Ekološki Problemi Opštine Ulcinj

Home , Ada Bojana, Bratica, Darza, Fraskanjel, Kodre, Kolonza

Đuro Dabović

PROSTORNO – EKOLOŠKI PROBLEMI OPŠTINE ULCINJ

Ulcinj 2007. Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 2 -

S A D R Ž A J

OPŠTI DIO 1. Uvod ...... 3 1.1. Obuhvat, geografski položaj, reljef i geološka građa...... 5 1.2. Klima...... 7 1.3. Hidrografija i hidrološke prilike...... 10 1.3.1. Mineralni izvori...... 11

DRUGI DIO 2. Problemi životne sredine opštine Ulcinj...... 12 2.1. Opšte stanje životne sredine...... 12 2.2. Analiza i ocjena stanja troposfere(vazduha)...... 14 2.3. Ekološki problemi vezani za hidrosferu...... 16 2.3.1. Podzemne vode...... 18 2.3.2. Stanje površinskih slatkih voda...... 19 2.3.2.1. Rijeka Bojana - ,,Crnogorsko-albanski Amazon˝...... 21 2.3.2.2. Šasko jezero-dragulj Ulcinja...... 23 2.3.2.3. Zoganjsko jezero (Blato)...... 25 2.3.2.4. Port i kanal Milena-nekada ponos, danas crna tačka...... 26 2.4. Mineralni izvori i njihova zaštita...... 32 2.5. Ekološki i prostorni problemi plaža...... 35 2.5.1. Pjeskovite plaže...... 35 2.5.1.1. Ada Bojana...... 35 2.5.1.2. Velika plaža...... 39 2.5.1.3. Mala (gradska) plaža...... 41 2.5.2. Šljunkovite plaže...... 42 2.5.2.1. Plaža Liman...... 43 2.5.2.2. Valdanos...... 43 2.5.2.3. Kruče...... 47 2.6. Brdo Pinješ-Park šuma...... 52 2.7. Problem prostora opštine Ulcinj...... 53 2.7.1. Problem saobraćajne infrastrukture...... 56 2.8. Buka i vibracije...... 57 2.8.1. Djelovanje buke na sluh...... 58 2.8.1.2. Uticaj buke na organizam...... 58 2.8.1.3. Problemi buke u opštini Ulcinj...... 59 2.9. Ekološka društva na prostoru opštine Ulcinj...... 59 3. Ekološki kalendar...... 62 4. Zaključak...... 63 5. Literatura...... 64

Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 3 -

UVOD

,,Priroda ne pravi prevare - ona je uvijek istinita, uvijek stroga; ona je uvijek u pravu - greške i zablude dolaze od ljudi" Gete

Zagađenost vazduha, voda, vode za piće, zagađenost, erozija i deflacija tla, uništavanje šuma i vegetacije, nekontrolisana upotreba pesticida i hemikalija, zagađenost hrane, anarhična i agresivna urbanistička izgradnja, prenaseljenost naselja, buka, jonizujuća i druga zračenja, iscrpljivanje mineralnih i energetskih bogatstava prirode, promjene u ekosferi i štetne manifestacije ovih pojava na ljudima, koje se sreću u pojedinim djelovima naše planete, naročito u urbanizovanim i industrijalizovanim zemljama svijeta , zabrinuli su čovječanstvo i, gotovo sve struke savremenog društva. Opravdana intervencija države u zaštiti životne sredine je u svemu, u posljednjih trideset godina, išla puten sanacije akutnog stanja, šesdesetih, do zaštite osamdesetih i preventive, u devedesetim godinama. Zaštita životne sredine je klasičan primjer problema eksterne prirode koji opravdava intervenciju države u regulisanju odnosa između subjekata i objekata zaštite životne sredine. Iz podjele nadležnosti i obaveza između različitih nivoa vlasti i uprave, kao i iz prirode oblasti, koja se želi regulisati, proizilazi i sistem racionalnog i institucionalnog organizovanja državne uprave u ovoj, multidisciplinarnoj oblasti. Tempo tehnološko – ekonomskih promjena zahtjeva povećanu pažnju u pogledu prognoze budućnoti i mjera da se životna sredina zaštiti prije nego dođe do poremećaja. Razmišljanje o budućnosti i prognoza iskazuju vrijeme reakcije i preduzimanje mjera uz adekvatno smanjenje troškova zaštite i veći broj alternativnih mjera za sprječavanje uticaja, a istovremeno, obezbjeđuje da se osnovna prava budućih generacija ispune u funkciji održivog razvoja. Termin ,,održivog razvoja" sve je više u upotrebi u domaćoj, stručnoj terminologoji, jer je postalo jasno, na osnovu svjetskih iskustava, da je planiranje i projektovanje, sa samo ekonomskim elementima, postala kategorija razvoja sa dalekosežnim posljedicama po životno okruženje. Uništavanje prostora neplanskom izgradnjom, betoniranje obala i saobraćajnica, degradiranje kvaliteta zemljišta i voda, uklanjanje prirodne vegetacije, uništavanje životnih lanaca, od najsitnijih, mikro do najsloženijih, makro organizama, doprinose ozbiljnim poremećajima u životnoj sredini u čijem središtu jeste čovjek. Po prirodnim postulatima, čovjek može samo do jedne granice da sebi podređuje prirodu, odnosno, do one granice kada njegovo ponašanje ne postane pogubno po opšti razvitak živih organizama, pa i sam opstanak. Anomalije antropogenog djelovanja vidljive su na svakom koraku toliko da se na njih privikavamo kao na ,,prirodne stvari". Međutim, globalne promjene na planeti Zemlji, u arealima svih njenih medija, dovode do klimatskih promjena, zdravstvenih tjegoba, čak i do odumiranja pojedinih živih organizama. Sopstvenim djelovanjem čovjek sebi nanosi više štete nego sva priroda zajedno, jer mu se ,,odrođavanje" od prirode Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 4 - višestruko sveti. Zbog toga je značaj u konceptu ,,održivog razvoja" u planiranju prostora sagledavanjem očima multidisciplinarnog tima, u kome je, pored inžinjera tehničke struke, od jednakog značaja prisustvo stručnjaka iz prirodnih oblasti kao, geografije, biologije, hemije, fizike i dr. Poslednjih decenija problem životne sredine se u našoj zemlji do te mjere zaoštrio da je na mnogim lokacijama zaštita životne sredine postala ograničavajući parametar razvoja. Ova činjenica ima naročitu težinu u turističkoj regiji kakva je opština Ulcinj. Zaostala nerješena problematika iz prethodnih perioda, kao posljedica nemarnog odnosa prema životnoj sredini, prenosi se i u narednu dekadu, tako da mnoge konstatacije izvedene još osamdesetih i devedesetih godina u raznim studijama, važe i dalje, uz produbljenje nekih drugih problema. Zadatak ovog skromnog rada jeste unapređenje životne sredine kroz adekvatnu valorizaciju prostora. Ovim radom sam pokušao da ukažem na najznačajnije ekološke i prostorne probleme opštine Ulcinj, na njihove posljedice i mogućnosti njihovog rješenja. Međutim, neki prostorni i ekoliški problemi ove opštine, koji vuku korjene još od davnog perioda prošlosti, kao što su prevelika zbijenost stambenih objekata na pojedinim lokacijama i nemogućnosti proširivanja ulica na tim lokacijama, ne mogu se u potpunosti otkloniti, ali se može raditi na zaustavljanju njihovog daljeg produbljivanja. S druge strane, postoje i takvi prostorno – ekološki problemi koji se u potpunosti mogu otkloniti, ili pak u značajnoj mjeri, sanirati. Ovdje se prije svega misli na poboljšanje saobraćajne infrastrukture van gradskog naselja, ograničavanje nekontrolisane sječe šuma i eksploatacije pijeska, na zaustavljanje nedozvoljene gradnje objekata, saniranju postojećeg i gradnji novog kanalizacionog sistema, uređenju i sprječavanju zagađenja izvorišta, revitalizaciji maslinade pod vojnim odmaralištem u Valdanosu, vraćanjem imovine prethodnim vlasnicima, sanaciji klizišta u Kručama gradnjom podzidova materijalom koji se uklapa u ambijent (kamen) i pošumljavanjem istih, pročišćavanje Porta Milene i zaustavljanje procesa zagađenja rijeke Bojane. Svi ovi poslovi zahtjevaju angažovanje brojnih specijalizovanih institucija, građana, društveno – političkih zajednica, ekoliških društava i drugih nevladinih organizacija i udruženja. Neophodno je da se donese Detaljni urbanistički plan i da se primjene neophodne zakonske mjere bez izuzetaka. Treba imati na umu i to, da za realizaciju ovih poslova, treba obezbijediti značajna finansijska sredstva. Odlaganjem rješenja ovih problema, oni će se još više produbiti, a o posljedicama ne treba govoriti. One su opšte poznate.

Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 5 -

1. OPŠTI DIO

1.1. Obuhvat, geografski položaj, reljef i geološka građa

Teritorija opštine Ulcinj zahvata 255 km² ukupne površine u najjužnijem dijelu Crne Gore.Ona istovremeno predstavlja i najjužniju tačku našeg primorja smještenu između 19° 23΄ 30˝ (selo Fraskanjel) i 19° 8΄ 30˝ (Stari Ulcinj- Kruče) istočne geografske dužine i 41° 50΄ 30˝ (Mala Ada) i 42° 5΄ 6˝ (Mali Kozjak) sjeverne geografske širine. On pripada ivičnoj suptropskoj zoni evropskog Sredozemlja. Na istoku opština Ulcinj se graniči rijekom Bojanom sa R.Albanijom do mjesta Štodre.Sjeveroistočna granica se kreće kopnom na sjeveru.Ukupna dužina istočne granice iznosi 33 km.Granica se pruža preko masiva Rumije i dijeli Ulcinjsku od Barske opštine u dužini od 18 km. Dalje, granica se spušta ka jugu preko Mrkovskog polja do niske planine Možure (622 m), sa čijih vrhova se spušta do Jadranskog mora-rta Stari Ulcinj u Kručama, u dužini od 30 km.Na jugu granica ide Jadranskim morem sa dužinom od 32,7 km od rta Stari Ulcinj do ušća rijeke Bojane. Prostor opštine Ulcinj sa pravcem sjever-jug 1 pruža se u dužini od 20 km, a pravcem zapad-istok 25 km. Reljef je ravničarsko-bregovito-brdovit, pa je u tom pogledu ovo najniža opština u Republici. Najviša brda unutar teritorije su Možura 622 m, Vladimir (Suma) 486m, Bijela Gora 289 m, Briska Gora 207 m, dok se sjevernom granicom uzdižu ogranci planinskog masiva Rumije: greben Šingli 915 m i brdo Vranje gnezdo 634 m. Brda zauzimaju najveće komplekse u centralnom i jugozapadnom dijelu i manje površine sjevernom graničnom zonom, a sastavljene su pretežno od krečnjaka i dolomita. Na ovoj skupini krečnjačko dolomitskih brda veoma je malo zemljišta. To su uglavnom erodirani tereni sa preko 50% golih stijena na površini, dok je zemljišni pokrivač jako diskontinuiran u vidu sitnih fleka između krečnjačkih stijena. Obradive površine na brdima se uglavnom svode na oko 500 ha sitnih parcelica oko naselja sa srednje dubokim i plitkim skeletoidnim i pretaloženim crvenicama. Bregovita zona zauzima položaje niže od prethodne i čini prelaz od brda ka ravnicama. Izgrađena je pretežno od trošnih sedimenata eocenskog fliša (glinci, laporci, pješčari) ali ima i krečnjaka i konglomerata. Iako flišni bregovi imaju kontinuirani zemljišni pokrov obradive površine su ograničene na oko 3000 ha antropogenih zemljišta na terasastim terenima.To su pretežno uzane vještačke terase sa kamenim podzidama, većinom pod maslinom, dok veći dio površina ovih flišnih bregova pokriva erodirano smeđe zemljište obraslo šibljem i degradiranom šumom. Ravnice zauzimaju 40% teritorije Opštine, što nije slučaj ni sa jednom drugom Opštinom u Crnoj Gori. Ravne površine leže u istočnom dijelu Opštine na 0-20 m nadmorske visine, a izgrađene su od veoma moćnih fluvijalnih karbonatskih sedimenata glinasto ilovastog do pjeskovitog sastava. Izdvajaju se tri ravna kompleksa:

1.Ulcinjsko i Štojsko polje u jugoistočnom dijelu ukupne površine oko 6.000 ha.

1 Maksut Dž. Hadžibrahimović: Osnove za razvoj boravišno – rekreativnog, kupališnog i nautičkog turizma u Ulcinju (Geografsko – turizmološka studija), Titograd 1992. Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 6 -

Ovome treba dodati još oko 600 ha ravnih površina u zaleđu polja, duž lokalnih potoka što ukupno iznosi oko 6.600 ha bruto ravnih površina, uključujući solanu i vodene površine. 2.Šaska dolina u centralno-istočnom dijelu ima bruto oko 980 ha, od čega je oko 310 ha Šasko jezero, oko 220 ha bare i trstici i oko 450 ha aluvijalnih zemljišta. 3.Anamalsko polje (Vladimir i Sukobin) u sjevero-istočnom dijelusa oko 2.400 ha bruto površina dubokih aluvijalno deluvijalnih zemljišta. Obalska zona ulcinjskog Primorja u svom sjeverozapadnom dijelu od rta Stari Ulcinj do rta Đeran, je mjestimično visoka i izgrađena od krečnjaka, iza kojih se nalazi flišna zona. Cijela obala u svom sjeverozapadnom dijelu odlikuje se visokim klifovima od trijaskih krečnjka, čiji slojevi padaju prema kopnu dok su glave slojeva okrenute ka moru. Abrazija je mjestimično probila klifove i preko 100 m. široku krečnjačku barijeru i zašla u flišnu zonu iza krečnjaka.Pošto je fliš mekši i lakše se abradira, u njemu su stvoreni polukružni zatoni sa krečnjačkim rtovima na krilima i niskim pjeskovitim žalima u zaleđu. Ulcinjska obala sastoji se od mekših i čvršćih stijena, te je selektivnom abrazijom izgrađena nazupčana obala. Klinasti zatoni u mekšim stijenama uvlače se između rtova od otpornijih stijena. Duž plitkih lučnih zatona, između rtova i delte rijeke Bojane u jugoistočnom dijelu ulcinjske obale, obala se lučno uvlači i duž nje su male lagune, koje su uskim jezicima od rastresitog materijala rastavljene od mora. To su lagune odnosno „knete“ na ostrvu Ada, zatim Štojska, Zoganjska, Darzanska, Fraskanjelska, Rečka i dr. U svim pribrežnim ravnicama nivo izdani je blizu površine, u barovitoj ravnici na obalama Bojane uz njenu udolinu, i ljeti samo jedan metar ispod površine. Već u jesen izdan se penje do, na površinu i inudira ravnice pored njene doline. Oko ostrva Ade kao i ušča tj. delte Bojane, je tome uzrok još i neznatan pad rijeke Bojane, koja u jesen i tokom zime izlazi iz korita i plave ravnice pored ove rijeke. Zato zimi obalska ravnica između ušća Bojane, odnosno ostrva Ade i istočnog dijela gornještojskog polja i donji djelovi doline Bojane pri ušću izgledaju kao plitki zalivi ili zatoni. Razuđenost Ulcinjske obale nije nastala samo usljed razlika u geološkom sastavu, otpornosti stijena i selektivne abrazije, već i zbog spuštanja, odnosno potapanja mlađih fluvijalnih i kraških oblika reljefa. Zato Ulcinjska obala spada u ingresiono-tektonska, nabrana, fluvijalno-rijaska i kraška. U osnovi se odlikuje sitnom razuđenošću. Usljed spuštanja i pozitivnog pomjeranja obalske linije potopljeni su donji tokovi stalnih i suvih dolina primorskih rijeka i pretvoreni u zalive – Rijase. Proces intenzivnog spuštanja zahvatio je donji tok rijeke Bojane i tako je potopljeno njeno ušće, pretvoreno u nanosnu ravnicu koja se širi na račun mora. Obala oko ušća Bojane je nastala usljed spuštanja i rasipanja. Na osnovu postojećih geodetskih mjerenja, čiji su rezultati prikazani na karti savremenih vertikalnih pokreta Zemljine kore (1973), pretpostavlja se da se zemljište između ušća Bojane i Drima spušta brzinom od 2 mm godišnje, dok se zemljište na sjeverozapadu, oko sela Kruta i Kunje približno istom brzinom uzdiže. Od rta kojim se završava greben Mendre (Velika i Mala Mendra) - Pinješ, odnosno rt Đeran, tonući pod more na jugoistoku, pa do ušća Bojane pruža se obala Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 7 - potpuno drugačijih osobina. Naime, ona je sastavljena od pijeska i postala je radom morskih struja i talasa. Ulcinjsko polje, počev od srednjeg miocena predstavljalo je zaliv u koji su se, tekući sa sjeverozapada ulivale tri rječice, usječena u flišne naslage, ali se u taj zaliv, pored rijeke Bratice uliva sa sjeverozapada i Brdela koja je u svom donje toku usječena u flišne naslage. Svojim nanosima ove rječice su pomjerale zalivsku obalu prema jugoistoku, i nisko i ravno kopno se širilo na račun plitkog zaliva. Uzdužna abraziona obala postala je dugotrajnim abrazivnim radom talasa pri čemu je izmjenjen primarni reljef. Pod uticajem talasa obala se karakteriše zalivima, blagih lučnih oblika i neznatnim rtovima. Prava linija koja spaja jugoistočni rt grebena Mendre-Pinješ, odnosno Đeran i ušće Bojane dugačka je 14.725 m, a stvarna dužina obale između te dvije tačke iznosi 12.625 m. Donošenjem pijeska sa jugoistoka i njegovim pomjeranjem prema sjeveroistoku žalo se širilo prema plitkom moru na jugozapadu. Tako su sjeveroistočni djelovi žala ostali van domašaja talasa. Ukupna dužina Ulcinjske obale iznosi 32.700 m sa učešćem na ukupnu obalu Crnogorskog primorja od 11,8 %. Koeficijent razuđenosti obale iznosi 3, tj.na 90 km prave linije, obalska linija je duga 278 km (na ukupnu Crnogorsku obalu). Duž ulcinjske obale izraziti su svi oblici abrazije. Glavni abrazioni agens su talasi. Obala je izložena južnim vjetrovima i talasima sa pučine. Zbog toga se Ulcinjska obala karakteriše mnogobrojnim isturenim rtovima i strmim klifovima kao što su: rt Stari Ulcinj, Rep, Mendra, Golubinja pećina, Debeli, Reimet, Džemila, Maslinjak, Barjak, Suka i Đeran. Između navedenih rtova su flišne zone. U manje otpornim flišnim zonama abrazija je stvorila brojne zalive i uvalice, odnosno zatone, niskih pjeskovitih i kamenitih, onosno stjenovitih obala. Ponegdje je abrazija probila krečnjačku obalu i zašla u zonu fliša u zaleđu. Na taj način su, između rtova, nastali prostrani zalivi, sa niskim i pjeskovitim žalima. Abrazija je najjača na istaknutim i isturenim rtovima i ostrvima, a najslabija u zalivima, zatonima Kruče, Valdanos, Liman, Ulcinjski, Milena i, u plitkom obalskom pojasu gdje preovlađuje akumulacija Velika Plaža, Mala (gradska) plaža, Ada na ušću Bojane i obala Bregvija (Donj Štoj).

1.2. KLIMA

Ulcinjsko područje karakteriše jadranska varijanta mediteranske klime i subtropska prirodna vegetacija. Klima se odlikuje obiljem svjetlosti toplote, blagim zimama, ranim i toplim proljećem, dugom i toplom jeseni a dugim i sušnim ljetom. Srednja godišnja temperatura vazduha je 15,5°C. Srednja temperatura najhladnijeg mjeseca (februara) je 7,9°C, a najtoplijeg (jula) 24.4C. Apsolutni maksimum pada u avgustu 37,6 °C, a apsolutni minimum u februaru -8,5 °C. Period sa srednjom dnevnom temperaturom iznad 10 °C počinje oko 8. marta i traje do 5. decembra, odnosno 270 dana i daje sumu od oko 5.700 toplotnih stepeni. Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 8 -

Mrazevi su rijetki, slabi i kratkotrajni, a javljaju se u periodu između 20. novembra i 15. marta. Atmosferski talozi padaju skoro isključivo u obliku kiše. Snijega praktično nema, odnosno on je rijetka pojava i odmah se topi. Sa prosječnom godišnjom sumom padavina od 1261 mm i kolebanjima između 759 i 1.880 mm, moglo bi se zaključiti da područije Ulcinja nije deficitarno u vlazi. Međutim, jako nepovoljan mediteranski raspored padavina tokom godine čini da je ovdje zimska polovina godine (period oktobar-mart) sa oko 900 mm u prosječnoj, odnosno 1.100 mm u kišnoj godini, izrazito humidan, a nasuprot njemu, ljetnji period (jun-avgust) sa oko 100 mm u prosječnoj i svega 170 mm padavina u kišnoj godini izrazito aridan. Ovakav raspored i količine padavina uslovljavaju potpunu saturaciju zemljišta vodom od rane jeseni do kasnog proljeća i redovni deficit vlage u zemljištu u sušnom ljetnjem periodu. Zahvaljujući blizini mora i znatnim unutrašnjim vodenim površinama, prosječna mjesečna relativna vlažnost vazduha u Ulcinju je dosta ujednačena tokom godine i kreće se u uzanim granicama između 64 i 69 %, a u pojedinim godinama ta amplituda po 2 mjesecima iznosi i do 30 % (50-80 %). Vjetrovi su veoma česti zbog otvorenosti područja prema moru sa juga i zapada i prema visokim planinama sa sjeveroistoka. Ipak jakih olujnih vjetrova praktično nema. Najjači vjetrovi su iz pravca NE i E sa prosječnom godišnjom učestalošću od 546 ‰ i prosječnom jačinom od 1,6 bofora. Ova dva vjetra u zimskom periodu godine uslovljavaju znatno hladnije vrijeme sa nešto izraženijim mrazevima baš u ravničarskom dijelu. Najjači vjetar je pravca S, prosječne jačine od 2,0 bofora ali sa učestalošću pojave od svega 59 ‰. Donosi vlažno i toplo vrijeme i obilje padavina. Ostali vjetrovi iz svih pravaca od manjeg su značaja. 3

Tab. br. 1 Godišnje trajanje sunca u časovima za opštine Ulcinj, Bar, Budva i Herceg Novi

MJESTO I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God. Ulcinj 126 124 172 205 268 299 349 326 251 202 129 116 2.567 Bar 115 118 169 200 260 300 340 321 252 200 117 109 2.501 Budva 107 111 155 179 235 276 320 292 235 181 112 97 2.300 H. Novi 107 109 157 193 253 289 345 321 249 185 110 99 2.417

2 Prirodno geografske karakteristike Opštine Ulcin, studija, Zavod za urbanizam i komunalne djelatnosti SR Srbije, Beograd 1983. 3 Branko Radojičić: Geografija Crne Gore – prirodna osnova, Unireks – Nikšić 1996. Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 9 -

Tab. br. 2 Grafički prikaz srednjih mjesečnih i godišnjih temperatura vazduha Ulcinja

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God.

7,0 7,9 10,3 13.7 17,8 21,8 24,4 24,3 21,1 16,9 12,3 8,7 15,5

15 Series1

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 God.

Tab. br. 3 Godišnje kretanje količine padavina u mm u Ulcinju, Baru, Budvi i Herceg Novom

MJESTO I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God. Ulcinj 154 143 112 107 69 50 27 44 86 140 177 152 1.261 Bar 161 159 132 116 93 59 36 49 109 136 193 168 1.411 Budva 160 254 140 117 99 60 39 64 120 169 205 174 1.501 H. Novi 222 201 198 149 110 67 43 80 157 194 277 242 1.940

Tab. br. 4 Čestina vjetrova i tišina za opštinu Ulcinj (srednja vrijednost u procentima)

N NE E SE S SW W NW C 1,5 42,0 14,7 3,2 5,6 2,3 11,6 7,1 12

Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 10 -

Ruža vjetrova opštine Ulcinj NE

NW N

W 12 E

SW SE S

1. 3. HIDROGRAFIJA I HIDROLOŠKE PRILIKE

Područije opštine Ulcinj je sa juga i jugozapada oivičeno Jadranskim morem, a duž istočne granice teče rijeka Bojana, koja odvodi vode Skadarskog jezera u more. Na ušću u more Bojana se račva u dva kraka i pravi rječno-morsko ostrvo zvano Ada. Kopnena hidrografska mreža područija je dosta jednostavna. Krečnjačka brda su apsolutno bezvodna slično prostranim kraškim oblastima u Crnoj Gori, ovdje nema izvora ni vodotoka. Na samom kontaktu krečnjaka sa nižim flišnim sedimentima javljaju se brojni izvori, koji su u zimskom periodu bogati vodama, pa se od njih formiraju brojne rječice i potoci, koji teku između erodiranih flišnih bregova zadržavajući osnovni pravac od sjeverozapada prema jugoistoku i kroz ravničarski dio ulaze u recepijente. To su Bratica, Mala i Velika Brdela u Ulcinjskom Polju; Međurečka rijeka koja se uliva u Šasko jezero i Vladimirska rijeka Brajša, Draginja i Sukobinska rijeka, koje presijecaju Anamalsko polje i idu u Bojanu. Pored mora i pomenutih vodotoka, tu su još i Šasko jezero, bazeni solane sa obodnim kanalom i kanal Porto Milena, dok se u zimskom periodu u najnižem dijelu Šaskog polja obrazuje prostrano jezero od spoljnih i atmosferskih voda. Hidrološke prilike ravničarskog dijela su veoma složene, posebno u zimskoj polovini godine. Velike količine intezivnih kiša u širem područiju sliva Skadarskog basena i Bojane uslovljavaju visoke vodostaje Bojane i nabrojanih rječica. U to isto vrijeme obično duvaju južni i jugozapadni vjetrovi i formiraju velike talase na moru, koji znatno usporavaju ulivanje voda Bojane u more. Morska voda za vrijeme visokih talasa i plime, preko kanala Milena i sistema obodnih solanskih kanala prodire u nisko područije što još više otežava hidrološku situaciju. U tom periodu rječice sa sjeverozapadnog područija praktično se ulivaju u Štojsko Polje koje je tada pravo jezero. U ljetnjem periodu nakon što se glavna masa vode iz štojskog polja povuče, dolazi do intezivne evapotranspiracije i postepenog snižavanja nivoa podzemne vode. Na taj način se Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 11 - povećava salinitet podzemnih voda i sadržaj soli u površinskom sloju zemljišta do te mjere, da od sredine ljeta na najnižim terenima štojskog polja imamo tipične hloridne solončake sa oko 3% soli u zemljištu, a na samoj površini se iskristališe čista so u vidu bijele slane pokorice.

1.3.1. MINERALNI IZVORI

Mineralne sumporovite vode registrovane su kao podvodne pojave na samoj obali mora, u više lokaliteta. Sumporoviti izvori u malom zalivu između hotela ”Galeb” i ”Albatros” javljaju se na samoj ivici morske obale, podvodno, kao pojave od prije zemljotresa 15. aprila 1979. godine, na širini od 50-60 metara. Vode izbijaju iz grudvastih mioscenskih krečnjaka koji su u priobalju pokriveni nanosima šljunka. Izvori u ovom lokalitetu uslovljeni su pojavom rasjeda, jednog u pravcu jugozapad – sjeveroistok i drugog lokaliteta koji upravo sječe ovaj rasjed. Temperatura vode je od 14,1 do 16,5 °C. Voda je jako sumporovita što se osjeća na udaljenosti od 100 m, a na samom izvorištu manifestovana je tanka skrama sumporovitih sastojaka. Preko ljeta voda ovog lokaliteta se koristi za ženske bolesti u vidu liječenja kupanjem. U uvali Valdanos bio je jak sumporoviti izvor poznat kao Vilino vrelo (,,Kroni i Zanave") i jedan kaptirani izvor. Usljed klizanja terena ovaj izvor je zatrpan. Na oko 500 metara zapadno od ,,Borove česme" nalazi se još jedan izvor sumporne vode. Sumporni izvori se pojavljaju i na rtu Mendre, pod samim svjetionikom, za vrijeme velikih atmosferskih padavina. U Ulcinju se javlja ljekovito blato na Velikoj plaži i kod solane izrazito crne boje. Kod Pinješa ima izvor ljekovite vode i blata. Druga pojava mineralnih voda, isto tako sumporovitih, vezana je za zemljotres 15.aprila 1979.god. kada se u neposrednoj blizini starog grada, na samoj obali pojavio sumporoviti podvodni izvor. Ovaj izvor prouzrokovan je rasjedom po samoj obali mora koji je reaktiviran za vrijeme posljednjeg zemljotresa. Na osnovu hemijske analize vode S. Miholića vidi se da ova sumporna voda pripada hlorno-sulfatno-natrijumsko-kalcijumskom tipu, a ukupna mineralizacija iznosi 4.495 mg/l. Ovi sumporoviti izvori su pogodni za liječenje mnogih oboljenja u prvom redu: nervnih, reumatičnih oboljenja, trovanjem raznim metalima, kožnih bolesti, ženskih 4 bolesti idr.

4 Studija, Prirodno geografske karakteristike opštine Ulcinj, Zavod za urbanizam i komunalnu djelatnost SR Srbije, Beograd 1983. Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 12 -

2. PROBLEMI ŽIVOTNE SREDINE OPŠTINE ULCINJ

2.1. OPŠTE STANJE ŽIVOTNE SREDINE

U životnoj sredini, kao njen sastavni dio, i živih organizama u prirodnom stanju nalaze se sve vrste zagađujućih materija, ali u granicama koje nijesu štetne po život. Svaki živi organizam ispušta određenu količinu zagađujućih materija kao što se to dešava i iz, praktično, svih privrednih procesa. U cilju sagledavanja kojim prirodnim i antropogenim aktivnostima je ugrožena životna sredina u praksi je razvijen postupak analize stanja životne sredine i tzv. indikatori stanja, na bazi proučavanja procesa u prirodi i uslova opstanka živog svijeta u njoj. Postoji više načina u apsolviranju kvaliteta životne sredine, odnosno prikazivanju boniteta zagađenja, te modeliranju, da bi se evidentirani stepen zagađenja smanjio, na što je mogućue manju mjeru. U tom smislu je od značaja sagledavanje parametara zagađenja u svim sferama djelovanja: voda-vazduh-tlo, odnosno organizmi-toplota-zračenja ili mirisi-zvuk-forma. Matrica zagađenja na prilogu 5. determiniše problematiku životne sredine sa klasifikacijom zagađenja. Preko matrice zagađenja uspostavlja se korelacija sredine sa činiocima koji je mijenjaju u jednom ili više pravaca. Teško je definisati promjene samo jednog elementa matrice, a da nema uzročno-posljedične veze i sa još nekim članom. Erozioni procesi npr. jesu degradacija tla, deflacijom gornjih slojeva zemljišta, ali i zagađenje voda erodiranim materijalom, koji predstavlja čvrste materije ili vodeni rastvori; zagađenje tla deponijom smeća je, istovremeno, i zagađenje površinskih i podzemnih voda, ali i zagađenje vazduha mirisima usljed isparenja, odnosno povećanja koncentracije gasova u vazduhu kao što je SO2, CO2, NO2 idr. Činioci zagađenja sredine imaju svoju vremensku i prostornu komponentu. Zagađenja, katkad, znaju da budu takve prirode, da i nakon detaljnog otklanjanja uzročnika emisije ostaju posljedice sa sporim vremenskim obnavljanjem, kao što su primjeri u svijetu i kod nas ,,prljavih, zastarjelih tehnologija", ali i nekontrolisana sječa šuma, nekontrolisan lov i ribolov, bacanje šuta, građevinskog materijala, organski i teškim metalima zagađene zemlje sa kopna u vodotokove, posebno priobalje. Dakle, matricom zagađenja se dobija međuzavisnost različitih sfera zagađenja sa procijenjenim stepenom zagađenja. Ovdje se u analizi pribjeglo direktnoj ocjeni stanja na 5 terenu i prikupljenim podacima iz stručne literature.

Tab. br. 5 matrica zagađenja – nivo grupa ImZ (ImZ – imisioni zagađivač)

1 2 3 A Čvrste materije Tečnost Gasovi B Organizmi Toplota Zračenje C Mirisi Zvuk Forma

5 Studija zaštite životne sredine Opštine Ulcinj, Sarajevo, novembar 1984. Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 13 -

MATRICA MEĐUZAVISNOSTI FAKTORA ŽIVOTNE SREDINE OPŠTINE ULCINJ

Potencjalno ugroženo ugroženo

TROPOSFERA HIDROSFERA L IT O S F E R A FLORA F A U N A ČOVJEK

. a

ŽIVOTNAŽIVOTNA SREDINASREDINA l

d a

K TORF I R A ZV OJA m

o s a .

e t

r t

e v

A e

D a n

Z u s n

. n v

r i

d . s l

a m

a z e v i o

e d e j e

a k

h e n r l

r n j

a j r i

j i

e h

v t

u e e c

o v č i a

i š r j

h i a s t

r o s

d r k i

a p u v i t

. e

j i a s

e r n r

z v p s a

s v

č r j s

i i k

a z d o r e a

a j o j n

a e m a

a e p l l n č t č

e a j

v v i

r e j o i v

v a s a p a i

d o k t

a d r r n o v t a ž

. a t e o

i o a j n

, a p j j

g l l n m a a š

o j o k l h a

b g d o m e e z o p e

k i s t t i

a i r e

h g a č a l

a v a o i v

a o v i č a i n v

o o a n d v j o o i .

h o a i i k a n

s e a

o a u t e

n n t b u v p a

s v v n n b č j c m

d e o o r i m v n s v n v

u i e j e ž d e k

h u k r d b

s r j

o o z č r t r t a

o e i e l v a o v n o

č h k o d i č d u e t t a o

d h s l a j

. d o n o

i i a s s t l

i k k s t a u u e a e e p

č l s d a r v e s o š c i

a z i h o s u o r s s r n

t i v l

a l o a r r t s .

n ć r i s s r z z k e

n j r s

m ć o o c o v n o o o a

r a u p m v i v

a a i r r j

e o a v e p e d d m e i o n t s

a l d e e s i

u k v j o e j j

e u u v j r i i n n

c v u r n r f

j . b s m i o u o o u b v a

t d s a a e e o s a

s l o i

e k n a j n k n n t

h t a o m i š e e a

ž a i a v s e e

a o p p š k

- a o t t l n n j j n n

j š e š t p e ž e r š

i n e e a n a a e l l e

s t t t j j k

v r e i o j c m e j j b

v s m e j

o e č u a i e i e

j v l i o l v o s r l a n l t g e l

o a n n a a n p p - s

t e e e r r

a e v a l i i a m e l t a r t i d j j

k i i i i ć ć m

n t v u v l g t v i t v i s

o l o a k e o v i

r n t t t i n i n i i u u i o

o o n š o o

č p r a r i b b l z o a e b r

k l l l t t t t i e

a p o a u e a š d i a t n a t m a

i a ž t g e e e r r t v p

j d d ž r p r d d g r s r i r i m

j j j a a o o a a š o s s š c r o

v z

z m a s g s a o r a i r z

p a e i d d a i e s t

a u

i a v v v o i u s s p o e i o e o p l r p s r r e

l j v v l v r r l t v a a a a o d i

a e a

e r r e e

s s

F i t v t v p m r u u u k k s p h d o o u p r n h p p k b v u t p k e k s k u t z o z h z p t z d r s z s i

Ratarstvo

Voćarstvo

Vinogradarstvo

S točarstvo

Ribarstvo na moru Ribarstvo na rjekama i jezerima

Prenos i distribucija električne energije.

Proizvodnja i prerada nemetala Proizvodnja kamena i pijeska

Prehrambena industrija

Visokogradnja i niskogradnja

Drumski saobraćaj

Trgovina

Turizam Ugostiteljstvo

Komunalne djelatnosti Stambena djelatnost

Bankarstvo

Obrazovanje i kultura

Zdravstvena zašt. Društ.zašt. Djece i oml.

Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 14 -

2.2. ANALIZA I OCJENA STANJA TROPOSFERE (VAZDUHA)

Pod aerozagađenjem se podrazumijevaju samo one toksične ili netoksične primjese, nastale usljed čovjekove proizvodne djelatnosti koje u toku mehaničke, fizičke, hemijske i biološke obrade materijala dospijevaju u atmosferski vazduh u vidu gasova, para ili heterogenih disperznih sistema-prašine, dima, magle (u koncentracijama koje su veće od dozvoljenih) ili one na isti način dospijevaju u atmosferu iz prirodnih izvora (vulkani, požari, deflacija tla, kosmička prašina). Za higijensko ocjenjivanje aerozagađenja nužno je da se poznaju dva osnovna svojstva aerozagađenja: kvalitet, tj. fizičko-hemijska svojstva aerozagađenja i specifično djelovanje ingredijenata iz atmosfere na čovjeka, kao i kvalitet od koga zavisi jačina dejstva posmatrane materije. Kvalitet aerozagađenja zavisi od tehnološkog procesa, karaktera sirovina, polufabrikata i finalnog produkta kao i od frekvencije i gustine saobraćaja i goriva koje se koristi, a u Ulcinju je gustina saobraćaja i frekvencija zaista velika pogotovo u toku turističke sezone. Na područiju opštine Ulcinj konstatovano je da ni u jednom mjerenju nisu prekoračena SGVZ-d (stroge, granične vrijednosti zagađenja-dugoročno) po studiji „Pravci razvoja Crne Gore ekološke države“(novembar 1997. god.). Iz toga se ne može zaključiti da je stanje čistoće vazduha sasvim zadovoljavajuće, zato što postoji mnogo malih izvora zagađivanja, nego da je postoječa imisija rezultat superponiranja mnoštva različitih izvora emisije. Opšta stopa razvijenosti industrije je u opštini Ulcinj vrlo niska, tako da jednostavno nema uobičajenih industrijskih izvora zagađivanja vazduha. Postojeća uljara ne radi od zemljotresa 1979. godine, tako da je osnovni nosilac razvoja industrije solana “Bajo Sekulić“.Tehnologija proizvodnje soli iz morske vode je takva da ne proizvodi 6 nikakvu emisiju. Kao i u svakoj drugoj opštini i u opštini Ulcinj su prisutni izvjesni emiteri zagađenja vazduha, koje je potrebno držati pod kontrolom: 1. Kamenolom GRO „Ulcinj“ sa fabrikom betona, lociran na zapadnom rubnom područiju grada Ulcinja, na brdu Bijela Gora (pored magistralnog puta Bar-Ulcinj), nije opremljen filterima pa se zagađenje manifestuje emisijom kamene prašine, koja se relativno brzo taloži.Osim toga, usljed miniranja, naselja u blizini kamenoloma su svakodnevno bila izložena detonacijama jačine manjeg zemljotresa. Kamenolom danas ne radi jer je zajedno sa GP „Ulcinj“ pod stečajem. Mišljenja sam da se kamenolom ne treba ponovo aktivirati zbog praktičnih razloga: prvo, i pored ugradnje filtera i zaštite vazduha od prašine, ne bi se mogle izbjeći detonacije pri eksploataciji kamena što bi ugrozilo stambene objekte i stanovništvo u njegovoj blizini; drugo, kamenolomom bi se usljed eksploatacije kamena uništavala borova šuma Bijele Gore kao zeleni pojas, koja je i do sada stradala. Treće, kamenolom je za sobom ostavio „ranu“ u reljefu, koja bi se njegovim ponovnim aktiviranjem još više produbila. Četvrto; kamenolom ugrožava bezbjednost saobraćaja i putnika na magistralnom putu Ulcinj-Bar jer se nalazi svega na 30-ak metara od njega.

6 Studija zaštite životne sredine Opštine Ulcinj, institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje arhitektonskog fakulteta u Sarajevu, Sarajevo, novembar 1984. Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 15 -

U slučaju potrebe za građevinskim kamenom, kamenolom treba dislocirati i urediti ga u skladu sa međunarodnim standardima, a postojeću lokaciju pošumljavati tj. ,,izliječiti“ od štete koja je reljefu na toj lokaciji učinjena. 2.Saobraćaj, sa aspekta gustine, ali i dotrajalosti vozila, izduvnih gasova, kvaliteta goriva, rasporeda saobraćajnica, parking prostorima i putnim parametrima, je bez sumnje najveći zagađivač vazduha u opštini Ulcinj, pogotovo za vrijeme ljetnje turističke sezone. Uske ulice, nedostatak parking prostora, nesnošljiva saobraćajna gužva (pogotovo od juna do septembra mjeseca) dovode do zabrinjavajućeg istaložavanja olova u zemljištu iz atmosfere, a da se u međuvremenu na otklanjanju ovog problema ništa nije preduzelo. Po ovom pitanju prostorni planeri su pali na ispitu. Radi otklanjanja ovog problema neophodno je donijeti detaljni plan opštine Ulcinj po kome bi se izvršila regulacija ulica, zaustavila „divlja gradnja“ koja je u Ulcinju uzela maha i sužava prostore oko saobraćajnica, i ne dozvoljava njihovo proširenje radi bržeg protoka saobraćaja. 3.Grijanje u domaćinstvima, javnim i privrednim objektima učestvuje u zagađenju vazduha na prostoru opštine Ulcinj. Loženje na mazut prisutno je u Domu zdravlja, osnovnoj školi, hotelu “Galeb“ koji koristi i solarnu energiju. Na čvrsto gorivo: solana, hoteli Olimpik, Albatros, uz to električna energija za opštinu Ulcinj obezbjeđuje se iz termoelektrane pa otud i od nje povećana emisija zagađujućih materija u vazduhu, gasovi, čađa i prašine.Većina domaćinstava se grije na drvo, što pored zagađenja vazduha izaziva nekontrolisanu sječu šuma i posljedica koje nastaju takvom sječom. Ulcinj je u poziciji da problem grijanja riješi na najbolji mogući način. S ozirom da je on najosunčaniji grad u Crnoj Gori, korišćenjem solarne energije, kao energije budućnosti riješilo bi mu navedeni problem. Na žalost i pored ovih mogućnosti, solarna energija se vrlo malo koristi iako je u današnje vrijeme njena ugradnja ekonomski isplativa. 4.Deponija smeća-vječiti problem opštine Ulcinj, bila je smještena na brdu Bratica, tik pored magistralnog puta Ulcinj-Bar, bila je značajan zagađivač vazduha emitovanjem mirisa i gasova sagorijevanja i truljenja; situacija je naročito nepovoljna u ljetnjem periodu, kada se usljed povišenih temperatura hemijski procesi ubrzaju. Predstavljala je potencijalnu opasnost za bezbjednost saobraćaja na magistralnom putu zbog smanjene vidljivosti usljed dima i životinja lutalica kojih je bilo na ovom potezu puta. Bila je to ružna slika jer je svakog turistu dočekala i ispratila iz grada. U cilju rješavanja ovog problema izvršena je dislokacija deponije na mjestu Uvala Udovica (,,Ljugu i vejušave") između naselja Ulcimjskih Kruta i Kruča, zaklonjena od pomenutog magistralnog puta. Novom lokacijom deponije malo je riješen postojeći problem pa bi smo ga mogli nazvati „rješenjem bez rješenja“. Novosagrađena deponija ni izbliza ne zadovoljava evropske standarde. Otvorenog je tipa, nije ograđena i slabo se održava. Ona čak nema dozvolu za rad. Nesavjesni radnici Komunalnog preduzeća i građani često se oslobađaju smeća na putu do deponije. Stoka ima direktan prilaz deponiji što ugrožava život stanovništva preko korišćenja stočnih proizvoda, psi lutalice i ptice (najviše galebovi) raznose otpatke iz deponije i šire ih po okolini, tako, ugrožavajući životnu sredinu. U ljeto 2004. god. od deponije se širio požar katastrofalnih razmjera koji je zahvatio područije u brdašcu Hije i stigao do blizu maslinade Valdanos, u prečniku od oko 7 km i tako bila u opasnosti maslinada i sam grad Ulcinj. U ovom požaru je nastradao kompleks šume koji se sastojao uglavnom od cera, graba i maginja (rijetko drvo na našim prostorima), smreke i kleke. Da bi se ova šuma ponovo obnovila neophodno je da prođe najmanje 50 godina. Isto tako, skretanje sa magistralnog puta Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 16 -

Ulcinj – Bar prema deponiji je vrlo opasno jer je na slabo preglednoj krivini, preko tri kolovozne trake, od kojih je jedna obeležena punom linijom. U cilju rješenja njene lokacije, planirala se izgradnja nove, savremene deponije na granici između Bara i Ulcinja, za potrebe ove dvije opštine. Ovim činom kao i pokrivanjem postojeće deponije uklonio bi se ovaj akutni zagađivač prirode. Međutim, ovaj plan je postao ,,plan želja", jer se odustalo od njega. Za distribuciju i disperziju zagađenja vazduha od značaja je strujanje vazduha.U opštini Ulcinj je period tišina zastuplen godišnje 12%, kada se mogu očekivati veći poremećaji u atmosferi od emitovanog zagađenja. Sezonski vjetrovi se javljaju različitog smjera i intenziteta djelovanja, tako, ljeti duvaju iz sjeveroistočnog, zapadnog i sjeverozapadnog smjera, ali je njihovo djelovanje najčešće pozitivno u pogledu raspršivanja atmosferskog zagađenja, a ljeti je to najizrazitije od saobraćaja. U zimskom periodu dominiraju sjeveroistočni (sa povoljnim djelovanjem) i južni vjetrovi (sa nepovoljnim djelovanjem). Postojanje zelenila ima svoj pozitivan značaj u smanjenju emisije zagađenja apsorpcijom i stvaranjem barijera, kojima se ometa distribucija u nižim vazdušnim slojevima.

2.3. EKOLOŠKI PROBLEMI VEZANI ZA HIDROSFERU

Voda je jedan od osnovnih uslova za život, jer je neophodna za odvijanje vitalnih biohemijskih procesa i čini 70% ljudskog organizma. Voda ima veliku higijensku ulogu kao prenosilac fizičkih, hemijskih i bioloških agenasa koji mogu da oštete zdravlje stanovništva, izazovu bolest, čak i smrt. Sa stanovišta životne sredine značajne su tri komponente hidrosfere: -Podzemne vode -Nadzemne, slatke vode -Morsko dobro Borba za vodu razvija se u dva pravca: a) u nastojanju da se vode zaštite od zagađivanja b) da se bolje, ekonomičnije koriste raspoložive količine rječne, jezerske i podzemne vode. Izvori zagađenja voda mogu da budu prirodni i antropogeni, ali su antropogeni daleko značajniji. Hidrografske odlike područija Ulcinja su prilično jednolične, ali i osjetljive imajući u vidu postojeće i potencijalne oblike ugrožavanja životne sredine. Na malom područiju se isprepliću vrlo niski, mahom podvodni tereni, sa tipičnim kraškim, rubno protiče rijeka Bojana (kojom Skadarsko jezero otiče u more), a bitna karakteristika područija je i 33 km duga morska obala, sa najvećom pješčanom plažom na Jadranskoj obali. Epidemiološki i higijenski značaj vode za piće je dvojak: 1. voda može da bude vektor za prenošenje zaraza i toksičnih materija 2. nedostatak nekih materija u vodi uzrokuje poremećaje u organizmu. Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 17 -

Hidrične bolesti su posljedica kako upotrebe pijaće vode tako i kupanja u morskoj vodi ili rijeci Bojani, za područje opštine Ulcinj. Podaci dobijeni od Doma zdravlja u Ulcinju, govore o trendu razvijanja hidričnih bolesti na području ove primorske opštine. Analizu hidričnih bolesti za opštinu Ulcinj u poređenju sa Republikom Crnom Gorom izložićemo u sljedećoj tabeli i to za period od 1980. do 1990. god.

Tab. br. 6 I – Opština Ulcinj, II – R. Crna Gora

1980. 1981. 1982. 1990. Bolest I II I II I II I II Typhus abd - 3 0 - 2 0 - 4 Paratyphus A i B - 1 0 - - 0 - 1 Salmonellosis 1 83 1.2 - 36 0,3 1 78 Dysenteria - 56 0 1 121 0,8 2 263 Enterociolitis 6 392 1.5 - 571 0 30 844 Hepatitis inf. 29 692 1.5 3 576 0,5 22 767

U sljedećoj tabeli se daje prikaz epidemija hidričnih bolesti u Ulcinju za period od 1984-1997. god.

Tab. br. 7 ( I – hepatitis, II – TBC, III – salmonella, IV – paratitis epidemika, V – enterocolitis, VI – shigellozis, VII – paratilis epidemika).

God. 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 I 11 21 34 50 29 8 5 2 21 16 26 15 3 2 II 7 13 15 13 12 9 7 13 5 10 1 4 1 3 III 4 - - 7 - - 1 ------IV 7 - - - 1 28 82 3 ------V 12 1 52 73 28 9 26 15 6 1 168 40 84 123 VI - 1 10 1 1 2 - 1 ------VII - 12 174 46 - - - - 3 2 - - - -

Iz izvedenih podataka se zaključuje da: 1. U periodu 1984-1987. god. bile su u porastu epidemije hidričnih bolesti. 2. Nakon 1987. god. je primjetno poboljšanje zdrastvene situacije na području opštine, kada su usljedila puštanja u rad novih djelova hidrotehničke infrastrukture snadbijevanja vodom i kanalisanja otpadnih voda.Ta hronologija ovako izgleda: a) 1984. god. pušten je u rad vladimirski vodovod sa bunarom BN2-Lisna Bori b) 1984. god. u rad je puštena gradska crpna stanica (pod brdom Bijela Gora) c) 1987. god. priključeni su u rad vodovoda Ulcinj bunarske vode Lisna Bori (bez uređaja za prečišćavanje) Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 18 -

d) 1984. god. i kasnije, etapno je građena i puštena u rad kanalizacija Ulcinja sa podmorskim ispustima e) 1986. god.je izvedena kanalizacija industrijske zone solane, za fekalne i industrijske otpadne vode. Međutim u sistem javnog vodovoda nije još uvijek uključeno 17% stanovništva i to iz sela, zaseoka i prigradskih naselja. U funkciji je tek 50% izgrađene gradske kanalizacije, ali je i dalje u odvodnoj upotrebi veliki broj kišnih kanala na koje su priključeni kućni spojevi upotrebljene i fekalne vode. Takve, nečiste vode, završavaju ulivanjem u kanal Milena, što se odražava zagađenjem Porto Milena, kao i drugim koritima potoka ili kanala što se ulivaju 7 u more. .

2.3.1. PODZEMNE VODE

Na hidrološke osobine tla opštine Ulcinj značajno utiču prisutne pojave karstifikacije. Obronci planine Rumije, na sjevernom i sjeverozapadnom dijelu opštine, prihvataju najveći dio padavina, koje brzo prodiru i gube se u kraškom podzemlju. Slična situacija je i sa dijelom terena uz more, u gradu Ulcinju i njegovoj neposrednoj okolini, gdje padavine brzo prodiru u karstifikovane krečnjačke stijene. Takav geološki sastav uslovljava relativno veliki broj izvora, koji su podložni jakim sezonskim oscilacijama. Druga značajna osobina hidrologije za područje opštine Ulcinj uslovljena je malom nadmorskom visinom od svega 2-3m (pa i manje) velikog dijela područija, kombinovana poroznošću geoloških slojeva. Kombinovano djelovanje morske i slatke vode, u propusnim aluvijalnim sedimentima, uslovljava visok nivo podzemnih voda. Velike površine Ulcinjskog polja, na prostoru između sela Štoj, rijeke Bojane i mora, te na Adi, pokrivene su stalnim ili povremenim močvarama. Blizina mora uslovljava znatnu zasoljenost podzemnih voda, u kojima se slatka voda nalazi u tankom sloju iznad slane vode. To je razlog da je upotrebljivost izdani, u ovom dijelu opštine vremenski i prostorno ograničena, pošto se nakon kratkotrajnog korišćenja slatke vode mora duže čekati na ponovno pojavljivanje gornjeg sloja. Sloj slatke vode se ne snabdijeva isključivo iz padavina,nego dijelom i podzemnim prilivom iz rijeke Bojane. Kao u svakom kraškom područiju i ovdje su podzemne vode vrlo osjetljive na svaku vrstu zagađenja, bilo da se ono direktno ispušta u podzemlje ili spiranjem dospijeva u akvifere. Tanki i često nepostojeći pedološki sloj, kao i krečnjački, matični supstrat, skoro da nemaju nikakvog prečišćavajućeg djelovanja na vode koje dospijevaju u podzemlje. Zato su i podzemne vode, odnosno posredno i svi izvori vrlo osjetljivi i na najmanja zagađenja, bez obzira jesu li u tečnom (u akvifere dospijevaju direktno) ili čvrstom stanju (spiranjem dospijevaju u akvifere).

7 Studija – Zaštita životne sredine opštine Ulcinj, J. P. UPIN – Ulcinj, Zavod za projektovanje i urbanizam H. Novi, Ulcinj, H. Novi, jun 1998. Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 19 -

Na područiju opštine Ulcinj, na zagađenja su posebno osjetljivi oni izvori koji su formirani iz izdani koje se prehranjuju infiltracijom nadzemnih tokova. U takvim slučajevima (značajan izvor Skilifata - Sv.Ana, oko 80 l/s minimalne izdašnosti) samoprečišćavanje može da odigra malu ulogu, posebno ako je nadzemni vodotok znatnije zagađen. Na zagađenje su izuzetno osjetljive i visoke podzemne vode u ravničarskom dijelu opštine, posebno u djelovima sa stalnim i privremenim močvarama. Ispuštanje bilo kakvih tečnih zagađenja može da zagadi akvifere na relativno velikim površinama. Zato se sa sigurnošću može tvrditi da su na područiju Štoja, gdje cvjeta „divlja gradnja“ naočigled svih, i niče ogromno vikend naselje bez ikakvog reda, septičkim jamama zagađuje akvifere, jer su jame građene kao prosti upojni bunari, sa ispuštanjem nečistoća u podzemlje. Umjesto da se zaustavi divlja gradnja i uredi kanalizacija sa sistemom prečišćavanja otpadnih voda, zabrinjava podatak JKP Ulcinj i Sekretarijata za urbanizam SO Ulcinj da naselja tzv. vikendica iza Velike Plaže ne zagađuju vode septičkim jamama. Bez sumnje, podzemne vode zagađuju nepropisni ispusti kanalizacije ispod hotela ,,Galeb" i u Port Mileni, kao i loša navika da se čvrsti otpaci odlažu na različitim mjestima. Problem deponovanja je i dalje aktuelan tako da do zagađenja vodonosnika dolazi naročito na prostoru gdje je visok nivo podzemnih voda. U uslovima visokih podzemnih voda sve kolske saobraćajnice predstavljaju potencijalnu opasnost za podzemne vodonosnike. Na osnovu svjetskih iskustava se zna da saobraćajnice predstavljaju izvore, često dalekosežnih, pa čak i trajnih zagađenja akvifera, usljed ispuštanja nafte, naftnih derivata i drugih vrsta zagađenja.

2.3.2. STANJE POVRŠINSKIH SLATKIH VODA

Hidrografske karakteristike područija opštine Ulcinj uslovljene su kombinacijom njegovih geoloških i geomorfoloških osobina. Glavni vodotok je rijeka Bojana, otoka Skadarskog jezera, predstavlja državnu granicu R.Crne Gore i R.Albanije. Ulijeva se u Jadransko more kroz dva kraka, između kojih je formirana prostrana ada, koja pripada ulcinjskoj opštini. Na ostalom dijelu Ulcinja slabo je razvijena mreža vodotoka. Kraški karakter područija na obroncima Rumije i u samom gradu Ulcinju, sa neposrednom okolinom, sem što ograničavajuće djeluje na formiranje vodotokova, doprinosi i time da postojeći potoci periodično presušuju, odnosno da se u vrijeme intenzivnih padavina pretvaraju u snažne bujice. Bujični tokovi imaju veoma negativno djelovanje sa stanovišta životne sredine, obzirom da odnose ionako skroman pedološki sloj (čime posebno doprinose uništavanju vegetacije), a nanošenjem materijala u donjim tokovima izazivaju zasipanje korita (čime doprinose opasnosti od poplava, odnosno formiranju močvara). Osim rijeke Bojane, većina vodotoka na poručiju opštine Ulcinj, svrstava se u kategoriju bujica, sa veoma izraženim erozivnim djelovanjem. Može se reći da je čak 50% ukupne površine opštine obuhvaćeno bujičnim slivovima, od čega je preko 20% Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 20 - zahvaćeno jakom erozijom. Naročito je ugroženo pobrđe Anamala. Na područiju opštine Ulcinj postoje sljedeći bujični tokovi:

Tab. br. 8 Bujični tokovi opštine Ulcinj

Bujični slivovi i Površina sliva u Površina sliva pod Količina nanosa padine na prostoru Ulcinja km ² erozijom ( ha ) km ² Mali potok 14,7 2,90 850 Kunjski potok 6,12 0,61 40 Pad. St. Ulcinja 0,48 0,08 - Pad. Z. Kruče 0,81 0,06 - Kruče potok 5,40 0,47 360 Valdanos 2,89 0,27 50 Bratica 13,40 0,65 350 Kodra 5,15 0,13 170 Cr. Brijeg 0,68 0,08 1 250 Pistula 1,92 0,12 950 Brdela 6,70 1,60 850 Međurečka rijeka 40,20 6,74 1 250 Mide 28,53 5,54 1 500 Brajša 11,39 1,68 1 350 Rastiš 9,84 11,11 850 Sukobinski potok 1,49 0,36 1 250 Kravarski potok 12,79 1,18 850 Kolonza 3,42 0,13 380 U K U P N O 166,10 33,77 12 470

Zagađenost vodenih tokova na prostoru opštine Ulcinj je u posljednje vrijeme sve veća i prati urbanizaciju i povećanje broja stanovništva u ovome gradu. Na ovo ukazuju rezultati ekoloških društava «Kalimera», «Novi horizont» i «Zeleni Crne Gore». Na osnovu ispitivanja voda i rezultata ovih organizacija, koje su uglavnom locirale 8 zagađivače navedenih površinskih tokova navešćemo one koji najviše upozoravaju.

8 Studija zaštite životne sredine Opštine Ulcinj, institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje arhitektonskog fakulteta u Sarajevu, Sarajevo, novembar 1984.

Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 21 -

2.3.2.1. RIJEKA BOJANA- «CRNOGORSKO-ALBANSKI AMAZON»

Rijeka Bojana je najveći vodotok Crnogorskog primorja i granična je rijeka prema Albaniji. Granica ide Bojanom od Borja do ušća, na dužini od 24 km. Bojana je otoka Skadarskog jezera, koja se nakon toka od 44,45 km uliva u Jadransko more. Izvire kod Skadra na 2,7 m nadmorske visine, a u Jadransko more se uliva kod ostrva Sv. Nikola, na -1,9 m nadmorske visine. Od ušća do Obotija srednja dubina Bojane iznosi 4m dok je uzvodno manja i iznosi 2 m . U Bojanu se uliva Rastiška rijeka, koja kupi vodu Rastiša i Anamala. Kod sela Sv. Nikola Bojana se dijeli u dva rukavca. Desni rukavac i ostrvo Ada pripadaju Crnoj Gori, a granica ide lijevim rukavcem. Teče ravnicom, meandrira i ima mali pad (22 cm/km). Širina toka rijeke je od 80-300 m. Iako su u doba Rimljana ovuda prolazili važni putevi, u dokumentima nema pomena o postojanju Skadarskog jezera. Pretpostavlja se da je tada Bojana bila dio toka rijeke Morače. Do promjene u toku Bojane došlo je skretanjem dijela Drima u Bojanu, zbog velikog nanosnog materijala planinske rijeke Kiri koja se neposredno poslije izlaza Bojane iz Skadarskog jezera uliva u nju. Ove rijeke donose veliku količinu alogenog materijala. Nivo ravnice Nordice i Oblice (južno i jugoistočno od Taraboša) u posljednja četiri vijeka se podigao na 3 metra. Od 1858. god. nanos Drinjače i Kiri, pri izlazu Bojane iz jezera porastao je 2.5 m. Drinjača odvaja dvije trećine vode Drima prema Bojani, što je sa rijekom Kiri uslovilo 9 uzdizanje voda Skadarskog jezera poslije 1864. god. više od 5 m. Prosječni proticaj na Bojani je 680 m³/sek. Na cijelom toku do Skadra, Bojana je plovna za manje teretne i putničke brodove (do 2 m. gaza). Bojana je vjekovima mijenjala tok i sa Drimom tekla preko današnjeg Zaganjorskog jezera i ulivala se u more kod limana Milene. Međutim vraćanjem na istok u pravcu današnjeg toka u napuštenom koritu ostala je voda, a morski talasi su taložeći pijesak zatvorili nekadašnje ušće i tako je nastalo Zoganjsko jezero. U koritu rijeke, gdje je mali pad i spor tok, stvaraju se pješčani sprudovi. Najduži sprud je kod sela Gorice. Voda rijeke Bojane pogodna je za kupanje, sportove na vodi, a bogata je ribom pastrmkom. Uzorci za potrebe utvrđivanja kvaliteta njene vode se uzimaju na mjernom profilu Fraskanjel, koji se nalazi na dovoljnom rastojanju od mora, gdje se ne osjeća uticaj morske vode. Vode rijeke Bojane mogu biti zagađene iz raznih pravaca. Prije svega kvalitet vode na Bojani zavisi od stepena zagađenosti voda na Skadarskom jezeru, jer je Bojana otoka jezera. Obzirom da je jezero napadnuto otpadnim vodama Nikšića, Danilovgrada i Podgorice (KAP), zatim hemijskim preparatima u poljoprivredi u Zetskoj ravnici, a preko Rijeke Crnojevića u Skadarsko jzero mogu dopirati otpadne vode Cetinja. Svi ovi zagađivači se preko jezera manifestuju i na Bojanu. Bojanu znatno ugrožavaju otpadne vode i čvrsti otpad Skadra, a u njenom toku kompleks restorana građenih maltene na rijeci i upotrebljene vode tih restorana, kao i fekalne vode izlivaju se direktno u Bojanu. Pored divlje sagrađenih restorana (kao privremeni objekti) duž toka Bojane se grade objekti čije otpadne vode direktno otiču u rijeku. Pored navedenog, Bojana je napadnuta i krivolovom. Naime, nesavjesni pojedinci sa naše i sa albanske strane, ribu love eksplozivnim napravama i tako uništavaju čitav ekosistem rijeke.

9 Branko Radojičić, Geografija Crne Gore, prirodna osnova, Nikšić 1996. Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 22 -

Sam kvalitet vode Bojane utiče na kvalitet vode na Velikoj plaži, a da ne govorimo na kvalitet vode na ostrvu Ada Bojana koje je oivičeno lijevim i desnim krakom ušća ove rijeke.

Rijeka Bojana – satelitski snimak

Za razliku od ostalih tekučih voda ulcinjske opštine, Bojana ima znatnu prednost u tome što se ona sama donekle pročišćava svojim većim ptoticajem vode, pa se ona manje zadržava u njoj. Kada je riječ o proticanju ove rijeke, može se konstatovati da ona izaziva hidrološke poremećaje u vrijeme visokog proticaja. Naime, na rijeci Bojani su prisutne velike oscilacije u toku godine, što znači da postoje velike razlike između minimalnog i maksimalnog proticaja. Minimalni proticaj iznosi svega oko 120 m³/s, a maksimalni proticaj je oko 3.400 m³/s, dok se propusni kapacitet korita rijeke Bojane procjenjuje na oko 1.800 m³/s. Jasno je da postoji opasnost od poplava-ranije je plavljena široka zona Knete, a danas je još uvijek ugroženo područije južno od Sv. Nikole. I kada ne plavi, rijeka Bojana izaziva hidrološke poremećaje u vrijeme visokog vodostaja, održavajući 10 visoki nivo podzemnih voda u istočnom dijelu Ulcinjskog polja. Zaštita voda na rijeci Bojani je od zajedničkog interesa i R.Crne Gore i R. Albanije. U tom cilju treba da se ostvari maksimalna saradnja ovih država u donošenju nekih zajedničkih propisa. Može se reći da se na tome počelo raditi uz obostrano zadovoljstvo, a početkom februara 2006.god. su se sastala ekološka društva Crne Gore i Albanije u Skadru i razmatrala ekološke probleme Skadarskog jezera i Bojane. Rijeka Bojana bi se mogla u mnogome zaštititi uklanjanjem privremenih objekata sa njene obale i regulacijom kanalizacije, zatim, zaustavljanjem nekontrolisane sječe drveta i strožijom kontrolom krivolova. Naravno, za to treba da postoji volja i jedne i druge države.

10 Maksut Dž. Hadžibrahimović, Rijeka Bojana – osnovne prirodne odlike, geografski pregled,Sarajevo 1985 Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 23 -

Ugostiteljski objekti zagađuju rijeku Bojanu

2.3.2.2. ŠASKO JEZERO – DRAGULJ ULCINJA

Jedan od najljepših prostora Ulcinjske opštine, svojevrstan slatkovodni rezervat nenarušene prirodne ravnoteže je Šasko jezero. Po morfološkim osobenostima ono je ravničarsko, izdanskog porijekla i dio je prirodnog hidrosistema Skadarskog jezera i rijeke Bojane. Elipsoidnog je oblika površine oko 3.4 km², a napaja se vodama iz vrela od kojih je najveće tzv. „Begovo oko“na njegovoj jugozapadnoj obali. Obod jezera skoro da nema izražene obale, jer mu je nivo u osjetnom variranju tokom godine, čak i do 2 metra, tako da se sjeveroistočna obala lagano spušta, prelazi postepeno od livade u jezero, dok se jugozapadna obala, strma i kamenita, spušta okomito u vodu. Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 24 -

Dio obalnog regiona jezera je obrastao trskom i makrofilskom vegetacijom, dok je dno ostalog dijela jezera prekriveno finim muljem. Zbog male dubine jezera (do 8 m) jezerske zone nijesu izdiferencirane (litoral, sublitoral itd.) već se razlikuje jedna plitka obalna zona sa makrofilskom vegetacijom naseljena pretežno larvama mnogobrojnih insekata i dublja zona centralnog dijela jezera, naseljena pretežno oligohetama i larvama hironomida. Dubina jezera je 2-6 m, maksimalno do 8 m.Temperatura vazduha se kreće između 8.8°C u januaru do 32.5°C u julu, dok je temperatura vode u istom periodu od 5.1°C do 28°C, pri čemu su razlike u temperaturama između površine i dna, zbog male dubine jezera, bile neznatne ili ih uopšte nije bilo, dakle izrađena je samo sezonska termička stratifikacija. Providnost vode se kreće između 1 i 3 m. Na osnovu analize živog svijeta jezera, a imajući u vidu količine hranljivih mineralnih soli (fosfati i nitrati) i ostalih rastvorenih materija u vodi, može se zaključiti da Šasko jezero pripada oligotrofnom tipu jezera, na šta svakako utiče nešto povećani salinitet, kao posljedica uticaja kanala Bojana-jezero. Hemijski sastav vode jezera je takav da se CO2 konstatovao samo u „Begovom oku“, gdje je iznosio 1.41-7.16 mg/l. Količina karbonata bila je između 7.2 i 15.6 mg /l, bikarbonata 145.8-222 mg/l, kalcijuma od 60.0 do 124.3 mg/l, magnezijuma 3.6-39.15 mg/l, hlorida 100-195 mg/l u pelagijalu, odnosno 415-725 mg/l u „Begovom oku“. Količina sulfata iznosi 18.08-30.00 mg/l, a nitrata 0.02-0.10 mg/l. Jezero je izuzetno bogato ribljim fondom, kako u pogledu raznovrsnosti (oko 20 vrsta) tako i kvaliteta. Ne može se govoriti ni o kakvom vidu značajnog antropogenog zagađenja, pogotovo što i jedini turistički objekat, motel „Šas“ nije u funkciji već duže vrijeme. Jedine pojave koje remete prirodnu ravnotežu uzrokovane su trofijom biljnog svijeta i opadanjem nivoa, te zamuljivanjem dna i stvaranjem tresišta nataloženim organskim materijalom. Šasko jezero zimi, kada je temperatura relativno blaga, postaje stanica za jata divljih plovki, gusaka, šljuka i drugih selica. Naročito su interesantni nesiti, koji bi mogli da posluže kao zaštitni znak ulcinjskog podneblja, jednako kao galeb za morsku zonu. Jezero je od 1989. god. IBA (Important Bird Areas) stanište a zadovoljava i Ramsarske kriterijume, jer na njegovim vodama zimuje 20.000 vodenih ptica.11 Šasko jezero je ranije imalo znatne kolonije čaplji kašikara i fendaka. Danas su te kolonije napustile jezero, ali veliki pojas trske oko jezera i kamenjara Briske gore i Svača sa trstenjacima, čigrama, čapljama, sjenicama, strnadicama, sovama, ćukovima, slavujima, žunama... čine ovo jezero neponovljivim, danas još u potpunosti očuvanim staništem za ptice u delti Bojane. Priliv voda u Šasko jezero zavisi od hidrogeoloških prilika, vodostaja rijeke Bojane i meteoroloških prilika. U ljetnjem periodu, nepovoljnog hidrološkog stanja, kada se smanjuje nivo rijeke Bojane i Skadarskog jezera, isušuje se plavna površina oko jezera i ono se pretvara u zabareno područije. Tada je važno za opstanak živog svijeta obezbijeđivanje dotoka vode kanalom od rijeke Bojane. Riblje vrste su u niskom vodostaju onemogućene u svom migratornom kretanju ka i od rijeke Bojane i njome dalje. Iz navedenih razloga očekuje se oplemenjivanje kvaliteta vode u jezeru i regulisanje za životni bilans neophodnih parametara da bi se sačuvao ovaj ekosistem.

11 D. Saveljić, O. Vizi, N. Dubak: Ptice Crne Gore i njihova značajna staništa – Centar za zaštitu i proučavanje ptica Crne Gore, Podgorica, 2006. Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 25 -

Potrebno je: - da se otvori i reguliše kanal rijeka Bojana – Šasko jezero - da se obezbijedi nadolaženje vode iz Bojane u jezero i time poboljša i kvalitet jezerske vode - postizanje kontinuiteta ribljih migracija. Takvo kakvo je sada, Šasko jezero je prava prirodna oaza netaknute prirode, ma šta da se planira od turističkih i rekreativnih objekata treba u prvom redu da bude bazirano na očuvanju svih prirodnih parametara. Ovim se naravno, ne misli na isključivanje iz čovjekovih djelatnosti, jer atraktivno područje treba da se populariše i bude pristupačno javnosti, ali prostor treba da ostane izvan bilo kakve stambene gradnje. Šasko jezero zbog svih navedenih vrijednosti, zaslužuje da bude stavljeno pod budno oko naučnih i stručnih institucija, za organizovanje ispitivanja, istraživanja, praćenja kvaliteta i kvantiteta biljnog i životinjskog svijeta i tako bude poligon naučnika i amatera, ljubitelja prirode. U naučnim krugovima poznate su zajednice ptica, zmija, gmizavaca, pravi relikti prirode od izuzetnog značaja. U tom smislu se predlaže ponovno stavljanje u rad motela «Šas», a da broj ležaja ne bude veći od 100. Zbog povoljnih ambijentalnih prilika, moguće je predvidjeti i manje kamp naselje do 50 osoba u jednom turnusu, koliko prostor može da istrpi u pogledu autopurfikacije, s tim da svi kamperi ne budu koncentrisani na jednom mjestu već dispergovani obodom jezera.

2.3.2.3. ZOGANJSKO JEZERO (BLATO)

Zoganjsko jezero koje se nalazi u Ulcinjskom polju ostatak je korita rijeke Drim preko kojeg je ova rijeka oticala u more. Nastalo je tako što su morski talasi nanošenjem pijeska stvorili pješčani brijeg koji je odvojio njegovo korito od mora. Tako je postalo 12 jezero čije su vode oticale u more kanalom kod rta Đerane. Jezero se nalazi uz samu morsku obalu; veza s morem se ostvaruje preko Port Milena. Ima bočatnu vodu, a u njegovom bazenu je smještena Ulcinjska solana. Prema sadašnjoj tehnologiji dobijanja soli iz morske vode ne postoji opasnost da solana zagađuje jezero (a posredno i more), ali se očekuje rekonstrukcija solane uvođenjem inovirane tehnologije sa mjerama zaštite od drugih vidova zagađenja. Veća mehanizacija u solani uvijek krije opasnost od zagađivanja voda mašinskim uljem i drugim korišćenim naftnim derivatima. S toga bi paralelno sa mehanizacijom solane, trebalo i predvidjeti mjere za sprečavanje mogućih zagađenja vode Zoganjskog jezera (nezgode, havarije ili prosti nemar).

12 Vaso Radović: Ulcinj 1878 – 1914, Ogranak Matice crnogorske - Ulcinj 1997.

Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 26 -

2.3.2.4. PORT I KANAL MILENA – NEKADA PONOS, DANAS CRNA TAČKA

Port Milena sa kanalom, predstavlja sjeverozapadni, istureni dio, pravolinijske, niske i pjeskovite obale – žalo, na krajnjem jugoistočnom dijelu ulcinjskog obalnog pojasa, odnosno, Primorja. Dakle zaliv Milena predstavlja sjeverozapadni dio prostrane i duge pjeskovite ulcinjske obale smještene između rta Đeran i ušća rijeke Bojane. Istorijat postanka ovog kanala i luke vrlo je interesantan. Septembra 1881. god. ing. Josip Slade, koji je bio na službi u Crnoj Gori, izradio je projekat za isušenje Zoganjskog jezera. Državni savjet na Cetinju donio je odluku 1882. god. da se pristupi ovom poslu, ali ovaj projekat nije bio tada realizovan. Godine 1885. knjaz Nikola je pozvao ruskog inžinjera Vladimira Ivanovića Varmana radi realizacije ove ideje. Varman je projektovao i iskopao u krivudavom pravcu kanal od jezera do mora, kod rta Đerane, kojim je voda i inače oticala u more. Ovaj kanal je bio dug preko 4 km. i prosječne širine 8 metara. Troškovi radova iznosili su preko 20.000 forinti. Radovima koji su izvedeni bio je snižen nivo vode u jezeru i time je isušen veliki dio obradivog zemljišta u Ulcinjskom polju. Varman je savjetovao da se kanal ne smije dublje kopati zbog opasnosti od prodiranja morske vode. Pored toga, smatrao je da se, zbog zamuljivanja, kanal treba čistiti svake treće ili četvrte godine. Prvo čišćenje kanala izvršeno je pod upravom vojvode Sime Popovića 1888. godine. U ljeto1896. godine ponovo je izvršeno čišćenje kanala pod rukovodstvom ing. Marka Đukanovića. On kanal ne samo što je očistio već ga je u jednom dijelu ispravio i dublje iskopao. Nakon kratkog vremena došlo je do prodora morske vode u Ulcinjsko polje, što je nanijelo ogromne štete obradivom zemljištu, koje je za duži vremenski period ostalo potpuno neupotrijebljivo. Usljed velikih kiša koje su padale novembra 1896. god. na području sliva rijeke Drim i Skadarskog jezera naglo je porastao vodostaj i na rijeci Bojani. Došlo je do izlivanja ove rijeke kod sela Sv. Đorđe i Paratuk Mahala i njene vode su velikom brzinom, odnoseći ogromne količine tla preko Zoganjskog jezera i iskopanog kanala, oticale u more. Poplava je proširila i produbila kanal i u njega su se sada mogli sklanjati brodovi. Na taj način stvorena je luka Đerane koja je svečano otvorena krajem 1897. ili početkom1898. godine i tada joj je, po knjaginji Mileni, dato ime luka Milena. Ovu luku prvi su otkrili kapetan Sulejman Bulari i Jusuf Koti, koji su trabakulom plovili od Zelenike za Drač. Nakon tog otkrića, po pričanju, Bulari je poslao telegram knjazu Nikoli sljedeće sadržine: ,,In porto di Gospodari arivato primo capitano Bulari". Godine 1898. ing. Radović udario je nasip dug 300 metara koji je trebao da zaštiti ulaz u luku. Međutim, ovaj jedini pokušaj uređenja ove luke završen je neuspješno, jer je 13 tokom vremena pijesak djelimično zatrpao nasip.

13 Isto Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 27 -

Današnja uvala Milena (luka, pristan, zaliv, kanal) ograđena je sa jugozapada, zapada i sjeverozapada jugoistočnimrtom grebena Pinješ, nazvan Đeran, sa sjevera i sjeveroistoka kanaloma Porto Milena dugim 4 km, a sa istoka dugim, niskim pješčanim žalom – Velikom plažom, a u njegovom zaleđu priobalni niski, zaravnjeni dio Bregvija, na prostoru između Donjeg i Gornjeg Štoja. Iznad uvale Milena je visoka, vertikalna i stjenovita obala krečnjačkog sastava jugoistočnog dijela primorskog grebena Pinješa, odnosno, Đerana. Plaža ove uvale je pjeskovita i radioaktivna. Istočno od rta Đeran, uvlači se u kopno uska, plitka i dugačka uvala Milena, poput rukavca i to najprije u smjeru sjevera, a zatim skreće prema istoku-sjeveru-istoku. Potoci koji se u uvalu Milenu slivaju, kao i nanosi iz rijeke Bojane, zatrpavaju uvalu i naročito nanose pijesak na sprud pred ulazom. Nasip koji se sa istočnog rta pružao prema jugu i koji je morao da zadržava naplavine pijeska na ulazu, porušen je od talasa južnih vjetrova, ali se nasip nakon izvjesnog vremena obnovio. Dobro sklonište za jahte od juga, predstavlja luka-uvala Milena, koja se nalazi oko 1,8 nm (nautičkih milja) jugoistočno od Ulcinja gdje je i manje pristanište s dubinama od oko 1,5 - 3m. Luka Milena, međutim nije zaštićena od južnih vjetrova. Port Milena sa kanalom koji opkoljava solanu bila je prepoznatljiva našoj i stranoj javnosti po kalimerama, starom načinu ribarenja. Do zemljotresa 1979. god. bila je najveći rezervat ribe i mrijestilište. Godišnje se na kanalu i luci lovilo 50 - 100 tona ribe. Ulcinjani su obično govorili « Idem do Milene da uzmem malo ribe». Ova misao jasno govori o bogatstvu ribom Porta i kanala Milene. Kanal kruži oko solane u dužini od 20 km i služi za odbranu solane u slučaju plavljenja rijeke Bojane. Danas kalimere na Portu i kanalu Mileni stoje kao svjedočanstvo prošlosti. Tu se riba više ne lovi jer je uništena. Poslije zemljotresa 1979. god. počela je bespravna gradnja objekata nasipajući kanal građevinskim materijalom ,,šutom" i tako sužavajući mu korito čak za 20 - 30%. Bespravna gradnja se i danas nastavlja, i ne vidi joj se kraj. Danas su kanal i luka Milena postali ,,septička jama" Ulcinja. U nju se uliva rijeka Bratica, jedan od najvećih zagađivača kanala i luke Milene. U rijeku Braticu ispuštaju otpadne vode i fekalije 1.200 stambenih objekata (izvještaj Pokreta zelenih) koji nemaju uređenu kanalizaciju. Isto tako, objekti koji su bespravno građeni (njih 600) u Đerane direktno ulivaju svoje otpadne vode u kanal i Port Milenu. Osim navedenog u kanal Milenu se često nalazi i čvrsti otpad (gume automobila, staklene i plastične boce, najlonske kese isl.). Sve je ovo prouzrokovalo pomor ribe, a kanal Milena postao ,,septička jama" Ulcinja. O zagađenosti kanala i luke Milena govore i podaci koje je dao centar za ekotoksikološka ispitivanja od 22.09.2005. god. na zahtjev ekoloških društava Ulcinja da ispitaju uzorke vode i utvrde stepen njene zagađenosti. Rezultst CETI-a ćemo tabelarno prikazati. Odnose se na kanal Port Milena i na Solanu (pumpna stanica 16) tj. Kanal solane, Đeranski kanal i solanu.

Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 28 -

ODJELJENJE ZA LABARATORIJSKU DIJAGNOSTIKU I MONITORING

Tab. br. 9 Rezultati ispitivanja

1 2 3 4 5 Parametar Jedini Kanalizac Kanal Solana iz Đeranski Solana ca ioni P. Milena PS 16 kanal Ulcinj PS mjere Ispust Ispred (kanal 31 HTP kanala solane) Rivijera solane Br. pr. 444 / 4 445 / 4 446 / 4 447 / 4 472 / 4

Datum 22. 09. 22.09. 22. 09. 22. 09. 23. 09. uzorkovanja 2005. 2005. 2005. 2005. 2005. Dostavljen 24. 09. 2005. Uzorkovanje Ekipa Ekipa Ekipa Ekipa Vodoprivre izvršio CETI CETI CETI CETI dni inspektor PH 8,20 8,35 8,71 8,33 7,83 (lab) Boja-izgled- Opt- Zeleno Zeleno Zeleno Zeleno plivajuća CO braon braon braon braon materija skala - -pliva -pliva -bez - žabokreči uginula uginula uginule na riba riba ribe -bez uginule ribe Mutnoća NTU 16 17,5 26,5 17,5 14

Suspendovane mg /l 2030,8 876,8 2207,6 492,0 Nedovoljno materije vode

Temperatura vazduha: °C 21 21 21 21 Nije vode: 22 22,4 22,5 21,3 mjereno Provodljivost µS 80300 75200 85100 48700 46700 /cm Miris Na Na Rezak na Na Na ustajalu kanalizac. kanalizac. org kisel. kanalizac. vodu Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 29 -

Rezidualni mg /l 0,00 < 0,2 < 0,2 0,00 0,05 hlor NO3 Nitrati mg / l 0,025 0,015 0,005 < 0,005 Nedovoljno NO2 vode Nitriti mg / l 9,09 5,88 9,35 2,07 Nedovoljno vode Fluoridi mg / l 0,80 0,83 0,79 0,89 Nedovoljno vode Gvožđe mg / l 0,14 3,4 0,25 1,16 Nedovoljno vode Mangan mg / l 0,12 0,12 0,13 < 0,01 Nedovoljno vode Bakar Mg /l < 0,05 Nedovoljno vode Cink mg /l < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 Nedovoljno vode Bor mg /l 7,2 7,6 7,1 3,6 Nedovoljno vode Nikal mg /l < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 Nedovoljno vode Arsen mg / l < 0,02 < 0,02 < 0,02 < 0,02 Nedovoljno vode Kadmijum mg / l < 0,001 < 0,001 < 0,001 < 0,001 Nedovoljno vode Ukupni hrom mg / l < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 Nedovoljno vode Olovo mg / l < 0,01 < 0,01 < 0,01 < 0,01 Nedovoljno vode Selen mg / l < 0,02 < 0,02 < 0,02 < 0,02 Nedovoljno vode Živa mg / l 0,002 < 0,0005 0,002 < 0,0005 Nedovoljno vode Barijum mg / l 0,09 0,05 0,07 < 0,01 Nedovoljno vode Kalcijum mg / l 696,0 624,0 800,0 412,0 Nedovoljno vode Magnezijum mg / l 2240,0 2050,1 2244,2 920,3 Nedovoljno vode Kalijum mg / l 795,1 546,9 770,8 414,28 Nedovoljno vode Natrijum mg / l 17131,9 12913,21 17551,83 8677,24 Nedovoljno vode Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 30 -

Cijanidi mg /l < 0,005 < 0,005 < 0,005 < 0,005 Nedovoljno vode Sulfati mg /l 385,3 372,5 388,9 372,5 398,4 Hloridi mg / l 35169 29213 37722 18861 33822 Površinske mg / l 0,426 0,171 0,289 0,169 0,190 Aktiv.supst. (anjonske) Fosfati mg /l 0,199 0,494 0,628 0,045 Nedovoljno vode Fenoli mg /l 0,0012 0,0007 0,001 0,0009 0,0085 Mineralna mg / l < 0,001 < 0,001 < 0,001 <0,0073 Nedovoljno ulja vode Ukupna ulja i mg / l 0,0253 < 0,001 < 0,001 0,0165 Nedovoljno masti vode Policiklični mg / l < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 Nedovoljno aromatični vode ugljovodonik PAH-s Polihlorovani mg / l < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 Nedovoljno bifenili PCB-s vode Ukupnio mg / l < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 Nedovoljno pesticidi vode Hemijska mg / l potrošnja O2 - - - - - kiseonika HPK Rastvoreni mg / l < 5,0 7,55 6,61 8,25 Nije nađen kiseonik O2 na terenu Zasićenost % 0,00 89,88 80,61 98,21 kiseonikom

Biološka Nije rađen potrošnja mg /l 11,1 13,9 14,4 2,36 na terenu kiseonika O2 BPK5

Amonijak mg / l 2,37 2,17 3,71 1,16 Nedovoljno NH4 vode Salinitet Be°΄ 5,8 4,82 6,22 3,19 5,85 Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 31 -

U 100 Nijesu Nijesu Nijesu Nije uzeto Proteus spp ml nađene nađene nađene na terenu

GCMS SCAN Nije Nije Nije Nije Nije identif. utvrđeno utvrđeno utvrđeno utvrđeno utvrđeno nepoznate U 100 prisustvo prisustvo prisustvo prisustvo prisustvo materije ml nepoznat. nepoznat. nepoznat. nepoznatih nepoznatih supstanci supstanci supstanci supstanci supstanci nađenih u nađenih u nađenih u nađenih u nađenih u ribi ribi ribi ribi ribi Koliformne bakterije U Nijesu Nijesiu Nijesu Nijesu Nije uzeto fekalnog 100 ml nađene nađene nađene nađene na terenu porijekla Ukupne U 100 2000 2200 0 220 Nije uzeto koliformne ml na terenu bakterije Streptokoke fekalnog U 100 Nijesu Nijesu Nijesu Nijesu Nije uzeto porijekla ml nađene nađene nađene nađene na terenu U 100 ml

Ovaj izvještaj je sačinjen nakon teške ekološke katastrofe 2005. god. kada je u kanalu Milena uginula sva riba. Ovaj događaj je uznemirio ulcinjsku javnost i postojala je bojazan da, od strane nesavjesnih pojedinaca ta riba ne stigne na trpeze građana. Port i kanal Milena ponovo se mogu vratiti u život. Da bi se to postiglo, neophodno je da se u ovu akciju uključe svi subjekti, od građana pa do opštinskih i državnih organa vlasti i ekoloških društava. Prije svega, neophodno je hitno zaustaviti nelegalnu gradnju objekata. Za naselja čije se otpadne vode ulivaju u rijeke Bratica i Brdela, neophodno je graditi kanalizacionu mrežu, kako se ove vode ne bi direktno ulivale u Milenu. Produbiti korito kanala do dozvoljene dubine i po mogućnosti ponovo ga proširiti, kao i očistiti ga od čvrstog otpada. Obale kanala urediti zelenilom koje se uklapa u ambijent i oko njega izgraditi biciklističku stazu. Obzirom da kanal okružuje solanu i približava se Bojani, neophodno bi bilo povezati ga jednim regulacionim kanalom sa pomenutom rijekom. Tim kanalom bi se Milena osvježila čistom vodom iz Bojane, pogotovo u ljetnjem periodu godine. Da ne bi Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 32 - prodrla veća količina vode u kanal Milenu, na početku prokopanog kanala iz Bojane bi se regulisao hidrauličnim vratima protok vode. Ovaj kanal bi osvježio kanal Milenu, a istovremeno sa kanalom Šaskog jezera, regulisao bi se vodostaj ova tri objekta. Luku Milenu urediti za potrebe jahting turizma, obezbjeđujući je lukobranima. Preduzimanjem ovih mjera ponovo bi se vratio život u kanal Milenu, ponovo bi proradile kalimere i ponovo bi bila prepoznatljiva u svijetu turizma.

Kanal Port Milena

2.4. MINERALNI IZVORI I NJIHOVA ZAŠTITA

U tektonskom pogledu teren Ulcinja je dosta jednostavan, jer je autohton sa poleglim borama na kojima su manji rasjedi duž kojih se javljaju izvori mineralne vode. Rasjedi se pružaju pravcem sjever-jug, a pretpostavlja se da postoje i rasjedi paralelni morskoj obali. Mineralni izvori u Ulcinju izviru na nekoliko mjesta, ali se najveće količine pojavljuju na ,,Ženskoj plaži" gdje postoji prirodna jaruga. Pretpostavlja se da 14 mineralna voda dotiče duž rasjedne pukotine.

14 Prirodno geografske karakteristike opštine Ulcinj, studija. Zavod za urbanizam i komunalne djelatnostis SR Srbije, Beograd 1983. Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 33 -

Na prostoru od uvale Orašac do Valdanosa postoji četiri lokaliteta mineralnih izvora. To su Orašac, Ženska plaža, Stari Grad i Valdanos. Mineralni izvor na ženskoj plaži je usljed zemljotresa 1979. god. nestao. Sada mineralna voda izvire u šahtu na ženskoj plaži uz samu morsku obalu, cca 300 m udaljeno od ranijeg izvora. Izdašnost ovog izvora je teško ocijeniti, ali se procjenjuje da bi se na uređenoj bušotini moglo crpiti cca 7 l/s, što bi bilo značajno kada bi se ona koristila u medicinske svrhe. Zbog toga je tu određena mikrolokacija zahvata uzoraka, jer je najbitnija mogućnost eksploatacije ovog izvorišta u medicinske svrhe. Vrijeme uzimanja uzoraka sa ovog izvorišta je period ,,velikih voda". U uzimanim uzorcima ispitivani su: temperatura, miris, boja, pH vrijednost, elektroprovodljivost, ispareni ostatak na 105°C, mineralizacija, ukupna tvrdoća, prolazna tvrdoća, makro i mikroelementi. Isto tako ispitivani su rastvoreni gasovi: CO2, O2, H2S. Analizom su pokazani sljedeći rezultati: Temperatura ovog izvora iznosila je 16°C, dok je pH - vrijednost bila 7,6, što je u saglasnosti sa malim sadžajem ugljen-dioksida (CO2) - 13.20 mg/l. Velikoj mineralizaciji ulcinjske mineralne vode (17889 mg/l) odgovara velika elektroprovodljivost od 15385 µS. Veličina isparenog ostatka prati elektroprovodljivost i iznosi 17700 mg/l. Voda nije radonska jer ne prelazi graničnu vrijednost za ljekovite vode koje sadrže radon i koja iznosi 18 nCi /l. Katjoni iznose 230 mg/l, vrijednosti kalcijuma su 460 mg/l, a magnezijuma 549 mg/l. Pošto u slivnom područiju ove mineralne vode preovlađuju stijene krečnjačko- dolomitskog sastava sa sigurnošću se može tvrditi da su one glavni i najvažniji izvor kalcijuma i magnezijuma. Od anjona su nađeni hloridi u vrlo visokoj koncenraciji od 7120 mg/l. Srednje vrijednosti bikarbonata nijesu nađene u velikoj koncentraciji, a njihov je značaj u puferskoj moći vode, jer pri većem sadržaju HCO3 jona, manji je sadržaj drugih prisutnih soli i baznih supstanci na pH vrijednosti. Sulfati, kao najveći oksidacioni i najstabilniji preovlađujući oblik sumpora u mineralnim vodama, nalaze se u koncentraciji od 3120 mg/l, odmah poslije zastupljenosti jona Cl. Prisustvo mikroelemenata, u ovoj mineralnoj vodi ima veliki značaj jer mnogi od tih elemeneta u tragovima pokazuju ljekovita svojstva. Poznata je činjenica da su se neki mikroelementi, u optimalnim koncentracijama, vrlo važni za enzimske transformacije i uopšte za fiziološke funkcije. Od rastvorenih gasova konstatovano je prisustvo CO2, O2, H2S. Sadržaj H2S iznosi 2,12 mg/l, što je značajna vrijednost u balneološkoj primjeni mineralne vode. Zbog visoke mineralizacije i natprosječne visine Na+ i Clˉ jona i prisustva H2S, ova voda nije pogodna za piće. Sa terapeutskog aspekta je značajno da ova mineralna voda sadrži velike količine Cl, odnosno NaCl. Dosta velika količina HCO3 jona je jedan od razloga cijenjene i uspješne upotrebe mineralne vode u medicinske svrhe. Posebnu balneološku vrijednost ima jon SO4 koji je treći po zastupljenosti, a u kombinaciji sa jonima Na+ i Mg²+ doprinosi vrlo vrijednom terapeutskom učinku mineralnih voda. Posljednjih godina kod nas, kao i u svijetu uznapredovala su saznanja o važnosti magnezijumovih jona kod raznih reakcija u ljudskom organizmu. Gotovo da nema nijednog biokatalizatorskog sistema koji ne bi bio zavistan od prisutnosti Mg jona, što važi, posebno za enzimske sisteme jetre. Značaj H2S je takođe u terapeutskom dejstvu na Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 34 -

Sumporovita ženska plaža

organizam veliki, zbog resorbovanja kroz kožu i povoljnog djelovanja na perifernu cirkulaciju. Mineralna voda Ulcinja, prema Kuorlovoj formuli, pripada natrijum- hloridnom tipu hladnih mineralnih voda. Zbog svega navedenog, za izvore mineralne vode u Ulcinju očekuje se definisanje zona zaštite i sprečavanje negativnih uticaja raznih vidova zagađenja, građevinskih radova itd.

Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 35 -

2.5. EKOLOŠKI I PROSTORNI PROBLEMI PLAŽA

2.5.1. PJESKOVITE PLAŽE

Na prostoru opštine Ulcinj pružaju se tri pjeskovite plaže, najljepše i najprostranije na Jadranu. To su Velika plaža, Mala plaža i plaža na Adi Bojani, ukupne dužine od oko 13 km. Sastoje se od finog pijeska sitne granulacije (0.01-1.5 mm) punog ljekovitih sastojaka, odnosno, pješčana zrnca prečnika od 0.1 do 0.5 mm. Sitni pijesak bjeličasto sive boje sadrži znatne količine soli i joda. Otuda ulcinjske plaže služe za liječenje reumatičnih, kožnih i nervnih oboljenja, bolesti zglobova i kostiju.

2.5.1.1. ADA BOJANA

Plaža Ade Bojane, nalazi se na ostrvu Ada, na ušću rijeke Bojane, jugoistočno od Ulcinja, na udaljenosti od 13 km (kopnenim putem). Naime, Bojana meandrira i pri ušću se račva u dva kraka, zagrađujući nisko rječno-morko ostrvo Ada. Na dužini od 24 km Bojana čini granicu između naše zemlje i R. Albanije. Ostrvo Ada, kao i plaža na ovom ostrvu je akumulativnog porijekla, jer je postalo pod djelovanjem fluvijalne akumulacije, na delti Bojane koja se uliva u more. U pojasu pribrežne akumulacije rječnog materijala Bojane, nanosna, mala uzvišenja dižu se iznad morskog nivoa u vidu sprudova i manjih ostrva, kao što je i akumulativno rječno-morsko ostrvo Ada. U procesu pribrežne akumulacije, ostrvo Ada spada u akumulativna abrazivna (morska) ostrva, budući da je izgrađeno od rastresitog pribrežnog materijala: pijeska, glina, šljunak, koji je postao abradiranjem obale. O postanku i razvitku ostrva Ade postoji jedna službena vijest da je škuner (tip broda) ,,Merito", od 64 tona, vlasništvo Allegretti Antuna, pokojnog Nikole iz Trogira, 1858. god. potonuo u Bojanu kod Sv.Nikole (Naufrago sulla spiaggia di S.Nicolo alla Bojana). Oko ovog pomenutog broda, kao podvodna prepreka, potonuli brod je usporavao normalno oticanje rječnog toka, zbog čega je došlo do intenzivne akumulacije rječnog materijala i nanosa i do narastanja rječno-morskog ostrva. Narastanje, prvo rječnog spruda, a kasnije ostrva, vršilo se za vrijeme povodnja, kada rječni tok Bojane nosi velike količine nanosa, jer su tada, rječni sprudovi, najvećim dijelom pod vodom. Prva vijest o postanku, odnosno, ,, o pojavljivanju" ostrva iznad riječne površine 15 Bojane, datira iz 1882. godine. Prije nego što je nastalo Skadarsko jezero, postojao je u prediluvijalno doba jedinstveni rječni tok od izvora Morače do ušća u Jadransko more, koji se snažno usijecao zbog snižene erozivne baze, tj. nivoa mora. Pozitivnim pomicanjem morskog nivoa u postdiluvijalno doba intenzivna dubinska erozija zamijenjena je snažnom akumulacijom. Tada je došla do osobitog izražaja povećana akumulacija rijeke Kiri, koja

15 Maksut Dž. Hadžibrahimović, Osnove za razvoj boravišno – rekreativnog, kupališnog i nautičkog turizma u Ulcinju (geografsko – turizmološka studija), Titograd, 1992. Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 36 -

Ada Bojana – satelitski snimak teče s nepropustljivih terena južnih strana Prokletija i donosi velike količine rastresitog materijala. Deltasto se ušće rijeke Kiri u današnju Bojanu postepeno povećavalo na prostoru Skadra, dok nije doprlo do stjenovitih grebena Taraboša. Na taj način je zatrpan uski prostor dijela nekadašnje jedinstvene rječne doline, koja je u gornjem i širem dijelu pretvorena u Skadarsko jezero, a donji je dio današnja Bojana, preostao kao samostalan jezerski odvirak. Kasnija biforkacija Drima pojačala je u još većoj mjeri prinos rastresitog materijala. Drinjača, ogranak Drima, uliva se danas u Bojanu zajedno sa rječicom Kiri i nanosi, naročito u jesenjim i proljećnim poplavama velike štete zbog zatrpavanja korita Bojane, koja tada ne može odvesti veklike količine vode u Jadransko more. Kad je došlo do postanka rječno-morskog ostrva Ada, Bojana je od tada, naročito u južnom dijelu pri ušću počela meandrirati, pri čemu se račvala u nanosnom materijalu, u dva rukavca. Desni rukavac i Ada pripadaju Crnoj Gori. Krajem XIX vijeka, tačnije, 1897. god. ostrvo Ada je imalo dužinu 1.500 m, širina izmjerena na dva dijela iznosila je 960, a na trećem dijelu 300 m. Iz ovog proizilazi da je ostrvo Ada od 1882. god., kada se pojavilo iznad vode, do premjeravanja 1897. god. naraslo za 1.500 m dužine. Danas ostrvo Ada, odnosno delta Bojane ima trouglast oblik.Trouglasta delta Bojane sastoji se od dviju akumulativnih kosa koje su isturene u more, a zbog svog oblika, ovaj tip delte često se naziva ,,kljunastom deltom". Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 37 -

Ušće desnog rukavca Bojane – pogled sa Ade Bojane

Ostrvo Ada u smjeru rječnog toka dugo je oko 2.8 km, a na najširem mjestu, širina iznosi 1.8 km, visoko je 3-4 metra. Navedene mjere dokazuju da se Ada od prvog premjera 1897. do 1898. god. produžila za 1.300 m, a proširila za 900 m. Od kada se sprud-ostrvce, odnosno ostrvo Ada, pojavilo na površini vode, tj. od 1882. god. do danas, Ada je narasla za 2.8 km, to je razdoblje od preko 100 godina. Ada se prema rezultatima mjerenja, produžila svake godine za 100 metara. Ada je danas dužine 2.600 m, širine plaže 50 m, dok joj je površina 130.000 .m².Ako se uzmu parametri da bi se trebalo obezbijediti 5 m² po kupaču, onda je njen kapacitet 2.700 kupača. Plaža je pjeskovita, sitne granulacije pijeska, dok je vegetacija na plaži ritska makija, borovi, skadarski hrast (kao zaštićena vrsta), zajednica konopljike idr. Vegetacija Ade je uslovljena visokom vlažnošću tla, kao i u zoni Štoja, pa je otud sastavljena od visokih i srednje visokih šuma. Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 38 -

Pjeskovi Ade su rudonosni i u sebi sadrže 50% kalcita zatim piroksen, olivin, epidat, hornblendu, kvarc, apatit idr., ukupno 24 minerala. Područije Ade naseljeno je raznim vrstama ptica i predstavlja vrijednu cjelinu staništa, ali ima i šumske divljači kuna, jazavaca, zečeva, čak i divljih svinja, što je od značaja kao lovišna zona. U netaknutim poplavnim šumama u zaleđu nalazi se periodična mješovita kolonija više vrsta čaplji i kormorana. Prisustvo ugroženih fendaka i čaplje kašikare govori o njenom značaju za očuvanje rijetkih vrsta. Ona je takođe značajno gnjezdilište noćnog potrka, legnja i blatarica. U plitkoj morskoj vodi na samom ušću raznolikost živog svijeta je velika. Osim toga uz obale Ade prolazi veliki broj ugroženih vrsta riba na putu za Skadarsko jezero, a često je sa nje moguće vidjeti jata delfina koji idu morskom linijom ili ulaze u rijeku Bojanu. Jedino je gnjezdilište morske kornjače ( Caretta caretta) 16 na Jadranu. O zaštiti područija Ade je već odavno bilo riječi, tako da čak nije bilo u planu ni da se podredi smještajnim, turističkim kapacitetima iako je to naknadno urađeno. Sada su turistički kapaciteti Ade 940 ležaja, a računalo se na povećanje od 2.500 ležaja u hotelima i ukupno 1.560 u bungalovima. Iz ovih podataka, da se primjetiti da je ukupan broj planiranih ležaja nadmašio kapacitet plaže (4.060 ležaja-kapacitet plaže 2.700 kupača- 5m² po kupaču) što bi značilo atak na Adu. Odvod upotrebljenih voda turističkog kompleksa riješena je aerisanom lagunom. Ada je sa kopnom preko desnog rukavca Bojane povezana mostom. Koliko je ovaj most koristan za spajanje ostrva s kopnom, toliko je donio i štete, jer je sa sobom donio nedozvoljenu gradnju objekata i sječu šume (među kojima je i zaštićeni skadarski hrast koji polako nestaje), i tako ugrožavajući i faunu Ade. Na Adi danas ima oko 400 bespravno podignutih objekata, čije se otpadne vode ne prečišćavaju. Čvrsti otpad se na Adi zakopava, dok ga vjetar tokom zimskog perioda otkopava i širi po plaži. I ovdje je neophodno zaustaviti bespravnu gradnju i regulisati prečišćavanje otpadnih voda. Slobodne površine Ade treba da budu u funkciji rekreacije, poljoprivrede i lova sa što je moguće više očuvanih autohtonih elemenata prirode. Ekološko društvo «Klimera» je podnijelo zahtjev Zavodu za zaštitu prirode da ovaj areal stavi pod zakonsku zaštitu kao spomenik prirode.

16 D. Saveljić, O. Vizi, N. Dubak, Ptice Crne Gore i njihova značajna staništa – Centar za zaštitu i proučavanje ptica Crne Gore, Podgorica 2006. god. Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 39 -

2.5.1.2. VELIKA PLAŽA

Velika plaža

Velika plaža se ranije zvala „Bostani“. Sam naziv kaže da je dobila ime po bostanu-lubenici, koji je u njenoj blizini (Gornjem i Donjem Štoju i Bregviji) intezivno uzgajan i bio unosan izvor zarade, odlikuje se mnogo širim plićacima. Mnogi strani i domaći posjetioci nazvali su je „crnogorskom Kopakabanom“. Osnovni podaci plaže: -dužina plaže – 10.000 m -širina plaže – 60 m -površina plaže – 600.000 m² -kapacitet (5m² po kupaču) – 150.000 kupača -vrsta plaže : pijesak (zrnca prečnika 0.1-0.5 mm) -vegetacija na plaži: borova šuma, makija, zimzelena i listopadna vegetacija -vegetacija na padinama okolnih brda: maslinade, borovi i makija -orjentacija plaže: sjeverozapad – jugoistok Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 40 -

-vjetrovi na plaži: maestral, jugo -stepen zagađenosti: nema zagađenosti -opremljenost plaže: restorani, električna energija, pristanište, kompleksi turističko-ugostiteljskih objekata idr. -specifičnost priobalnog mora plaže: podvodni ribolov, sportovi na vodi, jahting, kajak, veslanje, jedrenje itd. -kapacitet prostora plaže: 150.000 turista. Korisna površina Velike plaže iznosi oko 650.000 m², a dužina plićaka je 12 km (zbog djelimične sfernosti, prosječna širina 100 m i površina plićaka 1.200.000 m²). Prema tome, na ovaj položaj Velike plaže mogli bi se smjestiti, ne uzimajući u obzir korisnu površinu plićaka, odnosno 1 kupač na 5 m² oko 150.000 kupača. Treba naglasiti relativnost pojma plaže, širine odnosno površine plaže. Tako npr. za Veliku plažu smo prihvatili širinu od 50 m, a na njoj je pjeskoviti pojas širine i do 200 17 metara. Dine na prostoru Velike plaže i Štoja su pogodne za razne rekreativne aktivnosti. Dokazana su ljekovita svojstva pijeska, a naročito za reumatska oboljenja, te umne i fizičke iscrpljenosti. Svaki 2 cm u ovom ekosistemu, tokom ljetnjih mjeseci primi u toku dana preko 600 kalorija sunčeve energije, što je 7x10 E6 KWh /km² dnevno. Po tome se vidi prednost u budućem planiranju, dobijanja ovako transformisane sunčeve energije za druge potrebe cijelog područija opštine Ulcinj, a možda i više. Ekosistem tvrdolisnih zimzelenih šuma zauzima prostor između priobalnog pojasa, dokle dopiru najveći talasi i pojasa termofilskih lišćarskih listopadnih šuma sa makedonskim hrastom, tj. od obale mora do 500 m nadmorske visine. Međutim, od strane čovjeka, na prostoru Velike plaže najviše su na udaru dine i ekosistem dina. Naime, sve veća potreba za građevinarskim materijalom (pijeskom) dovodi do veoma jake eksploatacije pijeska, uništenja dina i flore na njima, koje se teško obnavljaju. Veoma izražen mikroreljef, koji se brzo mijenja pod intenzivnim uticajem čovjeka, vjetra i talasa, uslovljava znatno variranje hidrotermičkog režima, pa srednje godišnje temperature na suncu dostižu i preko 20°C (na najizloženijim staništima), a na zaklonjenim staništima ne prelaze 15°C. Apsolutne maksimalne temperature na najsuvljim i najuzdignutijim djelovima dina, na površini pijeska pri južnim ekspozicijama i nagibima od 20° dostižu i preko 50°C u podnevnim časovima jula i avgusta, da bi se minimalne temperature u decembru i januaru spustile ponekad i do -9°C. Ekosistem pješčanih dina, pogotovo na potezu Štoja, izuzetan je prirodni raritet, kakav se još teško može naći na jadranskoj obali. Slični ekosistemi nalaze se tek u Grčkoj ili uz obale Francuske oko Kornona. Zbog toga, neophodno je, staviti pod kontrolom eksploataciju pijeska, kako bi se sačuvle dine i njihovi ekosistemi. Osim toga, prostor Velike plaže nije dovoljno iskorišćen. Na ovom prostoru ima mjesta za plansku izgradnju turističkih objekata, kao i razvoja poljoprivrede.

17 Maksut Dž. Hadžibrahimović, Osnove za razvoj boravišno – rekreativnog, kupališnog i nautičkog turizma u Ulcinju (geografsko – turizmološka studija), Titograd, 1992. Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 41 -

2.5.1.3. MALA (GRADSKA) PLAŽA

Ova plaža je polukružnog oblika, usječena je u brdu Pinješ, a oko nje se razvio Ulcinj. Mala plaža je na sjeverozapadu ograđena Starim gradom, podignut na rtu Barjak, sastavljenog od srednjemiocenskog krečnjaka, a jugoistočno od žala ulcinjskog zaliva Male plaže je rt Suka, takođe od srednjomiocenskih krečnjaka koji padaju prema moru na jugozapad.

Mala plaža

Pinješ izgrađuju miocenski slojevi, koji su laporoviti i slabo vezani krečnjaci, pjeskoviti glinci, pješčari, pijesak i druge stijene. Sve se one lako troše. Od ovih stijena je i pijesak na plaži koji je veoma sitan i sa glinastim primjesama, ali je ona pjeskovitog tipa.Utvrđeno je da je pijesak radioaktivan i ljekovit. Plaža je oivičena strmim odsjecima i složenog je postanka i to: rječnom erozijom, morskom abrazijom i vjekovnim spuštanjem terena. Mala plaža je sastavljena od najfinijeg pijeska sivkasto-bjeličaste boje. Pijesak je neobično sitan i veoma čist, tako da u njemu nema ni najmanje primjese zemlje, mulja ili kakvih god organskih proizvoda. Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 42 -

U osnovne podatke plaže možemo istaći njenu dužinu koja iznosi 300 m, širinu 15 metara, površinu 4.500 m² i kapacitet 2.500 kupača. Od vegetacije se ističu borovi i makije. Od vjetrova na plaži duvaju maestral i jugo, nema zagađenosti (osim u ljetnjem periodu godine gdje se kupaju mnogo više kupača od njenog stvarnog kapaciteta, ali ni to nije problem jer se lako održava). Plaža je opremljena restoranima, turističko- ugostiteljskim kompleksima, kabinama, pristaništem itd. Od specifičnosti obalnog mora ističu se podvodni ribolov, veslanje, ronjenje i jedrenje. Oko Male plaže od trta Barjak na sjeverozapadu, do rta Suke na jugoistoku pruža se omiljeno ulcinjsko šetalište. Najveći problem prostora Male plaže je, njena mala površina, što ne može prihvatiti sve kupače koji gravitiraju ka njoj; drugo, što su putni prilazi ka plaži veoma uzani zbog objekata koji se nalaze gotovo na ivici puta, pa ne postoji ni uređena pješačka staza i treće, nedostatak dovoljnog parking prostora, koji bi se mogao riješiti gradnjom parkinga na mjestu tzv. ,,Ploča". U ovakvoj situaciji prilazni putevi plaži nijesu bezbjedni ni za saobraćaj ni za pješake upravo zbog nepostojanja pomenute uređene pješačke staze i skučenosti prostora.

2.5.2. ŠLJUNKOVITE PLAŽE

Na ulcinjskom primorju smo plaže podijelili na pjeskovite, šljunkovite i kamenite. Ukupna dužina razvijene ulcinjske obale iznosi 32.7 km; vazdušna udaljenost njenih krajnjih tačaka iznosi 25 km; koeficijent razuđenosti ulcinjske obale iznosi 1.3%. Od 32.7 km obale, na klifove otpada 14.6 km, a na obalu upotrebljivu za kupanje i helioterapiju 18.1 km. Šljunkovite plaže opštine Ulcinj sa njihovim najbitnijim karakteristikama ćemo samo prikazati, a kasnije ćemo se zadržati na one koje su prostorno i ekološki najugroženije. To su : Valdanos, Kruče i plaža Liman. -Plaža Opaljike ima stjenovitu obalu, sastavljenu od krupnog drobinskog i šljunkovitog materijala. Dužina plaže je 100 m. Pozadina plaže je obrasla makijom i predstavnicima zimzelene i listopadne vegetacije. Teško je pristupačna sa kopna. - Plaža Ljama, duga je 100 m. Sa kopna je pristupačna uzanom pješačkom stazom lošeg stanja. Plaža je jako posjećena turistima koji žele mir i odmor, ima mirne vode i pobuđuje kod nudista sve veće interesovanje. -Plaža Džemiles, istog je sastava kao i prethodne, dužine 150 m, širine 10 m i površine 1.500 m² sa kapacitetom od 300 kupača. Vegetaciju čine masline, šuma hrasta, graba i makija. Plaža nije zagađena, ali nije ni opremljena. -Plaža Bašboljuk, zrna šljunka imaju prosječno oko 3 mm u prečniku. Teško je pristupačna s kopna jer su joj strane visoke i do 30 m, a sa mora je pogodna za čamce u vrijeme tišina. Dužine je 100 m, širine 10 m, a površine 1.000 m², sa kapacitetom 200 kupača. Vegetaciju čine masline, makije, mezofilne šume, hrast medunac i crni grab. Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 43 -

-Plaža Reimet, nije opremljena, duga je 100 m, široka 10 m, površine 1.000 m², kapaciteta 200 kupača. Vegetaciju čine zona mediteranskih, termofilskih, listopadnih i mezofilskih šuma. -Plaža Maslinjak, nije opremljena i teško je pristupačna s kopna. Površine je 500 m² i kapaciteta 100 kupača. Vegetaciju čine listopadne i termofilske šume.

2.5.2.1. PLAŽA LIMAN

Plaža Liman se nalazi između uvalice, odnosno rta Bašbuljuk i rta Punta e Nuredinit, odnosno rta na kome je podignut stari ulcinjski grad-tvrđava. Ova plaža ima stjenovitu (kamenitu) obalu. Pozadina plaže je obrasla makijom, predstavnicima listopadnog i zimzelenog drveća, starim maslinjacima, indijskom smokvom isl. Plaža je orijentisana prema jugu, ka otvorenom moru. Naime kompleks lokacije plaže Liman ima dvije male šljunkovite plaže odvojene jednim uskim grebenom skoro po sredini. Pedesetak metara od obale počinje pojas makije i maslinjaka. Stjenoviti materijal ispred plaže Liman, vrši snažnu koraziju pri čemu se od krupnijih stjenovitih blokova i ćoškaste drobine stvaraju karakteristični pljosnati obluci i šljunkovi, odnosno obluci prečnika 1-20 cm, ali i preko 20 cm. Dužina plaže je 250 m, širina 10 m, a površina 2.500 m². Kapacitet je 700 kupača. Od vegetacije prisutne su pomenuta indijska smokve i manji kompleksi borova i makije, a u okolini na padinama brda maslinjaci, šume graba i hrasta. Do prije nekoliko godina ova plaža nije bila zagađena. Danas su prodati neki prostori oko plaže ruskim državljanima, koji su počeli da grade objekte oko plaže. Umjesto da čvrsti materijal transportuju do neke deponije, oni ga bacaju u more i tako zagađuju plažu. I ovdje bespravna gradnja uzima svoj danak. Ova plaža kao i pomenute ranije, kada bi se organizovao saobraćaj na vodi i povezali ih sa Malom plažom, znatno bi smanjili zasićenost Male plaže kupačima.

2.5.2.2. VALDANOS

Valdanos je smješten između Mavrijana i Bijele Gore na sjeveru i padina Mandre na jugu. Ova pitoma i plodna dolina povezana je sa magistralnim putem Bar-Ulcinj preko prevoja Ćafa i drugim putnim pravcem kroz sam Valdanos do centra grada. Naziv je dobio po Walla di nosi, što znači orahova uvala. Kroz maslinovu šumu od 85.000 stabala koja se grana sve do samog Ulcinja slikovitom, starom turskom stazom, može se prići zalivu i obali, na kojoj je živopisna 700 m duga, šljunkovita plaža, okružena redom Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 44 - kiparisa i borova. S obzirom na pomorstvo i trgovinu, Turci su uvali Valdanos pridavali veliku pažnju i važnost. Zbog toga su od uvale do Ulcinja izgradili kaldrmisani put, koji se i danas nalazi u prilično dobrom stanju.

Zaliv Valdanos

Između uvale Valdanos i ostrva Stari Ulcinj, nalazi se uvala Kruče, takođe poznata po maslinadi. U vezi sa maslinom, gajio se poseban kult prema njoj. Maslinu niko nije smio 18 posjeći, niti njen plod gaziti, a posaditi je značilo Bogougodno djelo. Plaža Valdanos, nalazi se u istočnoj uvali, odnosno zalivu na sjeverozapadnom ulcinjskom obalnom pojasu. Plaža je smještena na dnu uvale Valdanos, između primorskih krečnjačkih kraljušti koje leže duž morske obale i njih more rasijeca. Plaža Valdanos zaštićena je na krajevima sa dva grebena, odnosno poluostrva (rta) i to rt Mavrijan (Bišti, Rep) i rt Mendra, koji naglo tone u more. Plaža je duga 700 m, a široka 20 m. Kapacitet joj je 1.400 kupača.Vegetaciju čine stare masline, borovi, makija, listopadna i zimzelena vegetacija. Plaža nema zagađenosti i

18 Maksut DŽ. Hadžibrahimović: Ulcinjski maslinjaci, Zemlja i ljudi sv. 27., Srpsko geografsko društvo – Beograd, 1977. Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 45 - opremljena je restoranom, električnom energijom, pristaništem, autokampom i turističko- 19 ugostiteljskim smještajnim objektima. Uvala Valdanos pa sve do plaže, nije u dovoljnoj mjeri iskorišćena. I ovaj prostor je pogodio ljudski faktor. Radi se o tome da je dio maslinade Valdanos na potezu uvale na necivilizacijski način uzet od strane vojnih vlasti vlasnicima maslina, navodno za potrebe izgradnje vojne baze.Vlasnicima je tada plaćena minimalna svota novca. Ovdje se radilo o čistoj obmani, jer od 1978. god., od kada je eksproprisana maslinada, pa sve do danas nije počela gradnja vojne baze, ali je umjesto nje počelo da niče vikend naselje i motel.Tako je umjesto vojne baze izgrađeno vojno odmaralište „B“ kategorije sa 795 ležaja. Površina ekspropisanog zemljišta iznosi 937.739 m² i na njemu je bilo 17.825 stabala maslina, starosti od 350-500 godina, a imalo je egzemplara čija je starost i preko 1000 godina.

Jedan od nekolko izvora na području maslinade Valdanos

19 Maksut DŽ. Hadžibrahimović: Osnove za razvoj boravišno – rekreativnog, kupališnog i nautičkog turizma u Ulcinju (geografsko – turizmološka studija), Titograd, 1992 Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 46 -

I pored toga što nije privedena namjeni za koju je ekspropisana, ona ni dan danas nije vraćena prethodnim vlasnicima. Ovdje se radilo o obmani jer se vojna baza mogla graditi i podzemno ukopavanjem u brdo i ne uništavati nijedno stablo masline, ali se pod izgovorom baze htjelo graditi turističko naselje. Ubrzo je krenula bespravna gradnja u Valdanosu koja traje i danas uz učestalo uništavanje stabala za potrebe izgradnje objekata, koja se potom prodaju kao ogrevno drvo što ne bi trebao raditi civilizovan čovjek. Dobijaju se usamljene parcele sa stablima maslina, više dekorativnog sadržaja, koje izdvojene iz velikih areala maslinjaka, imaju veću sklonost ka propadanju. Na najvećem dijelu oduzete maslinade, od 1978. godine kada je eksproprisana, pa sve do danas,nije kročila ljudska noga.Tu je ostalo rastinje gotovo prekrilo stabla maslina koje se suše. Od mjera zaštite u Valdanosu najvažnije je spriješiti erozije i spiranje zemljišta na strmim terenima, koje zbog nekontrolisane gradnje sve više učestalo. Nužno je održavati postojeće terase, zidove, suvomeđe i prema potrebi podizati nove. U Valdanosu treba spriječiti dalju gradnju porodičnih kuća, jer se oko njih formiraju bašte, ali i veći objekti, zbog kojih bi bilo neminovno veće uništenje stabala i postojeće ambijentalne vrednosti.

Masline ustupaju mjesto vikendicama Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 47 -

Ekspropisani dio maslinade treba vratiti ranijim vlasnicima koji su eksproprijacijom oštećeni, kako bi je ponovo obnovili. U narodu postoji izreka da je ,,maslina kao majka i da te čeka i prihvata, kad god joj se vratiš".Turistički objekti pored plaže bi bili dovoljni za njen kapacitet, s tim što bi se obeštetili raniji vlasnici, na čijem su zemljištu izgrađeni. Dio maslinade na kojoj nema izgrađenih objekata, trebao bi se pod hitno vratiti, kako bi je sami vlasnici kultivisali. Na tim poslovima trenutno radi komisija za povraćaj i obeštećenje formirana pri opštini Ulcinj. Valdanos treba da uđe u baštinu zaštićenih područija, kao svojevrstan spomenik prirode u kome se ništa ne smije raditi što bi ugrozilo šumski maslinjski areal, starost stabala i njihove suvomeđe. Važno je sačuvati autentičnost maslinjaka kao civilizacijskog spomenika, koji je u masi stariji od 350 godina, sa izuzecima u mikrolokacijama čija se starost procjenjuje na preko 500 godina. Na kraju, Valdanos bi mogao da se pretvori u omiljeno šetalište Ulcinjana, gdje bi se uz čist vazduh i tišinu moglo uživati u prirodi.

2.5.2.3. KRUČE

Ova plaža se nalazi na sjeverozapadnom dijelu ulcinjskog primorija, između krečnjačkih grebena, odnosno kraljušti Belvedera i Mavrijana, odnosno Radoča. Uvala u kojoj je smještena plaža Kruče zaštićena je na krajevima sa dva grebena odnosno rta (poluostrva) i to: rt „Stari Ulcinj“, odnosno Kruče i rt Mavrijan (Rep), koji naglo tone u more. Ova plaža ima terasastu stjenovitu obalu, sa šljunkovitom plažom, sastavljena kao i plaža Valdanos od krupnog drobinskog i šljunkovitog materijala. Krupniji drobinski materijal postao je korazijom, koji se krećući pored plitkog obalnog pojasa uobljava i preobraća u šljunak, glinu isl. Zemljište je pjeskovito, ilovasto i umjereno skeletno. Slabo je obezbijeđeno humusom i umjereno karbonatno. Zemljište je u zaleđu plaže strmo i podložno klizištima. Dužina plaže je 600 m, širina 10 m, a površina 6.000 m², kapaciteta 1.200 kupača.Vegetaciju na plaži čine listopadno i zimzeleno drveće, stari maslinajci, šume česvine idr. Na plaži duvaju vjetrovi maestral i jugo. Plaža do sad nije zagađena, ali joj u budućnosti prijeti zagađenje od strane vikend naselja. Na okolnim padinama su prisutne šume česvine, hrasta, bijelog graba i maginja. U unutrašnjosti zaliva mogu se 20 upražnjavati skijering, veslanje, kajak, plivanje, ronjenje i jedrenje. Osim s mora plaža ima pristup asfaltiranim uskim putem od magistrale Ulcinj- Bar. Na okolnim padinama postoje nekoliko manjih povremenih izvora koji presušuju u ljetnjem periodu godine i stalni izvor Đerevići, odakle se jedan dio naselja snadbijeva vodom. Zaliv Kruče, okolne padine i plaža, sa svih strana su ugroženi, i pored kanala Milene, Kruče postaju ekološki problem broj dva u Ulcinju.

20 Isto Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 48 -

Kruče : Klizište izazvano nedozvoljenom gradnjom objekata

Prvo, Kruče je napadnuto neprimjerenom, nedozvoljenom gradnjom objekata, pretvarajući ga u vikend naselje i tako je prostor izložen neprimjerenoj devastaciji zemljišta i uništavanju ekosistema zaleđa uvale. Na ovom malom prostoru, do danas je izgrađeno preko 500 vikendica, a i dalje se nastavlja gradnja.Vikendice su građene do same ivice plaže, sužavajući pristup plaži i ne dozvoljavajući gradnju širih pristupnih puteva. Ovdje je prisutna aglomeracija haotične gradnje bez ikakve urbanističke forme. Objekti su zbijeni, građeni različitim materijalima, gradi se na klizištima, ulice su uske, bez parking prostora i većina se ne uklapa u ambijentalne karakteristike podneblja. Manja izvorišta slabe izdašnosti vode, koja ljeti presušuju, zagađena su gradnjom objekata i septičkih jama iznad njih, pa im je voda tehnički neupotrebljiva. Međutim, ono što najviše ugrožava ovo područije jesu klizišta koja su izazvana ljudskim faktorom. Krčenje šume radi stvaranja prostora za placeve, potkopavanjem padina u cilju ravnanja placeva i oburvavanjem iskopane zemlje niz padine zajedno sa građevinskim materijalom dovelo je do aktiviranja klizišta i gotovo svake godine u Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 49 - zimskom periodu, kada su jače padavine po nekoliko vikendica završava u moru, ostavljajući za sobom pustoš. To obično dovodi do sužavanja površine plaže i njenog

Zaliv Kruče zagađenja. Mogućnost da se odronjeni materijal odnosi sa plaže je mala ili nikakva, jer zbog uskih ulica i velike uzbrdice ne mogu saobraćati veća teretna vozila.Ovdje postoji opasnost da se ovim materijalom potpuno zatrpaju pojedini djelovi plaže i tako potpuno nestanu. U vikend naselju Kruče paduju u oči još i sanitarni higijenski uslovi, koji su ispod svakog nivoa. U vrijeme kupališne sezone svi manji izvori presušuju, a i onako njihova voda nije upotrebljiva zbog prisustva zagađenosti fekalnim materijama. Kraj je tada bezvodan, dnevne temperature su visočije zbog krčenja šume a potrebe za tehničkom i pijaćom vodom su sve veće. Vikendaši se vodom snadbijevaju iz bistjerni u koje se skuplja kišnica sa krovova vikendica ili bazenima koji se pune kupljenom vodom, koju privatnici donose traktorima na koje su ugradili cistjerne. Naravno, ta voda je sumnjivog kvaliteta jer se ne zna iz kojih izvora dolazi. Zbog toga je u ovom naselju česta pojava bolesti izazvanih korišcenjem tehnički neispravne vode za piće. Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 50 -

Projekat, da se ovo naselje priključi na planirani regionalni vodovod, riješio bi ovaj problem, ali smatram, da bi izazvao drugi, katastrofalniji. Naime, eventualno priključenje naselja na pomenuti vodovod, dovelo bi do veće potrošnje vode i zbog nepostojanja kanalizacione mreže, otpadne i fekalne vode završile bi u septičke jame iz kojih bi se okolno zemljište zasitilo vodom i zajedno sa objektima skliznulo u more. Takva pojava bi izazvala pravu ekološku i prostornu katastrofu. Vikend naselje Kruče, može lako da se pretvori u izvor zaraze. U njemu su građeni i ugostiteljski objekti, više improvizovani (neki i rade ilegalno). Hrana koja se u njima nudi sumnjivog je kvaliteta, zbog nehigijenskih uslova pod kojima rade. Obzirom da neki ilegalno rade sanitarni inspektori rijetko i stižu do njih.

Kruče: Odlaganje smeća van deponija – jedan od ekoloških problema

Komunalna služba je u ovom naselju nemoćna, zbog nemogućnosti manevrisanja njihovih vozila po ovim uskim i strmim ulicama. Ovo naselje je kompletno snadbijeveno samo sa dva kontejnera komunalne službe (i to samo u ljetnim mjesecima), jednim na magistralnom putu Ulcinj-Bar i drugim 200 m niže u naselju. Naravno, oni ni izbliza ne podmiruju potrebe odlaganja smeća, a uz to se neredovno odvoze do gradske deponije. Smeće se zato često odlaže pored prepunih kontejnera ili ga mnogi nesavjesni vikendaši Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 51 - odlažu pored ulica. Sadržaj deponovanog materijala raznosi vjetar ili životinje po čitavom naselju, dovodeći u opasnost čitav ekosistem i zdravlje ljudi. Česta je pojava i paljenje smeća i pokrivanja naselja dimom kao produkta te paljevine. Takav način rješenja problema može dovesti do šire ekološke katastrofe. U vrijeme ljetnjih žega, kada su trave suve, a uz to prisustvo veoma guste sredozemne vegetacije sa raznim šibljem i smolastim drvećem (kleka) oko naselja, jedna iskrica bi izazvala požar takvih razmjera da ne bi stradalo samo vikend naselje, već i okolna naselja: Ulcinjske Krute, maslinada naselja Kruče, čitav Valdanos i kompleks maslina, borova šuma na Bijeloj Gori i požar bi stigao do samog grada Ulcinja, jer je teren nepristupačan za gašenje. O posljedicama takvog slučaja suvišno je govoriti. Mjere zaštite: Obzirom da je već načinjena šteta, prije svega nemarom (ili možda korumpiranošću) građevinske inspekcije i opštinskih i republičkih organa vlasti koji su dozvolili ovakvu gradnju objekata u naselju, neophodno je pod hitno donijeti plan kojim bi se ovo naselje zaštitilo od daljeg propadanja i devastacije zemljišta. Naravno, poslije napravljene štete njena sanacija zahtijeva pozamašna ulaganja koja treba obezbijediti za ovakve slučajeve. U vezi sa tim, u naselju Kruče treba preduzeti sljedeće mjere: 1. Da se pod hitno zaustavi dalja gradnja objekata na postojećim klizištima i mjestima koja nose seizmički rizik. 2. U cilju zaustavljanja klizišta neophodno bi bilo graditi potporne zidove kaskadnog tipa od kamena kako bi se uklopili u ambijent, pošumljavati klizišta i iskrčene parcele stablima koja odgovaraju ambijentu. 3. Urediti propisnu kanalizacionu mrežu kako bi naselje bilo spremno da funkcioniše nakon eventualnog priključenja na novi vodovod. 4. Odrediti tačne lokacije odlaganja otpadnog materijala odakle bi komunalno preduzeće (ako nije u mogućnosti kamionima) traktorima odvozilo taj materijal u gradsku deponiju. 5. Preduzeti mjere protivpožarne zaštite od starne vatrogasne službe opštine Ulcinj. 6. Ispitati podzemne vode kojima se hrani izvor Đerevići (Đurovići) koji se nalazi iznad magistrale Ulcinj-Bar i ne dozvoliti gradnju objekata iznad njega jer je to jedini stalni izvor pijaće vode u naselju Kruče. 7. Organizovati redovne kontrole od strane građevinske i sanitarne inspekcije. 8. Staviti pod kontrolu obale zaliva od strane pripadnika MUP-a, radi sprečavanja ulova ribe raznim eksplozivnim napravama kojima se uništava ekosistem mora, dovodi u opasnost kupače, ronioce, a prije svega i same „dinamitaše“ kako se popularno nazivaju ovi krivolovci. Preduzimanjem ovih mjera mišljenja sam, da bi se ovaj prostor sačuvao od daljeg propadanja. Da bi efikasnost bila veća, novčana sredstva koja treba pribaviti za zaštitu ovog prostora treba što prije obezbijediti, kao prioritet. Svako dalje odlaganje rada na ovim mjerama, donosi veće rizike i veća ulaganja.

Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 52 -

2.6. BRDO PINJEŠ – PARK ŠUMA

Nazivaju ga „Turistička park šuma na brdu Pinješ“, ustvari zasad pinija, zahvata površinu od 50 ha i nalazi se na prisojnoj strani brda Pinješ, prema otvorenom moru. Brdo Pinješ je grudvasti i kvrgavi krečnjački greben, na istočnoj strani Ulcinja, koji se završava oštrom pontom rtom Đerani, na desnoj obali Porta Milene. Karakteristika ovih stijena je postupan prelaz pjeskova u pješčare sa čestim pojavama glinovito-pjeskovitih krečnjaka u nižim djelovima, jer se preko kanala Milene obala nastavlja pjeskovitom plažom prema ušću rijeke Bojane u more. Pinješku šumu čine sastavi alpskog bora i čempresa koji su sađeni u nekoliko navrata: 1929, 1936. i 1953.god. U zoni pinješke park šume nalaze se hoteli: “Galeb“, “Albatros“ i „vile Albatros“. Uređena je kolska saobraćajnica, svojevrsna obilaznica brda koja omogućava komunikaciju hotelskih objekata i stanbenog naselja Pinješ, koje je locirano u nešto visočijim zonama brda. Duž saobraćajnice je jednim dijelom uređena kanalizacija za otpadne vode do stanice u blizini hotela „Galeb“ sa podmorskim ispustom. Brojne vododerine, jaruge, cijepanje tla upotpunjuju sliku intenzivnih erozivnih procesa, koji su dobrim dijelom, uz ljudsku neaktivnost na zaštiti, doprinjeli na degradaciji ovog izuzetno značajnog šumskog prostora. Mjestimično je obala obrađena u betonu za prilazne staze, stepeništa ka moru i restorane. Takvi radovi, koliko izgledaju oku prihvatljivi, toliko su opasni zbog lomljenja grana i pucanja stabala u vrijeme nevremena zbog očiglednog prorjeđivanja šume, toliko i zato što se praktično, nema uvid u procese u tlu, dostupnost vode, poniranje vode itd., jer je izravnajućim slojem postignut veći stepen oticanja pale kišnice i njeno oticanje u more, što znači da je smanjeno poniranje ka korijenskom sistemu drveća. Erozioni procesi ovim građevinskim zahvatima jesu umanjeni, ali je drugo pitanje šta se dešava sa biološkog aspekta. Ono što nedostaje pinješkoj šumi su: -kanali za regulaciju bujičnih tokova -suvomeđe kao najbolji drenažni sistem kojim se ujedno i čuvaju zemljane terase od „svlačenja“ gornjih slojeva. Pinješkoj šumi je neophodna zaštita kao i svakom prirodnom ali i antropogenom objektu (ona jeste antropogena šuma), a to podrazumijeva detaljno snimanje postojećeg stanja, evidentiranje zdravih, bolesnih, stabala sklonih padu, te primjenu adekvatnih bioloških i građevinskih odnosno hidrograđevinskih mjera zaštite na izradi kamenih podzida, regulisanja oticanja kišnice. Naravno, u mjere zaštite se ne podrazumijevaju agresivni građevinski radovi u kojima dominira beton, već se preporučuje korišćenje što više prirodnih materijala, kamena i drveta. U tom smislu treba uraditi projekat sanacije Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 53 -

šume, sa prethodno napisanim mjerama, a takođe prostor oplemeniti kako novim zasadima pinis-halepensis-a, tako i drvenim klupama za sjedenje. Pinješka šuma na najbolji način upotpunjuje turističku ponudu Ulcinja.

2.7. PROBLEM PROSTORA OPŠTINE ULCINJ

Stvarajući naseobine za sebe, čovjekovo stremljenje bi trebalo da ide ka uspostavljanju harmonije svojih objekata i prirodne sredine, ka poboljšanju osobenosti reljefa, hidrografije, zelenila. Međutim, nijesu uvijek djelovanja čovjeka unutar svojih aglomeracija izraz planske i uredne urbanizacije i gradnje, već stihijsko rješavanje egzistencijalnih problema, koja su u rasponu od zadovoljenja elementarnih potreba do luksuznih kreacija materijalne nadgradnje. Ulcinjska opština, a naročito priobalni dio, koji nakon zemljotresa 15. aprila 1979. god. doživljava graditeljsku ekspanziju, istina, promjenljivog ritma, usljed ekonomskih i političkih prilika, koje su potresale Crnu Goru, primjer je niza loših arhitektonskih rješenja, koja se odražavaju na cjelokupnu formu Ulcinja, pa tako i na vizuelno zagađenje prostora. Lokacije koje su posebno narušene takvom neplanskom gradnjom su sami grad Ulcinj, Mahala, Vrh pazara, Štoj i Kruče. Graditeljska megalomanija zbog turističke valorizacije ulcinjske regije i narušavanja ambijentalnih, prostornih vrijednosti ide do mjere trajnog uništavanja ovog prostora, koje se još uvijek samo slobodno procjenjuje. Nekada veoma atraktivan kanal Port Milena sa ušćem u more, gdje su vezivali manje brodice i bio po ulovu ribe na dobrom glasu, dakle veoma bogat, sada je jedan od najupečatljivijih primjera stihijske agresivne gradnje sa stambenim objektima koji se takmiče u veličini i zauzimanju slobodnog prostora parcele, te ispuštanju upotrebljenih voda, šuta i drugog građevinskog materijala, zaostalog od obližnjih gradnji. U starom ulcinjskom gradu loša politika gradnje dovela je do potpunog izobličenja tradicionalne arhitekture, tako da je u sadašnjem konglomeratu teško prepoznati dugu istoriju ovog grada od Ilira, Romana, Mlečana, Turaka do vremena kada je pripala crnogorskoj kneževini, krajem XIX vijeka. Izgubila se tipična orijentalna mahala, toliko karakteristična za gradove pod turskom vlašću, sa makadamskom čaršijom, niskim prizemnim gradskim kućama sa radnjama, sa velikim vratima za prodaju raznih proizvoda.Turska vlast je u opštini ostavila najdubljeg traga, a mješavina stanovništva sa tradicionalnom tolerantnošću vjera i nacija činila je toliko da se poštuju preostale, sačuvane građevine iz doba starih srpskih dinastija, Mlečana, crkve, džamije i palate kao dio zajedničke istorije. Najveća gustina naseljenosti je u gradu Ulcinju, zatim Kodre, Krute, Draginjama, Vladimiru, Ambuli itd. Veća gustina naseljenosti je proporcionalna narušavanju forme izgrađenih objekata ili u narušavanju prirodnih oblika. Čitava priobalna zona je ugrožena Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 54 - stambenom izgradnjom. Prisutna je opasnost neplanske, divlje, izgradnje i degradacije ambijentalnih vrijednosti.

U nedostatku parking prostora vozilima se zauzima trotoar

Povoljni tereni za urbanizaciju u zoni Ulcinja su: oko Pinješa, Mendre, Bijela Gora, i manje površine u dijelu Kodara, Kolomze i Pistule, dok su veći djelovi za urbanizaciju locirani sjeverno od puta Zoganje - Darza. U zoni Anamala kao povoljni tereni su površine u Vladimirskom polju, koje nisu podložne erozionim procesima, bujicama, visokim poplavnim i podzemnim vodama. To su tla krečnjačkog ili aluvijalnog sastava, ocjedna i u nagibu do 10%, stabilna i dobro nosiva. Izrazito povoljni tereni su locirani u zoni: Krute, Brajša, Sukobin, Štodra, Fraskanjel, Vladimir, Klezna, Pistula, Darza i Bratica na ukupnoj površini od 4.190 ha. U terene nepovoljne za urbanizaciju spadaju: Međureč, Salč, Leskovac, Zoganj, Gornji Štoj, Rastiš i Sveti Đorđe i zauzimaju ukupno oko 30% opštinskog atara. Nepovoljne terene čine: - zamočvarene i poplavne površine, - površine nagiba preko 30% Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 55 -

- tereni nestabilnog geološkog sloja, - tereni ekcesivne erozije i bujica, - tereni podložni klizanju.

Primjer nedozvoljene gradnje na ulaz u Ulcinj

Pored navedenog, u opštini Ulcinj je prisutan i problem „trošenja“ poljoprivrednog zemljišta na račun građevinskog. Na taj problem nijesu imune ni ostale opštine. Zakon o zaštiti životne sredine sa uredbom o procjeni uticaja na životnu sredinu predstavlja neku vrstu rješenja, što se, gdje i kako može graditi od objekata, odnosno kako da se gradi i eksploatiše.Takvom uredbom se postavljaju obaveze koje će u velikoj mjeri pobiti nekadašnju tvrdnju, da je samo ekonomski isplativo rješenje-najbolje rješenje. Postojeći objekti koji ne zadovoljavaju propisane normative, bilo gradnjom, oblikom ili funkcijom, moraće da prođu posebnu provjeru usaglašenosti, odnosno kontriranja zakonu o zaštiti životne sredine. Za područije Ulcinja je ovo veoma interesantna tema s obzirom na ekspanziju nelegalne ili neprimjerene gradnje, kakve su lokacije: Novo naselje u Štoju, duž kanala Porto Milena, ulcinjska čaršija sa Malom plažom. Praksa je, naročito u primorskom dijelu Crne Gore da se poljoprivredno troši nerazumno u korist građevinskog zemljišta. U Ulcinju je praksa pokazala da su takve Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 56 - pojave u Pistuli, Kolomzi, Zoganju, Štoju, a radi se za sada o potencijalnom poljoprivrednom zemljištu. Ipak značajne površine ostale su u prvobitnoj namjeni, s tim što su površine nekadašnjeg „Agroulcinja“, poslije njegovog gašenja, vraćene ranijim vlasnicima, dosta zapuštene jer se nedovoljno dobro obrađuju i održavaju. Zaostali društveni kapital koji još nije ušao u proces privatizacije u dovoljnoj mjeri, kao što su veliki poljoprivredni kompleksi trpi u prelaznom periodu izbačen iz radnog i organizacionog kolosjeka. S druge strane, problem je u povraćaju imovine privatnim licima te stalnih sporova u regulisanju vlasničkih odnosa i principa da treće lice koristi nesuglasice ovih u sporu.

2.7.1. PROBLEM SAOBRAĆAJNE INFRASTRUKTURE

Kolskim saobraćajnicama je pokrivena čitava opština Ulcinj, a dostignuti nivo motorizacije, posebno na užem dijelu grada ukazuje na povećane mogućnosti kretanja stanovništva, što se neposredno odražava na povećanje saobraćajnog obima na putnoj i uličnoj mreži. Na terenu se uočava nesklad, što posebno dolazi do izražaja u turističkoj sezoni (jul-avgust) .U dnevnom rasporedu primjetna je povećana frekfencija vozila u prijepodnevnim časovima i poslije podne na povratku sa plaža. Saobraćajni udari na putnoj i uličnoj mreži zahtijevaju poseban režim saobraćaja. U periodu povećanog saobraćajnog obima smanjena je bezbijednost svih učesnika u saobraćaju, a enormno je povećanje koncentracije izduvnih gasova i čestica prašine, kao i drugih štetnih materija koje se nakon emisije u vazduhu talože pored saobraćajnica, kao što su olovo i azotmonoksid. Primjese goriva su veoma značajan zagađivač zemljišta u pojasu od nekoliko metara od saobraćajnica. Ulcinjska opština je dobro pokrivena saobraćajnom mrežom. Magistrala prema Baru je najopterećenija u ljetnjem periodu godine. Magistrala je moderna komunikacija regionalnog značaja, sa tri trake koja obezbjeđuje dobre saobraćajne uslove, naravno ukoliko bude adekvatno održavana. Ipak i na njoj treba vršiti određene popravke pogotovo na počecima i krajevima mostova gdje su prisutna izvjesna ulegnuća i na mjestima gdje je asfalt mjestimično pohaban. Bezbjednost saobraćaja na ovom putnom pravcu često ugrožava stoka, kao i bespravno građeni objekti, naročito na ulazu u Ulcinj, na potezu od benzinske pumpe do prve raskrsnice. Zapaža se takođe, duž svih saobraćajnica (sem gradskih ulica) da su trasirane na dovoljnoj udaljenosti od naseljenih aglomeracija što omogućava eventualne intervencije i proširenja puteva, ukoliko se to pokaže potrebnim. Udaljenost pomaže i manjem stvaranju buke. Od saobraćajnica van gradskih ulica i magistralnog puta prema Baru, najfrefentniji je putni pravac od stare benzinske pumpe, novosagrađenim bulevarom do kanala Port Milene i dalje do ostrva Ade (preko Štoja). Novosagrađeni bulevar nije riješio problem saobraćajne gužve u periodu turističke sezone. Projekat gradnje bulevara nije do kraja završen jer nije urađen novi most preko kanala Port Milena tako da je stotinak metara ispred postojećeg mosta stvoreno suženo grlo koje guši protok saobraćaja na ovom pravcu. Tada dolazi do kolapsa i na putu se provodi i do dva sata da bi se prešlo 3 Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 57 - km puta.Od mosta Port Milena pa dalje, prema Velikoj plaži nema uređene pješačke staze, pa ljeti pješaci koriste kolovoznu traku što direktno ugrožava život svih učesnika.Takođe na, dionici prema Adi kroz Štoj, saobrađaj ugrožavaju krda stoke, koja se uvijek mogu sresti na putu. Ovaj putni pravac je takođe ugrožen gradnjom objekata pored puta i otpadnim materijalom, najviše plastičnim kesama i najlonskim ostacima toplih leja građana koji ih propisno ne deponuju, pa ih vjetar širi po putu i zagađuje gotovo cijelo naselje. Najveći problem gradskih ulica je njihova mala širina i nedostatak parking prostora. Zbog stambenih i privrednih objekata koji su građeni pored ovih ulica one se ne mogu proširiti. Problem saobraćajne gužve i nedostatak parking prostora najviše se osjeća na potezu od zgrade SO Ulcinj, prko pijace i dalje do male plaže. Na tom potezu su gradska pijaca i najveći dio trgovačkih radnji, kao i velika gustina stambenih objekata. Dva parkinga (jedan ispod pijace, na mjestu stare autobuske stanice i drugi pred ulaz u Malu plažu (na tzv.Ploči) ne zadovoljavaju zahtijeve ni u zimskom periodu godine.Velikoj saobraćajnoj gužvi na tom prostoru doprinosi i gradska pijaca, koja danas svojom površinom pogotovo ljeti ne zadovoljava potrebe stanovništva. Na njoj su obično tezge zakupljene, pa umjesto da se prodaju domaći proizvodi, najviše se prodaju plastični i drugi predmeti za kućnu upotrebu, kao i sanitarni preparati. Tezge za prodaju mliječnih proizvoda i ribe nijesu sanitarno uređene. Mnogi prodavci ribe i domaćih proizvoda, zbog nedostatka prostora u pijaci prodaju ih van nje, na ulici ili pješačkoj stazi, što dovodi u pitanje kvalitet tih proizvoda i sužavanju i tako uske pješačke staze. Rješenje problema parkinga i pijace vidim u dislokaciji ove druge, a na njenom mjestu urediti parking prostor. Na taj način bi se donekle riješio problem parkiranja vozila koja danas zauzimaju i trotoare koji su namjenjeni za pješake. Dislokacijom pijace postigli bi se uslovi da se nova pijaca sanitarno bolje uredi, sa još većim prostorom i kvalitetnim i ekološki čistim proizvodima, zadovoljila zahtjeve kupaca.

2.8. BUKA I VIBRACIJE

Zvuk u fizici pedstavlja energiju koja se stvara pravilnom vibracijom izvora, a buka ili šum je smješa, kompleks tonova različitih po intezitetu (jačini), frekfenciji (učestalosti) i boji. Jačina zvuka zavisi od mase zvučnog izvora, amplitude i učestalosti. U pogledu trajanja buke u vremenu razlikuju se tri vrste: 1. kontinuirana, trajna buka 2. diskontinuirana, zavijajuća buka 3. pojedinačni zvuci i šumovi Buka iste jačine (komunalna buka) podnosi se lakše nego diskontinuirana. Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 58 -

2.8.1. DJELOVANJE BUKE NA SLUH

Brojni autori se slažu u tome da buka velikog intenziteta štetno utiče na sluh i da vremenom, dovodi do gluvoće. Smatra se, takoše da buka intenziteta 70-90 db već može da izazove oštećenje organizma ukoliko je ekspozicija bila dovoljno duga. Značajna je konstatacija da uprkos razlikama u nacionalnom temperamentu, pregled metoda i egzaktno izražavanje primjenjeno u opisivanju uticaja („veoma neprijatan“, “veoma uznemirujući“ isl.) slažu se u kvantitativnim podacima. Ovo se objašnjava predpostavkom da postoje osnovni mehanizmi stvaranja neprijatnosti djelovanjem buke, kao što su interferencija sa govorom, remećenje sna, koji su jednaki na svim mjestima.

2.8.1.2. UTICAJ BUKE NA ORGANIZAM

Buku čine razni šumovi, različite frekvencije i različitog intenziteta. Kao što je poznato, jačina zvučnog talasa izražava se najčešće u fonovima ili decibelima. Jedan fon predstavlja jačinu zvučnog talasa čiji tonovi imaju hiljadu titraja u sekundi. To je, upravo, najmanja jačina zvuka koju čulo sluha može da registruje. Evo jedne skale fonova raznih šumova:  5 – 10 fonova – tiho kucanje sata, kancelarija bez pisaćih mašina;  25 – 30 fonova – fabričko dvorište;  40 – 50 fonova – pisaće mašine;  50 – 65 fonova – mehanička radionica;  70 fonova – tkačka radionica;  80 fonova – signali trube, ulični promet;  90 fonova - automobilski motori;  100 fonova – zakivanje kotlova;  100 – 130 fonova – svi šumovi koji izazivaju bol. Zvuke koji imaju jačinu manju od jednog fona naše čulo ne registruje, a zvuci od 120 21 – 130 fona osjećaju se kao bol koji izaziva prolazna ili trajna oštećenja sluha. Buka štetno djeluje na organizam u cjelini. Buka oštećuje sluh i to otežava komunikaciju takvih lica sa okolinom, zbog čega traže odštetu, a često se razvija i tzv. rentna psihoza. Buka smanjuje produktivnost rada (i do 25%). Intenzivna i trajna buka u naselju ometa normalan odmor i san, čime se smanjuje radna sposobnost, što kadkad dovodi neurozama.

21 Dr Živadin Jovičić, Turistička geografija, Naučna knjiga, Beograd, Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 59 -

Remećenje noćnog odmora usljed komunalne buke može da započne nivoom buke nižom od 25 db. Iznenadna povećanja buke za 10 db i više, mogu imati negativne efekte, nezavisno od nivoa buke. Značajno uznemiravanje sna se javlja sa nivoom buke od 40 db. Kad buka dostigne nivo od 50 db vrijeme spavanja se produžava za jedan sat. Intenzivna buka može da ubije mnoge sitne životinje. Jedna komponenta ili integralni uzrok neprijatnosti je interferencija sa čovječijim aktivnostima, kao što su govorne komunikacije. Neprijatnost usljed buke započinje nivoom od 40 db i dostiže svoj puni efekat na 70 db, zavisno od ostalih okolnosti. Pod normalnim uslovima govorna komunikacija nije više moguća kada se pojavljuje buka na nivou 70 db.

2.8.1.3. PROBLEMI BUKE U OPŠTINI ULCINJ

Različiti su nivoi buke koji se javljaju u zavisnosti od perioda godine. U gradskom jezgru dolazi do izražaja ljetnja buka od povećanog saobraćaja, muzike iz kafića, restorana, kada je uopšte povećan broj ljudi u Ulcinju. Takva buka je i mana turističke privrede na primorju. U Ulcinju nema permanentnog mjerenja buke, a i ovdje, kao bilo gdje drugo, konfiguracija terena, raspored brda i udolina, kao i tampon od zelenila, pogoduje širenju, odnosno prigušenju buke.

2.9. EKOLOŠKA DRUŠTVA NA PROSTORU OPŠTINE ULCINJ

Na prostoru opštine Ulcinj, danas uspješno djeluju dva ekološka društva, koja su u dosadašnjem radu postigla značajne rezultate i dali svoj puni doprinos u otkrivanju i davanju prijedloga i rješenja nastalih ekoloških problema opštine Ulcinj. To su : ekološko društvo „Kalimera“ i „Zeleni Crne Gore“.

Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 60 -

a) ED ,,KALIMERA˝ ULCINJ

Ekološko društvo „Kalimera“ Ulcinj je osnovano 1994. god. kao udruženje građana i upisano u Registar kod nadležnog opštinskog organa, a na osnovu zakona o nevladinim organizacijama registrovano u Ministarstvu pravde RCG 2000. god. ED Kalimera ima danas 211 članova i organe predviđene statutom. Dosadašnji rezultati ED Kalimera su izmežu ostalih i sledeći:  Izrada stručne ekspertize o rješavanju ekoloških problema Ulcinja  Izrada projekta za kanal Bojana - Port Milena radi rješavanja najvećeg ekološkog problema opštine Ulcinj  Organizovanje mnogobrojnih skupova: savjetovanja, tribine, okrugli stolovi, sastanaka uz učešće naučnih i stručnih institucija i pojedinaca iz zemlje i inostranstva sa temama iz oblasti zaštite životne sredine (Ada Bojana, Skadarsko jezero, Port Milena, Šasko jezero idr.)  Održavanje eko časova u svim osnovnim školama u Ulcinju i MZ Ostros (SO Bar)  Raščišćavanje mini deponija na područiju opštine, a naročito 1999. god. prilikom boravka raseljenika sa Kosova  Organizovanje eko - patrola, službe koja preventivno djeluje na moguće ekološke akcidente  Štampanje (više puta) mnogobrojnih letaka, brošura, plaketa i apela sa ekološkim sadržajem  Realizacija projekta «Čuvaj prirodu – kontroliši otpad», a tretira problem otpadnih ulja  Realizacija projekta «Plava Zastavica» za plaže «Tropicana» i «Miami» u Ulcinju sa JP «Morsko dobro» Budva  Učešće u akciji prikupljanja i presovanja auto olupina i otpremanje istih za Nikšić  Učešće i organizacija manifestacije (svake godine) povodom 5.juna Svjetskog dana zaštite životne sredine  Realizacija dva projekta sa NVO iz Albanije 1. zaštita biodiverziteta Bojane i Skadarskog jezera 2. partnerstvo u zaštiti i očuvanju prirodnih resursa Skadarskog jezera  Saradnja sa NVO iz zaštite životne sredine iz zemlje i inostranstva (Albanija, Hrvatska, BiH idr.), naučnim i stručnim institucijama i državnim organima RCG  ED Kalimera dobitnik je treće nagrade povodom proslave desetogodišnjice proglašenja - Crna Gora ekološka država.

Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 61 -

b) ,,ZELENI˝ CRNE GORE – OPŠTINSKA ORGANIZACIJA ,,ZELENI˝ ULCINJA

«Zeleni» Crne Gore-opštinska organizacija „Zeleni“ Ulcinj, datira od 2002. god. Organizacija (pokret) Zeleni je formirana na nivou RCG. Do sada je vršila određene aktivnosti koje proizilaze iz ciljeva ovog pokreta. Ciljevi „Zelenih“ su sledeći: 1.Da kod ljudi i svih faktora društva razvija pozitivan odnos poštovanja za najveće vrednosti Crne Gore: -dostojanstvo građanina -prednosti raznovrsnog i tolerantnog, kulturnog, etničkog i vjerskog ambijenta -jedinstveni prirodni ambijent kojeg treba očuvati, njegovati, racionalno koristiti i dalje unapređivati -dragocjenost kulturnog nasljeđa, oslobođene kreacije i kulturnih susreta i međuuticaja -da doprinosi da takav odnos postane bitan element vaspitanja i obrazovanja mladih generacija, kao i svih građana 2.Da sa drugima izgrađuje i primjenjuje najviše standarde savremenog razvoja u vezi sa čuvanjem, njegovanjem, racionalnim korišćenjem i unapređivanjem prirode i okoline, kulturne baštine kao i kreativnog izraza 3.da pomaže razvoju Crne Gore tako da se na najbolji način valorizuje, koriste i unapređuju njeni najveći resursi, a to su ljudi, njihov talenat i sposobnost; prirodni ambijent Crne Gore; bogato kulturno nasljeđe, raznovrsnost i stvaralaštvo. 4.Da radi na povezivanju Crne Gore sa svojim susjedima, sa svojim mediteranskim, balkanskim i evropskim prostorom i svijetom uopšte u razmjeni iskustava i saznanja, dogovaranju i sprovođenju programa u unapređenju opšte međunarodne akcije u skladu sa izraženim ciljevima.

Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 62 -

3. EKOLOŠKI KALENDAR

Februar: 02. II Dan močvarnih područija

Mart: 22. III Dan voda 23. III Dan meteorologije 31. III Dan borbe protiv pušenja

April: 07. IV Dan zdravlja 22. IV Dan planete Zemlje

Maj: 15. V Dan akcije za klimu 22. V Dan biodiverziteta 24. V Evropski dan parkova

Jun: 05. VI Dan zaštite životne sredine 08. VI Dan okeana 17. VI Dan borbe protiv isušivanja i poplava

Jul: 11. VII Dan populacije

Septembar: 16. IX Dan zaštite ozonskog omotača 18. IX Dan geologa 21. IX Dan proglašenja Crne Gore ekološkom državom 26. IX Dan čistih planina 27. IX Dan turizma

Oktobar: 04. X Dan zaštite životinja 06. X Dan zaštite staništa

Novembar: 06. XI Dan urbanih regija

Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 63 -

ZAKLJUČAK

Prostorno ekološki problemi opštine Ulcinj su veoma složeni. Ovdje, kao uostalom i u ostalim primorskim opštinama naše Republike, prisutan je problem neracionalnog korišćenja zemljišta, njegove devastacije, uzurpacije poljoprivrednog na račun građevinskog i slično. Ono se stihijski troši i krči, nekontrolisano se sječe šuma a uz to prisutna je i nedozvoljena gradnja privatnih objekata bez građevinske dozvole. Na ta način se uzurpiraju prostori za parking zone, šetališta i pješačke staze, što izaziva poremećaj u saobraćaju, naročito u ljetnjem periodu godine kada Ulcinj posjećuje ogroman broj turista. Neophodno je napomenuti da ova opština kasni sa izradom Detaljnog urbanističkog plana što se negativno odražava na rješavanje postojećih prostornih problema. Tako na primjer infrastruktura u širem smislu riječi ne prati porast broja stanovnika i domaćinstava pa se pojavljuju problemi kao što su na primjer skučenost ulica, dotrajali kanalizacioni sistem, neadekvatna snabdjevenost električnom energijom kao posledica dotrajalosti trafostanica ili njihovog malog kapaciteta, jer se povećao broj potrošača, dotrajalost regionalnih i lokalnih puteva, nedovoljna opremljenost Komunalnog preduzeća i slično. Problem odlaganja čvrstog otpada uvjek je bio prisutan u ovoj opštini. Današnja deponija nema upotrebnu dozvolu, načinom uređenja ugrožava biljni pokrivač, atmosferu podzemne vode, životinjski svijet i pravo je mjesto zaraze. Deponija se nalazi na lokalitetu koji se može koristiti za izgradnju turustičkog kompleksa pa se samim tim ne može opravdati njeno postojanje. Sve ovo ukazuje na potrebu određivanja drugog lokaliteta na kojem bi se izgradila savremena sanitarna deponija koja bi podmirila potrebe opštine makar u narednih dvadeset godina. Predviđa se da će u 2020. godini Ulcinj imati 26.800 stanovnika, dok se količina čvrstog deponovanog otpada u istoj godini predviđa u količini od 89,24 tone dnevno ili 16.831,60 tona godišnje. Kompletna infrastruktura mora da prati predviđeni porast broja stanovnika Opštine. To je najteži ali i najvažniji zadatak koji se postavlja prostornim planerima, jer se prostorni problemi ne rješavaju jednim aktom, već za to treba predvidjeti određeni proces. Neophodno bi bilo što prije raditi na očuvanju autentičnosti pejzaža kanala Milena sa kalimerama i rta Đeran; vegetacije dina, močvara i šuma Velike plaže i Ade Bojane; održavanje nasipa i pejzaža desne obale Bojane; proširivanje postojećeg rezervata prirode Stari Ulcinj i zaštita podvodnih arheoloških lokaliteta; očuvanje ambijenta i zasada maslina u Valdanisu; očuvanje mediteranske vegetacije, pejzaža i stjenovite obale Uvale Velika – Liman; mogućnost izgradnje marine kapaciteta 300 vezova na Limanu; očuvanje autentičnog pejzaža, stjenovite obale, mediteranske vegetacije i borove šume u Pinješu; i niz drugih aktivnosti. Dakle, smišljenim racionalnim djelovanjem i kvalitetnim prostornim uređenjem, Ulcinj bi bio prostor za prijatan boravak i život ljudi u njemu.

Đuro Dabović – prostoeno ekološki problemi opštine Ulcinj - 64 -

LITERATURA

1. Branko Radojičić,Geografija Crne Gore, prirodna osnova, Nikšić 1996. 2. Maksut Dž.Hadžibrahimović, Osnove za razvoj boravišno-rekreativnog, kupališnog i nautičkog turizma u Ulcinju (geografsko-turizmološka studija), Titograd 1992. 3. Maksut Dž.Hadžibrahimović, Rijeka Bojana-osnovne prirodne odlike, geografski pregled, Sarajevo 1985. 4. Maksut Dž.Hadžibrahimović, Ulcinjski maslinjaci, zemlja i ljudi, sveska 27, Srpsko geografsko društvo, Beograd 1977. 5. Radovan Bakić, Prostorno planiranje, Nikšić 1988. 6. Prirodno geografske karakteristike opštine Ulcinj, studija, Zavod za urbanizam i komunalnu djelatnost SR Srbije, Beograd 1983. 7. Poljoprivreda opštine Ulcinj, studija, Univerzitet „V.Vlahović“, poljoprivredni institut, Titograd 1983. 8. Pravci razvoja Crne Gore, ekološke države, studija, Novembar 1997. 9. Denis Šehić, Nacionalni atlas Crne Gore, Podgorica 2005. 10. Izvještaj o ispitivanju voda Porta Milene i solane, Centar za ekotoksiološka ispitivanja, odeljenje za labaratorijsku dijagnostiku i monitoring, 27.09.2005. 11. Vaso Radović, Ulcinj 1878 – 1914, Ogranak Matice crnogorske, Ulcinj 1997. 12. Studija zaštite životne sredine opštine Ulcinj, institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje arhitektonskog fakulteta u Sarajevu, Sarajevo,novembar 1984. 13. Studija zaštite životne sredine opštine Ulcinj, J.P.UPIN-Ulcin, Zavod za projektovanje i urbanizam H.Novi, Ulcinj, H.Novi, jun 1998. 14. Opis organizacije ED ,,Kalimera" Ulcinj, ED ,,Kalimera", Ulcinj 2000. 15. Opis organizacije ,,Zeleni" Crne Gore – Opštinska organizacija ,,Zeleni" Ulcinja,Ulcinj 2002. 16. Dr Živadin Jovičić, Turistička geografija, Naučna knjiga, Beograd.