Lokalni Energetski Plan Opštine Ulcinj 2020 – 2030

Eko Ekvilibrijum d.o.o. Polimska 42, Berane Crna Gora [email protected] PIB: 03124614 PDV: 60/31-01152-1

ŽR: 540-8561-70

LOKALNI ENERGETSKI PLAN

OPŠTINE ULCINJ

2020 – 2030

Ulcinj, februar 2020

SADRŽAJ

Skraćenice/definicija pojmova

Uvod

Profil opštine – geografske i socio-ekonomske karakteristike

Proizvodnja, prenos i distribucija energije

Analiza potrošnje energije

Analiza emisija štetnih gasova

Procjena buduće potrošnje energije

Analiza energetskih potencijala

Definisanje energetskih ciljeva i mjera

Finansijska sredstava za realizaciju Plana

Rezime

Literatura

SKRAĆENICE/DEFINICIJA POJMOVA

CEDIS – Crnogorski elektrodistributivni system

CGES – Crnogorski elektroprenosni sistem

DHS - Sistem daljinskog grijanja

DV – Dalekovod

EE – Energetska efikasnost

EES – Elektroenergetski sistem

EPCG – Elektroprivreda Crne Gore

FC – Funkcionalna cjelina

FN – Foto-naponski kWh – Kilovat sat

LEP – Lokalni energetski plan

OIE – Obnovljivi izvori energije

TA – Termoakumulaciona peć

TNG – Tečni naftni gas

TS – Trafostanica

UVOD

Lokalni energetski plan opštine Ulcinj nastao je kroz inicijativu Predsjednika opštine, a u skladu sa preporukama i obavezama koje su date u Zakonu o energetici („Službeni list Crne Gore“, broj 5/2016 i 51/2017"), Energetskoj politici Crne Gore do 2030. godine i Strategiji razvoja energetike Crne Gore do 2025. godine. Izrada Plana je u potpunosti finansirana sredstvima Opštine.

Predsjednik opštine Ulcinj je posao izrade Lokalnog energetskog plana povjerio preduzeću „Eko ekvilibrijum“ d.o.o. iz Berana, koje je formiralo Radni tim za izradu Plana, u sljedećem sastavu:

1 dipl.ing. Marinko Barjaktarović, predsjednik 2 dipl.ing Miloš Guberinić, član 3 mr Rita Barjaktarović, dipl. biol. član

Radni tim je započeo sa radom u avgustu 2019. godine. Kroz participativan pristup i uključivanjem zainteresovanih strana u proces javne rasprave, članovi Tima su uspješno završili dokument koji je usvojen na XX sjednici Skupštine opštine Ulcinj, održanoj XX XX XXXX godine.

Značaj energetskog planiranja na lokalnom nivou

Organi lokalne samouprave imaju dovoljno alata na raspolaganju da utiču na proces stvaranja i trošenja energetskih usluga na svojoj teritoriji. Svojim aktivnim učestvovanjem lokalna samouprava može da obezbijedi da se energetske usluge na njenoj teritoriji kreiraju i troše na efikasniji način i uz veće korišćenje obnovljivih resursa.

Planiranje u energetskom sektoru je neophodno da bi se to obezbijedilo.

Efikasnost u lancu kreiranja i trošenja energetskih usluga može da omogući:

- Smanjenu potrošnju stanovništva za energetske usluge (grijanje, kućni aparati, privatni prevoz...) čime bi se popravio standard građana i omogućila povećana tražnja za drugim lokalno proizvedenim dobrima i uslugama. Ovaj proces može značajno da doprinese stvaranju prilika za zapošljavanje, uzevši u obzir da domaćinstva izdvajaju značajna sredstva za korišćenje energetskih usluga. Troškovi grijanja za jednu grejnu sezonu u prosječnoj jedinici lokalne samouprave su uglavnom istog reda veličine kao i opštinski budžet. Slično važi i za troškove individualnog prevoza.

- Unapređene energetske usluge omogućavaju bolje zdravlje stanovništva, što takođe omogućava povećanu produktivnost i smanjenje zdravstvenih troškova.

- Povećanu sigurnost i smanjene troškove snabdijevanja za lokalne privredne subjekte.

- Smanjene budžetske izdatke i povećan kvalitet lokalnih usluga kao što su javna rasvjeta, vodosnabdijevanje, prečišćavanje otpadnih voda i javni prevoz.

- Smanjenje negativnih uticaja na lokalnu i globalnu životnu sredinu kroz smanjenje emisije štetnih gasova i korišćenje otpadne toplote gdje je to moguće.

Svrha i cilj izrade lokalnog energetskog plana

Lokalni energetski plan (LEP) jedne lokalne samouprave, kroz sveobuhvatan pregled trenutne potrošnje i proizvodnje energije i energenata, kao i sagledavanje mogućnosti za efikasnijim snabdijevanjem energije, njenom distribucijom i korišćenjem, definiše aktivnosti za unapređenje lokalne energetike.

Pravni osnov za donošenje Lokalnog energetskog plana opštine Ulcinj sadržan je u članu 12 Zakona o energetici. Istim članom Zakona definisan je i sadržaj Plana.

Međutim, pri izradi LEP-a je veoma važno korišćenje načela razvoja energetike definisanih Energetskom politikom Crne Gore do 2030. godine i Strategijom razvoja energetike Crne Gore do 2025. godine, koji prepoznaju konkretne aktivnosti koje je moguće realizovati na nivou svake od lokalnih samouprava.

Lokalni energetski plan pripremljen je za period od deset godina, a odnosi se na cjelokupno područje opštine Ulcinj.

Lokalni energetski plan naročito sadrži:

1) prikaz stanja u snabdijevanju energentima na području jedinice lokalne samouprave, kao i prikaz svih vrsta proizvodnje energije na području lokalne samouprave (proizvodnja električne energije, sistemi za daljinsko grijanje i/ili hlađenje i druge vrste proizvodnje energije); 2) podatke o potrošnji energije na području lokalne samouprave, po tipu energenta i sektorima djelatnosti i domaćinstvima; 3) podatke o emisiji gasova sa efektom staklene bašte, koji nastaju na području lokalne samouprave; 4) procjenu planirane potrošnje energije, po tipu energenta i sektorima djelatnosti i domaćinstvima, na području lokalne samouprave; 5) procjenu mogućnosti proizvodnje energije na području lokalne samouprave; 6) procjenu mogućnosti korišćenja mjera energetske efikasnosti u svim sektorima djelatnosti i domaćinstvima, a naročito u javnom sektoru; 7) procjenu potencijala i mogućnosti povećanja korišćenja energije iz obnovljivih izvora; 8) procjenu mogućnosti uvođenja sistema daljinskog grijanja i/ili hlađenja; 9) energetske ciljeve u jedinici lokalne samouprave i indikatore za njihovo praćenje; 10) mjere za ostvarivanje postavljenih ciljeva; 11) procjenu finansijskih sredstava potrebnih za realizaciju lokalnog energetskog plana i moguće izvore finansiranja.

Lokalnim energetskim planom se na nivo lokalnih samouprava prenose tri prioriteta razvoja energetike Crne Gore definisanih Energetskom politikom, i to: sigurnost snabdijevanja energijom, održivi energetski razvoj i razvoj konkurentnog tržišta energije.

Lokalni energetski plan predstavlja vezu između prioriteta i strateških ciljeva definisanih na nacionalnom nivou i realizacije konkretnih aktivnosti koje doprinose dostizanju istih na lokalnom nivou.

Lokalnim energetskim planom jedinica lokalne samouprave definiše potrebe i način snabdijevanja energijom, mjere za efikasno korišćenje energije, kao i korišćenje obnovljivih izvora energije i kogeneracije, a u skladu sa Strategijom razvoja energetike, Akcionim planom korišćenja energije iz obnovljivih izvora i Akcionim planom za energetsku efikasnost.

Predlog lokalnog energetskog plana se dostavlja organu državne uprave nadležnom za kontrolu državne pomoći, radi davanja mišljenja.

Metodologija izrade Plana

Proces izrade, implementacije i praćenja LEP-a je složen zadatak koji se generalno može podijeliti na sledeće glavne korake:

1. Pripremne radnje za pokretanje procesa izrade (politička volja, koordinacija, stručni resursi, učesnici i dr.); 2. Prikupljanje podataka; 3. Izrada LEP-a; 4. Usvajanje LEP-a kao zvaničnog dokumenta lokalne samouprave; 5. Sprovođenje mjera i aktivnosti prema LEP-u i aktivnosti u skladu s definisanim rasporedom u vremenskom okviru; 6. Praćenje i kontrola sprovođenja mjera prema LEP-u; 7. Priprema izvještaja o realizovanim projektima ili mjerama i aktivnosti u unaprijed utvrđenim periodima.

Ovaj dokument biće osnova za dalji rad zaposlenima u svim organima i strukturama lokalne samouprave, a građanima će poslužiti kao neka vrsta vodiča koji ukazuje na mogućnosti koje održivo upravljanje energentima pruža.

Strateški okvir

Energetska politika Crne Gore

Vlada Crne Gore donijela je niz strateških dokumenata i zakonskih rješenja kojima je definisala buduće pravce djelovanja u oblasti energetike. Energetska politika usvojena je 2011. godine. Navedenom politikom definisani su ciljevi i instrumenti kojima Vlada Crne Gore treba da razvija energetski sektor u pogledu: bezbjednog i pouzdanog snabdijevanja energijom, zaštite životne sredine, vlasništva, tržišnog poslovanja, investicija, energetske efikasnosti, novih obnovljivih izvora, povezivanja sa regionom i šire, mjera socijalne zaštite i dr. U skladu sa privredno-ekonomskim razvojem Crne Gore i sa energetskom praksom i standardima za zemlje kandidate za pristupanje EU, ovom Energetskom politikom posebno se naglašava potreba za uspostavljanjem odgovarajućeg pravnog, institucionalnog, finansijskog i regulatornog okvira, potrebnog za održivi razvoj energetskog sektora.

Kao prioritet prepoznati su sigurnost snabdijevanja energijom, razvoj konkurentnog tržišta energije, održiv energetski razvoj etike, koji se temelji na ubrzanom, ali racionalnom korišćenju vlastitih energetskih resursa, uz uvažavanje principa zaštite životne sredine,

povećanje energetske efikasnosti (EE) i veće korišćenje obnovljivih izvora energije (OIE), kao i potreba za socio-ekonomskim razvojem Crne Gore.

Strategija razvoja energetike Crne Gore do 2030. godine

Strategija razvoja energetike do 2030. godine usvojena je maja 2014. godine. Strategija ima energetsku, ekološku, ekonomsku, zakonodavnu, organizacionu, institucionalnu i obrazovnu dimenziju. Obuhvata period do 2030. godine u kojem će se smjenjivati, kako sadašnje i buduće tehnologije, tako i promjene u diversifikaciji i načinu upravljanja resursima i energijom, predviđa zakonodavne, ekonomske, organizacione, institucionalne, informacione, obrazovne, savjetodavne i promotivne mjere za njenu realizaciju.

Strategija predstavlja polazni osnov za evropski model održivog i strateškog razvoja njenog energetskog sektora, za donošenje ostale zakonske regulative i institucionalne podrške uspješnom sprovođenju sopstvene energetske politike prilikom integracija države u evropski i širi međunarodni okvir. Strategija, kao jedan od najviših državnih akata, unutar Crne Gore, ima ključnu razvojnu dimenziju, kako u procesu definisanja prostornog razvoja i obezbjeđenja uslova za održivi razvoj ekološke države, tako i u domenu energetske i ekonomske dimenzije kao značajne komponente doprinosa rastu bruto društvenog proizvoda.

Osnovna strateška opredjeljenja baziraju se na postojećim međunarodnim obavezama Crne Gore i smjernicama energetske politike EU; prihvatanju obaveza iz Sporazuma o Energetskoj zajednici kao ključnog dokumenta za realizaciju reformi u energetici - o pravcima, pravilima i mjerama (re)organizacije elektroenergetskog sektora i sektora gasa u budućnosti, kao i razvoja regionalnog tržišta ovih energenata; ispunjenju svih potrebnih mjera za uspješnu realizaciju Acquis Communautaire za energetiku, životnu sredinu, konkurenciju i obnovljive izvore energije, prema zahtjevima i dinamici iz Sporazuma o Energetskoj zajednici; prepoznavanju energetike kao stuba sveukupnog, održivog i dugoročno-stabilnog razvoja države Crne Gore; poboljšanju energetske efikasnosti u proizvodnji i potrošnji energije do nivoa srednje razvijenih zemalja EU; sigurnom, bezbjednom, pouzdanom i kvalitetnom snabdijevanju potrošača energijom po realnim cijenama; preduzimanju odlučnih mjera da se održi određeni udio obnovljivih izvora energije u ukupnoj potrošnji primarne energije u Crnoj Gori; racionalnom i mudrom korišćenju hidroenergetskog potencijala; razvoju i ubrzanom uključivanju obnovljivih izvora energije, korišćenju energije sunca za dobijanje toplotne energije; i dr.

Akcioni plan za sprovođenje Strategije razvoja energetike Crne Gore do 2030. godine, za period 2016 – 2020. godine

Vlada Crne Gore je na sjednici održanoj 21. januara 2016. godine, usvojila Akcioni plan za sprovođenje Strategije razvoja energetike Crne Gore do 2030. godine, za period 2016 – 2020. godine.

Plan se satoji iz više segmenata koji pokrivaju ovu kompletnu oblast, od kojih su najvažniji sljedeći:

- Povećanje energetske efikasnosti postojećih proizvodnih, prenosnih i distributivnih objekata i to: revitalizacija HE Piva, revitalizacija HE Perućica, revitalizacija TE Pljevlja, revitalizacija malih hidroelektrana, projekat podmorskog kabla za povezivanje sa Italijom

i sa njim vezani projekti izgradnje novih trafostanica i dalekovoda, nove interkonekcije sa susjednim EES, izgradnja novih TS 110/x kV i 110 kV dalekovoda, unapređenje upravljanja prenosnom i distributivnom mrežom;

- Obnovljivi izvori energije i to: evaluacija pojedinih OIE, te preporuke za uvođenje prema prirodnim mogućnostima i ekonomskoj procjeni, istraživanja i studije za moguću realizaciju of-šor vjetroelektrana, fotonaponskih elektrana, projekti korišćenja biomase (za proizvodnju električne energije i/ili toplote) i još ubrzanije dinamike realizacije on-šor vjetroelektrana, program izgradnje malih hidroelektrana, projekat hidroelektrana na rijeci Morači, projekat hidroelektrane na Komarnici;

- Čistija i efikasnija proizvodnja energije iz fosilnih goriva i to: Projekat izgradnje nove TE Pljevlja II, Projekat rehabilitacije i proširenje rudnika uglja u Pljevljima za potrebe rada postojeće TE Pljevlja I i novog bloka TE Pljevlja II, udruživanje poslovnih subjekata RUP- a i TE Pljevlja I (i kasnije TE Pljevlja II) u jedinstveni pravni subjekat, izgradnja deponije pepela i šljake za potrebe rada bloka I i II TE Pljevlja, Program razvoja daljinskog grijanja/hlađenja po lokacijama – biomasa, gas, toplotne pumpe, komunalni otpad, visokoefikasna kogeneracijska postrojenja, Program izrade studija uvođenja sistema daljinskog grijanja u lokalnim zajednicama u opštinama na sjeveru Crne Gore (Kolašin, Berane, Žabljak i Plužine), kao i u drugim gradovima Crne Gore (Nikšić, Bijelo Polje, Cetinje, Podgorica) za korišćenje biomase ili otpadne toplote iz industrijskih procesa. Projekte realizovati ukoliko studije pokažu njihovu opravdanost: Projekat toplifikacije Pljevalja, program gasifikacije Crne Gore i uvođenja TNG kao zamjene za naftne derivate i ugalj kao i električnu energiju u uslugama (turizmu) i domaćinstvima u područjima koji neće biti obuhvaćeni gasifikacijom;

- Segmenti povećanja energetske efikasnosti, razvoja tržišta energije, zaštite životne sredine i smanjenje klimatskih promjena, razvoj regulatornog okvira itd.

Strategija energetske efikasnosti Crne Gore

Strategija energetske efikasnosti usvojena je 2006. godine. Navedena Strategija predstavlja okvirne inicijative, potrebne za promovisanje energetske efikasnosti u svim sektorima energetike Crne Gore, posebno u domenu finalne energetske potrošnje, uključujući i inicijative za povećano korišćenje alternativnih i obnovljivih izvora. Osnovni cilj Strategije energetske efikasnosti Crne Gore jeste da istakne doprinos racionalnog korišćenja energije obezbjeđenju odgovarajućeg snabdijevanja, ukaže na značaj tržišne konkurentnosti i zaštite životne sredine i da potvrdi značajnu ulogu energetske efikasnosti oko kreiranja novih poslovnih mogućnosti, povećanja zaposlenosti i poboljšanja životnog standarda, kao i da ukaže na ostale koristi na regionalnom i globalnom nivou.

Strategija obuhvata aktivnosti koje je potrebno da preduzmu Vlada i energetski subjekti – proizvođači, snabdjevači i potrošači energije, kako bi se promovisalo i razvilo efikasno korišćenje energije, energija obnovljivih izvora i odgovarajuće tehnologije.

Nacionalni akcioni plan korišćenja energije iz obnovljivih izvora do 2020. godine

Crna Gora, kao jedna od potpisnica Sporazuma o formiranju Energetske zajednice jugoistočne Evrope, ima obaveze harmonizacije zakonodavstva sa EU direktivama iz oblasti energetike. Za oblast obnovljivih izvora energije najznačajnija je direktiva 2009/28/EC o promociji energije iz obnovljivih izvora. Direktivom se definišu individualni nacionalni ciljevi koji će za posledicu imati da EU kao cjelina postigne 20% energije iz obnovljivih izvora u bruto finalnoj potrošnji energije. Nacionalni cilj korišćenja energije iz obnovljivih izvora, koji predstavlja udio energije iz obnovljivih izvora u ukupnoj bruto finalnoj potrošnji energije, određen je za Crnu Goru na nivou od 33 % u skladu sa Odlukom (2012/04/MC-EnC od 18. oktobra 2012. godine) donešenom na 10. sastanku Ministarskog savjeta Energetske zajednice. Ova Odluka obavezuje Crnu Goru da implementira Direktivu 2009/28/EC o promociji korišćenja energije iz obnovljivih izvora u svoj zakonodavni sistem.

Direktiva predviđa izradu Nacionalnog akcionog plana za obnovljive izvore energije u skladu sa usvojenim obrascem za izradu ovog dokumenta (obrazac definisan Odlukom2009/548/EC).

Akcioni plan energetske efikasnosti za 2016 – 2018

Novi Akcioni plan energetske efikasnosti za 2016 - 2018. obuhvata set konkretnih mjera koje treba preduzeti u vezi sa energetskom efikasnošću, zajedno sa identifikacijom EE ciljeva u velikom broju sektora potrošnje energije (javni i privatni sektor, zgrade, domaćinstva itd). Akcioni planovi energetske efikasnosti se donose na period od tri godine.

Relevantni izvještaji o energetici u Crnoj Gori

Osim navedenih strateških dokumenata postoji niz izvještaja koji su nedavno pripremljeni u Crnoj Gori i koji pokrivaju područja važna za pripremu LEP-a. Ovi dokumenti (kao i prethodno navedena strateška dokumenta) dostupni su na web stranicama Ministarstva ekonomije, Direktorata za energetiku i Direktorata za energetsku efikasnost (www.mek.gov.me, www.oie- res.me, www.energetska-efikasnost.me).

U cilju pripreme LEP-a najvažniji izvještaji za opštine su: Potrošnja energije u sektoru usluga u Crnoj Gori 2014. god, Potrošnja drvnih goriva u 2011. godini u Crnoj Gori i Prva nacionalna inventura šuma Crne Gore 2013.

Primjetno je, međutim, da su pojedini od tih izvještaja već prilično stari i ne mogu predstavljati dovoljno pouzdanu osnovu za planiranje daljeg energetskog razvoja, pa je stoga neophodno njihovo ažuriranje, kako sa aspekta sadržaja, tako i prikupljenih podataka.

Stručni tim koji radio na ovom Planu se suočio sa tim problemom, te su se u tokom rada primjenjivali najracionalniji postupci za prevazilaženje nedostatka podataka.

Zakonodavni okvir

Zakonska regulativa u ovoj oblasti obuhvata sljedeće zakone: Zakon o energetici; Zakon o efikasnom korišćenju energije; Zakon o životnoj sredini.

Zakon o energetici ("Službeni list Crne Gore", br. 5/2016 i 51/2017 )

Zakonom o energetici definišu se energetske djelatnosti i uređuju uslovi i način njihovog obavljanja, radi kvalitetnog i sigurnog snabdijevanja krajnjih kupaca energijom; javne usluge u oblasti energetike od interesa za Crnu Goru; podsticanje proizvodnje energije iz obnovljivih izvora i visekoefikasne kogeneracije, način organizovanja i upravljanja tržištem električne energije i gasa; način organizovanja i funkcionisanja tržišta električne energije i gasa; način i uslovi korišćenja obnovljivih izvora energije i kogeneracije; energetska efikasnost u sektoru proizvodnje, prenosa i distribucije energije, kao i druga pitanja od značaja za energetiku.

Odredbama pojedinih članova ovog Zakona preciziraju se prava i obaveze i jedinica lokalne samouprave, koje su dužne da potrebe i način snabdijevanja energijom, kao i mjere za efikasno korišćenje energije, obnovljivih izvora energije i kogeneracije planiraju lokalnim energetskim planom u skladu sa Strategijom razvoja energetike, Akcionim planom korišćenja energije iz obnovljivih izvora i Akcionim planom za energetsku efikasnost.

Lokalni energetski plan donosi se na period od 10 godina. Jedinica lokalne samouprave podnosi Ministarstvu do 31. januara tekuće za prethodnu godinu izvještaj o sprovođenju lokalnog energetskog plana.

Energetski objekti se grade u skladu sa zakonom kojim je uređena izgradnja objekata i uređenje prostora, tehničkim i drugim propisima i na osnovu pribavljene energetske dozvole, koja se izdaje u skladu sa Zakonom o energetici.

Član 78 stav (2) Zakona propisuje da se energetska dozvola se pribavlja za izgradnju objekata za proizvodnju električne energije snage do 1 MW, kao i za izgradnju objekata za proizvodnju toplotne energije za daljinsko grijanje i/ili hlađenje ili industrijsku upotrebu i objekata za distribuciju toplotne energije za daljinsko grijanje i/ili hlađenje ili industrijsku upotrebu.

Izuzetno, energetska dozvola može se izdati i za rekonstrukciju objekta za proizvodnju električne energije snage do 10 MW, koji je na dan stupanja na snagu ovog zakona stariji od 20 godina.

Energetsku dozvolu za izgradnju objekata za proizvodnju električne energije snage do 1 MW izdaje Ministrstvo, a za izgradnju objekata za proizvodnju toplotne energije za daljinsko grijanje i/ili hlađenje ili industrijsku upotrebu i objekata za distribuciju toplotne energije za daljinsko grijanje i/ili hlađenje ili industrijsku upotrebu nadležni organ lokalne uprave.

Odredbama Zakona precizirano je da organ lokalne uprave priprema godišnji bilans potreba količina proizvedene i isporučene toplote za daljinsko grijanje i/ili hlađenje ili industrijsku upotrebu na osnovu potreba krajnjih kupaca. Isto tako organ jedinice lokalne uprave vodi registar proizvođača toplote za daljinsko grijanje i/ili hlađenje ili industrijsku upotrebu, koji sadrži naročito podatke o: postrojenjima za proizvodnju toplote, lokaciji na kojoj se nalaze, instalisanoj snazi toplane, vremenu predviđenom za eksploataciju, uslovima izgradnje i eksploatacije za to postrojenje, vrsti primarnog izvora koji koristi i subjektima koji obavljaju energetsku djelatnost proizvodnje toplote za daljinsko grijanje i/ili hlađenje ili industrijsku upotrebu u tim objektima.

Pored navedenog organ jedinice lokalne uprave u obavezi je da donese propis, u skladu sa Zakonom, u vezi sa snabdijevanjem toplotom za daljinsko grijanje i/ili hlađenje ili industrijsku upotrebu kojim se utvrđuju:

1) Uslovi i način obezbjeđivanja kontinuiteta u snabdijevanju toplotom kupaca na određenom području; 2) Prava i obaveze proizvođača i distributera toplote; 3) Prava i obaveze kupaca toplote; 4) Tarifni sistemi i daje saglasnost na cijene toplote; i 5) Drugi uslovi kojima se obezbjeđuje redovno i sigurno snabdijevanje kupaca toplotom.

Zakon o efikasnom korišćenju energije ("Službeni list Crne Gore", br. 57/14, 3/15)

Zakon o efikasnom korišćenju energije uređuje način efikasnog korišćenja energije, mjere za poboljšanje energetske efikasnosti i druga pitanja od značaja za energetsku efikasnost u finalnoj potrošnji.

Mjere energetske efikasnosti, u okviru ovog Zakona su:

- Radnje i aktivnosti kojima se postiče poboljšanje energetske efikasnosti, a koje se mogu provjeriti, izmjeriti ili procijeniti;

- Proizvodnja električne, odnosno toplotne energije korišćenjem obnovljivih izvora energije, pod uslovom da se proizvedena električna, odnosno toplotna energija koristi za sopstvene potrebe;

- Edukativne ili informativne aktivnosti u cilju jačanja svijesti pravnih i fizičkih lica o značaju, efektima i mogućnostima za unapređenje energetske efikasnosti.

Odredbama Zakona precizirano je da jedinice lokalne samouprave sačinjavaju Program poboljšanja energetske efikasnosti u skladu sa Strategijom i akcionim planom za period od tri godine. Program sadrži:

- Predlog mjera energetske efikasnosti na području jedinice lokalne samouprave

- Dinamiku i način sprovođenja mjera energetske efikasnosti; i

- Sredstva potrebna za sprovođenje programa, izvore i način njihovog obezbjeđivanja.

Jedinica lokalne samouprave dostavlja Program Ministarstvu radi davanja mišljenja o usklađenosti sa Akcionim planom.

Jedinice lokalne samouprave mogu iz budžeta Crne Gore obezbijediti finansiranje mjera energetske efikasnosti i to iz posebnih sredstava namijenjenih za mjere iz programa poboljšanja energetske efikasnosti. Takođe, pojedine mjere energetske efikasnosti jedinica lokalne samouprave može finansirati iz sopstvenih izvora iako nijesu utvrđene Programom, pod uslovom da nijesu u suprotnosti sa Akcionim planom. Radi sprovođenja Programa, jedinica lokalne samouprave donosi godišnji plan poboljšanja energetske efikasnosti kojim se naročito utvrđuju: mjere energetske efikasnosti čije sprovođenje se planira; dinamika i način sprovođenja mjera i sredstva potrebna za sprovođenje mjera i način njihovog obezbjeđivanja.

Plan poboljšanja energetske efikasnosti jedinica lokalne samouprave donosi najkasnije do 31. marta tekuće godine. Izvještaj o sprovođenju plana poboljšanja energetske efikasnosti, jedinica lokalne samouprave podnosi Ministarstvu najkasnije do 1. marta tekuće, za prethodnu godinu.

Zakon o životnoj sredini ("Službeni list Crne Gore", br. 52/16)

Ovim Zakonom uređuju se principi očuvanja životne sredine i održivog razvoja, subjekti i instrumenti zaštite životne sredine, učešće javnosti oko pitanja životne sredine i drugo. Kao jedan od ciljeva zaštite životne sredine precizirana je i zaštita ozonskog omotača i ublažavanje klimatskih promjena, kao i racionalno korišćenje energije i podsticanje upotrebe obnovljivih izvora energije.

Crna Gora je ratifikovala Kyoto protokol pod Okvirnom Konvencijom Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (UNFCCC) (Zakon o ratifikaciji, „Službeni list Crne Gore“, 17/2007). Bitno je istaći da Crna Gora nije na listi razvijenih zemalja i/ili onih u tranziciji ka tržišnoj ekonomiji (Aneks 1), pa stoga po osnovu ovog ugovora nema direktnih obaveza u pogledu smanjenje emisija gasova sa efektom staklene bašte.

Pored navedenih, pitanjem energetike se u nešto manjoj mjeri bave i sljedeći zakoni:

- Zakon o planiranju prostora i izgradnji objekata (Službeni list Crne Gore, br. 64/17);

- Zakon o lokalnoj samoupravi (Službeni list Crne Gore, br. 88/09, 38/12. 10/14, 57/14, 3/16);

- Zakon o regionalnom razvoju (Službeni list Crne Gore, br. 51/08, 34/11. 35/15)

Strateški dokumenti opštine Ulcinj

Prostorno urbanistički plan (PUP) za period do 2020. godine

PUP Ulcinj predstavlja planski osnov za korišćenje potencijala, održivi razvoj, očuvanje, zaštitu i unapređivanje područja opštine Ulcinj.

Osnovno usmjerenje PUP-a odnosi se na usvajanje i primjenu principa održivosti u svim sferama razvoja. Prioriteti razvoja su izgradnja turističkih objekata na području Velike plaže sa njenim dubokim zaleđem, Valdanosa i specifične turističke ponude na Adi Bojani, izgradnja marine, intenzivna poljoprivreda, morsko ribarstvo i proizvodnja i prerada soli, aerodrom. Ograničenja su lociranje bilo kakve teške i/ili štetne industrije, otvaranje kamenoloma i deponija otpada na eksponiranim padinama okolnih brda, stambena izgradnja u poljoprivrednim kompleksima, izuzev za potrebe poljoprivrednih proizvođača i prekomjerna izgradnja stambenih i turističkih objekata u priobalju.

Ograničeni kapacitet postojećih sistema komunalne infrastrukture, posebno sistema vodosnabdijevanja i sistema za odvođenje i prečišćavanje otpadnih voda predstavlja izazov za razvoj ovog područja. Kao jedan od značajnijih resursa i potencijala prepoznat je i vjetroenergetski potencijal, kao i potencijal sunčeve energije. Korišćenje vjetroenergetskog potencijala u PUP-u je naznačeno kao prioritet razvoja opštine Ulcinj. U sklopu aktivnosti na izradi PUP-a pripremljen je i Izvještaj o strateškoj procjeni uticaja na životnu sredinu (avgust 2016. godine).

Prostorni plan područja posebne namjene za morsko dobro

Drugi, ključni dokument koji treba koristiti kao osnovnu plansku pretpostavku je Prostorni plan područja posebne namjene za morsko dobro, koji kao strateški državni dokument pokriva 13% teritorije Opštine Ulcinj.

Opština Ulcinj nije usvojila Lokalni plan zaštite životne sredine, ali se očekuje njegovo usvajanje tokom 2020. godine.

PROFIL OPŠTINE – GEOGRAFSKE I SOCIO-EKONOMSKE KARAKTERISTIKE

Geografski položaj i klimatske karakteristike

Opština Ulcinj se nalazi na istočnoj obali Jadranskog mora i najjužnija je opština u Crnoj Gori. Zahvata površinu od 255 km² i spada među manje opštine u državi po veličini.

Slika br. 1 Administrativna karta Crne Gore

Govoreći o granicama opštine, Ulcinj, južnom granicom, u dužini od 32 kilometara, izlazi na Jadransko more, istočno se nalazi rijeka Bojana, odnosno Republika Albanija, najzapadnija tačka je ostrvo Stari Ulcinj, a na sjeveru se nalazi masiv planine Rumije.

Za Ulcinj je karakteristična mediteranska klima, sa veoma toplim i suvim ljetima, umjerenim jesenjim i proljećnim periodima, sa relativno malim količinama padavina i blagim zimama. Rasponi srednjih mjesečnih temperatura kreću se u granicama od 6,9°C u januaru do 24,3°C u julu i avgustu, sa srednjom godišnjom temperaturom od 15,8°C.

Godišnji nivo sijanja sunca na prostoru Ulcinja iznosi oko 2.700 časova (7,4 sati dnevno) i po tome je Ulcinj na prvom mjestu u Crnoj Gori. Zato ga često nazivaju „grad sunca“.

Ovo je opština sa najmanjom količinom padavina (srednja godišnja količina padavina u Ulcinju iznosi 1.247 l/m²). Vjetrovi na području Ulcinja su takoreći svakodnevni i tišinama pripada

samo 3,9% ili 14,23 dana u godini. Stoga je područje Ulcinja pogodno za izgradnju vjetroelektrana. Najkarakterističniji vjetrovi su maestral, istočnjak, jugo i bura. Demografija

Na osnovu Popisa iz 2011. godine, na teritoriji opštine Ulcinj živi 20.265 stanovnika (3,21% ukupnog stanovništva Crne Gore) i 5.812 domaćinstava.

Od navedenog broja stanovništva u gradskom dijelu živi 10.828 stanovnika, dok je na seoskom području 9.437 mještana.

Prema poslednjem Popisu, gustina naseljenosti u Ulcinju je 78,1 st/km², što je nešto manje u odnosu na prethodni Popis (80 st/km²). Međutim, i dalje je iznad prosjeka u Crnoj Gori (44,9 st/km²).

Migracije stanovništva su problem sa kojim se suočava ova opština. Naime, od 2003. godine do 2011. godine, broj stanovnika se smanjio za 369. Procjena stanovništva za opštinu Ulcinj je predviđala veći broj stanovnika nego što je registrovano po posljednjem popisu.

Stanovništvo Domaćinstva Stanovi

ULCINJ 20265 5812 15845 gradska 10828 3245 6669 ostala 9437 2567 9176 Ambula 34 8 12 Bijela Gora 54 28 55 Bojke 161 37 50 Brajše 730 174 193 Bratica 241 75 113 Briska Gora 50 16 26 Ćurke 33 13 18 Darza 135 35 41 Donja Klezna 126 33 57 Donji Štoj 1176 434 4690 Draginje 72 23 36 Fraskanjel 57 12 18 Gornja Klezna 173 37 46 Gornji Štoj 111 24 547 Kaliman z z z Kodre 1039 277 538 Kolonza 232 60 81 Kosići 301 76 91 Kravari 551 130 151 Kruče 133 52 1073 Kruta 194 66 90 Krute 534 136 208 Leskovac 78 25 25 Lisna Bore 175 41 45 Međreč z z z Mide 234 55 71

Možura - - z Pistula 393 103 127 Rastiš 365 91 129 Rec 63 23 24 Salč - - z Šas 239 63 74 Štodra 111 27 33 Sukobin 382 88 97 Sutjel 20 z 8 Sveti Ðorde 69 14 24 Ulcinj (g) 10828 3245 6669 Vladimir 767 188 236 Zoganj 397 95 138

Opšte ekonomske karakteristike

Privreda u opštini Ulcinj je i dalje manje razvijena nego u drugim opštinama primorskog regiona. Iako lokalna samouprava radi na kreiranju povoljne investicione klime, sistem podrške i konkretni vidovi stimulisanja nijesu još uvijek u potpunosti realizovani.

Turizam, kao najveći ekonomski potencijal opštine Ulcinj, u velikoj mjeri je odredio i ekonomski profil ove opštine. Naime, ekonomska aktivnost u opštini je zavisna od trajanja sezone, obzirom da je 17,5 % populacije zaposleno u oblasti turizma, a oko 90% domaćinstava nude smještaj u privatnom aranžmanu.

Tabela br. 1 Demografsko-ekonomski parametri za opštinu Ulcinj

Upravo iz tog razloga, gotovo cjelokupna privreda ovog grada se oslanja na turizam i uglavnom su zastupljena preduzeća čija su djelatnost turizam i trgovina na veliko i malo.

Na osnovu podataka iz 2011, na teritoriji opštine Ulcinj je registrovano 911 preduzeća, među kojima su najviše zastupljene trgovine na veliko i malo, popravke motornih vozila i motocikala (44%), preduzeća za pružanje usluga smještaja i hrane (18%) i saobraćaj i skladištenje (11%).

Tabela br. 2 Broj poslovnih subjekata po sektorima djelatnosti i po opštinama

Poljoprivreda, šumarstvo i ribarstvo 4 Vađenje ruda i kamena 1 Prerađivačka industrija 68 Snabdijevanje vodom 1 Građevinarstvo 55 Trgovina na veliko i malo, popravka mot. voz. i motocikala 397 Saobraćaj i skladištenje 102 Usluge pružanja smještaja i hrane 165 Informisanje i komunikacije 14 Poslovanje nekretninama 21 Stručne, naučne i tehničke djelatnosti 33 Administrativne i pomoćne uslužne djaltnosti 23 Državna uprava i odbrana i obavezno socijalno osiguranje 2 Umjetničke, zabavne i rekreativne djelatnosti 4 Ostale uslužne djelatnosti 21 UKUPNO 911

(izvor: Zavod za statistiku Crne Gore, Nosioci vlasništva nad poslovnim subjektima u Crnoj Gori u 2011. godini, po polu)

Ulcinj je prema broju preduzeća (pravnih subjekata) u samom vrhu u Crnoj Gori. Najveći dio preduzeća su mikro, a manji dio su mala preduzeća. Od ukupnog broja pravnih subjekata u opštini Ulcinj, žene su vlasnici njih 52 (što predstavlja 5,7% od ukupnog broja).

Pored turizma, značajan potencijal Ulcinja čini poljoprivreda. S tim u vezi, značajna je proizvodnja subtropskog bilja, kao što su masline, mandarine, limun, ljekovito bilje, cvijeće.

Prema podacima Poreske uprave, struktura prihoda po djelatnostima u opštini Ulcinj pokazuje da je najvećio udio pripao trgovini na veliko i malo (59%), pa onda hotelima i restoranima (14%). Ostale privredne djelatnosti su daleko slabije zastupljene.

Tabela br. 3 Preduzetnici, mikro, mala i srednja preduzeća

2011.godina 2012.godina 2013.godina

MMSP Br.zap. Pred Br. MMSP Br.zap. Pre Br. MMSP Br.zap. Pre Br. uz. zap. duz. zap. duz. zap.

671 3237 655 411 734 3571 725 561 788 4564 832 859

Takođe, značajno je istaći da opština Ulcinj radi na uspostavljanju privrednih zona i to: Kodre, Briska Gora, Vladimir, Šas, Sv. Đorđe, Bjela Gora, Solana, Zoganje, Servisna zona- Ulcinjsko polje.

Turizam

Oko 32 kilometra jadranske obale predstavljaju najvažniji ekonomski i privredni resurs ove opštine. Turizam je najznačajnija privredna grana, od koje čitav region živi. Turisti posjećuju ovaj predio najviše radi ljetnje rekreacije na plažama. U Ulcinju su još zastupljeni: sportski, zdravstveni, seoski turizam...

Ostale vrste turizma kao kulturni, ekološki i agro-turizam, iako imaju odličnu perspektivu, ali su i dalje manje razvijeni i zastupljeni. To za posljedicu ima ograničavanje sezone na samo tri mjeseca (od juna do avgusta). Glavna atrakcija za turiste je više od 15 kilometara dug pješčani dio Velike plaže, Ade, kao i Mala plaža koja se nalazi u samom gradu. Uvala Valdanos (380m) smještena je zapadno od Ulcinja. Zaleđe plaže još uvijek nema udjela u benefitima razvoja plažnog turizma, ali posjeduje interesantne kulturne i prirodne atrakcije.

Ulcinjska solana i Šasko jezero su izvanredno privlačni predjeli za posmatranje ptica. Uz to, blizu Šaskog jezera se mogu naći ruševine grada Svač. Medutim, osim restorana i malog hotela, gotovo da nema turističke infrastrukture na jezeru.

Pored primarne karakteristike Solane – proizvodnja, prerada i plasman soli - ovaj prostor je pogodan za razvoj ekoturizma, i to veoma specifičnog vida turizma - posmatranje ptica - koje je prema mišljenju eksperata, profitabilniji od nautičkog turizma. Ovaj prostor je stjecište za 265 vrsta ptica, od kojih je 138 rijetkih i zaštićenih u svijetu, zbog čega je Solana uvrštena u Međunarodno značajno područje za ptice (IBA).

Kada je riječ o smještajnim kapacitetima, raspoloživi kapaciteti na području opštine Ulcinj učestvuju sa 7% u ukupnim smještajnim kapacitetima Crne Gore, prema podacima Zavoda za statistiku Crne Gore (2011), kada su u pitanju objekti kolektivnog smještaja. Od ukupnog broja ležajeva koji su na raspolaganju turistima u Crnoj Gori, u Ulcinju se nalazi oko 12% (uključujući i individualni turistički smještaj).

Tabela br. 4 Struktura smještaja u Ulcinju

Broj poslovnih jedinica Broj soba Ukupno ležajevi ULCINJ 22 11,121 26,876 Objekti kolektivnog smještaja 22 3,088 6,924 Hoteli 27 1,759 4,148 **** 6 234 494 *** 4 65 122 ** 16 1,077 2,702 * 1 375 758 Turistička naselja 2 329 720 Kampovi 1 200 400 Individualni turistički smještaj 6,274 15,804

Izvor: Zavod za statistiku Crne Gore, Kapaciteti za smještaj po opštinama i vrstama objekata za smještaj- mjesec avgust, 2011. godina

Grafikon br. 1 Uporedni pregled broja gostiju 1961-2013

Gore prikazani podaci se odnose samo na registrovane turiste. Oni se ne slažu u potpunosti sa realnim stanjem. Isto se odnosi i na smještajne kapacitete u privatnom smještaju, za koje se procjenjuje da iznose preko 80.000 kreveta.

Poljoprivreda i ribarstvo

Poljoprivreda, hortikultura i stočarstvo

Poljoprivreda predstavlja jednu od ključnih privrednih djelatnosti u opštini Ulcinj: poljoprivredne površine čine ukupno 7,523 ha, a najveći njihov dio su obradive površine sa 5,424 ha (prema katastarskim podacima).

Tabela br. 5 Kategorija korišćenja zemljišta

Br. Kategorija korišćenja zemljišta Katastarski MONSTAT1 podaci 1 1. Oranice i bašte 2.719 3.481 2. Voćnjaci (ukupno) 534 700 3. Vinogradi (ukupno) 72 95 4. Livade 2.099 2.000 5. Obradive površine (1+2+3+4) 5.424 6276 6. Pašnjaci (ukupno) 1.857 2.019 7. Trstici i bare 242 242 8. Poljoprivredne površine 7.523 8.537 9. Šumska zemljišta 6.322 5.900 10. Neplodno 690 600 11. Ukupno (5+7+10) 14.535 15.037

Poljoprivrednom djelatnošću, kao osnovnom i sekundarnom djelatnošću, se bavi oko 1.900 domaćinstava. Primarne djelatnosti ruralnog stanovništva su:

• uzgoj ranog povrća (plasteničarska proizvodnja) na oko 50 ha, te uzgoj povrća na otvorenom prostoru (uglavnom paradajz, paprika, krompir, lubenica i dr.) na oko 1000 ha; • stočarstvo, sa oko 3.000 muznih grla goveda, oko 7.000 ovaca, 30.000 živine, koze, svinje i dr. oko 1.200, pčela oko 3.000 košnica; • voćarska proizvodnja, uglavnom uzgoj: agruma 250.000 stabala (500 ha); masline: stari zasad 80.000-86.000 stabala ili 300 ha i novi zasadi 40.000-50.000 stabala ili 150 ha; ostalo voće (smokve, nar, kivi i dr.) na oko 250 ha; • vinogradarska proizvodnja ukupno oko 95 ha; • žitarice i krmno bilje se uzgaja na oko 1500 ha

Ribolov

Već stotinama godina, ribolov predstavlja dio života lokalnog stanovništva koje ima koristi od mnoštva ribe i u delti Bojane i na otvorenom moru. Ribolov ostaje važna ekonomska aktivnost bitna za turizam. Ribarski sektor se može podijeliti u tri tipa - riječni, jezerski i morski.

Saobraćaj

Opština Ulcinj ima konkurentske prednosti kada je riječ o infrastrukturnoj dostupnosti. Ulcinj se nalazi na dvije od nekoliko dominantnih osovina u razvojnim koridorima.

Nalazi se na južnom longitudinalnom pravcu duž Primorja. Naime, teritorijom opštine Ulcinj od granice sa opštinom Bar do Sukobina, graničnog prelaza prema Albaniji prolazi magistralni putni pravac (E 851, E752, M 2.4) Bar – Ulcinj - Skadar (Albanija). Ovaj putni pravac povezuje područje Ulcinja i sa ostalim djelovima crnogorskog primorja i dalje sa Hrvatskom, a preko Bara (Đurmana) ostvaruje se veza Podgoricom, ostalim djelovima Crne Gore i sa Srednjom Evropom.

Ulcinj je na istočnom transverzalnom pravcu povezan preko Bara, Podgorice i Bijelog Polja sa Srbijom. Otvaranjem tunela kroz Sozinu rastojanje između Ulcinja i glavnog grada Podgorice je smanjeno na samo 75 km.

Regionalni put R 16 vodi od naselja Vladimir u opštini Ulcinj, preko Ostrosa i drugih naselja u priobalju Skadarskog jezera, do Virpazara u opštini Bar.

Ukupna dužina lokalnih puteva u opštini Ulcinj iznosi 211,7 km, od čega su 141,2 km kategorisani, a 70,5 km nekategorisani. Lokalni putevi su uglavnom u dobrom stanju i redovno se održavaju.

Saobraćaj u samom gradu Ulcinju je opterećen; većina raskrsnica u centru grada je opterećenija od ostalih raskrsnica na magistralnom putu M-2.4 Petrovac-Bar-Ulcinj. U pogledu strukture saobraćajnog toka, na svim raskrsnicama se uočava da je učešće putničkih automobila dominantno (74 - 90% u ukupnom toku, prosječno u satu). Učešće bicikala na svim

posmatranim raskrsnicama je veoma malo (uglavnom ispod 1%), dok je učešće motocikala nešto veće (do 3,15% u ukupnom toku).

Ulcinj ima autobusku stanicu iz koje ide veliki broj redovnih linija, a tokom sezone se broj linija znatno povećava. U Ulcinju funkcioniše prigradski saobraćaj, kojim se obezbeđuje povezanost sela i okoline sa gradskim jezgrom. Registrovani taksi prevoznici su deo saobraćajne infrastrukture i podrške prevozu u Ulcinju.

Aerodrom - letilište Ulcinj ima travnatu stazu dužine 760 m i koristi se za sportske aktivnosti i poljoprivrednu avijaciju. Ograničenje lokacije aerodroma je blizina državne granice.

Komunalna infrastruktura

Komunalne usluge u opštini Ulcinj, kao i u ostalim crnogorskim opštinama, obavljaju preduzeća čiji su osnivači lokalne samouprave. Iako je infrastruktura zastarjela, nove investicije koje preduzima lokalna samouprava, značajno doprinose razvoju komunalne infrastrukture. Brz razvoj turizma predstavlja veliki pritisak na zalihe pijaće vode, na zemljište i podzemne vode, zbog ispuštanja kanalizacionih voda i generisanja otpada.

Potrošnja vode je već velika, posebno u toku ljeta kad su rezerve vode na niskom nivou. Rješenje za dugoročnu snadbjevenost vodom je jedan od uslova za razvoj održivog turizma, koji se neodložno mora ispuniti.

Vodovodni sistem

Ukupni vodovodni sistem čine 3 izvorišta sa 6 prekidnih komora, te 3 crpne stanice na izvorištima. Vodovodni sistemi su: a) vodovodni sistem “Ulcinj”: koji obuhvata vodosnabdijevanje gradskog područja, turističkih naselja, te dijela seoskog područja, b) vodovodni sistem “Krute” i c) vodovodni sistem “Vladimir” koji objezbjeđuje snabdijevanje Vladimira i okolnih sela. Dužina vodovodne mreže u Ulcinju je 280 km, odnosno 71 stanovnik na km cjevovoda, što govori o velikoj razuđenosti sistema (u većim gradovima taj specifični pokazatelj je oko 500÷750 stanovnika na km). Zastupljenost po vrsti materijala od kojih su sagrađene vodovodne cijevi je sljedeći: AC 71.23%, Č 23.16%, PE 4%. Primarni cjevovod je izgrađen u periodu od 1958. do 2004. godine. Kapacitet sopstvenih izvora iznosi 280-500 l/s. Ovom vodovodnom mrežom je pokriveno 74% domaćinstava i ukupan broj priključaka je 8.665, od čega je 5.700 na gradskom području. Složenost ulcinjskog vodovodnog sistema je posljedica razuđenosti područja konzuma, kao i poznate disproporcije u potražnji vode tokom godine. Ovo uzrokuje funkcionisanje vodosnabdijevanja u dva izražena režima rada, ljetnjeg i zimskog. U toku zimskog režima rada, potrebe u vodosnabdijevanju pokrivaju izvori koji se nalaze na području ulcinjske opštine: Brajše, Mide, Kaliman, Klezna i Salč. Kapacitet ovih izvora potpuno zadovoljava potrebe stanovništva u ovim mjesecima. U ljetnjem periodu, zbog drastičnog smanjenja izdašnosti izvorišta u primorskom dijelu opštine, kao i značajnog povećanja potrošnje vode, u sistem se uključuju dodatne količine vode iz izvorišta u zaleđu: Lisna Bori i Fraskanjel. Vrijeme aktiviranja ovih izvorišta zavisi od hidrološke godine i početka turističke sezone, ali je najčešće traje od juna do oktobra. Dodatna količina vode zavisi od potreba i mogućnosti sistema i kreće se od 30 l/s do maksimalnih 120 l/s. U ljetnjem režimu, ukupna količina vode u priobalnim izvorima iznosi oko 220 l/s, pa je ukupno raspoloživa količina vode u vodovodnom sistemu oko 350 l/s.

S obzirom na izražene potrebe u vodi tokom ljeta, limitirane količine vode, stanja postrojenja i distributivne mreže, najveći problemi u vodosnabdijevanju izraženi su tokom ljetnjih mjeseci. Takođe, problemi su vezani i za kapacitet izvorišta, sigurnosti zahvata vode na njima, stanja ispravnosti magistralnih i tranzitnih cijevovoda i opreme na njima, a posebno od razvoja i stanja distributivne mreže.

Na kraju, važno je naglasiti da je odnedavno opština Ulcinj ušla u sistem Regionalnog vodovoda za primorje.

Kanalizacioni sistem

Cjevovod fekalne kanalizacije čine: primarna kanalizaciona mreža (kolektori), sekundarna kanalizaciona mreža i podmorski ispusti. Fekalnu kanalizaciju Ulcinja čine dva sistema: a) kanalizacioni sistem Ulcinj Grad i b) kanalizacioni sistem Ulcinj Velika plaža. Primarna i sekundarna mreža su izgrađene u periodu od 1960. godine do 2005. godine. Izgrađene su od različitih materijala: azbest cementa, betona, keramike i PVC. Ukupna dužina mreže je 36.077 m. Izgrađena su dva podmorska ispusta: a) ispust ispod Hotela «Galeb», cijevi su PEHD 0350/3.14 dubine 1500m i b) ispust na Velikoj plaži, cijevi su PEHD0450/26,7 dužine 1165m. Ukupne količine otpadnih voda su 23,55 l/s, od čega 85% proizvode domaćinstva, a ostalo industrija. Instalisani kapaciteti pumpi su 270 l/s.13. Elementi sistema za prečišćavanje otpadnih voda su: a) Crpna stanica Pristan: je kružne osnove prečnika 4.10 m i visine 6.80 m; zidovi i dno su od armiranog betona. Objekat je sagrađen 1988. godine i zapremina mu je V=90 m3.; b) objekat uređaja za prečišćavanje Pinješ, koji je površine cca 60m2. Visina objekta je 3,3m, a u njemu su smještene grube i fine rešetke. Objekat je sagrađen 1988. godine, a konstrukcija je zidana od blokova sa AB serklažima i ravnom betonskom pločom; c) Objekat uređaja za prečišćavanje Đerani: površine 74m2, visine od 2.64 do 3.29 m. Sredinom objekta je kanal za grubu i finu rešetku. Objekat je sagrađen 1991. godine, uglavnom od betonske ploče, dok je krovna konstrukcija AB ploča i d) objekat crpne stanice Đerani: koji je bunarskog tipa u osnovi 5,5x6,40m, sa zidovima od armiranog betona. Ovaj objekat ukupne zapremine 134m3 je sagrađen 1991. godine.

Trenutno je u izradi Glavni projekat za izgradnju 14,5 km kanalizacione mreže u naseljima Kodre, Totoši, Bijela Gora i Donja Bratica. Finansiranje projekta je predviđeno tehničkim opisom Finansijskog aranžmana „Otpadne vode i vodosnabdijevanje u Crnoj Gori“ potpisanog između Evropske investicione banke i države Crne Gore u vrijednosti od 5,5 mil eura.

Izgradnja postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda i pojedinih segmenta kanalizacione infrastrukture na teritoriji opštine je takođe planirana. Budući da se radi o osjetljivom području, Studijom je razmatrana izgradnja uređaja sa tercijarnim sistemom prečišćavanja. Lokacija postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda predviđena je na području Ulcinjskog polja. S obzirom na visok nivo prečišćavnja koji se zahtijeva, izgradnja postrojenja u Ulcinju predstavlja skupu investiciju zbog čega je predviđena fazna izgradnja postrojenja. Saglasno Studiji, vrijednost investicije za fazu I je 19,8 miliona €. Početak Faze II je predviđen za 2021. godinu.

PROIZVODNJA, PRENOS I DISTRIBUCIJA ENERGIJE

Proizvodnja energije

Osim prepoznatog značajnog potencijala u obnovljivim izvorima energije, koji se još dovoljno ne koriste, temelj elektroenergetskog sistema na teritoriji opštine Ulcinj predstavlja dalekovod 110 kV.

Prenos i distribucija električne energije na području Ulcinja su u nadležnosti Elektroprivrede Crne Gore, AD Nikšić (naponski nivo do 35 kV i pripadajuće transformatorske stanice) i AD Prenosa (Crnogorski Elektroprenosni Sistemi, CGES AD) ( TS 110/35 kV i dV 110 kV).

Proizvodnja električne energije

Konzum Ulcinja nema na svom području izvora elektrčine energije, već se isti napaja iz prenosne mreže na naponu 110 kV. Kroz područje opštine Ulcinj prolazi 110 kV dalekovod Al Fe 3x150/25 mm2 Bar - Ulcinj, koji napaja transformatorsku stanicu TS 110/35 kV Kodre. Ovaj koridor se može koristiti za prenos električne struje jačine 75 MVA do trafostanice.

Postojeći kapacitet trafostanice iznosi 40 MVA, i on trenutno zadovoljava potrebe konzuma (najveća zabilježena potražnja iznosila je 34 MVA), ali nema mogućnost rezervnog napajanja na naponu 110 kV. Postoji mogućnost zamjene transformatora većim do krajnjeg kapaciteta 3x31,5 MVA.

Distributivna mreža područja koje se napaja iz TS 110/35 kV Ulcinj riješena je sa dva srednja napona 35 kV i 10 kV.

Opština Ulcinj se napaja preko TS 110/35 kV Kodre koja snabdijeva četiri transformatorske stanice 35/10 kV, koje se nalaze u gradu Ulcinju, Vladimiru i dvije na Velikoj plaži. Trenutno trafostanice 35/10 kV nisu međusobno povezane i ne postoje rezervni kablovi za napajanje, što za rezultat ima nesigurno snabdijevanje preko 35 kV mreže. Jedino postoji rezervna veza 35 kV dalekovod 35 kV Bjeliši-Stari Bar-Veliki Pijesak-Kodre i to presjeka Alþ 3x150/25 mm2 na potezu Bjeliši-Stari Bar u dužini od 4km i presjeka 3x106 mm2 na potezu Stari Bar - Veliki Pijesak - Kodre u dužini od 19,82 km. Sa stuba br. 116 u visini postojeće benzinske pumpe Ekopetrol (bivši Jugopetrol) sa pomenutog dalekovoda ima 35 kV otcjep Alþ 3x70/12 mm2 u dužini od 1,31km sa podzemnim priključnim dijelom XHP 48, 3x(1x150) mm2, 35 kV u dužini od 0,14km koji ulazi u TS 35/10 kV „Grad“ i služi kao rezervno napajanje.

TS 35/10 kV, 2x4(2x8) MVA „Velika Plaža 1“ se napaja vazdušnim vodom 35 kV presjeka Alþ 3x95/15 mm2 sa TS 110/35 kV, 2x20(3x31,5) MVA „Kodre“. Sa TS 35/10 kV „Velika plaža 1“ napaja se TS 35/10 kV, 2x4(2x8) MVA „Velika plaža 2“ vazdušnim dalekovodom Alþ 3x95/15 mm2. Napajanje TS 35/10 kV, 1x4 MVA „Vladimir“ se izvodi iz TS 110/35 kV, 2x20(3x31,5) MVA „Kodre“ vazdušnim dalekovodom Alþ 3x50/8 mm2 u dužini 10,5km. Iz ove trafostanice dalje se napaja TS 35/10kV „Ostros“ koja se nalazi u barskoj opštini preko vazdušnog dalekovoda 35kV.

TS 35/10kV, 2x8 MVA „Grad“ se napaja vazdušnim vodom 35kV presjeka 3x95/15 mm2 u dužini 1,02 km sa kratkim kablovskim podzemnim ulascima iz TS 110/35 kV „Kodre“.

Kapacitet transformatorskih stanica Grad Ulcinj i Velika plaža I 35/10 kV treba povećati i u okviru samih ovih objekata postoji dovoljno prostora da se ovo povećanje obavi. Isto tako, moguće je postaviti još jednu transformatorsku stanicu 35/10 kV na području „Novog Ulcinja“.

Sve nulte tačke 10 kV na trafostanicama 35/10 kV su izolovane i iste prema zadnjim studijama iznose:

- TS 35/10 kV, 2x8 MVA „Grad“ sa izolovanim zvjezdištem 10 kV i strujom zemljospoja 37,9 A. - TS 35/10, 2x4(2x8) MVA „Velika Plaža 1“ sa izolovanim zvjezdištem 10 kV i strujom zemljospoja 10 A. - TS 35/10 kV, 2x4(2x8) MVA „Velika Plaža 2“ sa izolovanim zvjezdištem 10 kV i strujom zemljospoja 1,1 A. - TS 35/10 kV, 1x4 MVA „Vladimir“ sa izolovanim zvjezdištem 10 kV i strujom zemljospoja 6 A.

Ukupna primljena električna energija (Wpr), vršno opterećenje (Pv), vrijeme vršnog opterećenja (Tvr), gubici u električnoj energiji (g) i faktor snage (cosþ) za područje opštine Ulcinj, bez Ostrosa iznose:

- 2010.god. Wpr=82.087.248 kWh; Pv=29,5 MV; g=16,93%; cosþ=0,95; Tvr=2.782 h

- 2011.god. Wpr=87.554.515 kWh; Pv=29,8 MV; g=17,28%; cosþ=0,95; Tvr=2.938 h

Djelovi 35/10kV mreže su preopterećeni što uzrokuje značajne energetske gubitke. Postojeći elektrodistributivni kapaciteti trenutno zadovoljavaju potrebe konzuma i uz moguća proširenja kapaciteta za izvjesno vrijeme mogu obezbijediti povećanje potreba u električnoj snazi i energiji postojećeg konzuma.

Vjetroelektrane ukupne snage od 46 MW, odnosno 23 vjetrogeneratora pojedinačne snage od 2 MW su stavljene u funkciju. Tačka priključka ove vjetroelektrane je dV110 kV Bar – Ulcinj.

Proizvodnja biomase

Prema podacima "Posebne šumsko-privredne osnove" za šume Ulcinja, ukupna površina šuma i šumskog zemljišta na teritoriji opštine Ulcinj je 11.792,25 ha odnosno 46,24 % od površine opštine.

Od toga su državne šume i šumsko zemljište 6.770,60 ha ili 57,4 %, a privatno vlasništvo 5.021,65 ha ili 42,6 %. Struktura državnih šuma i šumskog zemljišta prema uzgojnom obliku je: visoke šume 4 %, kulture četinara 3 %, poplavne šume 7 %, šikare 23 %, barske šikare 5 %, makija 20 % i šumsko zemljište 37 %.

Najveći dio predstavljaju šikare i makija, gdje je drveće grmolikog oblika, veoma male i nekvalitetne drvne zapremine i prirasta. Na području Ulcinja nema značajnijeg korišćenja šuma u smislu drvne mase, a njome se djelimično podmiruju potrebe lokalnog stanovništva za ogrijevnim drvetom.

Šume nemaju veliku ekonomsku vrijednost, ali predstavljaju veliki potencijal sporednih šumskih proizvoda (ljekovito bilje, šumski plodovi, divljač) i imaju neprocjenjivu funkciju u zaštiti kraških predjela. One prevashodno imaju funkciju zaštite prostora i okoline.

U proteklom periodu, na smanjenje šumskog pokrivača znatno su uticali požari, naročito u sjevernom dijelu opštine, gdje su određene površine obešumljene ili znatno degradirane, što je u mnogome uticalo na zemljište, pretvarajući ga u krš. Prisutno je smanjenje šumskih površina za potrebe izgradnje različitih građevinskih objekata.

Šumarstvo kao značajan sektor privrede nema veći značaj u opštini Ulcinj. Sječa šume u komercijalne svrhe je u periodu 2007. – 2011. godina imala oscilacije, ali se kretala u rasponu od 868 do 1080 m3.

Sječeni su samo lišćari. Oko 30 % je posječeno u državnim šumama. Od ukupno posječenog drveta, u izveštajnom periodu nije bilo sječe trupaca i tehničkog drveta, dok se preostala sječa odnosila na ogrijevno drvo, a 8% činio je otpadak. Iz prethodnog se vidi da šume na ovom području nemaju komercijalni značaj.

Tabela br. 6 Sječa drveta u šumi i izvan šume (m3)

Sječa drveta Od ukupne sječe bruto od toga državne trupci i ogrevn god. masa lišcari cetinari šume teh. o otpad drvo drvo Ulcinj 2007 868 868 - 173 - 770 98 2008 946 946 - 88 - 858 88 2009 1462 1462 - 87 - 1329 133 2010 690 690 - 89 - 634 56 2011 1080 1080 - - - 1080 -

Izvor: Monstat Sistem za daljinsko grijanje

Prostorni plan opštine Ulcinje ne predviđa uvođenje daljinskog grijanja.

Snabdijevanje energijom

Duboke socio-ekonomske promjene tokom posljednjih 20 godina, naročito u industrijskom sektoru, prouzrokovale su i značajne promjene u energetskim potrebama. Energetski bilansi 80-tih godina prošlog vijeka značajno se razlikuju od današnjih bilansa. Bilans opštine Ulcinj čine tri energenta: ogrijevno drvo, pogonska goriva i električna energija. Potrošnja uglja, prema raspoloživim podacima, je zanemarljiva.

Ugalj

Ugalj se ne koristi za potrebe opštinskih objekata i drugih privrednih društava i pravnih subjekata u kojima je opština osnivač ili jedan od osnivača, kao ni objekata u vlasništvu Države koji su smješteni na teritoriji Ulcinja.

Jedan od razloga za neznatno korišćenje uglja u opštini Ulcinj je to što na teritoriji ove opštine nema većih industrijskih objekata koji bi mogli biti potencijalni korisnici ovog energenta, a ne koriste ga ni domaćinstva, prije svega zbog nepraktičnosti za korišćenje u individualnim ložištima, kao i zbog dostupnosti drugog značajnog energenta (drva za ogrijev).

Drvo

Ogrijevno drvo je zastupljen energent u opštini Ulcinj. Drvna goriva podrazumijevaju nekoliko vrsta tog energenta.

Sječa šume u komercijalne svrhe je u periodu 2007. – 2011. godina imala oscilacije, ali se kretala u rasponu od 868 do 1080 m3. Sječeni su samo lišćari. Oko 30% je posječeno u državnim šumama. Od ukupno posječenog drveta, u izveštajnom periodu nije bilo sječe trupaca i tehničkog drveta, dok se preostala sječa odnosila na ogrijevno drvo, a 8% činio je otpadak.

Električna energija

Konzum Ulcinja nema na svom području izvora električne energije, već se isti napaja iz prenosne mreže na naponu 110 kV. Kroz područje opštine Ulcinj prolazi 110 kV dalekovod Al Fe 3x150/25 mm2 Bar - Ulcinj, koji napaja transformatorsku stanicu TS 110/35 kV Kodre. Ovaj koridor se može koristiti za prenos električne struje jačine 75 MVA do trafostanice.

Distributivna mreža područja koje se napaja iz TS 110/35 kV Ulcinj riješena je sa dva srednja napona 35 kV i 10 kV.

Opština Ulcinj se napaja preko TS 110/35 kV Kodre koja snabdijeva četiri transformatorske stanice 35/10 kV, koje se nalaze u gradu Ulcinju, Vladimiru i Velikoj plaži (2).

Tečna goriva

Zbog nepostojanja infrastrukturnih pretpostavki u Crnoj Gori se ne obavlja djelatnost nabavke, skladištenja, prenosa, distribucije i snabdijevanja prirodnog gasa, transporta nafte naftovodima i transporta naftnih derivata. Crna Gora, a samim tim i opština Ulcinj, se u potpunosti oslanjaju na uvoz kad je taj energent u pitanju.

Crna Gora, za sada, nema svojih izvora nafte i gasa, te se stoga na njenoj teritoriji obavljaju djelatnosti transporta, skladištenja, distribucije, trgovine na malo i na veliko, prodaja i snabdijevanje krajnjih kupaca naftnim drivatima i tečnim naftnim gasom. Međutim, istraživanja potencijalnih nalazišta su u toku. Potrošači sa teritorije opštine Ulcinj se naftnim derivatima snabdijevaju sa nekoliko benzinskih stanica na teritoriji ove opštine.

ANALIZA POTROŠNJE ENERGIJE

Potrošnja energije po tipu energenta i po sektorima

Energetski bilans je urađen na osnovu izmjerene potrošnje električne energije i konkretnih podataka o potrošnji biomase na području opštine Ulcinj. U nastavku se izlaže energetski bilans finalne energije.

Potrošnja električne energije

Električna energija je najzastupljeniji energent u Ulcinju.

Na osnovu podataka d.o.o „CEDIS“ ukupna potrošnja električne energije u opštini Ulcinj, u navedene tri godine je bila:

2016 - 90.723.221 kWh 2017 - 97.402.901 kWh 2018 - 100.498.221 kWh

Potrošnja električne energije – domaćinstva

Na osnovu podataka EPCG AD Nikšić, ukupna potrošnja domaćinstava u opštini Ulcinj za navedene godine je iznosila:

2017 - 50.508.379 kWh 2018 - 50.505.890 kWh 2019 - 51.448.774 kWh

Govoreći o mjesečnoj potrošnji električne energije po domaćinstvima, prosječan mjesečni račun u letnjim i zimskim mjesecima je naveden u sljedećoj tabeli.

Tabela br. 7 Prosječni mjesečni račun za potrošnju el. energije u domaćinstvima

Prosječan mjesečni račun Prosječan mjesečni račun God EUR (letnji) EUR (zimski)

2017 49,26 32,26

2018 50,15 23,58

2019 52,06 34,00

Potrošnja električne energije – lokalna samouprava

Stepen energetske efikasnosti u većini javnih zgrada na teritoriji opštine Ulcinj nije na zadovoljavajućem nivou, što je u najvećoj mjeri uslovljeno karakteristikama objekata koji su izgrađeni od materijala koji ne doprinose smanjenoj potrošnji energije.

U svim objektima kojima upravlja lokalna samouprava kao energent se koristi električna energija.

Objekat Opštine Ulcinj

Lokalna samouprava za zagrijavanje prostorija u zgradi Opštine koristi električnu energiju. Od uređaja se najčešće koriste klime, male grijalice i radijatori koji predstavljaju najveće potrošače električne energije.

Prema raspoloživim podacima opština raspolaže sa sljedećim uređajima:

Tabela br. 8 Broj i vrsta grejnih i rashladnih uređaja lokalne samouprave, 2019. godina

Vrsta grejnih i rashladnih uređaja Broj

1. Klima uređaji 95

2. Kvarcne grijalice 11

Male grijalice 3. 28 Radijatori 4. 19 5. TA peći 4 Ukupno 157

Dotrajale TA peći osim velike potrošnje električne energije dovode i do respiratornih problema zbog izduvavanja i staklene vune koja se u njima nalazi. Navedeni uređaji uglavnom nijesu energetski efikasni, a i tehničke karakteristike objekta nijesu u skladu sa principima i uštede energije, što doprinosi i većoj potrošnji električne energije.

Zgrada Opštine nema urađenu termoizolacionu fasadu, stakla na prozorima su jednostruka, a okvir je aluminijumski. Termoizolacija krova nije urađena.

Objekat Centra za kulturu

U objektu Centra za kulturu, u kom se nalaze zajednička služba, biblioteka, Galerija i Muzej, se konstatno koristi 12 klima uređaja i 5 TA peći.

Tabela br. 9 Broj i vrsta grejnih i rashladnih uređaja

Cjelina Broj i vrsta uređaja

7 klima 1. Biblioteka 3 TA peći

2 klime 2. Zajednička služba 2 ta peći

Galerija 3. 2 klime Muzej

4. 1 klima

UKUPNO 17

U objektu Centra se nalazi kotlarnica sa kompletnom radijatorskom instalacijom (200 kW, lož ulje) i toplotna pumpa, ali taj sistem nije u funkciji. Potrebno je raditi na stavljanju u funkciju tog sistema.

Objekat preduzeća Komunalne djelatnosti

U objektu preduzeća Komunalne djelatnosti se koriste klima uređaji i druga grejna tijela:

Tabela br. 10 Broj i vrsta grejnih i rashladnih uređaja

Vrsta grejnih i rashladnih uređaja Broj/snaga

1 (18 BTU)

1. Klima uređaji 15 (12BTU)

14 (2000 W) 2. Grijalice 6 (3000 W)

1 (2500 W) 3. TA peći 1 (4000 W) Ukupno 38

Objekat Dnevnog centra za djecu i omladinu sa smetnjama i teškoćama u razvoju “Sirena”

Kada je riječ o ovom objektu, isti koristi električnu energiju kao energent, i posjeduje sljedeće uređaje: Tabela br. 11 Broj i vrsta grejnih i rashladnih uređaja

Vrsta grejnih i rashladnih uređaja Broj

1. Klima uređaji 3

2. Radijatori 8

3. Električni radijatori 9 Ukupno 20

Objekat preduzeća za uzgoj i zaštitu divljači

Kada je riječ o ovom objektu, isti koristi električnu energiju kao energent, i posjeduje sljedeće uređaje:

Tabela br. 12 Broj i vrsta grejnih i rashladnih uređaja

Vrsta grejnih i rashladnih uređaja Broj

1. Klima uređaji 3

Ukupno 3

Zbog vremenskih uslova u ljetnjim mjesecima korišćenje klima uređaja za hlađenje prostorija je neophodno, te su računi za utrošenu električnu energiju obično visoki i van sezone grijanja.

Tabela br. 13 Potrošnja električne energije u kWh, za tri godine (2015, 2016 i 2017) u objektima lokalne uprave i njenih organa i preduzeća

Objekat 2015 2016 2017 Opština Ulcinj 202600 192592 250230

Agencija za razvoj i gradnju 18075 19893.77 18383.43

Služba zaštite i spašavanja 48548.39 48971.51 46141.11

JP Uzgoj i zaštita divljači 1734 1676 1684 Centar za kulturu 116384 178310 97124

Komunalne djelatnosti 4037 7069

Vodovod i kanalizacija 42111

Grafikon br. 2 Potrošnja električne energije u kWh, za tri godine (2015, 2016 i 2017) u objektima lokalne uprave i njenih organa i preduzeća

Chart Title

300000 250000 200000 150000 100000 50000 0

Series1 Series2 Series3

Kada je riječ o potrošnji električne energije, nisu dobijeni kompletni podaci za sve objekte, a za neke od njih nisu dobijeni podaci za sve tri godine posmatranog perioda. Stoga je teško donijeti adekvatne zaključke. Na osnovu dostavljenih podataka uočava se uvećana potrošnja u objektu koji koriste organi Opštine Ulcinj, dok je potrošnja električne energije opala u objektu Centra za kulturu.

Javna rasvjeta

Opštin Ulcinj je obrađivačima Plana dostavila podatak da se ulična rasvjeta nalazi u dužini od 1500 m, tj, da ima 25 sijaličnih mjesta.

Potrošnja električne energije – državna uprava

Na području opštine Ulcinj radi više obrazovnih ustanova i to:

JPU „Solidarnost“

JU OŠ „Marko Nuculović“ JU OŠ „Boško Strugar“ JU OŠ „Bedri Elezaga“ JU SMŠ „Bratstvo jedinstvo“

Objekat JPU „Solidarnost“

Rad predškolske ustanove se odvija u četiri objekta, a opis objekata slijedi u tabelarnom prikazu: Slika br. 2 Energetski podaci za JPU „Solidarnost

Uočava se potreba za adaptacijom fasade objekta, krovne konstrukcije ili prozora.

Objekat JU OŠ „Marko Nuculović“ Objekat ove Škole se sastoji iz dvije cjeline, montažni dio i dio objekta od tvrdog materijala (ukupna površina 512 m2). Fasada je u solidnom stanju, ali bez izolacije. Stolarija je od aluminijuma, a dio krova je od metalnih tabli, a dio od cigle. Kada je riječ o ovom objektu, isti koristi električnu energiju kao energent, i posjeduje sljedeće uređaje:

Tabela br. 14 Broj i vrsta grejnih i rashladnih uređaja

Vrsta grejnih i rashladnih uređaja Broj

1. Klima uređaji 8

2. TA peći 8 Ukupno 16

Kada je riječ o potrošnji, uprava Škole je dostavila podatak da je prosječna potrošnja električne energije za poslednje tri godine iznosila 2200,00 EUR/god.

Objekat JU OŠ „Boško Strugar“ Objekti matične škole i područnih škola, Krute i Kolomaza imaju fasadu – bavalit i kamen, PVC bravariju i ravni krov, koji na pojedinim mjestima propušta. Kada je riječ o ovom objektu, isti koristi električnu energiju kao energent, i posjeduje klima uređaje. Nisu dostavili podatak koji broj klima uređaja koriste. Kada je riječ o potrošnji, uprava Škole je dostavila podatak da je prosječna potrošnja električne energije za poslednje tri godine iznosila 4860,63 kWh, tj 959,73 EUR/god.

JU OŠ „Bedri Elezaga“ JU OŠ „Bedri Elezaga“ u naselju Vladimir obuhvata matičnu školu i još 8 objekata seoskih škola (Kravar, Klezna, Mide, Fraskanjel, Štodra, Sukobin, Krute i Rastiš). Objekti samo dvije škole (u Vladimiru i u Sukobinu, koji je u izgradnji) imaju izolovane objekte, a griju se putem centralnog grijanja, na pelet. Od ostalih 7 objekata, dva se griju na struju, a ostalih 5 na drva. Na osnovu podataka koje je dostavila Uprava škole, ukupna potrošnja električne energije u svim objektima je bila 4169,84 kWh, a prosječna potrošnja električne energije je 463,31 kWh. Škola ne posjeduje sopstveno vozilo.

Objekat JU SMŠ „Bratstvo jedinstvo“ Objekat škole je tokom 2014. rekonstruisan (fasada i stolarija), i smatra se da je eneretski efikasan. Kada je riječ o ovom objektu, isti koristi električnu energiju kao energent, i posjeduje sljedeće uređaje:

Tabela br. 15 Broj i vrsta grejnih i rashladnih uređaja

Vrsta grejnih i rashladnih uređaja Broj

1. Klima uređaji 38

2. TA peći 6 Ukupno 44

Kada je riječ o potrošnji, uprava Škole je dostavila podatak da je prosječna potrošnja električne energije za poslednje tri godine iznosila 94975,5 kWh, tj 14008,80 e/god.

Objekat Doma zdravlja Dom zdravlja upravlja glavnom zgradom Doma, porodilištem i ZS Vladimir. Na osnovu dostavljenih podataka može se konstatovati da je fasada DZ Ulcinj u dobrom stanju, osim manjih dijelova, gdje je oštećen malter. Objekat je izgrađen 1981. godine. Manji dio prozora je zamijenjen 2006. godine, a ostala stolarija je stara koliko i sam objekat. Dio krovnog pokrivača DZ Ulcinj i porodilišta je ravni krov, sa termoizolacijom. Zgrada DZ Ulcinj ima centralno grijanje na lož ulje, ali i instalirane alternativne generatore na struju (3 x 36 kW) koji odavno nisu u funkciji. Pored centralnog grijanja, Dom zdravlja koristi i 58 klima uređaja - „split“ sistem, koji služe i za grijanje i za hlađenje.

Tabela br 16 Potrošnja električne energije u kWh, za tri godine (2015, 2016 i 2017) u objektima Doma zdravlja

god potrošnja (kWh) 2015 212334 2016 213584 2017 219699

Grafikon br. 13 Potrošnja električne energije u kWh, za tri godine (2015, 2016 i 2017) u objektima Doma zdravlja

potrošnja (kWh) 222000 220000 218000 216000 214000 212000 210000 208000 2015 2016 2017

Na osnovu dostavljenih podataka uočava se povećanje potrošnje električne energije iz godine u godinu.

Objekat Osnovnog državnog tužilaštva (ODT) ODT koristi prostorije u zgradi koju koriste Osnovni sud Ulcinj, Sud za prekršaje i ODT. Objekat je star, bez fasade, sa solidnom stolarijom i ravnim krovom koji prokišnjava. Cio objekat se grije putem sistema centralnog grijanja, koji koristi naftu kao energent. Osim ovog načina grijanja, prostorije ODT se dogrijevaju na struju, uz pomoć 9 klima uređaja. Podatke o prosječnoj potrošnji električne energije nisu dostavili, pošto ne dobijaju račun (pretpostavka autora Plana je da je račun jedinstven za sve korisnike objekta).

Kada je riječ o potrošnji električne energije, nisu dobijeni kompletni podaci za sve objekte u vlasništvu državne uprave, a za neke od njih nisu dobijeni podaci za sve tri godine posmatranog perioda. Stoga je teško donijeti adekvatne zaključke.

Potrošnja uglja i drvne biomase u cilju dobijanja korisne toplote

Ugalj Korišćenje uglja je u opadanju prema statistikama Monstata1. Ukoliko izuzmemo proizvodnju električne energije, u energetskom bilansu Crne Gore ugalj predstavlja manje od 1%. Nema preciznih podataka o potrošnji uglja na nivou opštine Ulcinj.

1 statistički energetski bilansi 2012‐2013 35

Biomasa Ogrijevno drvo je veoma zastupljen energent u opštini Ulcinj. Drvna goriva podrazumijevaju nekoliko vrsta tog energenta i prikupljanje podataka o potrošnji drvnih goriva odnosilo se na domaćinstva i objekte od javnog značaja (predškoleske ustanove i škole). Sječa šume u komercijalne svrhe je u periodu 2007 – 2011. godina imala oscilacije, ali se kretala u rasponu od 868 do 1080 m3. Sječeni su samo lišćari.

Potrošnja drvnih goriva u domaćinstvima

Tabela br. 17 Vrste, potrošnja i troškovi nabavke drvnih goriva za grijanje domaćinstava (2011, Monstat)

Naselje Vrsta goriva Broj Jedinica Ukupna Ukupni domaćinstava mjere potrošnja troškovi koja koriste u domaćinstava određenu domaćinstvima za vrstu goriva u jedinici mjere nabavku goriva (EUR) Ulcinj Ogrijevno drvo 4 106 m3 17426,50 878 101,32 Okorci sa pilana - m3 - - Drvni briketi - t - - Drvne pelete 20 t 101.70 18 306,00 Ostala drvna - m3 - - goriva/ piljevina Ostala drvna - m3 - - goriva/ drvna sječka Ostala drvna 81 m3 487,37 - goriva Gradska Ogrijevno drvo 1 932 m3 7 360,03 547 166,34 Okorci sa pilana - m3 Drvni briketi - t Drvne pelete 20 t 101.70 18 306,00 Ostala drvna - m3 - - goriva/ piljevina Ostala drvna - m3 - - goriva/ drvna sječka Ostala drvna 61 m3 447,48 - goriva Ostala Ogrijevno drvo 2 174 m3 10 066,47 330 934,98 Okorci sa pilana - m3 - - Drvni briketi - t - - Drvne pelete - t - - Ostala drvna - m3 - - goriva/ piljevina

Ostala drvna - m3 - - goriva/ drvna sječka Ostala drvna 20 m3 39,89 - goriva

Na osnovu podataka Monstata uočava se da 4106 domaćinstava, tj njih 70,65% koristi ogrijevno drvo kao energent, samo 20 domaćinstava, tj, 0,35% koristi pelet, a 81 domaćinstvo, tj 1,39% koristi ostala drvna goriva.

Korišćenje nafte i naftnih derivata

Kao energenti na području opštine se koriste i naftni tečni derivati: motorni benzin, dizel i lož ulje. Potrošnja ovih goriva u velikoj mjeri vezana je za drumski saobraćaj, dok je u manjoj mjeri vezan za pomorski saobracaj. Zbog prirode sektora saobraćaja, vrlo je teško odrediti potrošnju goriva vezanu za jednu teritoriju poput opštine.

Vozila u vlasništvu lokalne samouprave i njihova potrošnja

Opština Ulcinj 17 vozila (3 nisu u funkciji) 26000,00 e /2019 Komunalne djelatnosti 31 vozilo dizel 95000 l, benzin 5500,00 l JP za uzgoj i zaštitu divljači priv. vozila 1991 l goriva/god Dnevni centar „Sirena“ 1 spec. kombi 3700 l goriva JP Vododvod i kanalizacija 6 putničkih vozila 18430,00 e/god 10 teretnih vozila 2 građ. Mašine

Vozila u vlasništvu organa državne uprave i njihova potrošnja

Dom zdravlja 12 motornih vozila 12000 l benzina i dizela 2 spec. kombi vozila ODT 1 vozilo 110 l benzina JPU „Solidarnost“ 2 automobila 1000l, tj, 1330 e/god

JU OŠ „Marko Nuculović“ 1 kombi (i 1 van upotrebe) 4500 e/god JU OŠ „Boško Strugar“ nema / JU OŠ „Bedri Elezaga“ nema / JU SMŠ „Bratstvo jedinstvo“ nema /

Podaci o potrošnji naftnih derivata sa benzinskih pumpi u Ulcinju

Tokom izrade ovog dokumenta Opština Ulcinj je kontaktirala sve benzinske pumpe na teritoriji opštine. Podatke o prodaji tečnih goriva su dostavile sledeće pumpe: Kalamper d.o.o i Kallaba Company d.o.o. Kalamper d.o.o (2018. godina) Eurodizel 2.815.487,22 l BMB 95 709.166,72 l BMB 98 93.346,01 l

Kallaba Company d.o.o. Eurosuper 95 510.974,76 l Eurosuper 100 59.270,24 l Eurodizel 2.155.040,69 l Gas 159.714,44 kg

Na osnovu dostavljenih podataka, koji su nepotpuni i djelimični, obrađivači Plana nisu u mogućnosti da urade korektan prikaz potrošnje naftnih tečnih derivata na području opštine Ulcinj.

Potrošnja energije iz obnovljivih izvora

Evropska Unija postavila je cilj da udio obnovljivih izvora energije u bruto potrošnji energije bude 20%, pri čemu se u obzir uzimaju pojedinačni državni ciljevi, različite početne tačke svake države, potencijal obnovljivih izvora i ekonomska situacija u državama članicama. Tako je kao nacionalni cilj učešća obnovljivih izvora u finalnoj potrošnji enerije određeno 33%. Tokom 2004. godine, kada je po prvi put vršeno mjerenje, udio obnovljivih izvora energije u bruto potrošnji energije zemalja EU bio je 8,3% i od tada je u konstantnom rastu. 38

Tokom 2019. godine su stavljene u funkciju vjetroelektrane ukupne snage od 46 MW, odnosno 23 vjetrogeneratora pojedinačne snage od 2 MW. Tačka priključka ove vjetroelektrane je dV110 kV Bar – Ulcinj. Efekti ovih vjetroelektrana će se tek moći analizirati u narednom periodu.

ANALIZA EMISIJA ŠTETNIH GASOVA

Svrha procjene emisija

Ekološki aspekti korišćenja energije su jedno od univerzalnih pitanja savremenog društva. Razlog za zabrinutost društva leži u činjenici da su naučnici u posljednjih nekoliko decenija utvrdili direktnu zavisnost između zagađenja vazduha i stanja životne sredine.

Zbog toga su pokrenute globalne inicijative svjetskih vlada u cilju kreiranja politika kojima se osigurava ekonomski razvoj koji štiti životnu sredinu, sa fokusom na energetsku efikasnost.

Konvencionalni izvori energije se baziraju na sagorijevanju fosilnih goriva, prije svega uglja, nafte i gasa. Zavisno od prirode procesa i primijenjene tehnologije, pri sagorijevanju fosilnih goriva se javlja veći broj gasova štetnih po životnu sredinu (uključujući i zdravlje čovjeka).

No, najveći negativan uticaj ima CO2 zbog pojave ''efekta staklene bašte'', koji se manifestuje smanjenom refleksijom sunčevog zračenja, što za posljedicu ima povećanje temperature na cijeloj planeti.

Emisioni faktori za različite energente

Emisije CO2 moraju se izračunati za svaki izvor energije koji se koristi množenjem potrošene energije odgovarajućim faktorima emisije. Postoji niz faktora emisije, u zavisnosti od izvora energije i odabranog pristupa.

U literaturi nailazimo na dva različita pristupa. Tako, na primjer, metodologija za izradu Akcionog plana za energetski održiv razvoj, dokumenti Sporazuma gradonačelnika posvećenih lokalnoj energetskoj održivosti, koje promoviše EU, ukazuju na dvije metodološke mogućnosti:

• "Teritorijalni” pristup: Teritorijalni ili IPC pristup, pokriva sve emisije CO2 koje nastaju zbog neposredne potrošnje energije na području lokalne samouprave. Preporučuje korišćenje faktora iz dokumenata IPCC2. IPCC pruža zadate emisione faktore, dostupne iz Smjernica IPCC iz 2006. Ovi opšti faktori mogu se zamijeniti pojedinim faktorima karakterističnim za određenu zemlju.

• "Life Cycle Analysis” pristup: obuhvata sve emisije energetskog lanca koji se takođe odvijaju izvan područja lokalne samouprave, a vezan je za energiju i produkte koji se troše na teritoriji date lokalne zajednice (kao što su transport, emisija rafinerija ili gubici pri transformaciji). Faktori emisije su dostupni iz različitih izvora ili alata, kao što su ELCD baze, Ecoinvent CH GEMIS Software itd.

U ovom Planu se usvojio “teritorijalni” pristup, pa se uglavnom koriste faktori IPCC‐a, osim za slučaj električne energije. Bilans proizvodnje električne energije znatno se mijenja od zemlje do zemlje, te se smatra znatno ispravnijim koristiti faktor karakterističan za nacionalni elektroprivredni sistem.

2 UN International Panel for Climate Change 40

U sistemu Elektroprivrede Crne Gore za emisije CO2 ključna je TE Pljevlja. Procjena je da TE Pljevlja, na osnovu lignita koji koristi, a koji sadrži oko 30% ugljenika, emituje oko 1,4 t CO2/ MWh. Kako se znatan procenat električne energije u Crnoj Gori dobija iz hidrocentrala, srednji emisioni faktor za cio elektroprivredni sistem iznosi 0,571 t CO2/ MWh.

Tabela br. 18 Faktori korišćeni za određivanje emisija CO2

Energent Faktor Jedinica Izvor Električna energija 0,571 tCO2/MWh EPCG Tečni naftni derivat benzin 0,249 tCO2/MWh IPCC dizel 0,267 tCO2/MWh IPCC lož ulje grijanje 0,267 tCO2/MWh IPCC lož ulje brodovi 0,670 tCO2/MWh IPCC Ugalj 0,364 tCO2/MWh IPCC Biomasa 0,000 tCO2/MWh IPCC Sunčeva energija 0,000 tCO2/MWh IPCC

Grafikon br. 4 Uporedni prikaz emisionih faktora

0,700

0,600

0,500

0,400

tCO2/MWh 0,300

0,200

0,100

0,000 Električna benzin dizel loz ulje loz ulje Ugalj energija grejanje brodovi

Pored ovih faktora specifičnih za energente, korišćen je i faktor konverzije za emisije ekvivalentnog ugljen - dioksida prouzrokovanog spontanim razgrađivanjem organske materije prisutne u komunalnom otpadu. Naime, organski otpad fermentira i pri tome oslobađa metan, gas čiji molekuli imaju veliku sposobnost apsorpcije toplote, što znači da su i manje količine metana značajne za globalno zagrijevanje.

Naime, svaka jedinica mjere ispuštenog metana je 21 put štetnija od iste količine ugljen dioksida: 1 t CH4 = 21 t CO2eq. Pri odlaganju otpada na kontrolisane deponije proces razgradnje je djelimično aeroban i djelimično anaeroban, a pri svakom od njih oslobađa se različita količina metana. Sa druge strane, ukoliko se ovaj metan prikuplja, može biti koristan

energent, kao što se to pokazuje u brojnim instalacijama za degasifikaciju kontrolisanih deponija ili u instalacijama za anaerobnu fermentaciju organske frakcije komunalnog otpada.

Prema stručnoj literaturi3, na kontrolisanim deponijama oko 60% organske materije razlaže se u anaerobnom procesu, dok se 40% razlaže u aerobnom.

Faktori emisija metana, preračunati u ekvivalentni CO2 za ove procese iznose: anaerobni: 3,6 kg CO2eq/kg organske materije; aerobni: 0,005 kg CO2eq/kg organske materije.

Na taj način, usvojen je faktor od 2,042 kg CO2eq/kg organske materije odložene na kontrolisanu deponiju.

Procjena emisija na teritoriji opštine Ulcinj

U ovom poglavlju prikazane su analize emisija štetnih gasova koje uzrokuje potrošnja energije na teritoriji opštine Ulcinj. Pri tome se posebna pažnja daje analizi emisija iz potrošnje električne energije.

Emisije nastale iz potrošnje drveta

Energija proizvedena u procesu sagorijevanja drveta tretira se kao obnovljiva (nulta emisija). Razlog je što se kompletan iznos CO2 stvoren u procesu sagorijevanja ponovo pretvori u biomasu, ali tokom procesa fotosinteze, i to u relativno kratkom periodu, od oko 40 godina. Ovakav tretman u pogledu emisija biomasa ima u svim relevantnim studijama, statističkim izvještajima itd.

Emisije nastale iz potrošnje električne energije

Iako upotreba fosilnih goriva dovodi do emisije mnogobrojnih štetnih gasova kao što su sumporni i azotni oksidi, uglavnom se fokus analize emisija stavlja na CO2, prvenstveno zbog toga što se tokom sagorijevanja fosilnih goriva ovaj gas proizvodi u ogromnim količinama, a utvrđen je njegov negativan uticaj na klimu preko efekta staklene bašte.

Na osnovu podataka CEDIS – a, ukupna potrošnja električne energije u opštini Ulcinj, u poslednje tri godine je bila:

2016 - 90.723,221 MWh 2017 – 97.402,901 MWh 2018 – 100.498,221 MWh

Uočava se trend povećanja potrošnje električne energije iz godine u godinu, i u protekle dvije godine, iz 2017 u 2018. godinu, potrošnja je porasla za 3,18%.

3 Waste management options to control greenhouse gas emišions – Landfill, compost or incineration? Potential for Reducing Global Methane Emišions From Landfills, 2000-‐2030 42

Jedini proizvođač električne energije iz fosilnih goriva u Crnoj Gori je TE Pljevlja. Ova TE pored velikih količina CO2 proizvodi i značajne količine drugih gasova koji zagađuju vazduh, prije svega sumpornih oksida. Ovaj efekat se javlja prevashodno zbog značajnog sadržaja sumpora u pljevaljskom lignitu.

Ekstrapolacijom potrošnje električne energije iz 2018. godine u emisije dovodi do zaključka da su ukupne emisije TE Pljevlja 2018. godine iznosile 1443,8 GWh, tj, 824.409,8 t CO2.

S obzirom da učešće potrošnje električne energije u Ulcinju u odnosu na ukupnu potrošnju u Crnoj Gori iznosi 6,96%, proizilazi da dio emisija koji pripada Ulcinju iznosi 57.378,92 tCO2.

Istovremeno, ako se porast potrošnje tokom narednih godina bude održavao na istom nivou, potrošnja i ukupni uticaji na životnu sredinu vjerovatno će rasti proporcionalno tj. oko 3,18% godišnje.

Emisije CO2 iz komunalnog otpada

Osim energenata utrošenih na jednom području, za proračun emisija CO2 treba uvrstiti i emisije vezane za komunalni otpad. Naime, kao što je rečeno, razlaganjem organskih materija iz komunalnog otpada oslobađa se metan, gas čiji molekuli imaju veliku sposobnost apsorpcije toplote, što znači da su i manje količine metana značajne za globalno zagrijevanje. Kao što smo već naveli, svaka jedinica mjere ispuštenog metana je 21 put štetnija od iste količine ugljen dioksida.

U Crnoj Gori u 2014. godini komunalna preduzeća su u prosjeku sakupila 1,26 kg dnevno po stanovniku, a računa se da još 0,2 kg dnevno po stanovniku koji se generišu nisu sakupljeni.

Najviše su sakuplja komunalnog otpada u kategoriji ‘ostalo’ u koji spada miješani komunalni otpad - 77,8%, zatim slijedi otpad iz vrtova i parkova 14,6%, pa zatim odvojeno sakupljene frakcije 7,4% i ambalaža, 0,2% od sakupljenog otpada.

Tokom 2014. godine na sanitarnu deponiju „Možura“ u Baru je deponovano 9.595,92 t otpada, a u 2015. godini 10.296,75t, sakupljenog sa teritorije opštine Ulcinj.

Količinski sastav generisanog komunalnog otpada prema komponentama u opštini Ulcinj (2013. godine) po podacima iz Državnog plana

Organski otpad 3.730 t 32,08% Papir i karton 1.514 t 13,02% Staklo 990 t 8,51% Metali 320 t 2,75% Drvo 298 t 2,56% Kompozitna ambalaža 427 t 3,67% PET i plastika 2033 t 17,48% Tekstil 328 t 2,82% Inertni otpad (uključujući 267 t 2,29% građevinski otpad i šut)

Opasni otpad 73 t 0,62% Zeleni otpad 593 5,11% Ostalo 1051 9,04% UKUPNO 11.625 100%

Na osnovu podataka o količini i morfološkom sastavu komunalnog otpada, tj. količina i procentualnog udjela organskog otpada, iz Državnog plana, može se izračunati da je tokom 2015. godine, na Deponiju u Baru odloženo 3.303,19 t organskog otpada, što je tada proizvelo emisiju od 6745,13 tCO2.

Emisije nastale iz potrošnje tečnih goriva

Na osnovu dostavljenih podataka, koji su nepotpuni i djelimični, obrađivači Plana nisu u mogućnosti da urade korektan prikaz potrošnje naftnih tečnih derivata na području opštine Ulcinj, a samim tim ni emisije nastale iz potrošnje tečnih goriva

GRUBA PROCJENA BUDUĆE POTROŠNJE ENERGIJE

U planiranju potrošnje energije polazi se od trenutnog stanja, kao i od planiranih aktivnosti na teritoriji opštine Ulcinj, što će uticati da se za određene vrste energenata predviđaju stope povećanja ili smanjenja.

Činjenica je da poslednjih godina opština Ulcinj bilježi smanjenje broja stanovnika i starenje stanovništva, no, na osnovu projekcija koja su rađene na nacionalnom nivou, kao i na osnovu projekcija rađenih za potrebe PUP-a Ulcinj, procjena je da će se broj stanovnika uvećavati.

Po procjenama Zavoda za statistiku, u dokumentu „Projekcije stanovništva Crne Gore do 2060. godine sa strukturnom analizom stanovništva Crne Gore“, smatra se da će u Primorskom regionu u periodu do 2060, broj stanovnika porasti za 20,7%.

Ovaj procenat će se koristiti i prilikom grube procjene buduće potrošnje energenata.

Električna energija

Projekcije kretanja stanovništva za Primorski region predviđaju da će u istom, u periodu do 2060, broj stanovnika porasti za 20,7%.

U strukturi potrošnje električne energije domaćinstva na osvetljenje potroše oko 11-12% električne energije. S druge strane, zamjena postojećih/klasičnih sijalica sa onima koje su energetski efikasnije (tzv. Light Emitting Diode ili LED sijalice) dovodi do smanjenja potrošnje po tom osnovu čak i do 80%. Iz prethodnog proističe da bi po ovom osnovu došlo do uštede potrošnje električne energije za oko 9%. Realno je očekivati da će do potpune zamjene klasičnog osvjetljenja novi, štedljivijim tehnologijama doći za 5 godina. Ovo prvenstveno zbog najavljene zabrane dalje prodaje klasičnih sijalica svih snaga koja stupa na snagu tokom 2020. godine. Iz toga proističe prosječno smanjenje potrošnje električne energije od 1,8% godišnje tokom 5-godišnjeg perioda.

Kada je u pitanju potrošnja električne energije u institucijama Opštine možemo očekivati da će doći do smanjenja potrošnje elekrične energije usljed zamjene rasvjete LED sijalicama što će doprinijeti povećanju energetske efikasnosti. Kad je u pitanju javna rasvjeta, najveće smanjenje potrošnje se očekuje upravo kog te kategorije potrošnje za 14% godišnje tokom petogodišnjeg perioda zamjene starih klasičnih sijalica i svjetiljki novim LED osvjetljenjem.

Uključivanjem svih navedenih parametara i projekcija, dobijamo procjenu smanjenja ukupne potrošnje električne energije od 3,8% tokom perioda od 5 godina, poslije čega se smanjenje potrošnje svodi na oko 1,3% godišnje, što je za planski period 2020-2030 prikazano u narednoj tabeli.

Tabela br. 19 Procjena ukupne potrošnje električne energije

Godina Ukupna potrošnja (kWh)

2018. 100.498.221

2020. 99.734.434,52

2021. 98.976.452,82

2022. 98.224.231,78

2023. 97.477.727,62

2024. 96.736.896,89

2025. 95.479.317,23

2026. 94.238.086,10

2027. 93.012.990,98

2028. 91.803.822,09 2029. 90.610.372,41

2030. 89.432.437,57

Izvor: Procjena konsultanta

Drvo

Na teritoriji opštine Ulcinj drva se koriste za kuvanje, zagrijavanje prostora i pripremu potrošne tople vode. Domaćinstva su najveći potrošač ogrijevnog drveta i procjena njegove potrošnje se bazira na potrošnji iz 2011. Jedno domaćinstvo u opštini Ulcinj potroši prosječno 4,28 m3 ogrijevnog drveta tokom godine. S obzirom na prednosti drveta kao energenta (prije svega nisku cijenu tako dobijene energije), realno je pretpostaviti da će većina domaćinstava nastaviti da koristi taj energent kao primarni izvor toplotne energije.

Zato se, s obzirom na predviđeni porast broja stanovnika, očekuje da će doći i do povećanja potrošnje ogrijevnog drveta u narednom desetogodišnjem periodu za 2,07% godišnje.

Tabela br. 20 Procjena ukupne potrošnje ogrijevnog drveta

Godina Ukupna potrošnja (m3)

2020. 18.388,49

2021. 18.769,13

2022. 19.157,65 2023. 19.554,22 2024. 19.958,99 2025. 20.372,14 2026. 20.793,85 2027. 21.224,28 2028. 21.663,62 2029. 21.665,69 2030. 22.114,17

Izvor: Procjena konsultanta

Tečna goriva

Potrošnja tečnih goriva je najnezahvalnija za procjenu. Prvenstveno zbog nemogućnosti utvrđivanja i predviđanja kretanja broja stanovnika i turista za naredni planski period.

Međutim, kako se u ovom dokumentu nisu naveli podaci o ukupnoj potrošnji tečnih goriva za teritoriju opštine Ulcinj, autori Plana nisu u mogućnosti da urade procjenu ukupne potrošnje tečnih goriva.

ANALIZA ENERGETSKIH POTENCIJALA

Analiza mogućnosti proizvodnje, razvoja sistema prenosa i distribucije energije

Ključni potencijali za proizvodnju energije na teritoriji opštine su prikazani u sljedećoj tabeli.

Tabela br. 21 Mogućnosti proizvodnje energije za različite vrste energenata

Vrsta potencijala Da/Ne

1. Voda Da

2. Vjetar Da

3. Sunce Da

4. Biomasa Da

5. Ugalj Ne

7. Deponije (sagorijevanje otpada) Ne

Mogućnosti proizvodnje energije

Energetski potencijal južnog regiona, pa i opštine Ulcinj čine obnovljivi (sunčeva energija, vjetar i potencijal mora), i neobnovljivi (nafta i gas) energetski izvori. Značajan potencijal sunčeve energije je upravo u južnom regionu.

Važan cilj ekonomske politike Crne Gore je snabdijevanje održivim, pouzdanim i konkurentnim vrstama energije, kroz:

• privlačenje investicija u energetski sektor i razvoj tržišne konkurentnosti i • povećanje energetske efikasnosti i primjenu obnovljivih izvora energije.

Sunčeva energija

Značajan potencijal sunčeve energije posjeduje opština Ulcinj. Srednji fluks direktnog sunčevog zračenja iznosi 4,45 kW/m2 (područja Ulcinja i Bara).

Studijom valorizacije prostora u cilju proizvodnje energije iz obnovljivih solarnih izvora, definisane su zone i lokacije za razvoj solarnih fotonaponskih projekata za svaku opštinu.

U opštini Ulcinj identifikovano je 9 ruralnih i 2 urbane zone, odnosno 6 urbanih i 6 ruralnih lokacija. Potencijal ruralnih zona se procjenjuje na 144,17MW, a urbanih zona na 1,11MW, dok se potencijal ruralnih lokacija procjenjuje na 38,98MW, a urbanih lokacija na 0,23MW. Većina ruralnih zona (lokacija) nalazi se na Briskoj Gori, dok se urbane zone nalaze u gradskom centru (parcele objekata javnih službi).

Nafta i gas

Kada su u pitanju neobnovljivi energetski izvori u podmorju Crnogorskog primorja, u periodu 1950 - 1991. godine, je izvedeno 17 istražnih bušotina, a u svima njima je praktično utvrđena pojava gasa i nafte. Najznačajnija lokacija za utvrđivanje mogućnosti pronalaska nafte, utvrđena je kod “antiklinalne strukture Ulcinj". Udružene jugoslovenske naftne kompanije osamdesetih godina prošlog vijeka postavile su četvrtu bušotinu južno od Ulcinja, ali nafta nije pronađena. Jugopetrol i novosadski Naftagas osamdesetih godina su bušili u Valdanosu kod Ulcinja, do dubine od 5.309 metara. Na tu bušotinu stavljen je čep, a često se u blizini mogu vidjeti velike naftne mrlje. Ta i druga istraživanja koja su usledila sve do 2003. godine dala su dobre rezultate, koje sada imaju oni koji su istraživali i koja su opredijelila nove kompanije za tender.

U jednom elaboratu u ulcinjskom bloku nalazi se potencijalnih desetak nalazišta prirodnog gasa. Krajem 2006. godine čelnici američke kompanije Foster Viler predložili su Vladi Crne Gore gradnju rafinerije kod Ulcinja. Tu bi se, kako su saopštili, prerađivala uvezena, ali i nafta eventualno pronađena u podmorju južnog Jadrana. Preradom sirove nafte dobijali bi se svi derivati, od benzina do običnog petroleja. Cijela investicija iznosila bi 1,5 milijardu eura, a zapošljavala bi 350 ljudi.

Ministarstvo ekonomije objavilo je 26. jula 2013. godine objavilo tender za istraživanje nafte i gasa u crnogorskom podmorju. Javni poziv za dostavljanje ponuda za dodjelu ugovora o koncesiji za proizvodnju ugljovodonika je trajao sedam mjeseci. Vlada je donijela odluku o raspisivanju tendera za 13 blokova u crnogorskom podmorju na površini od oko tri hiljade kilometara kvadratnih.

U maju 2014. godine, Energean Oil and Gas je predao ponudu u okviru prve runde za dodjelu Ugovora o koncesiji za proizvodnju ugljovodonika radi istraživanja i proizvodnje ugljovodonika u podmorju Crne Gore. Društvo je u junu 2016. godine postiglo dogovor s Ministarstvom ekonomije Crne Gore i šest mjeseci kasnije, ovaj ugovor je potvrđen u Skupštini Crne Gore.

U martu 2017. godine, društvo Energean Oil & Gas je potpisalo Ugovor o koncesiji za proizvodnju ugljovodonika sa državom Crnom Gorom radi istraživanja i proizvodnje ugljovodonika u podmorju Crne Gore i to u blokovima 4219-26 i 4218-30.

Da bi ispunio obavezni radni program koncesionara, kao operater u blokovima 26 i 30, Energean je realizovao 3D geofizička (seizmička) istraživanja u dva navedena bloka u podmorju Jadranskog mora.

Nakon izvršenih istraživanja, pristupilo se nastavku poslova i urađen je Elaborat procjene uticaja na životnu sredinu za istražne bušotine 5-1 i 5-2 u podmorju Crne Gore.

U narednih pola godine se očekuje da će biti izvršena prva bušenja.

Analiza mogućnosti za poboljšanje energetske efikasnosti Energetska efikasnost je jedan od prioriteta energetske politike u Crnoj Gori, a potencijal za uštedu energije primjenom mjera energetske efikasnosti je ogroman u svim sektorima potrošnje, kao što su zgrade, saobraćaj, industrija, infrastruktura itd. To je uglavnom uslovljeno zastarjelošću tehnologija, neadekvatnim održavanjem objekata i postrojenja, kao i niskom svješću korisnika kada je u pitanju energetska efikasnost. Nivo postignutih ušteda u narednom periodu će, prije svega, zavisiti od kvaliteta implementacije postojećeg zakonskog okvira, dostupnosti finansijskih mehanizama za primjenu mjera za povećanje energetske efikasnosti, ali i nivoa svijesti i znanja relevantnih učesnika i krajnjih korisnika. Kada su u pitanju mjere energetske efikasnosti, mogu se podjeliti u tri grupe: - Mjere EE koje ne zahtjevaju nikakve posebne troškove ili napore; - Mjere EE koje zahtjevaju manje troškove; - Mjere EE koje zahtijevaju veće troškove.

Mjere energetske efikasnosti, koje su sprovedene i koje će se eventualno sprovoditi, kada je u pitanju kvalifikacija na gore navedeni način, su mjere koje pripadaju svakoj od ovih grupa. 1) Pod pojmom besplatne mjere energetske efikasnosti podrazumijevaju se sve one mjere koje ne zahtijevaju investicione troškove (ili zahtijevaju vrlo male troškove), već umjesto toga zahtijevaju promjene svakodnevnog ponašanja ili neke manje organizacione promjene u sprovođenju svakodnevnih aktivnosti. Ove mjere se u literaturi često nazivaju i mjere dobrog upravljanja“ i uglavnom se odnose na eliminisanje neracionalnog korišćenja energije i nasavjesnog ponašanja zaposlenih (ostavljanje svijetla u kancelarijama preko noći, uključenih računara, otvorenih prozora u sezoni grijanja i sl.) ili na poboljšanje redovnog održavanja (zamjena slomljenih stakala, čišćenje frižidera, klima uređaja i td.). Potencijali za uštedu energije putem ove kategorije mjera su značajno veći u objektima koji su loše održavani, pa je period otplate uloženih sredstava veoma kratak. Ove mjere je lako identifikovati, većina njih je poznata zaposlenim i licima koja se bave održavanjem, ali u većini slučajeva oni nijesu svjesni koliko se novca i energije rasipa svakog mjeseca.

Primjeri mjera koje ne zahtjevaju posebne troškove ili napore su sledeći: Kad su u pitanju domaćinstva, među besplatne mjere energetske efikasnosti ubrajaju se: - Isključivanje grijanja ili hlađenja noću i onda kada nema nikoga kod kuće; - Spuštanje roletni i navlačenje zavjesa noću i izbjegavanje zaklanjanja i pokrivanja grijnih tijela zavjesama ili namještajem; - Regulisanje termostata na radijatorima, jer ako se temperatura u prostoriji smanji samo za 10 o C, godišnje se može uštedjeti oko 6% energije za grijanje; - Korišćenje prirodnog osvjetljenja u što većoj mjeri kako bi se izbjeglo uključivanje sijalica; - Isključivanje svijetla u prostorijama kada nije potrebno; - Uključivanje mašine za pranje veša i suđa samo kada su pune, najbolje noću. Savremena oprema ove vrste obično je opremljena sa tajmerima koju omogućavaju odloženi start; - Provjera zaptivanja vanjskih prozorskih otvora i ukoliko je moguće poboljšavanje jednostavnim zaptivnim sredstvom; - Zamjene ili opravka dotrajalih slavina. Kada su u pitanju organizacije, preduzeća i ustanove, među besplatne mjere za povećanje energetske efikasnosti ubrajaju se: - Podizanje svijesti zaposlenih o značaju uticaja svakog pojedinca na sveukupni utrošak energije; - Regulisanje temperature na termostatima uređaja za grijanje i vođenje računa da ne dolazi do pregrijavanja, jer se sada u najvećem broju slučajeva pregrijavanje prostorija rješava na najneefikasniji način – otvaranjem prozora i prekomjernim provjetravanjem; - Organizacija korišćenja službenih automobila na način da se izbjegne sistem „jedan službenik – jedan automobil“. 2) Kada su u pitanju mjere energetske efikasnosti koje zahtijevaju nastanak nekih manjih do srednjih troškova, postoji široka lepeza poslova koji mogu doprinijeti racionalizaciji potrošnje energije, a bez negativnog uticaja na komfor. Povrat investicije kod ove grupe mjera je u prosjeku 3-5 godina. Ovim mjerama može prethoditi preliminarni/detaljni energetski pregled konkretnog objekta ili sistema koji bi dao smjernice za intervencije ove vrste. Primjeri mjera koje se mogu sprovoditi, a pripadaju grupi mjera koje zahtjevaju malo do srednje izdvajanje sredstava su: - Zamjena dotrajalih i neefikasnih dijelova sistema grijanja i hlađenja; - Uvođenje instalacija automatskog upravljanja i automatske kontrole energetike u kući ili stanu (pametne kuće);

- Efikasni sistem kućne rasvjete (sistemska zamjena tradicionalnih sijalica i svjetiljki LED sijalicama čija je potrošnja višestruko manja); - Toplotna izolacija postojećeg plafona prema negrijanom tavanu; - Smanjenje gubitaka toplote kroz prozore ugradnjom roletni, venecijanera i sl.; - Ugradnja termostatskih ventila na grejnim tjelima unutar objekata; - Izolacija cijevi sistema za grijanje u dijelovima koji prolaze kroz negrijane prostorije; - Zamjena uređaja (potrošača) energetski efikasnijim – energetske klase A i njenih potklasa.

3) Treća grupa mjera energetske efikasnosti koja podrazumjeva mjere koje zahtjevaju nastanak većih troškova (kapitalne investicije) su tehnički zahtjevnije i povrat investicije je znatno sporiji. Za sprovođenje ove vrste mjera, ukoliko se radi o sistematskom pristupu povećanja energetske efikasnosti većih objekta, poželjno i preporučljivo bi bilo uraditi detaljan energetski pregled objekta sa preciznom analizom i predlogom intervencija. Na taj način bi se, na osnovu kvantifikovanih mjera za poboljšanje energetske efikasnosti, mogla vršiti ekonomska analiza i detaljnije planirati povrat konkretne investicije. Kada su u pitanju porodične kuće i stanovi nije neophodno raditi detaljan energetski pregled. Zapravo, nije ni preporučljivo, jer detaljan energetski pregled iziskuje prilične troškove, koji za male objekte nisu opravdani. U tim slučajevima se upućuje na projektante ili izvođače samih radova da prethodno naprave grubu ekonomsku i energetsku analizu planiranih investicija. Primjer mjera koje se mogu svrstati u ovu grupu su: - Zamjena prozora i vanjskih vrata kvalitetnijim (preporuka toplotne propustljivosti prozora 1.1 – 1.8 W/m2K); - Rekonstrukcija toplotne izolacije omotača objekta, kao i podova prema negrijanim prostorijama - Zamjena kotlova energetski efikasnijim, kao i sanacija i obnova dimnjaka koji se koriste; - Zamjena i rekonstrukcija kompletnih sistema za grijanje, efikasnijim sistemima ukoliko ekonomsko energetska studija ukazuje na isplativost; - Zamjena i rekonstrukcija javne rasvjete u smislu zamjene starih neefikasnih svjetiljki novim efikasnijim i uspostavljanjem automatske regulacije intenziteta javne rasvjete.

Zelene nabavke Jedan od mehanizama koji u velikoj mjeri može da doprinese kako smanjenju potrošnje energije u lokalnoj samoupravi, tako i promociji prinicipa EE i upotrebe OIE jesu zelene nabavke.

Lokalna samouprava može svojim primjerom pokazati kako je moguće na pravi način pristupiti ovim temama i na taj način poslati pozitivnu poruku građanima. Mehanizam koji joj to omogućava jeste proces javnih nabavki koji, u određenoj mjeri, ima unešene i neke osnovne mehanizme tako da se ovakvi zahtjevi tretiraju. Naime, u članu 50. stav 4. Zakona o javnim nabavkama ("Službeni list Crne Gore", br. 042/11 od 15.08.2011, 057/14 od 26.12.2014, 028/15 od 03.06.2015, 042/17 od 30.06.2017) kaže se: „Tehničkim karakteristikama ili specifikacijama, u skladu sa tehničkim propisima, određuje se oblik tehničko tehnoloških prednosti ili funkcionalnih karakteristika koje uključuju ili mogu da uključe upravljanje zaštitom životne sredine, zahtjeve energetske efikasnosti i socijalne zahtjeve.” kao i u članu 95, stav 1: „Kriterijum ekonomski najpovoljnija ponuda u skladu sa predmetom javne nabavke zasniva se naročito na slijedećim podkriterijumima: 7) program i stepen zaštite životne sredine, odnosno energetske efikasnosti”. Pored mjera koje se odnose na opremu i službena vozila, veoma je važno da se svijest o značaju uštede energije primjeni i kroz sve ostale nabavke gdje postoji mogućnost za to. Sami članovi Zakona ne garantuju da će i izabrana usluga ili proizvod zaista ispunjavati navedene zahtjeve, tako da je previđeno da Opština kroz izradu godišnjih planova javnih nabavki uvede i kolonu Uvođenje kriterijuma program i stepen zaštite životne sredine, odnosno energetske efikasnosti, čime bi se unaprijed označile potencijalne javne nabavke u kojima će ovaj kriterijum biti posmatran, kao štu su: nabavke opreme, javne rasvjete, nabavke službenih vozila, rekonstrukcija ili adaptacija prostora u vlasništvu Opštine i slično. Predlažu se sledeće mjere koje mogu biti primjenjenje kroz proces sprovođenja javnih nabavki, a koje doprinose EE i povećanju korišćenja OIE: • Uvođenje kriterijuma "energetski efikasan proizvod ili usluga" u tražene zahtjeve ili uvođenje istog u godišnje planove javnih nabavki, u najvećoj mogućoj mjeri, • Uvođenje kriterijuma "energetski efikasan proizvod ili usluga" za kupovinu električnih uređaja za zgrade u vlasništvu Opštine Ulcinj, • Uvođenje kriterijuma "energetski efikasan proizvod ili usluga" za kupovinu službenih vozila u vlasništvu institucija lokalne samoprave.

DEFINISANJE ENERGETSKIH CILJEVA I MJERA

Zakonom o energetici Crne Gore definisano je da se energetska politika na lokalnom nivou sprovodi kroz izradu lokalnih energetskih planova kao krovnih dokumenata, koji na bazi prikupljenih podataka o postojećem stanju identifikuju i daju precizne i jasne odrednice za sprovođenje projekata i mjera energetske efikasnosti, te korišćenja obnovljivih izvora energije na lokalnom nivou. Znači, jedinice lokalne samouprave su pravno - strateškim okvirom označene kao jedan od ključnih subjekata obavljanja energetskih djelatnosti. U sprovođenju energetske politike organi lokalne uprave, kao najbliži građanima, najbolje razumiju njihove potrebe i imaju mogućnosti i mehanizme usaglašavanja javnih i drugih interesa. Lokalni energetski koncept predstavlja skup ciljeva i mjera za njihovo ostvarenje kojima se želi postići optimalan energetski razvoj lokalne zajednice. Ciljevi moraju biti realno i konkretno definisani, sa rokovima za njihovo postizanje. Ovako definisani ciljevi će omogućiti adekvatno praćenje njihove realizacije.

Definisanje ciljeva

Energetski koncept se ne može zasnivati isključivo na lokalnim prilikama, nego se pri njegovom koncipiranju, ali i pri realizaciji, mora voditi računa i o širim interesima i opredjeljenjima. Kada je riječ o opštini Ulcinj, to znači da se mora voditi računa o opredjeljenjima Crne Gore po pitanju razvoja energetike, ali i o stremljenjima Evropske unije, koji predstavljaju strateški okvir u koji Ulcinj treba da se uklopi. Kada je riječ o energetici, pitanje održivosti predstavlja ključni izazov. Razlog za to je činjenica da energetika ima toliki uticaj na sva tri stuba održivog razvoja (ekonomija, ekologija i društvo) da počinje da ugrožava i opstanak staovništva pojedinih teritorija. To se odnosi kako na proizvodnju, tako i na potrošnju energije. Energetski koncept opstine Ulcinj bi trebao da se zasniva na sljedećim tezama: a) Najracionalnije i najekonomičnije je poštovati sljedeću hijerarhiju u poboljšanju energetskog balansa jednog područja 1. Smanjenje potrebe za energijom i štednjom koje dovode do manje potrošnje (Demand reduction) 2. Korišćenje efikasnije tehnologije za transformaciju energije i za pružanje usluge krajnjem korisniku (Transformation and End Use Efficency) 3. Korišćenje energije iz otpada (Waste energy) 4. Korišćenje energije dobijene iz obnovljivih izvora (Renewable energy)

Grafikon br. 5 Piramida hijerarhije mjera

b) Svim građanima i privrednim subjektima treba se obezbijediti kvalitetan i konstantan pristup energiji; d) Neophodno je povećanje kapaciteta opštinskih službi za praćenje energetskog bilansa Opštine i energetskih projekata; e) Građani su djelotvorniji nego tehnologija: ponašanje građana i način na koji koriste energiju je daleko bitniji od tehnologije kojom se raspolaže, zbog toga su mjere podizanja svijesti i prilagođavanja navika i ponašanja bitniji od tehnoloških inovacija; Praćenjem ovih smjernica opština Ulcinj će osigurati energetski, ekonomski i ekološki optimalan razvoj lokalne energetike. Usvajanjem ovog Plana, opština Ulcinj ima priliku da preuzme aktivno učešće u kontroli i podsticanju razvoja napredne energetike.

Ciljevi nacionalnih strategija, programa i planova u energetici Generalne smjernice razvoja energetike Crne Gore definisane su u Energetskoj politici Crne Gore do 2030. godine, poglavlje 1.3, a to su: • održivi razvoj energetike; • razvoj konkurentnog tržišta i • sigurnost snabdijevanja energijom. Crna Gora, kao zemlja kandidat za EU, ima za obavezu da prati evropsku energetsku politiku kroz harmonizaciju nacionalnih strategija, legislative i regulative sa evropskim. EU je definisala razvoj energetike do 2020. sa politikom 20-20-20 do 2020. godine, odnosno 20% smanjenje energetske potrošnje do 2020. u odnosu na potrošnju finalne energije iz 1990, povećanje udjela OIE na 20% u ukupnoj finalnoj energetskoj potrošnji do 2020. i smanjenje emisije gasova sa uticajem staklene bašte za 20 % u odnosu na nivo iz 1990. do 2020. godine.

Kako bi se dostigao ovaj cilj za cjelokupno područje EU, definisani su jedinstveni ciljevi za svaku od zemalja članica EU. Crna Gora kao jedna od potpisnica Sporazuma o formiranju Energetske zajednice jugoistočne Evrope ima obaveze harmonizacije zakonodavstva sa EU direktivama iz oblasti energetike. Za oblast obnovljivih izvora energije (OIE) najznačajnija je direktiva 2009/28/EC o promociji energije iz obnovljivih izvora. Direktivom se definišu individualni nacionalni ciljevi koji će za posledicu imati da EU kao cjelina postigne 20% energije iz obnovljivih izvora u bruto finalnoj potrošnji energije. Nacionalni cilj korišćenja energije iz obnovljivih izvora, koji predstavlja udio energije iz obnovljivih izvora u ukupnoj bruto finalnoj potrošnji energije, određen je za Crnu Goru na nivou od 33% u skladu sa Odlukom (2012/04/MC-EnC od 18. oktobra 2012. godine) donesenom na 10. sastanku Ministarskog savjeta Energetske zajednice. Ova Odluka obavezuje Crnu Goru da implementira Direktivu 2009/28/EC o promociji korišćenja energije iz obnovljivih izvora u svoj zakonodavni sistem. Direktiva predviđa izradu Nacionalnog akcionog plana za obnovljive izvore energije u skladu sa usvojenim obrascem za izradu ovog dokumenta (obrazac definisan Odlukom 2009/548/EC). Novi Akcioni plan energetske efikasnosti za 2016 - 2018. obuhvata set konkretnih mjera koje treba preduzeti u vezi sa energetskom efikasnošću, zajedno sa identifikacijom EE ciljeva u velikom broju sektora potrošnje energije (javni i privatni sektor, zgrade, domaćinstva itd). Akcioni planovi energetske efikasnosti se donose na period od tri godine. Na osnovu postojećih strateških dokumenata i akcionih planova, da se zaključiti da prioritet u dostizanju ciljeva EE predstavljaju primjena u zgradarstvu, odnosno prvenstveno sektoru javnih usluga i domaćinstava, kao i usluga i industriji, zatim efikasna proizvodnja i distribucija energije, kao i efikasno korišćenje resursa pri proizvodnji toplote u industrijskim procesima, pa konačno korišćenje energetski-efikasnih uređaja u svim sektorima. S druge strane, prioritet za razvoj OIE, predstavljaju efikasno korišćenje resursa koji se već upotrebljavaju u energetske svrhe, prvenstveno hidroenergije i drvne biomase, a dat je naglasak i na povećanom, ali optimalnom korišćenju lokalnih resursa za proizvodnju energije i energenata. Pod optimalnim korišćenjem resursima se podrazumijevaju oni obnovljivi izvori energije čija valorizacija predstavlja najekonomičnije i najefikasnije rješenje sa najmanjim uticajem na životnu sredinu.

Definisanje ciljeva i indikatora u lokalnoj energetici

Kad je opština Ulcinj u pitanju, mora se imati u vidu prije svega potencijal vjetra i Sunca, koji je značajan. Takođe, uočava se i potencijal u biomasi. Na teritoriji opštine Ulcinj se već generacijama, što se energetskih izvora tiče, posiječe veća količina drveta za ogrijev. Podaci o potrošnji energije na teritoriji Ulcinja iz Poglavlja 4 jasno govore da se radi o klasičnom potrošačkom profilu gdje dominiraju električna energija i ogrijevno drvo. S obzirom na navedeno, opredjeljenje opštine Ulcinj je da se njen energetski koncept, tj. budući energetski razvoj, bazira na smanjenju potrošnje s jedne strane, i povećanju proizvodnje energije uz što veće učešće obnovljivih izvora, s druge strane. 56

Kad je štednja energije u pitanju, evidentno je da se najveće uštede očekuju kod električne energije, i to prije svega ukoliko bi se uvelo centralno grijanje u objektima javne uprave, te ugradnjom LED rasvjete. Druga oblast koja ima veliki potencijal za uštede je unapređenje energetskih karakteristika zgrada, pri čemu se u našim uslovima misli prije svega na termoizolaciju zgrada. Radi se o izuzetno efikasnoj mjeri uštede, iako to može biti problematično jer je prilično skupa mjera u pogledu početnih ulaganja. Velike uštede se svakako postižu i izgradnjom fotonaponskih panela, ali se radi o mjeri koja se uglavnom sprovodi prilikom gradnje objekata, pa na to treba obratiti pažnju prije svega prilikom sprovođenja planova podizanja energetske svijesti građana, kroz programe lokalne uprave. Govoreći o proizvodnji energije, svakako najveći potencijal nosi energija Sunca i energija vjetra, jer tu Ulcinj prednjači u odnosu na ostale opštine u Crnoj Gori. Korišćenje solarne energije se uglavnom vezuje za pripremu potrošne tople vode, kao i za proizvodnju električne energije u fotonaponskim panelima. Ministarstvo ekonomije je u više navrata kroz program MonteSol pomagalo postavljanje instalacija za pripremu potrošne tople vode. U ovom momentu ne postoje informacije o planovima za nastavak tog programa, ali s obzirom da se radi o mjeri koja je našla svoje mjesto u svim strateškim dokumentima Crne Gore, za očekivati je da se navedeni program nastavi. Proizvodnja električne energije u fotonaponskim panelima svakako nosi veliki potencijal za proizvodnju energije, ali trenutno ne postoji dovoljno razvijena podzakonska regulativa koja je neophodna za veću primjenu ovih potencijalno veoma primjenjivih sistema. Pored navedenog, Opština Ulcinj će raditi na striktnoj primjeni svih propisa iz oblasti planiranja prostora i izgradnje objekata, naročito odredbi tih propisa koje doprinose smanjenju potrošnje energije, odnosno njenom racionalnom korišćenju.

Mjere za postizanje veće energetske efikasnosti U analizi potrošnje je dat osnovni pregled objekata opštine Ulcinj i kao opšti zaključak jasno je da potencijali za uštedu energije postoje, ali da bi se kvantifikovale energetske uštede, potrebno je uraditi detaljne energetske analize. Obzirom da se Lokalni energetski plan donosi na period od 10 godina, u ovom poglavlju će se definisati niz aktivnosti koje će neminovno doprinijeti povećanju stepena energetske efikasnosti i donijeti uštede u pogledu potrošnje energije. Definisane mjere za poboljšanje energetske efikasnosti date u nastavku odnose se samo na one mjere gdje lokalna samouprava ima ili može imati uticaja. Jedna od najznačajnijih prepreka za sveobuhvatnije sprovođenje aktivnosti vezanih za upravljanje energijom na lokalnom nivou jeste nedostatak institucionalnih kapaciteta, nedostatak finansijskih sredstava, kao i nedovoljna informisanost zaposlenih. Kako bi pregled pomenutih mjera bio jasniji, one su načelno podijeljene na planirane mjere prema domaćinstvima, mjere prema sektoru usluga, mjere koje je potrebno da preduzme Opština za podizanje nivoa energetske efikasnosti objekata u njenom vlasništvu, mjere u javnoj

rasvjeti, i mjere vezane za uštede u potrošnji naftnih derivata kada je u pitanju vozni park u vlasništvu Opštine.

Smjernice iz PUP-a

1. Sljedeće mjere biće primjenjene za izgradnju svih planiranih objekata, kao i na postojeće objekte:

• Prvi prioritet – smanjiti energetska opterećenja maksimalnim smanjenjem toplotnih gubitaka tokom grejnih perioda (zima) i smanjenjem gubitaka tokom perioda kada se prostor hladi (ljeto). Ovo se može postići poboljšanjem termalnih i izolacionih karakteristika građevinskih materijala, tj. fasade, zastakljenja, i zaštite od sunca (brisoleji, roletne, itd.). • Drugi prioritet – primijeniti pasivne strategije prilikom projektovanja planiranih objekata, kao što su prirodna ventilacija, bolja upotreba prirodnog svijetla i termalne mase. Lokacija, orijentacija i oblik objekata su takobe značajni i moraju se obraditi. • Treći prioritet – primijeniti aktivne strategije prilikom projektovanja planiranih objekata, kao što je projektovanje podnog grijanja/hlađenja, klimatizacija zračenjem i druga rješenja na nivou grupe objekata. • Četvrti prioritet – ponovna upotreba energije u cilju povećanja efikasnosti građevinskih instalacija, kao što su sistemi za ventilaciju, hlađenje i proizvodnju tople sanitarne vode. • Peti prioritet – proizvodnja energije iz obnovljivih resursa.

2. Podobnost i izvodljivost upotrebe obnovljivih energetskih resursa će se obraditi za svaki planirani objekat. Ovim su obuhvaćeni:

• Solarna energija - Ulcinj je veoma prikladno područje za eksploataciju solarne energije, što bi u značajnoj mjeri doprinijelo zadovoljenju potreba za električnom energijom i grijanjem. Veća primjena fotovoltaičnih i solarnih modula može smanjiti opterećenje elektroenergetske mreže, naročito u ljetnjim mjesecima, kada se i očekuju najveća opterećenja. Treba razmotriti primjenu kako velikih solarnih sistema (npr. solarne farme), tako i upotrebu solarne energije na lokalnom nivou ili u pojedinačnim objektima u okviru planirane izgradnje u opštini Ulcinj • Geotermalna energija, naročito na području zaleđa • Sistemi hlađenja morskom vodom, naročito za objekte na obali • Energija vjetra, naročito na visokim, otvorenim prostorima

3. Novi projekti većeg obima:

• Farma vetrenjača Možura (Ugovor o koncesiji – 23 turbine – 46 MW) - REALIZOVANO • Solar PV – Izgradnja solarnih fotovoltaičnih farmi na 6 ruralnih lokacija, ukupne površine 33,15 ha, sa potencijalom solarne energije 8,29 MW, i na 6 urbanih lokacija, ukupne površine 0,94 ha, sa potencijalom solarne energije 0,23 MW.

Predložene mjere za povećanje energetske efikasnosti

1. Energetski menadžment Lokalna samuprava je odgovorna za potrošnju energije u sektoru javnih usluga, dakle za potrošnju energije u zgradama u vlasništvu Opštine. Najčešće su to veliki potrošači energije, poput vodovoda i kanalizacije, javne rasvjete. Ukupni troškovi za energiju i vodu predstavljaju značajnu stavku u lokalnim budžetima. Sistemskim upravljanjem energijom i sprovođenjem projekata za poboljšanje energetske efikasnosti moguće je ostvariti novčane uštede od 30% i više na godišnjem nivou. Uvođenje energetskog menadžmenta, tj. zaduživanjem ili zapošljavanjem jednog ili više zaposlenih, ili uspostavljanjem tima koji bi bio glavni nosilac aktivnosti u pogledu primjene mjera energetske efikasnosti i korišćenja obnovljivih izvora bi bilo dobro rješenje za ovu mjeru. Uz sve obaveze koje proističu iz zakona i podzakonskih akata, a s obzirom da je Vlada Crne Gore uvrstila energetsku efikasnost u svoje prioritete, izvjesno je da se može obezbijediti značajna pomoć i kvalitetna saradnja na svim nivoima. Ovu mjeru bi trebalo realizovati u prvom trogodišnjem periodu, a ona ima uticaja na sve ostale mjere i utiče na sve mjere i aktivnosti na nivou opštine.

2. Edukacija i podizanje nivoa svijesti Neophodna je edukacija i transfer znanja u oblasti korišćenja energije odgovornih osoba, tehničkih lica, kao i svih zaposlenih. Edukacija stanovništva u cilju podizanja nivoa svijesti građana, putem medija: radio i TV, novine, podrška kroz javne radove i javne nabavke. Poboljšanje koordinacije, saradnje i razmjena iskustava između nadležnih organa, prvenstveno sa Ministarstvom ekonomije, Zajednicom opština Crne Gore, kao i ostalim opštinama, je takođe važno. Ministarstvo ekonomije je posljednjih godina sprovelo više projekata koji imaju značajan uticaj na korišćenje energije na lokalnom nivou. Ova mjera treba da traje tokom cjelokupnog perioda koji obrađuje ovaj Plan. Ova mjera bi mogla da se realizuje u saradnji sa Zajednicom opština Crne Gore i Ministarstvom ekonomije kako bi se uključile i druge lokalne samouprave.

3. Izrada Registra zgrada Ova mjera podrazumijeva aktivnosti na izradi Registra zgrada u vlasništvu Opštine. Nakon izrade Registra, potrebno je pristupiti izradi preliminarnih energetskih pregleda zgrada, a u zavisnosti od dobijenih rezultata odabrati objekte na kojima je potrebno izvršiti određene izmjene, a sve u cilju smanjenja potrošnje energije i poboljšanja uslova boravka u njima. Ministarstvo ekonomije, Direktorat za energetsku efikasnost, je u proteklom periodu stvorio kvalitetne uslove u oblasti vršenja energetskih pregleda, tako što je kroz stručne obuke formiran određeni broj obučenih kvalifikovanih lica za vršenje energetskih pregleda. Realizacija ove mjere je moguća tokom prve godine posmatranog perioda.

4. Ugradnja energetski efikasne rasvjete (u opštinskim zgradama i javna rasvjeta) Javna rasvjeta, kao jedan od većih potrošača električne energije na nivou opštine, je važan segment u uspostavljanju energetske efikasnosti. Ugradnja LED rasvjete, ima više pozitivnih efekata: bolje osvjetljenje, manju potrošnju električne energije, smanjenje troškova održavanja, a period povrata investicije je oko 7 godina. U prvom koraku potrebno je izraditi geografski informacioni sistem (GIS) javne rasvjete koji će dati jasan popis pojedinačnih rasvjetnih tijela i njihove snage, kao i svih brojila električne energije, i poslužiti kao osnova sistemu za kontrolu i upravljanje javnom rasvjetom. Nakon toga potrebno je uraditi idejno rješenje i ekonomsku analizu za zamjenu postojećih sijalica koja će pokazati kolika su sredstva neophodna za realizaciju takvog projekta. U zavisnosti od finansijskih mogućnosti opštine treba postepeno vršiti zamjenu postojećih neefikasnih sijalica odnosno svjetiljki novom LED rasvjetom.

5. Programi podrške za stanovništvo Mogućnosti za programe podrške za stanovništvo u cilju smanjivanja potrošnje energije i vode, kao i emisije štetnih gasova ima mnogo. Opština Ulcinj će u prve tri godine raditi na definisanju mjera podrške za tu ciljnu grupu. Takođe, potrebno je raditi na podsticanju modela rekonstrukcije objekata koji za cilj imaju povećanje energetske efikasnosti, kao i na kreiranju subvencija za izradu termoizolacije stambenih objekata.

6. Programi podrške za pravna lica Ova mjera podrazumijeva aktivnosti na uspostavljanju programa podrške za pravna lica kojima bi se definisale olakšice u smislu poreskih i drugih obaveza, ukoliko se sprovede određena mjera energetske efikasnosti. Mjere se mogu odnositi na olakšice prilikom ugradnje solarnih kolektora, centralnog grijanja na biomasu ili gas/plin. Moguće je podsticati nabavku ekološki prihvatljivih vozila (opštinskih, taksi udruženja itd), na primjer za početak hibridna vozila (benzinski i električni motor), a kasnije i električnih vozila, kroz program oslobađanja plaćanja određenih dažbina prilikom kupovine i/ili registracije.

7. Ugradnja solarnih panela na krovu zgrade Opštine Oblast koja najviše utiče na finansijsku situaciju Opštine je povećanje energetske efikasnosti u zgradama koje koristi Opština. Kao dobar primjer bi bila ugradnja solarnih panela na krovu Opštine, koji bi uticao na i podizanje svijesti građana, koji bi u narednom periodu mogli implementirati slična rješenja i na svojim stambenim jedinicama. Na ovaj način bi se ostvarile visoke uštede u potrošnji električne energije i to u relativno kratkom roku.

8. Rekonstrukcija obrazovnih objekata Neophodno je izvršiti rekonstrukciju obrazovnih objekata (vrtić, osnovna škola, područne jedinice, srednja škola) koja bi podrazumijevala zamjenu postojeće fasade, sanaciju krova,

zidova, zamjenu stolarije i sistema grijanja. Navedene djelatnosti (pa i objekti) su u nadležnosti Vlade (Ministarstvo prosvjete), pa bi realizacija ove mjere bila prevashodno njihova nadležnost. Moguće je da lokalna samouprava pomogne jednu takvu aktivnost, ali trenutno stanje finansija i finansijske mogućnosti Opštine Ulcinj ne upućuju na stvaranje takvih mogućnosti u skorijem periodu.

Troškove realizacije mjera 5-7 će biti moguće ocijeniti tek po izradi projekata, ako ne glavnih, a ono barem idejnih projekata koji u principu daju dovoljno podataka za procjenu iznosa neophodnih investicija.

FINANSIJSKA SREDSTAVA ZA REALIZACIJU LOKALNOG ENERGETSKOG PLANA

Budžet lokalnih samouprava

Opština Ulcinj, kao i druge lokalne samouprave u Crnoj Gori predstavlja samostalnu jedinicu u skladu sa Zakonom o lokalnoj samoupravi. Finansiranje se vrši od sopstvenih prihoda i prikupljanja poreza i dotacija, kao i donacija od strane Budžeta Crne Gore. Budžet Opštine se donosi shodno Zakonu o finansiranju lokalne samouprave, i njim se uređuju izvori sredstava, način finansijskog izravnanja i korišćenja uslovnih dotacija, kao i način finansiranja sopstvenih poslova lokalne samouprave. To je osnovni finansijski dokument, kojim se procjenjuju prihodi i primici i rashodi i izdaci za jednu fiskalnu godinu. Sredstva budžeta koriste se za finansiranje poslova, funkcija i programa Opštine, u visini koja je nužno potrebna za njihovo obavljanje. Zakon o efikasnom korišćenju energije predviđa mogućnost finansiranja mjera energetske efikasnosti jedinice lokalne samouprave iz budžeta Crne Gore za mjere iz programa poboljšanja energetske efikasnosti jedinice lokalne samouprave, koji je usklađen sa akcionim planom. Crnoj Gori, kao kandidatu za EU, se otvaraju mogućnosti korišćenja EU fondova za razvojne projekte, a posebno ukoliko predloženi projekti pomažu održiviji razvoj lokalnih samouprava u skladu sa EU politikom. Pored evropskih, postoje i međunarodni fondovi, kao i međunarodne banke koje nude tehničku pomoć, ali i finansijsku podršku pri realizaciji projekata, kao što su Evropska investiciona banka (EIB), Evropska banka za rekonstrukciju i razvoj (EBRD), Njemačka razvojna banka (KFW) i druge. Stoga, savjetuje se da Opština postavi kao jedan od svojih prioriteta povećanje kapaciteta nadležnog organa zaduženog za pripremu i realizaciju projekata za finansiranje putem EU poziva, kako bi mogla što više da iskoristi ove mogućnosti, kako sada, tako i ubuduće. Takođe, kao lokalna samouprava, a u cilju razmjene iskustava i pomoći pri pronalaženju finansijskih sredstava za implementaciju energetskih projekata koji promovišu održivi razvoj, Opština se može priključiti međunarodnim asocijacijama i programima za podršku razvoja održive energetike na lokalnom nivou. Opština je već član Zajednice opština Crne Gore, pa se tako može povezati sa ovakvim i sličnim institucijama u regionu i Evropi i imati pristup obukama vezanim za bolju organizaciju i načine realizacije projekata iz oblasti energetike. Što se tiče detaljne procjene investicija za izvođenje mjera energetske efikasnosti, kao i uvođenja u budžet lokalne samouprave, ovo će biti urađeno kroz trogodišnje programe poboljšanja energetske efikasnosti i kroz godišnje akcione planove, kao što je to predvidjeno pomenutim Zakonom.

Kreiranje privatno ‐ javnih partnerstava i uključenje privatnog sektora davanjem koncesije

Pri planiranju većih kapitalnih investicija, Opština treba uzeti u obzir obzir mogućnost saradnje sa privatnim sektorom. U oblasti energetskih projekata ova saradnja se može realizovati kroz javno ‐ privatno partnerstvo. Javno ‐ privatno partnerstvo se može realizovati na nekoliko načina (javna uprava predaje određeno lokalno ili državno dobro na korišćenje, najčešće u formi koncesije ili zakupa zemljišta, ili model kada je lokalna samouprava kroz zajedničko preduzeće uključena u realizaciju i vođenje samog projekta). Kada se govori o energetskim projektima, pravni i regulatorni okvir trebaju biti unaprijeđeni na nacionalnom nivou kako bi olakšali saradnju na lokalnom i nacionalnom nivou. Zakonom o koncesijama uređuju se uslovi, način i postupak davanja koncesija, predmet koncesija i druga pitanja od značaja za ostvarivanje koncesije. Kao predmet djelovanja, ovaj Zakon, između drugih predmeta navodi i: projektovanje, izgradnju, održavanje i korišćenje energetskih i drugih objekata radi proizvodnje, prenosa i distribucije električne energije, toplotne energije i gasa ili njihovu rekonstrukciju, modernizaciju, održavanje i korišćenje. Iako u Crnoj Gori do sada nije zaživjelo, usluge za poboljšanje EE se mogu ostvarivati i Ugovorom o energetskom učinku, u kome se sprovođenje mjera EE plaća prema ugovorenom stepenu poboljšanja EE i ispunjenju drugih ugovorenih uslova u pogledu ostvarenih poboljšanja za neke od navedenih mjera.

REZIME LOKALNOG ENERGETSKOG PLANA

Lokalni energetski plan opštine Ulcinj nastao je kroz inicijativu Predsjednika opštine, a u skladu sa preporukama i obavezama koje su date u Zakonu o energetici, Energetskoj politici Crne Gore do 2030. godine i Strategiji razvoja energetike Crne Gore do 2025. godine. Izrada Plana je u potpunosti finansirana sredstvima Opštine. Pravni osnov za donošenje Lokalnog energetskog plana opštine Ulcinj sadržan je u članu 12 Zakona o energetici. Istim članom Zakona definisan je i sadržaj Plana. Lokalni energetski plan je pripremljen za period od deset godina, a odnosi se na cjelokupno područje opštine Ulcinj. Prihvaćeni koncept održivog razvoja opštine Ulcinj obavezuje da se definišu modeli odgovornije i efikasnije upotrebe energije kao resursa. Usvajanjem ovog Plana doći će do inicijativa i realizacije aktivnosti na održivom upravljanju energentima i „zelenom” razvoju opštine. U uvodnom dijelu ovog dokumenta dat je pregled strateških dokumenata i zakonske regulative čije je sprovođenje u određenoj mjeri obaveza lokalne samouprave, kao i metodologije izrade dokumenta. Jedno od posebnih pitanja koje je bilo predmet analize LEP-a je proizvodnja, prenos i distribucija energije i isto je svakako jedno od najvećih izazova za upravljanje u ovom sektoru. Analiza je obuhvatila pojedinačno energente: ugalj, drvo, električnu energiju, naftu i naftne derivate. Ukazano je na energetske potencijale opštine Ulcinj, posebno na moguće korišćenje energije vjetra i Sunca. Realizacija takvih projekata bi sigurno uveliko izmijenila perspektivu razvoja ovog kraja. Lokalnim planom urađena je i analiza potrošnje energije po tipu energenta prije svega električne energije i drvne biomase. Pored ovakve analize u razmatranje je uzeto i korišćenje energenata po sektorima. U tom smislu obrađeni su administrativne zgrade uprave i preduzeća, te domaćinstava, sektor saobraćaja (vozila u vlasništvu lokalne i državne uprave; i dr).

Referentni inventar emisija CO2, predstavlja nesporni dio Plana i projekcije su bazirane na iznijetim podacima. Obuhvaćena su dva glavna izvora ove vrste zagađenja: i to potrošnja električne energije i proizvodnja organskog otpada. Urađena je i osnovna analiza mogućih intervencija radi povećanja energetske efikasnosti. Urađena je i procjena buduće planirane potrošnje električne energije, a analiza energetskih potencijala lokalne samouprave obuhvatila je razmatranje mogućnosti proizvodnje energije i razvoja prenosa i distribucije na teritoriji opštine, mogućnosti korišćenja mjera energetske efikasnosti, kao i sagledavanje potencijala i mogućnosti povećanja korišćenja obnovljivih izvora energije. Dalje, implementacija identifikovanih mjera energetske efikasnosti, koja će omogućiti smanjenje emisija CO2, svakako predstavlja domen u kojem će Opština djelovati i to kroz

podršku u sistemskom projektovanju i upravljanju energijom u zgradama, održivom saobraćaju, korišćenje alternativnih energenata i unapređenje sistema javne rasvjete. Posebno poglavlje dokumenta bavi se pitanjima mjera koje se moraju sprovesti kako bi se dostigli definisani ciljevi. Data je procjena opštih i posebnih mjera i aktivnosti na smanjenju emisija CO2. Finansijska sredstva su nesporno jedan od najvažnih elemenata za sprovođenje postulata ovog Plana i u tom smislu obrađeni su potencijalni izvori finansiranja.

LITERATURA

Land Administration and Management Project - LAMP. Projekat zemljišne administracije i upravljanja Procjene stanovništva i osnovni demografski pokazatelji 2016. godina, MONSTAT Pravila o licencama za obavljanje energetskih djelatnosti „Službeni list Crne Gore“ 50/16 ''Emission Factors for Greenhouse Gas Inventories’’, EPA, April 2014 Projekcije stanovništva Crne Gore do 2060. godine sa strukturnom analizom, MONSTAT, 2014 Prostorno-urbanistički plan opštine Ulcinj 2020 Strateški plan razvoja opštine Ulcinj 2016 – 2020