, krakowskiego, lubelskiego spowodowano 18 przerw w ruchu kolejowym, na co złożyło się 5 wysadzeń torów, 13 uszkodzeń linii telefonicznych i telegraf[icznych], przy czym zniszczono 3 parowozy, 16 wagonów. Za luty dodatkowo melduję: na terenie województw warszawskiego, krakowskiego, lubelskiego spowodowano 14 przerw w ruchu kolejowym, na co złożyło się 7 wysa- dzeń torów, 7 uszkodzeń linii telefonicznych i telegraﬁ cznych. Zginęło na skutek tego około 50 Niemców, maks[ymalna] przerwa w ruchu 3 dni, min[imalna] 4 godziny, średnio 18 godzin. Podłożono środki zapalające o opóźnio- nym działaniu do 41 transportów. Stwierdzono, że spaliło się 15 wagonów z benzyną. Spalono baraki w rejonie dwor- ca Gdańskiego [w Warszawie]. Na terenie województwa białostockiego wykolejono 17 pociągów, co spowodowało uszkodzenie 13 parowozów i zniszczenie 82 wagonów, w czym 12 wagonów z amunicją wyleciało w powietrze (218 zabitych i rannych Niemców). Sabotaż. Na terenie województw warszawskiego, lubelskiego, krakowskiego, białostockiego uszkodzono 202 parowozy i 622 wagony w różnych pociągach. Za luty dodatkowo melduję: na terenie wyżej wymienionych województw uszkodzono 53 parowozy oraz 296 wagonów w różnych pociągach. Uszkodzono 47 samochodów, 12 działek przeciwlotn[iczych]. W zakładach przemysłu wojennego uszkodzono 4 silniki i 4 obrabiarki. Terror. Zlikwidowano 20 agentów ge[sta]po [...]. Odwet. W odpowiedzi na akcję wysiedleńczą w Hrubieszowskiem dokonano napadu na posterunek policji. Akcja bez strat własnych. Zabito 3-ch policjantów. Pod Biłgora- jem spalono składy drzewa [sic!] w Wytw[órni] Baraków. Samoobrona. Uwolniono 25 więźniów na ul. Bielańskiej w czasie przewożenia z ge[sta]po w al. Szucha na Pawiak. Szczegóły jak w komunikatach349. Uwolniono 2-ch więźniów w Tyszowcach bez własnych strat.

Odpis, maszynopis. AAN, 203/I–6, k. 4.

348 Meldunek, zawierający ten komunikat, podpisany przez Dowódcę AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Kalinę”), został wysłany do Londynu (depesza nr 586) z datą 15 kwietnia 1943 r. 349 O akcji na ul. Bielańskiej (akcja pod Arsenałem) 26 marca 1943 r. zob. dok. nr 150.

272 Dokumenty

Nr 153 1943, SIERPIEŃ, 10, [MIEJSCE POSTOJU]. FRAGMENTY MELDUNKU DOWÓDCY KEDYWU PODOKRĘGU RZESZÓW AK POR. ZENONA SOBOTY („KORCZAKA”) DO KOMENDANTA KEDYWU OKRĘGU KRAKÓW AK MJR. DR. STEFANA TARNAWSKIEGO („JAREMY”) O UWOLNIENIU WIĘŹNIÓW W JAŚLE350

Wykonując rozkaz p[ana] Komendanta z dnia 14 VII br., przeprowadziłem w dniu 5 bm. uderzenie na więzienie okręgowe w Jaśle, celem odbicia aresztowanych żołnie- rzy Kedywu i Terenówki. Skład zespołu bojowego: d[owód]ca Korczak; członkowie: Żbik [Zbigniew Zawiła], Boruta [Zbigniew Cerkowiak], Dąbrowa [Stanisław Kostka], Trójka [Józef Okwieka]. Na punkcie obserwacyjnym w pobliżu bramy więziennej, na zewnątrz: Paw [Stani- sław Magura]. Uzbrojenie zespołu: 1 pistolet maszynowy systemu Bergmann, granaty ręczne obronne, dużokalibrowe pistolety automatyczne. Przebieg: 5 VIII o godz[inie] 22-giej zespół w powyższym składzie podsunął się na teren ogrodu warzywnego położonego naprzeciw bramy więziennej. Przez ogród ze- spół przeczołgał się z zachowaniem bardzo dużych ostrożności w okresie do godz[iny] 23-ciej, forsując po drodze 3 ogrodzenia siatkowe, wzgl[ędnie] drewniane, tuż pod otwartymi oknami znajdującej się obok ogrodu kamienicy, zamieszkałej częściowo przez volksdeutscherów [sic!]. O godz[inie] 23.05 straż więzienna wypuszczała; od- chodzącego z opóźnieniem ze służby Trójkę. W momencie otwarcia więzienia sterro- ryzowałem strażnika, po czym, po zamknięciu bramy, opanowałem z całym zespołem poszczególne oddziały, aresztując dozorców i osadzając ich w ciemnicy. Na jednym z oddziałów przyszło do walki, w czasie której został ciężko ranny strażnik [Jan] Mu- siał, znany z negatywnego stanowiska351 do więźniów politycznych oraz podejrzany o współpracę z gestapo. Rannego po prowizorycznym opatrzeniu osadzono również w ciemnicy. Po opanowaniu więzienia przystąpiłem do otwierania cel, wypuszczając przede wszystkim żołnierzy Kedywu i Terenówki, a następnie innych więźniów politycznych, a częściowo i kryminalnych. Ogólna ilość zwolnionych wynosi 66 osób, w tym z Tarnobrzega 1, z Mielca 6, z Gorlic 25, z Krośnieńskiego 20, z Brzozowskiego 8, z Sanockiego 3, z Krakowa 1, z Warszawy 1, z Jasielskiego 1. Wszystkim zwolnionym wypłacono doraźne zapomogi na ogólną kwotę 13 000 zł. Wypłatę zleciłem ob. Żbikowi, który w czasie akcji pełnił agendy [sic!] mojego za- stępcy. Ponadto wszystkim więźniom wydano: po 1 parze spodni, po 2, wzgl[ędnie] 1 kocu, chleb w dowolnej ilości. Po opanowaniu magazynu z bronią wydano 20-tu

350 Odpis powyższego meldunku, przesłany z Okręgu Kraków 10 sierpnia 1943 r., dotarł do Warszawy osiem dni później. Komunikat nr 1 Okręgowego Kierownictwa Walki Podziem- nej, informujący o tej akcji, został zamieszczony w „Małopolskim Biuletynie Informacyj- nym” (Kraków, 29 VIII 1943, nr 32), a niezbyt precyzyjna notatka, donosząca o odbiciu więźniów przez przebranych w niemieckie mundury ludzi w kilku autach – w „Rzeczypo- spolitej Polskiej” (Warszawa, 30 VIII 1943, nr 15). Krótki komunikat Kierownictwa Walki Podziemnej poświęcony akcji wysłano do Londynu 19 VIII 1943 r. (zob. Armia Krajowa..., t. 3, s. 58). 351 Winno być: stosunku.

273 Dokumenty

zwolnionym 19 karabinów i 1 pistolet. Uzbrojeni w ten sposób eks-więźniowie pełnili obowiązki przedniej i tylnej straży. [...] Bezpośrednio przed wyjściem z więzienia uszkodziłem przewody telefoniczne. Wyj- ście odbyło się zwartym oddziałem w dniu 6-go bm. o godz[inie] 0.30. Trasa wycofania: Jasło ul. Kolejowa, góra klasztorna, Łaski, Czeluśnica, Żółków. Wychodząc pozostawiłem wiele cel z więźniami kryminalnymi oraz bramę więzienną na klucz nie zamknięte, liczyć się zatem należy, że wielu pozostałych więźniów po naszym od- marszu wyszło z więzienia we własnym zakresie352, co leżało w moich planach celem zatarcia śladów. Celem zdezorientowania n[ie]p[rzyjacie]la poleciłem włączyć w skład wypuszczonych 4-ch Ukraińców. [...] Cały zespół bojowy przez cały czas akcji wykazał dużo ducha bojowego, umożli- wiającym zdyscyplinowaniem, wybitną odwagą i sprawnym wykonywaniem zadań planowe przeprowadzenie akcji. Nadmieniam, że akcja ta odbywała się w pobliżu skoszarowanej i będącej w stanie pogotowia kompanii Schu[tz]po[lizei] i żandarmerii oraz przy centrali telefonicznej Wehrmachtu, mieszczącej się w budynku obok wię- zienia, a zatem w warunkach wyjątkowo trudnych, tym bardziej, iż na terenie więzie- nia padały słyszane z zewnątrz strzały. W związku z powyższym wnoszę o nadanie członkom zespołu bojowego za wybitną odwagę krzyży Virtuti Militari, Pawiowi zaś, który pełnił obowiązki zbrojnej obserwacji w pobliżu bramy, Krzyża Walecznych.[...]

S. Kostka, Odbicie więźniów w Jaśle w 1943 r. Akcja „W”, „Wojskowy Przegląd Historyczny”, Warszawa, 1962, nr 4, s. 164–166.

352 Po opuszczeniu więzienia przez zespół uwolnionych więźniów politycznych zbiegło jeszcze około 120 więźniów.

274 Dokumenty

Nr 154 1943, PAŹDZIERNIK, 29, [WARSZAWA]. KOMUNIKAT KIEROWNICTWA WALKI PODZIEMNEJ NR 20 O STARCIACH PATROLI AK Z POLICJĄ NIEMIECKĄ PRZEPROWADZAJĄCĄ ŁAPANKI W WARSZAWIE

W ramach akcji samoobrony przed październikowym terrorem niemieckim w War- szawie353 wywiązały się starcia naszej354 patroli z przeprowadzającą łapanki policją niemiecką: 1. w dniu 21 X na Nowym Świecie oraz [w] rejonie ulic Targowej i Jagiellońskiej. 2. w dniu 24 X na ul. Ząbkowskiej i Targowej. W starciach tych policja niemiecka poniosła straty w zabitych i rannych355.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/21/19, t. XI, k. 122.

353 Winno być: naszych. 354 Nowa fala terroru niemieckiego ogarnęła Warszawę i całe Generalne Gubernatorstwo po wydaniu 2 października 1943 r. przez Generalnego Gubernatora Hansa Franka rozporzą- dzenia o „zwalczaniu zamachów na niemieckie dzieło odbudowy w Generalnym Guberna- torstwie”, które weszło w życie osiem dni później, 18 października zostało ogłoszone na ła- mach gadzinowego „Nowego Kuriera Warszawskiego”, a 22 października rozplakatowane na ulicach Warszawy. Od 13 października Niemcy przeprowadzali w Warszawie masowe łapanki uliczne, a od 16 października 1943 r. – masowe egzekucje publiczne. 355 20 października 1943 r. oddziały Kedywu Okręgu Warszawa AK rozpoczęły w Warszawie akcję odwetową przeciwko „łapaczom” z policji niemieckiej: 22 (a nie 21, jak w komunikacie) października miały miejsce starcia oddziałów Henryka Witkowskiego („Boruty”) na ulicy Nowy Świat i Romana Polkowskiego („Sternika”) na Targowej z policją niemiecką. O dwóch starciach 24 października 1943 r. na Pradze brak bliższych danych.

275 Dokumenty

Nr 155 1943, LISTOPAD, 4, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 1237/III DOWÓDCY AK GEN. BRYG. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („ZNICZA”) O UŻYCIU BOJOWYCH ODDZIAŁÓW PARTYZANCKICH I DYSPOZYCYJNYCH W OKRESIE KONSPIRACJI

I. Położenie wymaga dalszego prowadzenia walki przez bojowe oddziały party- z[anckie] i dysp[ozycyjne] do potrzeb chwili bieżącej i rysującej się przyszłości. II. Celem walki będzie obecnie: 1) ochrona ludności przed wyniszczeniem, 2) osłona bojowa ważnych działań konspiracyjnych, 3) akcje specjalne, każdorazowo zarządzane przez K[omendę] G[łówną], 4) zaprawa bojowa oddziałów do przyszłej walki. III. K[omendan]ci Obszarów i Okręgów skierują cały wysiłek walki do osiągnięcia nakazanego celu, unikając rozproszenia sił na zadania uboczne, niemające zasadniczego znaczenia. 1. Wyniszczenie ludności polskiej trwa ciągle. Zbrodniczą tę akcję prowadzi okupant w oparciu o wysługujących mu się zdrajców i donosicieli, sekundują mu w tym bandy rabusiów i zbirów. Celem przeciwdziałania wyniszczaniu ludności naszej należy: a) tępić szczególnie dokuczliwych funkcjonariuszy administracji (ge[sta]po, policji, SS, wyróżniających się agresywnością i bestialstwem w wystąpieniach wobec ludności, w czasie badań, w więzieniach itp.), wysługujących się okupantowi zdrajców i donosicieli, b) szarpać oddziały okupanta wykonujące ekspedycje karne, blokady, łapanki itp., dążąc do ich zniszczenia bądź rozbrojenia (dobrze rozgrywana akcja powinna doprowadzić do zniechęcenia wykonawców okupanta i utrudnienia mu wyniszczenia ludności na większą skalę), c) tępić bandytyzm bez względu na narodowość przestępców i ich szyld polityczny czy wojskowy, stąd więc wszelkie bandy rabunkowe, również podszywające się pod działalność wojska356, jak i bandytyzm we własnych szeregach, należy tępić z całą bezwzględnością, stosując wszelkie środki do kary śmierci włącz- nie. 2. Okupant wzmógł wysiłek nad wykryciem i unieszkodliwieniom naszych prac konsp[iracyjnych] i przygotowań powstańczych. Przygotowania te muszą być z niesłabnącą energią wykonywanej wszędzie tam, gdzie bezpieczeństwo ważnych prac konsp[iracyjnych] można skutecznie zapewnić siłą, polecam używać do ich obrony oddziałów bojowych. Do działań tego typu należy zaliczyć: ochronę dzia- łalności dowództw, ochronę środków łączności techn[icznej] i kurierskiej w czasie ich prac, ochronę materiału wojennego, zwłaszcza w czasie jego podejmowania, przewozu, magazynowania, ochronę innych ważnych czynności.

356 Tzn. Armii Krajowej.

276 Dokumenty

3. Akcje specjalne są akcjami zastrzeżonymi, tzn. akcjami o szerszym zasięgu, któ- rych przygotowywanie, jak i wykonanie K[omenda] G[łówna] zarządza osobnymi rozkazami. 4. Akcje mające na celu wyłącznie zaprawę bojową oddziałów lub poprawę stanu uzbrojenia, a nie związane z pierwszymi trzema głównymi punktami celu walki, wolno prowadzić jedynie za specjalnym zezwoleniem K[omendan]tów Obszarów i Okr[ęgów]. IV. Wzorowe postępowanie bojowych oddziałów party[zanckich] i dysp[ozycyjnych] w stosunku do ludności musi być z całą ścisłością przestrzegane, aby nawet ciężary ponoszone przez ludność były przez nią zrozumiane jako konieczność wynikająca z wymogów walki z okupantem.

I. Caban, Z. Mańkowski, Związek Walki Zbrojnej..., s. 518–520.

277 Dokumenty

Nr 156 1943, LISTOPAD, 15, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 1266/IV SZEFA SZTABU KOMENDY GŁÓWNEJ I ZASTĘPCY DOWÓDCY AK PŁK. DYPL.TADEUSZA PEŁCZYŃSKIEGO („ROBAKA”) W SPRAWIE NORM UŻYCIA BRONI W WALCE BIEŻĄCEJ

W uzupełnieniu rozkazu K[omendania] G[łównego] 534/ IV z 23 V[19]43 [roku], określającego norm[y] użytkowania broni do bieżącej akcji konspiracyjnej, zarzą- dzam: 1. K[omendan]ci Obszarów (Okręgów) trzymają stale na cele mob[ilizacyjne] zapas broni i amunicji, pochodzącej ze zrzutów, zakupu i zdobyczy, w wysokości 2/3 każdorazowego aktualnego stanu posiadanej broni. 1/3 stanu posiadanej broni wolno używać do celów bieżącej akcji bojowej. 2. Ponadto K[omen]d[an]ci Obszarów (Okręgów) wschodnich mają prawo do uży- cia na cele „Bariery”357 1/3 stanu broni przeznaczonej na zapas mob[ilizacyjny]. 2/3 zapasu mob[ilizacyjnego] musi pozostawać stale na cele powstania. 3. Rozkaz ten w równym stopniu dotyczy mat[eriałów] wybuchowych.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/21/5, k. 21. Zob. fot. s. 432.

357 Akcja „Bariera” – kryptonim uderzenia Armii Krajowej na niemieckie linie komunikacyjne, planowanego na lipiec–sierpień 1944 r. i pomyślanego jako część planów dowództwa sprzymierzonych. Potem włączona do planu ,,Burza”. Sprawdzianem przed jej wykonaniem była akcja „Jula”, przeprowadzona w kwietniu 1944 r. (zob. dok. nr 166).

278 Dokumenty

Nr 157 1943, GRUDZIEŃ, 21, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 1477/KDW DOWÓDCY AK GEN. BRYG. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („ZNICZA”) DO KOMENDANTÓW: OBSZARU WARSZAWA, OKRĘGÓW: LUBLIN, RADOM-KIELCE I KRAKÓW W SPRAWIE WYKONANIA AKCJI DYWERSYJNYCH NA KOLEI W STYCZNIU 1944 ROKU

Nakazuję na styczeń [19]44 r[oku] akcję wysadzenia (wykolejenia) i zniszczenia dwóch pociągów niemieckich na terenie Okręgu. Uderzać tylko w pociągi osobowe i pośpieszne dla Niemców, aby zadać im jak naj- większe straty w ludziach. Wykorzystać przede wszystkim zastrzeżone dotychczas szlaki kolejowe, prowadzące na zachód. O każdym wykonanym uderzeniu niezwłocz- nie meldować.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/31/34, k. 17.

279 Dokumenty

Nr 158 1944, STYCZEŃ, [WARSZAWA]. MELDUNEK Z ODCINKA WALKI CZYNNEJ ZA 1943 ROK 358

I. Dywersja. a) Wykolejono 81 pociągów, przy czym uszkodzono 41 parowozów i 439 wagonów; straty n[ie]p[rzyjacie]la w zabitych i rannych – 1393. Spowodowano 216 przerw w ruchu tele[?] kolejowym (10–52 g[odziny]). Zniszczono 9 mostów i 6 stacji kolejowych. Wysadzono w powietrze 3 pociągi z amunicją oraz spalono pociąg z ben- zyną. Zaatakowano 14 transportów kolejowych, zdobywając sprzęt i wyposażenie wojskowe. Zadano [sic!] środki zapalające do 450 transportów kolejowych, stwierdzono spalenie się 293 wagonów ze sprzętem wojskowym. b) Zniszczono: 173 samochody, 5 samolotów, 9 silników lotniczych i 3 wagony z sil- nikami lotniczymi. Materiały pędne: zniszczono 1614 ton benzyny, 89 cystern z benzyną, 27 ton ropy naftowej. c) Zniszczono: 46 ton kwasu solnego, 44 magazyny wojskowe, 6 baraków i rurociąg naftowy. d) Zniszczono: 14 Urzędów Pracy, 59 urzędów gminnych z aktami, 71 mleczarni, 11 majątków niemieckich, 132 młockarnie, spalono 14 wsi obsadzonych przez kolonistów niemieckich, przy czym zabito 201 osadników. e) Podłożono 2 bomby zegarowe w Berlinie: 14 zabitych Niemców, 17 rannych. f ) Zdobyto 6 ton chloranu potasu.

II. Sabotaż. Uszkodzono 2513 parowozów, 9970 wagonów, 129 cystern, i obrotnicę. Zastosowano truciznę w 2310 wypadkach oraz wysłano 238 zatrutych paczek. Uszkodzono w przemyśle wojskowym 346 obrabiarek i maszyn.

III. Terror. Zlikwidowano 1163 agentów ge[sta]po, 56 gestapowców i 13 wybitnie szkodliwych Niemców.

IV. Odwet, samoobrona. Dokonano 23 wypadów na placówki Straży Granicznej, niszcząc 13 strażnic – zabitych 59 strażników. W czasie 39 utarczek z żandarmerią zabito 371 żandarmów. Zlikwidowano 321 bandytów. Dokonano 19 wypadów w celu zwolnienia aresztowanych, przy czym odbito 656 więźniów – straty n[ie]p[rzyjacie]la wyniosły przy tym 89 zabitych.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/29/3, k. 88. Zob. fot. s. 436.

358 Treść meldunku została przekazana do Sztabu Naczelnego Wodza depeszą Dowódcy AK nr 190 z 7 II 1944 r.

280 Dokumenty

Nr 159 1944, LUTY, 2, [WARSZAWA]. FRAGMENT MELDUNKU DOWÓDCY ODDZIAŁU „PEGAZ” KPT. ADAMA BORYSA („BRYLA”) DO PŁK. AUGUSTA EMILA FIELDORFA („NILA”), SZEFA KEDYWU KOMENDY GŁÓWNEJ AK, O PRZEPROWADZENIU ZAMACHU NA GEN. FRANZA KUTSCHERĘ 359 Melduję, że we wtorek 1 II, godz[ina] 9.10, został zastrzelony p. K[utschera] przed swoim biurem360. D[owód]ca akcji Lot [Bronisław Pietraszewicz], wykonawca 2-gi: Kruszynka [Zdzisław Poradzki]. Atak na posterunek i budynek: Juno [Zbigniew Gę- sicki] i Ali [Stanisław Huskowski], ubezpieczenie: Cichy [Marian Senger] i Olbrzym [Henryk Humięcki], szofer, który zatarasował drogę, Miś [Michał Isajewicz] oraz szo- ferzy: Sokół [Kazimierz Sott] i Bruno [Bronisław Hellwig]. W czasie akcji zostali ciężko ranni: Lot, Cichy i Olbrzym, lżej ranny Miś361, ponadto w czasie powrotu ze szpitala przez most Kierbedzia został zabity przez żandarmów Sokół i przypuszczalnie zabity, względnie w rękach żandarmerii, Juno362. Straty broni: 3 steny, jeden p[istolet] m[a- szynowy] 40363 i około 8 sztuk pistoletów364. Straty n[ie]p[rzyjacie]la: 1 generał i przypuszczalnie 4 żandarmów. Poza tym utraciliśmy dwa samochody. Wskutek umiesz- czenia Lota i Cichego w szpitalu, w którym urzęduje policja i g[estap]o, zmuszony byłem przeprowadzić akcję ewakuacyjną rannych po operacji o godz[inie] 19.30365. Wobec bardzo dużych strat w broni maszynowej i krótkiej proszę o przydzielenie mi 10 sztuk broni maszynowej oraz o zezwolenie na kupno 20 szt[uk] broni krótkiej celem umożliwienia mi prowadzenia dalszych moich zadań. Zespół wykonujący akcję zasługuje na najwyższe uznanie366, przy czym ranni, mimo śmiertelnych ran, zdołali o własnych siłach dojść do samochodów i ewakuować się z miejsca akcji [...]. P. Stachiewicz, Akcja „Kutschera”, „Więź”, Warszawa, 1975, nr 7–8, s. 114; Tenże, Parasol. Dzieje oddziału do zadań specjalnych Kierownictwa Dywersji Komendy Głównej Armii Krajo- wej, Warszawa 1981, s. 341.

359 Akcję przeprowadził „Pegaz”, Oddział Dyspozycyjny Kedywu Komendy Głównej AK, bardziej znany pod późniejszym kryptonimem „Parasol”. 360 Brigadeführer SS i generał-pułkownik policji Franz Kutschera od września 1943 r. był Dowódcą SS i Policji Dystryktu Warszawskiego. Jego podpis ﬁ gurował na plakatowanych na ulicach od 30 października osławionych Bekanntmachungach (obwieszczeniach) o publicznych egzekucjach dokonywanych w Warszawie od 16 października 1943 r. Siedzibą Dowódcy SS i Policji Dystryktu Warszawskiego był pałacyk w Alejach Ujazdowskich 23. 361 Ranny w czasie jazdy ze szpitala Przemienienia Pańskiego, gdzie poddano operacji rannych: Bronisława Pietraszewicza i Mariana Sengera, do garażu przy ul. Wroniej. 362 Kazimierz Sott i Zbigniew Gęsicki stoczyli na moście Kierbedzia walkę z Niemcami, zakoń- czoną śmiercią ich obu. 363 „MP 40” – niemiecki pistolet maszynowy kalibru 9 mm. 364 Utracone 4 pistolety maszynowe i 8 pistoletów to broń zabrana przez Niemców z zagarnię- tego na moście Kierbedzia samochodu Kazimierza Sotta. 365 Akcją odbicia Bronisława Pietraszkiewicza i Mariana Sengera ze szpitala, gdzie pilnowani byli przez dwóch policjantów polskich, kierował zastępca dowódcy „Pegaza” – ppor. Jerzy Zborowski („Jeremi”). Niestety, obydwaj odbici w wyniku ciężkich ran zmarli – „Lot” 4 lutego, a „Cichy” dwa dni później. 366 Dowodem uznania za przeprowadzenie tej najgłośniejszej akcji Armii Krajowej w Warsza- wie było oznaczenie dowódcy „Pegaza” kpt. Adama Borysa orderem Virtuti Militari V klasy, pośmiertne odznaczenie orderem Virtutii Militari V klasy i mianowanie podporucznikiem czasu wojny Bronisława Pietraszewicza, odznaczenie Krzyżem Walecznych – Mariana Sen- gera, Kazimierza Sotta, Zbigniewa Gęsickiego (wszystkich trzech pośmiertnie) oraz Henry- ka Humieckiego, Zdzisława Poradzkiego, Michała Isajewicza i Bronisława Hellwiga, a także wywiadowczyń: Hanny Szarzyńskiej-Rewskiej („Hanki”), Marii Stypułkowskicj-Chojeckiej („Kamy”) i Elżbiety Dziembowskiej („Dewajtis”), wreszcie mianowanie podporucznikami czasu wojny Aleksandra Kunickiego („Rajskiego”), kierującego rozpoznaniem przed akcją.

281 Dokumenty

Nr 160 1944, LUTY, 4, [RZESZÓW]. MELDUNEK INSPEKTORA REJONOWEGO RZESZÓW AK KPT. ŁUKASZA CIEPLIŃSKIEGO („PŁUGA”) DO KOMENDY OKRĘGU KRAKÓW AK O AKCJI NA POCIĄG POŚPIESZNY367

A. Dane ogólne: Dnia 30 I [19]44 [roku] o godz[inie] 22.45 oddział Rzemiosła368 w sile 56 [ludzi] przeprowadził uderzenie na lwowski pociąg pośpieszny, tylko dla Niemców, w lasach m. Czarna, pow. Dębica. Uderzenie przeprowadzono przy użyciu mat[eriału] wybuchowego, ostrzelaniem pociągu, wrzuceniem granatów oraz butelek benzynowych do środka wagonów369. Wynikiem370 akcji zostało wykolejonych kilka ostatnich wagonów pociągu. Gra- natami i butelkami benzynowymi oraz ogniem broni palnej zdemolowano wnętrze wagonów, dwa wagony stanęły w płomieniach. Ruch został wstrzymany do dnia 31 I [19]44 [roku], godz. 10.[00]. Straty w n[ie]p[rzyjacie]lu nie stwierdzono371, n[ie]p[rzyjacie]l nie podaje żadnych danych372. Strat własnych nie było (jeden okaleczony). Represji nie było. B. Dane szczegółowe: 1. Skład oddziału: W skład oddziału uderzeniowego weszła kadra miejscowego Ob- w[odu] (D[ębica]): K[o]m[en]d[an]t Obw[odu]373 referenci Komendy, d[owód]cy pla- cówek i oddział partyzancki „Sokół” (D[ębica]). Właściwa grupa uderzeniowa skła- dała się z 36 ludzi, ubezpieczenie 20. Razem 56. Całością dowodził „Pług”. 2. Uzbrojenie: 4 pistolety] m[aszynowe], 20 k[ara]b[in]k[ów], 36 pistoletów, każdy [żołnierz] po 2 granaty i l butelce benzynowej, ładunek minerski 2 i 1/2 kg plastiku o zapalniku automatycznym (naciskowym). 3. Miejsce uderzenia: Uderzenie zostało przeprowadzono w lasach między m. Czarna [a] Grabownica (zachodni skraj pow. Dębica). 4. Przeprowadzenie: Akcja uplanowana [sic!] została na dzień 29 I [19]44 [roku], wykonanie nie zostało przeprowadzone z następujących powodów: [a)] patrol niosący ładunek wybuchowy natknął się na oddział policji w m. Niedź- wiada. Wywiązała się walka, z której wyszedł cało, jednak na czas nie zdążył.

367 Meldunek ilustruje realizację rozkazu nr 1477/KDW Dowódcy Armii Krajowej z 21 grudnia 1943 r. (zob. dok. nr 157). 368 Tzn. Inspektoratu Rejonowego Rzeszów. 369 Winno być: ostrzeliwując pociąg, wrzucając granaty oraz butelki benzynowe. 370 Winno być: w wyniku akcji. 371 Winno być: strat nieprzyjaciela nie ustalono. 372 Według A. Stańko, Gdzie Karpat progi... Armia Krajowa w powiecie dębickim, Warszawa 1984, s. 126, straty niemieckie wyniosły 13 zabitych i kilkunastu rannych (tamże mylna data akcji: noc z 31 stycznia na 1 lutego 1944 r.). 373 W rzeczywistości był to oﬁ cer dywersji Komendy Obwodu Dębica kpt. Józef Lutak („Dyzma”).

282 Dokumenty

b) Miejsce uderzenia, b[ardzo] dobre ze względu na oddalone położenie od miejsco- wości, co chroni częściowo miejscową ludność od ew[entualnych] represji, leży na zachodnim skraju pow. Dębica, odgrodzone rzeką Wisłoką. Wszystkie mosty w tym rejonie są stale strzeżone. Wezbrana Wisłoka okazała się przeszkodą b[ardzo] wielką i trudną do sforsowania. Dzień 29 I został wykorzystany jako ćwiczenie próbne. Właściwą akcję odłożyłem na dzień 30 I. Całość została przeprowadzona jako ćwiczenie bojowe. Samo uderzenie poprzedził marsz 20-kilometrowy na prze- łaj, połączony z forsowaniem Wisłoki (przy pomocy łodzi). Przestrzeń powyższa została przebyta w 5 godzin. Wykonanie akcji właściwej: Wykonanie techniczne: założono minę automatyczną (naciskową). Z niewiadomych powodów mina eksplodowała dopiero w połowie pociągu. Skutkiem tego wykolejone końcowe wagony siłą rozpędu przeleciały przez wyrwę. Pociąg stanął. W tym momencie ruszyła do przodu grupa uderzeniowa. Po dojściu na odległość 5–10 m nastąpiła salwa butelek benzynowych. Oblane benzyną wagony zaczęły się palić, oświetlając mroki ciemnej nocy i lasu. Następnie poszły salwy granatów do środka wagonów przez okna, po czym otwarto ogień z k[arabinów]374 m[aszynowych] i k[ara]b[inów]. Z transportu od- powiedziano z p[istoletów] m[aszynowych] i pistoletów. Strzelanina trwała 15 minut. Na umówiony sygnał poszczególne grupy odskoczyły na miejsce zbiórki. Stąd, po sprawdzeniu stanu, grupa odeszła marszem ubezpieczonym drogą domarszu z ponownym forsowaniem Wisłoki. Marsz w obie strony przeprowadzony został z zachowaniem wszelkich środków ostrożności i pełnej konspiracji. Celem odwrócenia uwagi jedna grupa puszczo- na została w odwrotnym kierunku. Grupa ta wykonała głośny marsz demonstracyjny.

Uwagi ogólne: Założenie powyższe, połączone z 40-km marszem na przełaj i dwukrotnym forsowaniem Wisłoki, w ciemną noc, nasunęło następujące spostrzeżenia, które będzie można wykorzystać przy następnych akcjach. a. Wykonanie techniczne: 1. Miny naciskowe (automatyczne) zawodzą, należy je dublować. 2. Pociągi pospieszne (dla Niemców) poprzedzone są obecnie pojedynczymi lokomo- tywami. 3. Przy organizowaniu łączności alarmowej, celem zaawizowania właściwego pocią- gu nie opierać się na środkach świetlnych, gdyż zlewają się z ogniem parowozu. Wybierać środki akustyczne, [np.] wystrzały z k[ara]b[inu]. Posterunki w tym wypadku stawiać najbliżej na 500 m. 4. Ładunek winien być zdetonowany koniecznie pod lokomotywą, inaczej nie osią- gnie się właściwego efektu. 5. Zakładać najmniej dwie pułapki. 6. Przy uderzeniu na pociąg nastawiać się na dwa warianty: a) wysadzenie pociągu do rowu, b) wykolejenie i zatrzymanie na torze.

374 Winno być: pistoletów.

283 Dokumenty

7. Grupę uderzeniową podzielić na trzy części: a) techniczna, b) ubezpieczeniowa, c) wypadowa.

b. Wykonanie bojowe: 1. Konspiracja marszu: Marsz nawet większej grupy w terenie można dobrze zakon- spirować. Osiedla przechodzić małymi grupkami, wolne przestrzenie i lasy zwar- cie. Dla przykładu podaję – grupa przeszła przez miasto Pilzno. Niezbędną jednak rzeczą są miejscowi przewodnicy, wyszkoleni w marszach nocnych. 2. Zdolności marszowe oddziału: Po wykonaniu 40-km marszu nocnego w czasie od 17[.00] do 3[.00] (10 godz.), z jednogodzinną przerwą na właściwą akcję, 60% ludzi nie było zdolnych do dalszego marszu. W przeprowadzeniu oddziałów do akcji powstańczej należy brać normę, naj- wyższą 20 do 25 km. Podstawowym warunkiem powodzenia konspiracyjnych marszów nocnych na przełaj, z omijaniem osiedli i dróg są miejscowi przewodnicy. W związku z tym należałoby przeprowadzić specjalne szkolenie przewodników na właściwych trasach. 3. Wartości bojowe: W czasie wykonywania powyższej akcji stwierdziłem duże war- tości bojowe i wielkie poświęcenie u poszczególnych dowódców i strzelców. Szcze- gólnie wyróżnił się kpr. pchor. „Mariusz” [Jan Łopuski] i kpr. „Granit”.

Wiadomość z ostatniej chwili: Reakcja n[ie]p[rzyjacie]la: Do dnia 2 II panował całkowity spokój. Dnia 2 II o godz. 17[.00] zastrzelono 50 więźniów z Pustkowa. Po [godz.] 17[.00] krążyły samochody z uzbrojonymi żandarmami po Dębicy. Stwierdzono zupełny zanik ruchu cywilnych Niemców, zwłaszcza pociągami pospiesznymi. Rozstrzelanie więźniów oddziałało na społeczeństwo przygnębiająco.

Odpis, maszynopis. AWBBH, mikroﬁ lm nr 147.

284 Dokumenty

Nr 161 1944, MARZEC, 22, [WARSZAWA]. DEPESZA NR 501 DOWÓDCY AK GEN. DYW. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („LAWINY”) DO CENTRALI O AKCJACH DYWERSYJNYCH NA KOLEI

W ślad 350 na 2027375. Ważniejsze akcje, a między nimi uderzenia na pociągi, są przeze mnie kierowane. Wyznaczam rodzaj akcji, ramy czasu i rejon dla wykonania. Akcje mniejsze o charakterze ciągłym prowadzą Okręgi same w[edłu]g wytycznych okresowych ode mnie. Na okres od połowy marca do połowy kwietnia nakazałem Okręgom: Krakowskiemu, Radomskiemu i Lubelskiemu spowodować po dwie katastrofy pociągów ewakuacyjnych w kierunku wschód – zachód. Wynik zamelduję.

Armia Krajowa..., t. 3, s. 379.

375 Depesza nr 350 z 1 marca 1944 r., zarejestrowana w Oddziale VI Sztabu Naczelnego Wo- dza pod L.dz. 2027, dotyczyła informacji o wykolejeniu niemieckich pociągów w dniach 22–23 lutego 1944 r.

285 Dokumenty

Nr 162 1944, KWIECIEŃ, 3, [WARSZAWA]. WYTYCZNE SZEFA SZTABU KOMENDY GŁÓWNEJ I ZASTĘPCY DOWÓDCY AK GEN. BRYG. TADEUSZA PEŁCZYŃSKIEGO („ROBAKA”) W SPRAWIE SZKOLENIA DOWÓDCÓW I ODDZIAŁÓW NA 1944 ROK

I. Cel szkolenia. Zasadniczym celem szkolenia w roku 1944 jest doprowadzenie: do doskonałości wszelkich czynności dowódców wszystkich stopni i szeregowych, wynikających z ich zadań powstańczych, tak zasadniczych, jak i przypuszczalnych. W związku z tym należy: a) doskonalić [czynności dowódców] wszystkich, szczebli do dowódców drużyn, względnie samodzielnych sekcji, włącznie, na zasadniczych i przypuszczalnych zadaniach powstańczych, b) podtrzymać sprawność bojową i techniczną u wyszkolonych szeregowców, uaktu- alnić i podtrzymać znajomość własnej broni, c) zapoznać wszystkich żołnierzy (zarówno d[owód)ców, jak i szereg[owców]) ze sposobem zwalczania n[ie]p[rzyjacie]l[skiej] broni pancernej, d) ewentualnie dać szeregowym niewyszkolonym (rekrutom) podstawowe wiadomo- ści wojskowe, potrzebne w walce powstańczej.

II.Zakres szkolenia. 1. Szkolenie dowódców. a) Szkolenie bojowe – dowódców wszystkich szczebli doskonalić w przygotowaniu i przeprowadzaniu zasadniczych i przypuszczalnych zadań bojowych, wynikających z planu walki powstańczej. b) Szkolenie techniczne – pogłębiać znajomość broni i sprzętu okupanta niemieckiego, zapoznać się z bronią dotychczas jeszcze nieznaną. Ponadto szko- lić w zwalczaniu broni pancernej n[ie]p[rzyjacie]la na podstawie instrukcji Walka z bronią pancerną. c) Szkolenie niższych dowódców, jako przygotowanie na dowódców niższych, szczebli do plutonu włącznie. Szkolenie tych dowódców odbywa się według oddzielnego rozkazu i programu. 2. Szkolenie szeregowców. Przy szkoleniu szereg[owców] wszystkich rodzajów broni i służb brać za podsta- wę nadal – zadanie bojowe piechoty powstańczej. Technikę szkolenia szereg[owców], dobór środków oraz nasilenie tempa szkolenia – pozostawiam całkowicie do oceny Komendantów Obsz[arów] (Okr[ęgów]). W zakresie szkolenia szeregowców i specjalistów wojsk[owych] przyjąć pod uwagę następujące wytyczne: a) Szereg[owcy] wyszkoleni: – podtrzymać w nich sprawność bojową przez szkolenie na tle zasadniczych, względnie] przypuszczalnych, zadaniach376 bojowych w małych zespołach,

376 Winno być: zadań.

286 Dokumenty

– doskonalić w znajomości broni i sprzętu niemieckiego, względnie zapoznać ich z bronią dotychczas nieznaną, a którą w powstaniu bodą się posługiwać (patrz pkt II lit. b). b) Szereg[owcy] piech[oty] specjaliści: Szereg[owcy] spec[jaliści], jak obsługa k[arabinu] m[aszynowego], działa p[rzeciw] pane[ernego], moździerza, ręcznego] k[arabinu] m[aszynowego], granatnika itp., zaznajomić się [sic!] z ich właściwą, specjalną bronią i sprzętem na podstawie obu instrukcji o broni. W tych działach nie szkolić żołnierzy, którzy w naszym wojsku nie posiadali odpowiedniej specjalności. c) Szereg[owcy] niewyszkoleni (rekruci): – szkolić ich nadal w podstawowych wiadomościach wojskowych, potrzebnych żołnierzowi powstańczemu, walczącemu w zespole kolegów wyszkolonych, – dać im pojęcie o strzelaniu z k[ara]b[inu], pistoletu oraz rzucaniu granatem, – z wyszkolenia bojowego przerobić: wybór, przygotowanie i wykorzystanie stanowiska ogn[iowego], zasłona i ochrona, zmiana stanowiska ogniowego w natar- ciu, skok do szturmu, praca szperacza, obserwatora, gońca, czujki i sposobu377 poruszania się w zespole, – niezbędne wiadomości z org[anizacji] wojska, w szczególności drużyny i plutonu.

Uwaga: Wszystkich żołnierzy (tak dowódców, jak i szeregowców) zapoznać ze sposobami zwalczania n[ie]p[rzyjacie]lskiej broni pancernej. [...]

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/21/5, k. 15–16. Zob. fot. s. 446.

377 Winno być: sposób.

287 Dokumenty

Nr 163 1944, KWIECIEŃ, 5, [WARSZAWA]. FRAGMENT MELDUNKU SYTUACYJNEGO NR 3 DOWÓDCY AK GEN. DYW. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („LAWINY”) DO CENTRALI O AKCJACH KOLEJOWYCH NA LINII TARNOPOL–POTUTORY I WALKACH NA WOŁYNIU

[...] W Małopolsce Wschodniej w ramach „Burzy” zostały wykonane w dniu378 7–9 III zniszczenia na linii kolejowej Tarnopol na Krasne – Brody – Potutory i Trem- bowla, w wyniku których wykolejono 16 pociągów, z czego 4 uległy całkowitemu zniszczeniu, z pozostałych zniszczono łącznie 12 lokomotyw i około 47 wagonów. Uniemożliwiono ponadto wycofanie z Tarnopola 5 pełnych składów pociągów ewakuacyjnych, które zostały tam odcięte. Straty niemieckie – kilkudziesięciu, własne – dwu rannych. Nasze oddziały powstańcze stoczyły walki z Niemcami w Tarnopolu i Mikulińcach, zdobywając c[iężki] k[arabin] m[aszynowy]. Na Wołyniu, w wyniku trzydniowych walk rozpoczętych 26 III pod Włodzimierzem, oddziały nasze i niemieckie okopały się i nastąpił zastój. Wymieniono jeńców niemieckich na około 500 więźniów Polaków. Nad terenem walki ożywiona działalność lotnictwa niemieckiego, bombardowano nasze oddziały i most na Turii, zbudowany przez naszych saperów. Straty własne nieznaczne.

Armia Krajowa..., t. 3, s. 395–397.

378 Winno być: w dniach.

288 Dokumenty

Nr 164 1944, KWIECIEŃ, 12, [WARSZAWA]. FRAGMENT MELDUNKU SYTUACYJNEGO NR 4 DOWÓDCY AK GEN. DYW. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („LAWINY”) DO CENTRALI O WALKACH ODDZIAŁÓW AK Z NIEMCAMI NA WOŁYNIU I W PIOTRKOWSKIEM

[…] Na Wołyniu: W dniu 2 IV w rejonie Luboml – Rymasze nasz oddział w składzie: I [Batalion]/50 p[ułku] p[iechoty] i II [batalion]/44 [pułku] p[iechoty] po całodzien- nej walce z przeważającymi siłami niemieckimi wspartymi artylerią i lotnictwem od- parł natarcie nieprzyjacielskie. Straty niemieckie: 12 zabitych i 28 jeńców, zdobyto 9 k[arabinów] m[aszynowych], 3 r[ęcznych] k[arabinów] m[aszynowych], 50 k[ara]b[inów] i biedki z amunicją. Straty własno: l zabity i 6 rannych. W dniu 3 IV w dalszym ciągu tej walki zdobyto 3 k[arabiny] m[aszynowe] i wzięto 9 jeńców bez strat własnych. W nocy z 3 na 4 i dnia 4 IV w tym samym rejonie odparto niemieckie; natarcie na m. Sztuń, zadając nieprzyjacielowi duże straty, a w przeciwnatarciu rozbito Niemców, biorąc 30 jeńców i odbijając 6 jeńców sowieckich. Zdobyto 7 k[arabinów] m[aszynowych], 4 moździerze, 60 k[ara]b[inów] oraz 26 wozów taborowych i kuchnie polowe. Na pobojowisku naliczono 81 zabitych Niemców. Straty własne: 8 zabitych i 3 rannych379. W Piotrkowskiem: W dniu 25 III w rejonie [m.] Gorzkowice nasz oddział partyzancki w starciu z od- działem żandarmerii niemieckiej zmusił n[ie]p[rzyjacie]la do ucieczki, zabijając 7 i ra- niąc 8 spośród 30 atakujących żandarmów. Zdobyto 2 r[ęczne] k[arabiny] m[aszynowe], karabiny i pistolety. Straty własne: 1 zabity i 22 rannych. [...]

Armia Krajowa..., t. 3, s. 404–405.

379 Walki w rejonie Sztunia w dniach 2–4 kwietnia 1944 r. toczyły oddziały 27 Wołyńskiej Dy- wizji Piechoty AK. Dywizja ta, zmobilizowana w połowie stycznia do akcji „Burza”, uczest- niczyła w walkach z Niemcami na Wołyniu, od końca kwietnia – na Polesiu, a w czerwcu i lipcu – na Lubelszczyźnie. Stan osobowy dywizji w marcu wynosił 7300 żołnierzy. W ciągu kilkumiesięcznych walk poległo około 350 żołnierzy, wśród nich dowódca dywizji ppłk dypl. Jan Wojciech Kiwerski („Oliwa”).

289 Dokumenty

Nr 165 1944, KWIECIEŃ, 13, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 618 DOWÓDCY AK GEN. DYW. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („LAWINY”) O NADAWANIU ODDZIAŁOM UJAWNIAJĄCYM SIĘ W AKCJI „BURZA” NUMERACJI PUŁKÓW WOJSKA POLSKIEGO Z 1939 ROKU

W ślad za rozkazem [nr] l134 z 15 X [19]43 r[oku] o nadawaniu oddziałom partyzanckim nazw pułków W[ojska] P[olskiego] polecam nadawać również ujawniającym się w akcji Burzy oddziałom powstańczym numerację pułków W[ojska] P[olskiego], stacjonujących w[edłu]g O[rdre] d[e] B[ataille] z r[oku] 1939. Stosownie do liczebno- ści oddziały powstańcze mają być określane jako plut[ony], komp[anie], ba[tali]ony, szwadrony itd.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/21/5, k. 24.

290 Dokumenty

Nr 166 1944, KWIECIEŃ, 17, [WARSZAWA]. DEPESZA NR 683 DOWÓDCY AK GEN. DYW. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („LAWINY”) DO CENTRALI O WYKONANIU AKCJI „JULA”

Melduję wykonanie akcji Jula. Dnia 6 IV o godzinie 01.50 wysadzono przęsło długości 47 metrów mostu kolejowego długości 188 m na rzece Wisłok pod wsią Tryńcza, na linii kolejowej Przeworsk – Rozwadów. Przerwa w ruchu ponad 43 godzin, straty własne 3 rannych w walce z ochroną mostu380. Dnia 6 IV o godzinie 2.30 wysadzono przepust żelazny rozpiętości 3 m na linii dwutorowej Rzeszów – Przeworsk, około 300 m na wschód od stacji kolejowej Rogoź- no. Przepust wysadzono pod pociągiem towarowym idącym na wschód. Drugi pociąg towarowy zatrzymano na przepuście pod sygnałom wyjazdowym na stacje Rogoźno – pociąg stojący na przepuście załadowany [był] sprzętem wojennym. Ruch przywró- cono na jednym torze po 34 godzinach381. Na [sic!] odległości 1000 m na wschód i zachód od stacji Rogoźno założono samo- czynne miny pułapkowe, na których wykoleiły się pociągi wartownicze zdążające na miejsce katastrofy. Dnia 9 IV o godzinie 1.45 wysadzono przepust żelazny rozpiętości 7,5 m na linii kolejowej Jasło – Sanok, na wschód od stacji kolejowej Nowosielce, pod pociągiem ze sprzętem wojennym. Przerwa w ruchu ponad 33 godz[iny]. Wysadzenie pod Nowosiel- cami wykonane było z 3-dniowym opóźnieniem, gdyż obiekt musiał być w ostatniej chwili zmieniony i dodatkowo wyszukany ze względu na nasilenie382 rejonu Sanok[a] wojskami grupującymi się w tym rejonie [sic!].

Armia Krajowa..., t. 3, s. 407. Toż w: AWBBH, koperta 35, k. 30. Zob. fot. s. 448.

380 Akcję nieopodal Tryńczy przeprowadził patrol z 1 plutonu II kompanii harcerskiego batalionu „Zośka” Kedywu Komendy Głównej Armii Krajowej, dowodzony przez plut. pchor. Jerzego Jagiełłę („Floriana”). 381 Akcję na wschód od stacji Rogoźno wykonał także patrol z batalionu „Zośka” pod dowódz- twem sierż. pchor. Jana Rodowicza („Anody”). 382 Winno być: nasycenie.

291 Dokumenty

Nr 167 1944, MAJ, 10, [WARSZAWA]. FRAGMENTY MELDUNKU SYTUACYJNEGO NR 8 DOWÓDCY AK GEN. DYW. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („LAWINY”) DO CENTRALI O WALKACH NA WOŁYNIU, AKCJACH KOLEJOWYCH W MAŁOPOLSCE I AKCJI „BIELANY” W WARSZAWIE

Na Wołyniu nasze oddziały działają na [sic!] streﬁ e przyfrontowej. W dniu 5 maja stoczyły całodzienną walkę z 3 ba[tali]onami niemieckimi wspartymi bronią pan- cerną. N[ie]p[rzyjacie]l stracił wielu zabitych i 20 jeńców. Zdobyto 2 c[iężkie] k[arabiny] m[aszynowe], granatnik i amunicję. Straty własne małe. W Małopolsce w ramach działań bojowych na komunikację, wykonanych w czasie od 31 marca do 3 kwietnia – zniszczenie torów kolejowych na 55 odcinkach, w wyniku którego wykolejono 25 pociągów wojskowych [...]. Przerwy w ruchu na poszczególnych liniach trwały od 10 do 72 godzin. Zginęło przy tym 24 Niemców, zaś 169 odniosło rany. W Warszawie w nocy z 3/4 maja oddziały nasze wykonały akcję na lotnisko Bielany, niszcząc 5 samolotów transportowych (3-motrowe Junkersy) i uszkadzając 3 dalsze. Pożar trwał kilka godzin383. W odwet Niemcy spalili kilka zagród w pobliżu lotniska, rozstrzeliwując tamże pewną ilość ludzi. [...]

Armia Krajowa..., t. 3, s. 442–445.

383 Akcją na lotnisku na Bielanach dowodził sierż. pchor. Aleksander Wąsowicz („Spad”) z oddziału specjalnego „Sawicz” Kedywu Komendy Głównej Armii Krajowej, awansowany po tej akcji na podporucznika.

292 Dokumenty

Nr 168 1944, CZERWIEC, 7, [WARSZAWA]. FRAGMENT MELDUNKU SYTUACYJNEGO NR 12 DOWÓDCY AK GEN. DYW. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („LAWINY”) DO CENTRALI O DZIAŁANIACH ODDZIAŁÓW AK NA WILEŃSZCZYŹNIE I NOWOGRÓDCZYŹNIE

[...] Na Wi1eńszczyźnie: Po stoczeniu szeregu walk z Niemcami i oddziałami litewskimi w służbie niemieckiej, teren w rej[onie] Wilno – Oszmiana – Lida, z wyjątkiem większych ośrodków miejskich i komunikacyjnych, jest opanowany przez nasze oddziały partyzanckie. Niemcy zachowują się biernie, ograniczając się do ochrony obiektów wojskowych i komunikacyjnych, nie zaprzestając też skutecznej akcji mającej na celu zjednanie sobie naszych oddziałów i wykorzystanie ich do walki z komunistami i Sow[ietami]. 6 V w rej[onie] Oszmiany nasze oddziały partyzanckie rozbiły doszczętnie 2 kom- p[anie] litewskie, które spaliły polską wieś, mordując jej ludność. N[ie]p[rzyjacie]l stracił 37 zabitych, ok[oło] 60 rannych i 30 jeńców. Zdobyto broń, amunicję i mat[e- riał] wojenny. 8 V nasza 6 bryg[ada] w rej[onie] Ejszyszki, napadnięta przez litewski ba[tali]on SS, stoczyła z nim pomyślną walkę. Straty n[iep[rzyjacie]l[a] ok[oło] 70 zabitych i 40 rannych. Zdobyto broń i amunicję. 9 V w zasadzce na szosach lidzkiej i oszmiańskiej zatrzymano kolumny samochodowe eskortowane przez sam[ochody] panc[erne] i zadano Niemcom duże straty w zabitych, w tym dwu oﬁ cerów. W nocy z 13 [na] 14 V w rej[onie] Murowana Oszmianka został doszczętnie zniesiony ba[tali]on litewski za znęcanie się nad ludnością polską. N[ie]p[rzyjacie]l stra- cił ok[oło] 60 zabitych, wielu rannych, ok[oło] 300 jeńców, 7 r[ęcznych] k[arabinów] m[aszynowych], granatnik, kilkaset k[ara]b[inów] i wielką ilość sprzętu i mat[eriału] wojennego. Jeńców litewskich po rozmundurowaniu i odpowiednim pouczeniu zwalnia się. W Nowogródzkiem: Spośród wielu akcji bojowych, w których zadano n[ie]p[rzyjacie]lowi większe straty, na szczególne wyróżnienie zasługują następujące: 15 V kompania I [batalionu]/77 p[ułku] p[iechoty] zaskoczona w rej[onie] st[acji] kol[ejowej] Różanka przez silny oddział niemiecki, uderzyła na n[ie]p[rzyjacie]la, zmuszając go do odwrotu. Zdobyto 3 r[ęczne] k[arabiny] m[aszynowe] i 20 k[ara]b[inów]. Straty n[ie]p[rzyjacie]la: 30 zabitych i 21 rannych. W nocy z 18 [na] 19 V ba[tali]on 77 p[ułku] p[iechoty] zajął przejściowo Ejszyszki po pokonaniu garnizonu niemieckiego. W nocy z 20 [na] 21 VII ba[tali]on]/77 p[ułku] p[iechoty] opanował m. Raduń, zdo- bywając szturmem bunkry i koszary żandarmerii niem[ieckiej]. Załoga Flackwache384

384 Lotniczy posterunek obserwacyjny.

293 Dokumenty

w sile 14 ludzi poddała się. Zdobyto 3 c[iężkie] k[arabiny] m[aszynowe], 7 r[ęcznych] k[arabinów] m[aszynowych], większą ilość amunicji, r[a]d[io]st[ację] oraz 32 wozy różnego sprzętu i mat[eriału] wojennego. 22 V w rej[onie] Horodyszcza został zniszczony przez Niemców zawiązek oddziału partyzanckiego ośrodka Baranowicze. Poległ dowódca i 12 ludzi. [...]

Armia Krajowa…, t. 3, s. 473–474.

294 Dokumenty

Nr 169 1944, CZERWIEC, 29, [WARSZAWA]. FRAGMENT MELDUNKU SYTUACYJNEGO NR 15 DOWÓDCY AK GEN. DYW. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („LAWINY”) DO CENTRALI O AKCJACH BOJOWYCH NA LUBELSZCZYŹNIE, W PIOTRKOWSKIEM I O ROZBICIU WIĘZIENIA W KOŃSKICH

[…] Na Lubelszczyźnie w maju wysadzono 3 pociągów385 z materiałem lub ludźmi, po- wodując przerwy w ruchu na 28 godzin. Zadano n[ie]p[rzyjacie]lowi straty w ludziach i sprzęcie, niszcząc 6 lokomotyw, ok[oło] 30 wagonów oraz ponad 100 samochodów wojskowych. 2 VI własne oddziały w sile ok[oło] tysiąca ludzi przeprowadziły akcję zapobiegaw- czą działaniom ukraińskim w Obwodzie Tomaszów. Od 18 VI większe walki w lasach ordynacji zamojskiej naszych oddziałów partyzanckich z regularnymi oddziałami armii niemieckiej, które przeprowadzają akcję pacyﬁ kacyjną w dużym stylu. Pacy- ﬁ kacja objęła powiaty: Janów, Tomaszów Lubelski, Zamość, Biłgoraj, Hrubieszów. Szereg wsi spalono, ludność wytępiono. W Łódzkiem 5 i 26 V własne oddziały w powiecie piotrkowskim stoczyły drobne walki z Niemcami. Straty n[ie]p[rzyjacie]la: 5 zabitych i 6 rannych. W Radomskiem w nocy 5 VI oddziały 72 p[ułku] p[iechoty] opanowały m. Końskie. Rozbito więzienie uwalniając 51 osób oraz zdemolowano urządzenia pocztowe386. [...]

Armia Krajowa..., t. 3, s. 492–495.

385 Winno być: pociągi. 386 Rozbicia więzienia w Końskich 5 czerwca 1944 r. w rzeczywistości dokonał około dwustu- osobowy oddział ppor. Antoniego Hedy („Szarego”), wchodzący w skład 3 pułku piechoty 2 Dywizji Piechoty Legionów AK. Uwolniono wówczas (według różnych źródeł) 51, 61 lub 65 osób.

295 Dokumenty

Nr 170 1944, LIPIEC, 10, [MIEJSCE POSTOJU]. DEPESZA KOMENDANTA OKRĘGU WILNO AK PŁK. ALEKSANDRA KRZYŻANOWSKIEGO („DZIEMIDY”) DO KOMENDY GŁÓWNEJ AK O UDERZENIU ODDZIAŁÓW AK NA WILNO

Noc[ą] 7 lipca [1944 roku] większość sił A[rmii] K[rajowej] samodzielnie uderzyła na Wilno. O [godzinie] 16[.00] nadeszły wojska sowieckie. Walki trwają. Straty znaczne. Duża pomoc wojsk sow[ieckich] i wzajemnie. Nawiązałem kontakt z d[owód]cą frontu. Stosunki chwilowo dobre.

Armia Krajowa..., t. 3, s. 512.

296 Dokumenty

Nr 171 1944, LIPIEC, 12, [WARSZAWA]. FRAGMENT MELDUNKU SYTUACYJNEGO NR 17 DOWÓDCY AK GEN. DYW. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („LAWINY”) DO CENTRALI O DZIAŁANIACH ODDZIAŁÓW AK W AKCJI „BURZA”

[…] Wileńszczyzna.Na całym terenie wzmożone walki z armią niemiecką. Brak bliż- szych danych ze względu na zerwaną łączność radiową. W Nowogródzkiem własny batalion w nocy z 3 na 9 VI stoczył walkę z Niemcami w m. Wsielub (płd. Nowogródek)387, od pierwszych dni lipca walki z cofającą się armią niemiecką na terenie powiatów Lida, Słonim, Baranowicze, Nieśwież. W Grodzieńskiem własne oddziały od 6 [do] 16 VI w walce z Niemcami, zlikwidowano 5 placówek straży granicznej: Jewłasze388, Kaszety, Rudnia, Szumy, Jachno- wicze (płn. Nowy Dwór)389. Straty n[ie]p[rzyjacie]la: około 20 (?) zabitych i ponad 100 rannych. W Białostockiem18 drobnych napadów na posterunki niemieckie dla dozbrojenia się. Straty n[ie]p[rzyjacie]la: 64 zabitych i 83 rannych. W [sic!] Lubelszczyźnie otoczone własne oddziały w lasach zamojskich przebiły się, zadając n[ie]p[rzyjacie]lowi duże straty, 27 D[ywizja] P[iechoty] w obecnej chwili toczy ciężkie wałki w lasach [na] p[o]ł[u]d[nie] [od] Parczew[a] z dużymi siłami armii niemieckiej, które przeszły lasami zamojskimi na północ. W Lwowskiem działania dywersyjne na linie komunikacyjne Okręgu. Od 1 [do] 20 VI przeprowadzono dwie większe akcje odwetowe przeciw Ukraińcom. [...]

Armia Krajowa..., t. 3, s. 541–542.

387 Winno być: na południe od Nowogródka. 388 W walce w Jewłaszach 16 czerwca 1944 r. poległ dowódca VII batalionu 77 pułku piechoty AK kpt. Jan Piwnik („Ponury”). 389 Winno być: na północ od Nowego Dworu.

297 Dokumenty

Nr 172 1944, LIPIEC, 17, [MIEJSCE POSTOJU]. MELDUNEK KOMENDANTA OBWODU AUGUSTÓW AK KPT. BRONISŁAWA JASIŃSKIEGO („KOMARA”) O PRZYSTĄPIENIU DO WYKONYWANIA AKCJI „BURZA”

Melduję rozpoczęcie z dniem 14.7. akcji „Burza”. Do akcji „Burza” użyłem nastę- pujące oddziały: oddz[iał] „Szczapa” – stan 80 ludzi, oddz[iał] „Zając”390– stan 40 ludzi, oddz[iał] „Zapała” – stan 30 ludzi, patrole: „Łuk – stan 12 ludzi, „Leśny”391– stan 10 ludzi. Rezerwy z braku uzbrojenia nie powołuje się. Akcję prowadzę na głównej arterii komunikacyjnej Grodno – Augustów, na szosy392 Augustów – Sztabin – Białystok oraz na terenie nadgranicznym Prus Wsch[odnich]. Dotychczas wykonano: 1. Dn[ia] 14.7. [o] godz. 14.00 oddz[iał] 1 p[ułku] uł[anów] Krech[owieckich] w sile 20 ludzi zaatakował z zasadzki dwukrotnie silniejszy oddz[iał] Ukraińców na szosy393: Grodno – Augustów. Oddz[iał] kompletnie rozbity. Straty n[ie]p[rzyjacie]la 5 zabitych. Zdobyto: 1 pist[olet] masz[ynowy], 4 k[ara]b[iny] i amunicję. Strat własnych nie było. 2. Dn[ia] 14.7. [o] godz. 21.00 [oddział] 1 p[ułku] uł[anów] Krech[owieckich] w sile 15 ludzi ostrzelał kolumnę samochodową n[ieprzyjacie]la na szosy394 Grodno – Augustów. Straty n[ie]p[rzyjacie]la nieznane. Jedno auto zniszczone. 3. Nocą z dn[ia] 14 na 15 bm. oddz[iał] 1 p[ulku] uł[anów] Krech[owieckich] w sile 30 ludzi ostrzelał z zasadzki kolumnę n[ie]p[rzyjacie]la jadącą na wozach po szo- sy395 Grodno – Augustów. Czołowa część kolumny, zaskoczona, została kompletnie rozbita. Z resztą kolumny wywiązała się walka wspierana ogniem działka piechoty, z czołgu i granatników n[ie]p[rzyjacie]la. Niemcy nacierali na przestrzeni 2 k[i]l[ometrów] w lesie, odstrzeliwując w popłochu przeważnie swoich. W[edłu]g zeznań miejscowej ludności, straty n[ie]p[rzyjacie]la wynoszą 18 zabitych (w tym 2 oﬁ cerów) oraz kilkudziesięciu rannych. Zabito kilkanaście koni. Strat własnych nie było. Przerwa w ruchu szosowym trwała 3 godz[iny]. 4. W dn[iu] 15.7. [o] godz. 23.30 oddz[iał] 1 p[ułku] uł[anów] Krech[owieckich] zli- kwidował wartę ochronną przy torze kolejowym we wsi Halinka. Wzięto 4 Niem- ców do niewoli (następnie wypuszczono), zdobyto 1 l[ekki] k[arabin] m[aszynowy], 5 k[ara]b[in ów], amunicję, granaty oraz oporządzenie. Na skutek powyższej akcji dnia następnego przyjechał do wsi oddział Ukraińców w sile 40 ludzi z zamiarem spalenia wsi. Zapalono 2 budynki. Żołnierze A[rmii] K[rajowej] rezerwy z tejże wsi zorganizowali natychmiastową obronę swych za- budowań, ostrzeliwując oddz[iał] z 5 k[ara]b[inów]. Ukraińcy wycofali się ze wsi w popłochu.

390 „Zając” – pseudonim dowódcy oddziału por. Antoniego Dąbrowskiego. 391 Dowódcą patrolu był ppor. Aleksander Lenczewski („Leśny”). 392 Winno być: na szosie. 393 Winno być: na szosie. 394 Winno być: na szosie. 395 Winno być: po szosie.

298 Dokumenty

5. W dn[iu] 14 V wskutek propagandy i rozrzucenia ulotek wśród żołnierzy niemieckich wracających z frontu, w koszarach i na stacji, kolejowej m. Augustowa zbun- towały się 2 komp[nie] 11-go białoruskiego batalionu SS. Jedna z tych kompanii w sile 4 ofi c[erów] + 7 podofi c[erów] + 103 szer[egowców] dołączyła do oddz[iału] 1 p[ułku] uł[anów] Krech[owieckich], biorąc udział w akcji „Burza”. Druga komp[ania] w drodze do oddz[iału] partyzanckiego odbiła się i zabłąkała się [sic!] w lasach. Poszukiwania za nią trwają – dotychczas bez rezultatów. W dołą- czonej komp[anii] znajduje się około 60% Polaków i 40% Białorusinów. Ponadto do oddz[iału] partyz[anckiego] dołączyło kilku szucmanów396 zbiegłych z posterunków żandarmerii oraz kilku Niemców (jeden ofi cer z org[anizacji] Todta)397.

Kopia, maszynopis. Fotokopia w zbiorach autorów.

396 Członkowie ochotniczych oddziałów policji pomocniczej (Schutzmannschaft, w skrócie: Schuma). 397 Organisation Todt – zmilitaryzowana organizacja budowlana w Niemczech, utworzona w 1938 r.

299 Dokumenty

Nr 173 [1944], LIPIEC, 25, [MIEJSCE POSTOJU]. DEPESZA NR 36 KOMENDANTA OBSZARU LWÓW AK PŁK. WŁADYSŁAWA FILIPKOWSKIEGO („JANKI”) DO KOMENDY GŁÓWNEJ AK O PRZEBIEGU WALK WE LWOWIE

Ciężkie walki uliczne we Lwowie trwają. Oddz[iały] nasze współdziałają z wojskami sow[ieckimi] broniąc się na wsch[odzie] i półn[ocy], nacierając na zach[ód] i półn[oc- ny]zach[ód] przy wsparciu artylerii i czołgów sowieckich. Zadano Niemcom wspólnie straty, zdobyto 16 c[iężkich] k[arabinów] m[aszynowych], wiele broni ręcznej i amunicji, wzięto jeńców. Dowódca sowieckiej dywizji w pełni uznaje nasze walczące oddz[iały], pozostawiając na później dokładne określenie stanowiska. Współpraca mię- dzy dowództwem polskim i sowieckim jest ścisła.

Kopia, maszynopis. Fotokopia w zbiorach autorów.

300 Dokumenty

Nr 174 [1944], LIPIEC, 27, [MIEJSCE POSTOJU]. DEPESZA NR 41 KOMENDANTA OBSZARU LWÓW AK PŁK. WŁADYSŁAWA FILIPKOWSKIEGO („JANKI”) DO KOMENDY GŁÓWNEJ AK INFORMUJĄCA O STANOWISKU WŁADZ SOWIECKICH I ROZWIĄZANIU ODDZIAŁÓW AK

Dziś ujawniłem się przed generałem, przedstaw[icielem] d[owód]cy frontu. Oświad- czył mi, że stanowisko naczelnego d[owó]dztwa sowieckiego jest następujące: obszar ten należy do państwa sowieckiego, toteż należy złożyć broń w terminie do 2 godz[in] i rozwiązać wszystkie oddz[iały]. Zostanie przeprowadzona mobilizacja przez organy państwa sowieckiego. Polacy będą mieli możność wyboru między oddz[iałami] Berlinga a wojskiem sow[ieckim]. Oﬁ cerowie A[rmii] K[rajowej] nie podlegają mobilizacji, mogą zachować broń i ochotniczo zgłosić się do Berlinga. Wobec tej sytuacji przymusowej wydałem rozkaz rozwiązujący oddziały własne.

Kopia, maszynopis. Fotokopia w zbiorach autorów. Toż (z niewielkimi zmianami) w: Armia Krajowa..., t. 3, s. 586.

301 Dokumenty

Nr 175 1944, SIERPIEŃ, 9, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 391 DOWÓDCY AK GEN. DYW. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („BORA”) DO POWSTAŃCÓW WARSZAWSKICH398

Żołnierze! Mija już ósmy dzień Waszych zmagań w walce z Niemcami. Postawa Wasza, mimo olbrzymiej przewagi nieprzyjaciela i braku amunicji, znana jest całemu światu. Jesteście i będziecie tymi, z których cały Naród Polski będzie brał przykład w odbudowie Ojczyzny. Dzień zwycięstwa i chwały jest już bardzo bliski. Wytrwajcie w Waszym wysiłku! Od dnia 8 bm. wznowione zostały zrzuty amunicji przez naszych lotników. Może- my więc mieć nadzieję, że braki będą uzupełnione. Wierzę, iż obecne krytyczne chwile będą zgodnie z tradycją Żołnierza Polskiego przezwyciężone. Pamięć poległych Kolegów niechaj będzie Waszym drogowskazem w dalszej walce! Tu w Warszawie powiewa obecnie sztandar Rzeczypospolitej! Walczymy o Rzecz- pospolitą Wolną, Niepodległą i społecznie Sprawiedliwą! Niech żyje Niepodległa Polska!

Druk. AAN, 203/I-2, k. 94.

398 Rozkaz ten był kolportowany w formie druku ulotnego.

302 Dokumenty

Nr 176 1944, SIERPIEŃ, 14, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 6 DOWÓDCY AK GEN. DYW. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („LAWINY”) WZYWAJĄCY WSZYSTKIE ODDZIAŁY AK DO MARSZU NA POMOC WARSZAWIE399

Walka o Warszawę przeciąga się. Prowadzona jest przeciw wielkiej przewadze nieprzyjaciela. Położenie wymaga niezwłocznego marszu na pomoc Stolicy. Nakazuję skierować natychmiast najbardziej pośpiesznymi marszami wszystkie rozporządzalne [sic!] dobrze uzbrojone jednostki z zadaniem bicia sił nieprzyjaciela, znajdujących się na peryferiach i przedmieściach Warszawy i wkroczenia do walki wewnątrz miasta.

Armia Krajowa..., t. 4, Londyn 1977, s. 107. Toż w: AWBBH, III/40/19, cz. I, k. 39 (odpis, maszynopis).

399 Rozkaz ten został przesłany w depeszy nr 1629 nadanej 14 sierpnia 1944 r. do szefa Oddziału VI Sztabu Naczelnego Wodza ppłk. dypl. Michała Utnika („Warty”) z prośbą o powtarzanie go w całości przez BBC.

303 Dokumenty

Nr 177 1944, SIERPIEŃ, 25, [MIEJSCE POSTOJU]. DEPESZA NR 10 KOMENDANTA OKRĘGU KIELCE– –RADOM AK PŁK. JANA ZIENTARSKIEGO („MIECZYSŁAWA”) DO CENTRALI I DOWÓDCY AK O WALCE W ANTONIOWIE

Dnia 21.8 oddział niemiecki w sile ba[tali]onu, otaczając miasto na [...]400 Szydłowca, zaczął palić wieś i mordować ludność polską. Ba[tali]on […]401 p[ułku] p[iechoty] A[rmii] K[rajowej] uderzył w obronie ludności na n[ie]p[rzyjacie]la, rozbił go, zdobywając 3 k[arabiny] m[aszynowe], 69 pistoletów], 40 k[ara]b[inów] i pewną ilość amunicji. Straty n[ie]p[rzyjacie]la 74 zabitych i dużo rannych. Straty własne [...]402. N[ie]p[rzyjacie]l podał przez radio, że rozbił tu 15 000 partyzantów polskich403.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/40/19, cz. II, k. 137.

400 Nieodszyfrowane fragmenty depeszy. 401 Jak wyżej. 402 Jak wyżej. 403 W ośmiogodzinnym boju we wsi Antoniów 21 sierpnia 1944 roku uczestniczyła 1 kompania 4 pułku piechoty 2 Dywizji Piechoty Legionów Armii Krajowej. Wyparci ze wsi Niemcy wpadli jeszcze w zasadzkę zorganizowaną przez pozostałe dwie kompanie tego pułku na skraju lasu na wschód od Antoniowa. Łączne straty Niemców – 74 zabitych, a straty 4 pułku piechoty – 6 zabitych i 9 rannych.

304 Dokumenty

Nr 178 1944, SIERPIEŃ, 28, [WARSZAWA]. DEPESZA NR 710 DOWÓDCY AK GEN. DYW. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („LAWINY”) DO CENTRALI Z ŻĄDANIEM POMOCY DLA POWSTANIA WARSZAWSKIEGO

Nikła Wasza pomoc uniemożliwia dalszą obronę Starego Miasta. Przewiduję, że w następnym etapie w krótkim czasie może paść Żoliborz404. Obro- na Warszawy wymaga bezwzględnej wydatnej pomocy w amunicję i broń405 i konieczne [są] zrzuty na Śródmieście i Mokotów. Zrzuty poza miastem nie rozwiązują sprawy z powodu odcięcia pierścieniem nieprzyjaciela Kabat i Kampinosu od miasta. Żądamy wydatnej pomocy w zrzutach i bombardowaniach. Zachowajcie całkowitą tajemnicę tego meldunku.

Armia Krajowa..., t. 4, s. 206–207. Toż w: AWBBH, III/40/19, cz. II, k. 200 (odpis, maszynopis).

404 Depesza została podpisana 26 sierpnia 1944 r. 405 Oddziały powstańcze opuściły Stare Miasto 1 września 1944 r., a kapitulacja na Żolibo- rzu nastąpiła dopiero 30 września 1944 r.

305 Dokumenty

Nr 179 1944, WRZESIEŃ, 4, [MIEJSCE POSTOJU]. DEPESZA NR 16 KOMENDANTA PODOKRĘGU WSCHODNIEGO AK PPŁK. LUCJANA SZYMAŃSKIEGO („JANCZARA”) DO KOMENDANTA OBSZARU WARSZAWA AK GEN. BRYG. ALBINA SKROCZYŃSKIEGO („ŁASZCZA”) O PRZEBIEGU „BURZY”

Wyniki „Burzy” – Sokołów od 26 lipca do 30 lipca. Stan: 3 kompanie piechoty, pluton kawalerii i 5 drużyn c[iężkich] k[arabinów] m[aszynowych]. Walki: Ceranówka – Piniec406, Sterdyń – Kamionka. Potyczki na szosach: Jabłonów – Sokołów, Franko- pol – Repki. Straty nieprzyjaciela: 21 zabitych. Własne: 1 oﬁ cer zabity i 2 rannych. Radzymin od 30 lipca do 19 sierpnia. Stan: 1 ba[tali]on i pluton zwiad[u]. Zdobyto 30 lipca Tłuszcz. Potyczki na szosie Łochów – Wyszków. Straty własne: 10 zabitych i 12 rannych. Siedlce 27 lipca do 30 lipca. Stan: 11 oﬁ cerów, 510 szeregowych. Walki: Siedlce, Wyczółki, Zbuczyn, Wiśniew. Potyczki: szosy Łosice – Siedlce i Biała [Podlaska] – Siedlce. Dnia 27407 lipca wypad z oddziałami sowieckimi na Wyczółki. Straty nieprzyjaciela: 32 zabitych, własne; 3 zabitych, 9 rannych. Wykazy zdobyczy prześlę.

Armia Krajowa..., t. 4, s. 271.

406 Winno być: Kiełpiniec. 407 Według fotokopii depeszy znajdującej się w zbiorach autorów: 29 lipca.

306 Dokumenty

Nr 180 1944, WRZESIEŃ, 6, [MIEJSCE POSTOJU]. DEPESZA NR 19 KOMENDANTA PODOKRĘGU WSCHODNIEGO AK PPŁK. LUCJANA SZYMAŃSKIEGO („JANCZARA”) DO KOMENDANTA OBSZARU WARSZAWSKIEGO AK GEN. BRYG. ALBINA SKROCZYŃSKIEGO („ŁASZCZA” ) O PRZEBIEGU „BURZY” W GARWOLINIE

Burza w Garwolinie od 24.7 do 30.7. Stan: 576 ludzi. Walki o Nosków, Rębków. Potyczka: szosa Smoczek408 – Garwolin. Straty n[ie]p[rzyjacie]la: 6 zabitych, 2 rannych (w tym d[owód]ca 3-ej D[ywizji] Pan[cernej]), 12 jeńców, własne: 2 zabitych, 52 rannych.

Oryginał, maszynopis. Fotokopia w zbiorach autorów.

408 Powinno być: Stoczek [Łukowski].

307 Dokumenty

Nr 181 1944, WRZESIEŃ, 7, [MIEJSCE POSTOJU]. DEPESZA NR 161 KOMENDANTA OKRĘGU KRAKÓW AK PŁK. DYPL. EDWARDA GODLEWSKIEGO („GARDY”) DO CENTRALI I DOWÓDCY AK O WALKACH 22 DYWIZJI PIECHOTY AK

Meld[unek] syt[uacyjny] oddz[iałów] 22 Dyw[izji] Piech[oty]409: W wykonaniu „Burzy” za czas od 23.7 [do] 30.3 wykonano: 1 uderzenie na garnizon n[ie]p[rzyjacie]la w Iwoniczu-Zdroju – rozbrojono 300 [żołnierzy] W[e]h[rmachtu]410, 6 uderzeń na kolum[ny] samochod[ów] n[ie]p[rzyjacie]la, 5 na tabory n[ie]p[rzyjacie]- -la, 1 na kolumnę artylerii n[ie]p[rzyjacie]la – wybito w 2 bat[eriach] wszystkie konie, 1 uderzenie na transp[ort] wojsk[owy], 1 na Grenzschutz i stoczono 16 potyczek, zniszczono 2 mosty kołowe, 1 most kolejowy. Straty n[ie]p[rzyjacie]la: zabitych 155, rannych 38 [żołnierzy] W[e]h[rmachtu], jeńców 5, rozbrojono 315.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/40/19, cz. III, k. 294.

409 22 Dywizja Piechoty Armii Krajowej została wystawiona przez Podokręg Rzeszów Okręgu Kraków AK. Wobec nieprzybycia wyznaczonego na jej dowódcę płk. Zdzisława Zajączkow- skiego („Grzywy”) dowodził nią mjr Wincenty Rutkowski („Haszysz”). 410 21 lipca 1944 r. akcję w Iwoniczu-Zdroju przeprowadził oddział ppor. Franciszka Kocha- na („Obłońskiego”). Liczący 38 żołnierzy oddział AK rozbroił garnizon niemiecki (około 300 ludzi) i wziął do niewoli 110 jeńców, których wkrótce zwolniono. Straty niemieckie: 10 zabitych i rannych, straty własne: 2 rannych.

308 Dokumenty

Nr 182 1944, WRZESIEŃ, 12, [MIEJSCE POSTOJU]. DEPESZA NR 71 KOMENDANTA OKRĘGU KIELCE–RADOM AK PŁK. JANA ZIENTARSKIEGO („MIECZYSŁAWA”) DO CENTRALI I DOWÓDCY AK O WALCE W RADOSZYCACH

Barbarzyńskie wojsko niemieckie coraz bardziej dziczeje w swych akcjach pa- cyﬁ kacyjnych na bezbronnej ludności polskiej. Oddz[iały] A[rmii] K[rajowej] dn[ia] 2.9., by przeszkodzić n[ie]p[rzyjacie]lowi w sile ba[tali]onu z samochodem panc[er- nym] w akcji palenia wsi Radoszyce i Grodzisko pow. Końskie, uderzyły na nich411. Wywiązała się 2-dniowa zażarta walka. Pod wieczór dn[ia] 3.9. n[ie]p[rzyjacie]l rozbity wycofał się w popłochu, pozostawiając na polu walki 106 zabitych. Straty własne, mimo braku broni maszynowej, wyjątkowo małe: 1 zabity, 6 rannych, 1 wieśniak został rozstrzelany przez Niemców. Zdobyto 3[karabiny] m[aszynowy], kilkanaście k[ara]b[inów] i kilka p[istoletów]412 maszynowych. Akcja pacyﬁ kacyjna w następnych dniach nie powtórzyła się.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/40/19, cz. III, k. 17, 18.

411 Winno być: na niego. 412 W walce z Niemcami w Radoszycach uczestniczyły dwie kompanie II batalionu 3 pułku piechoty oraz I i II batalion 2 pułku piechoty 2 Dywizji Piechoty Armii Krajowej.

309 Dokumenty

Nr 183 1944, WRZESIEŃ, 13413, [MIEJSCE POSTOJU]. FRAGMENT DEPESZY SZEFA SZTABU OKRĘGU LUBLIN AK PPŁK. FRANCISZKA ŻAKA (,,ZUZI”) DO CENTRALI I DOWÓDCY AK O WYKONANIU AKCJI „BURZA” NA LUBELSZCZYŹNIE

Oddziały A[rmii] K[rajowej] Okręgu Lublin w „Burzy” od 20 do 29 lipca [19]44 r[oku] opanowały samodzielnie garnizony niemieckie: Bełżec, Wąwolnica, Urzędów, Końskowola, Lubartów, Poniatowa, Kock. Wspólnie z wojskami sowieckimi: Biała Podlaska, Chełm, Zamość, Międzyrzec, Radzyń, Łuków, Krasnystaw, Szczebrzeszyn, Lublin, Puławy, Dęblin. Zniszczono kilkanaście czołgów i samochodów pancernych. Kilkadziesiąt pojazdów mechanicznych. Zdobyto dwie baterie artylerii lekkiej,11 dział p[rzeciw]panc[ernych], 42 c[iężkie] k[arabiny] m[aszynowo], 28 l[lekkich] k[arabi- nów] m[aszynowych], 50 pistoletów maszynowych, kilkadziesiąt k[ara]b[inów] i dużą ilość innego sprzętu. Zabitych 993 Niemców, 386 wzięto do niewoli. Własne straty: 102 zabitych, 126 rannych. W kilku wypadach oddziałami wojsk sowieckich dowo- dzili oﬁ cerowie A[rmii] K[rajowej]. Lublin został tak szybko zdobyty dzięki zdezorgani- zowaniu obrony niemieckiej i wywołaniu paniki przez A[rmię] K[rajową]. Po wykonaniu „Burzy”, Oddz[iały] A[rmii] K[rajowej] zostały przez wojska sowieckie rozbrojone. Okręg414 i dowódcy dywizji A[rmii] K[rajowej] aresztowani i wywiezieni do Rosji. [...]

Armia Krajowa..., t. 4, s. 297. Toż w: Polskie Siły Zbrojne..., t. 3, s. 620–826 (bez końcowego fragmentu).

413 Nadana 13 września depesza datowana była 8 września 1944 r. 414 Winno być: Komendant Okręgu.

310 Dokumenty

Nr 184 1944, WRZESIEŃ, 25, [WARSZAWA]. DEPESZA DOWÓDCY AK GEN. DYW. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („BORA”) DO DOWÓDCY 1 FRONTU BIAŁORUSKIEGO ARMII CZERWONEJ MARSZ. KONSTANTEGO ROKOSSOWSKIEGO Z PODZIĘKOWANIEM ZA ZRZUTY DLA POWSTAŃCÓW

Dziękuję P[anu] Marszałkowi za dotychczasowe zrzuty broni, amunicji i żywności. Zaspokoiły one – jak dotąd – w części nasze potrzeby i umożliwiły trwanie w walce ze wspólnym wrogiem. Z uwagi na nasilenie walk proszę P[ana] Marszałka o kontynuowanie nadal [sic!] akcji zrzutowej, a w szczególności proszę o zrzuty amunicji niemieckiej do c[iężkiego] k[arabinu] m[aszynowego], 9 mm do p[istoletu] m[aszynowego], granatników z amunicją, amunicji do Piata oraz żywności.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/40/19, cz. V, k. 217.

311 Dokumenty

Nr 185 1944, PAŹDZIERNIK, 3, [WARSZAWA]. ROZKAZ POŻEGNALNY DOWÓDCY AK GEN. DYW. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („BORA”) DO ŻOŁNIERZY WALCZĄCYCH W POWSTANIU WARSZAWSKIM

Żołnierze walczącej Warszawy! Dwumiesięczna walka nasza w Warszawie, będąca jed nym pasmem bohaterskich wystąpień Żołnierza Polskiego, jest pełnym grozy, lecz jakże głębokim dowodem ponad wszystko mocniejszego dążenia naszego do wolności. Wale czność Warszawy jest podziwiana przez świat cały. Walka nasza w Stolicy, pod ciosami śmierci i zniszczenia z takim uporem przez nas prowadzona, wysuwa się na czoło sławnych czynów bojowych przez Żołnierza Polskiego podczas tej wojny dokonanych. Dokumentujemy nią moc naszego ducha i, naszego umiłowania wolności. I jakkolwiek nie udało się nam uzyskać militarnego nad wrogiem zwycięst wa, bo ogólny rozwój wypadków wojennych na naszych ziemiach nie układał się w ciągu tych dwóch miesięcy dla naszej walki pomyślnie, to jednak te dwa miesiące bojów o każdą piędź ulicy i murów Warszawy dokonały swego za dania politycznego i ideowego. Walka nasza zaważy na lo sach naszego Narodu, bo jest bezprzykładnie oﬁ arnym wkładem żołnierskiego mę- stwa i poświęcenia w obronie naszej niepodległości. Dzisiaj, gdy przemoc techniczna wroga zdołała zacieśnić nas w środkowej, jedynej w naszym posiadaniu dzielnicy miasta, gdy ruiny i zgliszcza przepełnione są ludnością współdziałającą bohatersko z wojskiem, lecz już ponad miarę umęczoną potwornymi warunkami bytowania na polu bitwy, gdy żywności nie staje już nawet na liche odży wienie, a perspektywa na ostateczne tutaj w rejonie Stolicy pokonanie wroga nie zarysowuje się, stanęło przed nami zagadnienie całkowitego przez wroga zniszczenia ludności Warszawy i pogrzebania w jego415 gruzach szeregów walczą cych żołnierzy i setek tysięcy ludności. Postanowiłem dalszą walkę przerwać. Wszystkim żołnierzom dziękuję za znakomitą, najcięż szym warunkom nie ulega- jącą, postawę bojową. Poległym oddaję hołd należny ich męce i oﬁ erze. Ludności wy- rażam podziw i wdzięczność walczących szeregów wojska i ich do niej przywiązanie. Ludność tę proszę, aby darowała żołnie rzom wszystkie przewinienia, jakie w ciągu długotrwałej walki musiały w stosunku do ludności niejednokrotnie mieć miejsce. W układzie o zaprzestaniu działań wojennych starałem się zapewnić żołnierzowi wszystkie przynależne mu po przerwaniu walki prawa, a ludności cywilnej warunki bytowania i opieki, jak najbardziej oszczędzającej jej udręki wojennej. Żołnierzom, najdroższym towarzyszom dwumiesięcznego bojowego wysiłku, prze- pełnionym do ostatniej, chwili nie złomną wolą walki, nakazuję wykonać karnie i po- słusznie rozkazy, wypływające z decyzji o przerwaniu walki. Ludność wzywam do zastosowania się do nakazów ewakuacyjnych moich, Komendanta Miasta oraz władz cywil nych.

415 Winno być: jej.

312 Dokumenty

Z wiarą w ostateczne zwycięstwo naszej słusznej sprawy, z wiarą w Ojczyznę umi- łowaną, wielką i szczęśliwą, pozo stajemy wszyscy nadal żołnierzami i obywatelami Niepo dległej Polski, wierni sztandarowi Rzeczypospolitej. Niech żyje Polska!

Druk ulotny kolportowany wraz z ostatnim powstańczym numerem „Biuletynu Informacyj- nego” (Warszawa, 4 X 1944, nr 102). AAN, 203/1-2, k. 78.

313 Dokumenty

Nr 186 1944, PAŹDZIERNIK, 27, [MIEJSCE POSTOJU]. DEPESZA NR 98 KOMENDANTA OKREGU ŁÓDŹ AK PŁK. MICHAŁA STEMPKOWSKIEGO („BARBARY”) DO CENTRALI O WALKACH 25 PUŁKU PIECHOTY I 29 PUŁKU STRZELCÓW KANIOWSKICH

23 X [1944 roku] 25 pp stoczył pod Rusinicami416, Afryką i Ulejsliborzem417. Opoczyńskie – zwycięską walkę z n[ie]p[rzyjacie]l[em], który usiłował – okrążyć i zniszczyć pułk. N[ie]p[rzyjacie]l rzucił do akcji samochody pancerne, liczne oddziały wojska, Kałmuków i żandarmerię z granatnikami i miotaczami. Największe nasilenie walki trwało w godz[inach] rannych i wieczornych. W nocy pułk przebił się i wymknął z zupełnego osaczenia bez własnych strat. Straty n[ie]p[rzyjacie]la znaczne. Oddział partyzancki 29 p[ułku] s[trzelców] p.418 stoczył 3 X w rej[onie] Koluszek walkę z żandarmerią, zdobywając broń, amunicję i granaty. Straty n[ie]p[rzyjacie]la 5 zabitych, własne – 1. Żądam kategorycznie amunicji dla 25 p[ułku] p[iechoty].

Armia Krajowa..., t. 5, s. 105.

416 Winno być: Ruszenicami. 417 Winno być: Myśliborzem. 418 Winno być: k. [kaniowskich].

314 Dokumenty

Nr 187 [1944], LISTOPAD, 1, [MIEJSCE POSTOJU]. DEPESZA NR 104 KOMENDANTA OKRĘGU ŁÓDŹ AK PŁK. MICHAŁA STEMPKOWSKIEGO („BARBARY”) DO CENTRALI O WALCE 25 PUŁKU PIECHOTY POD BIAŁYM ŁUGIEM

27 X [1944 roku] Niemcy w sile 3 tys. SS i Ukraińców, przy użyciu dużej ilości broni ciężkiej i maszynowej, uderzyli na 25 p[ułk] p[iechoty] w rej[onie] Biały Ług. W przeciwnatarciu naszych oddziałów n[ie]p[rzyjacie]l uciekł w popłochu, zostawia- jąc 31 zabitych i kilkudziesięciu rannych. Zdobyto 4 c[iężkie] k[arabiny] m[aszynowe] z amunicją, 1 Maxim ros[yjski]. Straty własne: 5 zabitych i 20 rannych.

Oryginał, maszynopis. Fotokopia w zbiorach autorów.

315 Dokumenty

Nr 188 [1944], LISTOPAD, 13, [MIEJSCE POSTOJU]. MELDUNEK SYTUACYJNY NR 1 KOMENDANTA OKRĘGU KIELCE–RADOM AK PŁK. JANA ZIENTARSKIEGO („MIECZYSŁAWA”) DO CENTRALI O WALKACH 74 PUŁKU PIECHOTY I 2 PUŁKU PIECHOTY LEGIONÓW AK

Akcje oddziałów własnych. W dniu 27 paźdz[iernika] 3 ba[tali]ony żandarmerii zaatakowały oddziały nasze (74 p[ułku] p[iechoty] i 2 p[ułku] p[iechotyj Leg[ionów]) w pow[iecie] włoszczowskim w rej[onie] Krzepan419. Stan oddziałów własnych: około 800 ludzi. W wyniku akcji 74 p[ułk] p[iechoty] zlikwidował cały ba[tali]on n[ie]p[rzyjacie]l[a], który, poniósłszy duże straty, poddał się, wraz z d[owód]cą mjr. SS. 2 p[ułk] p[iechoty] Leg[ionów] rozbił drugi ba[tali]on żandarmerii, z którego wycofało się zaledwie 42 żandarmów. Trzeci ba[tali]on wycofał się w popłochu, pozostawiając rannych i zabitych. Straty własne: 3 zabitych i kilku rannych z 74 p[ułku] p[iechoty] i 1 ranny z 2 p[ułku] p[iechoty] Leg[ionów]. Zdobyto dużo sprzętu, broni i umundurowania. Jeńców z We[h]rmachtu zwolniono w bieliźnie. W okolicznych miasteczkach powstał popłoch wśród Niemców. Po akcji oddziały własne odskoczyły w rejon lasów m. Lipno, gdzie w dn[iu] 28 [października] odparto rozpoznanie n[ie]p[rzyjacie]la. W dniu 29 [października] n[ie]p[rzyjacie]l zorganizował silną obławę z trzech kie- runków, która trwała przez cały dzień. Stan n[ie]p[rzyjacie]l[a]: kilka tysięcy wojska. Pod wieczór oddziały własne przerwały pierścień, wsparte ogniem k[arabinów] m[a- szynowych] i moździerza, straty własne: 2 zabitych, 8 rannych. Straty n[ie]p[rzyja- ciej]la: około 200 ludzi. D[alszy] c[iąg] n[astąpi]420.

Oryginał, maszynopis.Fotokopia w zbiorach autorów.

419 Winno być: Krzepin. 420 Następne części depeszy pozostają nieznane.

316 Dokumenty

Nr 189 1944, GRUDZIEŃ, 10, [MIEJSCE POSTOJU]. DEPESZA NR 705 KOMENDANTA OKRĘGU KRAKÓW AK DO CENTRALI I DOWÓDCY AK O WALKACH 1 PUŁKU STRZELCÓW PODHALAŃSKICH AK421

Oddziały partyzanckie 1 p[ułku] s[trzelców] p[odhalańskich]422 od 1.10. do 18.11. przeprowadziły następujące akcje: 8 napadów na placówki n[ie]p[rzyjacie]la, 1 napad na urząd niemiecki, 3 napady na oddziały ukraińskie, 1 napad na Forstschutz423, 7 zasadzek na samochody n[ie]p[przyjacie]la, 19 zasadzek na drobne oddziały i pojedynczych żołnierzy n[ie]p[rzyjacie]la, 2 uderzenia na kolumny pacyﬁ kacyjne n[ie]p[rzyjacie]la, W akcjach tych zabito 110, zraniono 131 żołnierzy n[ie]p[rzyjacie] la. Straty własne: 1 zabity, 4 rannych. Zdobyto: 3 c[iężkie] k[arabiny] m[aszynowe], 2 r[ęczne] k[arabiny] m[aszynowe], 10 p[istoletów] m[aszynowych], 118 k[ara]b[inów], 31 pistoletów, 66 granatów ręcznych, 9680 sztuk amunicji, 11 bagnetów, 7 hełmów, 2 prądnice, 1 aparat pomiarowy artyleryjski, 1 łącznicę, 4 aparaty telefoniczne, 1 lor- netkę, 4 motocykle, 2 rowery, 1 komplet, torbę sanitarną, materiały intend[enckie]. Jak koce, płaszcze, buty, bielizna, mundury i oporządzenie. Zniszczono 10 samocho- dów, spalono 1 most drogowy. Zwolniono szereg ludzi i bydła [sic!], zabranego przez oddziały pacyﬁ kacyjne.

Armia Krajowa…, t. 5, s. l87–188. Toż w: AWBBH, mikroﬁ lm nr 560.

421 Depesza została zatytułowana »Garda« do Centrali, ale Komendant Okręgu Kraków AK płk dypl. Edward Godlewski („Garda”) od dwóch miesięcy znajdował się w obozie niemieckim. Po jego aresztowaniu komendantem okręgu został płk Przemysław Nakoniecznikoff– –Klukowski („Kruk”) i to zapewne on był autorem tej depeszy. 422 Jeden z czterech pułków tworzących Grupę Operacyjną „Śląsk Cieszyński”, działającą na pograniczu Okręgów Kraków i Śląsk AK. Dowódcą 1 pułku strzelców podhalańskich był mjr Adam Stabrawa („Borowy”). 423 Niemiecka straż leśna.

317 Dokumenty

Nr 190 1943, PAŹDZIERNIK, 26 –1944, PAŹDZIERNIK. ZESTAWIENIE ROZKAZODAWSTWA DOTYCZĄCEGO AKCJI „BURZA”424

26 X 1943 – Instrukcja Rządu425 Treść: Określenie celu powstania, ocena jego korzyści politycznych, okoliczności, jakie towarzyszyć muszą perspektywie powstania, warunki, w jakich przewidzieć na- leży jego możliwość, dwa warianty odnośnie Sowietów, wypadek porozumienia niemiecko-sowieckiego.

30 XI 1943 – Rozkaz Lawiny [gen. bryg. Tadeusza Komorowkiego] „PZP 1300/III/ Lawina 2100”426 Treść: 1. Wszystkie przygotowania wojenne Kraju skierowane przeciw Niemcom. Nie może dojść do działań zbrojnych przeciw Sowietom. 2. Forma działań zbrojnych przeciw Niemcom: a) powstanie, b) wzmożona akcja dywersyjna – „Burza”. Cel i zadania „Burzy”: podkreślenie woli bicia Niemców, samoobrony przed wyniszczeniem nas przez wycofujących się. Wykonanie „Burzy”: działania będą polegały na zaciętym nękaniu cofających się tylnych straży niemieckich, na silnej dywersji na całej głębokości terenu, w szczegól- ności na komunikację. Siły i środki: a) na terenie osłony (wschód) całość uzbrojonych sił i posiadanych środków, b) na terenie bazy (centrum) wszystkie oddziały partyzanckie i dyspozycyjne, wszelkie środki walki w granicach stanu posiadania. 3. Technika uruchomienia „Burzy”. 4. Stosunek do Rosjan: a) Oddziałom sow[ieckiej] part[yzantki] znajdującym się na naszych ziemiach nie utrudniać prowadzenia walki z Niemcami, unikać zatargów z oddziałami so- w[ieckimi]. Oddziały nasze, które miały zatargi – przesunąć na nowy teren. Z naszej strony dopuszczalna jedynie akcja samoobrony. b) Przeciwdziałać tendencji ludności do ucieczki na zachód. c) Wobec wkraczających na ziemie nasze rosyjskich oddziałów regularnych wy- stąpić w roli gospodarza.

424 Dokument został sporządzony przed 5 listopada 1944 r., w 5 egzemplarzach, najprawdopodobniej w Oddziale VI Sztabu Naczelnego Wodza dla wyższych oﬁ cerów tego sztabu. 425 W dalszej korespondencji ośrodków krajowych z władzami w Londynie i w różnych publikacjach powojennych podaje się mylnie datę 27 (zamiast 26) października. Instrukcja została przekazana drogą radiową do kraju 1 listopada 1943 r. Zob. Polskie Siły Zbrojne..., t. 3, s. 552–554; S. Zabiełło, Kształtowanie się koncepcji „Burzy”, „Wojskowy Przegląd Historyczny”, Warszawa, 1968, nr 1, s. 107–108; Armia Krajowa..., t. 3, s. 182–185. 426 Rozkaz Dowódcy Armii Krajowej nr 1300/III, datowany 20 (a nie 30) listopada 1943 r., został nadany do Londynu już 19 listopada, a odczytany tam 7 stycznia 1944 r. Zob. Polskie Siły Zbrojne…, t. 3, s. 557–559; S. Zabiełło, Kształtowanie..., s. 110–111; Armia Krajowa…, t. 3, s. 210–213; A. Chmielarz, G. Jasiński, Armia Krajowa 1939–1945, s. 67.

318 Dokumenty

d) Naczelne Władze Polskie – jedyną właściwą władzą przełożoną. e) Próby wcielenia oddziałów pol[skich] do wojsk sow[ieckich] lub Oddz[iałów] Berlinga są gwałtem – należy im się przeciwstawić z powołaniem się na instrukcję właściwych władz polskich.

2 XII 1943 – Wytyczne N[aczelnego] W[odza] [gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego] do Deklaracji Rządowej z listopada427. 1. Alternatywa powstania – oparta na skoordynowaniu powstania z działaniami aliantów anglosaskich – dotąd brak ich decyzji. 2. Rozkład armii niemieckiej może doprowadzić do konieczności uruchomienia powstania nawet bez pomocy z zewnątrz – w tym wypadku podjęte będą starania o wsparcie powstania. 3. W wypadku wkroczenia arm[ii] sow[ieckiej] bez nawiązania stosunków dyplomatycznych, określić elementy A[rmii] K[rajowej], których ukrycie na miejscu [jest] niemożliwe.

2 II 1944 – Rząd przyjmuje do wiadomości rozkaz „PZP 1300/III”.

3 II 1944 – Lawina – w odpowiedzi na ocenę sytuacyjną N[aczelnego] W[odza] [gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego] z dnia 11 I [19]44 [roku]428. 1. Rozkaz 2100 nie wyczerpuje szczegółów instrukcji, które wydał ustnie i osobiście wszystkim Komendantom Okręgów. 2. Ustalił szczegółowo stopień nasilenia walki z Niemcami, jej charakter. 3. Wydał zarządzenia, żeby wzmożona dywersja nie przerodziła się samorzutnie w próbę zbrojnego powstania przeciw Niemcom w niekorzystnych dla nas warunkach. 4. Rozkazy Lawiny wykluczają walkę zbrojną przeciw Rosji – dopuszczają zbrojną samoobronę.

12 II 1944 – N[aczelny] W[ódz] – zastrzeżenia w sprawie ujawniania się429.

18 II 1944 – Rząd – uchwała dodatkowa do instrukcji październikowej430: 1. określa warunki i sposób ujawniania, 2. postanawia, że w [wypadku] braku uzgodnienia współdziałania z Sowietami od- działy należy rozwiązać.

427 Wytyczne Naczelnego Wodza do instrukcji (a nie deklaracji) rządu z 26 października 1943 r. (a nie z listopada t.r.) – zob. Armia Krajowa…, t. 3, s. 213–215. 428 Depesza Naczelnego Wodza z 11 stycznia 1944 r. – zob. tamże, s. 239–242. Depesza Dowódcy Armii Krajowej z 3 lutego 1944 r. – zob. A. Skarżyński, Polityczne przyczyny powstania warszawskiego, wyd. II, Warszawa 1965, s. 178–179. 429 Zob. Armia Krajowa..., t. 3, s. 276–279. 430 Zob. Polskie Siły Zbrojne..., t. 3, s. 563–564; S. Zabiełło, Kształtowanie..., s. 113; Armia Krajowa..., t. 3, s. 284–285.

319 Dokumenty

2 III 1944 – Naczelny Wódz: 1. wskazane przesunięcie zagrożonych najbardziej eksterminacją na zachód i południe, 2. określa punkt widzenia na możliwości powstania.

22 III 1944 – N[aczelny] W[ódz] – przez jednorazowe ujawnienie skontrolować zachowania się Sow[ietów] na zachód od Bugu.

29 III 1944 – N[aczelny] W[ódz] – wobec faktów dokonanych na Wołyniu, zadanie d[owód]cy dyw[izji] wołyńskiej431 – przebić się na teren podlegający rozkazom Lawiny.

19 IV 1944 – Lawina – d[owód]ca dyw[izji] woł[yńskiej] – rozkaz taki otrzymał432.

7 VII 1944 – Naczelny Wódz433 – 1. Wykonywać instrukcję 1300/III, 2. Oddz[iały] A[rmii] K[rajowej] na tyłach sow[ieckich]: a) w wypadku rozbrojenia – opór, wykluczaj[ący] starcie zbrojne z Sow[ietami], b) oddz[iały] rozproszyć w terenie i siedzieć cicho, ograniczając się do opieki nad ludnością, 3. Przekazywać informacje spod okupacji sow[ieckiej].

14 VII 1944 – Lawina [gen. dyw. Tadeusz Komorowski] – wyjaśniające się poło- żenie – zmusiło do wydania rozkazów uzupełniających do rozkazu zasadniczego L. dz. 2100434. Wypadki wołyńskie oraz położenie wewnętrzne Kraju nasunęły konieczność wydania rozkazu do ujawniania się tak oddziałom działającym zaczepnie, jak i oddziałom samoobrony miejscowości. Oddziały samoobrony otrzymały dodatkowe zadanie opanowania miejscowości z chwilą opuszczenia jej przez cofających się Niemców. Mają one wywiesić ﬂ agi biało-czerwone dla zadokumentowania polskości. Rozkazy te otrzymały Okręgi: Wilno, Nowogródek, Białystok, Polesie, Lwów, Lu- blin, Warszawa–Podokr[ęg] Wsch[odni] i Kraków–Podokr[ęg] Wschodni435. Rozkazem tym upoważniłem K[omendan]tów Okr[ęgów] do przerwania ujawnienia się [sic !] z chwilą stwierdzenia notorycznego aresztowania d[owód]ców lub rozbra- jania, czy dążenia do wcielenia oddz[iałów] A[rmii] K[rajowej] do [armii] Berlinga lub armii sow[ieckiej]. Okręg Wileńsko-Nowogródzki otrzymał zadanie opanowania Wilna z chwilą opuszczenia go przez Niemców, a Obszar Lwowski – Lwowa. Okręgi leżące na zachód od Wisły rozkazów uzup[ełniających] do ,,Burzy” jeszcze nie otrzymały. Zamierzam je wydać z chwilą stwierdzenia, jak będą zachowywać się Sow[ieci].

431 Tzn. 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej. 432 Zob. Armia Krajowa..., t. 3, s. 411–412. 433 Zob. Polskie Siły Zbrojne..., t. 3, s. 573–575; Armia Krajowa..., t. 3, s. 504–506. 434 Zob. Polskie Siły Zbrojne…, t. 3, s. 577–580; Armia Krajowa..., t. 3, s. 546–550. 435 Chodzi o Podokręg Rzeszów.

320 Dokumenty

21 VII 1944 – Lawina – zarządzenie 18 VII stanu czujności do powstania, 19 VII wzmożony nasłuch do powstania436. – Gen. Kopański – zawiadomienie Lawiny, że marsz[ałek] Brooke wyklucza możliwość skoordynowania działań A[rmii] K[rajowej] w ramach [działań] międzyalianckich437.

25 VII 1944 – N[aczelny] W[ódz] – (przez Sz[efa] Sz[tabu] [gen. dyw. Stanisława Kopańskiego]) – dyrektywy dla A[rmii] K[rajowej]438. 1. D[owództwo] podzielić na dwa rzuty. 2. Drugi rzut wycofać na zachód. […] c. Upoważnia do wycofania zagrożonych elementów A[rmii] K[rajowej] w ostatecz- ności za granicę (via [organizacja] Todt). d. Dopuszcza możliwość dołączyć do [armii] Berlinga (opracować dla nich dyrektywy dotyczące ich roli i łączn[ości] z nimi). e. Potrzeba pozostawienia pod okupacją sow[iecką] nowej konspiracji, starannie dobranej, o realnych i na razie bardzo skromnych zadaniach. Zasada samoobrony pozostaje w mocy.

25 VII 1944 – Lawina – „Jesteśmy gotowi w każdej chwili do walki o Warszawę”439 – określa zadanie wsparcia powstania (bombardowania, bryg[ada] spadochr[onowa]).

26 VII 1944 – Premier [Stanisław Mikołajczyk] – upoważnienie do ogłoszenia powstania440.

26 VII 1944 – Rada Ministrów – przyjmuje do wiadomości treść depeszy Premiera.

28 VII 1944 – N[aczelny] W[ódz]: wobec sowieckiej polityki gwałtu – powstanie bez sensu441.

3 VIII 1944 – Lawina – cały teren otrzymał rozkaz wykonania „Burzy”442.

5 VIII 1944 – Lawina – do Krakowa: 1. rozkazy do „Burzy” ściśle przestrzegać, 2. bez mojej zgody nie podejmować rozmów z d[owód]cami sow[ieckimi], 3. nie udawać się na ich miejsca postoju443, na rozmowy wzywać do siebie.

436 Armia Krajowa…, t. 4, s. 2. 437 Zob. tamże, t. 3, s. 166. 438 Zob..tamże, t. 4, s. 8–11. 439 Zob. tamże, s. 11. 440 Zob. tamże, s. 12. 441 Zob. tamże, s. 17–18. 442 Zob. tamże, s. 51–52. 443 Winno być: do ich miejsc postoju.

321 Dokumenty

12 VIII 1944 – Lawina – do Krakowa: 1. prowadzić bezwzględnie „Burzę”, 2. mniejsze oddziały po wykonaniu zadań – łączyć do zgrupowań dyw[izyjnych], 3. grupować oddziały w dogodnych miejscach obronnych, m[iejsca] p[ostoju] umiesz- czać w centrum zgrupowań, 4. nie jeździć na rozmowy z Sow[ietami] – wzywać ich do siebie, 5. nie dopuszczać do rozbrojeń zgrup[owań] dyw[izyjnych], w razie użycia siły – prawo samoobrony.

19 VIII 1944 – Lawina – rzutu K[omendy] G[łównej] poza Warszawą nie ma444. W razie opanowania Warszawy przez Sow[ietów] dowodzenie będzie należało do Was.

19 VIII 1944 – Lawina – do [Okręgu] Radom do [Okręgu] Kraków445. Ogólne dowodzenie będzie sprawowane przez Londyn.

20 VIII 1944 – Lawina – w porozumieniu z Del[egatem] Rządu [Janem Stanisła- wem Jankowskim] we wszystkich K[omen]dach Okr[ęgów] zarządził: przeciwstawić się mob[ilizacji] [do armii Berlinga], co najmniej przez uchylenie się od niej. Ludzie doprowadzeni siłą mają protestować, w razie przemocy dać się wcielić do szeregów446.

27 VIII 1944 – Lawina – do Radomia447: 1. wykonywać akcję na szeroką skalę (np. opanowanie Radomia, Kielc), 2. obliczyć [tak], by uderzenie nastąpiło co najmniej na dwa lub trzy dni przed wkroczeniem bolszewików, 3. oddziały muszą być silne, dobrze uzbrojone, o[d]porne na walkę techniczną.

27 VIII 1944 – N[aczelny] W[ódz] – zarządzenie448: 1. poza Warszawą ograniczyć „Burzę” do ochrony ludności i do samoobrony wobec wycofujących się Niemców, 2. w warunkach sprzyjających – akcje dywersyjne na komunikację, zależnie od posiadanych zasobów, 3. przypomnienie uchwały Rządu o możliwości nieujawniania się w wypadku aresz- towań.

29 VIII 1944 – Lawina – rozkaz N[aczelnego] W[odza] o ograniczeniu „Burzy” dopro- wadziłby do zaprzestania walki z Niemcami449.

444 Zob. Armia Krajowa…, t. 4, s. 147. 445 Zob. tamże, s. 149–150. 446 Rozkaz Dowódcy Armii Krajowej nosił datę 19 (a nie 20) sierpnia 1944 r. – zob. tamże, s. 151. 447 Zob. tamże, s. 203. 448 Zarządzenie Naczelnego Wodza datowane było 25 (a nie 27), sierpnia) 1944 r. – zob. tamże, s. 192–193. 449 Zob. tamże, s. 217–218.

322 Dokumenty

30 VIII 1944 – N[aczelny] W[ódz] – „Musicie wobec tego sami określić dopuszczalny sposób ograniczenia „Burzy” i zredukowania oﬁ ar”450.

1 IX 1944 – Lawina – do [Okręgu] Radom do [Okręgu] Łódź do [Okręgów] Kraków i Śląsk451. „Akcję „Burzy” przeprowadzać w dyw[izyjnych] zgrupowaniach. Chodzi o jedno lub dwudniową walkę z wycofującymi się Niemcami w terenie, który ma wpływ na ich obronę lub odwrót. Ilość takich ośrodków walk w terenie Okręgu winna wynosić 1 do 2, zależnie od posiadanych sił i środków. W miastach walki ograniczyć tylko do samoobrony. Oddziały po walce zgrupować obronnie, by nie pozwolić na rozbrojenie i podstępne aresztowanie przez Sow[ietów]. Odpowiadać, że rozbrojenie może nastąpić na rozkaz D[owód]cy A[rmii] K[rajowej] lub Londynu. Stanowczo nie występować zaczepnie i nie prowokować Sowietów, w razie przemocy przysługuje Wam prawo obrony. Na propozycje sowieckie prowadzenia wspólnej walki przeciw Niemcom – godzić się na podporządkowanie taktyczne, lecz nigdy nie na organizacyjne – i w tym wypadku też nie dać się podstępnie aresztować. Akcja samoobrony ludności bez zmiany. Oddziały samoobrony po odejściu Niemców dołączą do zgrupowań dyw[izyjnych] lub demobilizują [się] i rozpraszają się w terenie”.

1 X 1944 – Wanda 13 – „Akcję „Burzy” ograniczyć do minimum – cały wysiłek skie- rować na samoobronę ludności”452.

Oryginał, maszynopis. AWBBH, mikroﬁ lm nr 560.

450 Zob. tamże, s. 232–233. 451 Zob. tamże, s. 254–255. 452 Depesza Dowódcy Armii Krajowej do Okręgów – zob. tamże, 424–425.

323 Dokumenty

IV. Wywiad i kontrwywiad

Nr 191 1941, CZERWIEC, 16, [LONDYN]. FRAGMENT DEPESZY NR 1990 SZEFA ODDZIAŁU VI SZTABU NACZELNEGO WODZA PŁK. DYPL. MARIANA JÓZEFA SMOLEŃSKIEGO („ŁUKASZA”) O PODPORZĄDKOWANIU KOMENDANTOWI GŁÓWNEMU ZWZ KOMÓREK WYWIADU ODDZIAŁU II SZTABU NACZELNEGO WODZA NA TERENIE KRAJU

Na Wasz 59c z 1 III 1941 r[oku]. Po uzgodnieniu z Szefem O[ddziału] II żądania Wasze scalenia pracy wywiadowczej z terenu Kraju453 zostały całkowicie uwzględnio- ne, mianowicie: 1. Wszystkie komórki wywiadu O[ddziału] II na terenie Kraju, pracujące tak na Kraj, jak i na Rzeszę i Sowiety, przechodzą całkowicie z całym aparatem agencyjnym, radiostacją i szyfrem do dyspozycji K[o]m[en]d[an]ta Gł[ównego] Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej]. […]

Armia Krajowa..., t. 1, s. 548–549. Toż w: AWBBH, koperta 16a, k. 21 (tu inna data: 17/20 czerwca 1941 r.).

453 W czasie konferencji w Belgradzie w 1940 r. (zob. dok. nr 5) ustalono, że Oddział II Sztabu Naczelnego Wodza nie ma prawa prowadzić działalności wywiadowczej na terenie okupowanego Kraju. Wobec nie zastosowania się do tego, w depeszy nr 206 z 1 grudnia 1940 r. Komendant Główny Związku Walki Zbrojnej prosił o ograniczenie kompetencji Oddziału II do terenów Rzeszy (zob. Armia Krajowa..., t. 1, s. 365–366). Centrala przychyliła się do tej prośby i w depeszy nr 13009 z 4 stycznia 1941 r. gen. broni Kazimierz Sosnkowski poinformował gen. bryg. Stefana Roweckiego, że w zakresie zainteresowania Oddziału II pozostaje wywiad na terytoriach Rzeszy i ZSRR, prowadzony z terenu Kraju (tamże, s. 444–445). Również na takie rozwiązanie nie zgodził się Komendant Główny ZWZ, który w następnej depeszy z 1 marca 1941 r. poprosił o podporządkowanie mu komórek wywiadu głębokiego (tamże, s. 473), na co uzyskał zgodę w publikowanej tutaj we fragmencie depeszy.

324 Dokumenty

Nr 192 1941, LIPIEC, 21, [LONDYN]. DEPESZA NR 2452 SZEFA ODDZIAŁU VI SZTABU NACZELNEGO WODZA PŁK. DYPL. MARIANA JÓZEFA SMOLEŃSKIEGO („ŁUKASZA”) DO KOMENDANTA GŁÓWNEGO ZWZ GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („KALINY”) Z PROŚBĄ O ZWIĘKSZENIE INFORMACJI WYWIADOWCZYCH Z KRAJU

Inf[ormacje] W[asze] i wiad[omości] od Was mają obecnie dla nas i Przyjaciół naj- większe znaczenie, dlatego b[ardzo] pożądane, o ile możności, codzienne meld[unki] radiowe. Równocześnie zredukujcie depesze polit[yczne] maksimum do 50% nada- wanych grup. Strażnica [gen. dyw. Władysław Sikorski] wyraził na to zgodę. Powta- rzam, najważniejsze obecnie zadania wyw[iadowcze].

Odpis, maszynopis. AWBBH, koperta 16a, k. 33.

325 Dokumenty

Nr 193 1942, MAJ, 18, [WARSZAWA]. DEPESZA NR 368 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („KALINY”) DO NACZELNEGO WODZA GEN. BRONI WŁADYSŁAWA SIKORSKIEGO Z PROŚBĄ O USPRAWNIENIE ODBIERANIA MELDUNKÓW WYWIADOWCZYCH Z KRAJU

Pan Generał wzmiankował, że rezultaty pracy wywiadowczej są jednym z cenniej- szych wkładów Polski do wojny. W związku z tym nasz wywiad, pracując w potwornych warunkach [braku] bezpieczeństwa, stara się zdobywać jak najwięcej wiado- mości; tymczasem drobna ich część przekazywana przez radio jest wykorzystywana, a reszta marnieje wskutek braku pozytywnych wysiłków odległych central i baz, by wyjść po nasze meldunki, a z reguły źle zakonspirowana praca baz utrudnia nam współpracę z nimi. Mimo, że Centrala dysponuje niewspółmiernie większymi środkami i możliwościa- mi, cały ciężar łączności jest skrupulatnie przerzucany na nas. Wskazuje się coraz dalsze punkty oddawcze – w rezultacie pięć naszych meldunków wywiadowczych o objętości 200 stron plus załączniki czeka podjęcia na szlaku Romek – Bey454 oraz w Berlinie. Pomijając gorycz i zniechęcenie, jakie ten stan wytwarza u moich podkomend- nych, jest marnotrawiona znaczna część naszego wkładu do wojny. W związku z tym proszę Pana Generała, by Centrala usprawniła łączność z nami, biorąc jej główny ciężar na siebie. Jeśli nie może wyjść po nasze meldunki do granic Polski, co wydaje się najwłaściwsze, niech przynajmniej zorganizuje ich podejmowanie w Paryżu, Alzacji i Berlinie, a nie w Marsylii, Szwajcarii czy Portugalii. Bez tego ponoszenie przez nas wciąż nowych oﬁ ar staje się bezcelowym skazywaniem na śmierć najdzielniejszego naszego elementu.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/25/3, k. nlb.

454 „Romek” – kryptonim bazy łączności z krajem nr 1 w Budapeszcie, „Bey” – kryptonim placówki łączności w Stambule.

326 Dokumenty

Nr 194 1942, CZERWIEC, 11/12, [LONDYN]. DEPESZA NR 2211 SZEFA ODDZIAŁU VI SZTABU NACZELNEGO WODZA PŁK. DYPL. MICHAŁA PROTASEWICZA („RAWY”) DO DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO ZAWIERAJĄCA SOWIECKĄ OCENĘ MELDUNKÓW WYWIADOWCZYCH AK

Wisła455 nadesłała następującą ocenę sow[iecką] Waszych informacji 14, 37, 20456: Wiadomości z Warszawy o przegrupowaniu Niemców na południu frontu wschodniego zasługują na uwagę, ale wymagają sprawdzenia. Wiadomości o lotniskach od- powiadają rzeczywistości. Do meldunku 21: wiadomości zasługują na uwagę wielką. Wiadomości o przerzuceniu oddziałów węgierskich w rejonach potwierdza się z innego źródła.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/21/19, t. XIII, k. 80.

455 „Wisła” – placówka wywiadowcza pod Moskwą, kierowana przez płk. dypl. Leona Bortnowskiego. Za jej pośrednictwem przekazywano władzom sowieckim informacje wywiadowcze o wojskach niemieckich na froncie wschodnim, uzyskiwane przez wywiad Armii Krajowej. Działała od kwietnia do lipca 1942 r. 456 Numery meldunków wywiadowczych Dowódcy AK, przekazywanych następnie do Moskwy. Jeden z takich meldunków (z 2 maja 1942 r.) zamieszczono w wydawnictwie Armia Krajowa..., t. 2, s. 223–226.

327 Dokumenty

Nr 195 1942, [LIPIEC], [WARSZAWA]. UKŁAD MIESIĘCZNEGO MELDUNKU WYWIADOWCZEGO NR 7/42

A. Sytuacja wojskowa.

I. Ruchy wojsk „osi” przez Polskę 1. Charakterystyka ogólna 2. Wojskowe transporty kolejowe a) dofrontowe b) odfrontowe 3. Wojskowy transport samochodowy 4. Identyfi kacja ruchu a) w kierunku frontu południowego A. elementy armii włoskiej B. wojska węgierskie C. wojska niemieckie b) w kierunku frontu środkowego c) w kierunku frontu północnego II. Wojsko lądowe 1. Front wschodni A. front południowy B. front środkowy C. front północny D. ogólnie na froncie wschodnim 2. Wojsko i oddziały paramilitarne na terenie Polski A. wyższe d[owódz]twa B. oddziały C. policja 3. D[owódz]twa i oddziały na terenie Rzeszy III. Lotnictwo 1. Charakterystyka ogólna okresu 2. Identyfi kacja dowództw i oddziałów lotniczych 3. Lotniska 4. O[brona] p[rzeciw]l[otnicza] 5. Rezultaty bombardowania 6. Różne IV. Fortyfi kacje V. Komunikacje 1. Ogólne 2. Koleje 3. Komunikacja kołowa 4. Komunikacja wodna

328 Dokumenty

VI. Wojskowe wiadomości różne 1. Szpitale i ranni 2. Obozy jeńców 3. Pobór do wojska 4. Przygotowania do wojny gazowej 5. Przerzucanie rezerw pancernych na południe 6. Przesuwanie wojsk do Francji 7. Wojsko słowackie 8. Ochrona tajemnicy wojskowej 9. Regulaminy

VII. Ocena sytuacji wojskowej

B. Marynarka wojenna. I. Dyslokacja okrętów 1. Okręty czynne 2. Okręty w remoncie 3. Okręty polskie i o[kręt] norweski w służbie niem[ieckiej] mar[ynarki] wojennej II. Rozbudowa zakładów marynarki wojennej III. Różne

C. Sytuacja gospodarcza. I. Przemysł hutniczo-mechaniczny II. Przemysł lotniczy III. Przemysł morski IV. Przemysł chemiczny V. Organizacja przemysłu niemieckiego

D. Nastroje. I. Propaganda

II. Wojsko 1. na froncie 2. oddziały w marszu na front 3. na tyłach 4. wojska sprzymierzone

III. Społeczeństwo cywilne 1. na terenach okupowanych 2. w Rzeszy IV. Uwagi ogólne

[…]457

457 Publikujemy tylko układ meldunku, opuszczając jego treść.

329 Dokumenty

Wykaz załączników do meldunku wywiadowcze comiesięcznego Nr 7/42458 1–a Szczegółowe zestawienie wojsk[owych] transportów] kolej[owych] – ruch do- frontowy (1 str.) 1–b Szczegółowe zestawienie wojsk[owych] transp[ortów] kolej[owych] – ruch od- frontowy (1 str.) l –c Zwarte grupy transp[ortowe] niem[ieckie] pod wspólnym hasłem (1 str.) 1–d Grupy transp[ortowe] wojsk węgierskich i włoskich (oleat) 1–e Przyfrontowe rejony wyładowcze (1 kalka) 2 Zestawienie ruchu szosowego (na wsch[ód] – bez W[ielkich] J[ednostek]) (1 str.) 3–a Wykaz W[ielkich] J[ednostek] niemieckich w ruchu na wschód (1 kalka) 3–b Wykaz W[ielkich] J[ednostek] włoskich w ruchu na wschód (1 kalka) 4 Pismo Oberstkriegericht459 d[er] 17 Armee do O[ber]F[eld]K[ommendantur] 372460 (foto oryg[inału]) (1 str.) 5–a Nagłówek A[rmee]K[orps] V – będącego w polu (foto oryg[inału]) (1 str.) 5–b Pieczęć A[rmee]K[orps] V – będącego w polu (foto oryg[inału]) (1 str.) 6 Historia wojenna 14 I[nfanterie] D[ivision] Mot[orisiert]461 (zarys) (1 str.) 7 Pismo sądu 17 I[nfanterie]D[ivision] do O[ber]F[eld]k[ommandantur] Warschau (foto oryg[inału]) (2 str.) 8 Obsada ofi cerska Kradsch[ütze] B[a]t[ai]l[lon]462 „Gross Deutschland” (1 str.) 9 Pieczęć „Werfer Rgt 53”463 (foto orygin[ału] (l str.) 10–a Wykaz rannych z Res[erve] K[riegs Laz[aret] 525 Siedlce (3 str.) 10–b Wykaz oddziałów zapas[owych], do których odeszli ozdrowieńcy (2 str.) 10–c Zestawienie W[ielkich] J[ednostek] niem[ieckich] walczących na froncie środ- kowym (2 str.) 11 Pismo sądu 152 I[nfanterie]D[ivision] do O[ber]F[eld]K[ommandatur] 372 (l str.) 12 Fotografi a fi ordu Bygstand (foto poczt.) (1 str.) 13–a Fotografi a karty chorego z S.R.464 413 (foto oryg[inału]) (1 foto) 13–b Pieczęć Geb[irgs]Jäg[er] R[e]g[imen]t 100 (foto oryg[inału]) (1 foto) 13–c Pieczęć Pieczęć 638 I[nfanterie]R[egiment]465 franc[uski] (foto oryg[inału]) (1 foto) 13-d Pieczęć (przepustka) 1 Kraftfahr Ers[atz]Abt[eilung] (foto oryg[inału]) (l foto) 14 O[rdre] de B[ataille] oddziałów niem[ieckich] na terenie Polski (1 kalka) 16466 Ruch powietrzny (zestawienie tabelaryczne) (3 str.) 17–a Zestawienie znaków na samol[otach] (z wykazów stoczni Junkersa) (3 str.)

458 Podano tylko wybrane dla ilustracji zagadnienia. 459 Powinno być Oberkriegsgericht. 460 Oberfeldkommandantur (OFK) 372 – Główna komendantura polowa 372, działała od kwietnia 1940 r. w Kielcach. 461 Niemiecka 14 Zmotoryzowana Dywizja Piechoty. 462 Batalion strzelców zmotoryzowanych. 463 Werfer-Regiment 53 (od 15 kwietnia 1942 r.), wcześniej Nebel-Werfer-Regiment 53 – pułk moździerzy rakietowych. 464 Powinno być: I[nfanterie] R[egiment]. 465 638 pułk piechoty, który powstał z Legionu Ochotników Francuskich przeciwko Bolsze- wizmowi (Légion des Voluntaires Français contre le Bolchévisme), wchodził w skład niemieckiej 7 Dywizji Piechoty (7. Infanterie Division). 466 Błąd w numeracji.

330 Dokumenty

17–b Wykaz samolotów II (K[ampf]G[eschwader] z[um] b[esondere] V[ervendung]467 1) (foto oryg[inału]) (2 str.) 18 Aktualny stan lotnisk (zestaw[ienie] tabelaryczne, do którego dołączono bez oznaczenia 19 fotografi i lotnisk /1:100.000/ (19 fotografi i) 19-a-c Lotnisko pozorujące Okęcie (foto oryg[inał] (5 fotografi i) 20 Regulamin „H.D.T.v.g.l - Dienstauweisung f[ür] d. Einhaiten des Kriegshe- eres v[on] 29 VII [19]39” 21 Regulamin „Pioniere (einschl[ießlich] Truppenpioniere). Gliederung, Stärke und Ausstattung (nur Anhalt); stand v[on] 30 Juni 1940”. 22–a Obrona przeciwlotnicza (zestawienie tabelaryczne) (1 str.) 23 Rezultaty bombardowania Rostocku (1 kalka) 24 Zarządzenie L[uft]G[au]k[o]m[an]do VIII do zwalczania ang[ielskich] balonów niszczących (2 str.) (odpis orygin[ału]) 25 Umocnienia niem[ieckie] w Prusach Wsch[odnich] (1 kalka) 26 Inwestycje kolejowe w Polsce i na Wschodzie (l str.) 27 Służba ruchu (przelotność linii kolej[owych]) (2 str.) 28 Ochrona kolei (1 str.) 29 Wojenna organ[izacja] kolei niem[ieckich] (uzupełnienia) (l str.) 30–a Sieć kolejowa Polski (1 VII [19]42) (1 mapka) 31 Układ niem[ieckich] dróg przelotowych na terenie Polski (VII [19]42), (1 oleat) 32 Zarządzenie o odkażaniu gazów bojowych grupy iperytu (odp[is] oryg[inału]), (l str.) 33 Znaki obserwowane na jednostkach niem[ieckiej] fl oty wojen[nej] (l kalka) 34 Szkic obrony Wybrzeża Gdyńskiego (1 kalka)

Oryginał maszynopis. AWBBH, III/22/22, k. 1–5.

467 Pułk Bombowy do zadań specjalnych.

331 Dokumenty

Nr 196 1942, PAŹDZIERNIK, 7, [WARSZAWA]. FRAGMENT DEPESZY NR 828 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („KALINY”) DO CENTRALI O ROZBUDOWIE SIECI WYWIADOWCZEJ AK

Na 3688468: 1. Własną siecią wywiadowczą staramy się objąć ważniejsze punkty wybrzeża od Hamburga na wschód oraz rejon przemysłowy Berlina, Saksonii, Śląska, Sudetów i Austrii. Sieć tę mozolnie rozbudowuję. Największą przeszkodą w jej rozwoju jest brak kierowniczo wykwaliﬁ kowanych ludzi do obsadzenia terenu. Prosiłem o nich Centralę przed rokiem. Przysłani dotychczas b[ardzo] dobrzy, ale bez praktyczne- go doświadczenia wywiadowczego, wymaganiom tej sieci jeszcze nie odpowiadają. […]469

Armia Krajowa..., t. 2, s. 346–347.

468 Według wydawnictwa Armia Krajowa..., t. 2, s. 346, depesza ta – z 10 września 1942 r. – zawierała projekt zorganizowania placówki wywiadowczej na terenie Niemiec. 469 Brak dalszej części depeszy.

332 Dokumenty

Nr 197 [PO: 1942, GRUDZIEŃ, 31], [LONDYN]. FRAGMENTY DEPESZY NR 314 SZEFA ODDZIAŁU VI SZTABU NACZELNEGO WODZA PŁK. DYPL. MICHAŁA PROTASEWICZA („RAWY”) DO DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („KALINY”) ZAWIERAJĄCEJ OCENĘ INTELLIGENCE SERVICE MELDUNKÓW WYWIADOWCZYCH AK ZA OKRES OD 1 CZERWCA DO 31 GRUDNIA 1942 ROKU

Przesyłam poniżej ocenę pracy wywiadowczej krajowej za okres od 1 VI do 31 XII [l9]42 r[oku], nadesłaną przez Intelligence Service470 oraz sugestie poszczegól- nych zainteresowanych ministerstw

1. Ocena ogólna. 1. Niezmiernie wartościowa robota prowadzona przez Kraj została utrzymana na bardzo wysokim poziomie w ciągu omawianego okresu, chociaż do niedawna ilość dostarczonych meld[unków] była niższa, niż zazwyczaj. 2. Meld[unki] podające identyfi kacje niemieckich i innych nieprzyjacielskich formacji na froncie wsch[odnim] oraz w Niemczech i na terenach okupowanych były niezmiernie użyteczne; na szczególną ocenę zasługują wartościowe informacje uzyskane na podstawie wykazów rannych znajdujących się w szpitalach wojskowych G[eneralnego] G[u- bernatorstwa]. Przykładamy wielką wagę do tego rodzaju ewidencji dokumentalnej. 3. Statystyki ruchów wojsk na i z frontu wsch[odniego] były wyjątkowo wartościowe i ostatnio zyskały jeszcze na wartości pod względem dokładności opisów. Włącze- nie wszystkich odcinków frontu wsch[odniego] jest ciekawe i wartościowe i mamy nadzieję, iż będzie ono uwzględnione we wszystkich następnych meld[unkach]. Meld[unki] dotyczące przygotowań do wojny gazowej łącznie z dostarcz[eniem] ga- zów trujących w butlach itd. oraz opisy różnych typów gazów były utrzymane na bardzo wysokim poziomie i dalsze tego rodzaju informacje, zwłaszcza jeżeli zawie- rają szczegółowe informacje i opisy, są niezmiernie pożądane. 5. 471 Ocenę meld[unków] morskich podajemy w innym miejscu. W dziedzinie tej wartość meld[unków] podniosła się znacznie i otrzymaliśmy kilka meld[unków] – zwłaszcza o budowie okrętów – niezmiernie ciekawych i wartościowych. 6. Sam fakt, że OK472 mogą w dalszym ciągu prowadzić swoją działalność i uzyskać lepsze jeszcze rezultaty pracy, jest wielkim sukcesem, jeżeli weźmiemy pod uwagę ogromne trudności napotykane przez ofi cerów w terenie i konieczność ponoszenia przez nich wielu ofi ar. Poświęcenie tych ofi cerów może służyć innym jako przy- kład i jesteśmy pewni, że nie będzie ono daremne.

2. Ruch wojsk i O[rdre]deB[ataille]. 1. Informacje dotyczące ruchów wojsk i komunikacji w Polsce i Rosji były niezmiernie wartościowe. Wykazy ruchu miesięcznego są nadzwyczaj cenne, jeżeli zgodne z prawdą. Sprawdzenie tego rodzaju informacji jest rzadko możliwe, ale ilekroć

470 Zob. ocenę za pierwsze półrocze 1942 r., przytoczoną w dokumencie nr 42. 471 Winno być 4, a w następnym punkcie 5. 472 OK – Organizacje Konspiracyjne?

333 Dokumenty

mieliśmy możność to uczynić, dane nasze, jednolicie potwierdzały kompletność i ścisłość wykazów ruchu z nielicznymi wyjątkami (drobne braki lub błędy druku). Informacje o O[rdre] de B[ataille] były niezmiernie wartościowe. Wywiad polski dostarczył nam wspaniałych możliwości sprawdzenia ruchów wojsk pomiędzy Europą zach[odnią] a frontem wsch[odnim]. Meld[unki] dotyczące znaków na po- jazdach okazały się również bardzo użyteczne. Najbardziej wartościowe jednak – jeżeli chodzi o ustalenia niemieckiego O[rdre] de B[ataille] na froncie wsch[odnim] – były informacje o stratach nieprzyjaciela. Wywiad polski dostarczył użytecznych identyﬁ kacji, potwierdzających nasze informacje o jednostkach SS na terenie Ro- sji. Informacje dotyczące Flak na terenie Polski były dość liczne i wiarygodne. Niewiele otrzymaliśmy z terenu Rosji poza meld[unkami] ogólnych ruchów Flak transportami drogowymi lub kolejowymi, odebraliśmy jednak kilka dobrych iden- tyﬁ kacji O[rdre] de B[ataille].

3. Formacje paramilitarne. Będziemy zobowiązani za dostarczenie więcej informacji o działalności formacji paramilitarnych, policji i gestapo na terenach objętych aktywnością źródeł, a w szcze- gólności na terenie Polski.

4. Morskie. Admiralicja podaje następujące uwagi: Jak już uprzednio donosiliśmy, polska służba wywiadowcza jest niezmiernie war- tościowa i bardzo wysoko oceniona przez wydział marynarki wojennej, tak pod wzglę- dem dostarczanych informacji, jak i sprawności w udzielaniu odpowiedzi na dodatkowe pytania. Organizacja wojskowa dostarczające [sic!] informacji morskich z Gdańska i Gdyni są dość wartościowe, ale mamy wrażenie, że źródła ta nie są dostatecznie obznajomione z zagadnieniami morskimi. Rozumiemy, że ten stan rzeczy ma obecnie ulec poprawie. Meld[unki] dotyczące zagadnień morskich w samych Niemczech były dość słabe. Czy można by ustalić łączność radiową pomiędzy organizacją w Gdyni a Londynem?

5. Budowa okrętów niemieckich. Meld[unki] z tego źródła dotyczące budowy okrętów niemieckich zyskały ogrom- ną wartość w ostatnim okresie, podczas którego otrzymaliśmy ich o wiele więcej niż w ciągu poprzednich 6 mies[ięcy]. Brak jednak w dalszym ciągu pewnych zasadniczych i ważnych szczegółów. […] .

7. Lotnictwo. Na podstawie materiału dostarczonego sporządzono […] 68 meldunków, które na ogół były niezmiernie cenne. Grupa ta dostarczyła dwa najlepsze meldunki w oma- wianym okresie, a mianowicie dwa raporty odnoszące się do warsztatów Junkers w Warszawie. Informator, który uzyskał te niezmiernie cenne dokumenty zasługuje na specjalną pochwałę. Dalszy materiał tego rodzaju jest niezmiernie pożądany. 86% materiału dostarczonego przez organizację w Kraju mogliśmy wykorzystać.

Odpis, maszynopis. AWBBH, koperta 22, k. 3–4.

334 Dokumenty

Nr 198 1943, PAŹDZIERNIK, 11, [WARSZAWA]. FRAGMENTY ROZKAZU NR 1109 SZEFA SZTABU KOMENDY GŁÓWNEJ I ZASTĘPCY DOWÓDCY AK PŁK. DYPL. TADEUSZA PEŁCZYŃSKIEGO („GRZEGORZA”) O UTWORZENIU DZIAŁU BEZPIECZEŃSTWA CENTRALNEGO AK

Długi okres pracy konsp[iracyjnej] doprowadził do poważnego zmechanizowania i szkodliwego szablonu w metodyce pracy, a nawet do powaznych zaniedbań w dziedzinie przestrzegania zasad bezpieczeństwa. Z drugiej strony okupant rozbudował w międzyczasie poważnie swo aparat informacyjny [...] Równolegle do tego prowadzi swą pracę wyw[iad] komunistyczny [...] Akcja tych czynników tak niemieckiego jak i komunistycznego jest ułatwiona z powodu dużego naszego gadulstwa, naiwnej łatwowierności oraz braku dyscypliny w ochronie wszystkich naszych służbowych tajemnic. Zagrożenia wynikające z takiego układu stosunków muszą być opanowane przez wzmożenie dyscypliny oraz większe zwrócenie uwagi na precyzję w technice kon- -sp[iracyjnej]. Wszelkie zagrożenia, aresztowania i rewizje muszą być opanowane jeszcze w swej początkowej fazie przez zastosowanie właściwych środków, uniemożliwiających rozszerzenie się zagrożenia. Zarządzenia zapobiegawcze muszą być wydane przy znajomości metody pracy wroga. W treści swej muszą być bezwzględne, ściśle określone i co najważniejsze wykonane z największą ścisłością. W tym celu centralizuję wszystkie sprawy związane z bezpieczeństwem P.Z.P. w 29. Wd 69473. Za bezpieczeństwo w Oddziałach względnie w Biurach są odpowiedzialni Szefowie Oddz[iałów] względnie Biur. W większych Oddz[iałach] mają być specjalni referenci bezp[ieczeństwa]. Mniejsze Oddziały względnie Biura porozumieją się w tej sprawie bezpośrednio z 29 Wd 69. Wszystkie aresztowania, rewizje, zagrożenia itp. w Oddz[iałach] lub Biurach mają być natychmiast zgłaszane do 29 Wd 69. Kontakt ref[erentów] bezp[ieczeństwa] Oddz[iałów] i Biur z 29 Wd 69, zakres i za- sięg ich prac reguluje załączona instrukcja474.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/22/2, k. 294.

473 29 Wd 69 – kryptonim Wydziału Bezpieczeństwa i Kontrwywiadu (Wd 69) Oddziału II (29) Komendy Głównej Armii Krajowej. Tzw. działem bezpieczeństwa centralnego Armii Kra- jowej stał się na mocy tego rozkazu referat „998” Wydziału Bezpieczeństwa i Kontrwy- wiadu Komendy Głównej AK, w którego skład wchodziły następujące komórki: komórka więzienna („Kratka”), komórka łączności alarmowej, grupa obserwacyjno-ewakuacyjna (tzw. grupa „Ernesta”, ppor. czasu wojny Franciszka Knappa), komórka referentów bez- pieczeństwa oraz komórka sądowa. Kierownikiem referatu „998” był por. Stanisław Lesz- czyński („Vigil”). 474 Instrukcji nie publikujemy.

335 Dokumenty

Nr 199 1944, LUTY, 10, [WARSZAWA]. FRAGMENTY ROZKAZU SZEFA KONTRWYWIADU WYDZIAŁU II KOMENDY OBSZARU WARSZAWA AK MJR. ALFREDA KLAUZALA („BARONA”) DO SZEFÓW KONTRWYWIADU KOMEND PODOKRĘGÓW OBSZARU ORAZ OKRĘGU WARSZAWA, ZAWIERAJĄCEGO SCHEMAT RAPORTÓW KONTRWYWIADOWCZYCH [...] 1. Ostrzeżenia: w tej rubryce należy podawać dokładne dane z personaliami i ryso- pisem o osobnikach, którzy zagrażają naszej Firmie475 na terenie Obszaru. 2. Rozpracowania: w tej rubryce należy podawać dokładne dane osób współpracują- cych z wywiadem obcym, podając dokładne dane personalne, adres, rysopis oraz dowody rzeczowe popierające Panów zarzuty. Tu należy wziąć pod uwagę, że jeśli się najpierw ostrzega przed kimś, to w jakiś czas później winno wpłynąć rozpracowanie odnośnie tej osoby in plus lub minus. Nie należy się nigdy wstydzić, zdaniem moim, cofnięcia zarzutów i jeśli zajdzie potrzeba, sprostowania omyłki. 3. Wsypy naszej Firmy: każda wsypa powodująca unieruchomienie całej komórki, oddziału, powiatu lub gminy, winna być meldowana do góry z podaniem krypto- nimem476 komórki i pseudonimów osób aresztowanych. Tu należy jednocześnie podać powody wsypy, jak odnośna wsypa wpłynęła na tok pracy, jakie zarzą- dzenia wydano, aby odciąć zagrożonych, a nie aresztowanych jeszcze i co dalej w tym kierunku się robi, aby z jednej strony uruchomić do dalszej pracy komórkę i uchronić ją od dalszych wsyp. 4. Sprawy organizacyjne: w tej rubryce należy podawać o nadużyciach popełnianych przez członków naszej Firmy [...]. Z drugiej zaś strony należy meldować o innych organizacjach, bądź to dzikich, bądź sfuzjowanych z nami, które przez swe wyczy- ny dezawuują naszą pracę […]. 5. Komuna: [...]. Chodzi nam w tym dziale o następujące informacje: czołowi pracownicy komuny na terenach Panom podległych pod względom k[ontr]w[ywiadu], komórki organizacyjne z podaniem nazwisk i personaliów, działalności i specjal- ności, prasa i agitacja, jaka, w jakich ilościach i gdzie, spadochroniarze sowiec- cy – data zrzutu, ilość, uzbrojenie i ich losy dalsze, bandy inne, które mogą być podciągnięte pod sprawy „K”, stan ich, pseuda, personalia, teren działania477. […] 6. Zapytania i odpowiedzi: w tej rubryce Panowie dawać będą wyczerpujące odpowiedzi na zapytania, jak również będą pytać nas o sprawy ich interesujące. […]

Oryginał, maszynopis. AAN, 203/X-56, k. 13.

475 Tzn. Armii Krajowej. 476 Powinno być: kryptonimu. 477 Armia Krajowa, traktując obóz komunistyczny (lewicy rewolucyjnej) jako kierunek inspi- rowany z zewnątrz i występujący przeciwko polskiej państwowości, prowadziła akcję anty- komunistyczną na płaszczyźnie propagandowej i wywiadowczej (działania rozpoznawcze). Zbierane przez kontrwywiad i inne agendy Polskiego Państwa Podziemnego informacje o „komunie”, na których podstawie sporządzano m.in. kartoteki działaczy komunistycznych, miały być wykorzystane po wyzwoleniu kraju.

336 Dokumenty

Nr 200 1944, MARZEC, 2, [MIEJSCE POSTOJU]. WYTYCZNE KOMENDANTA OKRĘGU AK478 O OBOWIĄZKACH ŻOŁNIERZA AK W ZAKRESIE KONTRWYWIADU

Wszelkie wysiłki k[ontr]w[ywiadu] zdążają do zapewnienia A[rmii] K[rajowej] bezpieczeństwa opartego na podstawach jak najszerszych. Bezpieczeństwo roboty konspiracyjnej jest pojęciem obejmującym szeregi A[rmii] K[rajowej]. Nie tylko tzw. góra ma być należycie poinformowana, chroniona i ostrzegana, ale również i „doły” powinny korzystać z informacji, które mogą podnieść ich poczucie bezpie- czeństwa. Potrzebny tu jest jednak jeden wspólny i ciągły wysiłek. Szeregi A[rmii] K[rajowej] muszą więc również ze swej strony przyczynić się do uzyskania odpowiedniego stopnia bezpieczeństwa. Pomijam tu tak ważną zresztą dziedzinę konspiracji jednostkowej i zbiorowej. Sprawy te należą do właściwych i bezpośrednich przeło- żonych i oni powinni tu działać wychowawczo i dawać odpowiedni przykład. W tym wypadku chodzi o pewne obowiązkowe minimum pracy k[ontr] w[ywiadu], jakie przypada na każdego żołnierza A[rmii] K[rajowej]. Obowiązki żołnierz a A[rmii] K[rajowej] w zakresie kontr wywiadu są następujce: 1. Każdy żołnierz A[rmii] K[rajowej] ma bezwzględny obowiązek meldować bezzwłocz- nie o każdym aresztowaniu, o którym powziął bezpośrednio i pośrednio wiado- mość (data, adres, nazwisko, wzgl[ędnie] pseudo). 2. Każdy żołnierz A[rmii] K[rajowej] musi się interesować swoim otoczeniem, obser- wować osoby podejrzane politycznie, wrogo odnoszące się do Polaków, posiadają- ce bliżej nieokreślone źródła utrzymania itp. O swoich spostrzeżeniach opartych na konkretnych faktach należy podać swoim bezpośrednio przełożonym krótkie, lecz treściwe meldunki (imię, nazwisko, ew[entualnie] rysopis, adresy, daty, uzasadnienie podejrzenia). Meldunki te powinny możliwie szybko docierać do właściwych d[owód]ców, prze- łożonych i jednostek k[ontr ]w[ywiadu], aby im umożliwić pogłębienie wywiadu, wzgl[ędnie] wydanie zarządzeń zapobiegawczych. Nie należy oglądać się na specjalne organa k[ontr]w[ywiadu]. Tworzą one z natury rzeczy siatkę o wiele węższą i częstokroć spełniać muszą szereg czynności specjalnych. Tylko wspólny i zwarty wysiłek szeregów A[rmii] K[rajowej] przyczynić się może do podniesienia ogólnego stanu bezpieczeństwa w pracy konspiracyjnej i zmniejszy wydatnie oﬁ ary.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/22/22, k. 13. Zob. fot. s. 442.

478 Rozkaz ten został opatrzony kryptonimem „100”, prawdopodobnie oznaczającym Komen- danta Okręgu Łódź Armii Krajowej.

337 Dokumenty

Nr 201 [BEZ DATY I MIEJSCA]. FRAGMENTY INSTRUKCJI PRACY REFERATU KONTRWYWIADU NA SZCZEBLU OBWODU AK

Zagadnienie kontrwywiadu. Zasadniczym zadaniem kontrwywiadu jest zwalczanie wywiadu nieprzyjaciel- skiego W naszych warunkach i na naszym terenie wojskowy wywiad niemiecki nie istnieje, istnieje natomiast wywiad polityczny jako policja polityczna i specjalna (gestapo i SD). Mogą zaistnieć wypadki pochwycenia nici wywiadu wojskowego sowieckiego lub angielskiego. W stosunku do wywiadu sowieckiego należy zachować życzliwą neutralność w wypadku, jeśli nie wykracza on poza ścisłe ramy wywiadu wojskowego. Natomiast wszelkie kontakty z miejscowymi komórkami komunistycznymi i działanie propagandowe musi być najściślej obserwowane, a akcję propagandową należy utrudniać. W stosunku do wywiadu angielskiego zachować całkowite désintéressement, jednak pochwycenie jego nici meldować. Należy jednak być w ocenie nad wyraz ostrożnym, gdyż istnieje ogólna psychoza „pracy dla Intelligence Service”, co powoduje podawanie się za agentów angielskich szeregu ludzi w ogóle z wywiadem nie mających nic wspólnego. Zadanie k[ontr]w[ywiadu] jest uzależnione od czasu, w którym jest wykonywane. W okresie przygotowawczym (to znaczy obecny[m] aż do chwili rozpoczęcia dzia- łań zbrojnych) zasadniczym zadaniem jest zapewnienie maksimum bezpieczeństwa pracy konspiracyjnej. […] Zagadnienia bezpieczeństwa. Dla łatwiejszego uzmysłowienia sobie tych zagadnień przyjęty został podział na bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne. A. Bezpieczeństwo wewnętrzne. Bezpieczeństwo wewnętrzne dotyczy wszystkich zagrożeń, jakie istnieją i powstać mogą na skutek niewłaściwości w ustroju wewnętrznym poszczególnych komórek organizacyjnych lub z winy poszczególnych członków. W związku z tym wynikają następujące obowiązki obwodowego kierownika Referatu II: a) Badanie ustroju i pracy poszczególnych komórek organizacyjnych, ustalanie nie- właściwości metod pracy z punktu widzenia konspiracji i bezpieczeństwa. b) Obserwacja członków organizacji, co do których nabrali przekonania, że niewła- ściwym postępowaniem, gadatliwością i nieostrożnością mogą się przyczynić do zdekonspirowania danej gałęzi. Udzielanie wskazówek, ostrzeżenia, wreszcie wy- stępowanie z wioskami do władz o zwolnienie z szeregów. c) Badanie wartości alibi dla osób, prac i lokali oraz pomoc przy ich uzyskiwaniu. Ewentualnie dostarczanie potrzebnych dokumentów. d) Ustalanie haseł więziennych oraz dopilnowanie należytego ich rozpowszechnienia. e) Ustalanie w porozumieniu z Oddziałem V łączności sieci alarmowej na wypadek „wsyp” (kto, kogo, w jaki sposób alarmuje, kto ma natychmiast zniknąć z terenu, jakimi drogami, w jaki sposób powiązać na nowo łączność itp.).

338 Dokumenty

f) Natychmiastowe zawiadomienie o każdej wsypie sztabu Okręgu przez Oddział V oraz przekazanie szczegółowego meldunku do Referatu II k[ontr]w[ywiadu] Okręgu. B. Bezpieczeństwo zewnętrzne. Bezpieczeństwo zewnętrzne obejmuje wszystkie zagadnienia zagrożenia bezpo- średniego ze strony n[ie]p[rzyjacie]la, zarówno prac, jak i osób. W związku z tym wynikają następujące obowiązki obwodowego kierownika Referatu II: a) Ujawnianie zamierzeń n[ie]p[rzyjacie]la zmierzających do wykrycia i likwidacji instytucji, osób i prac niepodległościowych przed wydaniem odnośnych zarządzeń władz okupacyjnych i ich realizacją. b) Ujawnianie aparatu wywiadowczego n[ie]p[rzyjacie]la przez ujawnianie osób z nią479 współpracujących. Starać się wykrywać donosiciela, choćby działał z wła- snej inicjatywy i prywatnych pobudek, wreszcie zapobiegać w dociekaniu wiado- mości o pracy konspiracyjnej, zwłaszcza do ludzi niepewnych, gdyż tą drogą może dojść łatwo do wsypy na tle chęci zysku lub osobistych porachunków. c) Rozpracowywanie wszelkich wsyp własnych i organizacji niepodległościowych równoległych, ustalanie ich przyczyn i wyciąganie wniosków oraz wydawanie za- rządzeń dla zabezpieczenia pozostałych na wolności członków oraz nieobjętych wsypą agend organizacyjnych. W związku z tym konieczne jest nawiązywanie kontaktów z uwięzionymi, zebranie od nich jak najbardziej wyczerpujących informacji o przebiegu „wsypy”, śledz- twa, metodzie badania, postępowania w czasie rewizji, wreszcie ujawnionych na badaniu osobach i instytucjach organizacyjnych. Odwrotnie i uwięzionym należy udzielać informacji o dalszym przebiegu wsypy, wyniku rewizji, losie i zabezpieczeniu rodziny oraz tych wszystkich wiadomości i wskazówek, które mogą być przez nich wykorzystane na następnym badaniu. d) Badanie zewnętrznych kontaktów organizacyjnych poszczególnych komórek lub osób oraz uprzedzanie o grożącym z tego powodu niebezpieczeństwie. e) Współpraca z innymi poważnymi organizacjami niepodległościowymi w dziedzinie wspólnej ochrony i zabezpieczenia pracy i osób. f) Wykrywanie i obserwacje organizacji pseudoniepodległościowych, inspirowanych przez n[iep[rzyjacie]la.

Zagadnienie współpracy. Współpraca k[ontr]w[ywiadu] z innymi działami pracy organizacyjnej musi zabez- pieczyć całość roboty przed niespodziewanymi wsypami i dezorganizującymi poczynaniami n[ie]p[rzyjacie]la. Obowiązkiem Ref[eratu] II jest informowanie wszystkich innych komórek o każ- dym grożącym niebezpieczeństwie, czy to z zewnątrz, czy to z wewnątrz. Lekcewa- żenie ostrzeżeń może pociągnąć za sobą nieobliczalne straty i wcale nie świadczy o odwadze, a jedynie o braku poczucia odpowiedzialności. Podobne przekazywanie ostrzeżeń choć nieraz z czasem okaże się, że nie były one istotne, nie świadczy o chę- ci szerzenia paniki.

479 Winno być: nim.

339 Dokumenty

Każdy otrzymany meldunek musi być przez kierownika Ref[eratu] II rozpatrzo- ny bezstronnie, na chłodno i musi wywołać reakcję w formie zarządzeń zapobiegawczych. Wymiana wiadomości pomiędzy poszczególnymi komórkami dotyczy w pierwszym rzędzie spostrzeżeń o inwigilacji lokali i osób, o zarządzeniach lub postępowaniu władz okupacyjnych zagrażających bezpieczeństwu organizacji, wreszcie o jakiejkolwiek „wsypie” lub aresztowaniach. […]

Metody pracy. W pracy k[ontr]w[ywiadu] należy stosować najprostsze metody. Szukanie specjalnych dróg i nawiązywanie śliskich kontaktów przy braku wprawy i umiejętności może dać zupełnie inne rezultaty. Zasadnicze metody pracy dadzą się ująć następująco: a) stałe utrzymywanie w aktualności sieci własnej, zbudowanej z naszych, godnych zaufania ludzi, b) zorganizowanie sieci rezydentów w komórkach n[ie]p[rzyjacie]la, przy czym, nale- ży być specjalnie ostrożnym w doborze ludzi, c) zbieranie i ewidencjonowanie uzyskanych wiadomości oraz wyciąganie wniosków, pozwalających na wydanie zarządzeń zapobiegawczych, d) dla specjalnie ważnych celów poszukiwanie kontaktów specjalnych, nawet wprost z n[ie]p[rzyjacie]lem, jednak na zupełnie luźno wiązanym kontakcie, najlepiej po- średnio i przy zachowaniu wszelkich środków ostrożności. Przykładowo będzie to zastosowanie przekupstwa czy to w stosunku do gestapo, czy straży więziennej, dla uzyskania ważnych wiadomości.

Kartoteka. Kierownik Referatu II musi prowadzić małą, krótką kartotekę osób: a) współpracujących z okupantem na szkodę Państwa, konﬁ dentów gestapo oraz ludzi, mogących stanowić z tych czy innych względów niebezpieczeństwo dla organizacji, b) własnych członków aresztowanych z krótkim wyszczególnieniem okoliczności, czasu i miejsca aresztowania oraz dalszych ich losów, c) spraw specjalnie ważnych dla danego terenu i długo się ciągnących, aby w każdej chwili, po upływie nawet długiego czasu, mieć możność uzyskania pełnego obrazu danej sprawy. W s z y s t k i e n a z w i s k a w k a r t o t e c e m u s z ą b y ć s z y f r o w a n e. [...]

Odpis, maszynopis. Fotokopia w zbiorach autorów. Dokumenty

V. Informacja i propaganda

Nr 202 1940, GRUDZIEŃ, 19, [WARSZAWA]. INSTRUKCJA DLA KOLPORTERÓW I CZYTELNIKÓW „BIULETYNU INFORMACYJNEGO”480

1. D o b ó r k o 1 p o r t e r a. Staranny i umiejętny wybór kolportera jest podstawowym obowiązkiem organizatorów dostarczania pisma. Człowiek z c h a r a k t e r e m – oto zasadnicze określenie. Musi to być gorący patriota, który opanował zwykły, ordynarny strach. Jest równy w postępowaniu i nie podlega kaprysom. Ma wy- robione poczuciu odpowiedzialności, nie ma skłonności do imponowania innym swą ważnością, jest rozważny nie tylko w działaniu – ale i w słowie. Musi więc to być człowiek dojrzały. Niedopuszczalne jest powierzenie kolportażu ludziom mało znanym, chwiejnym, gadułom i roztrzepanym. Niedbały wybór kolportera – to skazanie na codzienną niepewność bytu kilku polskich rodzin. 2. D o b ó r c z y t e l n i k a. Nie wszyscy mogą, a nawet nie wszyscy powinni, otrzy- mywać „Biuletyn”. Wystarczy, jeśli na kilkanaście osób często ze sobą przebywają- cych ktoś jeden otrzyma egzemplarz pisma. Należy starannie dobierać odbiorców pojedynczych numerów „Biuletynu”. Muszą to być ludzie dobrze znani i pewni. Głupotą i zbrodnią jest rozdawanie „Biuletynu” na prawo i lewo – komu się traﬁ . 3. C z y t e l n i k – a g e n t u r a. Każdy odbiorca pojedynczego numeru „Biuletynu” powinien traktować siebie – jako agenta polskiej służby informacyjnej i polskiej propagandy. Odbiorca stały pojedynczego numeru ,,Biuletynu” przestaje być oso- bą prywatną – jest w służbie narodowej. Nie powinien lękliwie niszczyć cennego egzemplarza pisma, lecz ostrożnie i rozważnie puszczać go w obieg wśród całko- wicie pewnych ludzi. Każdy egzemplarz, winien obejść kilka, polskich domów. Ponadto stały odbiorca „Biuletynu” winien przy wszelkich okazjach rozważnie za- bierać głos – informując otoczenie i prostując wrogą propagandę. 4. O g r a n i c z o n y z e s p ó ł. Kolporterzy wszelkich szczebli nie powinni obsługi- wać więcej niż pięciu ludzi. Masowa obsługa powoduje niestaranny dobór odbior- ców, niestaranne i w pośpiechu doręczanie pisma, widoczną ruchliwość – jednym słowem to wszystko, co obniża bezpieczeństwo służby kolporterskiej. „Mniejsze oczka – większa sieć” – oto praktyczna wskazówka. 5. P o j e d y n c z e k o n t a k t y. Kolporterzy wszystkich szczebli obsługują- cy swoje piątki muszą z konieczności znać wszystkich pięciu swoich odbiorców. Odbiorcy natomiast nie powinni o sobie wzajem wiedzieć. Mogą się między sobą znać, ale nie powinni wiedzieć, że do piątki należą. Obsługujący piątkę z każdym winien stykać się oddzielnie. Głupotą i zbrodnią jest zbieranie kilku osób w jednym miejscu i w jednym czasie – po odbiór „Biuletynu”.

480 Instrukcja ta (nieco skrócona) została ogłoszona na łamach „Biuletynu Informacyjnego” jeszcze dwukrotnie: w numerach z 3 kwietnia 1941 oraz z 23 października 1941 r.

341 Dokumenty

6. U r y w a n e k o n t a k t y. Skąd otrzymujesz „Biuletyn” – ty tylko wiesz i ten, kto ci go daje. Ale ten, kto ci go daje, nie powinien wiedzieć, komu ty dajesz, tak samo jak ty nie powinieneś wiedzieć, skąd otrzymuje „Biuletyn” twój dostawca i komu dalej doręcza „Biuletyn” twój odbiorca. Nie wolno ci dalej wiedzieć, niż sięga twoja ręka. 7. D o w ł a s n y c h r ą k. Nie wyręczaj się nikim ani w odbieraniu, ani w dorę- czaniu „Biuletynu”. Rób te rzeczy zawsze sam, osobiście, własnoręcznie – bo tu chodzi o prawo i bezpieczeństwo innych ludzi. Oni tobie zaufali, a nie temu, kim ty chcesz się wyręczyć. 8. N i e n o t o w a n i e. Całą swoją pracę, opieraj na pamięci, nie rób żadnych, spisów, a tym bardziej nie notuj żadnych adresów. Jeżeli zachodzi niezbędność notatki – zaszyfruj ją (byle nie w notesie!), a po wykorzystaniu spal. Pamiętaj, że wszystkie legitymacje, zaświadczenia, pokwitowania, pieczęcie – to szczyt karygodnej głupoty. 9. C z y s t y d o m. Staraj się wszystko załatwiać od ręki, nie zwlekaj do jutra. Je- śli „Biuletyn” dziś otrzymałeś – dziś jeszcze puszczaj go w obieg, bo tego wymaga zarówno dobro sprawy, jak i twoje bezpieczeństwo. Postępuj zawsze tak, jakby dziś jeszcze przyjść mieli do Ciebie nieproszeni goście. 10. M i l c z e n i e. O pracy organizacyjnej ludzie wiedzieć powinni tyko tyle, ile wiedzieć muszą. Ciekawych jest bardzo wielu, a między innymi są i tacy, którym za ciekawość płacą. Jeśli przypadkowo o pracy organizacyjnej wiesz więcej niż inni – milcz, bo mówieniem zdradzasz sprawę. Jeśli przypadkowo znasz nazwisko działacza – nie wymawiaj go nigdy, bo zdradzasz człowieka. Dotyczy to nie tylko działaczy twojej organizacji, ale wszystkich działaczy niepodległościowych. Głupotą i zbrodnią jest wszelkie gadulstwo o sprawach organizacyjnych. 11. S z y b k i a l a r m. Z twoją osobą w ten czy inny sposób ludzie są powiązani i jeśli ci się coś stanie, to nawet niechcący możesz ich za sobą pociągnąć. Pamię- taj o tym i naprzód przygotuj sposób zaalarmowania, aby wiadomość o twoim nieszczęściu dotarła jak najszybciej dokąd należy, bo ludzie mogą ginąć – ale praca musi iść nieprzerwanie aż do zwycięstwa. Czytelniku! Kolporterze! Przeczytaj ponownie tę instrukcję. Porównaj wskazówki ze swoim postępowaniem, z postępowaniem otoczenia. Jeśli coś szwankuje – poczyń natychmiast poprawki.

„Biuletyn Informacyjny”, Warszawa, 19 XII 1940, b. nr. Przedruk (bez kilku fragmentów i z pewnymi zniekształceniami) w: M. Straszewska, „Biuletyn Informacyjny” 1939–1945, „Najnowsze Dzieje Polski. Materiały i studia z okresu II wojny światowej”, t. 11, Warszawa 1967, s. 135–136. Zob.fot. s. 370.

342 Dokumenty

Nr 203 1942, WRZESIEŃ, 19, [WARSZAWA]. MELDUNEK NR 152 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („KALINY”) DO CENTRALI O WYNIKACH AKCJI „N”

Jak już meldowałem, z rozkazu mojego zostały podjęte z początkiem roku 1941 prace, których celem jest prowadzenie propagandy dywersyjnej w wojsku niemieckim oraz wśród ludności cywilnej w Rzeszy i wśród Niemców na ziemiach polskich. Ten ostatni kierunek akcji ma powodować również zwiększenie chaosu w administracji okupanta. Prace „N” 481 prowadzone są w wyjątkowo trudnych warunkach, mimo to jednak co tydzień ukazuje się jeden druk co najmniej. Treść ich posiada z reguły charakter czysto niemiecki, uniemożliwiający łatwe rozpoznanie ich istotnego źródła pochodzenia. Często posiadają one formę starannie podrobionych ofi cjalnych instrukcji lub enuncjacji. Zasięg kolportażowy druków „N” jest szeroki. Docierają one do wybrzeży kanału La Manche, do Czechosłowacji, krążą po ziemiach Polaki, lecz największy wysiłek położony jest na kierowanie ich na front wschodni. Meldunki własne i analiza listów żołnierzy z frontu potwierdzają docieranie prasy „N” do najodleglejszych odcinków frontu i wykazują ich oddziaływanie na nastroje wojska (nadmienić należy, że z uwagi na swą treść i „czysto niemiecki” charakter akcji mają wyraźną przewagę oddzia- ływania propagandowego nad rozrzucanymi na froncie z samolotów drukami bolsze- wickimi, nacechowanymi prymitywizmem i niedostatecznym zrozumieniem psychiki żołnierza niemieckiego). Ostatnio doszły do mych rąk ofi cjalne enuncjacje Oberkomando dar Wehrmacht i władz administracji wykazujące, jak bardzo liczą się Niemcy ze skutecznością akcji „N” i w jaki sposób starają się jej przeciwdziałać. Enuncjacje te potwierdzają autory- tatywnie kursowanie druków „N” na froncie wschodnim oraz bezsilność całej szero- kiej aparatury organizacji niemieckiej w dziedzinie przerwania dopływu wydawnictw „N” do szeregów wojska. Urzędowe periodyczne wydawnictwo „Oberkomando der Wehrmacht” o charakterze instrukcyjno-propagandowym, zawierające wskazówki dla ofi cerów i „Propagandakompanie” co do kierunków oddziaływania na nastroje wojska –„Mitteilungen für die Truppe” w numerze 201 z czerwca 1942 [roku] przynosi specjalny artykuł, poświęcony wydawnictwom „N”, z których wyraźnie wymienia tytuły trzech. Tendencje ich określone są jako „całkiem sprytnie zaatakowane”, forma jest „szczególnie sprytna”, cała akcja nazwana jest „trucicielską” (załącznik 1 i załącznik 4)482. Wydawana dla wojska gazeta frontowa „Die Stosstruppe” numer 626 z dnia 26 VII zamieszcza na pierwszej stronie dużym drukiem w specjalnej ob-

481 Prowadzeniem akcji „N” zajmował się specjalny Podwydział „N” w Biurze Informacji i Propagandy Komendy Głównej ZWZ–AK, kierowany przez Tadeusza Żenczykowskiego („Kowalika”). O akcji „N” pisał gen. bryg. Stefan Rowecki do Centrali m.in. w meldunkach z 5 lutego 1941 r. (zob. Armia Krajowa..., t. 1, s. 438–442; toż w: Z. Ziółek, Od okopów do barykad, wyd. II, Warszawa 1976, s. 104–109) i z 21 września 1941 r. (zob. Armia Krajo- wa..., t. 2, s. 72–74). 482 Załączników nie publikujemy.

343 Dokumenty

wódce dla lepszego zwrócenia uwagi, artykuł ostrzegający żołnierzy przed „niewinnie wyglądającymi drukami” pochodzącymi istotnie od wrogiej propagandy. Artykuł ten wymienia dwa nasze wydawnictwa (załącznik nr 2 i nr 5). Ostrzeżenia powyższe nie są w stanie w żaden sposób sparaliżować akcji „N”, któ- ra zaskakuje nieprzyjaciela zmiennością formy, różnolitością poruszanych tematów. Nadto podkreślić warto, że reakcja niemiecka jest wybitnie spóźniona i następuje dopiero po kilkunastu tygodniach od chwili ukazania się i rozkolportowania danego druku. W związku z akcją dywersyjną ,,N” wśród Niemców w Polsce i wprowadzeniem chaosu do administracji okupanta pozostaje oﬁ cjalny okólnik gubernatora warszawskiego Fischera nr 39/5 z dnia 8 V 1942 [roku] określający wydawnictwa „N”, jako szczególnie zręcznie zamaskowane (załącznik nr 3). Pozostaje on w bezpośrednim związku z szeregiem fałszywych w treści, a z pozoru autentycznych zarządzeń i we- zwań podrobionych i rozesłanych przez nas, [które] dały całkowicie pozytywne rezultaty. Fischer w okólniku swym wyraźnie zaznacza, że akcja ta jest pochodzenia polskiego, nazywając wydawnictwa „N” „polnische Netzschriften”. Władze wojskowe natomiast nie chcą wyraźnie stwierdzić, że druki te pochodzą od Polaków. W obawie kompromitacji, że nie są w stanie przeciwdziałać im na ziemiach przez siebie okupowanych, wolą określić je jako środki rozkładowej propagandy „żydowsko-bolszewic- kiej” mimo, że orientują się dokładnie, co do istotnego ich pochodzenia.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/21/19, t. IV, k. 4–5.

344 Dokumenty

Nr 204 1942, LISTOPAD, 6, [WARSZAWA]. ROZKAZ DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („GROTA”) DO PRACOWNIKÓW „BIULETYNU INFORMACYJNEGO” Z OKAZJI TRZECIEJ ROCZNICY UKAZANIA SIĘ PIERWSZEGO NUMERU PISMA

Mija trzy lata od chwili ukazania się pierwszego, ówcześnie jeszcze na powielaczu wydawanego, wojskowego organu informacyjnego – „Biuletynu Informacyjnego”483. W normalnym życiu każdego wydawnictwa okres trzyletni stanowi ułamek zaledwie działalności, zapowiedź utrwalenia się na rynku, dowód, iż znalazło ono oparcie w społeczeństwie. Natomiast t r z y l a t a p r a c y w p o d z i e m i a c h – to już niewątpliwie jubileusz jako uroczystość, a świadectwo poważnego dorobku w dzieje budowy przyszłości. Owe trzy lata trwania na posterunku były zakłócone zaledwie dwiema, bardzo krót- kimi przerwami. Świadczy to o zupełnie wyjątkowej wartości wysiłku w s z y s t k i c h p r a c o w n i k ó w w y d a w n i c t w a. U p o r c z y w o ś ć p r a c y wszystkich zespołów – redakcyjnego, drukarskiego i kolportażowego, p u n k t u a l n o ś ć – którą postawiono sobie za punkt honoru, w o l a p r z e z w y c i ę ż e n i a w s z e l k i c h t r u d n o ś c i, stawianych na drodze pracy przez okupanta i nieraz okoliczności zewnętrzne – wreszcie te, nieliczne wprawdzie, tym niemniej b o l e s n e o f i a r y, jakie zespoły „Biuletynu” ponio- sły – nadają całej pracy charakter szlachetnego w y s i ł k u ż o ł n i e r s k i e g o. W trzecią rocznicy podjęcia trudu – składam całemu zespołowi „Biuletynu Informacyjnego” życzenia dalszej owocnej pracy nad budową naszej przyszłości, a za dokonane wysiłki – dziękuję im w imieniu Służby.

„Biuletyn Informacyjny”, Warszawa, 12 XI 1942, nr 44; toż w: M. Straszewska, „Biuletyn Informacyjny”..., s. 139.

483 „Biuletyn Informacyjny” był wydawany od 5 listopada 1939 r. do 19 stycznia 1945 r. (numery 1–317), w Warszawie, a po upadku Powstania Warszawskiego – w Krakowie, jako tygodnik, w okresie Powstania – dziennik. Od lipca 1940 r. drukowany. Nakład pierwszego numeru – 90 egzemplarzy, w sierpniu 1942 r. – 24 000 egzemplarzy, w marcu 1943 r. – 25 000 egzemplarzy, w następnych miesiącach nakład sięgał 47 000 egzemplarzy, a pierwszego numeru powstańczego kolportowanego 2 sierpnia 1944 r. – 100 000 egzemplarzy. Początkowo był organem Biura Informacji i Propagandy Okręgu Warszawa–Miasto SZP–ZWZ, a od wiosny 1941 r. – BIP Komendy Głównej ZWZ–AK. Redaktorem naczelnym pisma był Aleksander Kamiński, a po Powstaniu Warszawskim – Kazimierz Kumaniecki. „Biuletyn Informacyjny” był najpoważniejszym i najpoczytniejszym pismem konspiracyjnym w okresie okupacji niemieckiej.

345 Dokumenty

Nr 205 1943, MARZEC, 24, [WARSZAWA]. DEPESZA NR 453 DOWÓDCY AK GEN BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („KALINY”) DO CENTRALI O ROZKOLPORTOWANIU FAŁSZYWEGO DODATKU NADZWYCZAJNEGO „NOWEGO KURIERA WARSZAWSKIEGO”

Dnia 21.3. gazeciarze warszawscy rozsprzedali 10 tysięcy wydrukowanego w naszych zakładach484 fałszywego nadzwyczajnego dodatku „Nowego Kuriera Warszaw- skiego”, zawierającego zmyślone wiadomości o przystąpieniu Hiszpanii do wojny i przemieszane z nimi wiadomości o Wojsku Polskim za granicą i aktualne hasła walki z okupantem. Wśród Niemców wściekłość i konsternacja.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/21/19. t. IX, k. 208.

484 Dodatek nadzwyczajny „szmatławca”, jak nazywano „Nowy Kurier Warszawski”, datowany 21 marca 1943 r., wydrukowano w konspiracyjnym zakładzie „W–4” Tajnych Wojsko- wych Zakładów Wydawniczych Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej. Publikowana przez nas depesza, datowana 24 marca, została wysłana 25 marca 1943 r.

346 Dokumenty

Nr 206 1943, MAJ, 4, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 104 DOWÓDCY AK GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO („GROTA”) DO ŻOŁNIERZY TAJNYCH WOJSKOWYCH ZAKŁADÓW WYDAWNICZYCH

Trzy lata minęło od chwili, gdy pierwsi z Was podjęli swą niebezpieczną i ciężką pracę. Stanęliście oﬁ arnie na jednym z najważniejszych odcinków bojowych – walki o duszę Polaka i walki z duchem bojowym wroga. Dzięki doskonałemu Kierownictwu Zakładów i Waszej dyscyplinie wynik walki jest wspaniały: Wy nie ponosicie prawie żadnych strat – wszak z szeregów Waszych w ciągu trzech lat ubyło tylko dwóch kolegów – a praca Wasza wciąż daje znakomity i obﬁ ty oręż w ręce kolporterów – Waszych najbliższych towarzyszy broni. Szeroki ogół nie zdaje sobie sprawy, na ile niebezpieczeństw trzeba się wystawić, w jakich warunkach trzeba pracować, ile mało efektownego, nużącego swą jednostajnością, choć niebezpiecznego trudu trzeba włożyć, by stworzone Waszą pracą druki z do- skonałą regularnością docierały do rąk odbiorców. Ogół nie zdaje sobie sprawy, że praca Wasza jest jednym z głównych czynników, podtrzymujących wspaniały opór umęczonego Narodu. Oceniają jednak Wasze zasługi wszyscy Wasi przełożeni i przyjdzie czas, że dadzą temu bardziej publiczny wyraz. Dziś ograniczyć się muszą do podziękowania Wam za owocny trud żołnierski i stwierdzenia, że pracownicy T[ajnych] W[ojskowych] Z[akła- dów] W[ydawniczych]485 dobrze zasłużyli się Ojczyźnie.

Druk. AAN, 203/1-2, k. 27, toż w: M. Wojewódzki, W tajnych drukarniach Warszawy 1939– –1944. Wspomnienia, Warszawa 1976 r., s. 222–223. Zob. fot. s. 401.

485 Tajne Wojskowe Zakłady Wydawnicze (TWZW), funkcjonujące w ramach Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej ZWZ–AK, dysponowały największym w skali europej- skiej, zakonspirowanym aparatem poligraﬁ cznym, który liczył 12 zakładów drukarskich wraz z zapleczem technicznym. Kierownikiem TWZW był Jerzy Rutkowski („Michał Kmi- ta”). W 1944 r. TWZW produkowały miesięcznie około 250 000 egzemplarzy periodyków (prasa centralna AK, a także okresowo prasa okręgowa i czasopisma Delegatury Rządu RP na Kraj), zużywając około 5 ton papieru. Wydrukowano tam także około 100 książek i broszur konspiracyjnych oraz około miliona egzemplarzy druków akcji „N”.

347 Dokumenty

Nr 207 1943, LISTOPAD, [KRAKÓW]. ROZKAZ KOMENDANTA OKRĘGU KRAKÓW AK PŁK. JÓZEFA SPYCHALSKIEGO („LUTEGO”) DO INSPEKTORATU NOWY SĄCZ, NAKAZUJĄCY ZORGANIZOWANIE REFERATU „K” PRZY TAMTEJSZYM BIURZE INFORMACJI I PROPAGANDY486

Poleca się do dnia 11 XII 1943 r[oku) zorganizowanie przy B[iurze] I[nformacji] i P[ropagandy] Inspektoratu Nowy Sącz Referatu „K”, którego zadaniem będzie: 1. Prowadzenie akcji antykomunistycznej, zarówno w oddziałach wojskowych, jak i w społeczeństwie, przez kolportowanie pism, druków, ulotek itp. nadsyłanych i własnych. 2. Umieszczanie w prasie własnej artykułów i notatek zwalczających akcję komuni- styczną i wpływanie w tym duchu na akcję organizacji zaprzyjaźnionych. 3. Poddanie tematów i właściwego naświetlania wydarzeń bieżących propagandzie mówionej. 4. Zbieranie i zestawianie informacji o ruchu „K” i jego przejawach.

Referat „K” składa się z referenta, kolporterów i łączników-kolporterów. Organizo- wać również przez żołnierzy A[rmii] K[rajowej] kolportaż terenowy. W ośrodkach robotniczych i wiejskich skomunizowanych wyznaczyć po kilku ludzi do zwalczania komuny. Informacje o działalności komunistów kierować do Referatu „K” Okręgu Kraków. Całokształtem pracy kieruje BiP, który będzie wysyłał odpowiednia bibułę i dyspo- zycje fachowe. Zestawienia „K” umieszczone będą w sprawozdaniach miesięcznych B[iura] I[nformacji] i P[ropagandy].

Odpis, maszynopis. AAN, 203/XI–43, k. 23.

486 Referaty „K” (zamiennie używano określeń „R” i „Antyk”), zajmujące się propagandowym zwalczaniem wpływów komunistycznych, organizowano na różnych szczeblach organizacyjnych Armii Krajowej, poczynając od września 1943 r., kiedy powołano taki referat w Biurze Informacji i Propagandy Komendy Głównej. Jego kierownikiem został – kierują- cy dotychczas akcją „N” – Tadeusz Żenczykowski.

348 Dokumenty

Nr 208 1944, KWIECIEŃ, 17, [WARSZAWA]. ROZKAZ NR 656 DOWÓDCY AK GEN. DYW. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO („ZNICZA”) DO KOMENDANTÓW OKRĘGÓW POLECAJĄCY ORGANIZOWANIE GAWĘD ŻOŁNIERSKICH

W naszym przygotowaniu żołnierza powstańczego należy szczególny nacisk poło- żyć na kształtowanie jego postawy duchowej, czyniącej z niego świadomego zadań żołnierza-obywatela. Wychowanie żołnierza jest równie ważne, jak jego wychowanie wojskowe. Z tych względów polecam K[o]m[en]d[an]tom Okręgów niezwłocznie wprowadzić do programów zajęć we wszystkich podległych im jednostkach obowiązkowe „gawędy żołnierskie”, które powinny odbywać się w ramach sekcji, drużyny. K[o]m[en]d[an]ci i d[owód]cy wszystkich szczebli odpowiedzialni są za ich zorganizowanie i regularne prowadzenie. W przedkładanych mi raportach polecam meldować o stanie i wynikach tej pracy. Materiał do gawęd będzie nadsyłany przez BIP KSZ487 pod stałym tytułem „Ga- wędy żołnierskie” i tak ujęty, że omawiać go będzie mógł każdy d[owód]ca (również podoﬁ cer) bez względu na stopień swego wykształcenia. Materiał ten należy powielać we własnym zakresie i rozprowadzić w takiej ilości, aby dotarł do każdego plutonu. Wraz z materiałem do pierwszej gawędy zostanie przysłany wykaz pierwszej serii gawęd. Niezależnie od tego materiału specjalnego należy stale omawiać z żołnierza- mi w ramach gawęd artykuły treści ogólnowychowawczej, zawarte w „Instrukcji”488 i „Żołnierzu Polskim”489. Przy okazji odpraw kontrolować pracę wychowawczą wykonaną drogą gawęd i da- wać wskazówki do gawęd projektowanych.

Odpis, maszynopis. AWBBH, III/33/30, k. 14.

487 BIP KSZ – Biuro Informacji i Propagandy Komendy Sił Zbrojnych w Kraju, czyli Komendy Głównej Armii Krajowej. 488 „Insurekcja” (w tekście mylnie: „Instrukcja”) – konspiracyjny wojskowy miesięcznik fachowy, wydawany od stycznia 1941 r., redagowany m.in. przez płk. dypl. Jana Rzepec- kiego i ppłk. dypl. Franciszka Jachecia. 489 „Żołnierz Polski” – konspiracyjny wojskowy miesięcznik fachowy, początkowo Polskiej Organizacji Zbrojnej, potem Armii Krajowej, wydawany od lutego 1941 r. Redaktorem tego pisma był mjr Wacław Janaszek.

349 Dokumenty

Nr 209 1944, PAŹDZIERNIK, 4, [WARSZAWA]. POŻEGNANIE REDAKCJI „BIULETYNU INFORMACYJNEGO” Z CZYTELNIKAMI

Pierwszy numer „Biuletynu Informacyjnego” ukazał się 5 listopada 1939 r[oku]. Dziś wydajemy ostatni numer powstańczy. Byliśmy pismem Armii Krajowej. Czuliśmy się pismem całego walczącego Narodu. Z najlepszą wolą i uporem staraliśmy się być sługami prawdy, uczciwości, rozsądku. Usiłowaliśmy torować drogi ku Polsce jutra: demokratycznej i sprawiedliwej społecz- nie, potężnej kulturą, zdrowiem gospodarczym i narodową jednością. Być może nie byliśmy efektowni. Studziliśmy nieuzasadniony optymizm. Równo- cześnie jednak przeciwstawialiśmy się bezpłodnemu pesymizmowi. Zbyt wielką wagę przykładaliśmy do odpowiedzialności za słowo, sąd i radę. Mieliśmy ambicje raczej wychowawcze, niż propagandowe. Dostąpiliśmy tego szczęścia, iż opinia publiczna okupowanego Kraju darzyła nas szczególnym zaufaniem. Dziś – przerywamy pracę. Wznowimy ją, Bóg da, w niepodległym państwie490. Niezawodnym towarzyszom pracy i drukarzom, kolporterkom i kolporterom – mocny uścisk dłoni. Czytelnikom, wiernym, oddanym przyjaciołom z lat konspiracji, przypominamy zdanie Kasprowicza, które tyle razy widzieli na czele naszych tajnych numerów: „Bło- gosławieni, którzy w czasie gromów nie utracili równowagi ducha”.

„Biuletyn Informacyjny”, Warszawa, 4 X 1944, nr 102; toż w: M. Straszewska, »Biuletyn Informacyjny«..., s. 163–164.

490 Po kapitulacji Powstania Warszawskiego redakcja „Biuletynu Informacyjnego” została przeniesiona do Krakowa i pismo ukazywało się nadal, aż do rozwiązania Armii Krajowej – 19 stycznia 1945 r.

350 Dokumenty

Nr 210 [BEZ DATY], [WARSZAWA]. PODSTAWOWE WYTYCZNE KOMENDANTA GŁÓWNEGO ZWZ GEN. BRYG. STEFANA ROWECKIEGO DLA SZEFA BIURA INFORMACJI I PROPAGANDY KOMENDY GŁÓWNEJ ZWZ–AK PŁK. DYPL. JANA RZEPECKIEGO, WEDŁUG JEGO RELACJI

1. Nawoływanie do zjednoczenia pracy wojskowej w ramach Z[wiązku] W[alki] Z[brojnej] /A[rmii] K[rajowej] w imię posłuszeństwa nakazom Naczelnego Wodza i lojal- ności wobec Rządu. 2. Podtrzymywanie wiary w ostateczne zwycięstwo oraz absolutnie i bezwzględnie wrogiej postawy wobec Niemców i tępienie wszelkich myśli o złagodzeniu tego stosunku. 3. Po zawarciu układu Sikorski–Majski491 podkreślanie poprawnej i lojalnej postawy w stosunku do radzieckiego sprzymierzeńca, co nie miało oznaczać, że uznajemy przyłączenie do ZSRR ziem wschodnich lub godzimy się na ingerencję w nasze sprawy wewnętrzno-ustrojowe. 4. Przeciwdziałanie „huśtawce nastrojów” w społeczeństwie, tj. popadaniu w przy- gnębienie w okresach największego terroru lub dotkliwych niepowodzeń sprzy- mierzeńców i poddawaniu się nieuzasadnionemu, rozhartowującemu optymizmo- wi; często wymagało to wypowiadania się przeciw szerzącym się nastrojom w spo- łeczeństwie.

J. Rzepecki, Organizacja i działanie Biura Informacji i Propagandy (BIP) Komendy Głównej AK, cz. I, „Wojskowy Przegląd Historyczny”, Warszawa 1971, nr 2, s. 140.

491 Zob. dok. nr 19 i 22.

351 Dokumenty

Nr 211 [BEZ DATY], [WARSZAWA]. ZASADY OBOWIAZUJĄCE W PRACY REDAKCJI „BIULETYNU INFORMACYJNEGO”, WEDŁUG RELACJI REDAKTORA NACZELNEGO ALEKSANDRA KAMIŃSKIEGO

1. Informować, a nie agitować; ludzi nie trzeba w Polsce zachęcać do oporu przeciw- niemieckiego ani do patriotyzmu; ludzie pozbawieni aparatów radiowych i polskiej prasy chcą wiedzieć, co się dzieje na świecie i w kraju i te informacje należy im podawać możliwie ściśle i wiernie. Natomiast sposób podawania informacji daje okazję, którą należy inteligentnie (ale i powściągliwie) wykorzystywać w celu propagowania pożądanych zachowań, postaw, myślenia. 2. Wojna będzie długotrwała, wieloletnia. Nie wolno ludzi łudzić czymś, co nie jest możliwe do realizacji. 3. Podawanie informacji musi być serwowane tak, aby uwypuklało to, co społeczeń- stwo łączy, sprawy i potrzeby ogólnonarodowe. 4. Wreszcie wielką wagę przywiązywałem do tego, co określiłem jako zasadę „bu- forowości”, tzn. gdy bieg zdarzeń jest niekorzystny, eksponować należy przede wszystkim fakty wpływające optymistycznie na odbiorcę, natomiast gdy bieg zda- rzeń rozwija się dla spraw polskich pomyślnie – nie trzeba podniecać zadowolenia, a przeciwnie – dostrzegać słabe strony w ogólnym optymistycznym obrazie, aby przygotowywać czytelnika do możliwego załamaniu pomyślnego biegu rzeczy.

M. Straszewska, „Biuletyn Informacyjny”..., s. 130.

352 ILUSTRACJE

Ilustracje

Pismo przewodnie do rozsyłanego w kwietniu 1941 r. w Londynie o cerom sztabowym Polskich Sił Zbrojnych maszynopisowego odpisu opracowania mjr. dypl. Jerzego Kirchmayera „U źródeł polskiej niemocy wojskowej”, które było prawdopodobnie pierwszą konspiracyjną broszurą wydaną w październiku–listopadzie 1939 r. przez SZP. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego (dalej: IPMS)

355 Ilustracje

Pismo gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego do Premiera gen. dyw. Władysława Sikorskiego z 4 XI 1939 r. dotyczące przygotowywanych „tez organizacyjno-politycznych w sprawie roboty na terenie Kraju” (pierwszy chronologicznie znany dokument odnoszący się do ZWZ). Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce (dalej: IJPA)

356 Ilustracje

„Instrukcja [Nr 1] dla Obywatela Rakonia” (Paryż, 4 XII 1939 r.), podpisana przez Komendanta Głównego ZWZ gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego i kontrasygnowana przez Premiera i Naczelnego Wodza gen. dyw. Władysława Sikorskiego. Pierwotnie była zaadresowana do ppłk. Włodzimierza Brayczewskiego („Pejcza”). Po jego aresztowaniu w Warszawie (7 XI 1939 r.) została przeadresowana do zastępcy Dowódcy Głównego SZP płk. dypl. Stefana Roweckiego („Rakonia”). IJPA. Zob. dok. nr 4, s. 42

357 Ilustracje

Odpis pierwszej strony „Rozkazu organizacyjnego Nr 1” komendanta Obszaru nr 1 Warszawa ZWZ płk. dypl. Stefana Roweckiego („Rakonia”) z 15 I 1940 r., informującego o utworzeniu w Kraju ZWZ ( gurująca w nagłówku data 7 II 1940 r. jest datą wysłania rozkazu z Warszawy do Paryża). IJPA

358 Ilustracje

Duplikaty pełnomocnictw dla płk. dypl. Stefana Roweckiego („Rakonia”) i płk. Tadeusza Komorowskiego („Korczaka”), wystawionych 8 II 1940 r. w Paryżu przez Komendanta Głównego ZWZ gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego („Józefa Godziembę”) i kontrasygnowanych przez Naczelnego Wodza gen. dyw. Władysława Sikorskiego („Eugeniusza Strażnicę”). IJPA

359 Ilustracje

Artykuł programowy „Rząd a my”, zamieszczony 10 II 1940 r. w „Wiadomościach Polskich”, konspiracyjnym dwutygodniku wydawanym przez Biuro Informacji i Propagandy Komendy Głównej ZWZ–AK

360 Ilustracje

Duplikat pełnomocnictwa dla ppłk. dypl. Stanisława Pstrokońskiego („Stefana Łozińskiego”) wyznaczonego na p.o. pomocnika komendanta okupacji sowieckiej, wystawionego 11 III 1940 r. w Paryżu przez Komendanta Głównego ZWZ gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego („Józefa Godziembę”) i kontrasygnowanego przez Naczelnego Wodza gen. dyw. Władysława Sikorskiego („Eugeniusza Strażnicę”). IJPA

361 Ilustracje

Pierwsza strona odpisu „Wytycznych działań sabotażowo-dywersyjnych”, wydanych 19 III 1940 r. przez komendanta Okupacji Niemieckiej ZWZ płk. dypl. Stefana Roweckiego („Rakonia”). IJPA

362 Ilustracje

Duplikat nominacji mjr. Emila Macielińskiego („Kornela”) na p.o. komendanta Obszaru Nr 3 Lwów ZWZ, wystawionej 15 V 1940 r. w Paryżu przez Komendanta Głównego ZWZ gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego („Józefa Godziembę”) i kontrasygnowanej przez Naczelnego Wodza gen. dyw. Władysława Sikorskiego („Eugeniusza Strażnicę”). IJPA

363 Ilustracje

Zarządzenie Naczelnego Wodza gen. dyw. Władysława Sikorskiego z 26 V 1940 r. o mianowaniu generałami brygady, z dniem 3 V 1940 r., płk. dypl. Stefana Roweckiego i płk. dypl. (właść. płk.) Janusza (właść. Tadeusza) Komorowskiego. „Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych”, Paryż, nr 7 z 26 V 1940 r.

364 Ilustracje

„Przepisy materialne”, obowiązujące w działalności Sądów Kapturowych ZWZ (późniejszych Wojskowych Sądów Specjalnych ZWZ–AK), wydane w maju 1940 r. w Paryżu przez Komendanta Głównego ZWZ gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego („Józefa Godziembę”) i kontrasygnowane przez Naczelnego Wodza gen. dyw. Władysława Sikorskiego („Eugeniusza Strażnicę”). IJPA

365 Ilustracje

„Rozkaz wewnętrzny” gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego („Józefa Godziemby”) z 29 VI 1940 r. o rozwiązaniu Komendy Głównej ZWZ i powołaniu w jej miejsce Samodzielnego Wydziału Krajowego. IJPA

366 Ilustracje

Rozkaz personalny nr 1 Komendanta Głównego ZWZ gen. bryg. Stefana Roweckiego („Rakonia”) z 1 VII 1940 r. Listę awansowanych otwiera płk dypl. Leopold Okulicki („Niedźwiadek”), późniejszy Dowódca AK. Archiwum Wojskowego Biura Badań Historycznych (dalej: AWBBH ). Zob. dok. nr 9, s. 51

367 Ilustracje

Instrukcja Komendanta Okręgu Warszawa–Województwo ZWZ płk. dypl. Alojzego Horaka („Nestorowicza”) „Zasady pracy Polski Podziemnej” z 13 października 1940 r. AWBBH. Zob. dok. nr nr 13, s. 55

368 Ilustracje

Artykuł programowy „«Mały» sabotaż”, zamieszczony na łamach „Biuletynu Informacyjnego”, b. nr. z 1 XI 1940 r. Zob. dok. nr 133, s. 241

369 Ilustracje „Instrukcja dla kolporterów i czytelników Biuletynu” s. dok. 341 opublikowana na łamach Zob. „Biuletynu 202, nr r. Informacyjnego” 1940 XII z 19

370 Ilustracje

Odpis depeszy gen. bryg. Stefana Roweckiego („Rakonia”) wysłanej na początku 1941 r. do gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego („Godziemby”) podający do wiadomości rozkaz z 22 I 1941 r. o nadaniu pierwszych krzyży Virtuti Militari za działalność konspiracyjną. AWBBH

Rozkaz Komendanta Okręgu Warszawa-Województwo ZWZ płk. dypl. Alojzego Horaka („Nestorowicza”) z 10 IV 1941 r., zakazujący notowania adresów i haseł. AWBBH. Zob. dok. nr 121, s. 223

371 Ilustracje

Pierwsza strona instrukcji Komendanta Okręgu Warszawa-Województwo ZWZ płk. dypl. Alojzego Horaka („Nestorowicza”) z 28 V 1941 r., w sprawie organizacji inspektoratów i obowiązków inspektorów okręgowych. AWBBH. Zob. dok. nr 16, s. 59

372 Ilustracje

Załącznik do miesięcznego meldunku wywiadowczego za czerwiec 1941 r., przedstawiający dyslokację rozpoznanych przez wywiad ZWZ jednostek niemieckich skoncentrowanych do ataku na Związek Sowiecki wg stanu na 15 VI 1941 r. AWBBH

373 Ilustracje

Odpis Instrukcji Komendanta Głównego ZWZ gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grabicy”) z 15 VIII 1941 r. o zasadach współpracy z organizacjami podporządkowanymi ZWZ. AWBBH. Zob. dok. nr 20, s. 65

374 Ilustracje

Zestawienie nadanych i odebranych w okresie sierpień–grudzień 1941 r. depesz szyfrowych przez Oddział V-O Komendy Głównej ZWZ. AWBBH

375 Ilustracje

Pierwsza strona odpisu rozkazu organizacyjnego Komendanta Głównego ZWZ gen. bryg. Stefana Roweckiego („Rakonia”) z 29 IX 1941 r. o powołaniu Służby Ochrony Powstania. AWBBH. Zob. dok. nr 26, s. 71

376 Ilustracje

Rozkaz Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) nr 51 z 30 X 1941 r. o uznaniu członków ZWZ za żołnierzy w służbie czynnej oraz rozkaz nr 52 z 30 X 1941 r. o prowadzeniu akcji scaleniowej. AWBBH. Zob. dok. nr 28, s. 77 i nr 29, s. 78

377 Ilustracje

Rozkaz Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) nr 58 z 22 II 1942 r. podający tekst przysięgi zatwierdzonej w styczniu 1940 r. przez Rząd RP. AWBBH. Zob. dok. nr 107, s. 200

378 Ilustracje

Załącznik do wywiadowczego meldunku miesięcznego za luty 1942 r., zawierający zebrane przez wywiad ZWZ informacje o wojskowych transportach kolejowych w styczniu 1942 r. AWBBH

379 Ilustracje

Strona tytułowa „Biuletynu Informacyjnego”, nr 11 z 19 III 1942 r., z artykułem „Rozszerzmy Polskę Podziemną”, piętnującym bierny patriotyzm

380 Ilustracje rozpoznanych przezrozpoznanych wywiad ZWZ. AWBBH Załącznik do wywiadowczego przedstawiający r., meldunku za szkic marzec zakładów 1942 chemicznych Bayera w Leverkusen i jego przeciwlotniczej obrony

381 Ilustracje

Depesza gen. broni Władysława Sikorskiego z 1 V 1942 r. o nadaniu Dowódcy Armii Krajowej gen. bryg. Stefanowi Roweckiemu („Rakoniowi”) Krzyża Virtuti Militari IV klasy. Archiwum Studium Polski Podziemnej (dalej: ASPP)

382 Ilustracje

Depesze gen. bryg. Stefana Roweckiego („Kaliny”) nr 581 z 21 VII i nr 582 z 24 VII 1942 r. o dywersji sowieckiej w Kraju i zamiarze podjęcia wzmożonej dywersji oraz organizowania oddziałów partyzanckich w okręgach wschodnich AK. AWBBH. Zob. dok. nr 39, s. 97

383 Ilustracje

Akt nominacji Jana Piekałkiewicza na stanowisko Delegata Rządu RP na Kraj z 5 VIII 1942 r. ASPP

384 Ilustracje

Karta tytułowa „Biuletynu Informacyjnego”, nr 31 z 6 VIII 1942 r., z artykułem programowym „Każdy Polak żołnierzem”

385 Ilustracje

Depesza szefa Oddziału VI Sztabu Naczelnego Wodza płk. Michała Protasewicza („Rawy”) nr 3139 z 8 VIII 1942 r. przekazująca ocenę pracy wywiadu AK w I półroczu 1942 r. dokonaną przez brytyjski Intelligence Service. AWBBH

386 Ilustracje

Rozkaz Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Tura”) nr 559/O.I z 28 VIII 1942 r. do szefów oddziałów i biur KG AK w sprawie zachowania ostrożności przy przyjmowaniu nowych członków AK. AWBBH. Zob. dok. nr 103, s. 195

387 Ilustracje

Oświadczenie Delegata Rządu RP na Kraj zapowiadające ściganie osób współpracujących z Niemcami, zamieszczone w „Biuletynie Informacyjnym”, nr 40 z 15 X 1942 r.

388 Ilustracje

Strona tytułowa miesięcznika „Żołnierz Polski”, nr 8 z 1942 r., wydawanego przez BIP KG AK, z artykułem „Karność a żądza walki”

389 Ilustracje

Rozkaz Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Tura”) z 3 XII 1942 r. o zadaniach Centralnej Opieki Podziemnej (COP) w zakresie organizacji opieki nad rodzinami zabitych i aresztowanych żołnierzy AK. AWBBH. Zob. dok. nr 114, s. 208

390 Ilustracje

Ulotka ze słowami hymnu Polski Podziemnej „Naprzód do boju żołnierze”, autorstwa Kazimierza Kumanieckiego (kompozytor nieznany), wyróżnionego drugą nagrodą w konkursie „Biuletynu Informacyjnego” na pieśń Polski Podziemnej (wyniki ogłoszono na łamach „Biuletynu Informacyjnego”, nr 49 z 17 XII 1942 r.)

391 Ilustracje Warszawa 1934. AWBBH AWBBH Warszawa 1934. Instrukcja sabotażuInstrukcja i dywersji w zakładach przemysłowych, wydana broszura jako „Mechanik. Wskazówki dla warsztatowców”,

392 Ilustracje

Rozkaz Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Tura”) nr 7 z 4 I 1943 r., zakazujący prowadzenia jakichkolwiek imiennych spisów żołnierzy AK. AWBBH. Zob. dok. nr 110, s. 203

Pierwszy komunikat Kierownictwa Walki Konspiracyjnej o akcjach AK, opublikowany na łamach „Biuletynu Informacyjnego”, nr 2 z 14 I 1943 r.

393 Ilustracje

Rozkaz Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) nr 67 z 22 I 1943 r., zabraniający rmowania akcji dywersyjnych AK inną rmą. AWBBH. Zob. dok. nr 145, s. 260

Rozkaz Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grabicy”) nr 82 z 22 I 1943 r. o obowiązku opieki dowódców nad aresztowanym żołnierzem. AWBBH. Zob. dok. nr 129, s. 233

394 Ilustracje

Rozkaz Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) nr 84 z 8 II 1943 r., wydany po uwolnieniu więźniów w Pińsku (18 I 1943 r.), opublikowany w „Biuletynie Informacyjnym”, nr 7 z 18 II 1943 r.

395 Ilustracje

Okładki wybranych wydawnictw Biura Informacji i Propagandy KG AK

396 Ilustracje

Rozkaz Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grabicy”) nr 252 z 13 III 1943 r. regulujący prowadzenie bieżącej akcji bojowej AK w obszarach i okręgach. AWBBH. Zob. dok. nr 149, s. 265

397 Ilustracje

Strona tytułowa „Biuletynu Informacyjnego”, nr 11 z 18 III 1943 r., z oświadczeniem Delegata Rządu RP na Kraj potępiającym rozłamową działalność Narodowych Sił Zbrojnych

398 Ilustracje

Pierwsza strona odpisu sprawozdania półrocznego z 22 III 1943 r. z działalności Kedywu. AWBBH

399 Ilustracje

Komunikat Kierownictwa Walki Konspiracyjnej o akcji odbicia więźniów pod Arsenałem w Warszawie i artykuł programowy „Akcja zbrojna? Tak – lecz ograniczona!” „Biuletyn Informacyjny”, nr 13 z 1 IV 1943 r.

400 Ilustracje

Opublikowany w formie ulotki rozkaz Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) nr 104 z 4 V 1943 r., skierowany do żołnierzy Tajnych Wojskowych Zakładów Wydawniczych Komendy Głównej AK. AWBBH. Zob. dok. nr 206, s. 347

401 Ilustracje

Pierwsza strona „Biuletynu Informacyjnego”, nr 19 z 13 V 1943 r., poświęcona ósmej rocznicy śmierci Marszałka Józefa Piłsudskiego

402 Ilustracje

Depesza gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) nr 793 z 19 V 1943 r. informująca Sztab Naczelnego Wodza o nastrojach społeczeństwa polskiego po ujawnieniu zbrodni katyńskiej. AWBBH

403 Ilustracje

Szkic przebiegu akcji uwolnienia więźniów przewożonych transportem kolejowym z lubelskiego Zamku do KL Auschwitz na stacji Celestynów 20 V 1943 r. przez oddział dyspozycyjny Kedywu Komendy Głównej Armii Krajowej „Motor 30”. AWBBH

404 Ilustracje

Wyciąg z rozkazu Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) nr 509 z 22 V 1943 r. ustalającego wysokość ekwiwalentów uposażeniowych żołnierzy AK. AWBBH. Zob. dok. nr 112, s. 205

405 Ilustracje

Komunikaty Kierownictwa Walki Konspiracyjnej o akcjach zbrojnych AK, w tym o akcji w Celestynowie, oraz obwieszczenie Kierownictwa Walki Cywilnej o wyrokach podziemnego Sądu Specjalnego w Krakowie. „Biuletyn Informacyjny”, nr 21 z 27 V 1943 r.

406 Ilustracje

Preliminarz wydatków na II kwartał 1943 r. Kedywów w okręgach AK. AWBBH

Projekt rozkazu Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) z 18 VI 1943 r. o organizacji Kierownictwa Walki Podziemnej. AWBBH

407 Ilustracje

Karta tytułowa „Biuletynu Informacyjnego”, nr 25 z 23 VI 1943 r., z artykułem Aleksandra Kamińskiego „Kamienie, przez Boga rzucane na szaniec”, poświęconym Janowi Krystkowi, wykonawcy zamachu na funkcjonariuszy Gestapo w warszawskiej kawiarni „Adria”

408 Ilustracje

Rozkaz Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grabicy”) nr 712 z 1 VII 1943 r., zakazujący urządzania i brania udziału w zebraniach rodzinnych i towarzyskich przez żołnierzy AK. AWBBH. Zob. dok. nr 122, s. 224

409 Ilustracje

410 Ilustracje

Odezwa Delegata Rządu RP na Kraj Jana Stanisława Jankowskiego („Klonowskiego”) i Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) z 5 VII 1943 r., informująca o powołaniu Kierownictwa Walki Podziemnej, opublikowana na łamach „Rzeczypospolitej Polskiej”, nr 11 z 7 VII 1943 r.

411 Ilustracje

Numer specjalny „Rzeczpospolitej Polskiej”, nr 12 z 8 VII 1943 r., wydany po śmierci Naczelnego Wodza gen. broni Władysława Sikorskiego z jego ostatnim apelem do Kraju

412 Ilustracje

Karta tytułowa „Biuletynu Informacyjnego”, nr 28 z 15 VII 1943 r., z zarządzeniem Delegata Rządu RP na Kraj z 7 VII 1943 r. o żałobie narodowej po śmieci Premiera i Naczelnego Wodza gen. broni Władysława Sikorskiego i ze związanym z tym wydarzeniem rozkazem nowego Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) nr 155 z 8 VII 1943 r.

413 Ilustracje

Instrukcja Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) nr 104/O.I z 21 VII 1943 r. o prowadzeniu akcji niepodległościowej w ramach działalności Kierownictwa Walki Podziemnej. AWBBH. Zob. dok. nr 59, s. 127

414 Ilustracje

Pierwsze zdjęcie żołnierzy AK opublikowane na łamach centralnego organu prasowego AK „Biuletynu Informacyjnego”, nr 29 z 22 VII 1943 r.

415 Ilustracje

Rozkaz szefa Sztabu Komendy Głównej i zastępcy Dowódcy AK płk. dypl. Tadeusza Pełczyńskiego („Robaka”) do komendantów obszarów i okręgów nr 764/V z 26 VII 1943 r. w sprawie opieki nad zbiegłymi z niewoli niemieckiej jeńcami angielskimi. AWBBH. Zob. dok. nr 60, s. 129

416 Ilustracje

Pierwszy komunikat Kierownictwa Walki Podziemnej, datowany na 21 VII 1943 r. Poniżej w artykule „Marsz naprzód trwa” podano w zawoalowany sposób informację o aresztowaniu Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”). „Biuletyn Informacyjny”, nr 30 z 29 VII 1943 r.

417 Ilustracje

Barwna okładka (projektu Stanisława Kunstettera) pierwszego konspiracyjnego wydania „Kamieni na szaniec” Aleksandra Kamińskiego, najgłośniejszej i najpopularniejszej książki Polskiego Państwa Podziemnego

418 Ilustracje

Strona tytułowa pierwszego konspiracyjnego wydania „Kamieni na szaniec”

419 Ilustracje

Pierwsza strona porozumienia Delegata Rządu RP na Kraj Jana Stanisława Jankowskiego („Sobola”) i Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) z 6 VIII 1943 r. w sprawie zasad scalenia Administracji Zastępczej i Administracji Zmilitaryzowanej. AWBBH. Zob. dok. nr 63, s. 133

420 Ilustracje

Odpis rozkazu Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) do żołnierzy nr 154 z 8 VIII 1943 r. o objęciu przezeń dowództwa organizacji po aresztowaniu gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”). AWBBH. Zob. dok. nr 64, s. 134

421 Ilustracje

Rozkaz Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) nr 889/Kdw z 16 VIII 1943 r. w sprawie przygotowania akcji przecięcia linii kolejowych wschód–zachód, między Wisłą a Bugiem. AWBBH

422 Ilustracje

Komunikaty informacyjne Wydziału Legalizacji Oddziału II KG AK z 19 VIII 1943 r. w sprawie możliwości uzyskania przez żołnierzy AK prawdziwych dokumentów identy kacyjnych Kenkart, zabezpieczenia lokali służbowych i wymiany legitymacji kolejowych. AWBBH

423 Ilustracje

Rozkaz Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) nr 917/I z 25 VIII 1943 r. o obowiązku zachowania w tajemnicy zamierzeń i poczynań konspiracyjnych. AWBBH. Zob. dok. nr 123, s. 225

424 Ilustracje

Komunikaty Kierownictwa Walki Podziemnej o działaniach AK, m.in. o rozbiciu więzienia w Jaśle. „Biuletyn Informacyjny”, nr 34 z 26 VIII 1943 r.

425 Ilustracje

Pierwsze zdjęcia z życia żołnierzy AK, wykonane w sierpniu 1943 r. i przesłane z okupowanego Kraju władzom RP na uchodźstwie w Londynie. „Polish Underground Army”, Glasgow (Wielka Brytania) [1944], s. nlb.

426 Ilustracje

Rozkaz Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) nr 117/VI z 11 X 1943 r. o sposobach informowania o akcjach zbrojnych i o innych działaniach Kierownictwa Walki Podziemnej. AWBBH. Zob. dok. nr 69, s. 141

427 Ilustracje

Pierwsza strona referatu Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) „Zagadnienie powstania”, wygłoszonego na posiedzeniu Krajowej Reprezentacji Politycznej 14 X 1943 r. AWBBH. Zob. dok. nr 70, s. 142

428 Ilustracje

Zapowiedź Kierownictwa Walki Podziemnej stosowania odwetu jako odpowiedzi na niemiecki terror, Komunikat nr 18 KWP o likwidacji o cera warszawskiego Gestapo SS-Obersturmführera Jacoba Fechnera i artykuł programowy „Samoobrona i odwet”. „Biuletyn Informacyjny”, nr 42 z 21 X 1943 r.

429 Ilustracje

430 Ilustracje

Rozkaz Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) nr 122 z 9 XI 1943 r. o niepodporządkowaniu się Narodowych Sił Zbrojnych rozkazom Naczelnego Wodza z nadanym przez redakcję „Biuletynu Informacyjnego” tytułem „Narodowe Siły Zbrojne – potępione”. „Biuletyn Informacyjny”, nr 47 z 25 XI 1943 r.

431 Ilustracje

Rozkaz szefa Sztabu KG i zastępcy Dowódcy AK płk. dypl. Tadeusza Pełczyńskiego („Grzegorza”) nr 1266/IV z 15 XI 1943 r., określający normy użycia posiadanej broni w walce bieżącej. AWBBH. Zob. dok. nr 156, s. 278

Instrukcja zaopatrzenia dla kwatermistrza obwodu na okres konspiracji [1943]. AWBBH

432 Ilustracje

„Rota P.P.R.” – antykomunistyczna ulotka wydana przez Biuro Informacji i Propagandy KG AK w ramach akcji „R”. AWBBH

433 Ilustracje

Rozkaz Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) nr 124/I z 15 XII 1943 r. o konieczności poszanowania swobody przekonań żołnierzy scalonych organizacji i szybkim włączaniu ich do zadań wojskowych. AWBBH

434 Ilustracje

Pismo Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Znicza”) do Delegata Rządu RP na Kraj Jana Stanisława Jankowskiego z 22 XII 1943 r., postulujące wydanie deklaracji o reformach społeczno- -gospodarczych. AWBBH. Zob. dok. nr 74, s. 147

435 Ilustracje

Odpis meldunku z odcinka walki czynnej za 1943 r. AWBBH. Zob. dok. nr 158, s. 280

436 Ilustracje

Pierwsza strona rozkazu Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) nr 126 z 12 I 1944 r. w związku z przekroczeniem przez Armię Czerwoną przedwojennej granicy polsko-sowieckiej. AWBBH. Zob. dok. nr 75, s. 149

437 Ilustracje

Karta tytułowa „Biuletynu Informacyjnego”, nr 2 z 13 I 1944 r., z artykułem nt. sytuacji w Kraju w związku z przekroczeniem granicy wschodniej RP przez wojska sowieckie. W tytule po raz pierwszy w okupowanej Polsce został użyty termin: Polskie Państwo Podziemne

438 Ilustracje

Pierwsza strona zarządzenia Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) nr 129/I/KSZ z 18 I 1944 r. o organizacji Wojskowej Służby Kobiet. AWBBH. Zob. dok. nr 77, s. 153

439 Ilustracje

Meldunek szefa Kedywu KG AK gen. bryg. Augusta Emila Fieldorfa („Nila”) do szefa Oddziału IV KG AK płk. dypl. Zygmunt Miłkowskiego („Denhofa”) z 26 I 1944 r. o stanach osobowych oddziałów leśnych AK. AWBBH

440 Ilustracje

Rozkaz szefa Sztabu KG i zastępcy Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Pełczyńskiego („Grzegorza”) nr 241/I z 11 II 1944 r. wprowadzający kryptonimy dokumentów legalizacyjnych. AWBBH. Zob. dok. nr 109, s. 202

441 Ilustracje

Wytyczne komendanta Okręgu [Łódź] AK z 2 III 1944 r. „Obowiązki żołnierza AK w zakresie kontrwywiadu (KW)”. AWBBH. Zob. dok. nr 200, s. 337

442 Ilustracje

Zarządzenie Naczelnego Wodza gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego nr 630 z 14 III 1944 r. o awansowaniu do stopnia generała dywizji ze starszeństwem z 1 III 1944 r. Dowódców AK: gen. bryg. Stefana Roweckiego („Kaliny”) i gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Lawiny”), opatrzone adnotacją: „Nie ogłaszać w «Dzienniku Personalnym»”. IPMS

443 Ilustracje

Depesze Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) nr 490 i 491 z 22 III 1944 r. z meldunkami o walce konspiracyjnej w styczniu i lutym 1944 r. AWBBH

444 Ilustracje

Rozkaz Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) z 31 III 1944 r., witający scalone z AK oddziały Narodowych Sił Zbrojnych. „Biuletyn Informacyjny”, nr 15 z 13 IV 1944 r.

445 Ilustracje

Pierwsza strona wytycznych szefa Sztabu KG i zastępcy Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Pełczyńskiego („Grzegorza”) z 3 IV 1944 r. w sprawie szkolenia dowódców i oddziałów na 1944 r. AWBBH. Zob. dok. nr 162, s. 286

446 Ilustracje

Oświadczenie Polskiej Agencji Telegra cznej nadane 4 IV 1944 r. o współpracy AK z Armią Czerwoną, przekazane do zapoznania się żołnierzom AK przez komendanta Obszaru AK Lwów płk. Władysława Filipkowskiego („Cisa”). AWBBH

447 Ilustracje

Rozkaz Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Znicza”) nr 656 z 17 IV 1944 r. do komendantów okręgów, w sprawie kształtowania postawy duchowej żołnierzy AK. AWBBH

Depesza radiowa Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) nr 683 z 17 IV 1944 r. z meldunkiem o wykonaniu nakazanej 3 IV 1944 r. przez Naczelnego Wodza gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego akcji dywersyjnej o kryptonimie „Jula”. AWBBH. Zob. dok. nr 166, s. 291

448 Ilustracje

Rozkaz Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Znicza”) nr 752/III z 26 IV 1944 r. zawierający zasady informowania społeczeństwa o działalności AK. AWBBH. Zob. dok. nr 82, s. 164

449 Ilustracje

Pierwsza strona protokołu egzaminów teoretycznych i praktycznych słuchaczy konspiracyjnej Szkoły Podchorążych Rezerwy „Agricola” z 25 V 1944 r. AWBBH

450 Ilustracje

Pośmiertny wniosek o odznaczenie Orderem Virtuti Militari V klasy, wystawiony przez szefa Oddziału II KG AK płk. dypl. Kazimierza Iranka-Osmeckiego z 27 VI 1944 r., dla łączniczki wywiadu ofensywnego Anny Krajewskiej („Hanki”). AWBBH

451 Ilustracje

Rozkaz Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) nr 176 z 12 VII 1944 r. o zakończeniu scalenia oddziałów taktycznych Batalionów Chłopskich z AK. „Biuletyn Informacyjny”, nr 29 z 20 VII 1944 r.

452 Ilustracje

Odpis depeszy Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) z 17 VII 1944 r. o zdobyciu Wilna i udziale w walkach oddziałów AK. ASPP

453 Ilustracje

Odezwa komendanta Obszaru AK Lwów płk. Władysława Filipkowskiego („Janki”), wydrukowana w postaci ulotki najprawdopodobniej pierwszego dnia walk oddziałów AK o Lwów (23–27 VII 1944 r.). AWBBH

454 Ilustracje

Odpis depeszy z Kraju z 24 VII 1944 r. informującej o walkach oddziałów AK we Lwowie. ASPP

455 Ilustracje

Rozkaz Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Znicza”) nr 1385 z 26 VII 1944 r. o ujednoliceniu nazw używanych przez ujawniające się oddziały AK. AWBBH

456 Ilustracje

Meldunek sytuacyjny Komendy Okręgu Kraków AK z 28 VII 1944 r., o realizacji akcji „Burza” na Podkarpaciu. ASPP

457 Ilustracje

Depesza Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Lawiny”) z 29 VII 1944 r. o walkach oddziałów AK na Lubelszczyźnie i we Lwowie. ASPP

458 Ilustracje

Orędzie Prezydenta RP na uchodźstwie Władysława Raczkiewicza z 29 VII 1944 r. do żołnierzy AK. AWBBH

459 Ilustracje

Odezwa naczelnego dowódcy ludowego Wojska Polskiego gen. dyw. Zygmunta Berlinga, zapowiadająca rozbrojenie oddziałów AK i BCh, które nie wstąpią do LWP. „Zwyciężymy”, nr 148 z 30 VII 1944 r.

460 Ilustracje

Wydana pierwszego dnia Powstania Warszawskiego odezwa – plakat komendanta Okręgu Warszawa AK płk. dypl. Antoniego Chruściela („Montera”) i Komisarza Cywilnego Franciszka Godlewskiego („Ekierta”) do mieszkańców Warszawy. Biblioteka Narodowa

461 Ilustracje

Pierwszy rozkaz Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) po wybuchu Powstania Warszawskiego 1 VIII 1944 r., opublikowany w pierwszym powstańczym numerze „Biuletynu Informacyjnego”, nr 35 z 2 VIII 1944 r.

462 Ilustracje

Ilustrowany dodatek o zdobyciu gmachu PAST-y 20 VIII 1944 r. do „Biuletynu Informacyjnego” z 27 VIII 1944 r.

463 Ilustracje

Odpis depeszy Okręgu Wileńskiego AK z 22 VIII 1944 r. o aresztowaniu komendanta okręgu i delegata okręgowego rządu, rozbrojeniu oddziałów AK oraz wywiezieniu ich w głąb Rosji. ASPP

Depesza komendanta Okręgu AK Lublin ppłk. Franciszka Żaka („Zuzi”) do Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Znicza”) z 24 VIII 1944 r. informująca o aresztowaniach i wywózkach dowódców i żołnierzy AK. ASPP

464 Ilustracje

Jednobrzmiące deklaracje rządów Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych o przyznaniu żołnierzom AK praw kombatanckich (ogłoszone w Waszyngtonie i Londynie 29 VIII 1944 r. przez agencje Associated Press i Reuter) i wydana w związku z nimi deklaracja Rady Ministrów RP na uchodźstwie (tu mylna data obu deklaracji: 30 VIII zamiast 29 VIII). „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, nr 206 z 31 VIII 1944 r.

465 Ilustracje

Informacja o upadku Starego Miasta i komunikacie Deutsche Nachrichtebüro (DNB) z 3 IX 1944 r., w którym Niemcy uznają prawa jenieckie kapitulujących żołnierzy AK. „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, nr 210 z 5 IX 1944 r.

466 Ilustracje

Przemówienie radiowe premiera Stanisława Mikołajczyka z 19 IX 1944 r. o uzyskaniu zgody mocarstw na udzielenie pomocy Warszawie. „Biuletyn Informacyjny”, nr 89 z 21 IX 1944 r.

467 Ilustracje

Rozkaz Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) nr 1 z 20 IX 1944 r. o utworzeniu Warszawskiego Korpusu AK pod dowództwem gen. bryg. Antoniego Chruściela („Montera”) – był to pierwszy dokument podpisany nazwiskiem i pseudonimem Dowódcy AK i wymieniający po raz pierwszy nazwisko gen. „Montera”. AWBBH. Zob. dok. nr 91, s. 176

468 Ilustracje

Rozkaz organizacyjny dowódcy Warszawskiego Korpusu AK gen. bryg. Antoniego Chruściela („Montera”) nr 32 z 21 IX 1944 r. o przekształceniu oddziałów powstańczych w oddziały regularne Wojska Polskiego. AWBBH

469 Ilustracje

Depesza gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) do Prezydenta RP Władysława Raczkiewicza z 1 X 1944 r., informująca o otrzymaniu i przyjęciu nominacji na Naczelnego Wodza. ASPP

470 Ilustracje

Pożegnalny rozkaz komendanta Okręgu Warszawa AK, dowódcy Warszawskiego Korpusu AK gen. bryg. Antoniego Chruściela („Montera”) z 3 X 1944 r., kolportowany z ostatnim powstańczym numerem „Biuletynu Informacyjnego”, nr 102 z 4 X 1944 r.

471 Ilustracje

Depesza p.o. Dowódcy AK gen. bryg. Leopolda Okulickiego („Niedźwiadka”) z 16 X 1944 r., nadana 27 X 1944 r., informująca Sztab Naczelnego Wodza o przystąpieniu do odtwarzania Komendy Głównej. ASPP

472 Ilustracje

Rozkaz nr 1 z 28 XI 1944 r. gen. bryg. Leopolda Okulickiego „Niedźwiadka”, pełniącego wówczas obowiązki Dowódcy AK, do żołnierzy. „Biuletyn Informacyjny”, nr 103 z 10 XII 1944 r.

473 Ilustracje

Pismo p.o. komendanta Obszaru Warszawskiego AK ppłk. Zygmunta Marszewskiego („Kazimierza”) do komendantów Podokręgów Zachodniego i Północnego z 28 XI 1944 r. o zwolnieniu żołnierzy AK Podokręgu Wschodniego z przysięgi i wytycznymi w sprawie zachowania się oddziałów AK w momencie wejścia Armii Czerwonej. AWBBH. Zob. dok. nr 96, s. 181

474 Ilustracje

Rozkaz p.o. Dowódcy AK gen. bryg. Leopolda Okulickiego („Niedźwiadka”) do Komendanta Podokręgu Piotrków Trybunalski z 19 XII 1944 r., zabraniający prowadzenia pertraktacji z Narodowymi Siłami Zbrojnymi. AWBBH. Zob. dok. nr 98, s. 189

475 Ilustracje

Rozkaz Komendanta Podobwodu (Rejonu – ?) „Przepiórka” NN („Domara”) z 18 I 1945 r. o rozwiązaniu AK. AWBBH. Zob. dok. nr 101, s. 193

476 Ilustracje

Odpis depeszy Dowódcy AK gen. bryg. Leopolda Okulickiego („Niedźwiadka”) z dnia 25 I 1945 r., z rozkazem nr 33 z 19 I 1945 r. o rozwiązaniu Armii Krajowej. ASPP. Zob. dok. 102, s. 194

477 Ilustracje

Informacja o przyczynach rozwiązania Armii Krajowej zamieszczona w „Dzienniku Żołnierza APW”, nr 37 z 13 II 1945 r.

478 Ilustracje

Meldunek sytuacyjny komendanta Okręgu AK Białystok płk. Władysława Liniarskiego („Mścisława”) z 1 II 1945 r. o represjach NKWD, nadany depeszą radiową 22 II 1945 r. ASPP

479 Ilustracje

Przemówienie radiowe Prezydenta RP na uchodźstwie Władysława Raczkiewicza do żołnierzy rozwiązanej Armii Krajowej, wygłoszone 8 II 1945 r. z Londynu. „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, nr 35 z 9 II 1945 r.

480 Ilustracje

Wiersz Kazimierza Wierzyńskiego „Na rozwiązanie Armii Krajowej”, napisany 8 II 1945 r. w Nowym Jorku i opublikowany na łamach nowojorskiego „Tygodnika Polskiego”, nr 7 z 18 II 1945 r.

481 Ilustracje

Odpis ostatniej depeszy Dowódcy AK gen. bryg. Leopolda Okulickiego („Niedźwiadka”), nadanej 25 III (dwa dni przed aresztowaniem przez NKWD) i odszyfrowanej w Londynie dopiero 4 V 1945 r. IPMS

482 Ilustracje

Pierwsza strona meldunku sytuacyjnego komendanta Okręgu AK Kielce do KG AK z 27 III 1945 r. AWBBH

483 Ilustracje

484 Ilustracje

Konspiracyjna ulotka wydana w maju 1945 r., po aresztowaniu 16 przywódców Polskiego Państwa Podziemnego. AWBBH

485 Ilustracje

Spis ilustracji

Pismo przewodnie do rozsyłanego w kwietniu 1941 r. w Londynie oﬁ cerom sztabowym Polskich Sił Zbrojnych maszynopisowego odpisu opracowania mjr. dypl. Jerzego Kirchmayera „U źródeł polskiej niemocy wojskowej”, które było prawdopodobnie pierwszą konspiracyjną bro szurą wydaną w październiku–listopadzie 1939 r. przez SZP. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego (dalej: IPMS) ...... 355

Pismo gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego do Premiera gen. dyw. Władysława Sikorskiego z 4 XI 1939 r. dotyczące przygotowywanych „tez organizacyjno-politycznych w spra wie roboty na terenie Kraju” (pierwszy chronologicznie znany dokument odnoszący się do ZWZ). Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce (dalej: IJPA) ...... 356

„Instrukcja [Nr 1] dla Obywatela Rakonia” (Paryż, 4 XII 1939 r.), podpisana przez Komendanta Głównego ZWZ gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego i kontrasygnowana przez Premiera i Naczelnego Wodza gen. dyw. Władysława Sikorskiego. Pierwotnie była zaadresowa na do ppłk. Włodzimierza Brayczewskiego („Pejcza”). Po jego aresztowaniu w Warszawie (7 XI 1939 r.) została przeadresowana do zastępcy Dowódcy Głównego SZP płk. dypl. Stefana Roweckiego („Rakonia”). IJPA. . . . . 357

Odpis pierwszej strony „Rozkazu organizacyjnego Nr 1” komendanta Obszaru nr 1 Warszawa ZWZ płk. dypl. Stefana Roweckiego („Rakonia”) z 15 I 1940 r., informującego o utworzeniu w Kraju ZWZ (ﬁ gurująca w nagłówku data 7 II 1940 r. jest datą wysłania rozkazu z Warszawy do Paryża). IJPA ...... 358

Duplikat pełnomocnictwa dla płk. dypl. Stefana Roweckiego („Rakonia”) wystawionego 8 II 1940 r. w Paryżu przez Ko mendanta Głównego ZWZ gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego („Józefa Godziembę”) i kontrasygnowanych przez Naczelnego Wodza gen. dyw. Władysława Sikorskiego („Eugeniusza Strażnicę”). IJPA ...... 359

Duplikat pełnomocnictwa dla płk. Tadeusza Komorowskiego („Korczaka”), wystawionego 8 II 1940 r. w Paryżu przez Ko mendanta Głównego ZWZ gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego („Józefa Godziembę”) i kontrasygnowanych przez Naczelnego Wodza gen. dyw. Władysława Sikorskiego („Eugeniusza Strażnicę”). IJPA ...... 359

Artykuł programowy: „Rząd a my”, zamieszczony 10 II 1940 r. w „Wiadomościach Polskich”, konspiracyjnym dwutygodniku wydawanym przez Biuro Informacji i Propagandy Komendy Głównej ZWZ–AK ...... 360

Duplikat pełnomocnictwa dla ppłk. dypl. Stanisława Pstrokońskiego („Stefana Łozińskiego”) wyznaczonego na p.o. pomocnika komendanta okupacji sowieckiej, wystawionego 11 III 1940 r. w Paryżu przez Ko mendanta Głównego ZWZ gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego („Józefa Godziembę”) i kontrasygnowanego przez Naczelnego Wodza gen. dyw. Władysława Sikorskiego („Eugeniusza Strażnicę”). IJPA ...... 361

486 Ilustracje

Pierwsza strona odpisu „Wytycznych dzia łań sabotażowo-dywersyjnych”, wydanych 19 III 1940 r. przez komendanta Okupacji Niemieckiej ZWZ płk. dypl. Stefana Roweckiego („Rakonia”). IJPA ...... 362

Duplikat nominacji mjr. Emila Macielińskiego („Kornela”) na p.o. komendanta Obszaru Nr 3 Lwów ZWZ, wystawionej 15 V 1940 r. w Paryżu przez Ko mendanta Głównego ZWZ gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego („Józefa Godziembę”) i kontrasygnowanej przez Naczelnego Wodza gen. dyw. Władysława Sikorskiego („Eugeniusza Strażnicę”). IJPA ...... 363

Zarządzenie Naczelnego Wodza gen. dyw. Władysława Sikorskiego z 26 V 1940 r. o mianowaniu ge nerałami brygady, z dniem 3 V 1940 r., płk. dypl. Stefana Roweckiego i płk. dypl. (właść. płk.) Janusza (właść. Tadeusza) Komorowskiego. „Dziennik Personal ny Ministerstwa Spraw Wojsko wych”, Paryż, nr 7 z 26 V 1940 ...... 364

„Przepisy mate rialne”, obowiązujące w działalności Sądów Kapturowych ZWZ (późniejszych Woj skowych Sądów Specjalnych ZWZ–AK), wydane w maju 1940 r. w Paryżu przez Ko mendanta Głównego ZWZ gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego („Józefa Godziembę”) i kontrasygnowane przez Naczelnego Wodza gen. dyw. Władysława Sikorskiego („Eugeniusza Strażnicę”). IJPA ...... 365

Rozkaz personalny nr 1 Komen danta Głównego ZWZ gen. bryg. Stefa- na Roweckiego („Rakonia”) z 1 VII 1940 r. Listę awanso wanych otwiera płk dypl. Leopold Okulicki („Niedźwiadek”), późniejszy Do wódca AK. Archiwum Wojskowego Biura Badań Historycznych (dalej: AWBBH ) ...... 367

Instrukcja Komendanta Okręgu Warszawa–Województwo ZWZ płk. dypl. Alojzego Horaka („Nestorowicza”) „Zasady pracy Polski Podziemnej” z 13 października 1940 r. AWBBH ...... 368

Artykuł programowy „Mały sabotaż”, zamieszczony na ła mach „Biuletynu Informacyjnego”, b. nr. z 1 XI 1940 r...... 369

„Instrukcja dla kolporterów i czytelników Biuletynu” opublikowana na łamach „Biuletynu Informacyjnego” z 19 XII 1940 r...... 370

Rozkaz Komendanta Okręgu Warszawa-Województwo ZWZ płk. dypl. Alojzego Horaka („Nestorowicza”) z 10 IV 1941 r., zakazujący notowania adresów i haseł. AWBBH ...... 371

487 Ilustracje

Odpis Instrukcji Komendanta Głównego ZWZ gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grabicy”) z 15 VIII 1941 r. o zasadach współpracy z organizacjami podporządkowanymi ZWZ. AWBBH ...... 374

Zestawienie nadanych i odebranych w okresie sierpień–grudzień 1941 r. depesz szyfrowych przez Oddział V-O Komendy Głównej ZWZ. AWBBH . . . . . 375

Pierwsza strona odpisu rozkazu organizacyjnego Komendanta Głównego ZWZ gen. bryg. Stefana Roweckiego („Rakonia”) z 29 IX 1941 r. o powołaniu Służby Ochrony Powstania. AWBBH ...... 376

Rozkaz Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) nr 58 z 22 II 1942 r. podający tekst przysięgi zatwierdzonej w styczniu 1940 r. przez Rząd RP. AWBBH ...... 378

Załącznik do wywiadowczego meldunku miesięcznego za luty 1942 r., zawierający zebrane przez wywiad ZWZ informacje o wojskowych transportach kolejowych w styczniu 1942 r. AWBBH ...... 379

Strona tytułowa „Biuletynu Informacyjnego”, nr 11 z 19 III 1942 r., z artykułem „Rozszerzmy Polskę Podziemną”, piętnującym bierny patriotyzm ...... 380

Załącznik do wywiadowczego meldunku za marzec 1942 r., przedstawiający szkic zakładów chemicznych Bayera w Leverkusen i jego obrony przeciwlotniczej rozpoznanych przez wywiad ZWZ. AWBBH ...... 381

Akt nominacji Jana Piekałkiewicza na stanowisko Delegata Rządu RP na Kraj z 5 VIII 1942 r. ASPP ...... 384

Karta tytułowa „Biuletynu Informacyjnego”, nr 31 z 6 VIII 1942 r., z artykułem programowym „Każdy Polak żołnierzem” ...... 385

488 Ilustracje

Depesza szefa Oddziału VI Sztabu Naczelnego Wodza płk. Michała Protasewicza („Rawy”) nr 3139 z 8 VIII 1942 r., przekazująca ocenę pracy wywiadu AK w I półroczu 1942 r. dokonaną przez brytyjski Intelligence Service. AWBBH ...... 386

Oświadczenie Delegata Rządu RP na Kraj zapowiadające ściganie osób współpracujących z Niemcami, zamieszczone w „Biuletynie Informacyjnym”, nr 40 z 15 X 1942 r...... 388

Strona tytułowa miesięcznika „Żołnierz Polski” nr 8 z 1942 r., wydawanego przez BIP KG AK, z artykułem „Karność a żądza walki” ...... 389

Instrukcja sabotażu i dywersji w zakładach przemysłowych, wydana jako broszura „Mechanik. Wskazówki dla warsztatowców”, Warszawa 1934. AWBBH ...... 392

Rozkaz Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Tura”) nr 7 z 4 I 1943 r., zakazujący prowadzenia jakichkolwiek imiennych spisów żołnierzy AK. AWBBH ...... 393

Pierwszy komunikat Kierownictwa Walki Konspiracyjnej o akcjach AK, opublikowa ny na łamach „Biuletynu Informacyjnego”, nr 2 z 14 I 1943 r. . . . 393

Rozkaz Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) nr 67 z 22 I 1943 r., zabraniający ﬁ rmowania akcji dywersyjnych AK inną ﬁ rmą. AWBBH ...... 394

Rozkaz Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grabicy”) nr 82 z 22 I 1943 r. o obowiązku opieki dowódców nad aresztowanym żołnierzem. AWBBH ...... 394

Rozkaz Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) nr 84 z 8 II 1943 r., wydany po uwolnieniu więź niów w Pińsku (18 I 1943 r.) opublikowany w „Biuletynie Informacyjnym”, nr 7 z 18 II 1943 r...... 395

Okładki przykładowych wydawnictw Biura Informacji i Propagandy KG AK ...... 396

489 Ilustracje

Rozkaz Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grabicy”) nr 252 z 13 III 1943 r. regulujący prowadzenie bieżącej akcji bojowej AK w obszarach i okręgach. AWBBH ...... 397

Strona tytułowa „Biuletynu Informacyjnego”, nr 11 z 18 III 1943 r., z oświadczeniem Delegata Rządu RP na Kraj potępiającym rozłamową działalność Narodowych Sił Zbrojnych ...... 398

Pierwsza strona odpisu sprawozdania półrocznego z 22 III 1943 r. z działalności Kedywu. AWBBH ...... 399

Komunikat Kierownictwa Walki Konspiracyjnej o akcji odbicia więźniów pod Arsenałem w Warszawie i artykuł programowy „Akcja zbrojna? Tak – lecz ograniczona!”. „Biuletyn Informacyjny”, nr 13 z 1 IV 1943 r...... 400

Pierwsza strona „Biuletynu Informacyjnego”, nr 19 z 13 V 1943 r., poświęcona ósmej rocznicy śmierci Marszałka Józefa Piłsudskiego ...... 402

Depesza gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) nr 793 z 19 V 1943 r. informująca Sztab Naczelnego Wodza o nastrojach społeczeństwa polskiego po ujawnieniu zbrodni katyńskiej. AWBBH ...... 403

Wyciąg z rozkazu Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) nr 509 z 22 V 1943 r. ustalającego wysokość ekwiwalentów uposażeniowych żołnierzy AK. AWBBH ...... 405

Preliminarz wydatków na II kwartał 1943 r. Kedywów w okręgach AK. AWBBH ...... 407

Projekt rozkazu Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) z 18 VI 1943 r. o organizacji Kierownictwa Walki Podziemnej. AWBBH...... 407

490 Ilustracje

Odezwa Delegata Rządu RP na Kraj Jana Stanisława Jankowskiego („Klonowskiego”) i Dowódcy AK gen. bryg. Stefana Roweckiego („Grota”) z 5 VII 1943 r., informująca o powołaniu Kie rownictwa Walki Podziemnej, opublikowana na łamach „Rzeczypospolitej Polskiej”, nr 11 z 7 VII 1943 r. . . . 410

Numer specjalny „Rzeczpospolitej Polskiej”, nr 12 z 8 VII 1943 r., wydany po śmierci Naczelnego Wodza gen. broni Władysława Sikorskiego z jego ostatnim apelem do Kraju...... 412

Pierwsze zdjęcie żołnierzy AK opublikowane na łamach centralnego organu prasowego AK „Biuletynu Informacyjnego”, nr 29 z 22 VII 1943 r...... 415

Strona tytułowa pierwszego konspiracyjnego wydania „Kamieni na szaniec” . . 419

491 Ilustracje

Komunikaty informacyjne Wydziału Legalizacji Oddziału II KG AK z 19 VIII 1943 r. w sprawie możliwości uzyskania przez żołnierzy AK prawdziwych dokumentów identyﬁ kacyjnych Kenkart, zabezpieczenia lokali służbowych i wymiany legitymacji kolejowych. AWBBH ...... 423

Rozkaz Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) nr 917/I z 25 VIII 1943 r. o obowiązku zachowania w tajemnicy zamierzeń i poczynań konspiracyjnych. AWBBH ...... 424

Komunikaty Kierownictwa Walki Podziemnej o działaniach AK, m.in. o rozbiciu więzienia w Jaśle. „Biuletyn Informacyjny”, nr 34 z 26 VIII 1943 r...... 425

Zapowiedź Kierownictwa Walki Podziemnej stosowania odwetu jako odpowiedzi na niemiecki terror, Komunikat nr 18 KWP o likwidacji oﬁ cera warszawskiego Gestapo SS-Obersturmführera Jacoba Fechnera i artykuł programowy „Samoobrona i odwet”. „Biuletyn Informacyjny”, nr 42 z 21 X 1943 r...... 429

Instrukcja zaopatrzenia dla kwatermistrza obwodu na okres konspiracji [1943]. AWBBH ...... 432

„Rota P.P.R.” – antykomunistyczna ulotka wydana przez Biuro Informacji i Propagandy KG AK w ramach akcji „R”. AWBBH ...... 433

492 Ilustracje

Odpis meldunku z odcinka walki czynnej za 1943 r. AWBBH ...... 436

Karta tytułowa „Biuletynu Informacyjnego”, nr 2 z 13 I 1944 r., z artykułem nt. sytuacji w Kraju w związku przekroczeniem granicy wschodniej RP przez wojska sowieckie. W tytule po raz pierwszy w okupowanej Polsce został użyty termin: Polskie Państwo Podziemne ...... 438

Pierwsza strona zarządzenia Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) nr 129/I/KSZ z 18 I 1944 r. o organizacji Wojskowej Służby Kobiet. AWBBH ...... 439

Rozkaz szefa Sztabu KG i zastępcy Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Pełczyńskiego („Grzegorza”) nr 241/I z 11 II 1944 r. wprowadzający kryptonimy dokumentów legalizacyjnych. AWBBH ...... 441

Wytyczne komendanta Okręgu AK [Łódź] z 2 III 1944 r. „Obowiązki żołnierza AK w zakresie kontrwywiadu (KW)”. AWBBH ...... 4 4 2

Zarządzenie Naczelnego Wodza gen. broni Kazimie rza Sosnkowskiego nr 630 z 14 III 1944 r. o awansowaniu do stopnia generała dywizji ze starszeństwem z 1 III 1944 r. Dowódców AK: gen. bryg. Stefana Roweckiego („Kaliny”) i gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Lawiny”), opatrzone adnotacją: „Nie ogłaszać w <>”. IPMS ...... 443

Depesze Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) nr 490 i 491 z 22 III 1944 r. z meldunkami o walce konspiracyjnej w styczniu i lutym 1944 r. AWBBH ...... 444

Rozkaz Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) z 31 III 1944 r., witający scalone z AK oddziały Narodowych Sił Zbrojnych. „Biuletyn Informacyjny”, nr 15 z 13 IV 1944 r...... 445

Oświadczenie Polskiej Agencji Telegraﬁ cznej nadane 4 IV 1944 r. o współpracy AK z Armią Czerwoną, przekazane do zapoznania się

493 Ilustracje

żołnierzom AK przez komendanta Obszaru AK Lwów płk. Władysława Filipkowskiego („Cisa”). AWBBH ...... 447

Rozkaz Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Znicza”) nr 656 z 17 IV 1944 r. do komendantów okręgów, w sprawie kształtowania postawy duchowej żołnierzy AK. AWBBH ...... 448

Rozkaz Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Znicza”) nr 752/III z 26 IV 1944 r. zawierający zasady informowania społeczeństwa o działalności AK. AWBBH ...... 449

Pierwsza strona protokołu egzaminów teoretycznych i praktycznych słuchaczy konspiracyjnej Szkoły Podchorążych Rezerwy „Agricola” z 25 V 1944 r. AWBBH ...... 450

Pośmiertny wniosek o odznaczenie orderem Virtuti Militari V klasy, wystawiony przez szefa Oddziału II KG AK płk. dypl. Kazimierza Iranka-Osmeckiego z 27 VI 1944 r., dla łączniczki wywiadu ofensywnego Anny Krajewskiej („Hanki”). AWBBH ...... 451

Odpis depeszy Dowódcy AK gen. bryg. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) z 17 VII 1944 r. o zdobyciu Wilna i udziale w walkach oddziałów AK. ASPP . . . 453

Odpis depeszy z Kraju z 24 VII 1944 r. informującej o walkach oddziałów AK we Lwowie. ASPP ...... 455

Rozkaz Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Znicza”) nr 1385 z 26 VII 1944 r. o ujednoliceniu nazw używanych przez ujawniające się oddziały AK. AWBBH ...... 456

Meldunek sytuacyjny Komendy Okręgu Kraków AK z 28 VII 1944 r., o realizacjiakcji „Burza” na Podkarpaciu. ASPP ...... 457

Depesza Dowódcy AK gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Lawiny”) z 29 VII 1944 r. o walkach oddziałów AK na Lubelszczyźnie i we Lwowie. ASPP ...... 458

Orędzie Prezydenta RP na uchodźstwie Władysława Raczkiewicza z 29 VII 1944 r. do żołnierzy AK. AWBBH ...... 459

494 Ilustracje

Wydana pierwszego dnia Powstania Warszawskiego odezwa plakat komendanta Okręgu Warszawa AK płk. dypl. Antoniego Chruściela („Montera”) i Komisarza Cywilnego Franciszka Godlewskiego („Ekierta”) do mieszkańców Warszawy. Biblioteka Narodowa ...... 461

Ilustrowany dodatek o zdobyciu gmachu PAST-y 20 VIII 1944 r. do „Biuletynu Informacyjnego” z 27 VIII 1944 r...... 4 6 3

Odpis depeszy Okręgu Wileńskiego AK z 22 VIII 1944 r. o aresztowaniu komendanta okręgu i delegata okręgowego rządu, rozbrojeniu oddziałów AK oraz wywiezieniu ich w głąb Związku Sowieckiego. ASPP ...... 464

Informacja o upadku Starego Miasta i komunikacie Deutsche Nachrichtenbüro (DNB) z 3 IX 1944 r., w którym Niemcy uznają prawa jenieckie kapitulujących żołnierzy AK. „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, nr 210 z 5 IX 1944 r...... 466

Przemówienie radiowe premiera Stanisława Mikołajczyka z 19 IX 1944 r. o uzyskaniu zgody mocarstw na udzielenie pomocy Warszawie „Biuletyn Informacyjny”, nr 89 z 21 IX 1944 r...... 467

495 Ilustracje

Depesza gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego („Bora”) do Prezydenta RP Władysława Raczkiewicza z 1 X 1944 r., informująca o otrzymaniu i przyjęciu nominacji na Naczelnego Wodza. ASPP ...... 470

Rozkaz nr 1 z 28 XI 1944 r. gen. bryg. Leopolda Okulickiego „Niedźwiadka”, pełniącego wówczas obowiązki Dowódcy AK, do żołnierzy. „Biuletyn Informacyjny”, nr 103 z 10 XII 1944 r...... 473

Pismo komendanta Obszaru Warszawskiego AK ppłk. Zygmunta Marszewskiego („Kazimierza”) do komendantów Podokręgów Zachodniego i Północnego z 28 XI 1944 r. o zwolnieniu żołnierzy AK Podokręgu Wschodniego z przysięgi i wytycznymi w sprawie zachowania się oddziałów AK w momencie wejścia Armii Czerwonej. AWBBH ...... 474

Rozkaz Komendanta Podobwodu (Rejonu – ?) „Przepiórka” NN („Domara”) z 18 I 1945 r. o rozwiązaniu AK. AWBBH ...... 476

Odpis depeszy Dowódcy AK gen. bryg. Leopolda Okulickiego („Niedźwiadka”) z dnia 25 I 1945 r., z rozkazem nr 33 z 19 I 1945 r. o rozwiązaniu Armii Krajowej. ASPP ...... 477

Informacja o przyczynach rozwiązania Armii Krajowej zamieszczona w „Dzienniku Żołnierza APW”, nr 37 z 13 II 1945 r...... 478

Meldunek sytuacyjny komendanta Okręgu AK Białystok płk. Władysława Liniarskiego („Mścisława”) z 1 II 1945 r. o represjach NKWD, nadany depeszą radiową 22 II 1945 r. ASPP ...... 479

Wiersz Kazimierza Wierzyńskiego „Na rozwiązanie Armii Krajowej”, napisany 8 II 1945 r. w Nowym Jorku i opublikowany na łamach nowojorskiego „Tygodnika Polskiego”, nr 7 z 18 II 1945 r...... 481

496 Ilustracje

Odpis ostatniej depeszy Dowódcy AK gen. bryg. Leopolda Okulickiego („Niedźwiadka”), nadanej 25 III (dwa dni przed aresztowaniem przez NKWD) i odszyfrowanej w Londynie dopiero 4 V 1945 r. IPMS ...... 482

Pierwsza strona meldunku sytuacyjnego komendanta Okręgu AK Kielce do KG AK z 27 III 1945 r. AWBBH ...... 483

Konspiracyjna ulotka wydana w maju 1945 r., po aresztowaniu 16 przywódców Polskiego Państwa Podziemnego. AWBBH ...... 484

497 Ilustracje BIBLIOGRAFIA WYBRANYCH WYDAWNICTW ŹRÓDŁOWYCH

Adamecki B., Działalność Wydziału Lotniczego KG AK w czasie II wojny świato- wej. Opracowanie płk. pil. …., oprac. T. Kmiecik, „Wojskowy Przegląd Histo- ryczny”1990, nr 3–4, s. 143–157

Adamecki B., Lotnictwo Armii Krajowej. Raport pułkownika…, oprac. A.K. Kunert, „Kierunki” 1988, nr 24–26

Akcja dywersyjna „N”. Dokumenty i materiały z archiwum Tadeusza Żenczykow- skiego, oprac. G. Mazur, Wrocław 2000

Antologia polskiej poezji podziemnej (1939–1945), oprac. J. Szczawiej, Warszawa 1957

Armia Krajowa na Śląsku w świetle dokumentów niemieckich. Stan w 1944 roku, oprac. Z. Walter-Janke, „Najnowsze Dzieje Polski: Materiały i Studia z okresu II wojny światowej” 1959, t. 3, s. 181–188

Armia Krajowa – służba pojedynczego żołnierza, oprac. A. Chmielarz, A.K. Kunert, „Dokumenty i Materiały Archiwum Polski Podziemnej 1939–1956” 1995, nr 3, s. 111–148

Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. 1–6, Londyn 1970–1989

Bataliony Chłopskie na Lubelszczyźnie 1940–1944. Źródła, oprac. Z. Mańkowski i in., Lublin 1962

„Biuletyn Informacyjny” 1940–1945, przedruk „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2001–2004, nr spec. 1–4

Bohaterowie „Kamieni na szaniec” w świetle dokumentów, oprac. T. Strzembosz, Warszawa 1994; wyd. 2, Warszawa 1996; wyd. 3, Warszawa 2007

Dokumenty do kapitulacji powstania warszawskiego, oprac. S. Płoski, „Najnow- sze Dzieje Polski” 1960, t. 4, s. 105–159

Dokumenty i materiały, [w:] Komorowski K., Bitwa o Warszawę ’44. Militarne aspekty Powstania Warszawskiego, Warszawa 2004, s. 279–594

Dowództwo Główne GL i AL. Zbiór dokumentów z lat 1942–1944. Rozkazy, instrukcje, regulaminy, oprac. W. Poterański i in., Warszawa 1967

Dramat płk. Janusza Albrechta. Dokumenty dramatycznych wydarzeń, oprac. A.K. Kunert, „Dzieje Najnowsze” 1982, nr 1–4, s. 215–233

499 Bibliogra a

Fragmenty „Archiwum Baonu Zośka”, oprac. A. Borkiewicz-Celińska, „Najnow- sze Dzieje Polski” 1962, t. 6, s. 215–284

Generał Tadeusz Bór-Komorowski w relacjach i dokumentach, oprac. A.K. Kunert, Warszawa 2000

Generała „Grota” kroniki ciąg dalszy, oprac. H. Piskunowicz, J. Stępień, „Prze- gląd Historyczny” 1990, nr 3–4, s. 635–654

Kirchmayer J., U źródeł polskiej niemocy wojskowej, Warszawa 1939; toż: Nieznana broszura mjr. dypl. …, oprac. A. K. Kunert, „Mars” 1995, t. 3, s. 125–154

Konferencja belgradzka w 1940 r., oprac. J. Zamojski, „Najnowsze Dzieje Polski” 1966, t. 10, s. 191–238

Konieczny A., Ruch oporu na Górnym Śląsku w świetle dokumentów Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej, „Zaranie Śląskie” 1979, t. 35

Konspiracyjna publicystyka literacka 1940–1944. Antologia, oprac. Z. Jastrzęb- ski, Kraków 1973

Kossak Z., W Polsce Podziemnej. Wybrane pisma dotyczące lat 1939–1944, oprac. S. Jończyk, M. Pałaszewska, Warszawa 1999

Krakowski Okręg Armii Krajowej w dokumentach, t. 1, Dział Łączności Konspi- racyjnej Zewnętrznej (1943–1945): zbiory Adama Potyry; t. 2, Dział Łączności Operacyjnej: łączność radiowa (1943–1945), cz. 1–2; t. 3, „Burza” w Inspek- toracie AK Rzeszów, Kraków 1998–2000

Ludność cywilna w powstaniu warszawskim, t. 2, Archiwalia, oprac. M. Getter, Janowski, Warszawa 1974; t. 3, Prasa, druki ulotne i inne publikacje po- wstańcze, oprac. W. Bartoszewski, Warszawa 1974

Materiały źródłowe do historii polskiego ruchu ludowego, t. 4, 1939–1945, oprac. Z. Mańkowski, J. Nowak, Warszawa 1966

Meldunek gen. bryg. Leopolda Okulickiego – „Termita” do szefa Sztabu Naczel- nego Wodza gen. dyw. Stanisława Kopańskiego, oprac. A. Chmielarz, „Teki Archiwalne” (Warszawa) 1992, t. 22, s. 295–308

Meldunki sytuacyjne „Montera” z powstania warszawskiego, oprac. J. Kirch- mayer, „Najnowsze Dzieje Polski” 1959, t. 3, s. 97–180

Meldunki sytuacyjne dowódcy Armii Krajowej gen. dyw. Tadeusza Bór-Komo- rowskiego z okresu Powstania Warszawskiego..., oprac. F. Majorkiewicz, w: F. Majorkiewicz, Dane nam było przeżyć. Szkice historyczne, wspomnienia, materiały, Warszawa 1972, s. 181–232

500 Bibliogra a

Międzynarodowe aspekty Powstania Warszawskiego 1944 roku. Dokumenty, referaty i komunikaty sesji naukowej..., oprac. M. M. Drozdowski, H. Szwan- kowska, Warszawa 2004

Mocarstwa wobec powstania. Wybór dokumentów i materiałów, oprac. M.M. Drozdowski i in., Warszawa 1994

„My tu żyjemy jak w obozie warownym”. Listy PPS-WRN Warszawa–Londyn 1940–1945, oprac. O. Zaremba-Blatonowa, L. Ciołkoszowa, W. Czapska- -Jordan, Londyn 1992 [1993]

Na oczach Kremla. Tragedia walczącej Warszawy w świetle dokumentów rosyjskich, oprac. J. Margules, Warszawa 1994

Narodowe Siły Zbrojne. Dokumenty, struktury, personalia, oprac. L. Żebrowski, t. 1–3, Warszawa 1994–1996

Niech wiatr ją poniesie. Antologia pieśni z lat 1939–1945, oprac. T. Szewera, Łódź 1970; wyd. 2, Łódź 1975

Notatka z przebiegu działań powstańczych zgrupowania „Radosław” W. Choj- ny „Horodyńskiego” i S. Wierzyńskiego „Klary”, oprac. A.K. Kunert, „Mars” 2004, t. 16, s. 145–195

Okręg Pomorze Armii Krajowej w dokumentach, oprac. B. Chrzanowski, A. Gą- siorowski, J. Sziling, Toruń 1991

Okupacja i ruch oporu w dzienniku Hansa Franka, t. 1–2, Warszawa 1972

Plan powstania powszechnego. Raport operacyjny nr 154/III dowódcy Armii Kra- jowej gen. dyw. Stefana Roweckiego, „Niepodległość” (Londyn) 1950, t. 2

Podokręg AK Rzeszów: plan zbrojnego ujawnienia w świetle dokumentów (sier- pień–wrzesień 1944 roku), Rzeszów 1999

Poezja Polski Walczącej 1939–1945. Antologia, oprac. J. Szczawiej, t. 1–2, War- szawa 1974

Polska Walcząca wobec powstania w getcie warszawskim. Antologia tekstów historycznych i literackich, oprac. M.M. Drozdowski, Warszawa 2003

Polskie Państwo Podziemne w depeszach do rządu RP Stanisława Mikołajczyka w Londynie 1943–1944, oprac. M. Adamczyk, J. Gmitruk, Kielce–Warszawa 2012

Polskie Państwo Podziemne w dokumentach, t. 1, Protokoły posiedzeń Komitetu dla Spraw Kraju, cz. 1, 1939–1941, oprac. i red. W. Grabowski, Warszawa 2008

501 Bibliogra a

Polskie Państwo Podziemne w latach 1939–1941, oprac. W. Grabowski i in., Warszawa 2003

Powstanie Warszawskie 1944 w dokumentach z archiwów służb specjalnych, oprac. W. Christoforow i in., Warszawa–Moskwa 2007

Powstanie Warszawskie 1944. Wybór dokumentów, red. nauk. P. Matusak, t. 1–6, Warszawa 1997–2004

Powstanie warszawskie w dokumentach, oprac. B. Borysiuk, R. Nazarewicz, „Nowe Drogi” 1979, nr 8, s. 20–64

Powstanie Warszawskie. Wybór dokumentów, oprac. A.K. Kunert, [w:] W. Bar- toszewski, Powstanie Warszawskie, oprac. A.K. Kunert, Warszawa 2009, s. 457–555

Proces szesnastu. Dokumenty NKWD, oprac. A. Chmielarz, A.K. Kunert, W. Strzałkowski, Warszawa 1995

Protokoły posiedzeń Rady Jedności Narodowej (7 XI 1944–1 VII 1945), oprac. A.K. Kunert, „Dokumenty i Materiały Archiwum Polski Podziemnej 1939–1956” 1995, nr 3, s. 5–87

Ruch oporu na wsi małopolskiej w dokumentach konspiracyjnego ruchu ludowego (1940–1944), oprac. J. Buszko, A. Fitowa, J. Nowak, Wrocław 1973

Satyra w konspiracji 1939–1944, oprac. G. Załęski, Warszawa 1948, wyd. 2, Warszawa 1958; wyd. 3, uzup., Warszawa 2011

Siły Zbrojne Trzeciej Rzeczypospolitej. Myśli i rozważania, Warszawa 1942; przedruk: Warszawa 1996

Sprawozdania naczelnika Szarych Szeregów do Komendy Głównej Armii Krajo- wej oraz Naczelnika Komitetu Harcerskiego w Londynie, oprac. T. Strzem- bosz, „Najnowsze Dzieje Polski” 1962, t. 6, s. 285–315

Sprawozdanie z przebiegu aresztowania Grota, oprac. A. Chmielarz, A.K. Kunert, „Odra” 1986, nr 3, s. 55–64; nr 4, s. 52–60

Stalin a Powstanie Warszawskie, oprac. T. Strzembosz, Warszawa 1994

Stalin i powstanie warszawskie, oprac. A. Przygoński, Warszawa 1994

Szare Szeregi a Armia Krajowa – w świetle dokumentów, oprac. T. Strzembosz, „Najnowsze Dzieje Polski” 1961, t. 5, s. 181–196

Szare Szeregi. Związek Harcerstwa Polskiego w czasie II wojny światowej. Głów- na Kwatera Harcerzy „Pasieka”. Ocalałe dokumenty, oprac. J. Rossman, Londyn 1982

502 Bibliogra a

Tajne oblicze GL–AL i PPR. Dokumenty, oprac. M. J. Chodakiewicz, P. Gontar- czyk, L. Żebrowski, t. 1–3, Warszawa 1997–1999

Testament Polski Walczącej, oprac. W. Baliński, M. Żychowska, Kraków 2005

Testament powstańczej Warszawy. Antologia dokumentów i tekstów historycznych, oprac. M.M. Drozdowski, D. Kaczyńska, M. Wiśniewska, Warszawa [1994]

The Warsaw Rising. A Selection of Documents, oprac. A. Pomian, Londyn 1945

W kraju i na emigracji. Materiały z londyńskiego archiwum ministra prof. Stani- sława Kota (1939–1942), oprac. J. Gmitruk, Z. Semmerling, J. Sałkowski, Warszawa 1989

„Warsaw Concerto”. Powstanie Warszawskie w poezji, oprac. A.K. Kunert, War- szawa 2004

Wierni Polsce, t. 2, Publicystyka piłsudczykowska w kraju 1940–1946. Wybór tekstów, oprac. M. Gałęzowski, Warszawa 2007

Pilecki W., Raport «Witolda», oprac. A. Cyra, „Biuletyn Towarzystwa Opieki na Oświęcimiem” 1991, nr 12

Wizje Polski. Programy polityczne lat wojny i okupacji 1939–1944, oprac. K. Przy- bysz, Warszawa 1992

Związek Walki Zbrojnej i Armia Krajowa w Okręgu Lubelskim 1939–1944, cz. 2, Dokumenty, oprac. I. Caban, Z. Mańkowski, Lublin 1971

Żeby Polska była polska. Antologia publicystyki konspiracyjnej podziemia narodowego 1939–1950, oprac. M.J. Chodkiewicz, W.J. Muszyński, Warszawa 2010

„Żegota”. Rada Pomocy Żydom 1942–1945. Wybór dokumentów, oprac. A.K. Ku- nert, Warszawa 2002; toż w języku angielskim i niemieckim

Żołnierz Polski w kampanii wrześniowej – „Żołnierz Polski w drugiej wojnie świa- towej” 1940–1944, reprint, Warszawa 2004

503