Zaštita I Očuvanje Ugrožene Skadarske Žabe I Njenih Staništa Na Prostoru Delte Rijeke Bojane

Zaštita i očuvanje ugrožene skadarske žabe i njenih staništa na prostoru delte rijeke Bojane

Crnogorsko Društvo Ekologa Monitoring grupa Ulcinj i Program za životnu sredinu

Izdavač: Crnogorsko Društvo Ekologa

Autori: Katarina Ljubisavljević11 i Vuk Iković2

Recenzent: dr Tanja Vukov, Odeljenje za evolucionu biologiju, Institut za biološka istraživanja “Siniša Stanković” – Institut od nacionalnog značaja za Republiku Srbiju, Univerzitet u Beogradu

Naziv projekta: Uključivanje lokalne zajednice u proces zaštite i unapređenja staništa ugrožene skadarske žabe (Pelophylax shqipericus) na prostoru delte rijeke Bojane

Finansijer: Projekat je podržan od strane Partnerskog fonda za ugrožene ekosisteme (CEPF) koji predstavlja zajedničku inicijativu Francuske agencije za razvoj, međunarodne organizacije Conservation International, Evropske Unije, Globalnog mehanizma za finansijsku podršku u oblasti životne sredine (GEF), Vlade Japana i Svjetske banke. Osnovni cilj fondacije je da se civilnom društvu obezbijedi uključenje u proces zaštite biodiverziteta.

Projektni tim: Vuk Iković (Crnogorsko Društvo Ekologa), Mihailo Jovićević (Crnogorsko Društvo Ekologa), Ana Katnić (Program za životnu sredinu), Katarina Ljubisavljević (Crnogorsko Društvo Ekologa), Xhemal Peroviq (Monitoring grupa Ulcinj), Zećarije Sulejmanović (Monitoring grupa Ulcinj) i Vernes Zagora (Crnogorsko Društvo Ekologa)

Volonteri: Luka Bošković, Mirjana Đundić, Anđela Đurašković, Milijana Knežević, Nikoleta Knežević, Arijona Muharemović, Milka Nikčević, Snežana Nikčević, Tamara Nikčević, Suada Pilica, Aleksandra Popović, Jelena Popović, Seka Radović, Isidora Radović, Ana Raičković

Predloženo citiranje: Ljubisavljević, K., Iković, V. 2020. Zaštita i očuvanje ugrožene skadarske žabe i njenih staništa na prostoru delte rijeke Bojane. Crnogorsko Društvo Ekologa, Podgorica.

Naslovna fotografija: Skadarska žaba (autor: Jelena Popović, Crnogorsko Društvo Ekologa)

Dizajn i priprema za štampu: Studio ribizla.

ISBN

COBISS.CG-ID

1 Crnogorsko Društvo Ekologa, email: [email protected] 2 Crnogorsko Društvo Ekologa, email: [email protected] Zaštita i očuvanje ugrožene skadarske žabe i njenih staništa na prostoru delte rijeke Bojane

Crnogorsko Društvo Ekologa Monitoring grupa Ulcinj i Program za životnu sredinu

Jun 2020.

monitoring

group Izrazi zahvalnosti

Marijana Zarubica (prof. razredne nastave, OŠ “21. maj”, Podgorica), Vahida Nimanbegu (prof. li- kovne umjetnosti, OŠ “Boško Strugar”, Ulcinj) i Zenepa Lika (izvršna direktorica Udruženja „Dr Mar- tin Šnajder-Jakobi“, Ulcinj) su nam pomogle u organizaciji “Dana žaba”. Milijana Knežević (prof. biologije, OŠ “Boško Strugar”), Arsim Cuca (direktor OŠ “Bedri Elezaga”, Ulcinj), Rexhep Lika (prof. biologije, OŠ “Bedri Elezaga”), Vjollca Lika Çobaj (prof. engleskog jezika, OŠ “Bedri Elezaga”), Rasim Lika (prof. biologije, OŠ “Maršal Tito”, Ulcinj), Dul Asllani (direktor OŠ “Marko Nuculović”, Donji Štoj), Rita Avdiu (prof. biologije, OŠ “Marko Nuculović”) su nam pomogli u organizaciji predavanja o vodozemcima i skadarskoj žabi u osnovnim školama na teritoriji opštine Ulcinj. Zahvaljujemo Snežani Vuksanović na pomoći u analizi tipova staništa, kao i Aleksandru Simoviću i Aleksandru Uroševiću na inspirativnim fotografijama skadarske žabe i pejzaža delte rijeke Bojane. Veliku pomoć u terenskom radu i logističku podršku pružio nam je Milan Fatić. Inspiraciju za rad na zaštiti i očuvanju skadarske žabe i njenih staništa su autorici ove studije pružila dugogodišnja istraživanja zelenih žaba na teritoriji bivše Jugoslavije njenih starijih kolega i mentora dr Georga Džukića i dr Miloša Kalezića iz Instututa za biološka istraživanja “Siniša Stanković”, Beograd. Hvala CEPF timu - Borutu Rubiniču, Marijani Demajo, Milici Mišković, Salwa Elhalawani i Liz Smith na ukazanom povjerenju i saradnji.

4 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

Sadržaj

SAŽETAK...... 13 UVOD...... 17 POLAZNE OSNOVE...... 19 Vlažna staništa - status i trendovi promjena...... 19 Ekosistemske usluge vlažnih staništa...... 20 Oblast delte rijeke Bojane kao jedno od ključnih područja biodiverziteta istočnog Mediterana...... 20 KBA Delta Bojane i i značajna slatkovodna i močvarna staništa...... 22 Šasko jezero...... 22 Zaleđe Velike plaže...... 23 Ada Bojana...... 24 Knete...... 24 Vlažna staništa i ugroženost vodozemaca...... 26 Skadarska žaba (Pelophylax shqipericus Hotz, Uzzell, Günther, Tunner & Heppich, 1987)...... 27 Opšte morfološke odlike...... 27 Slične vrste...... 27 Rasprostranjenje...... 29 Opšte rasprostranjenje...... 29 Istorijat proučavanja i dosadašnji podaci o rasprostranjenju skadarske žabe na području KBA DeltaBojane...... 29 Stanište...... 30 Biologija vrste...... 31 Metapopulaciona prostorna organizacija - konzervacioni aspekti...... 33 Pogodnost skadarske žabe kao bioindikatora ...... 34 Faktori ugrožavanja skadarske žabe ...... 35 Izmjena vodnog režima, smanjenje površine i fragmentacija vlažnih staništa...... 35 Zatrpavanje i zagađenje staništa čvrstim otpadom i otpadnim vodama...... 38 Uznemiravanje...... 38 Izlov...... 39 Oboljenja...... 42 Klimatske promjene...... 43 Introdukcija stranih vrsta...... 44 Stavovi javnosti o žabama i močvarnim staništima...... 45

METODOLOGIJA ...... 47 Određivanje distribucije, tipova staništa, brojnosti i ugrožavajućih faktora skadarske žabe na području KBA Delta Bojane...... 47 Anketna istraživanja...... 48 Anketno istraživanje ugostiteljskih radnika...... 48 Anketno istraživanje gradskog i seoskog stanovništva...... 48 Statističke analize...... 49

5 REZULTATI ISTRAŽIVANJA...... 51 Distribucija i brojnost skadarske žabe na području KBA Delta Bojane...... 51 Tipovi staništa KBA Delta Bojane koja naseljava skadarska žaba...... 51 Staništa od značaja za Evropsku uniju...... 51 Ostala staništa...... 55 Rezultati istraživanja pojedinih ugrožavajućih faktora skadarske žabe na području KBA Delta Bojane...... 57 Zatrpavanje i zagađenje staništa čvrstim otpadom...... 60 Zagađenje staništa otpadnim vodama...... 62 Uznemiravanje...... 63 Urbanizacija...... 63 Analiza postojećeg stanja površina na području KBA Delta Bojane, plana namjene i mogućih posljedica po vlažna staništa...... 63 Izlov zelenih žaba i analiza potražnje u restoranima na području KBA Delta Bojane...... 71 Istraživanje stavova mještana o vlažnim staništima i njihovim ekosistemskim uslugama...... 74 Seosko stanovništvo...... 74 Gradsko stanovništvo...... 78 Analiza statusa skadarske žabe u međunarodnoj i nacionalnoj regulativi...... 81 Međunarodna regulativa...... 81 Nacionalna regulativa...... 81

MJERE ZAŠTITE I OČUVANJA SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA...... 85

LITERATURA ...... 95

DODATAK...... 103

6 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

Lista skraćenica

Bd Batrachochytrium dendrobatidis CSBL Conservation and sustainable use of biodiversity at Lakes Prespa, Ohrid and Shkoder (Očuvanje i održivo korišćenje biodiverziteta na područjima Prespan- skog, Ohridskog i Skadarskoj jezera) EMERALD Environmental Managment Exchange and Resource Alliance for Local Develop- ment (Ekološka mreža sastavljena od područja od posebne važnosti za zaštitu prirode) EN ugrožen EUNIS European Nature Information System (Tipološki princip klasifikacije staništa) IBA Important Bird Area (Područje od međunarodnog značaja za boravak ptica) IPA Important Plant Area (Područje od međunarodnog značaja za biljke) IUCN International Union for Conservation of Nature (Međunarodna unija za zaštitu prirode) KBA Key Biodiversity Area (Ključno područje biodiverziteta) LAPB Lokalni akcioni plan biodiverziteta LPUO Lokalni plan upravljanja otpadom MORT Ministarstvo održivog razvoja i turizma NP Nacionalni park NSIUOP Nacionalna strategija integralnog upravljanja obalnim područjem PUP Prostorno urbanistički plan SPRO Strateški plan razvoja opštine

7 8 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

Slike

Slika 1. Oblast delte rijeke Bojane, Reč. © Aleksandar Simović Slika 2. Ekosistemske usluge vlažnih staništa. © Milan Fatić Slika 3. Geografska pozicija KBA Delta Bojane. © Crnogorsko društvo ekologa Slika 4. Šasko jezero sa dominantnim tipom staništa tršćaka izvan laguna, estuara i dinskih depresija. © Aleksandar Simović Slika 5. Zaleđe Velike plaže sa tipom staništa vlažnih depresija u sistemu dina i galerijama bijele vrbe i bijele topole u pozadini. © Aleksandar Simović Slika 6. Ada Bojana sa dominantnim tipom staništa galerija bijele vrbe i bijele topole. © Aleksandar Simović Slika 7. Knete sa dominantnim tipom staništa tršćaka izvan laguna, estuara i dinskih depresija. © Aleksandar Simović Slika 8. Skadarska žaba (Pelophylax shqipericus). © Aleksandar Simović Slika 9. Mala zelena žaba Pelophylax lessonae - sestrinska vrsta slična skadarskoj žabi, ali odvojenog areala. © Aleksandar Urošević (iz Kalezić i sar. 2015). Slika 10. Velika zelena žaba (Pelophylax ridibundus) u zaleđu Velike plaže. © Katarina Ljubisavljević Slika 11. Rasprostranjenje skadarske žabe (plave tačke) prema Günther, 2004. Slika 12. Stanište skadarske žabe na tipskom lokalitetu (Virpazar) sa koga je vrsta opisana 1987. godine. © Milan Fatić Slika 13. Mužjak skadarske žabe prilikom oglašavanja. © Aleksandar Urošević Slika 14. Skadarska žaba i predator – ribarica (Natrix tessellata). © Milan Fatić Slika 15. Lokve u zaleđu Velike plaže – reproduktivni centri više vrsta vodozemaca, uključujući i skadarsku žabu. © Aleksandar Simović Slika 16. Mapa područja KBA Delta Bojane iz XVII vijeka na kojoj se vidi staro korito rijeke Drim i močvara Zoganjsko blato na mjestu sadašnje Solane. Rossi, G. G., Albania Propria ouero Superiore detta anche Macedonia occidentale. Rome, 1689 (detalj). Slika 17. Ulcinjska solana. © Katarina Ljubisavljević Slika 18. Poljoprivredne površine na Anamalskom (lijevo) i Sukobinskom polju (desno). Preuzeto sa Google Earth, 2020. Slika 19. Primjeri izmjene predjela KBA Delta Bojane urbanizacijom i razvojem saobraćajne i turis- tičke infrastrukture u posljednjih 12 godina (a-e). Preuzeto sa Google Earth, 2020. Slika 20. Ukupna godišnja količina ulovljenih žaba radi izvoza na području bivše Jugoslavije. Količine od 1992. godine se odnose na tadašnju zajednicu SR Jugoslavije koje su činile Srbija i Crna Gora. Preuzeto iz Džukić i sar. 2003. Slika 21. Farma žaba u Kini. Preuzeto sa twitter naloga aktiviste i zaštitnika životinja Džona Oberga (John Oberg). Slika 22. Prisutnost oboljenja hitridiomikoze u uzorcima vodozemaca iz jugoistočne Evrope. C rvenom i žutom bojom su obilježeni uzorci u kojima je potvrđeno prisustvo hitridiomikoze. Preuzeto iz Vojar i sar. 2017. Slika 23. Terenski rad duž transekta na Velikoj plaži. © Milan Fatić

9 Slika 24. Anketiranje stanovnika opštine Ulcinj. © Milan Fatić Slika 25. Rasprostranjenje skadarske žabe na području KBA Delta Bojane. © Crnogorsko Društvo Ekologa Slika 26. Asocijacija bijelog i žutog lokvanja na zapadnoj strani Šaskog jezera. © Katarina Ljubisavljević Slika 27. Zona degradiranih površina na Sukobinskom polju. © Katarina Ljubisavljević Slika 28. Zatrpavanje staništa skadarske žabe čvrstim komunalnim otpadom na području Gornjeg Štoja. © Katarina Ljubisavljević Slika 29. Zatrpavanje staništa skadarske žabe zemljom na području Sukobinskog polja. © Katarina Ljubisavljević Slika 30. Zagađenje staništa skadarske žabe otpadnim vodama na području Ade Bojane. © Aleksandar Simović Slika 31. Kuća u izgradnji uz stanište skadarske žabe (urbanizacija) na području Kneta. © Aleksandar Simović Slika 32. Pristanište za čamce na staništu skadarske žabe (uznemiravanje) na Šaskom jezeru. © Milan Fatić Slika 33. Udio pojedinih ugrožavajućih faktora skadarske žabe na području KBA Delta Bojane na osnovu terenskih istraživanja u 2019. godini. © Crnogorsko Društvo Ekologa Slika 34. Procenat lokacija skadarske žabe pod prijetnjama u pet različitih oblasti KBA Delta Bo- jane. © Crnogorsko Društvo Ekologa Slika 35. Učestalost pojedinih prijetnji u pet različitih oblasti KBA Delta Bojane u kojima je detektovana Skadarska žaba. Čvrsti komunalni otpad (crno), uznemiravanje (crveno), komunalne vode i stajnjak (plavo), zatrpavanje zemljom (smeđe), urbanizacija (sivo). © Crnogorsko Društvo Ekologa Slika 36. Zatrpavanje i najmanjih lokvi čvrstim otpadom u zaleđu Velike plaže (lijevo) i Adi Bojani (desno). © Aleksandar Simović Slika 37. Zatrpavanje staništa skadarske žabe otpadom u zaleđu Velike plaže, selo Đokaj. © Kata- rina Ljubisavljević Slika 38. Hrpe građevinskog otpada (šuta) pored staništa skadarske žabe - kanala koji prati sao- braćajnicu Kodra Dake-Ćurke u oblasti Kneta. © Katarina Ljubisavljević Slika 39. Komunalni otpad na staništu skadarske žabe u blizini turističkog naselja na Adi Bojani. © Aleksandar Simović Slika 40. Jedno od zagađenih staništa skadarske žabe otpadnim vodama – kanal na Sukobinskom polju. © Milan Fatić Slika 41. Jedno od vlažnih staništa četiri vrste vodozemaca na području Donjeg Štoja, koje je un- išteno urbanizacijom. Fotografija iz 1998. godine. © Ruža Ćirović Slika 42. Zaleđe Velike plaže na kome se planira izgradnja turističkog kompleksa. © Milan Fatić Slika 43. Postojeći turistički objekti na Adi Bojani. © Aleksandar Simović Slika 44. Iskrčeni dio poplavne šume u oblasti Kneta, pretvoren u plac koji se nudi na prodaju. © Katarina Ljubisavljević Slika 45. Malo jezero Žaka u neposrednoj blizini Šaskog jezera. © Aleksandar Simović Slika 46. Magistralni put Vladimir-Sukobin koji presijeca više vlažnih staništa. © Milan Fatić

10 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

Slika 47. Procentualna zastupljenost odgovora ispitanika na pitanja iz ankete o izlovu i konzumaciji mesa žaba u restoranima na području opštine Ulcinj. © Crnogorsko Društvo Ekologa Slika 48. Procentualna zastupljenost odgovora ispitanika koji žive i/ili posjeduju imanje u ruralnom dijelu opštine Ulcinj na anketu o vlažnim staništima. © Crnogorsko Društvo Ekologa Slika 49. Procentualna zastupljenost odgovora ispitanika iz Ulcinja na pitanja koja se tiču očuvanja životne sredine i vlažnih staništa. ©Crnogorsko Društvo Ekologa Slika 50. Obuka volontera za monitoring skadarske žabe na Velikoj plaži (lijevo) i Šaskom jezeru (desno). © Milan Fatić Slika 51. Edukacija učenika škola na teritoriji opštine Ulcinj o značaju zaštite i očuvanja vlažnih staništa i skadarske žabe. © Milan Fatić i Milijana Knežević Slika 52. Manifestacija „Dan žaba“ u Ulcinju 2019. godine. © Jelena Popović

Tabele

Tabela 1. Pregled statusa zaštite skadarske žabe u nacionalnim i međunarodnim aktima.

11 SAŽETAK

Skadarska žaba (Pelophylax shqipericus) je ugrožena (prema kategorizaciji Međunarodne unije za zaštitu prirode - IUCN) balkanska endemična vrsta zelenih žaba, koja se javlja u vlažnim staništima nizijskih predjela jugoistočne Crne Gore i sjevernog i centralnog priobalja Albanije. Skadarska žaba je prepoznata kao jedna od ključnih vrsta jedinstvenog biodiverziteta KBA Delta Bojane.

12 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

Sažetak

Delta rijeke Bojane nalazi se na teritoriji opštine cjenjeno je da neki od glavnih faktora koji ne- Ulcinj, na krajnjem jugoistoku Crne Gore. Pod- gativno utiču na vlažna staništa i biodiverzitet ručje se odlikuje veoma raznolikim komplek- područja delte Bojane predstavljaju neadekvat- som jedinstvenih i ugroženih prirodnih i kultur- no upravljanje otpadom i otpadnim vodama, nih pejzaža, staništa i vrsta. Ubraja se u važne širenje poljoprivrednih površina na račun mo- prirodne ili polu-prirodne močvarne predjele čvarnih staništa i ekspanzija turističke infra- istočnog Mediterana te je prepoznato kao jedno strukture. od ključnih područja za očuvanje biodiverziteta (Key Biodiversity Area). U okviru KBA Delta Skadarska žaba (Pelophylax shqipericus) je Bojane nalazi se više međunarodno prepozna- ugrožena (prema kategorizaciji Međunarod- tih važnih oblasti u pogledu zaštite i očuvanja ne unije za zaštitu prirode - IUCN) balkanska prirode (IBA, Emerald staništa) kao što su Ša- endemična vrsta zelenih žaba, koja se javlja u sko jezero, Ulcinjska Solana, Velika plaža i Ada vlažnim staništima nizijskih predjela jugoistoč- Bojana. Osim što su značajna sa aspekta biodi- ne Crne Gore i sjevernog i centralnog priobalja verziteta vlažna staništa područja delte Bojane Albanije. Skadarska žaba je prepoznata kao pružaju i niz ekosistemskih usluga kao što su jedna od ključnih vrsta jedinstvenog biodiver- hrana, voda, zaštita naselja od buke, poplava i ziteta KBA Delta Bojane. Međutim, akvatične naglih klimatskih promjena, mogućnosti za ra- vrste kao što su zelene žabe, a čije se stanje zvoj turizma i rekreacije. populacija smatra dobrim indikatorom kvaliteta vlažnih staništa, su veoma ugrožene u ovom po- Područje delte rijeke Bojane izloženo je velikim dručju, prije svega uslijed uništavanja, promjene antropogenim uticajima što uzrokuje gubitak namjene, fragmentacije i zagađenja staništa. biodiverziteta – uništenje staništa i opadanje Stoga bi praćenje stanja populacije skadarske broja vrsta. Ovo je u najvećoj mjeri uslovljeno žabe u oblasti delte Bojane, dalo značajne infor- niskim nivoom javne svijesti o značaju očuva- macije o kvalitetu vlažnih staništa i doprinijelo nja prirodnih vrijednosti oblasti, kao i nedovolj- definisanju mjera zaštite ove vrste. Ugroženosti nom integracijom ciljeva zaštite životne sredine skadarske žabe na području Crne Gore, osim u politike prostornog planiranja i ekonomskog velikog antropogenog uticaja na njihova stani- razvoja u kontekstu primjene instrumenta in- šta, dopronosi i znatna zastupljenost gljivičnog tegralnog upravljanja obalnim područjem. Pro- oboljenja hitridiomikoze, koje se smatra jednim

13 SAŽETAK

od vodećih uzroka opadanja brojnosti populacija KBA Delta Bojane, kao i rezultati istraživanja i vodozemaca u svijetu, kao i činjenica da su ze- aktivnosti preduzetih u okviru navedenog pro- lene žabe bile izložene višedecenijskom izlovu u jekta. Na osnovu svega toga, predložene su komercijalne svrhe. Osim toga, skadarsku žabu mjere zaštite i očuvanja skadarske žabe i njenih kao i ostale vodozemce generalno ugrožavaju i staništa na ovom području. introdukcija stranih vrsta, klimatske promjene, uznemiravanje, negativni stavovi javnosti i pre- Tokom terenskih istraživanja u 2019. godini drasude prema ovoj grupi životinja. na području KBA Delta Bojane je metodom vizuelnih transekata skadarska žaba zabilježena Budući da se u okviru KBA Delta Bojane nalazi u vlažnim staništima zaleđa Velike plaže, Ade značajan procenat globalne populacije skadar- Bojane, Kneta, Šaskog jezera i Sukobinskog po- ske žabe koja se suočava sa visokim rizikom od lja u pet tipova staništa od značaja za Evropsku izumiranja, te očuvanje ove vrste u okviru KBA uniju, kao i u dva tipa ostalih staništa. Najčešće doprinosi globalnom očuvanju biodiverziteta je bilježena u galerijama bijele vrbe i bijele tona genetičkom i specijskom nivou, Crnogorsko pole, zatim vlažnim depresijama između dina, Društvo Ekologa (CDE) je u partnerstvu sa Mo- kao i prirodnim eutrofnim vodama sa vegeta- nitoring grupom Ulcinj (MogUl) i Programom cijom Magnopotamion i Hydrocharition. Često za životnu sredinu (EnvPro) pokrenulo projekat naseljava i tršćake i sastojine drugih srodnih „Uključivanje lokalne zajednice u proces zaštite makrofita, dok se rjeđe javlja na mediteranskim i unapređenja staništa ugrožene skadarske žabe visokim hidrofilnim livadama, obalama stalnih (Pelophylax shqipericus) na prostoru delte rije- mediteranskih rijeka, riječnim i ritskim šikara- ke Bojane” (2019/2020) koji je podržan od stra-ma i zoni degradiranih površina. Novi podaci ne Partnerskog fonda za ugrožene ekosisteme čine 93% ukupnog broja nalaza skadarske žabe (CEPF). Osnovni ciljevi projekta su da se (i) krozna području Delte Bojane. uključivanje članova lokalne zajednice u program praćenja stanja populacije skadarske žabe u Ustanovljeno je da je na skoro polovini lokacija oblasti delte Bojane i zalaganjem za primjenu(44 %) na kojima je utvrđeno prisustvo skadar- adekvatnih poljoprivrednih praksi pruži aktivni ske žabe, ova vrsta izložena jednoj ili više pri- doprinos zaštiti vrsta i očuvanju jedinstvene bio-jetnji. Različiti vidovi zatrpavanja staništa bilo loške raznolikosti oblasti delte Bojane; (ii) putemčvrstim komunalnim otpadom, građevinskim edukacije i promotivne kampanje upozna lokalna otpadom (šutom) ili nabacivanjem zemlje i zajednica sa vodozemcima i njihovim značajem izravnjavanjem su procentualno najizraženi- u održavanju zdrave životne sredine i vodenihji (72%). U manjem procentu zabilježeni su i ekosistema; (iii) integracijom rezultata projekta uznemiravanje, zagađenje staništa komunal- (Studije projekta) u prostorno-plansku i uprav- nim i stajskim vodama i urbanizacija. Skadar- ljačku dokumentaciju na lokalnom i nacionalnom ska žaba nije zabilježena na području Ulcinjske nivou doprinese boljem upravljanju obalnim po- solane, kao i u urbanizovanim dijelovima istra- dručjem Crne Gore. živanog područja.

U ovoj studiji predstavljena su dosadašnja sa-Analizom projektno-planske dokumentacije za znanja o različitim aspektima ekologije, ugro- područje opštine Ulcinj, a koja se odnosi na žavajućim faktorima, nacionalnoj regulativi i staništa skadarske žabe, utvrđen je niz kontra- projektno-planskoj dokumentaciji koja se tiče diktornosti kao što su zaštita vrijednih prirodnih skadarske žabe i njenih staništa na područjupredjela i poljoprivrednih dobara uz istovremeni

14 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

razvoj turističke ponude na najatraktivnijim pri- njihovo efikasnije očuvanje u ovoj ekonomski rodnim dobrima, kao i odsustvo implementaci- nerazvijenoj opštini primorske regije Crne Gore. je planova upravljanja otpadom. Predložene su sljedeće mjere koje se odnose na smanjenje ili nestajanje više ugrožavajućih Takođe, utvđeno je da su u većini slučajeva faktora po skadarsku žabu i njena staništa, a osnovne karakteristike zakona i propisa kojima čiji bi dugoročni cilj bilo postizanje povoljnijeg se reguliše zaštita i ekploatacija zelenih žaba konzervacionog statusa ove vrste: (I) očuvanje u Crnoj Gori - netačnost, neažurnost i neuskla- i poboljšanje kvaliteta staništa skadarske žabe đenost, što dovodi do konfuzije i otvara prostor kroz obezbeđivanje kontinuirane povezanosti za brojne mahinacije pri izlovu, izvozu, tranzitu povremenih i stalnih vodenih tijela, revitaliza- ili krijumčarenju ovih vodozemaca uključujući i ciju narušenih i uspostavljanje novih staništa, skadarsku žabu, te predstavlja dodatni izvor pri- implementaciju mjera predviđenih Lokalnim jetnji po njihove populacije. planom upravljanja otpadom i uspostavljanje jedinstvenog zaštićenog prirodnog dobra na Anonimnim anketiranjem ugostitelja putem in- području KBA Delta Bojane; (II) sistematsko terneta prikupljeni su podaci o izlovu žaba i po- praćenje populacija skadarske žabe na odabra- tražnji žabljih bataka u restoranima na području nim područjima uz formiranje baze podataka; KBA Delta Bojane. Rezultati ukazuju da je izlov (III) istraživanje i sprečavanje širenja hitridiomi- žaba u izvjesnoj mjeri još uvijek prisutan na teri- koze; (IV) istraživanje i sprečavanje izlova, trgo- toriji opštine Ulcinj, a eventualna veća potražnja vine i uzgajanja zelenih žaba; (V) usaglašavanje turista za žabljim specijalitetima može od stra- regulative iz oblasti ribarstva, zaštite prirode i ne ugostitelja biti sagledana kao izvor prihoda prometa životinjskim vrstama koja se tiče ze- na uštrb dodatne devastacije zelenih žaba na lenih žaba; (VI) prepoznavanje skadarske žabe teritoriji KBA Delta Bojane. kao jedne od ključnih vrsta biodiverziteta u regulativi iz oblasti zaštite prirode, planskoj i stra- Anketno istraživanje stavova mještana o vlaž- teškoj dokumentaciji uz izradu akcionog plana nim staništima i njihovim ekosistemskim uslu- i finansijske konstrukcije aktivnih mjera zaštite gama sprovedeno je radom na terenu nasumič- ove vrste; (VII) edukacija i jačanje svijesti lokalnim odabirom ispitanika. Analizom odgovora nog stanovništva o značaju zaštite i očuvanja ustanovljeno je da iako u gradskoj i seoskoj vlažnih staništa i skadarske žabe, posebno u sredini opštine Ulcinj ne prevladava negativna pogledu informisanja mještana u ruralnom dije- percepcija o jednom od simbola močvarnih sta- lu opštine o primjeni jednostavnih mjera zaštite ništa – žabama, ne postoji svjesnost da prakse vlažnih staništa na ili pored posjeda u cilju ak- koje žitelji čine ili ne čine direktno utiču na živitivnog doprinosa zaštiti vrsta i održanja jedin- svijet vlažnih staništa, te da upravo biljni i živo-stvenog biodiverziteta u njihovoj neposrednoj tinjski svijet močvara omogućava ostvarivanja okolini. ekosistemskih usluga datih staništa. Rezultati istraživanja ukazuju da bi podizanje standarda građana uz edukaciju, znatnije uticalo na njihovu veću posvjećenost očuvanju životne sredine, organizovanje ekoloških akcija trebalo biti češće i vidljivije u javnosti, a omogućavanje nekog vida finansijskog podsticaja vlasnicima posjeda sa ili pored vlažnih staništa uticalo na

15 SAŽETAKPOLAZNE OSNOVE

16 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

Uvod

Studija je rezultat projekta „Uključivanje lokalne lokalna zajednica sa vodozemcima i njihovim zajednice u proces zaštite i unapređenja stani- značajem u održavanju zdrave životne sredine i šta ugrožene Skadarske žabe (Pelophylax shqi- vodenih ekosistema; (iii) integracijom rezultata pericus) na prostoru delte rijeke Bojane”, koji je projekta (Studije projekta) u prostorno-plansku u partnerstvu sa Monitoring grupom Ulcinj (Mo- i upravljačku dokumentaciju na lokalnom i na- gUl) i Programom za životnu sredinu (EnvPro) cionalnom nivou doprinese boljem upravljanju Crnogorsko Društvo Ekologa realizovalo tokom obalnim područjem Crne Gore. 2019/2020 godine. Projekat je podržan od strane Partnerskog fonda za ugrožene ekosisteme U ovoj studiji predstavljena su dosadašnja sa- (CEPF). znanja o različitim aspektima ekologije, ugro- žavajućim faktorima, nacionalnoj regulativi i Osnovni ciljevi projekta su da se (i) kroz uklju- projektno-planskoj dokumentaciji koja se tiče čivanje članova lokalne zajednice u program skadarske žabe i njenih staništa na području praćenja stanja populacije skadarske žabe u KBA Delta Bojane, kao i rezultati istraživanja i oblasti delte Bojane i zalaganjem za primjenu aktivnosti preduzetih u okviru navedenog pro- adekvatnih poljoprivrednih praksi pruži aktivni jekta. Na osnovu svega toga, predložene su doprinos zaštiti vrsta i očuvanju jedinstvene bi- mjere zaštite i očuvanja skadarske žabe i njenih ološke raznolikosti oblasti delte Bojane; (ii) pu- staništa na ovom području. tem edukacije i promotivne kampanje upozna

17 POLAZNE OSNOVE

18 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

Polazne osnove

VLAŽNA STANIŠTA 2013). U poslednjih 50 godina smatra se da je – STATUS I TRENDOVI PROMJENA nestalo 35 % prirodnih vlažnih staništa, čime je prouzrokovano smanjenje brojnosti preko 80 Vlažna staništa su područja u kojima je voda % vrsta koje su vezane za kopnena vlažna sta- primarni faktor koji kontroliše životnu sredinu ništa, odnosno 36 % vrsta vezanih za morske i za nju vezan biljni i životinjski svijet. Po defi- obale (Ramsar Convention on Wetlands, 2018). niciji ona uključuju područja močvara, ritova, U području Mediterana, tokom XX vijeka nesta- tresetišta, prirodnih i vještačkih voda, stalnih lo je oko polovine nekadašnjih područja pod ili povremenih, stajaćih ili tekućih, slatkih, brak- vlažnim staništima, najviše uslijed njihovog isu- tičnih ili slanih, uključujući područja morske šivanja ili izmijene za potrebe urbanizacije i po- vode čija dubina za vrijeme osjeke ne prelazi ljoprovredne djelatnosti i neodrživog korišćenja šest metara. (Ramsar Convention Secretariat, njihovih resursa (Plan Bleu, 2016). 2013). Ovom definicijom obuhvaćene su sve rijeke i jezera bez obzira na njihovu dubinu, kao i Kvalitet vlažnih staništa se sve više pogoršava obalna zona koja se nalazi uz vlažna staništa. U usljed zagađenja komunalnim i industrijskim sklopu vlažnih područja uključena su i ona na- otpadnim vodama, termalnog zagađenja, postala ljudskom aktivnošću kao što su ribnjaci, ljoprivredne djelatnosti, erozije i povećanja se- lokve, solane, rezervoari, iskopi, kanali (Ramsar dimenata što u zavisnosti od tipa zagađenja Convention Secretariat, 2013). najčešće dovodi do bujanja algi, povećanja broja patogena, povećanje salaniteta ili kisjelosti, Procjenjuje se da vlažna staništa pokrivaju oko povećanja količine pesticida, a što negativno 6% zemljine površine, ali da se procenat prirod- utiče ne samo na zdravlje ljudi i biodiverzitet, nih vlažnih staništa konstantno smanjuje usli- već i umanjuje mogućnost ekosistemskih uslu- jed isušivanja, izmijene staništa i prekomjerne ga vlažnih staništa (Ramsar Convention on We- eksploatacije (Ramsar Convention Secretariat, tlands, 2018).

Slika 1. Oblast delte rijeke Bojane, Reč. © Aleksandar Simović 19 POLAZNE OSNOVE

EKOSISTEMSKE USLUGE VLAŽNIH STANIŠTA Značaj koji imaju vlažna staništa je često pod- cijenjen, a koristi koje ljudi imaju od očuvanja Ekosistemske usluge su definisane kao sve vlažnih staništa daleko prevazilaze one koje se direktne i indirektne koristi koje ekosistemi mogu dobiti uzmjenom datih područja. Svaka- pružaju ljudima (Millennium Ecosystem Asse- ko, lokalno stanovništvo ima najviše koristi od ssment, 2005). Ekosistemske usluge vlažnih očuvanja vlažnih staništa, a koje je najčešće staništa daleko premašuju iste terestričnih izuzeto iz procesa donošenja odluka. I sami do- ekosistema. Vlažna staništa obuhvataju razli- nosioci odluka na mnogim nivoima nijesu svje- čite tipove ekosistema koji se odlikuju velikom sni povezanosti između stanja vlažnih staništa produktivnošću. Obezbjeđivanje vode (za po- i mogućnosti pružanja ekosistemskih usluga trebe domaćinstava, poljoprivrede i industrije) i uslijed nedostatka relevantnih informacija i hrane (riba, divljač, žitarice, voće) predstavljaju analiza ekonomskih benefita. Stoga često za- jednu od najbitnijih ekosistemskih usluga vlaž- interesovane strane u jednom sektoru donose nih staništa (slika 2). Osim toga vlažna staništa odluke koje se tiču vlažnih staništa na osnovu imaju ulogu kao resurs ogrijevnog drveta, trese- uskih i kratkoročnih interesa, gubeći pri tome ta, stočne hrane, komponenti u proizvodnji lije- mogućnost za ostvarivanje višestruke koristi kova i tretmana za biljne patogene. Ne manje koju mogu imati održivim korišćenjem i oču- značajna je i uloga vlažnih staništa u regulaciji vanjem vlažnih staništa. Ohrabrivanje lokalnog klimatskih procesa, vodnog režima, erozije i ci- stanovništva da uzme učešće u očuvanju vlaž- klusa nutrijenata, što doprinosi ublažavanju kli- nih staništa u njihovoj okolini, kao i donosioca matskih ekstrema, kontroli poplava, zadržava- odluka na svim nivoima da prepoznaju i uzmu u nju zemljišta i sedimenata i prečišćavanju vode. obzir višestruke benefite koje nude vlažna sta- Vlažna staništa su prirodni filteri teških metala ništa je od suštinskog značaja za pametno ko- i drugih polutanata i rezervoari ugljenika. Kroz rišćenje istih i postizanje održivog razvoja. Efi- zadržavanje sedimenata i akumulaciju organ- kasno upravljanje vlažnim staništima zbog toga skih materija vlažna staništa utiču na formira- zahtijeva saradnju više društvenih sektora, na- nje tla, kao i obnavljanje i proizvodnju hranljivih ročito onih koji su direktni korisnici ili koji mogu materija. Područja vlažnih staništa su pogodna da utiču na očuvanje i upravljanje vlažnim stani- za rekreativne i edukativne aktivnosti i izvor su štima (Ramsar Convention on Wetlands, 2018). inspiracije u sferama duhovnosti i kulture (Mi- llennium Ecosystem Assessment, 2005). OBLAST DELTE RIJEKE BOJANE KAO JEDNO OD KLJUČNIH PODRUČJA Međutim, čovjek svojim djelovanjem smanjuje BIODIVERZITETA ISTOČNOG kapacitet vlažnih staništa za pružanje ekosi- MEDITERANA stemskih usluga, uz istovremeno opadanje njihovog kvaliteta. Na primjer, melioracija močva- Slatkovodni ekosistemi Mediterana se odliku- ra, isušivanje, regulacija i prokopavanje kanala ju izuzetnim biodiverzitetom sa velikim pro- utiče ne samo na smanjenje površina vlažnih centom endemičnih vrsta, ali su istovremeno staništa, već i njihovu međusobnu povezanost, i veoma ugroženi uslijed sve većeg antropo- što remeti hidrološki režim i smanjuje se koli- genog uticaja (Darwall i sar. 2014). Klimatske čina dostupne vode, dok zagađenje i unošenje i topografske karakteristike mediteranskog invazivnih vrsta smanjuje produktivnost ekosi- podneblja koje utiču na sezonsko variranje u stema (Ramsar Convention on Wetlands, 2018) hidrološkim uslovima, kao i dominantni tip slat-

20 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

Slika 2. Ekosistemske usluge vlažnih staništa. © Milan Fatić kovodnih ekosistema koji je predstavljen rela- akcija in-situ zaštite od strane lokalnog civilnog tivno malim i plitkim jezerima i barama, uslov- sektora (Darwall i sar. 2014). ljavaju da negativni antropogeni uticaj na ovaj tip staništa bude još izrazitiji (Cantonati i sar. Crna Gora se odlikuje najvećim procentom vlaž- 2020). Tokom XX i prvih dekada XXI vijeka, ek- nih staništa prema površini teritorije u odnosu sploatacija, isušivanje, zatrpavanje, promjena na sve ostale države Mediterana, sa oko 7,7 % namjene i zagađivanje slatkovodnih staništa teritorije pokrivene ovim ekosistemima (Plan Mediterana doveli su do njihovog smanjenja, Bleu, 2016). Ovo je od izuzetnog značaja za bio- opadanja kvaliteta i sve veće ugroženosti vrsta, lošku raznolikost i predstavlja značajan resurs, što je uslovilo i pokretanje više inicijativa za ali i nameće obavezu i odgovornost u pogledu zaštitu i očuvanja ovih područja i sprečavanja očuvanja i održivog korišćenja ovih područ- gubitka vrsta. Stoga je identifikacija ključnih ja. Jedno od njih je i donji tok rijeke Bojane u područja za očuvanje biodiverziteta (Key Biodi- krajnjem jugoistočnom dijelu Crne Gore. Predio versity Areas - KBA) značajna sa više aspekata: predstavlja rijetku prirodnu riječnu deltu i jedno kao osnov za odabir predjela za zaštitu na na- od najvažnijih prirodnih ili polu-prirodnih mo- cionalnom i međunarodnom nivou; radi praće- čvarnih predjela istočnog Mediterana koje se nja ciljnih oblasti biodiverziteta na globalnom odlikuje veoma raznolikim kompleksom jedin- nivou; za pružanje podrške privatnom i finansij- stvenih i ugroženih prirodnih i kulturnih pejzaža, skom sektoru u upravljanju ekološkim rizicima staništa i vrsta. Ovo područje karakteriše pri- povezanim sa uticajem na biodiverzitet, usmje- sustvo slatkovodnih i braktičnih ekosistema u ravanje investicija za njihovo očuvanje i jačanje kojima su najznačajnija staništa plavnih šuma,

21 POLAZNE OSNOVE

slatkovodnih močvara, bara, tršćaka, pješčanih KBA DELTA BOJANE I I ZNAČAJNA dina i vlažnih pašnjaka sa velikim brojem vrsta SLATKOVODNA I MOČVARNA flore i faune, od kojih i značajan broj ugrože- STANIŠTA nih vrsta sa ograničenim rasprostranjenjem (Darwall i sar. 2014). Kao takvo, područje delte KBA Delta Bojane se nalazi na teritoriji opštine Bojane je prepoznato kao jedno od ključnih po- Ulcinj. Proteže se od obale Jadranskog mora dručja slatkovodnog biodiverziteta (KBA Delta između rijeke Bojane i uvale Valdanos, obuhva- Bojane) koje značajno doprinosi očuvanju glo- tajući područje nekadašnje Ulcinjske solane sa balne biološke raznovrsnosti (BirdLife Interna- Knetama, Brisku goru, Šasko jezero sa Šaskim tional, 2020). brdom, Brisko, Anamalsko i Sukobinsko polje. U istočnom dijelu ovo područje omeđeno je do- U okviru KBA Delta Bojane nalazi se više među- njim tokom rijeke Bojane. (slika 3) narodno prepoznatih lokaliteta vlažnih staništa važnih u pogledu zaštite i očuvanja prirode (IBA, Emerald staništa): Šasko jezero, Ulcinjska solana, Velika plaža i Ada Bojana. U pogledu nacionalne legislative iz oblasti zaštite prirode Velika plaža je zaštićena kao spomenik prirode, dok je Ulcinjska solana 24.6.2019. godine dobila status regionalnog parka prirode, a od septembra iste godine postala i treće ramsarsko područje u Crnoj Gori. Osim jedinstvenog biodiverziteta, područje donjeg toka rijeke Bojane se odlikuje jedinstvenim kulturnim identitetom koji se ogleda u različitim pejzažnim vrijednostima, istorij- skim spomenicima i društvenim djelatnostima. Vlažna staništa KBA Delta Bojane nude veliki broj ekosistemskih usluga. Kao veliki močvar- ni predio ova oblast ima značajnu ulogu u za- državanju vode i kontroli poplava, ublažavanju klimatskih promjena u regionu uslijed prisustva širokog pojasa poplavnih šuma i vodenih povr- šina, stabilizaciji jadranske obale putem obilnih sedimenata rijeke Bojane. Područje je od zna-

čaja za lokalno stanovništvo u pogledu turizma, Slika 3. Geografska pozicija KBA Delta Bojane. ribolova, poljoprivrede, stočarstva, eksploataci- © Crnogorsko Društvo Ekologa je pijeska i šljunka. Prirodni resursi obezbjeđuju ŠASKO JEZERO sve ove djelatnosti i život stanovništva na ovom prostoru. Stoga formulisanje i implementacija Šasko jezero, dominanta vodena površina KBA strategija korišćenja i očuvanja vlažnih stani- Delta Bojane je drugo prirodno jezero po veliči- 2 šta i ugroženih vrsta oblasti Delte Bojane pred- ni u Crnoj Gori, površine od 3.6 km i prosječ- stavljaju izazov koji se postavlja pred domaće ne dubine od 4,1 m (Radojičić, 1996). Na jugu i međunarodne aktere koji se bave očuvanjem je ograničeno strmim padinama Briske gore, prirode, kao i donosioce odluka. ka sjeveru Šaskim i Ambulskim brdom, dok ka sjeveroistoku i jugozapadu zalazi u Brisko i

22 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

Slika 4. Šasko jezero sa dominantnim tipom staništa tršćaka izvan laguna, estuara i dinskih depresija. © Aleksandar Simović

Fraskanjelsko polje koja za vrijeme velikih vo- ZALEĐE VELIKE PLAŽE dostaja budu plavljena. Jezero je izdanskog Velika plaža se pruža duž obale mora od kanala porijekla, a na vodostaj jezera utiče utoka - Port Milena na zapadu do desnog kraka rijeke Međuriječka rijeka, kao i rijeka Bojana koja je Bojane na istoku u dužini od oko 13 km. Sama kanalom povezana sa jezerom. U južnom di- plaža zajedno sa zaleđem širine je do oko 1 km. jelu jezera nalazi se i nekoliko sublakustričnih Zaleđe Velike plaže karakteriše velika biološka izvora (oka) (Radojičić, 1996). Vegetaciju jezera raznovrsnost, naročito u istočnom dijelu, dok čine submerzne, flotantne i emerzne zajednice. je zapadni dio izložen većem antropogenom U pogledu flotantnih zajednica najveće površi- uticaju, prije svega izgradnjom turističke infra- ne zauzima asocijacija bijelog i žutog lokvanja strukture (Caković i Milošević, 2013). (Nymphaeto-Nupharetum lutei Lakušić 1965), Velika plaža predstavlja jedno od važnih biljnih dok u pojasu emerzne vegetacije dominira tr- staništa u Crnoj Gori (IPA), važnih staništa za ska koja obrazuje asocijaciju Phragmitetum au- ptice (IBA), dio je Emerald mreže područja od stralis Savič 1926 (slika 4). Jezero se odlikuje posebnog interesa za zaštitu. Nacionalnim za- izrazitim diverzitetom faune vodenih beskičme- konodavstvom je zaštićena kao spomenik pri- njaka, riba i ptica (Caković i sar. 2016). Šasko rode (Službeni list SRCG 36/1968). Od značaja jezero predstavlja jedno od važnih staništa za za ovu studiju je močvarni dio zaleđa plaže sa ptice (IBA) i dio je Emerald mreže područja od nekoliko značajnih tipova staništa kao što su posebnog interesa za zaštitu. poplavne šume higrofilnih lišćara - galerije bi-

23 POLAZNE OSNOVE

Slika 5. Zaleđe Velike plaže sa tipom staništa vlažnih depresija u sistemu dina i galerijama bijele vrbe i bijele topole u pozadini. © Aleksandar Simović jele vrbe i bijele topole (92A0), mediteranske Emerald mreže područja od posebnog interesa povremene lokve (3170) koje su povremeno za zaštitu. ispunjene vodom, obično tokom zime i prolje- ća i vlažne depresije između dina (2190). Po- KNETE sljednji tip staništa predstavlja veoma složeni Knete (Mala Kneta i Kneta ispod Darze) pred- kompleks vodenih, vlažnih i močvarnih zajedni- stavljaju jedinstveni močvarni ekosistem, plav- ca u depresijama u sistemu dina sa znatnim se- nog područja rijeke Bojane u području naselja zonskim variranjem nivoa vode (Petrović i sar. Reč i Ćurke. Manji dio ovog područja je uvijek 2019) (slika 5). pod vodom, dok je veći dio povremeno plavljen. U florističkom pogledu dominantne biljne za- ADA BOJANA jednice predstavljaju Juncetum maritimi-acuti Ada Bojana je ostrvo površine oko 440 h, na- i Phragmitetum communis (slika 7). Knete se stalo taloženjem ogromne količine nanosa rije- odlikuju bogatim diverzitetom faune, sa izuzet- ke Bojane na ušću u Jadransko more. Ostrvo nim značajem za gnježđenje ptica i mriješćenje predstavlja prirodni mozaik staništa, među ko- riba (Dömpke, 2008). Knete su prepoznate kao jima su dominantne poplavne šume bijele vrbe jedno od prioritetnih područja za zaštitu biodi- i bijele topole (92A0) (slika 6). Od značaja za verziteta u Nacionalnoj strategiji biodiverziteta ovu studiju na Adi se javlja i stanište vlažnih de- do 2020. g (Caković i Milošević, 2013). presija između dina (2190) (Caković i Milošević, 2013; Petrović i sar. 2019). Područje je od izuzetnog značaja za diverzitet ptica (IBA) i dio je

24 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

Slika 6. Ada Bojana sa dominantnim tipom staništa galerija bijele vrbe i bijele topole. © Aleksandar Simović

Slika 7. Knete sa dominantnim tipom staništa tršćaka izvan laguna, estuara i dinskih depresija. © Aleksandar Simović

25 POLAZNE OSNOVE

VLAŽNA STANIŠTA I UGROŽENOST (Greenberg i Palen, 2019). Smanjenje brojnosti VODOZEMACA populacija vodozemaca prijeti urušavanju či- tavih ekosistema, s obzirom na njihovu važnu ulogu karike u lancima ishrane koja prožima i Iako su u svojoj dugoj istoriji postojanja na Ze- akvatične i terestrične ekosisteme. mlji vodozemci preživjeli nekoliko masovnih izumiranja živog svijeta, danas im preti možda Stoga ne treba da čudi što su vodozemci jedina najveći rizik od nestajanja. Ne samo uništava- današnja klasa kičmenjaka koja je u cjelini pro- nje, fragmetisanje i zagađenje staništa, koje ne glašena ugroženom (Kalezić i sar. 2015), jer pri- zaobilazi ni druge grupe kičmenjaka, vodozem- bližno isti broj vrsta pripada nekoj od ugroženih ce na stopu iščezavanja koja je 2.000 puta veća kategorija (prema IUCN, threatened species), od „očekivane” stope nestanka, u sadašnjim kao ptica i sisara zajedno, a što čini 40 % da- okolnostima na Zemlji koje je nametnuo čovjek, našnjih vrsta vodozemaca (Bishop i sar. 2012). “osuđuju” i njihove morfološke, etološke i eko- Vodozemci, posebno žabe predstavljaju jednu loške karakteristike (Kalezić i sar. 2015). od najmarkantnjih grupa i simbol vlažnih stani- šta. Međutim, stopa pogoršanja konzervacio- S obzirom da tokom životnog ciklusa koriste i nog statusa vrsta koje su duže vezane za vode- vodena i kopnena staništa, osjetljivi su na pro- nu sredinu je daleko veća nego kod terestričnih mjene u obe životne sredine što ih čini dobrim vrsta vodozemaca (Millennium Ecosystem bio-indikatorima (Bishop i sar. 2012). Ipak, lar- Assessment, 2005), što budući da su odlični valna (“vodena”) faza životnog ciklusa, kao i indikatori kvaliteta životne sredine ukazuje i na propusna koža u velikoj mjeri utiču na vezanost trenutnu situaciju nestajanja vlažnih staništa i ove grupe životinja za vlažna staništa, za koje opadanja njihovog kvaliteta. je po najnovijem izvještaju Ramsarske konvencije procjenjena tri puta već stopa iščezava- Na osnovu kategorizacije ključnih oblasti biodi- nja u odnosu na šumske ekosisteme (Ramsar verziteta (IUCN, 2016) na području delte rijeke Convention on Wetlands, 2018). Sa tim u vezi Bojane nalaze se staništa čije očuvanje značaj- je i izrazita osjetljivost vodozemaca na globalno doprinosi globalnom opstanku pet ugrože- no zagrijavanje, a dodatni faktor koji doprinosi nih vrsta. Među njima je i jedna vrsta vodoze- ugroženosti ovih kičmenjaka je njihova mala maca – ugrožena, endemična vrsta istočnog stopa disperzije (Kalezić i sar. 2015). Smrtono- Mediterana – skadarska žaba. sna gljivična i virusna oboljenja ustanovljena u posljednjih četrdesetak godina, doprinose opa- SKADARSKA ŽABA danju velikog broja populacija vodozemaca, (Pelophylax shqipericus Hotz, dok je jedna grupa vodozemaca (žabe) dodat- Uzzell, Günther, Tunner & Heppich, 1987) no još uvijek na udaru prekomjerne eksploatacije u prehrambene svrhe. Izlov žaba, ne samo što je direktno smanjio brojnost eksploatisanih OPŠTE MORFOLOŠKE ODLIKE populacija (uključujući i one sa područja bivše Jugoslavije, Ljubisavljević i sar. 2003), već je Skadarska žaba pripada grupi zelenih žaba njihov transport doprinio i širenju smrtonosnog (slika 8). Tijelo joj je male do srednje veličine gljivičnog oboljenja hitridiomikoze (Chytridio- (do 7.5 cm), sa gornje strane svijetlo smeđe mycosis) koje se smatra odgovornim za izu- ili u različitim nijansama zelene boje, često sa miranje i veliko smanjenje brojnosti 501 vrste krupnim tamnim mrljama i tankom svijetlom vodozemaca (od kojih je 90 do sada izumrlo) linijom po sredini leđa. Koža je glatka i sjajna.

26 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

Bokovi i unutrašnja strana butina su sa sum- Zbog sličnosti dva taksona, u nekoliko literatur- porno-žutim mrljama. Ženke i mlade jedinke su nih izvora pogrešno je navedeno da područje često smeđe obojene, dok kod mužjaka u doba KBA Delta Bojane naseljava i vrsta P. lessonae parenja u proljeće glava i gornji dio tijela zna biti (Dömpke, 2008; Jovanović, 2009; Polović i Ča- žućkaste boje. Mužjaci u uglovima usta imaju đenović, 2009), iako ostala batrahološka lite- bjeličasto sive do maslinaste vokalne kese (re- ratura južne granice areala male zelene žabe zonatore) (Speybroeck i sar. 2016). na području Balkana vezuje za Panonsku i Vlašku niziju (npr. Džukić i sar. 2003; Kuzmin i SLIČNE VRSTE sar. 2009; Krizmanić, 2015). Takođe, i kasnijim molekularnim analizama nije potvrđeno da ova Po nekim osnovnim morfološkim karakteristi- vrsta naseljava Crnu Goru (Vucić i sar. 2018). kama i oglašavanju, skadarska žaba je slična Skadarska žaba dijeli stanište sa drugom slič- maloj zelenoj žabi(Pelophylax lessonae) (slika nom vrstom – velikom zelenom žabom (Pelop- 9). U genetičkom pogledu, ove dve vrste su u hylax ridibundus) (slika 10), od koje se razlikuje mnogo čemu različite iako su sestrinske vrste po osobinama navedenim u tabeli i prikazanim unutar grupe zapadno-palearktičkih zelenih na slici u dodatku na kraju studije. žaba (Beerli i sar. 1996; Vucić i sar. 2018). Tako- đe njihovi areali su razdvojeni (alopatrički).

Slika 8. Skadarska žaba (Pelophylax shqipericus). © Aleksandar Simović

27 POLAZNE OSNOVE

Slika 9. Mala zelena žaba Pelophylax lessonae - sestrinska vrsta slična skadarskoj žabi, ali odvojenog areala. © Aleksandar Urošević (iz Kalezić i sar. 2015).

Novije molekularne analize ukazuju na izvjesnu Jedna od osnovnih karakteristika zelenih žaba diferenciranost populacija velike zelene žabe je da su među njima česte hibridizacije. Ukr- u jugoistočnom dijelu Crne Gore koje bi po nji- štanjem jedinki vrsta Pelophylax ridibundus i P. ma pripadale posebnoj vrsti - balkanskoj zele- lessonae, koja su česta u prirodnim uslovima, noj žabi (Pelophylax kurtmuelleri) (Vucić i sar. nastaju hibridne linije označene zajedničkim 2018). Međutim, za sada sama validnost vrste imenom Pelophylax klepton esculentus (Graf i P. kurtmuelleri nije prihvaćena od većeg broja Polls Pelaz, 1989). Hibridi najčešće koegzisti- batrahologa (npr. Sillero i sar. 2014; Speybroeck raju sa jednom ili obje roditeljske vrste ili for- i sar. 2016; Crnobrnja-Isailović i sar. 2018) iz- miraju “čiste” populacije čime nastaju različiti među ostalog i uslijed male genetičke distance, populacioni sistemi koji se odlikuju različitom te nedostatka jasnih karakteristika na osnovu genetičkom strukturom. kojih bi se balkanska žaba mogla razlikovati od velike zelene žabe. U skladu sa ovim argumen- Kada je skadarska žaba u pitanju, utvrđeno je tima, date populacije jugoistočnog dijela Crne da u prirodi može da obrazuje hibride sa autoh- Gore uključujući i KBA Delta Bojane ćemo, kao tonom vrstom – velikom zelenom žabom, ali u i do sada tretirati u okviru vrste P. ridibundus. malom procentu (Vucić i sar. 2018), o čemu će biti reči kasnije.

28 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

RASPROSTRANJENJE mora naseljava jedna vrsta iz kompleksa zelenih žaba- velika zelena žaba (Pelophylax ridi- Opšte rasprostranjenje bundus). Sredinom XX vijeka javljaju se zapa- žanja da se u priobalnom dijelu Albanije možda Skadarska žaba je endemična vrsta Balkan- nalazi više od jedne vrste zelenih žaba, na osno- skog poluostrva. Naseljava nizijske predjele vu poređenja nekih morfoloških osobina jedinki jugoistočnog dijela Crne Gore i sjeverne i cen- iz okoline Drača (u Hotz i Uzzell, 1982). Takođe, tralne dijelove priobalja Albanije (Speybroeck i neki istraživači primećuju dva jasno različita sar. 2016) (Slika 11). U Crnoj Gori naseljava po- tipa oglašavanja mužjaka zelenih žaba na Ska- voljna priobalna staništa od albanske granice darskom jezeru (u Hotz i Uzzell, 1982). Među- do Buljarica (Katnić i sar. 2017), kao i nizijski tim, tek osamdesetih godina sprovode se op- jugoistočni dio zemlje - oblasti delte Bojane i sežne biohemijske analize koje potvrđuju ove Skadarskog jezera. Noviji podaci ukazuju da se pretpostavke. Nova vrsta zapadno palearktič- prostire i u močvarnim dijelovima Bjelopavlićke kog kompleksa zelenih žaba – skadarska žaba ravnice (Iković i sar. 2016; Vucić i sar. 2018). - Rana shqiperica (= Pelophylax shqipericus) zvanično je opisana 1987. godine na osnovu Istorijat proučavanja i dosadašnji podaci primjeraka jedinki iz Virpazara (Hotz i sar. 1987, o rasprostranjenju skadarske žabe na slika 12). U istom radu Hotz i sar. (1987) nago- području KBA Delta Bojane veštavaju da se osim na Skadarskom jezeru Među batraholozima je dugo prevladavalo mi- vrsta najvjerovatnije prostire i u priobalnim nizi- šljenje da jugo-istočno priobalje Jadranskog jama Albanije i jugozapadne Jugoslavije, s ob-

Slika 10. Velika zelena žaba (Pelophylax ridibundus) u zaleđu Velike plaže. © Katarina Ljubisavljević

29 POLAZNE OSNOVE

Slika 11. Rasprostranjenje skadarske žabe (plave tačke) prema Günther, 2004. zirom da su se u okviru ovog taksona grupisale na području Delte Bojane je navedeno u publi- i jedinke iz okoline Ulcinja analizama Hotz i Uz- kacijama proizašlih iz studentskih istraživačkih zell-a (1982). U kasnijim morfološkim i biohe- ekskurzija (npr. Stanković, 2012; Kogoj, 2017). mijskim analizama skadarske žabe uglavnom su korišćeni uzorci sa područja Skadarskog STANIŠTE jezera (npr. Gavrilović, 1997; Džukić i sar. 2003; Kao i drugi predstavnici zelenih žaba, skadar- Hofman i sar. 2015), te skadarska žaba sa pod- ska žaba je izrazito akvatična vrsta koja se ručja ulcinjske opštine ostaje slabo proučena i javlja u stajaćim vodama obraslim vodenom čak izostavljena sa zvaničnih mapa rasprostra- vegetacijom, kao što su jezera, močvare, bare njenja (npr. zvanične IUCN mape u Uzzell i Cr- i mrtvaje. Može se naći i u mirnijim, obraslim nobrnja-Isailović, 2009). U projektno-planskim obalnim dijelovima sporotekućih rijeka i kana- dokumentima i studijama uglavnom se uopšte- lima. Često se može zapaziti kako se sunča na no konstatuje da je skadarska žaba prisutna na lokvanjima i drugoj vodenoj vegetaciji bliže oba- području KBA Delta Bojane (npr. Dömpke, 2008; li, kao i na samoj obali (Speybroeck i sar. 2016, Caković i Milošević, 2013), dok se u drugim ova studija). Tolerantnost skadarske žabe na publikacijama konstatuje prisustvo skadarske zaslanjena staništa nije poznata. Mada zelene žabe na Šaskom jezeru (Caković i sar. 2016) žabe naseljavaju prevashodno slatkovodne ba- ili u zaleđu Velike plaže (Polović i Čađenović, sene, pretpostavlja se da plitka bočatna stani- 2014), ali takođe bez preciznih koordinata. Za šta ne predstavljaju glavnu prepreku za širenje sada, nekoliko preciznih nalaza skadarske žabe

30 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

male zelene žabe (P. lessonae), ali da se u njima u periodu hibernacije, dok jedinke male zelene ne vrši reprodukcija (Lindgren i sar. 2015). žabe (P. lessonae) i zelene žabe (P. kl. esculentus) mogu hibernirati i na kopnu u neposrednoj BIOLOGIJA VRSTE blizini staništa (Speybroeck i sar. 2016). Pare- nje se kod zelenih žaba generalno odvija tokom Egzaktni podaci o biologiji skadarske žabe ne prolećnih mjeseci u plićim djelovima vodenih postoje. Opšte karakteristike su donekle slične staništa gdje i polažu jaja (Džukić i sar. 2003). ostalim vrstama zelenih žaba sa područja Bal- Prema Speybroeck i sar. (2016) parenje se kod kana, prije svega sestrinskoj i morfološki slič- skadarske žabe odvija tokom kasnog prole- noj vrsti P. lessonae, a koje će ovdje biti ukratko ća – ranog ljeta kada se i mužjaci najglasnije iznijete. Istraživanje ekoloških karakteristika oglašavaju dugim kvrčećim zvukom (slika 13). skadarske žabe, uključujući i životni ciklus je od Ženke polažu u vodu grozdove jaja. Slična vr- krucijalnog značaja za precizno sagledavanje sta P. lessonae u prosjeku položi oko 2000 jaja ugroženosti ovog taksona i definisanje i spro- (Thurnheer i Reyer, 2001). Po inkubaciji iz jaja vođenje konkretnih mjera zaštite. Terenska zapažanja ukazuju da je period aktiv- se izvaljuju larve (punoglavci) koji poslije par nosti skadarske žabe tokom godine od marta mjeseci metamorfoziraju u juvenilne jedinke. do novembra mjeseca. Nije poznato da li ska- Pretpostavlja se da je stopa preživljavanja od darska žaba zimsko mirovanje (hibernaciju) stupnja oplođenog jaja pa do metamorfoze provodi u mulju vodenog staništa ili na kopnu, veoma niska, kao i kod drugih zelenih žaba s obzirom da postoje varijacije kada su zelene (Džukić i sar. 2003). Npr. kod sestrinske vrste P. žabe u pitanju. Tako na primjer velika zelena lessonae iznosi svega od 0.8 – 2 % (Thurnheer žaba (P. ridibundus) ne napušta vodeno stanište i Reyer, 2001). Kod iste vrste polna zrelost se

Slika 12. Stanište skadarske žabe na tipskom lokalitetu (Virpazar) sa koga je vrsta opisana 1987. godine. © Milan Fatić

31 POLAZNE OSNOVE

Slika 13. Mužjak skadarske žabe prilikom oglašavanja. © Aleksandar Urošević dostiže u drugoj ili trećoj godini života (Kuzmin, ke (N. natrix) i ribarice (N. tesselata), kao i ptica. 1999), a maksimalni životni vijek je 6 godina Zabilježeno je i da su druge vrste vodozemaca (Smirina, 1994). npr. veliki mrmoljci i druge žabe neretko predatori jedinki velike zelene žabe na nižim stupnje- Opservacije na terenu ukazuju da se punoglav- vima razvića (Kuzmin, 1999). ci kao i kod drugih zelenih žaba hrane algama. Ishrana odraslih jedinki slične vrste P. lessonae Adultne jedinke zelenih žaba uključujući i ska- je bazirana na terestričnim i vodenim beskič- darsku žabu, se po pravilu ne odvajaju u većoj menjacima, među kojima dominiraju insekti mjeri od vodenih basena tokom svojih uobiča- (Kuzmin, 1999). jenih aktivnosti i pokazuju izrazitu “privrženost” vodenom staništu u kome se pare. Znatnije Iako nedostaju podaci o predatorima skadar- udaljavanje od vode je rijetko i to uglavnom u ske žabe, možemo pretpostaviti da se oni u veli- uslovima visoke vlažnosti. Juvenilne jedinke koj mjeri ne razlikuju od predatora velike zelene pak, predstavljaju disperzioni stupanj životnog žabe (P. ridibundus) sa kojom skadarska žaba ciklusa, te se migracija između lokalnih popula- dijeli stanište (slika 14). Vilini konjici (Odonata) cija najvećim dijelom ostvaruje kretanjem juve- su predatori jaja i punoglavaca velike zelene nilnih žaba (Džukić i sar. 2003). Procjenjuje se da žabe. Takođe punoglavci i metamorfozirane je srednja udaljenost širenja slične vrste P. lesso- jedinke različitog uzrasta su plijen većeg bro- nae oko 150 m (Holenweg, 2001), mada postoje ja riba i sisara. Velika zelena žaba predstavlja podaci da može preći i 1 km (Sjögren 1988). značajni udio u ishrani vodenih zmija - bjelouš-

32 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

Slika 14. Skadarska žaba i predator – ribarica (Natrix tessellata). © Milan Fatić

ekstinkcija svih dema metapopulacije (Hanski, METAPOPULACIONA PROSTORNA 1991). Kod sestrinske vrste skadarske žabe – ORGANIZACIJA male zelene žabe (P. lessonae), međudemne – KONZERVACIONI ASPEKTI komunikacije se ostvaruju prije svega migraci- Skadarska žaba, kao i druge zelene žabe ima jom juvenilnih jedinki (Sjogren-Gulve, 1994). metapopulacionu organizaciju populacija, pri čemu je vrsta prostorno organizovana u obliku Međutim, osim slučajnih (stohastičkih) ekstink- većeg broja diskretnih dema (reproduktivnih cija usljed kratkotrajnih promjena sredinskih centara) između kojih postoji ograničen pro- uslova, pri čemu reprodukcija odsustvuje u tok gena preko migranata, tako da je razmjena uslovima nepogodnih klimatskih prilika (Eben- gena daleko veća unutar reproduktivnih jedi- hard, 1991), sa aspekta konzervacione biologije nica nego između njih (Sjogren-Gulve, 1994) značajne su “determinističke” lokalne ekstink- (slika 15). Deme se razlikuju u pogledu repro- cije do kojih dolazi zbog trajnijeg narušavanja duktivnog uspjeha koji se mijenja u prostornom staništa (Ewens i sar. 1987; Simberloff, 1988). i vremenskom pogledu. Ovakva organizacija Ovakav oblik ekstinkcije je utvrđen i kod P. le- populacija je od posebne važnosti za sagleda- ssonae (Sjogren-Gulve, 1991, 1994). vanje problema zaštite populacija zelenih žaba (Džukić i sar. 2003). Fiziološka ograničenja, izrazita filopatrija (za- vičajno ponašanje tj. vezanost za stanište), Deme su često podložne lokalnim nestajanjima kao i relativno mala disperzija i areal aktivno- (ekstinkcijama) i ponovnom formiranju od je- sti (manji nego kod drugih grupa kopnenih dinki koje migriraju iz drugih lokalnih populacija kičmenjaka), doprinose da vodozemci imaju (rekolonizacija). Postojanje rekolonizacije je je- malu sposobnost kolonizacije novih staništa u dini način da se održi broj lokalnih dema na ni- slučaju njihovog trajnog narušavanja. Stoga je vou koji obezbjeđuje da se ne dogodi simultana prostorna izolovanost staništa kritičan faktor

33 POLAZNE OSNOVE

Slika 15. Lokve u zaleđu Velike plaže – reproduktivni centri više vrsta vodozemaca, uključujući i skadarsku žabu. © Aleksandar Simović vijabilnosti njihovih metapopulacija (Blaustein POGODNOST SKADARSKE ŽABE KAO i sar. 1994). BIOINDIKATORA

Vrste koje se smatraju dobrim „bioindikatori- U slučaju P. lessonae, osim determinističkih lo- ma“ tj. pokazateljima kvaliteta sredine moraju kalnih iščezavanja do kojih je došlo isušivanjem da zadovoljavaju nekoliko kriterijuma – da se vodenih basena dema ili njihovim zarastanjem, lako uzorkuju, da su osjetljive na promjene u utvrđena su i stohastička iščezavanja i to u ekosistemu i reaguju na stres na predvidiv na- slučajevima kada su uslovi života u biotopima čin, tj. njihov odgovor na stres ima malu vari- dema bili sasvim povoljni (relativno veliki base- jabilnost (Dale i Beyeler, 2001). Kao pokazatelji ni sa uglavnom stalnom vodom, Sjogren-Gulve, trebalo bi da ukazuju na nadolazeće promjene 1991), ali je rastojanje između susjednih dema u cijelom ekosistemu, a koje se mogu spriječiti bilo veće od 1 km. Dakle, kada je u pitanju ova adekvatnim upravljanjem. Takođe, njihov odgo- vrsta može se zaključiti da postoji izrazit uticaj vor na adekvatno upravljanje, npr. restauraciju izolacije dema na sposobnost rekolonizacija, staništa mora biti dovoljno predvidljiv da bi se kao i na stopu lokalnih ekstinkcija (Sjogren-Gu- utvrdilo da li reguju na promjene usljed predu- lve, 1991). S obzirom da se radi o sestrinskoj zetih akcija ili se radi o nekim prirodnim fluktu- vrsti, možemo pretpostaviti da slični mehaniz- acijama. mi imaju uticaj na opstanak lokalnih populacija skadarske žabe, iako ovo pitanje još uvijek Vodozemci se smatraju “bioindikatorima” iz ostaje otvoreno za buduća istraživanja. nekoliko razloga: (1) Često su lokalno brojni i mogu se lako uzorkovati neinvazivnim i ekono- mičnim metodama, (2) Jaja vodozemaca, kao

34 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

i epitel njihovih škrga i kože su permeabilini i zell i Crnobrnja-Isailović, 2009). Uništavanje, kao takvi u većoj mjeri upijaju supstancije iz fragmentacija i zagađenje staništa zbog inten- spoljašnje sredine, te su osjetljivi na različite zivne poljoprivrede, stočarstva, urbanizacije i stresore, (3) zavisno od faze razvoja (larvalne industrijskih potreba su glavi faktori ugrožava- –akvatične faze i juvenilne i adultne - kopnene nja skadarske žabe. Promjena namjene vlažnih faze kod većine vrsta), koriste i vodena i kopne- staništa, hidromeliorativni zahvati, regulacija na staništa te su pod uticajem stresora u oba tokova rijeka, stvaranje obaloutvrda i brana ta- tipa staništa i mogu biti indikatori promjena u kođe su bitne prijetnje po populacije ove vrste. cijelom ekosistemu (Blaustein i Wake, 1995). Značajni faktori ugrožavanja su i izlov, oboljenja Iako vodozemci mogu poslužiti kao „kanarinci kao i introdukcija stranih vrsta (Uzzell i Crnobr- u rudniku“ (Blaustein, 1994), ipak je neophod- nja-Isailović, 2009). no u svakom posebnom slučaju jasno potvrditi direktnu uzročnu vezu između stresora i utica- Izmjena vodnog režima,smanjenje ja na indikatorsku vrstu, te da li je reakcija na površine i fragmentacija vlažnih staništa određeni stres indikativna za preduzete mjere Gubitak, izmjena i fragmentacija staništa su upravljanja (Pechmann i Wilbur, 1994). među najvećim prijetnjama populacijama vodozemaca (Cushman, 2006). Uništavanjem sta- Zelene žabe kojima pripada i skadarska žaba ništa dolazi do potpunog uklanjanja prirodnog se mogu smatrati dobrim biondikatorima. Osim ekosistema što dovodi do potpunog gubitka gore navedenih razloga, kod njih se i trofički njegove biološke funkcije, dok izmjenom stani- odnosi sa sredinom mijenjaju tokom ontogeni- šta dolazi do negativnih efekata, ali se funkcija je (larve su najvećim dijelom herbivori, a adulti ne gubi u potpunosti ili trajno (Dodd i Smith, karnivori), što ih potencijalno čini dobrim indi- 2003). Fragmentacija predstavlja sekundarni katorima promjena kako u florističkom, tako i efekat uništavanja staništa. Kao primarni efe- faunističkom sastavu zajednica moguće iza- kat javlja se uklanjanje jedinki ili populacija sa zvanih sredinskim stresom (Gardner, 2001). uništenog staništa, a zatim dolazi do prostorne Takođe, tokom čitavog životnog ciklusa zadr- izolacije preostalih populacija uslijed uništava- žavaju se uglavnom u istim staništima. One su nja koridora i sprečavanja komunikacije između uočljivije u odnosu na druge grupe vodozema- lokalnih populacija (Dodd i Smith, 2003). ca (npr. mrmoljke) ali i većinu drugih predstavnika žaba, javljaju se u velikim grupama i glasno Na području Delte Bojane se već više desetlje- se oglašavaju. Ipak, kada je riječ o skadarskoj ća vrši kontinuirana izmjena vodnog režima i žabi, zbog velike sličnosti sa velikom zelenom smanjenje površine vlažnih staništa radi potre- žabom sa kojom dijeli stanište, identifikacija ba razvoja poljoprivrede, naselja, industrije i tu- vrste je moguća samo uz odgovarajuću obuku. rizma. Najznačajnije promjene koje su u ovom pogledu zadesile KBA Delta Bojane, a tiču se i FAKTORI UGROŽAVANJA staništa skadarske žabe su: SKADARSKE ŽABE • Velika poplava u drugoj polovini XIX vijeka Prema kategorizaciju IUCN-a, skadarska žaba koja dovodi do izmjene toka rijeke Drim i nje- je ugrožena vrsta (EN). Ovaj status ugroženosti nog ulivanja direktno u rijeku Bojanu, čime se je određen na osnovu kriterijuma B1ab (iii), što smanjuje stabilnost obale rijeke Bojane, pove- znači da se vrsta odlikuje malim, fragmentisa- ćava nivo nanosa i vodostaj rijeke i dovodi do nim arealom koji se nalazi u stalnom opadanju kasnijih učestalih poplava na području njene usljed smanjenja obima i kvaliteta staništa (Uz- delte (Petković i Sekulić, 2019,slika 16);

35 POLAZNE OSNOVE

• Prokopavanje kanala Port Milena i naizmjenič- • Sa aspekta smanjenja površine vlažnih stani- no odvođenje vode iz velike močvare Zoganj- šta pogodnih za skadarsku žabu, veoma je zna- skog blata ili zaslanjivanje morskom vodom čajna izgradnja Ulcinjske solane tridesetih godi- krajem XIX i početkom XX vijeka u zavisnosti na prošlog vijeka (slika 17), čime se na površini od poplava ili melioracionih radova (NVO Zeleni od 1477 hektara nekadašnje močvare -Zoganj- korak, 2017); skog blata izgradila kombinacija vještačkog i • Izgradnja velikih hidrocentrala na Drimu to- prirodnog ekosistema, koji zbog zaslanjenosti kom šezdesetih godina prošlog vijeka čime se i male količine vode ne odgovara vodozemcima mijenja nivo nanosa i hidrolološki režim rijeke (Sovinc i sar. 2017). Bojane (Petković i Sekulić, 2019) • U drugoj polovini XX vijeka dolazi do sve većeg razvoja poljoprivredne djelatnosti u zaleđu Ša- skog jezera. Drenažnim kanalima i izgradnjom više nasipa uz rijeku Bojanu u ukupnoj dužini od skoro 12 km kojima se štiti više od 1000 hektara poljoprivrednog zemljišta (RZUP-MonteCEP, 2007), velike površine su isušene i pretvorene u plodno poljoprivredno zemljište (slika 18), čime se znatno smanjilo stanište skadarske žabe i drugih vodozemaca. Oni nalaze svoje utočište u obraslim kanalima između njiva gdje su dodatno izloženi degradaciji staništa u vidu izvla- čenja vode za navodnjavanje, zagađenjima od strane agrohemikalija i stajnjaka, kao i različi-

Slika 16. Mapa područja KBA Delta Bojane iz XVII vijeka na tim dodatnim fizičkim narušavanjima staništa kojoj se vidi staro korito rijeke Drim i močvara Zoganjsko bla- (iskopi ili zatrpavanje kanala) (slike 29 i 40). to na mjestu sadašnje Solane. Rossi, G. G., Albania Propria ouero Superiore detta anche Macedonia occidentale. Rome, Uklanjanje vegetacije oko preostalih vlažnih 1689 (detalj). staništa dovodi do njihove eutrofikacije, dok

Slika 17. Ulcinjska solana. © Katarina Ljubisavljević

36 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

Slika 18. Poljoprivredne površine na Anamalskom (lijevo) i Sukobinskom polju (desno). Preuzeto sa Google Earth, 2020.

sječa šuma može promjeniti hidrologiju i klima- njeg Štoja koji je često praćen ilegalnom grad- tologiju cijele oblasti (Lindgren i sar. 2015). njom uz nepostojanje efikasne kontrole i ade- • Konačno, od devedesetih godina prošlog vije- kvatnih mehanizama za njeno sankcionisanje, ka oblast doživljava građevinski „bum“ naročito nepoštovanje prirodnih i pejzažnih vrijednosti u zaleđu Velike plaže, na području Gornjeg i Do- i prekomjernu alokaciju zemljišta u građevin-

Slika 19. a) Povećanje urbanizacije uz Adu Bojanu od 2007. (lijevo) do 2019. godine (desno).

Slika 19. b) Fragmentacija poplavne šume u Knetama od 2007. (lijevo) do 2019. godine (desno).

Slika 19. c) Fragmentacija močvarnog zaleđa Velike plaže izgradnjom puteva i turističke infrastrukture od 2007. (lijevo) do 2019. godine (desno).

37 POLAZNE OSNOVE

Slika 19. d) Uništavanje močvarnog zaleđa Velike plaže zasipanjem od 2007. (lijevo) do 2019. godine (desno).

Slika 19. e) Fragmentacija močvarnog zaleđa Velike plaže izgradnjom turističke infrastrukture i puteva od 2007. (lijevo) do 2019. godine (desno).

Slika 19. Primjeri izmjene predjela KBA Delta Bojane urbanizacijom i razvojem saobraćajne i turističke infrastrukture u posljednjih 12 godina (a-e).Preuzeto sa Google Earth, 2020. ske svrhe (GWP-Med, PAP/RAC, UNESCO-IHP, Heyes i sar. 2002). Acidifikacija staništa takođe 2015) (slika 19). dovodi do poremećaja u razviću (Hatch i Blau- stein, 2000). Utvrđeno je i da visoki nivoi nitratnih Zatrpavanje i zagađenje staništa čvrstim đubriva imaju negativan uticaj na jaja i rane stup- otpadom i otpadnim vodama njeve razvića kod sestrinske vrste skadarske Osim što dolazi do fizičkog zatrpavanja stani- žabe -P. lessonae, a razlaganje amonijaka na vi- šta kojim se smanjuju mjesta za razmnožava- šim temperaturama može biti toksično za mno- nje, toksične materije sa neuređenih smjetlišta ge vodene organizme (u Lindgren i sar. 2015). koje dospjevaju u zemljište i vodu izazivaju kod vodozemaca povećani mortalitet, razvoj- Uznemiravanje ne malformacije, degeneraciju reproduktivnih Konstantno ili učestalo prisustvo ljudi i predu- organa, smanjenu otpornost na patogene i in- zimanje različitih aktivnosti na ili pored vlaž- hibiciju rasta embriona (u Plaza i Lambertucci, nih staništa osim zagađenja mogu dovesti i 2017). do uznemiravanja životinja koje naseljavaju ta staništa, u vidu direktnih trenutnih efekata (obu- Utvrđeno je da dugoročno zagađenje staništa stavljanje trenutne aktivnosti jedinki, povećana vodozemaca otpadnim vodama negativno uti- opreznost, beg ili uginuće), direktnih dugoroč- če na proces metamorfoze i izaziva malforma- nih efekata (promjena ponašanja ili dnevne ri- cije polnog sistema (npr. Sowers, 2009). Sličan tmike, distribucije i demografskih parametara) efekat imaju i agrohemikalije koje dospijevaju i indirektnih efekata (povećanje stope predaci- u vodenu sredinu (npr. Hatch i Blaustein, 2000; je i narušavanja staništa) (Blanc i sar. 2006).

38 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

Najčešći vidovi uznemiravanja koji se vezuju ma (Džukić i sar. 2003). Sve do XX vijeka one za razvoj turizma i rekreacije u oblasti vlažnih nisu imale bilo kakav ekonomski značaj. Čak staništa su učestali saobraćaj (vozila, bicikli, šta više, od kraja XVIII vijeka početkom razvo- čamci, rekreativna terenska vozila), prometne ja ribogojstva, one se počinju smatrati štetnim pješačke i trim staze, šetanje kućnih ljubimaca, vodozemcima u ribarstvu „koje treba utamanji- kampovanje. vati, jer često napadaju ikru i mlade ribice“ (Đor- đević, 1902). U različitoj literaturi koja se ticala Istraživanja ukazuju da su vodozemci grupa slatkovodnog ribarstva na prostoru Jugoslavije, kičmenjaka na koje uznemiravanje koje se ve- žabe su tretirane kao štetočine sve do kraja XX zuje za intenzivne turističko/rekretaivne aktiv- vijeka (u Džukić i sar. 2003). Izvestan uticaj na nosti ima najveći procenat negativnih efekata populacije zelenih žaba moglo je imati i korišće- (Larson i sar. 2016). Kod nekih vrsta žaba antro- nje žaba kao čestog objekta u oglednoj nastavi pogena buka može uticati na obrazac vokaliza- biologije u srednjim školama i na fakultetima cije mužjaka i reproduktivno ponašanje (Caorsi (demonstriranje organizacije, fiziologije i em- i sar. 2017), a povećanje rekreativnih aktivnosti briologije kičmenjaka, kao i za eksperimentalna kod jedinki uzrokuje duže vrijeme za ponovno istraživanja). S obzirom da su Biološki i Medi- vraćanje na uobičajene obrasce ponašanja i cinski fakultet u Crnoj Gori osnovani tek krajem može uticati na smanjenje brojnosti populacije 90-ih godina XX vijeka, kao i na mali broj sred- (Rodríguez-Prieto i Fernández-Juricic, 2005). njih škola u okviru areala skadarske žabe, ovaj uticaj se vjerovatno nije u velikoj mjeri odrazio Sa druge strane turizam u okviru zaštićenih pona populacije ove vrste u Crnoj Gori. dručja finansijski značajno doprinosi očuvanju više od 50 kritično ugroženih vrsta žaba u ze- Zelene žabe u Crnoj Gori vjerovatno nikada ne mljama u kojima država ne opredjeljuje značaj- bi ni bile cilj masovnog izlovljavanja da nisu na sredstva za upravljanje zaštićenim području- postale ekstremno traženi izvozni artikl u Jugo- ma (Morrison i sar. 2012). slaviji posle Drugog svjetskog rata. S obzirom da je Crna Gora bila u sastavu Jugoslavije do Izlov 2006. godine i da je u Saveznom zavodu za statistiku evidentiran godišnji izvoz artikala na ni- Kao što je ranije napomenuto, skadarska žaba vou cijele zemlje, ne može se precizirati koliki je pripada grupi zelenih žaba. Drugi, čest naziv za bio doprinos pojedinih republika izlovu i izvozu ovu grupu žaba je „jestive žabe“, koji vodi po- zelenih žaba. Međutim, imajući u vidu da su u rijeklo još od Lineovog (Linnaeus, 1758) opisa ravničarskim regionima sa velikim vodenim ba- prve zelene žabe pod nazivom Rana esculenta, senima i plavnim površinama zelene žabe naj- po latinskoj reči esculentus, što znači jestiv. Po brojnije, pretpostavlja se da su najveći pritisak ovom taksonu kasnije će cio kompleks dobiti ekonomski isplative eksploatacije populacija ime, a “jestiv” postaje zajednička karakteristika zelenih žaba u Jugoslaviji pretrpjeli nizijski pre- svih ovih žaba, koja će na žalost umnogome djeli Slavonije, Vojvodine i basena Skadarskog doprinijeti padu brojnosti njihovih populacija i jezera sa deltom Bojane. Veći dio ovih predjela povećanju ugroženosti. se preklapa i sa zonom maksimalnog antropogenog pritiska (Džukić i sar. 2003; Ljubisavljević Na prostoru bivše Jugoslavije, uključujući i i sar. 2003). Crnu Goru, meso žaba se nikada nije koristilo u ishrani stanovništva, čak i u godinama velike gladi tokom srednjeg vijeka i u kasnijim epoha-

39 POLAZNE OSNOVE

Izlov zelenih žaba u komercijalne svrhe je bio od najvećih svjetskih izvoznika (Džukić i sar. neselektivan, te su pritisak trpjele sve vrste ze- 2003). lenih žaba koje naseljavaju region, a među njima i skadarska žaba. Po navodima u Džukić i Prosječna fakturna vrijednost izvoza žabljih ba- sar. (2003), u početku su sakupljane krupnije taka je bila 2,2, a živih žaba 2,7 dolara po kilo- jedinke, ali kako je izlov bivao svake godine sve gramu, pri čemu se cijene razlikuju u zavisnosti intenzivniji, masena donja granica jedinki za ot- od zemlje uvoznice. Na primjer, najveća faktur- kup primjeraka je svedena na 30 g, a po svjedo- na vrijednost za izvoz žabljih bataka se posti- čenju sakupljača, otkupljivani su primjerci već zala izvozom u Italiju (3,4 dolara/kg), a za izvoz sa težinom od 20 grama, što znači da pritisku živih žaba izvozom u Veliku Britaniju od čak 9 nisu odolele ni mala zelena žaba (P. lessonae) dolara/kg. Izračunato je da je u drugoj polovini koja naseljava Panonsku niziju i skadarska XX vijeka Jugoslavija prihodovala ukupno 12,5 žaba koje su manjih tjelesnih dimenzija u odno-miliona dolara od izvoza živih žaba i žabljih ba- su na druge zelene žabe. taka (Džukić i sar. 2003).

Na osnovu podataka Saveznog zavoda za stati-Osim izvoza žaba, tokom godina intenzivne tr- stiku Jugoslavije izvoz živih žaba, kao i posebnogovine u nekoliko navrata je iz drugih zemalja mesa žaba (žablji bataci) je trajao od 1928 registrovando uvoz od više tona živih žaba kojima kraja XX vijeka, sa izvjesnim prekidima tokomse gubi svaki trag (Ljubisavljević i sar. 2003). ratova slika( 20). Žabe su se kao artikl izvozile u 17 zemalja, među kojima se kao najveći uvozni-Trgovina i tranzit zelenih žaba su tako na pro- ci živih žaba javljaju Francuska i Italija (51,2%,storu bivše Jugoslavije, pa i Crne Gore, ne samo odnosno 42,3% ukupnog izvoza), a Švajcarskadevastirali prirodne populacije, već višestruko kao najveći uvoznik žabljih bataka (72,5% uku-uvećale vjerovatnoću neželjene introdukcije pnog izvoza). Količine su varirale od nekoliko ki-alohtonih vrsta na određena područja, kao i mo- lograma godišnje tridesetih godina XX vijeka dogućnost širenja patogena o čemu će više reči pikova od preko 400 tona 1958 i 1976 godine.biti u narednim poglavljima. Sveukupno, izračunato je da je preko 6700 tona ili oko 112 miliona zelenih žaba uklonjeno Kao iz što je naprijed rečeno, zbog sličnog izgleda prirode za potrebe komercijalnog izvoza iz Ju-i istog staništa izlov zelenih žaba i na teritoriji goslavije (Džukić i sar. 2003; Ljubisavljević i sar.Crne Gore je neselektivan, te se eksploatacija 2003). Ukoliko se količini doda i pretpostavljeniskadarske žabe ne može odvojeno posmatrati izvoz živih žaba u Francusku od sredine pede-u odnosu na veliku zelenu žabu. setih do sredine šezdesetih godina koji je bio „zamaskiran“ pod zbirnim nazivom carinskog Prema literaturnim podacima, zelene žabe tarifnog broja, za period od 70 godina u Jugo-na području Crne Gore su bile izlovljavane na slaviji je ulovljeno i izvezeno skoro 9200 tona,Skadarskom jezeru (Džukić, 1987; Džukić i sar. tj. oko 153 miliona primjeraka. U prosjeku to 2003),je što ne znači da izlov nije postojao i na iznosilo preko 2 miliona žaba godišnje. Poređe-području delte Bojane. Izlovu čak i u okviru za- nja radi, godišnji izvoz žaba iz Indije oko 1990.štićenog područja NP Skadarsko jezero, „dopri- godine iznosio je 70 miliona žaba (Oza, 1990).nosila“ je i regulativa iz oblasti zaštite prirode Proporcionalno veličini zemlje, iz Jugoslavije jeCrne Gore koja sve do 2006. godine zelene izvoženo približno dvostruko više zelenih žabažabe nije uzimala u obzir. Tako se u Godišnjem po jedinici površine u odnosu na Indiju, jednogizvještaju NP Skadarsko jezero za 2005. godinu

40 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

Slika 20. Ukupna godišnja količina ulovljenih žaba radi izvoza na području bivše Jugoslavije. Količine od 1992. godine se odnose na tadašnju zajednicu SR Jugoslavije koje su činile Srbija i Crna Gora. Preuzeto iz Džukić i sar. 2003. navodi da je Park prihodovao sa više od 11.000 Uzgajanje žaba kao alternativa izlovu evra na konto stavke „zaplijenjena sredstva, prirodnih populacija izlov žaba i ostalo“ (u Saveljić, 2009). Džukić i Iako uzgajanje žaba može biti smatrano od sar. (2003) navode da se sa sve većom depo- strane šire javnosti povoljnom alternativom pulacijom zelenih žaba u ravničarskim predje- izlova zelenih žaba, sa stanovišta struke ova lima uslijed masovnog izlova i antropogenog djelatnost predstavlja dodatni rizik za dalju pritiska na staništa, devastacija prirodnih popu- devastaciju prirodnih populacija. Ne postoje lacija proširila na gotovo cijeli prostor koje ove mogućnosti održive ekspolatacije vrsta sa na- žabe naseljavaju, te je svojevremeno počeo čak šeg podneblja u vještačkoj ili prirodnoj sredini i masovni lov pecaljkama po lokvama u kraš- (Džukić i sar. 2003). Farme žaba uspostavlje- kom dijelu Crne Gore. Na području delte rijeke ne u Aziji, Centralnoj i Južnoj Americi u kojima Bojane masovni izlov zelenih žaba se vršio de- se žabe gaje u krajnje neadekvatnim uslovima vedesetih godina prošlog vijeka u močvarnom (slika 21), sa čestim incidentima u kojima ga- predjelu zaleđa Velike plaže (Rasim Lika, prof. jene žabe dospijevaju u spoljnu sredinu, pred- biologije, usmeno saopštenje). stavljaju prijetnju po autohtone vrste zbog veće kompetitivnosti, genetičkog zagađenja i širenja Sa legalnog izvoza tokom XX vijeka , u novom zaraznih bolesti (Ribeiro i sar. 2019). Čak i da milenijumu se očigledno prešlo na ilegalno sa- ne postoje navedeni rizici, projekti uzgajanja kupljanje i krijumčarenje zelenih žaba koje se i žaba nisu profitabilni u umjerenim klimatskim danas dešava (Ljubisavljević, 2019), ali vjero- zonama (Helfrich i sar. 2001). Velika stopa vatno u manjim količinama nego ranije.

41 POLAZNE OSNOVE

mortaliteta žaba na svim uzrasnim stupnjevi- saglašenost različite regulative koja obuhvata ma, spori rast, teritorijalno ponašanje, navike i žabe, te nedovoljna koordinacija između nad- u ishrani (hrane se samo živim plijenom), kao ležnih institucija, o čemu će biti reči kasnije, i druge specifičnosti (npr. veliki rizik od infekci- otvara mogućnosti za različita tumačenja i odo- ja u uslovima velike gustine populacija), pred- brenje jednog ovakvog „biznisa“. stavljaju kočnicu za uzgajanje žaba koje bi bilo prihvatljivo sa ekonomskog aspekta (Helfrich i Oboljenja sar. 2001). Manje uspješno uzgajanje koje ne Populacije vodozemaca su globalno ugrožene ostvaruje željeni profit može dovesti do ponov- pojavom infektivnih oboljenja, među kojima su nog sakupljanja jaja, punoglavaca i odraslih je- dvije vrste patogena - gljivice (Batrachochytri- dinki iz prirode od strane „uzgajivača“, čime bi um dendrobatidis – skraćeno Bd i B. salaman- „uzgajališta“ bila samo paravan za ponovnu de- drivorans) i ranavirusi prepoznati kao glavni vastaciju prirodnih populacija. Kontrola ovakvih uzročnici. U svim proučavanim slučajevima uzgajališta bi bila komplikovana i zahtijevala obolijevanja utvrđeno je da je ljudski faktor bio dobro obučene i posvjećene službenike. ključan za prenošenje patogena. Utvrđeno je čak da postoje simultana obolijevanja jedinki od ove dvije vrste patogena (Whithfield i sar. 2013). Najdrastičniji primjeri smanjenja brojnosti populacija i izumiranja vrsta vodozemaca su uzrokovani infekcijom gljivice Bd, koja je dopri- nijela pandemiji oboljenja pod nazivom hitridio- mikoza (Cunningham, 2018).

Slika 21. Farma žaba u Kini. Preuzeto sa twitter naloga aktivi- Istraživanja su ukazala na postojanje ovog ste i zaštitnika životinja Džona Oberga (John Oberg). oboljenja i u populacijama vodozemaca Bal- kana, pri čemu je najveći procenat zaraženih Prenošenje iskustva iz ribarstva na “akvakultu- jedinki pripadao zelenim žabama Pelophylax ( re” vodozemaca, u vidu gajenja ili zamjene vr- sp.) (Mali i sar. 2017; Vojar i sar. 2017). Pret- sta doseljeničkim, produktivnijim populacijama postavlja se da zelene žabe mogu biti vektori bilo bi krajnje pogubno po autohtone vrste. Na prenošenja hitridiomikoze, s obzirom da poka- to ukazuju veliki rizici od incidentnih situacija zuju izvjesnu otpornost kada je ovo oboljenje u na farmama žaba pri kojima gajene vrste mogu pitanju (Baláž i sar. 2014; Vojar i sar, 2017) i da dospijeti u stanište domaćih vrsta, u ovom slu- su predmet trgovine na internacionalnom nivou čaju, skadarske žabe. Stoga smatramo da bi (Džukić i sar. 2003). eventualno uzgajanje žaba bilo domaćih ili stranih vrsta u Crnoj Gori, predstavljalo samo još U Crnoj Gori zaraženost gljivicom Bd je utvrđen jednu u nizu prijetnji po populacuje ove vrste. kod više vrsta vodozemaca (slika 22), dominan- tno kod zelenih žaba čiji se procenti zaraženo- Upravne mjere i radnje zakona o slatkovodnom sti uzorkovanih jedinki po lokalitetima kreću ribarstvu i akvakulturi (Službeni list CG 17/18) i do 100 % (Vojar i sar. 2017). Uzorci zelenih brane uzgajanje zaštićenih vrsta riba i drugih žaba su zbirno posmatrani, bez determinacije vodenih organizama (uključujući žabe) u uzga- na nivou vrsta, tako da se iz rezultata ne može jalištima ako se vrši bez odobrenja Ministarstvа utvrditi da li je uzorkovana i skadarska žaba i poljoprivrede i ruralnog razvoja. Međutim neu- koliki je bio procenat zaraženosti.

42 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

u sezonskoj ritmici vodozemaca, prije svega u početku i trajanju reproduktivne sezone kod nekih vrsta žaba (Beebee, 1995). Odsustvo snijega i/ili proljećnih kiša, koje obezbjeđuju dovoljan nivo vode u vlažnim staništima, mogu u velikoj mjeri poremetiti parenje. Produžene suše mogu dovesti do pada nivoa vode ili isu- šivanja staništa čime se ugrožava ili potpuno spriječava metamorfoza larvi i onemogućava migracija između vodenih staništa usljed ne- dovoljne vlažnosti tla. Ove klimatske promjene su ozbiljna prijetnja i zelenim žabama iako se one često mogu “osloniti” na veća vodena sta- Slika 22. Prisutnost oboljenja hitridiomikoze u uzorcima vodozemaca iz jugoistočne Evrope. Crvenom i žutom bojom su ništa koja nastanjuju ili u čijoj se blizini nalaze obilježeni uzorci u kojima je potvrđeno prisustvo hitridiomikoze. Preuzeto iz Vojar i sar. 2017. (Džukić i sar. 2003).

U pomenutoj studiji analizirani su i uzorci vodo- Još uvijek nije pouzdano utvrđeno da li global- zemaca sa teritorije KBA Delta Bojane (Šasko no zagrijavanje dovodi do duže vegetacijske se- jezero i selo Štoj u zaleđu Velike plaže), među zone, većeg rasta biljaka i zarastanja staništa kojima je procenat zaraze hitridiomikozom utvr- koje onda postaje manje pogodno za reproduk- đen kod 22 % zelenih žaba sa Šaskog jezera, ciju vodozemaca ili se radi o isključivo prirod- dok u zaleđu Velike plaže zaraza nije konstato- nom procesu (Lindgren i sar. 2015). vana kod ovih vrsta. Podizanje nivoa mora usljed globalnog zagri- Klimatske promjene javanja može dovesti do zaslanjivanja staništa Vodozemci kao ektotermni organizmi su na- priobalnih populacija vodozemaca, poput sta- ročito osjetljivi na promjene temperature, pa- ništa skadarske žabe. S druge strane, poveća- davina i ultravioletnog (UV) zračenja koji su nje učestalosti klimatskih ekstrema, kao što je karakteristika globalnih klimatskih promjena ekstremna količina padavina može dovesti do posljednjih decenija. povećanja vodostaja i prodora nekih vrsta predatora, poput riba grabljivica u staništa vodoze- Klimatske promjene mogu izmijeniti hidrološke maca (Lindgren i sar. 2015). odlike staništa. Utvrđeno je da smanjenje količi- ne padavina dovodi do nižih vodostaja u dijelovi- Sve navedene prijetnje uzrokovane klimatskim ma staništa gdje se odigrava reprodukcija žaba, promjenama u kombinaciji sa drugim stresori- čime UV-B zraci snažnije djeluju na njihova jaja ma kojima su populacije skadarske žabe izlože- i embrione, te oni postaju podložniji infekcija- ne na području KBA Delta Bojane a i šire, mogu ma različitih patogena, npr. patogene gljivice dodatno ugroziti opstanak ove vrste. Saprolegnia ferax (Kiesecker i sar. 2001). Osim toga dugotrajnije izlaganje UV-B zracima dovo- Introdukcija stranih vrsta di do promjene ponašanja, usporenog razvića, Translokacija populacija čija se staništa nalaze razvojnih i fizioloških poremećaja i morfoloških u drugim dijelovima areala vrste, a posebno in- anomalija (Blaustein i Belden, 2003). Globalno trodukcija sličnih alohtonih taksona, jedan je od otopljavanje leži u osnovi značajne promjene

43 POLAZNE OSNOVE

potencijalnih uzroka nestajanja autohtonih po- hibridi nastali na ovaj način mogu biti “preno- pulacija i taksona (Reinert, 1991). Pored inter- sioci” alelske varijabilnosti koja može značajno specijske kompeticije, koja u ekstremnim slu- da mijenja učestalost alela gena u domaćim čajevima može dovesti do nestanka autohtonih populacijama. Vjerovatnoća ovih dešavanja se vrsta u relativno kratkom vremenskom periodu, povećava time što su hibridi sa višom adaptiv- druga štetna posljedica introdukcije je “gene- nom vrijednošću (imaju veću stopu rasta, niže tičko nestajanje” koje se događa zbog hibridi- metaboličke “zahtijeve”, veću rezistentnost na zacije i introgresije unetih vrsta (ili podvrsta) sa parazite, brže i stabilnije ontogenetsko razviće, postojećim populacijama ili taksonima (Rhymer itd.) od jedinki parentalnih vrsta i mogu čak i i Simberloff, 1996). Hibridizacija u širem smislu, istiskivati svoje roditeljske vrste (Berger, 1988; podrazumijeva ukrštanje jedinki genetički dife- Džukić i sar. 2003). Negativan uticaj introduko- renciranih populacija, a u užem smislu jedinki vanih vrsta zelenih žaba na endemičnu vrstu različitih vrsta ili podvrsta. S druge strane, intro- Pelophylax perezi utvrđen je u Španiji (Arano i gresija je protok gena između populacija koje sar. 1995). hibridiziraju, pri čemu se introgresija ostvaruje povratnim ukrštanjem sa jednom ili obje rodi- Džukić i sar. (2003) navode da bi se slično mo- teljske populacije. glo dogoditi ukoliko bi se u staništa skadarske žabe unijele alohtone vrste zelenih žaba Pelop- Miješanje genetičkog materijala različitih takso- hylax kl. esculentus i P. lessonae. U tom slučaju na procesom introgresije u konzervacionoj bio- stvorio bi se sasvim novi populacioni sistem od logiji označava se kao „genetičko zagađenje“, tri “dobre vrste” zelenih žaba (endemične ska- čime se ističe negativan efekat na vrstu koja je darske žabe P. shqipericus, autohtone velike ze- predmet zaštite. lene žabe P. ridibundus i alohtone male zelene žabe P. lessonae), kao i od hibridogenetske lini- Važno je istaći da je hibridizacija često pove- je - zelene žabe Pelophylax kl. esculentus koja zana sa antropogenim narušavanjem staništa, bi mogla da nastaje i u in situ uslovima. To bi a posebno njihovom fragmentacijom. Na taj ugrozilo endemičnu skadarsku žabu. način nastaju male izolovane populacije čije jedinke, u “oskudici” repoduktivnih partnera iste Međutim, trenutna „srećna okolnost“ za ovu metapopulacije i/ili vrste, imaju veću šansu da vrstu je što vrste„uljezi“ nisu identifikovani na stupe u reproduktivne odnose sa drugim u ge- teritoriji Crne Gore (genetička istraživanja Vu- netičkom pogledu znatno diferenciranim popu- cić i sar. 2018 na populacijama zelenih žaba lacijama i da na taj način ugroze svoj “genetički sa Skadarskog jezera i Mareze), uprkos ranijem identitet” (Rhymer i Simberloff, 1996). učestalom transportu zelenih žaba u okviru or- ganizovanog izvoza na državnom nivou u biv- U jednom od prethodnih poglavlja navedeno šoj Jugoslaviji. Osim toga, očigledno skadarska je da se zelene žabe odlikuju posebnim repro- žaba posjeduje i izvesnu „otpornost“ na „gene- duktivnim fenomenom – hibridogenezom. Na tičko zagađenje“ jer je i učestalost hibridoge- endemične vrste zelenih žaba, poput skadarske neze sa autohtonom vrstom - velikom zelenom žabe, posljedice hibridizacije mogu biti dra- žabom mala, sa procentom hibrida od oko 6 - stične, posebno na genetičku strukturu lokal- 8% u populaciji (Hotz i Uzzell, 1982; Vucić i sar. nih populacija. Naime, ukoliko se unesu druge 2018) koji su samo djelimično fertilni (Guerrini alohtone vrste istog roda koje mogu da stupe i sar. 1997). u hibridogenetske veze sa autohtonim vrstama,

44 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

S obzirom da pitanja mogućnosti i uspješnosti u tradicionalnoj medicini (Pelagić, 1905). Ništa hibridizacije skadarske žabe i alohtonih vrsta bolje nisu prolazila ni močvarna staništa zbog zelenih žaba ostaje otvoreno za dalja istraži- negativnog iskustva stanovništva ovih predjela vanja, introdukcija istih ostaje kao potencijalna se malarijom i kampanje tokom višedecenijske prijetnja populacijama ove endemične vrste. borbe sa ovom bolešću prije potpunog iskore- Osim toga, važno je napomenuti i da unošenje njivanja. Stvoreno je opšte mišljenje o štetno- predatorskih riba bilo autohtonih ili alohtonih sti močvarnih staništa po ljude, gdje se svaki na lokalitete na kojima je detektovana skadar- individualni “doprinos” uništavanju močvarnih ska žaba, a gdje do sada nije konstatovano staništa, posebno malih voda, doživljava kao prisustvo riba, može narušiti prirodnu ravno- pozitivan korak u zatiranju legla zaraze, što je težu datih staništa, dovesti do poremećaja u bio slučaj i na području KBA Delta Bojane (NVO procesu razvoja i rasta larvalnih stupnjeva (Te- Zeleni korak, 2017). plitsky sar. 2003), kao i fizičkog istrebljenja svih stupnjeva razvića skadarske žabe (Džukić i sar. Kao da su i organizacije koje se bave zaštitom 2003). močvarnih predjela potpale pod uticaj opšteg mišljenja o vodozemcima kao, u najmanju ruku, Stavovi javnosti o žabama i močvarnim ne atraktivnim stvorenjima, te su žabe rijetko staništima kada predstavljene kao simboli (ikone) vlažnih staništa u kampanjama njihove zaštite i očuva- Ugroženosti vodozemaca i močvarnih staništa nja. To ne treba da čudi s obzirom da „prosječ- doprinose i negativni stavovi i predrasude ljudi ni vodozemac dobija 75% manje finansijskih prema ovim životinjama i njihovim staništima. sredstava za očuvanje od prosječnog sisara, Žabe kao najčešće i najupadljivije predstavni- ptice ili gmizavca i 90 % manje sredstava od ke vodozemaca ljudi su na našim prostorima riba“ (Tarrant i sar. 2016). Negativni stavovi o često doživljavali kao otrovne, „pogane“ (Pale- vodozemcima se na taj način prevode u niži gić, 1905) i „štetne, te ih valja utamanjivati“(- prioritet za konzervaciju. Stoga je veoma važno Đorđević, 1902). Iako su im često pripisivana usredsrediti se na način oblikovanja stavova o i magijska svojstva za gatanja, molitve, očuva- vodozemcima i uticaja na iste, ukoliko se nasto- nje doma, proricanja i otkrivanja krivokletstva ji privući pažnja javnosti radi postizanja ciljeva (Džukić i sar. 2003), vrlo često su u tim magij- u zaštiti i očuvanju ovih životinja i njihovih sta- skim radnjama bile žrtvovane, što je bio slučaj i ništa (Brom i sar. 2020).

45 METODOLOGIJA

46 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

2019). Podaci o prisustvu, staništu, broju jedinki Metodologija i mogućim ugrožavajućim faktorima beleženi su u standardne protokole (vidjeti dodatak na kraju ODREĐIVANJE DISTRIBUCIJE, studije). Tipovi staništa su određivani prema- ka TIPOVA STANIŠTA, BROJNOSTI talogizaciji datoj u Petrović i sar. (2019). Koordi- I UGROŽAVAJUĆIH FAKTORA nate lokacija zabilježenih vrsta očitavane su uz SKADARSKE ŽABE NA PODRUČJU pomoć GPS uređaja Garmin E-trex 10. Ukupan KBA DELTA BOJANE broj jedinki po linijskom transektu je iskorišćen za izračunavanje relativnog indeksa brojnosti kao koeficijenta uočenih jedinki i dužine- tran Terenska i straživanja u cilju određivanja dis- sekta. Ovaj jednostavni indeks omogućava - po tribucije, brojnosti i ugrožavajućih faktora - ska ređenje brojnosti populacija na različitim lokaci- darske žabe na području KBA Delta Bojanejama (npr. Ljubisavljević i sar. 2017). obavljena su od marta do oktobra 2019. - godi ne (slika 23). Utvrđivanje prisustva skadarske Pregled aktuelne projektno-planske dokumen- žabe u povoljnim staništima na predmetnom tacije za opštinu Ulcinj izvršen je u cilju analize području kao i početna procjena brojnosti, - sta planova namjene površina, upravljanja otpadom nja njihovih populacija i ugrožavajućih faktora i biodiverzitetom i mogućih posljedica po -ska sprovedeni su metodama vizuelnih transekata darsku žabu i njena staništa. Takođe, izvršen je na osnovu preporuka preuzetih iz Priručnika zapregled i analiza domaće regulative iz oblasti monitoring jezerskih vrsta i staništa (Deutsche ribarstva, zaštite prirode i prometa životinjskim Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit vrstama koja se odnosi na zelene žabe. (GIZ) GmbH) dijela posvećenog vodozemcima uključujući i skadarsku žabu (Ljubisavljević i sar.

Slika 23. Terenski rad duž transekta na Velikoj plaži. © Milan Fatić

47 METODOLOGIJA

ANKETNA ANKETNO ISTRAŽIVANJE GRADSKOG ISTRAŽIVANJA I SEOSKOG STANOVNIŠTVA Da bismo utvrdili kakav je danas stav stanovnika opštine Ulcinj prema vlažnim staništima, ko- ANKETNO ISTRAŽIVANJE lika je njihova spoznaja o ekosistemskim uslu- UGOSTITELJSKIH RADNIKA gama koja im ta staništa nude i razvili budući pristup u kampanji zaštite staništa skadarske Analiza potražnje žabljih bataka i izlova žaba u žabe preduzeli smo anketno istraživanje state namjene, izvršena je na osnovu anonimnog novnika gradske i seoske sredine na teritoriji online anketiranja ugostiteljskih radnika na po- KBA Delta Bojane slika( 24). Istraživanje je spro- dručju opštine Ulcinj tokom zime 2020. godine. vedeno radom na terenu nasumičnim odabirom Uzorak je obuhvatio 22 ugostiteljska radnika ispitanika. Istraživanje je obavljeno u periodu restorana koji su prihvatili da popune anke- ljeta i jeseni 2019. godine. Uzorak je obuhvatio tu. Osim opštih informacija o polu, godinama, 63 žitelja seoskih domaćinstava i vlasnika seo- stručnoj spremi i dužini boravka na teritoriji skih posjeda i 40 žitelja grada Ulcinja. opštine Ulcinj, anketa je obuhvatala pitanja o potražnji jela od žaba od strane turista, informi- Upitnici su posebno kreirani za seosko i grad- sanosti o izlovu, otkupu i otkupnoj cijeni žaba, sko stanovništvo. Anketa za gradsko stanov- te stavu o žabama kao ekonomskom resursu. ništvo je osim opštih informacija o ispitanicima

Slika 24. Anketiranje stanovnika opštine Ulcinj. © Milan Fatić

48 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

(pol, starost, stepen obrazovanja, zanimanje, mjesečna primanja), sadržala pitanja koja su se ticala njihove upoznatosti sa osnovnim eko- loškim pojmovima, stavovova o močvarnim područjima, žabama, percepcije o promjenama životne sredine u njihovom okruženju i angažo- vanja u akcijama unapređenja i očuvanja život- ne sredine.

Anketa za seosko stanovništvo se pored opštih informacija o ispitanicima više bazirala na vlaž- nim staništima koja se nalaze u posjedu ili neposredno pored posjeda ispitanika, te je osim opštih informacija o ispitanicima (pol, starost, stepen obrazovanja, veličina seoskog posjeda, dužina boravka na posjedu, vlasništvo nad po- sjedom i uključenost u donošenje odluka u vezi sa istim), sadržala i pitanja na koja se uglavnom moglo zaokružiti više odgovora, a koja se odnose na prakse koje ispitanici primjenjuju ili bi pri- mjenjivali na vlažnim staništima, kao i stavove i percepcije ispitanika o močvarnim područjima i njihovom živom svijetu, uslugama i problemima koje imaju u vezi istih.

STATISTIČKE ANALIZE Dobijeni podaci nemaju normalnu raspodjelu, te su korišćeni neparametarski statistički testovi koji ne zahtijevaju normalnu raspodjelu podataka. Mann-Whitney U test je korišćen za utvrđivanje postojanja značajnih statističkih razlika u odgovorima između ispitanica i ispitanika. Spirmanov koeficijent korelacije (r), koji se može koristiti i na manjim uzorcima (kakav je ovdje bio slučaj) i daje približnu vrijednost povezanosti dviju varijabli (Macura, 2019) korišćen je za utvrđivanje zavisnosti davanja odgovora na različita pitanja. Testovi su korišćeni uz nivo statističke značajnosti p < 0.05. Za analizu svih podataka i izradu grafika korišćen je statistič- ki program Statistica® (STATISTICA for Win- dows. StatSoft, Inc., Tulsa, OK).

49 REZULTATI ISTRAŽIVANJA

50 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

i sar. 1997). Za sada ne postoje literaturni po- Rezultati daci o brojnosti skadarske žabe, sa kojim bi se dobijeni podaci mogli uporediti. S obzirom da istraživanja se radi o prvim procjenama brojnosti, potreb- na su dalja istraživanja na području KBA Delta DISTRIBUCIJA I BROJNOST Bojane i uspostavljanje većeg broja transekta u SKADARSKE ŽABE NA PODRUČJU ostalim dijelovima područja u kojima je zabilje- KBA DELTA BOJANE žena skadarska žaba radi dobijanja potpunijih informacija. U toku terenskih istraživanja 2019. godine skadarska žaba je zabilježena u zaleđu Velike pla- TIPOVI STANIŠTA KBA DELTA BOJANE KOJA NASELJAVA že, Adi Bojani, Knetama (Bregvija, Reč, Ćurke), oblasti Šaskog jezera (jezero, Žaka, Fraskanjel) SKADARSKA ŽABA kao i rjeđe u zoni Rastiške rijeke na Sukobin- skom polju. U svim ovim oblastima skadarska Skadarska žaba je zabilježena u pet tipova sta- žaba dijeli stanište sa velikom zelenom žabom. ništa od značaja za Evropsku uniju, kao i u dva Ukupno je zabilježeno 63 nalaza skadarske tipa ostalih staništa. Najčešće je bilježena u ga- žabe na ovom području prikazanih na slici 25. lerijama bijele vrbe i bijele topole (92A0), zatim S obzirom na mali broj objavljenih preciznih vlažnim depresijama između dina (2190), kao podataka o rasprostranjenju skadarske žabe u i prirodnim eutrofnim vodama sa vegetacijom ovoj oblasti (Stanković, 2012; Kogoj, 2017), novi Magnopotamion i Hydrocharition (3150). Često podaci čine 93% ukupnog broja nalaza. Skadar- naseljava i tršćake i sastojine drugih srodnih ska žaba nije detektovana na području Ulcinj- makrofita (EUNIS: C3.21, C3.22, C3.23), dok se ske solane, kao i urbanizovanim dijelovima rjeđe javlja na mediteranskim visokim hidrofil- istraživanog područja. Slična zapažanja imaju nim livadama (6420), obalama stalnih medite- i Sovinc i sar. (2017), koji konstatuju da je ova ranskih rijeka (3280), riječnim i ritskim šikara- vrsta veoma rijetka na područu Solane. Jedinke ma (EUNIS: F9) i zoni degradiranih površina. za koje nisu mogli potvrditi da se radi o skadarskoj žabi isti autori su detektovali u Solani na STANIŠTA OD ZNAČAJA ZA tri lokacije male površine i malog salaniteta na EVROPSKU UNIJU kojima se skuplja kišnica. 92A0 Galerije bijele vrbe i bijele topole

Brojnost skadarske žabe je određena na po- Skadarska žaba je u ovom tipu staništa za- dručju Velike plaže i Šaskog jezera, gdje je bilježena na Adi Bojani, zaleđu Velike plaže, zbog prirode terena moglo biti uspostavljeno Knetama i Šaskom jezeru. Ovaj tip staništa uz više transekata. Na području zaleđa Velike pla- obale mediteranskih slatkovodnih basena pred- že prosječna vrijednost broja jedinki na 100 m stavljaju šume vrba (Salix alba, Salix fragilis) i transekta iznosi 4,28 ± 1,73 jedinki (srednja vri- topola (Populus sp.), kao i drugih higrofilnih li- jednost ± standardna greška), dok je na Šaskom šćara (npr. vrste brijesta, johe, javora, tamarisa, jezeru nešto veća i iznosi 6,12 ± 0,62. Brojnost oraha, jasena, hrasta lužnjaka, sivog hrasta). Vi- zelenih žaba može veoma varirati u zavisnosti soke topole najčešće dominiraju, ali ih ponekad od tipa staništa. U pojedinim slučajevima dose- mogu zamjenjivati drugi higrofilni lišćari (Petro- že i do oko 30 jedinki na 100 m obalne linije kod vić i sar. 2019). Tokom proljeća ove šume su sličnih vrsta P. lessonae i P. ridibundus (Okulova poplavljene. Na području Velike plaže javljaju

51 REZULTATI ISTRAŽIVANJA

Porijeklo podataka Digitalizovani na osnovu literature Sakupljeni tokom terenskog istraživanja

Slika 25. Rasprostranjenje skadarske žabe na području KBA Delta Bojane. © Crnogorsko Društvo Ekologa

52 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

se prirodne šume skadarskog hrasta lužnjaka sa niskim biljnim pokrivačem, ali i vlažne din- (Quercus robur scutariensis). Ova termofilna ske niske i visoke tršćake (Schoenus nigricans, mediteranska podvrsta hrasta lužnjaka je lokal- Cyperus longus, Cladium mariscus, Phragmites ni endemit i zaštićena je u flori Crne Gore. australis, Erianthus ravennae) kod kojih visina može ići i do 2,5 m. 2190 Vlažne depresije između dina 6420 Mediteranske visoke hidrofilne U ovom tipu staništa skadarska žaba se javlja livade (Molinio-Holoschoenion) na Adi Bojani i zaleđu Velike plaže. Prema Pe- trović i sar. (2019), ovaj tip staništa predstavlja Mediteranske vlažne livade se javljaju na mje- složeni kompleks vodenih, vlažnih i močvarnih stima redovnog plavljenja ili dugog zadržavanja zajednica u depresijama u sistemu dina, koji je vode u podlozi, pa često ljeti ne presušuju i pod- izrazito osjetljiv na promjenu nivoa podzemnih sjećaju na prave močvare. U okviru ovog tipa voda. Karakteriše ga sezonsko variranje nivoa staništa dominiraju higrofilne, higro-mezofilne vode, pri čemu se mogu formirati i braktični trave uz značajnu zastupljenost oštrica i sita. uslovi usljed mješanja podzemnih slanih sa po- Skadarska žaba je zabiležena u okviru ovog tipa vršinskim slatkim vodama. Vlažne depresije iz- staništa na području Kneta. među dina uključuju stalne ili povremene dinske lokve sa submerznim ili flotantnim hidrofitama 3280 Obale stalnih mediteranskih rijeka (Chara sp., Elodea sp., Potametum sp.) i vlažne obrasle biljkama sveze Paspalo-Agrosti- dinske busenjake sa puzećim i patuljastim ha- dion djelimično zasjenjene granama vrba lofitama (Juncus sp., Scirpus sp., Centaurium i bijele topole sp., Lysimachia nummularia, Lippia nodiflora)

Slika 26. Asocijacija bijelog i žutog lokvanja na zapadnoj strani Šaskog jezera. © Katarina Ljubisavljević

53 REZULTATI ISTRAŽIVANJA

Slika 27. Zona degradiranih površina na Sukobinskom polju. © Katarina Ljubisavljević

Slika 28. Zatrpavanje staništa skadarske žabe čvrstim komunalnim otpadom na području Gornjeg Štoja. © Katarina Ljubisavljević

54 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

Stanište predstavlja nitrofilne zajednice jedno- Šaskom jezeru obuhvata asocijacije bijelog i godišnjih i višegodišnjih trava (Poaceae) i oštri- žutog lokvanja (Nymphaeto-Nupharetum lutei ca (Cyperaceae) koje naseljavaju muljevite oba- Lakušić 1965), žabogriza (Hydrocharietum mor- le stalnih velikih mediteranskih rijeka (Petrović sus ranae van Langedonk 1935) i sastojine ka- i sar. 2019). Skadarska žaba je zabilježena u saronje (Trapa natans L.) (Caković i sar. 2016). okviru ovog tipa staništa na području Fraska- njela. OSTALA STANIŠTA Tršćaci izvan laguna, estuara i dinskih depresi- 3150 Prirodne eutrofne vode sa vegeta- ja (Phragmites australis) C3.21 i sastojine dru- cijom Magnopotamion i Hydrocharition gih srodnih visokih makrofita (site - Scripus lacustris C3.22 i rogoza –Typha sp. 3.23) U okviru ovog tipa staništa skadarska žaba se javlja na Šaskom jezeru i lokalitetu Žaka. Flo- U zoni ovog tipa staništa skadarska žaba se tantne zajednice koje definišu ovaj tip među- javlja na Šaskom jezeru i Knetama. Trska obra- narodno značajnog staništa na Šaskom jezeru zuje gotovo monodominantnu asocijaciju uz zauzimaju nešto veće otvorene površine na rjeđu pojavu rogoza i site koja ima znatno ma- zapadnoj i sjevero-zapadnoj strani jezera (slika nju pokrovnost. Na Šaskom jezeru pojas trske 26), dok tokom ljetnjih mjeseci mogu prekrivati je ispod Šaskog i Ambulskog brda gust i širok, gotovo cijelu površinu manjeg jezera Žaka. Na

Slika 29. Zatrpavanje staništa skadarske žabe zemljom na području Sukobinskog polja. © Katarina Ljubisavljević

55 REZULTATI ISTRAŽIVANJA

Slika 30. Zagađenje staništa skadarske žabe otpadnim vodama na području Ade Bojane. © Aleksandar Simović

Slika 31. Kuća u izgradnji uz stanište skadarske žabe (urbanizacija) na području Kneta. © Aleksandar Simović

56 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

Slika 32. Pristanište za čamce na staništu skadarske žabe (uznemiravanje) na Šaskom jezeru. © Milan Fatić dok je uz Brsiku goru diskontinuiran i ponegdje okarakterisano prisustvom žbunjaka i gustiša nije razvijen a zamenjuje ga grupacija site koja na ivicama privremenih ili stalnih rijeka i poto- se javlja uz obalu (Caković i sar. 2016). ka. Staništa su sezonski vlažna, a plavljenje u toku koga se može formirati vodena površina Rječne i ritske šikare (F9) i zone degradiranih traje manje od pola godine (Lakušić i sar. 2005). površina Takođe, skadarska žaba na ovom području se može naći u obraslim drenažnim kanalima i Na Sukobinskom polju skadarska žaba je regi- zoni degradiranih površina (Slika 27). strovana u zoni rječnih i ritskih šikara, koje je REZULTATI ISTRAŽIVANJA POJEDINIH UGROŽAVAJUĆIH FAKTORA SKADARSKE ŽABE NA PODRUČJU KBA DELTA BOJANE

Na području KBA Delta Bojane registrovani su sljedeći antropogeni faktori ugrožavanja skadarske žabe: zatrpavanje staništa čvrstim komunalnim i građevinskim otpadom, zatrpavanje staništa zemljom, zagađenje staništa komunalnim i stajskim vodama, urbanizacija i uznemira- Slika 33. Udio pojedinih ugrožavajućih faktora skadarske vanje (slike 28 – 32). žabe na području KBA Delta Bojane na osnovu terenskih istraživanja u 2019. godini. © Crnogorsko društvo ekologa

57 REZULTATI ISTRAŽIVANJA

Ustanovljeno je da je na skoro polovini lokacija (44 %) na kojima je utvrđeno prisustvo skadarske žabe, ova vrsta izložena jednoj ili više navedenih prijetnji.

Različiti vidovi zatrpavanja staništa bilo čvrstim komunalnim otpadom, građevinskim otpadom (šutom) ili nabacivanjem zemlje i izravnjavanjem su procentualno najizraženiji (72%). U manjem procentu zabilježeni su i uznemiravanje, zagađenje staništa komunalnim i stajskim vodama i urbanizacija (Slika 33). Slika 34. Procenat lokacija skadarske žabe pod prijetnjama u pet različitih oblasti KBA Delta Bojane. © Crnogorsko društvo ekologa Malobrojne detektovane lokacije skadarske žabe na Sukobinskom polju su pod jednom ili više prijetnji (100 %), pri čemu su različita zatrpavanja staništa i zagađenje istih čvrstim otpadom i otpadnim vodama podjednako izraženi (slike 29, 35 i . 40)U zaleđu Velike plaže i Kneta-

Slika 35. Učestalost pojedinih prijetnji u pet različitih oblasti KBA Delta Bojane u kojima je detektovana Skadarska žaba. Čvrsti komunalni otpad (crno), uznemiravanje (crveno), komunalne vode i stajnjak (plavo), zatrpavanje zemljom (smeđe), urbanizacija (sivo). © Crnogorsko društvo ekologa

58 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

ma je gotovo podjednak procenat lokacija ska- ne prijetnje sa lokacija potvrđenog prisustva darske žabe pod prijetanjama (68 i 67 %, slika skadarske žabe. Zapravo na većini mjesta gdje 34) među kojima dominira različito zatrpava- su bilježene ove prijetnje skadarska žaba nije nja staništa koje se istovremeno zagađuje čvr- evidentirana iako na tim lokalitetima postoje stim otpadom (slike 28 i 35). Nešto manji, ali i vlažna staništa. To ukazuje na velike izmjene staništa koje su dovele do mogućeg smanjenja dalje visok procenat prijetnji detektovan je na brojnosti ili izčezavanja lokalnih populacija. Adi Bojani (60%, slika 34), uglavnom lociran u dijelu turističkog naselja i u njegovom nepo- Na primjer, u izrazito urbanizovanim dijelovima srednom okruženju i to u vidu zatrpavanja i KBA Delta Bojane na kojima su vlažna staništa zagađenja staništa otpadom i kanalizacionim trajno uništena (npr. Gornji i Donji Štoj, primjer vodama (slike 30 i 35). Na Šaskom jezeru sa slika 41. u nastavku teksta) skadarska žaba nije neposrednom okolinom je najmanji procenat registrovana tokom terenskih istraživanja, ali je lokacija sa prijetnjama (8 %) koje se uglavnom moguće nekada bila prisutna. Isto važi za Suko- javljaju u vidu uznemiravanja jedinki (slike 32, binsko polje koje je pod intenzivnim razvojem 34 i 35). poljoprivrede na kome je skadarska žaba rijetko konstatovana (slika 25), ali se zato i malobroj- Iz predhodnog se vidi da urbanizacija i otpadne registrovane lokacije skadarske žabe nala- ne vode nijesu često evidentirane prijetnje. ze pod prijetnjama (slika 35). Pregled i analiza To se objašnjava činjenicom da su analizira- ugrožavajućih faktora su dati u nastavku.

Slika 36. Zatrpavanje i najmanjih lokvi čvrstim otpadom u zaleđu Velike plaže (lijevo) i Adi Bojani (desno). © Aleksandar Simović

Slika 37. Zatrpavanje staništa skadarske žabe otpadom u zaleđu Velike plaže, selo Đokaj. © Katarina Ljubisavljević

59 REZULTATI ISTRAŽIVANJA

Slika 38. Hrpe građevinskog otpada (šuta) pored staništa skadarske žabe - kanala koji prati saobraćajnicu Kodra Dake-Ćurke u oblasti Kneta. © Katarina Ljubisavljević

ZATRPAVANJE I ZAGAĐENJE ljanja otpadom (LPUO) i Strateškom planu ra- STANIŠTA ČVRSTIM OTPADOM zvoja opštine (SPRO), Opština Ulcinj, 2016a,b) konstatovano da je stanje u ovoj oblasti tek Zatrpavanje i zagađenje staništa skadarske djelimično zadovoljavajuće, kako zbog nepo- žabe čvrstim komunalnim otpadom i građevin- stojanja preciznih podataka o količini i sastavu skim materijalom (šutom) je na osnovu teren- otpada koji se generiše, tako i efikasnih instru- skih istraživanja sprovedenih 2019. godine naj- menata za podsticanje smanjivanja nastanka izraženiji ugrožavajući faktor koji je zastupljen u istog, te da sadašnja opcija isključivog odlaga- svim istraživanim područjima KBA Delta Bojane. nja otpada nije u skladu sa ciljevima Crne Gore i Udubljenja lokvi i bara lokalno stanovništvo i Evropske unije. Kao problem se navode i posto- osoblje ugostiteljskih objekata očigledno vidi janje nelegalnih odlagališta i nedovoljno razvije- kao povoljna mjesta za odlaganje najrazličitijeg na svijest i znanje stanovništva o upravljanju ot- otpada (slike 36 i 37) koje direktno zagađuje, padom, nedovoljna sredstva koje opština može smanjuje i zatrpava staništa skadarske žabe. izdvojiti za rad dodatnog osoblja i opremljenost Često se otpad pod okriljem mraka ostavlja komunalnog preduzeća, te nepostojanja navike, pored puta koji se onda obrušava u kanale koji prakse i infrastrukture za odvojeno sakupljanje prate saobraćajnice (slika 38). otpada i reciklažu. Konstatuje se da se otpad Donosioci odluka na lokalnom nivou su očigled- sakuplja sa oko 70 % teritorije opštine, a da se no svjesni problematike upravljanja otpadom od ukupne količine generisanog komunalnog na području opštine Ulcinj, s obzirom da je u otpada sakupi u proseku 80 %. Sakuplja se mi- posljednjim planskim dokumentima za period ješani komunalni otpad koji se odlaže na sani- 2016 – 2020 godine (Lokalnom planu uprav-

60 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

tarnoj deponiji Možura, pri čemu se selekcija otpada ne vrši (Opština Ulcinj, 2016a). Aktuelni LPUO prepoznaje problem građevin- skog otpada koji se produkuje u količini od 150 LPUO prepoznaje ukupno 17 neuređenih odla- kg godišnje po glavi stanovnika i konstatuje da gališta otpada na teritoriji opštine. Najveći broj se na teritoriji opštine Ulcinj isti ne tretira na (11) se nalazi upravo u zaleđu Velike plaže i pravi način, te da njegovo gomilanje na neade- Ade Bojane, gde je i tokom istraživanja na ovom kvatno odabranim lokacijama loše utiče na vi- Projektu konstatovan veliki udio ove prijetnje zuelni izgled predjela, ali ima i negativan uticaj na staništa skadarske žabe. Nelegalno odlo- po životnu sredinu. Planirano je da se generisa- žen otpad na ovom području se na 6 lokacija nje količine od oko 3000 tona godišnje smanji 3 nalazi u zapremini do 100m , a na 5 lokacija u za 50 % do 2020 godine, pri čemu bi se do 70 % 3 zapremini od 100 do 1000 m . Osim toga, još istog pripremilo za ponovnu upotrebu. Zvanični 5 manjih nelegalnih deponija je registrovano na podaci o stepenu ponovne upotrebe građevin- području opštine, kao i dvije velike deponije na skog otpada u opštini Ulcinj ne postoje. mjestu bivših odlagališta otpada Hije i Bratica. Iako je LPUO-om planirana sanacija i uklanjanje Prema LPUO najveće količine čvrstog komunal- svih takvih deponija, to do sada nije ostvareno nog otpada potiče od domaćinstava i turista, pri i očigledno se nelegalno odlaganje otpada ne čemu se očigledno zanemaruje činjenica da su smanjuje. U slučaju da se neuređena smjetlišta za generisanje otpada u velikoj mjeri odgovor- uklone brzo dolazi do njihovog obnavljanja. Ovo ni i ugostiteljski objekti. Na osnovu terenskih ukazuje na nedoslednu primjenu kaznene poli- istraživanja 2019. godine, velike količine i kon- tike odnosno odsustvo kontrole i procesuiranje centrisanost jednobrazne plastične ambalaže prekršaja od strane komunalne inspekcije, ko- (najčešće plastičnih flaša) na i oko Ade Boja- munalne policije i sudstva. ne koje završavaju u staništu skadarske žabe,

Slika 39. Komunalni otpad na staništu skadarske žabe u blizini turističkog naselja na Adi Bojani. © Aleksandar Simović

61 REZULTATI ISTRAŽIVANJA

upravo potiču iz ugostiteljskih objekata (resto- opštine Ulcinj. U junu 2020 godine Opština Ul- rana, kafića ili bungalova) (slika 39). Ovo ukazu- cinj je potpisala ugovor o implementaciji ovog je na nedostatak saradnje između komunalnog projekta, koji je finansiran iz fondova Evropske preduzeća, ugostitelja i komunalne inspekcije. unije za pretpristupnu pomoć. Projektom je predviđeno i postavljanje podzemnih kontejne- Procjena koja je navedena u LPUO da će ko- ra u Ulcinju. ličina generisanog otpada od 2016 do 2020. godine biti uvećana za 1 tonu (12.500-13.500) ZAGAĐENJE STANIŠTA je vjerovatno ostvarena, ali je malo vjerovatno OTPADNIM VODAMA da je količina sakupljenog otpada dosegla 95 Zagađenje staništa skadarske žabe kanalizaci- % kako je planirano. Naravno, usljed odsustva onim i stajskim otpadnim vodama tokom teren- procesa reciklaže izdvajanje otpada selekcijom skih istraživanja 2019. godine zabilježeno je u nije poraslo na 40 % kako je planirano do 2021. oblasti Ade Bojane, Sukobinskog polja i Kneta godine, a ni najmanje 50 % ukupne količine sa- (slika 40). kupljenih komponenata se ne priprema za ponovnu upotrebu i reciklažu. Trenutno fekalnu kanalizaciju Ulcinja čine dva sistema (Ulcinj grad i Ulcinj Velika plaža), kao i Može se konstatovati da najbitnija stavka na dva podmorska ispusta. Postoje i tri objekta za koju se važeći LPUO oslanja i na osnovu koje prečišćavanje (Pristan, Pinješ i Đerani). Ukupne se planira smanjenje odloženog otpada - stav- količine otpadnih voda su u prosjeku 23,55 l/s, ljenje u funkciju reciklažnog dvorišta sa sortir- od čega 85% proizvode domaćinstva, a ostalo nicom, još uvek nije realizovana, te na taj način industrija (LPUO, Opština Ulcinj 2016a). nije ostvarena ni jedna gore planirana projekcija. Samim tim se i opasan otpad iz domaćin- Kao što je konstatovano u prethodnom poglav- stava i dalje odlaže zajedno sa komunalnim lju, donosioci odluka na lokalnom nivou vide otpadom i očigledno često završava u prirodi. zaštitu životne sredine kao jednu od četiri prio- Sudeći po rezultatima terenskih istraživanja, ritetnih oblasti kada je u pitanju strateški razvoj osim pokretanja selekcije i reciklaže, ni ostale opštine, kako kroz unapređenje sistema odla- aktivnosti koje je aktuelni LPUO predvidio radi ganja čvrstog otpada, tako i kroz unapređenje poboljšanja postojećeg stanja nisu preduzete, sistema odlaganja komunalnih otpadnih voda kao što je uspostavljanje sakupljačke mreže i izgradnju postrojenja za prečišćavanje otpad- u seoskim naseljima, sprečavanje nelegalnog nih voda i pojedinih segmenata kanalizacione načina odlaganja otpada, izrada podzemnih infrastrukture (Opština Ulcinj, 2016b). kontejnera, inteziviranje aktivnosti u domenu jačanja javne svijesti, unaprijeđenje rada ko- Kao osnovni problemi vide se slaba komunal- munalne inspekcije i uspostavljanje održivog na opremljenost u ruralnim područjima (vodo- modela pružanja i naplate usluga sakupljanja vod, kanalizacija, regulacija fekalnih i otpadnih komunalnog otpada. voda), nedovoljna pokrivenost opštine Ulcinj ka- nalizacionom mrežom, te neregulisana oblast Neke od projekcija aktuelnog LPUO bi ipak mo- kažnjavanja zagađivanja odnosno zaštite život- gle biti ostvarene do sredine 2022. godine, do ne sredine (Opština Ulcinj, 2016b). kada je predviđen završetak realizacije projekta „Circle“ koji ima za cilj pronalaženje modela za Iako aktuelna planska dokumenta opštine Ulcinj upravljanje otpadom i reciklažom na teritoriji (LPUO i SPR) prepoznaju upravljanje otpadnim

62 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

Slika 40. Jedno od zagađenih staništa skadarske žabe otpadnim vodama – kanal na Sukobinskom polju. © Milan Fatić vodama kao problem koji će biti još izraženiji UZNEMIRAVANJE ukoliko se ostvari brzi razvoj turizma, realizacija Na području KBA Delta Bojane registrovane su projekata upravljanja otpadnim vodama izosta- aktivnosti koje mogu dovesti do uznemiravanja je ili je spora. Tako je aktuelnom LPUO još 2016. jedinki skadarske žabe na atraktivnim turistič- godine konstatovano da je u izradi glavni proje- kim lokacijama Šaskog jezera i Velike plaže kat za izgradnju 14,5 km kanalizacione mreže u (slika 32). naseljima Kodre, Totoši, Bijela Gora i Donja Bra- tica, te da se početak radova predviđa u toku S obzirom da aktuelna planska dokumenta iste godine. Međutim, ugovor za ovaj projekat je (LPUO, SPRO, Opština Ulcinj 2016a,b) predvi- potpisan tek u jesen 2019. godine i mala je vje- đaju intenzivan razvoj turističke infrastrukture i rovatnoća da će biti realizovan do kraja perioda ponude u vidu turističko rekreativnih aktivnosti koji predviđa LPUO tj. kraja tekuće godine. Za to upravo na ovim područjima, za očekivati je dalji vrijeme fekalna kanalizacija ovih naselja koja je pritisak na populacije skadarske žabe i njihova spojena sa atmosferskom kanalizacijom i dalje staništa. se izliva u potok Bratica i preko njega u Port Mi- lenu (Opština Ulcinj, 2016b). URBANIZACIJA

Prema postojećoj dokumentaciji početak iz- Analiza postojećeg stanja površina gradnje postrojenja za prečišćavanje komunal- na području KBA Delta Bojane, nih otpadnih voda je planiran za 2021. godinu. plana namjene i mogućih posljedica Zajedno sa postrojenjem radiće se na gradskoj po vlažna staništa kanalizacionoj mreži. Svi lokaliteti na kojima je detektovana skadarska žaba su ocijenjeni kao visoko ranjivi ili veoma visoko ranjivi shodno analizi urađenoj

63 REZULTATI ISTRAŽIVANJA

za potrebe izrade Nacionalne strategije inte- Podatak koji oslikava nizak stepen prioritizaci- gralnog upravljanja obalnim područjem Crne je zaštite životne sredine na lokalnom nivou je Gore (NSIUOP) (MORT, 2015b). Prema ovom da za sveukupne aktivnosti koje se odnose na dokumentu okolina Ulcinja i njegovo zaleđe su sanaciju i zaštitu životne sredine opština Ulcinj prostor koji spada u 10 lokaliteta crnogorskog izdvaja 0,75% svog budžeta (MORT, 2016). primorja na kojima se nalazi najveći broj stani- šta od međunarodnog značaja. Upravo na ovim Veliki dio djelatnosti u opštini Ulcinj se odnosi lokalitetima loše organizovana urbanizacija je na turizam i ugostiteljstvo pa se i naselja šire dovela i dodatno uzrokuje gubitak staništa. u blizini turističkih lokacija, prije svega na prostoru koji gravitira centru grada i Velikoj plaži. Raspršena urbanizacija na crnogorskom pri- Naselja u kojima je zabilježen rast broja stanov- morju izazvala je gubitak resursa, kako poljo- nika, a čijim je razvojem i izgradnjom prateće privrednih i šumskih, tako i resursa biodiverzi- infrastrukture došlo do fragmentacije i nestan- teta. Podaci o rasprostranjenju skadarske žabe ka vlažnih staništa su Donji Štoj, Pistula, Kodre ukazuju da su staništa skadarske žabe usko i Zoganje (slika 41). vezana i za poljoprovredna područja i šumska staništa (prije svega galerije poplavnih šuma) Ostali lokaliteti na kojima su prisutna vlažna te je pritisak na ovu vrstu vrlo uočljiv. Uvidom staništa su dobrim dijelom oni na kojima su u staništa ove vrste na području opštine Ulcinj prisutne poljoprivredne djelatnosti ili se radi o jasno je da urbanizacija i širenje putne mreže prostoru koji zarasta zbog odsustva poljopri- nepovratno mijenjaju stanje njenih populacija vrednih domaćinstava. Ovo je najviše izraže- (slike 18 i 19). no na prostoru: Gornjeg Štoja, Zoganja, Donje

Slika 41. Jedno od vlažnih staništa četiri vrste vodozemaca na području Donjeg Štoja, koje je uništeno urbanizacijom. Fotografija iz 1998. godine. © Ruža Ćirović

64 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

Klezne, Vladimira, Šasa, Sukobina, Fraskanjela, izgradnja turističkih objekata i sadržaja visoke Ćurki i Reča. kategorije. Turistički centri u obalnom pojasu će biti locirani u blizini prirodnih ambijenata Na području opštine Ulcinj nalazi se više uspo- maslinjaka, pješčanih plaža i dina, sa hotelskim stavljenih zaštićenih prirodnih dobara: Velika objektima i sadržajima sporta i rekreacije, dok plaža (spomenik prirode, IBA, IPA i Emerald je turistički centar u zeleđu, Briska gora, plani- područje), Kompleks zelenih površina koje se ran na padinama ispod Šaskog jezera. nalaze između tvrđava Forte Mare i tvrđave Ci- tadele (spomenik prirode), Mala ulcinjska pla- Ovo nedvosmisleno ukazuje da se na najatrak- ža (spomenik prirode), Ulcinjska Solana (IBA, tivnijm lokalitetima planira razvoj turizma koji Emerald područje, Park prirode), plaža Valda- vodi dugoročnom gubitku prostora, a vrlo često nos (spomenik prirode), Stari Ulcinj (spomenik i padu njegove atraktivnosti, što se prvenstveno priode), Ada Bojana (IBA, Emerald područje), odnosi na prostor Velike plaže i Ade Bojane. Šasko jezero (IBA, Emerald područje). Primjena S druge strane, razvoj seoskog turizma plani- zaštite i održivo upravljanje zaštićenim područ- ran je u zoni Bratice, Kolonze, Pistule, Zoganja, jima na području opštine Ulcinj je daleko od Šasa i Brajše, u okviru postojećih domaćinstava onoga što je planirano i projektovano. Ovo se ili u novim objektima. prije svega odnosi na sve spomenike prirode i prostor koji ima status Emerald područja. Tipič- Shodno PUP-u pojedina seoska naselja se ni pokazatelj lošeg upravljanja je nepostojanje usljed malog populacionog prirasta i karakteri- specijalizovanih upravljača. Upravljanje plaža- stičnih oblika prostornih matrica, zadržavaju u ma je dodijeljeno Javnom preduzeću Morsko postojećim granicama (Bratica, Darza, Kaliman, Dobro. Spomenici prirode nemaju definisane ja- Kolonza, Leskovac, Salč i Sveti Đorđe). Za veći- sne granice, a Emerald područja nemaju svrhu nu naselja je planirano proširenje granica (Am- praktične zaštite, već više potvrđuju biološku bula, Bojke, Brajše, Briska gora, Gornja i Donja vrijednost određenog područja. Klezna, Draginje, Kosići, Kravari, Kruta, Lisna Bore, Međureč, Mide, Pistula, Rastiš, Reč, Suko- Prema važećem Prostorno urbanističkom pla- bin, Sutjel, Ćurke, Fraskanjel, Štodra), dok je za nu (PUP) opštine Ulcinj (MORT, 2016) površi- neka seoska naselja planirano smanjenje pona naselja u opštini iznosi 1147,61 hektara, a vršina zbog urbanizacije i izgradnje turističkih planirana površina naselja će iznositi 1023,91 kapaciteta (Vladimir, Gornji Štoj, Zoganj, Kodre, ha. Shodno ovome procenat rasta površina za Krute, Kruče, Šas). izgradnju do kraja 2020. godine je 89,22 %. Iako je projektovan priraštaj za svega 596 stanov- PUP-om nije dozvoljena izgradnja objekata na nika planirana građevinska (urbana) zona se prostorima evidentiranim kao kvalitetno po- skoro duplo povećava. Ovakav trend se direk- ljoprivredno ili hortikulturno zemljište, na pro- tno odražava na ubrzano nestajanje staništa, storima sa kvalitetnim predionim i pejzažnim intezivnu fragmentaciju što vodi smanjuju po- karakteristikama, prostorima nepogodnim za ljoprivrednih i šumskih resursa, eroziji a samim izgradnju sa stanovišta stabilnosti i seizmičkih tim i isušivanju zemljišta i padu biodiverziteta. karakteristika tla, kao i na prirodnim habitatima Prema istom dokumentu glavni turistički lokali- i zaštićenim područjima prirode. Na površinama teti planirani su na Velikoj Plaži, Adi Bojani, Val- koje se karakterišu kao kvalitetno poljoprivredno danosu, Mavrijanu i Briskoj gori. Navodi se da zemljište planira se intenzivna poljoprivreda. je na ovim atraktivnim lokalitetima predviđena

65 REZULTATI ISTRAŽIVANJA

Svi navedeni podaci ukazuju na kontradiktor- područjima, zagađenje otpadnim vodama, neo- nost. S jedne strane PUP teži da zaštiti vrijed- držive turističke aktivnosti i povećan nivo posje- ne prirodne predjele i poljoprivredna dobra, a s ta, prekomjeran i nelegalan lov (ptica) i ribolov, druge strane želi razviti novu turističku ponudu uznemiravanje živog svijeta. i to u neposrednoj blizini ili na samim najatrak- Sve ove prijetnje izuzev prekomjernog i nelegal- tivnijim prirodnim i poljoprivrednim dobrima. nog lova su direktno vezane za neodrživu urbani- Smanjenje površine pojedinih naselja djeluje zaciju. U nastavku su dati lokaliteti sa planiranim optimistično, ali shodno današnjoj situaciji na radnjama i mogućim posljedicama po njihove terenu lako je zaključiti da veći dio planiranih ekosisteme i populacije skadarske žabe. aktivnosti nije realizovan. Velika plaža sa zaleđem Prema NSIUOP (MORT, 2015b) razvojnim i pro- Najveće širenje urbanih naselja kao i stvaranje stornim planovima predviđen je i određeni broj novih turističkih sadržaja je planirano u zaleđu zahvata čija bi realizacija mogla ugroziti prirod- Velike plaže (MORT, 2016). U samom pojasu ne vrijednosti, stabilnost i otpornost značajnih između Velike plaže i Solane planirana je linij- obalnih ekosistema. ska urbanizacija a paralelno sa njom nekoliko turističkih kompleksa, golf teren, aerodrom i po- NSIUOP prepoznaje sljedeće prijetnje po prirod- vršine za sport i rekreaciju. Na početku Velike ne vrijednosti: procesi urbanizacije, promjena plaže na Port Mileni je planirana marina kapaci- namjene zemljišta, gradnja turističkih, ugosti- teta 100 vezova. teljskih i rekreativnih kapaciteta na vrijednim

Slika 42. Zaleđe Velike plaže na kome se planira izgradnja turističkog kompleksa. © Milan Fatić

66 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

Prema važećem PUP-u (MORT, 2016) prostor Pored svih planiranih aktivnosti u pravcu ra- Velike plaže zajedno sa Adom Bojanom i dalje zvoja ekonomije kroz turizam kao glavnu dje- predstavlja najveći potencijal za izgradnju turi- latnost PUP predviđa zaštitu velikog prirodnog, stičkog kompleksa visoke kategorije, ne samo netaknutog obalnog eko-sistema Velike plaže u opštini Ulcinj nego i u Crnoj Gori. Navodi se da uključujući međunarodna važna staništa flore i je maksimalna bruto građevinska površina tu- faune, što je potpuno kontradiktorno sa planom rističkog kompleksa Velike plaže 1.480.000m2, izgradnje ovog dijela opštine. a broj turističkih ležaja 18.500. U sportsko re- kreativnoj zoni Velike plaže predviđena je zona Ovakva izgradnja prostora osim smanjenja sta- vodenih i avanturističkih sportova i kamp kapa- ništa dovodi do njihove fragmenatcije i potpune citeta 500 ležaja. Za isti ovaj prostor Strategi- transfromacije segmenata životne sredine. Naj- ja razvoja turizma Crne Gore do 2020. godine prije se fizički smanjuje brojnost jedinki, zatim (MORT, 2008) predviđa turističke kapacitete od se otežava ili onemogućava kretanje jedinki 30.000 do 40.000 ležaja za goste i 100 m2 zele- povećanjem suvih zona između vlažnih ostane površine po svakom ležaju, što je duplo više taka staništa, mijenja se način korišćenja okol- nego što to predvuđa PUP opštine Ulcinj. Tako- nih vodenih površina i njihova fizičko-hemijska đe ovim dokumentom se planira da na prostoru svojstva, što imajući na umu ranije pomenuta čitave opštine Ulcinj bude ukupno do 40.000 istraživanja na sličnoj vrsti P. lessonae kumula- ležajeva što znači da će većina turističkih kapa- tivno vodi izolaciji i iščezavanju lokalnih dema i citeta biti na Velikoj plaži. Ovo jasno ukazuje da narušavanju čitave metapopulacione organiza- će se najveće promjene u ekosistemima KBA cije populacija skadarske žabe. Delta Bojane desiti na Velikoj plaži i njenom za- leđu (slika 42).

Slika 43. Postojeći turistički objekti na Adi Bojani. © Aleksandar Simović

67 REZULTATI ISTRAŽIVANJA

Slika 44. Iskrčeni dio poplavne šume u oblasti Kneta, pretvoren u plac koji se nudi na prodaju. © Katarina Ljubisavljević

Ada Bojana tar staništa, uključujući i razne faze sukcesije, sa pješčanim plažama, dinama, mediteranskim Na Adi Bojani je važećim PUP-om (MORT, 2016) slanim livadama, tršćacima, južnim obalskim planirana rekonstrukcija i dogradnja postojećih galerijama i šipražjem, mediteranskim slanim sadržaja (slika 43). Turistička ponuda se plani- stepama, šumama jasena i hrasta uključujući ra dopuniti izgradnjom marine sa 50 vezova. i zaštitu vodozemaca. Predviđa se i proglaše- Navodi se da je maksimalna bruto građevinska nje Ade Bojane spomenikom prirode, pri čemu površina turističkog naselja 96.000m2, a broj bi prostor namijenjen za hotelski kompleks bio turističkih ležaja 1.600. U okviru regulacije toka izuzet iz zaštićenog prirodnog dobra. rijeke Bojane, planirana je i sanacija i rekonstrukcija zone vikendica i sojenica. Takođe, pla- NSIUOP (MORT, 2015b) je prostor Ade Bojane nirana je sanacija zone privremenih nelegalno definisala kao potencijalno zaštićeno prirodno izgrađenih objekata i splavova, pri čemu će se dobro tj. područje koje treba zaštititi do 2020. zona organizovati kao difuzni hotel privreme- godine. nih sojenica i ribarskih kućica, sa centralnom recepcijom, a planirani maksimalni broj ležaja Iz ovoga proizilazi da je opština prepoznala će biti 200. ekološke vrijednosti Ade Bojane i obalnog pojasa Delte Bojane. Ono što je vidljivo kao dugo- PUP predviđa zaštitu ukupnog prostora od ročna prijetnja jeste izgradnja marine na Adi Bo- intervencija koje bi ugrozile pejzaž i slikoviti jani koja može da ubrza nestajanje ovog ostrva. ambijent, posebno ekosistema Ade Bojane uk- Granice planiranog zaštićenog prirodnog dobra ljučujući globalno važna staništa flore i faune. se definišu shodno prirodnim vrijednostima ci- Tako je predviđena zaštita prirodne vegetacije jelog ostrva i njegove okoline, a ne shodno pla- mediteranske obale koja obuhvata širok spek-

68 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

niranim turističkim kapacitetima. Drugim riječi- Šasko jezero sa okolinom ma, nije ekološki prihvatljivo da jedan dio ostrva Šasko jezero i okolno močvarno područje je jed- bude izuzet iz upravljačkog procesa ukoliko je no od biodiverzitetski najbogatijih mjesta u Cr- cilj opstanak ostrva i očuvanje njegovog bio- noj Gori (slika 45). Na međunarodnom nivou je diverziteta, pogotovo imajući u vidu postojeće prepoznato kao Emerald i područje od značaja prijetnje po staništa skadarske žabe navedene za ptice (IBA). Aktuelnim PUP-om je planirano u prethodnom poglavlju (slika 35). da jezero bude proglašeno zaštićenim prirodnim dobrom. Za zaštićeno područje predlaže Knete se površina jezera pri najvećem vodostaju sa Močvarno područje u zaleđu Ulcinjske solane Fraskanjelom i plavnim livadama Donje Klezne. obuhvata naselja Reč, Sutjel i Ćurke između Takođe NSIUOP (MORT, 2015b) je prostor Ša- Solane i rijeke Bojane. Na osnovu aktuelnog skog jezera okarakterisala kao potencijalno za- PUP-a u ovim naseljima je planirano blago ši- štićeno područje. renje urbane zone. U cilju povezanosti ekosistema bitno je da ova naselja i njihove djelat- PUP takođe predviđa širenje naselja Šas koje se nosti u budućnosti ne blokiraju komunikaciju nalazi u neposrednoj okolini jezera za potrebe vlažnih staništa, koja su već u velikoj mjeri pod turizma. Planirano je novo turističko naselje na pritiskom zagađenja i zatrpavanja čvrstim otpa- površini od 24.000 m2 kapaciteta 400 ležaja. U dom, o čemu je prethodno bilo riječi (slike 19b, neposrednoj blizini jezera su još tri naselja: Fra- 31, 35, 38, 44). skanjel, Ambula i Donja Klezna. PUP dozvoljava

Slika 45. Malo jezero Žaka u neposrednoj blizini Šaskog jezera. © Aleksandar Simović

69 REZULTATI ISTRAŽIVANJA

izvjesno proširenje postojećih matrica u ovim pevaju u okolna vodena tijela, a putem biokon- naseljima uz očuvanje poljoprivrednog zemlji- centracije i bioakumulacije mogu izazvati niz šta i zabranu gradnje na močvarnom zemljištu. razvojnih poremećaja i povećane podložnosti Sa južne strane jezera se nalazi Briska gora na različitim oboljenjima (Mann i sar. 2009). kojoj se planira kompleks sporta i rekreacije sa turističkim sadržajima, golf terenom i razvojem Kroz Ambulu, Šas i Vladimir planiran je prolazak solarne elektrane. brze saobraćanice. To je put regionalnog karak- tera koji bi doveo do bržeg povezivanja gradova Fokus PUP-a za područje Šaskog jezera sa južnog dijela Crne Gore. Dugoročno gledano okolinom je na očuvanju prirodnih i poljopri- ovako pozicioniran put predstavlja najveću privrednih resursa uz razvoj turizma na način da jetnju za prirodu i biodiverzitet ovog prostora. se stambene jednice povećavaju unutar po- S obzirom da je planirano da put prolazi kroz stojećih okvira, a urbana zona širi u odnosu na dobar dio ravničarskog terena, može uzrokovati nove turističke sadržaje. Opština Ulcinj predvi- prostorne promjene koje vode smanjenju funk- đa unaprjeđenje Šaskog jezera u cilju očuvanja cionalnosti slatkovodnih ekosistema kroz njiho- vodenog ekosistema i njegove faune i razvoja vu fragmentaciju i razvojem djelatnosti koje se turizma, te je planirano: otvaranje zatrpanog pojavljuju nakon izgradnje jedne saobraćajnice. kanala rijeka Bojana - Šasko jezero i njegovo održavanje, obezbjeđenje dotoka vode iz rije- Vladimir sa Anamalskim i Sukobinskim poljem ke Bojane u jezero i time poboljšanje kvaliteta jezerske vode, zabrana svakog izlivanja otpad- Vladimir zajedno sa Anamalskim i Sukobinskim nih voda u Šasko jezero - omogućavanje kon- poljem, te naseljima Krute, Štodra, Lisna Bore, tinuiteta migracije riba i kao što je već rečeno Sukobin i Draginje predstavlja jednu prostornu proglašavanje jezera zaštićenim prirodnim po- cjelinu. Ovaj prostor predstavlja kompleks br- dručjem. dovitog i ravničarskog zemljišta koji je bogat površinskim vodama. PUP i NSIUOP (MORT, 2015b, 2016) ukazuju na opasnost od negativnog uticaja turizma na Ša- PUP-om (MORT, 2016) je planirano da Vladi- sko jezero i njegovu okolinu, ali se uprkos tome mir postane sekundarni opštinski centar kroz ostavlja mogućnost razvoja djelatnosti kao što dogradnju komunalne infrastrukture i moder- je golf turizam za koji je dokazano da je jedan nizaciju poljoprivrede. U Vladimiru je planirana od velikih zagađivača životne sredine (npr. izgradnja servisnoskladištne zone kojom će se Wheeler i Nauright, 2006). Takođe, planirani ra- Vladimir kao glavno naselje ovog dijela opštine zvoj intenzivne poljoprivrede dvojako utiče na povezati sa ostalim okolnim naseljima. skadarsku žabu i njena staništa. Dreniranjem ravničarskog obradivog zemljišta formiraju se Kao i u slučaju Šaskog jezera tako i u slučaju drenažni kanali koji postaju sekundarna stani- Vladimira, staništa skadarske žabe će se sma- šta za skadasku žabu. Ovi kanali vrlo brzo obra- njivati usljed potencijalne raspršene gradnje, staju vegetacijom, postaju nepovoljna staništa intezivne poljoprivrede i fragmentacije stani- za vodene žabe, što može dovesti do ekstinkci- šta. Svakako ovo je prostor koji će imati mno- ja lokalnih dema, što je naprijed konstatovano go manje gubitke biodiverziteta nego što je to na primjeru male zelene žabe P. lessonae. Dru- slučaj sa Velikom plažom i njenim zaleđem. gi problem je što se obradive površine tretiraju Fragmentacija je izražena i izgradnjom magi- pesticidima i herbicidima koji spiranjem dos- stralnog puta koji povezuje Vladimir sa Ucinjem

70 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

Slika 46. Magistralni put Vladimir –Sukobin koji presjeca više vlažnih staništa. © Milan Fatić i Albanijom. Ovaj put nema instalirane propu- i istraživačima nisu dostupne (Džukić i sar. ste koji smanjuju isprekidanost staništa, a koji 1996). Iako je od strane saradnika na projektu bi olakšavali migracije prisutnih vrsta. Takođe primjećeno sakupljanje žaba u oblasti Kneta, sve atmosferske vode sa površine ovog puta stanovnici uglavnom negiraju izlov žaba u svo- završavaju u okolnim potocima i time zagađuju joj opštini i ukazuju da se isti dešava u Albaniji, okolne vodene ekosisteme (Slika 46). pri čemu im je poznato da je otkupna cijena 3 evra po kg žive mjere žaba. IZLOV ZELENIH ŽABA I ANALIZA Pokušali smo da konkretnije podatke o izlovu POTRAŽNJE U RESTORANIMA NA žaba i potražnji žabljih bataka u restoranima PODRUČJU KBA DELTA BOJANE na području KBA Delta Bojane dobijemo putem anonimne ankete ugostitelja. Tokom sprovođenja projektnih aktivnosti na području KBA Delta Bojane bili smo suočeni sa Analizom odgovora ispitanika nisu evidentirane činjenicom da se očigledno nastavlja sa rani- statistički značajne razlike u svim varijablama jom tradicijom da se informacije o sakupljanju (pitanjima) između ispitanica i ispitanika (Nž=7, i trgovini žabama tretiraju kao „poslovna tajna“

71 REZULTATI ISTRAŽIVANJA

Slika 47. Procentualna zastupljenost odgovora ispitanika na pitanja iz ankete o izlovu i konzumaciji mesa žaba u restoranima na području opštine Ulcinj. © Crnogorsko Društvo Ekologa

72 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

Slika 47. nastavak 1. Procentualna zastupljenost odgovora ispitanika na pitanja iz ankete o izlovu i konzumaciji mesa žaba u restoranima na području opštine Ulcinj. © Crnogorsko Društvo Ekologa

da bi se on vršio za potrebe druge države, a ne Crne Gore (73%).

Mlađi ljudi su značajno češće davali odrični odgovor na pitanje da li su imali potražnju gostiju Nm=15, Mann-Whitney U test, p > 0.05), te je za jelima od žabljeg mesa (r= -0,52, p<0.05), što uzorak razmatran kao zbirni za oba pola. ukazuje da su stariji radnici koji su duže vrijeme u poslu imali veću vjerovatnoću susreta sa go- Procentualna zastupljenost određenih odgovora stima koji će tražiti dato jelo. na postavljena pitanja je prikazana na slici 47. Na osnovu analize podataka možemo uočiti da Ono što je bitno istaći, je veoma značajna pozi- su online anketu uglavnom prihvatili da popune tivna korelacija između iskustva ugostiteljskih mlađi ljudi (64%) i oni koji su fakultetski obrazo- radnika sa potražnjom jela od žaba i njihovog vani (81%). Većina ispitanika su najvjerovatnije stava da vide žabe kao ekonomski resurs (r = sezonski radnici koji rade u restoranima preko 0.75, p<0.001). ljeta (boravak kraći od 6 mjeseci godišnje 55%), od kojih oni mlađi, sa većim stepenom obrazova- Iako uzorak nije reprezentativan, rezultati ana- nja, vjerovatno dok ne nađu odgovarajući posao lize odgovora ipak mogu ukazati na određene u struci. Većina ispitanika nije usluživala goste trendove ili pojave koje bi trebalo dodatno istra- sa specijalitetima od žaba (77%), niti su imali žiti. Svakako, u tom kontekstu treba obratiti pa- iskustvo da su gosti tražili takva jela (68%). žnju na činjenicu da potražnja diktira ponudu, te da eventualna veća potražnja turista za žabljim Ipak mora se konstatovati da 33 % gostiju tra- specijalitetima može od strane ugostitelja biti ži jela od žaba, a skoro polovina ispitanika vidi sagledana kao izvor veće zarade, na uštrb do- žabe kao ekonomski resurs (45%). Mali proce- datne devastacije zelenih žaba na teritoriji KBA nat ispitanika zna da otkup žaba postoji i koli- Delta Bojane. ke su cijene (9%), a ukoliko bi postojao smatra

73 REZULTATI ISTRAŽIVANJA

Postojanje izvjesnog procenta ugostitelja koji ISTRAŽIVANJE STAVOVA MJEŠTANA znaju za otkup žaba na teritoriji Ulcinja čak i na O VLAŽNIM STANIŠTIMA I NJIHOVIM ovako malom uzorku anketiranih osoba, ukazu- EKOSISTEMSKIM USLUGAMA je da izlov žaba ipak postoji. Ispitanici koji su bili informisani o otkupnoj ci- Seosko stanovništvo jeni žaba, uneli su iznos od 3 – 5 evra/kg, što se slaže sa cijenom koja nam je saopštena od Među seoskim stanovništvom utvrđena je zna- strane mještana prilikom terenskih istraživanja. čajna razlika između ispitanica i ispitanika u

Slika 48. Procentualna zastupljenost odgovora ispitanika koji žive i/ili posjeduju imanje u ruralnom dijelu opštine Ulcinj na anketu o vlažnim staništima. © Crnogorsko Društvo Ekologa

74 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

pogledu vlasništva nad imovinom i uključenosti ankete (Nž= 16, Nm= 47; Mann-Whitney U test, u donošenje odluka o načinu korišćenja ima- p<0.01 za obe varijable). U pogledu odgovora nja (npr. na njivama, livadama u bašti - šta će na ostala pitanja nije postojala razlika između se gajiti, da li će se kositi, uzgajati stoka, itd.), polova, osim kada je riječ o percepciji ispitanika pri čemu su žene znatno rjeđe vlasnice imanja o problemima koje po njihovom mišljenju izazi- i znatno manje učestvuju u donošenju odluka, va vlažno područje na ili oko posjeda na kome a pritom su i znatno rjeđe pristajale da popune žive/rade (p<0.05). Osim u pogledu procentual-

Slika 48. nastavak 1. Procentualna zastupljenost odgovora ispitanika koji žive i/ili posjeduju imanje u ruralnom dijelu opštine Ulcinj na anketu o vlažnim staništima. © Crnogorsko Društvo Ekologa

75 REZULTATI ISTRAŽIVANJA

Slika 48. nastavak 2. Procentualna zastupljenost odgovora ispitanika koji žive i/ili posjeduju imanje u ruralnom dijelu op- štine Ulcinj na anketu o vlažnim staništima. © Crnogorsko Društvo Ekologa

godina, 62%), sa završenom srednjom školom (54%) koja već duže od 30 godina stalno boravi na imanju (72%, 90%) čiji su i vlasnici (78%) i da je aktivno uključena u donošenja odluka o načinu korišćenja imanja (65%).

Posjedi ispitanika su većinom do 5ha (63%) koji ne zastupljenosti pojedinačnih ponuđenih od- u najvećoj mjeri imaju kontakt sa nekim od vlaž- govora, ni jedna ispitanica ne smatra da u vlaž- nih područja, bilo da se graniče sa njim (51%) nom području žive opasne i štetne životinje, da ili se ono nalazi unutar posjeda (38%). Najčešći doprinosi širenju korova i širi neprijatan miris, tipovi vlažnih područja na li oko imanja su kanal dok su muškarci imali i te percepcije. za odvod vode ili navodnjavanje (32%), rijeka ili Procentualna zastupljenost određenih odgo- potok (27%) i plavna livada (26%). Dato područ- vora na postavljena pitanja zbirno posmatrano je ispitanicima najčešće služi u svrhu uzgajanja prikazana je na slici 48. stoke bilo za ispašu ili kao pojilo (ukupno 55%), Na osnovu analize podataka možemo uočiti da a izvjesnom broju ispitanika i kao mjesto oda- je većina ispitanika srednje životne dobi (40-60 kle koriste drva za ogrijev ili građu (11%). 13%

76 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

ispitanika ne koristi vlažno područje ni u kakve se najčešče ih vrše radi zaštite stoke (17%), po- svrhe. Treba napomenuti da je izvjestan broj is- sjeda (15%) ali i samog vlažnog staništa (12%). pitanika potok, rijeku ili kanal vezivao za ispašu Određen procenat onih koji vrše i ne vrše inter- stoke, misleći očigledno na bujniju vegetaciju vencije misle da će time postići bolji kvalitet koja se razvija uz obale ovih područja. Iako su pašnjaka (14%). slike sa terena ukazivale drugačije, ni jedan ispi- Po pitanju svjesnosti štetnosti upotrebe agro- tanik nije potvrdio u anketi da odlaže smeće na hemikalija, izvlačenja vode i drugih aktivnosti vlažnom području. koje se vrše na posjedu u odnosu na biljni i živo- tinjski svijet vlažnog područja na ili oko imanja, U pogledu drugih ekosistemskih usluga koje mišljenje ispitanika je podjeljeno. Generalno ve- ima ili bi moglo imati vlažno područje unutar ili ćina je svjesna da to može imati štetnih efekata uz njihovo imanje, ispitanici su zaokruživali rana vlažna staništa (68%), ali od njih čak trećina zličite odgovore. U izvjesnoj mjeri se izdvajaju (23%) misli da koristi koje se dobijaju od pri- oni odgovori koji ukazuju da bi vlažno područ- mjene tih aktivnosti prevazilaze štetu koje one je bilo korisno za lov i ribolov (15%), da upija/ mogu naneti vlažnom staništu, odn. njegovom odnosi višak vode pri obilnim padavinama pa biljnom i životinjskom svijetu. štiti od poplava (12%), ili da malo divlje prirode ostane za buduće generacije (14%) (slika 48). Većina ispitanika koja ima neki stav po pitanju Određen procenat ispitanika međutim smatra žaba koje se nalaze na vlažnom području nema i da vlažno područje ne pruža dodatne ekosi- negativnu percepciju kada su ove životinje u pi- stemske usluge (20%). tanju i/ili su svjesni njihove uloge u ekosistemu (ne smetaju im, korisne su jer se njima hrane Istovremeno, ispitanicima vlažno područje ptice, a one se hrane insektima, ukupno 50 %). pravi i određene probleme. 29 % njih smatra 38% ispitanika ima negativan stav po pitanju da je vlažno područje uzrok plavljenja dijelova žaba. Samo 1 % njih vidi žabe kao direktni eko- posjeda, te da bi imali veći prihod od posjeda nomski resurs, odn. za prodaju. da na određenim dijelovima istog nije vlažno područje (17%). Takođe određeni broj smatra Velika većina ispitanika vidi uključenost finan- da vlažno područje doprinosi širenju korovskih sijske pomoći/olakšica kao podsticaj za primje- biljaka (13%) i vidi isto kao prepreku koja oteža- nu praksi radi očuvanja vlažnog staništa na ili va ili onemogućava pristup drugim mjestima ili pored njihovog imanja (71%). dijelovima imanja (12%), dok je drugima izvor neprijatnog mirisa (11%). Ostali odgovori su za- Analizom podataka utvrđeni su i određeni tren- stupljeni sa manje od 10% (slika 48). dovi. Vlasnici su gotovo uvijek aktivno uključe- ni u donošenje odluka o primjeni praksi odn. Iako im smeta plavljenje dijelova posjeda, ipak upravljanju imanjem (r= 0,70, p<0.001), kao i oni najveći broj njih dopušta prirodno plavljenje i koji duže žive na imanju (r= 0,35, p<0.01). Tako- isušivanje i ne vrši nikakve intervencije u tom đe stariji mještani i oni manje obrazovani imaju pogledu (43%) prepuštajući to područje prirod- negativniji stav o žabama (r= 0,29, p<0.05; r= nim procesima (32%), dok izvestan broj njih -0,34, p<0.01). ograđuje vlažno područje radi onemogućavanja prisutupa stoke (18%) i čisti područje od smeća Na osnovu analize, može se zaključiti da su (16%). Ostale prakse koje ispitanici primjenjuju mještani i/ili vlasnici posjeda u ruralnim predje- u odnosu na vlažno područje su daleko manje lima KBA Delta Bojane u znatnoj mjeri svjesni zastupljene (slika 48). Ukoliko primjenjuju prak- ekosistemskih usluga koje im nude vlažna po-

77 REZULTATI ISTRAŽIVANJA

dručja na ili oko njihovih imanja, ali da ne poja, donosioci odluka bi trebalo da razmotre uvo- znaju u dovoljnoj mjeri značaj očuvanja istog. đenje finansijskog podsticaja, subvencioniranja Mještani u velikoj mjeri preduzimaju prakse radi proizvodnje na ovim posjedima i održavanja smanjenja štete ili povećanja koristi koje mogu imanja u cilju povećanja kvaliteta i očuvanju imati od vlažnog staništa. Određene prakse kao važnih vlažnih staništa KBA Delta Bojane. što su čišćenje od smeća ili ne preduzimanje praksi (ostavljanje vlažnog staništa njegovim Gradsko stanovništvo prirodnim procesima) su prisutne u određenom procentu i to svakako ohrabruje, kao i pozitiv- Procentualna zastupljenost određenih odgo- na percepcija o vodozemcima, naročito među vora stanovnika Ulcinja na postavljena pitanja mlađim, obrazovanijim mještanima. S obzirom zbirno posmatrano prikazana je na slici 49. na generalno lošiju materijalnu situaciju žitelja Na osnovu analize podataka možemo uočiti da ove opštine u odnosu na ostale opštine primor-

Slika 49. Procentualna zastupljenost odgovora ispitanika iz Ulcinja na pitanja koja se tiču očuvanja životne sredine i vlažnih staništa. © Crnogorsko Društvo Ekologa

78 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

Slika 49. nastavak 1. Procentualna zastupljenost odgovora ispitanika iz Ulcinja na pitanja koja se tiču očuvanja životne sredine i vlažnih staništa. © Crnogorsko Društvo Ekologa je uzrasna struktura ispitanika iz Ulcinja uglav- tistiku, 2020), od toga 68% ispod 300 eura ili su nom ujednačena, sa nešto većim procentom bez prihoda. Među ispitanicima nije bilo onih sa dvije uzrasne klase mlađih ljudi (ukupno 60 mjesečnim prihodima od 500 - 1000 eura. %). Najveći broj ispitanika ima srednjoškolsko obrazovanje (57%). Iako ne postoji izrazito veći Među gradskim stanovništvom opštine Ulcinj procenat ispitanika određenog zanimanja, čak utvrđena je značajna razlika između ispitanica 95% njih ostvaruje mjesečne prihode ispod re- i ispitanika u pogledu mjesečnih prihoda, pri publičkog prosjeka od 520 eura (Uprava za sta- čemu žene imaju manja primanja od muška-

79 REZULTATI ISTRAŽIVANJA

raca (Nž = 26, Nm= 14, Mann-Whitney U test, uzrokuju određene probleme (70%). Prema pro- p<0.05). centualnoj zastupljenosti odgovora, močvarna područja ispitanici najčešće vide kao stanište Većina ispitanika (62 %) nije do sada učestvo- različitih biljaka i životinja (24%), ali istovreme- vala niti sama preduzimala aktivnosti koje se no smatraju da su te životinje često štetne ili tiču unapređenja, zaštite i očuvanja životne sre- opasne (19%). Takođe ispitanici u većem broju dine, kao što su ukljanjanje otpada iz prirode ili smatraju da su vlažna područja mjesta pogod- naselja, obnavljanje zelenih površina, reciklaža, na za lov i ribolov (14%) i razvoj turizma (11%) zaštita divljih životinja ili biljaka i sl. ali da istovremeno šire i neprijatan miris (17%) i predstavljaju neki vid prepreke koja otežava Ispitanici koji do sada nisu preduzimali odn. ili onemogućava pristup odeđenim mjestima učestvovali u takvim akcijama uglavnom nisu (17%). Određeni broj građana smatra da vlažna ni razmišljali o toj mogućnosti (39%), dok 27% staništa imaju ulogu u prečišćavanju i obnav- njih nije upoznato da je bilo organizovanih akci- ljanju podzemnih voda (11%), ali i da doprinose ja. Iako sa malim mjesečnim prihodima, većini poplavama (13%). Ostali odgovori su zastuplje- ispitanika bi podsticaj za učešće bio neki vid ni u manjoj mjeri (slika 49). organizovane akcije (36%) i edukacija o potrebama i načinu sprovođenja istih (28%). Uočen je trend da su obrazovaniji ljudi više upoznati sa ekološkim pojmovima (r= 0.41, p<0.01) U pogledu percepcije o izmjenama životne sre- i češće su učestvovali u ekološkim akcijama (r= dine, 65% ispitanika smatra da je u posljednjoj 0.39, p<0.05). Takođe oni koji su više upoznati deceniji došlo do smanjenja njenog kvaliteta sa ekološkim pojmovima, manje vide močvarna kroz povećanje zagađenja, smanjenje zelenih područja kao problematična (r= -0,47, p<0.01). površina i veće urbanizacije. Loš ekonomski status može značajno kočiti „pro-ekološko“ ponašanje stanovnika bez obzi- Ispitanici su uglavnom djelimično upoznati ra na njihovu svijest o degradaciji životne sredi- (45%) sa ekološkim pojmovima koji su i pred- ne i sa tim u vezi posljedica (Hak i sar. 2016). met ovog Projekta (ekologija, vlažna staništa, Analiza sprovedene ankete ukazuje da zaoku- vodozemci, skadarska žaba). pljeni problemima vezanim za loš životni standard, većina žitelja Ulcinja ne vidi prioritet u po- Slično ispitanicima iz ruralnog dijela opštine i svjećivanju dijela svog vremena aktivnostima oni iz gradske sredine koji koji imaju neki stav usmjerenim na očuvanje životne sredine. Odre- o žabama, nemaju negativnu percepciju o ovim đen broj njih ne smatra da bi sami mogli predu- životinjama i/ili su svjesni njihove uloge u ekosi- zeti neke aktivnosti, već očekuju da eventualno stemu (ukupno 51%, slika 49). Manji procenat budu dio neke organizovane akcije. Trend da su građana ima negativan stav po pitanju žaba obrazovaniji ljudi svjesniji problematike očuva- (18%), ali zato nešto veći procenat anketiranih nja životne sredine i spremniji da učestvuju u žitalja Ulcinja u odnosu na one iz ruralnog po- akcijama je logičan, te može biti i uput donosi- dručja vidi žabe kao direktni ekonomski resurs, ocima odluka da bi i podizanje standarda gra- odnosno za prodaju (8%). đana uz edukaciju znatnije uticalo na njihovu veću posvjećenost očuvanju životne sredine Velika većina ispitanika smatra da močvarna uključujući i močvarna područja koja su veoma područja u njihovoj opštini pružaju neki vid zastupljena na teritoriji ulcinjske opštine. Tako- ekosistemskih usluga (89%), ali istovremeno i đe, analiza ankete ukazuje da bi organizovanje

80 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

ekoloških akcija trebalo biti češće i vidljivije u Međunarodna regulativa javnosti, kao i na potrebu daljeg rada na eduka- Osim što prema kategorizaciji IUCN-a ima sta- ciji i otklanjanju konfuzije koju građani imaju u tus ugrožene vrste, skadarska žaba se nalazi i vezi štetnosti i korisnosti močvarnih područja. u dodatku III Konvencije Savjeta Evrope o oču- Iako i u gradskoj i seoskoj sredini opštine Ulcinj vanju evropske divlje flore i faune i prirodnih ne preovladava negativna percepcija o jednom staništa (poznatija kao Bernska konvencija), od simbola močvarnih staništa – žabama, is- koji kada su vodozemci u pitanju uključuje sve pitanici često ne vide jasnu vezu između mo- zaštićene vrste koje se ne nalaze na dodatku II. čvarnih staništa i biljnog i životinjskog svijeta Kao takva, vrsta zahtjeva zakonsku regulaciju koji ih čine, tj. da upravo biljni i životinjski svi- eksploatacije populacija da ne bi došlo do nje- jet močvara utiče na mogućnost ostvarivanja nog daljeg ugrožavanja (UNEP-WCMC, 2007). ekosistemskih usluga datih staništa. Često se Obje zemlje na čijoj se teritoriji prostire skadar- stiče utisak da se močvarno područje doživlja- ska žaba (Crna Gora i Albanija) su potpisnice va kao neki apstraktni pojam, nešto što je često Bernske konvencije. suvišno i što nije neophodno za zdravu životnu sredinu. Nacionalna regulativa

Takođe, iako nije bilo u prvom planu ove studije razmatranje percepcije močvarnih staništa i Neosjetljivost sredine prema zelenim žabama, preduzimanje različitih praksi sa rodnog stano- o čemu je ranije bilo riječi, rezultiralo je i zane- višta, rezultati analize anketa ukazuju da bi ovaj marivanjem potrebe za bilo kakvom zaštitom aspekt trebalo biti dalje istraživan i u uzet u ob- ovih životinja u Crnoj Gori. Zelene žabe bile su zir pri kreiranju politika usmjerenih na očuvanje van ikakve zakonske zaštite sve do 2006. godi- i zaštitu vlažnih staništa KBA Delta Bojane. ne, što je u Crnoj Gori imalo velike posljedice po populacije ovih životinja zbog gore pomenutog ANALIZA STATUSA SKADARSKE ŽABE enormnog izlova žaba na prostoru bivše Jugo- U MEĐUNARODNOJ I NACIONALNOJ slavije. Te posljedice su u Crnoj Gori bile mnogo REGULATIVI drastičnije u odnosu na druge republike bivše Jugoslavije a koje su, pretpostavlja se, značaj- Pregled statusa zaštite skadarske žabe pred- no doprinosile izvozu žaba (Srbija i Hrvatska), stavljen je u Tabeli 1. s obzirom na srazmerno malu veličinu prostora pogodnog za prebivanje i izlov žaba ovog kompleksa.

Lista zašti- EU Habitat Bernska ćenih vrsta u Konzervacioni Dokument direktiva, do- konvencija, napomena Crnoj Gori (Sl. status (IUCN) datak dodatak gl.76/06) U nekim dokumenti- ugrožena vrsta ma je pod prethod- status zaštićena vrsta nije uključena III (EN) nim latinskim imenom Rana shqiperica

Tabela 1. Pregled statusa zaštite skadarske žabe u nacionalnim i međunarodnim aktima.

81 REZULTATI ISTRAŽIVANJA

Skadarska žaba, kako zbog kasnog otkrića, hylax lessonae, P. kl. esculentus). Osim toga u odn. opisa 1987. godine, tako i po automatiz- različitim aktima se ista vrsta proglašava za- mu jer pripada zelenim žabama biva zaštićena štićenom i nezaštićenom. tek Rješenjem o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta 2006. godine (Sl. list Na primjer u članu 6. Pravilnika o bližem nači- RCG 76/06). nu i uslovima sakupljanja, korišćenja i prometa Prateći očigledno praksu naslijeđenu od bivše nezaštićenih divljih vrsta (Službeni list Crne savezne države, u Crnoj Gori je uočljiv spori Gore 062/10) doslovce se kaže „Sakupljanje trend poboljšanja zakonske regulative kada je i korišćenje nezaštićenih divljih vrsta zele- priroda u pitanju. Često je vršeno neselektivno nih žaba u komercijalne svrhe može se vršiti prepisivanje spiska vrsta sa saveznog nivoa, u periodu od 15. juna do 1. septembra ako je čime se čak i u aktuelnom Rješenju iz 2006. go- težina od 50 gr do 120 gr i dužina od 8 cm do dine nalaze vrste koje ne obitavaju na prostoru 15 cm. Sakupljanje zelenih žaba može se vršiti Crne Gore (npr. kada su vodozemci u pitanju na istom prostoru najviše dvije godine uzasto- žaba češnjarka Pelobates fuscus), a ne nalaze pno.” U prilogu istog dokumenta se međutim vrste koje bi trebalo biti uključene (npr. žutotrbi daje spisak nezaštićenih vrsta gdje se nabra- mukač Bombina variegata). U tom pogledu ova- jaju Pelophylax ridibundus, P. kl. esculentus i P. kve greške predstavljaju još veći problem ukoli- lessonae. Ni jedna stavka iz ovog priloga nije ko, kao što je to slučaj u Crnoj Gori, istovremeno tačna! P. ridibundus je zaštićena vrsta u Crnoj egzistiraju različiti zakonski propisi koji iz spe- Gori (Rješenje Sl. list 76/06), dok druge dvije cifičnih aspekata zadiru u problematiku oču- vrste ne naseljavaju Crnu Goru. vanja i zaštite zelenih žaba. Tako neselektivni izlov, velika međusobna sličnost zelenih žaba, Međutim, u spisku zaštićenih biljnih i životinj- odnosno mogućnost determinacije vrsta samo skih vrsta i njihovih proizvoda sa tarifnim ozna- od strane obučenih i stručnih lica, te konfuzija kama Uprave carina navedene tri vrste se pojav- oko zaštićenih i nezaštićenih zelenih žaba u re- ljuju kao zaštićene. gulativi koja se bavi sakupljanjem i trgovinom biljnih i životnjiskih vrsta, otvaraju mogućnost Postoje navodi da se tjelesne dimenzije jedin- daljeg pritiska na populacije skadarske žabe u ki (koje su takođe preuzete iz ranijih saveznih Crnoj Gori putem komercijalnog izlova. propisa) odobrene za izlov ne uklapaju sa stvar- nom slikom na terenu (u Džukić i sar. 2003). Ta- Moramo naglasiti da su u većini slučajeva kođe, velika sličnost skadarske žabe sa „neza- osnovne karakteristike zakona i propisa ko- štićenom“ alohtonom malom zelenom žabom jima se reguliše zaštita i ekploatacija zelenih P. lessonae takođe može ugroziti skadarsku žaba - netačnost, neažurnost i neusklađenost, žabu iako se sama skadarska žaba doslovce što dovodi do poprilične konfuzije i otvara pro- ne pominje u ovim aktima. stor za brojne mahinacije pri izlovu, izvozu, tranzitu ili krijumčarenju ovih vodozemaca, Konačno, novija zakonska akta iz oblasti slat- uključujući skadarsku žabu. Stiče se utisak da kovodnog ribarstva koja uključuju i žabe u okvi- su ova akta automatski prepisivana iz istih ne- ru vodene faune, doprinose izvjesnom pomaku kadašnje savezne države (Savezna Republika kada je u pitanju zaštita žaba. Tako Naredba o Jugoslavija, odnosno Srbija i Crna Gora), tako ribolovnim zabranama, ograničenjima i mjera- da su se u regulativi našle i vrste zelenih žaba ma za zaštitu ribljeg fonda (Sl. list CG 16/2014) koje ne naseljavaju teritoriju Crne Gore Pelop-( propisuje da se ulov žaba ne može vršiti bez

82 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

odgovarajućeg odobrenja Ministarstva, kao i da je zabranjen lov riba pomoću prirodnog mamca – žabe. Novi zakon o slatkovodnom ribarstvu i akvakulturi (Sl. list CG 17/18) zabranjuje ulov, uzimanje, kupovinu, prodaju, skladištenje, transport i stavljanje na tržište vodenih organizama (uključujući žabe) koji su proglašeni zaštićenim vrstama, kao i uzgajanje ako se vrši bez odobrenja Ministarstva. Odsustvo saglasnosti u gore navedenim propi- sima, eventualno odsustvo komunikacije izme- đu različitih ministarstava zaduženih za sprovo- đenje ovih pravnih akata, kao i neinformisanost službenika u državnoj upravi i carini, može biti predmet zloupotreba i izvor prijetnji po populacije žaba u Crnoj Gori uključujući i skadarsku žabu. Zato je neophodno u što kraćem roku (do kraja 2021.) ispraviti greške, usaglasiti zakonska akta, raditi na edukaciji carinskih službe- nika, kao i daljem istraživanju izlova, trgovine i izvoza zelenih žaba, što nam može ukazati na pravi obim ove problematike u Crnoj Gori.

83 MJERE ZAŠTITE I OČUVANJA SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA

84 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

kalnih populacija (reproduktivnih centara) koja Mjere zaštite omogućavaju bolju disperziju jedinki su ključna za opstanak vrste. Sa druge strane, na područji- i očuvanja ma sa malom povezanošću lokalnih populacija, postoji velika vjerovatnoća od isčezavanja istih, Skadarske žabe te je na takvim mjestima potrebno vršiti posebne mjere za zaštitu populacije koje uključuju i njenih staništa očuvanje postojećih i/ili obnavljenje narušenih (ili uništenih) manjih vlažnih staništa. Kao što Zaštita vrsta i njihovih staništa se sprovodi kroz je naprijed rečeno, reproduktivni centri vodoze- pasivnu i aktivnu zaštitu. Pasivna zaštita se maca se ne mogu smatrati diskretnim jedinica- ogleda kroz donošenje potrebnih pravnih aka- ma u planovima konzervacije, već su to njihove ta. Aktivna zaštita se ogleda kroz njihovu pri- grupe. Pored grupa reproduktivnih centara u mjenu na terenu. Pasivna zaštita vrsta u Crnoj planove zaštite se svakako mora uključiti i sa- Gori je dobrim dijelom uspostavljena, iako je, gledavanje kopnene sredine koja povezuje ove barem kada su zelene žabe u pitanju, potrebno centre i putem koje se vrši disperzija jedinki. otkloniti nejasnoće i kontradiktornosti o čemu Obično se ovi kopneni dijelovi (ekološki korido- je naprijed bilo riječi. Aktivna zaštita gotovo u ri) nalaze pod velikim antropogenim uticajem, potpunosti izostaje. čime dolazi do pojačanog efekta izolacije.

Dugoročni cilj primjene mjera za zaštitu i oču- Za prepoznavanje i očuvanje ekoloških koridora vanje skadarske žabe je postizanje povoljnijeg neophodan je dodatni rad na terenu uz inter- konzervacionog statusa ove vrste, odn. pre- pretaciju rezultata putem geografskog infoma- lazak u neku od nižih kategorija ugroženosti cionog sistema. Ovime se optimizuje namjena u odnosu na sadašnju (EN, IUCN). Da bi se to površina i obezbijeđuje dugoročna zaštita ska- postiglo potrebno je zalaganje za primjenu ve- darske žabe. Dio ekoloških koridora treba orga- ćeg broja mjera koje se odnose na smanjenje nizovati izradom propusta ispod putnih prava- ili nestajanje više ugrožavajućih faktora i to ne ca (podzemni prolazi). Prilika za uspostavljanje samo na području delte Bojane. Osim toga ne- ovakve ekološke mreže je izrada Plana gene- ophodno je bolje proučiti ekologiju i rasprostra- ralne regulacije za crnogorsko primorje koji je njenje skadarske žabe kako bi se stekle dobre u pripremi. Na taj način se može dugoročno polazne osnove za sprovođenje efikasnih mjera sačuvati i prostor i biodiverzitet. Da bi se ovo očuvanja ove endemične balkanske vrste. postiglo potrebno je smanjiti površinu građevin- skog područja, s obzirom da njegovo povećanje 1. OČUVANJE I POBOLJŠANJE uzrokuje širenje komunalne infrastrukture (sao- KVALITETA STANIŠTA braćajnice, elektrovodovi, vodovod, itd.) što po- većava fragmentisanost. Smanjivanjem građe- Obezbijediti kontinuiranu povezanost vinskog područja će se direktno zaštiti prirodna povremenih i stalnih vodenih tijela. i poluprirodna statkovodna staništa.

Ova mjera ima za cilj omogućavanje opstanka Takođe, u svim planovima upravljanja i tokom funkcionalnih metapopulacija sa dobrim poten- sprovođenja postupaka procjene uticaja proje- cijalom disperzije između dema (lokalnih popu- kata na životnu sredinu neophodno predvidjeti lacija). Područja sa visokom povezanošću lo- mjere ublažavanja uticaja koje omogućavaju

85 MJERE ZAŠTITE I OČUVANJA SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA

Slika 50. Obuka volontera za monitoring skadarske žabe na Velikoj plaži (lijevo) i Šaskom jezeru (desno). © Milan Fatić očuvanje i povezanost reproduktivnih centara održavanje populacija skadarske žabe, koje bi skadarske žabe putem zaštite okolne kopnene koristile prednosti velikog vodenog staništa (re- zone i koridora sa prirodnom vegetacijom ili uz lativna stabilnost u broju jedinki i otpornost na obnavljanje prirodne vegetacije ukoliko je došlo promjene u sredini, prije svega) i manjih stani- do degradacije. Time se štiti ne samo ova vr- šta u kojima je reproduktivni uspeh dema u po- sta već i drugi vodozemci sa kojima skadarska voljnim uslovima sredine često veći u odnosu žaba dijeli stanište, kao i ostale vrste koje su na veliki basen zbog smanjenog pritiska preda- vezane za vlažna staništa. tora (Babik i Rafinski, 2001).

Polazeći od sadašnjih podataka, mjere koje Narušena staništa su najčešća u zaleđu Veli- uključuju očuvanje postojećih reproduktivnih ke plaže, a zatim na prostoru naselja Zoganje centara i koridora i spečavanje dalje fragmen- i Ulcinjskom polju. Potrebno je definisati ste- tacije staništa se najviše odnose na područje pen ugroženosti datih staništa, potom izvršiti zaleđa Velike plaže, Kneta i Sukobinskog polja. projektovanje njihove revitalizacije. Na primjer, ukoliko su staništa obrasla velikim drvećem Sprovesti revitalizaciju narušenih onda treba napraviti plan uklanjanja i odlaga- i uspostavljanje novih staništa nja drveća i uklanjanja viška supstrata. Ukoliko skadarske žabe se radi o staništu koje je fragmentisano, onda je potrebno obezbijediti povezivanje vodenih Pored očuvanja već postojećih reproduktiv- tijela. Ukoliko su drenažni kanali betonirani, nih centara, revitalizacija narušenih staništa ili potrebno je izvršiti uklanjanje viška betona. Na uspostavljanje novih staništa bi predstavljalo mjestima gdje može doći do zarastanja stani- neophodnu mjeru ukoliko se utvrdi da je neko šta, potrebno je uklanjanje vegetacije u zavisno- stanište trajno narušeno/uništeno. Zelene žabe sti od brzine rasta, jednom godišnje ili jednom su jedne od prvih vodozemaca koje uspješno u dvije godine. kolonizuju novouspostavljena staništa (npr. Stumpel i Van der Voet, 1998). U tom pogledu Uspostaviti jedinstveno zaštićeno posebno bi bili vrijedni veći vodeni baseni - sta- prirodno dobro na teritoriji bilna staništa, koja mogu služiti kao “izvor” je- KBA Delta Bojane dinki za nastanak čitavih metapopulacija koje bi uključivale i brojna manja vodena staništa, Šasko jezero sa pritokama, Delta Bojane sa već postojeća ili novoformirana, sa stalno “pro- Adom Bojanom, Ulcinjska Solana, Port Milena i hodnim” koridorima između reproduktivnih stalne i povremene vodene površine zaleđa Ve- centara. Time bi se obezbijedili dobri uslovi za like plaže bi trebalo da budu dio jednog parka

86 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

prirode koji predstavja jednu cjelinu sastavljenu motriti i uvođenja ekonomskih podsticaja za od više biodiverzitetskih objekata/oblasti koje upravljanje zagađenjima i kontrolu rizika (po- su međusobno povezane. Ovo zaštićeno pri- reskih olakšica, podsticaja, državne pomoći, i rodno područje bi trebalo imati definisane naj- sl.), koje bi prema našim istraživanjima imalo prije zone koje nije prihvatljivo ili nije poželjno rezultata u boljem upravljanju otpadom u ovoj urbanizovati, zatim zone za razvoj turizma koji ekonomski nerazvijenoj opštini primorske regi- ne umanjuje vrijednosti vodenih ekisistema i je Crne Gore. zone čije poljoprivredne aktivnosti povećavaju vrijednost zaštićenog prirodnog dobra. Uspo- 2. SISTEMATSKO PRAĆENJE stavljanje ovog zaštićenog tijela znači očuva- POPULACIJA SKADARSKE ŽABE nje postojećih zdravih staništa što je moguće NA ODABRANIM PODRUČJIMA samo kroz aktivnu zaštitu, a što bi svakako bio UZ FORMIRANJE BAZE PODATAKA. jedan od doprinosa poboljšanju konzervacionog statusa skadarske žabe. Donošenje novih Tokom realizacije Projekta započet je program planskih dokumenata bez njihove primjene ne praćenja skadarske žabe na nekoliko lokacija ubrzava već usporava proces očuvanja slatko- na Šaskom jezeru i zaleđu Velike plaže kroz vodnih ekosistema i njihovih vrsta. obuku volontera (slika 50). Po istom programu prethodno je započeto sa monitoringom Sprovesti dalja istraživanja ekologije skadarske žabe na Skadarskom jezeru u sklo- skadarske žabe pu posljednje faze realizacije prekograničnog projekta “Očuvanje i održivo korišćenje biodi- Neophodno je dalje raditi na istraživanju pre- verziteta Prespanskog, Ohridskog i Skadarskog ferencije staništa, zavičajnosti, interakcije sa jezera (CSBL)” koji je implementiran od strane drugim vrstama u sintopiji (velikom zelenom Njemačkog društva za međunarodnu sarad- žabom), da bi se bolje razumjele potrebe ska- nju (Deutsche Gesellschaft für Internationale darske žabe, efekat izmjene staništa i pomoglo Zusammenarbeit -GIZ). Praćenjem stanja po- u određivanju prioriteta. Kontinuiranim moni- pulacija skadarske žabe u okviru KBA Delta toringom i sprovođenjem konkretnih istraživa- Bojane zaokružuje se monitoring ove vrste na nja može se dobiti uvid u krucijalne sredinske najvećem dijelu areala vrste u Crnoj Gori, što je faktore čije očuvanje je neophodno predvidjeti posebno važno imajući u vidu da za razliku od u planskim dokumentima za KBA Delta Bojane. Skadarskog jezera, veliki dio oblasti KBA Delta Ovo je važno i za restauraciju i održavanje po- Bojane još uvijek nije zaštićen i da su akvatič- stojećih staništa. ne vrste poput skadarske žabe izložene većim antropogenim uticajima. Uputstvo i formular za Implementirati mjere predviđene monitoring nalaze se u dodatku ove studije. Lokalnim planom upravljanja otpadom Neophodno je nastaviti sa monitoringom ska- Očuvanje staništa skadarske žabe svakako uk- darske žabe i njenih staništa u narednom perio- ljučuje i uklanjanje postojećeg otpada iz prirode du, koje bi obuhvatilo i tačniju procjenu veličine i sprječavanje daljeg zatrpavanja i zagađenja populacija u cilju boljeg planiranja budućih mje- čvrstim otpadom i otpadnim vodama. U tom ra. Osim toga, monitoring može pružiti i zna- smislu neophodno je implementirati sve mjere čajne informacije o promjeni drugih karakteri- već predviđene LPUO (Opština Ulcinj, 2016a), stika područja, npr. vodnog režima ili prisustvu ali uz primjenu restriktivnih instrumenata raz- različitih ugrožavajućih faktora (urbanizacije,

87 MJERE ZAŠTITE I OČUVANJA SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA

zagađenja, promjene namjene područja) koji stup informacijama o najboljim praksama i ne predstavljaju prijetnju samo skadarskoj žabi, tehnikama sprečavanja širenja ovog zaraznog već i drugim biljnim i životinjskim vrstama KBA oboljenja vodozemaca. Neophodno je imple- Delta Bojane mentirati efikasne higijenske protokole kojima se umanjuje mogućnost prenošenja patogena 3. ISTRAŽIVANJE I SPREČAVANJE između različitih lokaliteta. Na primjer, primje- ŠIRENJA HITRIDIOMIKOZE na higijenskih protokola uz upotrebu odgo- varajuće dezinfekcije obuće i opreme koja se Neophodno je sprovesti istraživanje prisutnosti koristi u vlažnim staništima mora biti obavezan gljivičnog oboljenja hitridiomikoze u populaci- uslov za dobijanje dozvole za istraživanja (flore jama skadarske žabe, kao i mjere sprečavanja i faune) ili drugih aktivnosti koje imaju poten- širenja ove bolesti. Kroz mjere koje obuhva- cijal prenošenja Bd između različitih lokacija taju sprečavanje izlova, trgovine i uspostav- na području močvarnih staništa. Pre prelaska ljanja akvakultura žaba, znatno bi se smanjila na novu lokaciju vlažnih staništa, standardne mogućnost širenja gljivice Bd i drugih patoge- procedure obuhvataju fizičko uklanjanje mulja na. Osim toga potrebno je upoznati nadležna i trave sa obuće i opreme, prskanje ili potapanje vladina tijela sa ovom problematikom i kroz istih u dezificijens (razblaženi rastvor varikine), izradu edukativnog materijala omogućiti pri- ispiranje običnom vodom i sušenje (Canadian

Slika 51. Edukacija učenika škola na teritoriji opštine Ulcinj o značaju zaštite i očuvanja vlažnih staništa i skadarske žabe. © Milan Fatić i Milijana Knežević

88 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

Herpetofauna Health Working Group, 2017). pulacije autohtonih zelenih žaba u Crnoj Gori. Poznato je takođe da se gljivica uništava izla- Zakonima i podzakonskim aktima potrebno je ganjem višoj spoljnoj temperaturi (npr. 37 C) jasno definisati što su legalne i što su nelegal- ili potpunim isušivanjem, ali je za to potrebno ne aktivnosti. Takođe, stanje populacija zelenih nekoliko sati (3 i više) (Johnson i sar. 2003). žaba treba da ima značajnu ulogu u definisa- Potrebno je sprovesti edukaciju, jačanje svijesti nju ribolovnih zona i ribolovnog zabrana. Čest te preporučiti primjenu odgovarajućih protokola je slučaj da se u ribarskim mrežama uhvate i organizatorima i korisnicima rekreativnog sadr- uginu vodozemci i akvatični gmizavci. Takođe žaja u prirodi koji može uzrokovati prenošenja aktivno sportski ribolov je vid uznemiravanja patogena sa jednog na drugo mjesto. vodozemaca.

4. ISTRAŽIVANJE I SPREČAVANJE 6. PREPOZNAVANJE SKADARSKE IZLOVA, TRGOVINE I UZGAJANJA ŽABE KAO JEDNE OD KLJUČNIH VR- ZELENIH ŽABA STA BIODIVERZITETA U REGULATIVI IZ OBLASTI ZAŠTITE PRIRODE, PRO- Neophodno je detaljnije sprovesti istraživa- STORNO-PLANSKOJ I STRATEŠKOJ nja ilegalnog izlova, krijumčarenja ili trgovine DOKUMENTACIJI I KAO VRSTE NA zelenim žabama, kako radom na terenu, tako KOJOJ SE MOŽE GRADITI IDENTITET i analizom odgovarajuće dokumentacije. Uz JEDNOG PROSTORA usaglašavanje regulative koja se odnosi na ovu oblast, neophodno je preispitati kaznene mjere U najnovijem lokalnom akcionom planu biodi- i primijeniti kaznenu politiku ne samo po pitanju verziteta na području opštine Ulcinj (LAPB) za izlova već i po pitanju svih aktivnosti koje nega- period 2020-2025. konstatovan je niz prijetnji tivno utiču na skadarsku žabu. Ovo podrazumi- i ograničavajućih faktora koji nepovoljno uti- jeva obuku svih profila službenika koji imaju do- ču na očuvanje biodiverziteta. Konstatuje se i dirnih tačaka od sakupljanja, prodaje, kontrole, smanjenje brojnosti vodozemaca usljed nekon- izdavanja dozvola. trolisane izgradnje, iako skadarska žaba nije prepoznata kao jedna od ključnih i ugroženih Izražavamo protivljenje svim eventualnim pro- predstavnika ove faune na području ulcinjske jektima uzgajanja, poluuzgajanja i rukovođenja opštine. Stoga je neophodno skadarsku žabu prirodnim populacijama zelenih žaba za komer- uzeti u obzir kao jednu od ključnih vrsta biodi- cijalne potrebe, kao i unošenja stranih vrsta verziteta na području opštine Ulcinj i uključiti je u iste svrhe, zbog gore pomenutih mogućih u lokalni akcioni plan za biodiverzitet, s obzirom malverzacija, kao i faunističkog , genetičkog da poslednji LAPB kao jedan od ciljeva navodi zagađenja i širenja patogena. i zaštitu endemiskih vrsta sa izradom lokalnih akcionih planova. Takođe, neophodno je da i 5. USAGLAŠAVANJE REGULATIVE ostala strateška i planska dokumenta kako na lokalnom, tako i na nacionalnom nivou prepo- Potrebno je sprovesti usaglašavanje domaće znaju skadarsku žabu (i uopšteno vodozemce) regulative iz oblasti ribarstva, zaštite prirode kao važnu komponentu biodiverziteta i uvrste i prometa životinjskim vrstama kada su zele- mjere zaštite i očuvanja njenih populacija i sta- ne žabe u pitanju, uz otklanjanje postojećih ništa. grešaka radi sprečavanja različitih tumačenja koja mogu imati dalekosežne posljedice po po- Prilikom izmjena ili donošenja pravilnika o za-

89 MJERE ZAŠTITE I OČUVANJA SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA

štićenim vrstama Crne Gore prioritetnu zaštitu istraživanja (npr. populaciona i ekološka istra- treba da imaju lokalizovane vrste kao što je živanja). Akcioni plan zaštite skadarske žabe skadarska žaba. Iako veliki dio zakonodavstva, trebao bi biti u koordinaciji sa drugim akcionim koji se odnosi na zaštitu faune, je donesen, još planovima za životinjske i biljne vrste močvar- uvijek ne postoji dovoljno razvijena svijest o po- nih područja (npr. akcioni plan očuvanja vrsta trebi primjene zakona. U slučajevima i kada su značajnih za uspostavljanje mreže Natura 2000 jasno propisane mjere zaštite vrste nedostaje - makedonskog mrmoljka Triturus macedoni- povratna informacija sa terena o načinu primje- cus, riječne kornjače Mauremys rivulata i barske ne mjera i o nastalim efektima. Zato je potrebno kornjače Emys orbicularis). poboljšati komunikaciju između donosioca od- Postoji mogućnost da akcioni plan zaštite bude luka, inspekcije, izvođača radova i investitora. u suprotnosti sa planovima izgradnje turističke Na zaštićenim područjima mjere očuvanja i putne infrastrukture ili namjerama vlasnika po- skadarske žabe treba da budu u skladu sa pla- sjeda (npr. proširivanje posjeda zatrpavanjem novima upravljanja koji su osmišljeni tako da močvarnog dijela ili krčenjem plavnih šuma). S promovišu ukupne vrijednosti očuvanja datih obzirom da kombinovani uticaj ovih aktivnosti područja. Ukoliko date mjere nisu predviđene, može imati velike negativne posljedice po dugo- treba ih prilikom revidiranja planova ili pravljenja ročni opstanak skadarske žabe, bilo bi poželjno planova i projekata za naredni period uključiti. procjeniti sveukupni efekat i dati zbirni plan. Da bi se spriječio i smanjio zbirni efekat različitih 7. IZRADA AKCIONOG PLANA projekata na stanište skadarske žabe, važno je ZAŠTITE SKADARSKE ŽABE imati pravovremene i precizne informacije, ali i raditi na edukaciji i jačanju javne svijesti kako bi Akcioni plan će doprinijeti inkorporiranju eleme- rad na očuvanju skadarske žabe i njenih staniša nata zaštite biodiverziteta u politiku planiranja naišao na razumijevanje i odobravanje. prostora. Takođe ovakvi planovi konkretizuju mjere smanjenja negativnog uticaja u toku 8. EDUKACIJA I JAČANJE SVIJESTI izvođenja radova i rada tj. funkcionisanja jed- LOKALNOG STANOVNIŠTVA O nog projekta, bilo da je to proizvodni pogon ili ZNAČAJU ZAŠTITE I OČUVANJA turistički kompleks. U cilju donošenja ovakvog VLAŽNIH STANIŠTA I SKADARSKE plana potrebno je sprovesti dodatna naučna ŽABE

90 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

Na osnovu rezultata studije jasno je da je ne- Jedan od strateških prioriteta LAPB opštine Ul- ophodno nastaviti sa jačanjem javne svijesti cinj (2020-2025) je unapređenje nivoa svijesti o značaju močvarnih staništa i vodozemaca o značaju očuvanja biodiverziteta, pri čemu se za održavanje zdrave životne sredine. Lokalno konstatuje da rad na edukaciji lokalnog stanov- stanovništvo treba dodatno direktno uključiti u ništva, a posebno mladih, edukacija turista o program monitoringa i primjenu mjera zaštite potrebi očuvanja i održivog korišćenja postoje- vlažnih staništa na svojim posjedima. Na taj ćih resursa, kao i promocija postojećih resursa, način će mještani dati aktivni doprinos zaštiti biološkog, geološkog i kulturnog nasljeđa, ima- vrsta i održanju jedinstvenog biodiverziteta u ju ključnu ulogu u očuvanju značajnih staništa i njihovoj neposrednoj okolini. vrsta. U planu se ističe da posebnu pažnju treba posvijetiti radu i uključivanju školske djece U toku implementacije Projekta započelo se sa i mladih, jer se djelujući na njihovu svijest po- edukacijom učenika škola na teritoriji opštine sredno utiče i na svijest odraslih. Ulcinj (slika 51). Pripremljene su i posebne pre- zentacije sa pratećim predavanjem o vodozem- U skladu sa navedenim LAPB, preuzimanje cima i skadarskoj žabi prilagođene programu organizovanja manifestacije „Dan žaba“ od nastave prirode u nižim razredima, odnosno strane opštine omogućio bi se kontinuitet u biologije u višim razredima osnovne škole, njenom održavanju, a daljim unapređenjem koje nastavnici mogu koristiti tokom rada sa manifestacija bi postala atraktivna i za turiste, učenicima. Tokom predavanja, kao i rada na kao i lokalne preduzetnike putem izlaganja do- terenu vršena je podjela edukativne brošure sa maćih poljoprivrednih prozvoda vezanih za eko- najbitnijim informacijama o skadarskoj žabi, isistemske usluge vlažnih staništa i prodajom ugrožavajućim faktorima kojima su izloženi suvenira i proizvoda kućne radinosti sa temati- vodozemci, ekosistemskim uslugama vodoze- kom skadaraske žabe. Na taj način, skadarska maca i preporukama za očuvanje vodozemaca žaba, kao i flamingos Ulcinjske solane može i njihovih staništa. postati jedan od simbola jedinstvenog biodiverziteta na teritoriji opštine Ulcinj. Predlaže se uvođenje obavezne nastavne je- dinice posvećene vlažnim staništima u obra- Osim toga posebno bi trebalo raditi na pove- zovnim kurikulumima za nastavu prirode u če- ćanju informisanosti planera u opštini, poljo- tvrtom, odnosno biologije u sedmom razredu privrednika, menadžera turističkih objekata, (vodozemci) ili devetom razredu (ekologija), a turista o značaju zaštite i očuvanja skadarske koja bi trebalo da se realizuje u prirodi na stani- žabe i njenih staništa da bi se izbjegla njihova štu skadarske žabe. dalja degradacija, što se može sprovesti putem radionica, terenskih izleta ili slanja informativ- U sklopu Projekta pokrenuta je manifestacija nog materijala. „Dan žaba“ posvećena edukaciji i promotivnim aktivnostima u svrhu jačanja javne svijesti o Predlaže se i postavljanje infotabli na pojedinim pitanjima ugroženosti žaba kao najbrojnije gru- lokacijama (npr. na Šaskom jezeru kod restora- pe vodozemaca, njihove važnosti za očuvanje na, na nekom od najfrekventnijih ulaza na Veliku zdrave životne sredine i akcija za njihovo oču- plažu, ulaza na Adu Bojanu) sa informacijama o vanje (slika 52). Manifestacija je osnovana od ključnim vrstama KBA Delta Bojane, jednostav- strane međunarodne ekološke organizacije nim proporukama zaštite istih, a koje bi između “Save the frogs” i od 2009. godine se u ovu ak- ostalog mogla sadržati i osnovne informacije o ciju uključilo 55 zemalja svijeta.

91 MJERE ZAŠTITE I OČUVANJA SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA

hitridiomikozi i načinu sprečavanja prenošenja. Mještanima u ruralnom dijelu opštine, odnosno Potrebno je informisanti mještane ali i nadležne vlasnicima posjeda treba dati jasne smjernice službe o štetnosti unošenja predatorskih riba koje su prakse/aktivnosti na vlažnom staništu bilo domaćih ili stranih vrsta u stanište skadar- na ili pored njihovog posjeda štetne a koje kori- ska žabe, u tom smislu posebno je štetno pori- sne za skadarsku žabu, u tom smislu navodimo bljavanje manjih vodenih staništa koje naselja- sljedeće aktivnosti: va skadarska žaba. Vodeno/vlažno stanište Informisanje i edukacija mještana i (reproduktivni centar) vlasnika posjeda u ruralnom dijelu KBA Delta Bojane Štetne prakse: Otkopavanje, dodatno navodnjavanje ili odvođenje vode (isušivanje); ek- Posebno je važno raditi na informisanosti mje- sploatacija; unošenje riba, rakova, stranih vrsta; štana i vlasnika imanja van gradskog jezgra koji, povećanje nutrijenata usljed đubrenja okolnog na osnovu analize ankete najviše i odlučuju o zemljišta, ispaše stoke ili ispuštanjem iz kana- primjeni praksi na svom posjedu. Informacije bi lizacije ili stajnjaka; odlaganje otpada uz ivicu trebalo da sadrže uputstva kako da djelatnost vodenog staništa ili u samo stanište; upotreba na imanju što manje utiče na stanište skadar- pesticida neposredno uz vodeno stanište; tzv. ske žabe, čime se izbjegava nepotrebno ošte- higijensko čišćenje; visok pritisak od rekreativ- ćenje i uništavanje staništa. Takođe, mještani nih aktivnosti i motornih vozila na obali stani- mogu na svojim imanjima preduzimati aktivno- šta; postavljanje ribolovnih mreža koje nijesu sti koje mogu favorizovati skadarsku žabu. prihvatljive/dozvoljene za slatkovodni ribolov.

Primjenom jednostavnih mjera zaštite vlažnih Korisne prakse: Omogućavanje dovoljne osun- staništa na svojim posjedima mještani bi na taj čanosti lokvi (izbjegavanje sađenja drveća u način dali aktivni doprinos zaštiti vrsta i održa- gustom rasporedu); ostavljanje pojasa prirodne nja jedinstvenog biodiverziteta u njihovoj nepo- vegetacije oko staništa; pažljivo kretanje bez srednoj okolini, s obzirom da primjenjene mjere upotrebe mehanizacije u neposrednoj blizini mogu imati pozitivni učinak i na druge vrste vodenog staništa; ograđivanje na tradicionalni koje dijele stanište sa skadarskom žabom. Na način pomoću rjeđe drvene ograde, sa usmjera- primjer, vlasnici se mogu podsticati da ukoliko vajućom rampom samo ka jednom dijelu vode- je neophodno zatrpavanje vlažnog staništa na nog staništa koje može služiti kao pojilo. Time posjedu, naprave više manjih novih ali poveza- se štiti vodeno stanište, ali i domaće životinje nih ili mogu dobiti uputstva kako da smanje di- od slučajnog upadanja; ostavljanje pojasa ve- rektni svakodnevni negativni uticaj na stanište getacije oko nezaštićenog stajnjaka; uklanjanje skadarske žabe. čvrstog otpada.

Takođe, neophodno je uspostaviti saradnju Okolno kopneno stanište sa vlasnicima posjeda uz močvarna područja. (omogućava migraciju i eventualnu Osim gore navedenih predloženih podsticaja za hibernaciju jedinki) upravljanje otpadom, potrebno je uvesti i pod- sticaje za ekološko upravljanje imanjem, kao Štetne prakse: Sađenje drveća i žbunja u ve- i edukaciju o načinima sprovođenja mogućih ćem obimu i gustini; eksploatacija; upotreba ekoloških praksi na imanju. Primjena ekoloških hemikalija; učestala upotreba mehanizacije i praksi se može kontrolisati monitoringom. vozila.

92 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

Korisne prakse: Ostavljanje ili obnova prirodne tira poljoporivredno gazdinstvo. Na ovaj način vegetacije. se projektne aktivnosti usklađuju u startu sa potrebama vlažnih staniša i za njih je tada po- Sve površine na kojima se praktikuje i planira trebno izdvojiti najmanja finansijska sredstva. intenzivna poljoprivreda trebalo bi da imaju se- Izbjegavanje preventivne zaštite vodi liječenju kundarna vodena tijela kao što su drenažni ka- ekosistema što iziskuje utrošak mnogo većih nali. Kanali moraju biti zemljani (ne betonirani) i materijalnih sredstava. treba da budu oslobađani zarastanja višesprat- nom vegetacijom kako bi se voda duže zadrža- vala i stopa reprodukcije bila veća. Uklanajnje vegetacije treba sprovesti tokom zimskog perioda kada žabe nijesu aktivne. Da bi se smanjio uticaj pesticida na ova sekundarna vodena staništa potrebno je da skladovi (neobrađene površine) između drenažnih kanala i njive budu širine najmanje 5 metara. Vegetacija ovog pojasa će doprinijeti samoprečišćavanju - zadrža- vanju ispuštenih pesticida, a neobrađeni pojas pored kanala će u vidu obale olakšati i proces termoregulacije žaba.

9. IZRADITI FINANSIJSKU KONSTRUKCIJU AKTIVNIH MJERA ZAŠTITE

Da bi mjere očuvanja skadrske žabe i njenih staništa bile izvodljive potrebno je troškove njihove realizacije predvidjeti budžetom nad- ležne institucije. Neke od predloženih mjera kao i istraživačke aktivnosti se mogu sprovesti kroz aktuelni LAPB, njihovom implementa- cijom u druga strateško-planska dokumenta, angažovanjem volontera i studenata. Veći broj aktivnosti može biti propisan od strane kance- larije za životnu sredinu pri lokalnoj upravi ili od strane Agencije za zaštitu prirode i životne sredine i Ministarstva popljoprivrede i ruralnog razvoja. Nadležne ustanove mogu mjere pre- dočiti poljoprivrednicima u fazi širenja njihove poljoprivredne proizvodnje. Na ovaj način mjere mogu biti primijenjene od strane korisnika/vlasnika prostora tj. investitora odnosno nosioca gazdinstva. Propisane zaštitne (preventivne) mjere su sastavni dio projekta kojeg implemen-

93 94 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

Blaustein, A. R. (1994): Chicken Little or Nero’s Fidd- Literatura le? A perspective on declining amphibian populations. - Herpetologica, 50: 85-97. Arano, B., Llorente, G.A., Garcia-Paris, M., Herrero, P. (1995): Species translocation translocation menaces Blaustein, A.R., Wake, D.B., Sousa, W.P. (1994): Amp- Iberian waterfrogs. - Conservation Biology, 9: 196-198. hibian declines: judging stability, persistence, and susceptability of populations to local and global Babik, W., Rafinski, J. (2001): Amphibian breeding site extinctions. - Conservation Biology, 8: 60-71. chracteristics in the western Carpathians, Poland. - The Herpetological Journal, 11: 41-51. Blaustein, A.R., Wake D.B. (1995): The puzzlle of declining amphiban populations. - Scientific American, Baláž, V., Vojar, J., Civiš, P., Šandera, M., Rozínek, R. 272: 56-61. (2014): Chytridiomycosis risk among the Central Eu- ropean amphibians based on surveillance data. – Di- Blaustein, A.R., Belden, L.K. (2003): Amphibian defen- seases of Aquatic Organisms, 112: 1-8 ses against UV-B radiation. - Evolution & Develop- ment, 5: 89-97. Beebee, T.J.C. (1995): Amphibian breeding and climate. - Nature, 374: 219-220. Brom, P., Anderson, P., Channing, A., Underhill, L.G. (2020): The role of cultural norms in shaping attitu- Beerli, P., Hotz, H., Uzzell, T. (1996): Geologically da- des towards amphibians in Cape Town, South Africa. ted sea barriers calibrate a protein clock for Aegean - PLoS ONE, 15(2): e0219331. water frogs. – Evolution, 50: 1676-1687. Caković, D., Milošević, D. (2013): Studija biodiverzite- Berger, L. (1988): An all-hybride water frog population ta i zaštite prirode obalnih područja Crne Gore. CAMP persisting in agrocenoses of central Poland (Amphi- CG, Podgorica. bia, Salientia, Ranidae). - Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of Ameri- Caković, D., Dragićević, S., Karaman, M., Kasom, G., ca, 140: 202-219. Mrdak, D., Rakočević, J., Saveljić, D., Šundić, D. (2016): Prilog studiji zaštite za Šasko jezero i okolinu. NVO BirdLife International (2020): The World Database Green Home, Podgorica. of Key Biodiversity Areas. Developed by the Key Bi- odiversity Areas Partnership: BirdLife International, Canadian Herpetofauna Health Working Group IUCN, Amphibian Survival Alliance, Conservation (2017): Decontamination Protocol for Field Work with International, Critical Ecosystem Partnership Fund, Amphibians and Reptiles in Canada. 7 pp + ii. Global Environment Facility, Global Wildlife Conserva- tion, NatureServe, Royal Society for the Protection of Cantonati, M., Poikane, S., Pringle, C.M., Stevens, Birds, World Wildlife Fund and Wildlife Conservation L.E., Turak, E., Heino, J., Richardson, J.S., Bolpagni, Society. Downloaded from http://www.keybiodiversi- R., Borrini, A., Cid, N., Tvrtlíková, M.C., Galassi, D.M.P., tyareas.org on 05/04/2020. Hájek, M., Hawes, I., Levkov, Z., Naselli-Flores, L., Sa- ber, A.A., Di Cicco, M., Fiasca, B., Hamilton, P.B., Ku- Bishop, P., Angulo, A., Lewis, J., Moore, R., Rabb, G. becka, J., Segadelli, S., Znachor, P. (2020): Characteri- & Garcia Moreno, J. (2012): The Amphibian Extincti- stics, Main Impacts, and Stewardship of Natural and on Crisis - what will it take to put the action into the Artificial Freshwater Environments: Consequences Amphibian Conservation Action Plan? - Sapiens, 5: for Biodiversity Conservation. - Water, 12: 260. 97-111.

95 LITERATURA

Caorsi, V.Z., Both, C., Cechin, S., Antunes, R., Bor- Dömpke S. (2008): Nacrt temeljne studije za osniva- ges-Martins, M. (2017): Effects of traffic noise on the nje Regionalnog parka Delte Bojane. -Projektni izvje- calling behavior of two Neotropical hylid frogs. - PLoS štaj, rukopis. ONE 12(8): e0183342. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0183342 Đorđević, Ž. (1902): Uput za gajenje riba. - Preštam- pano iz “Privrednog glasnika”, Državna Štamparija Carrizo, S.F., Lengyel, S., Kapusi, F., Szabolcs, M., Kas- Kraljevine Srbije, Beograd. peridus, H.D., Scholz, M., Markovic, D., Freyhof, J., Cid, N., Cardoso, A.C., Darwall, W. (2017): Critical catch- Džukić, G. (1987): Mišljenje o mogućnosti kontrolisa- ments for freshwater biodiversity conservation in ne eksploatacije zelenih žaba roda Rana u granicama Europe: identification, prioritisation and gap analysis. Nacionalnog parka Skadarsko jezero. - Studija, SIZ-u – Journal of Applied Ecology, 54: 1209 - 1218. za Nacionalni park “Skadarsko jezero”, Titograd. Džukić, G., Kalezić, M., Aleksić, I. Crnobrnja, J. (1996): Crnobrnja-Isailović, J., Polović, L., Ljubisavljević, K., Green frogs exploited in the former Yugoslavia. Fro- Čađenović, N., Čubrić, T., Haxhiu, I. (2018): Diversity gLog, 19: 3-4. and conservation status of Batrachofauna and Her- petofauna in the Lake Skadar Region. In: The Handbo- Džukić, G., Kalezić, M. L.,Ljubisavljević, K. (2003): Za- ok of Environmental Chemistry, Vol. XX, The Skadar/ štita i očuvanje zelenih žaba u Srbiji i Crnoj Gori. Save- Shkodra Lake Environment (Pešić, V., Karaman, G. zni sekretarijat za rad, zdravstvo i socijalno staranje, Kostianoy, A. eds.), 1-32. Springer-Verlag GmbH, Hei- Sektor za životnu sredinu, Beograd, pp. 126. delberg, Germany. Ebenhard, T. (1991): Colonization in metapopulati- Cunningham, A. A. (2018): Infectious disease threats ons: a review of theory and observations. - Biological to amphibian conservation. Glasgow Natural History Journal of the Linnean Society, 42: 105-121. Society (Supplement), 27: 81-90. Ewens, W. J., Brockwell, P.J., Gani, J.M.,Resnick, S.I. Cushman, S. (2006): Effects of habitat loss and fra- (1987): Minimum viabile population size in the pre- gmentation on amphibians: A review and prospectus. sence of catastrophes. In: Viable Populations for Biological Conservation, 128(2): 231-240. Conservation (Soule, M.E., ed.), 59-68. Cambridge University Press, Cambridge. Dale, V. H., Beyeler, C. (2001): Challenges in the development and use of ecological indicators. - Ecologi- Gardner, T. (2001): Declining amphibian populations: cal Indicators, 1: 3-10. a global phenomenon in conservation biology. - Ani- mal Biodiversity and Conservation, 24 (2): 25-44. Darwall, W., Carrizo, S., Numa, C., Barrios, V., Freyhof, J. Smith, K. (2014): Freshwater Key Biodiversity Are- Gavrilović, V. (1997): Intraspecijska hibridizacija kod as in the Mediterranean Basin Hotspot: Informing balkanskih zelenih žaba (Rana esculenta complex). species conservation and development planning in Magistarski rad, Biološki fakultet, Beograd. freshwater ecosystems. Cambridge, UK and Malaga, Spain: IUCN. x + 86pp. Graf, J.D., Polls Pelaz, M. (1989): Evolutionary geneti- Dodd, C. K., Smith, L.L. (2003): Habitat destruction cs of the Rana esculenta complex. In: Evolution and and alteration: historical trends and future prospects Ecology of Unisexual Vertebrates (Dawlet, R.M., Bo- for amphibians. In: Amphibian Conservation (Semlits- gart, J.P., eds.), 289-301. Bulletin 466, New York State ch, R. D., ed.), 94-112. Smithsonian Institution, Was- Museum, Albany, New York. hington.

96 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

Greenber, D.A., Palen, W.J. (2019): A deadly amp- and State University, Extension Specialists, depar- hibian disease goes global. - Science, 363 ( 6434): tment of Fisheries and Wildlife Science, Publication 1386-1388. No. 420-255.

Guerrini, F., Bucci, S., Ragghianti, M., Mancino, G., Hofman, S., Pabijan, M., Osikowski, A., Litvinchuk, Hotz, H., Uzzell, T., Berger, L. (1997): Genomes of two S.N., Szymura, J.M. (2015): Phylogenetic relati- water frog spe¬cies resist germ line exclusion in in- onships among four new complete mitogenome terspecies hybrids. – The Journal of Experimental sequences of Pelophylax (Am-phibia: Anura) from Zoology, 279: 163-176. the Balkans and Cyprus. - Mitochondrial DNA, 27: 3434-3437. Günther , R. (2004): Rana shqiperica, Hotz, Uzzell, Günther, Tunner & Heppich, 1987. In: Atlas of Amp- Holenweg Peter, A K. (2001): Dispersal rates and hibians and Reptiles in Europe, Reedition (Gasc, J. distances in adult water frogs, Rana lessonae, R. ridi- P., Cabela, A., Crnobrnja-Isailović, J., Dolmen, D., Gro- bunda and their hybridogenetic associate R. esculen- ssenbacher, K., Haffner, P., Lescure, J., Martens, H., ta. – Herpetologica, 57: 449-460. Martínez Rica, J. P., Maurin, H., Oliveira, M. E., Sofia- nidou, T. S., Veith, M., Zuiderwijk, A., eds.), 156–157. Hotz, H., Uzzell, T. (1982): Biochemically detected Museum National d’ Histoire Naturelle, Paris. sympatry of two water frog species: two different cases in the Adriatic Balkans (Amphibia, Ranidae). - GWP-Med, PAP/RAC, UNESCO-IHP (2015): Integrated Proceedings of the Academy of Natural Sciences of Resources Management Plan (IRMP) for the Buna/ Philadelphia, 134: 50-79. Bojana Area. Paris, France. Hotz, H., Uzzell, T., Günther, R., Tunner, H., Heppich, S. Hak, D., Nadaoka, K., Le Phu, V. (2016): Socioecono- (1987): Rana shqiperica, a new European water frog mic Conditions and Perceptions of Environmental species from the Adriatic Balkans (Amphibia, Salien- Risks in the Mekong Delta, Vietnam. - Coastal Mana- tia, Ranidae). - Notulae Naturae, 468: 1-3. gement, 44 (6): 585-605. Iković, V., Tomović, Lj., Ljubisavljević, K. (2016): Contri- Hanski, I. (1991): Single-species metapopulation bution to the knowledge of the batracho- and herpeto- dynamics: concepts, kodels and observations. - Bio- fauna of the Bjelopavlići region (Montenegro). - Bulletin logical Journal of the Linnean Society, 42: 17-38. of the Natural History Museum (Belgrade), 9: 113-125. Hatch, A. C., Blaustein, A. R. (2000): Combined effects of UV-B, nitrate, and low pH reduce the survival IUCN (2016): A Global Standard for the Identification and activity level of larval Cascades frogs (Rana cas- of Key Biodiversity Areas, Version 1.0. First edition. cadae). - Archives of Environmental Contamination Johnson M., Berger L., Philips L., Speare R. (2003): and Toxicology, 39: 494-499. Fungicidal effects of chemical disinfectants, UV light, desiccation and heat on the amphibian chytrid, Ba- Hayes, T.B., Collins, A., Lee, M., Mendoza, M., Norie- trachochytrium dendrobatidis. - Diseases of Aquatic ga, N., Stuart, A.A., Vonk, A. (2002): Hermaphroditic, Organisms, 57: 255-260. demasculinized frogs after exposure to the herbicide Jovanović, M. (2009): Amphibia and Reptilia of Štoj atrazine at low ecologically relevant doses. – PNAS, plain (Ulcinj, Montenegro). - Bulletin of the Natural 99(8): 5476-5480. History Museum in Belgrade, 2: 137-152.

Helfrich, L.A., Neves, R.J., Parkhurst, J. (2001): Com- Kalezić, M., Tomović, Lj., Džukić, G. (2015): Crvena mercial frog farming. Virginia Polytechnic Institute knjiga faune Srbije I – vodozemci. U: Crvena knjiga

97 LITERATURA

faune Srbije I. Vodozemci (Kalezić, M., Tomović, Lj., Larson, C.L., Reed, S.E., Merenlender, A.M., Crooks, Džukić, G. eds.), 17-39. Univerzitet u Beogradu, Bio- K.R. (2016): Effects of Recreation on Animals Re- loški fakultet i Institut za zaštitu prirode Srbije. Plane- vealed as Widespread through a Global Systematic ta print, Beograd, 207 pp. Review. - PLoS ONE 11(12): e0167259. doi:10.1371/ journal.pone.0167259 Katnić, A., Jovićević, M., Iković, V. (2017): Ecosystem-based assessment of biodiversity values Lindgren, B., Nilsson, J., Söderman, F. (2015): Åtgärd- and threats in Buljarica. Montenegrin Ecologists So- sprogram för gölgroda (Pelophylax lessonae) 2014– ciety and Environmetal Programme, Podgorica. 2019. Rapport 6631. Naturvårdsverket, Stockholm. Ljubisavljević, K., Džukić, G., Kalezić, M.L. (2003): Kiesecker, J. M., Blaustein, A. R., Belden, L. K. (2001): Green frogs are greatly endangered in Serbia and Complex causes of amphibian population declines. – Montenegro. - Froglog (Newsletter of the Declining Nature, 410: 681-684. Amphibian Populations Task Force), 58: 2-3.

Kogoj, M. (2017): Poročilo o delu skupine za dvoživ- Ljubisavljević, K., Polović, L., Iković, V., Vuksanović, ke. In: Ekosistemi Balkana 2013, Črna Gora (Rome, T., S., Vukov, T. (2017): Habitat use of endemic Balkan ed.), 6-10. Društvo študentov biologije, Ljubljana. rock lizards (Dinarolacerta spp.). - Salamandra, 53 (2): 279-284. Krizmanić, I. (2015): Mala zelena žaba (Pelophylax lessonae). U : Crvena knjiga faune Srbije I. Vodozemci Ljubisavljević, K. (2019): Edukativna stanica Mareza: (Kalezić, M., Tomović, Lj., Džukić, G., eds.), 179-185. Vodozemci. Izvještaj za Centar za zaštitu i proučava- Univerzitet u Beogradu, Biološki fakultet i Institut za nje ptica, Podgorica. zaštitu prirode Srbije. Planeta print, Beograd, 207 pp. Kuzmin, S. L. (1999): The Amphibians of the Former Ljubisavljević, K., Sacdanaku, E., Sterijovski, B. (2019): Soviet Union. Pensoft, Sofia-Moscow, 298 pp. Amphibia. In: Monitoring Manual for Lake-bound Species and Habitats of Lakes Prespa, Ohrid and Sh- Kuzmin, S., Beebee, T., Andreone, F., Nyström, P., kodra/Skadar (Ferger, S., Brix, M., Vugdelic, M., Esse, Anthony, B.P., Schmidt, B., Ogrodowczyk, A., Ogiel- S., Peveling, R. eds.), 23-33. Deutsche Gesellschaft ska, M., Cogalniceanu, D., Kovács, T., Kiss, I., Puky, für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH, M., Vörös, J. (2009): Pelophylax lessonae (errata Bonn and Eschborn, Germany, 142 pp. version published in 2016). The IUCN Red List of Threatened Species 2009: e.T58643A86643256. Macura, R. (2019): Osnove statistike. Banja Luka https://dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2009.RLTS. College i Besjeda, Banja Luka, 216 pp. T58643A11818386.en. Downloaded on 07 May 2020. Lakušić, D., Blaženčić, J., Ranđelović, V., Butorac, B., Mali, I., Villamizar-Gomez, A., Krizmanić, I., Ajtić, R., Vukojičić, S., Zlatković, B., Jovanović, S., Šinžar-Se- Forstner, M.R.J. (2017): Evidence of Batrachochytrium kulić, J., Žukovec, D., Ćalić, I., Pavićević, D. (2005): dendrobatidis infection in amphibians from Serbian Staništa Srbije – Priručnik sa opisima i osnovnim lowlands. - Journal of Wildlife Diseases, 53(3): 686-689. podacima. In: Staništa Srbije, Rezultati projekta “Har- Mann, R., Hyne, R., Choung, C., Wilson, S. (2009): monizacija nacionalne nomenklature u klasifikaciji Amphibians and agricultural chemicals: Review of staništa sa standardima međunarodne zajednice” the risks in a complex environment. - Environmental (Lakušić, D., ed.), Institut za Botaniku i Botanička Ba- Pollution, 157: 2903-2927. šta “Jevremovac”, Biološki fakultet, Univerzitet u Beo- gradu, Ministarstvo za nauku i zaštitu životne sredine Millennium Ecosystem Assessmen (2005): Republike Srbije, 684 pp. Ecosystems and human well-being: wetlands and

98 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

water - Synthesis. World Resources Institute, Washin- Pelagić, V. (1905): Veliki stvarni domaći narodni uči- gton, DC. telj. Šesto izdanje. Braće Jovanović, s.l.

Ministarstvo održivog razvoja i turizma (MORT) Petković, S., Sekulić, G. (2019): Erosion and sedimenta- (2008): Strategija razvoja turizma Crne Gore. Podgo- tion processes in the Bojana River Delta at the Adriatic rica. Sea. - Journal of coastal conservation, 23 (1): 39-47.

Ministarstvo održivog razvoja i turizma (2015a): Ma- Petrović, D., Hadžiablahović, S., Vuksanović, S., Ma- piranje i tipologija predjela Crne Gore. Republički za- čić, V., Milanović,Đ. , Lakušić, D. (2019): Katalog tipo- vodza urbanizam i projektovanje, Podgorica. va staništa od interesa za EU u Crnoj Gori. Verzija 3. Podgorica-Banja Luka-Beograd. Ministarstvo održivog razvoja i turizma (2015b): Na- cionalna strategija integralnog upravljanja obalnim Plan Bleu (2016): Economic assessment of područjem Crne Gore, Podgorica. ecosystem services provided by Mediterranean wetlands in terms of climate regulation. Plan Bleu, Val- Ministarstvo održivog razvoja i turizma (2016): Pro- bonne. storno urbanistički plan opštine Ulcinj 2016-2020, Podgorica. Plaza, P., Lambertucci, S.A. (2017): How are garbage dumps impacting vertebrate demography, health, and con- Morrison, C., Simpkins, C., Castley, J.G., Buckley, servation? - Global Ecology and Conservation, 12: 9-20. R.C. (2012): Tourism and the conservation of criti- cally endangered frogs. - PLoS ONE, 7(9): e43757. Polović, L., Čađenović, N. (2014): The Herpetofauna of doi:10.1371/ journal.pone.0043757 the Great Ulcinj Beach area including Ada Island (Mon- tenegro). - Turkish Journal of Zoology, 38: 104-107. NVO Zeleni korak (2017): Port Milena – kraljica ili septička jama. Brošura, 15 pp. Radojičić, B. (1996): Geografija Crne Gore – Prirodna osnova. Unireks, Nikšić, 231 pp. Okulova, N.M., Borkin, L.Y., Bogdanov, A.S., Guseva, A.Y. (1997): The green frogs in Ivanovo Province. - Ramsar Convention Secretariat (2013): The Ramsar Advances in Amphibian Research in the Former So- Convention Manual: a guide to the Convention on We- viet Union, 2: 71-94. tlands (Ramsar, Iran, 1971), 6th ed. Ramsar Conventi- on Secretariat, Gland, Switzerland. Opština Ulcinj (2016a): Lokalni plan upravljanja komunalnim i neopasnim građevinskim otpadom za Ramsar Convention on Wetlands (2018): Global We- period 2016 – 2020, Ulcinj. tland Outlook: State of the World’s Wetlands and their Services to People. Gland, Switzerland: Ramsar Con- Opština Ulcinj (2016b): Strateški plan razvoja opštine vention Secretariat. Ulcinj za period 2016 – 2020, Ulcinj. Reinert, H.K. (1991): Translocation as a conservati- Oza, G.M. (1990): Ecological effects of the frog’s legs on strategy for amphibians and reptiles: some com- trade. -Environmentalist, 10: 39-41. ments, concerns, and observations. - Herpetologica, 47: 357-363. Pechmann, J.H.K., Wilbur, H.M. (1994): Putting declining amphibian populations in perspective: natural Rhymer, J.M., Simberloff, D. (1996): Extinction by fluctuations and human impacts. – Herpetologica, hybridization and introgression. - Annual Review of 50: 65-84. Ecology and Systematics, 27: 83-109.

99 LITERATURA

Ribeiro, L. P., Carvalho, T., Becker, C. G., Jenkinson, T. Službeni list Crne Gore br.76/06 (2006): Riješenje o stav- S., Da Silva Leite, D., James, T. Y., Greenspan, S. E., ljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta. Toledo, L.F. (2019): Bullfrog farms release virulent zoospores of the frog-killing fungus into the natural Službeni list Crne Gore br. 62/10 (2010): Pravilnik o environment. - Scientific Reports, 9: 13422. bližem načinu i uslovima sakupljanja, korišćenja i prometa nezaštićenih divljih vrsta životinja, biljaka i gljiva Rodríguez-Prieto, I., Fernández-Juricic, E. (2005): koje se koriste u komercijalne svrhe. Effects of direct human disturbance on the endemic Iberian frog Rana iberica at individual and population Službeni list Crne Gore br. 16/14 (2014): Naredba o levels. - Biological Conservation, 123 (1): 1-9. ribolovnim zabranama, ograničenjima i mjerama za zaštitu ribljeg fonda. RZUP-MonteCEP (2007): Prostorni plan područja posebne namjene za Morsko dobro. Kotor-Podgorica. Službeni list Crne Gore br. 17/18 (2018). Zakon o slatkovodnom ribarstvu i akvakulturi. Saveljić, D. (2009): Procjena uticaja izgradnje brana na Morači na ptice kanjona Morače i Skadarskog jezera. Smirina, E.M. (1994): Age determination and longevi- Izvještaj za projekat “Dijelimo vode – komponenta za ty in amphibians. – Gerontology, 40: 133-146. Skadarsko jezero”, WWF MedPO i Green Home. Sovinc, A., Tome, D., Hosek, M. (2017): Studija zaštite Sillero, N., Campos, J., Bonardi, A., Corti, C., Creemers, za područje Ulcinjske solane – Nacrt. R., Crochet, P.A., Crnobrnja-Isailović, J., Denoël, M., Fi- cetola, G. F., Gonçalves, J., Kuzmin, S., Lymberakis, P., Sowers, A. (2009): The effects of wastewater effluent de Pous, P., Rodríguez, A., Sindaco, R., Speybroeck, J., on a fish and amphibian species. All Dissertations. Toxopeus, B., Vieites, D. R., Vences, M. (2014): Upda- Clemson University, Tiger Prints. ted distribution and biogeography of amphibians and reptiles. - Amphibia-Reptilia, 35: 1-31. Speybroeck, J., Beukema, W., Bok, B., Voort Van Der, J., Velikov, I. (2016): Field Guide to the Amphibians Simberloff, D. (1988): The contirbution of population and Reptiles of Britain and Europe. Bloomsbury, Lon- and comminity biology to conservation science. - don/New York. Annual Review of Ecology and Sistematics, 19: 473- 511. Stanković, D. (2012): Poročilo skupine za dvoživke. In: Ekosistemi Jadrana. Črna Gora 2009 (Presetnik, P., Sjögren, P. (1988): Metapopulation biology of Rana ed.), pp. 37-44. Društvo študentov biologije, Ljubljana. lessonae Camerano on the northern periphery of its Stumpel, A.H.P., Voet, H. van der (1998): Characte- range. - Acta Universitatis Upsaliensis nr 157. Akade- rizing the suitability of new ponds for amphibians. - misk avhandling, Uppsala Universitet. Amphibia-Reptilia, 19: 125-142. Sjogren, P. (1991): Extinction and isolation gradients in metapopulations: the case of the pool frog (Rana Tarrant, J., Kruger, D., Preez, L., du Preez, L. (2016): lessonae). -Biological Journal of the Linnean Society, Do public attitudes affect conservation effort? Using 42: 135-147. a questionnaire- based survey to assess perceptions, beliefs and superstitions associated with frogs in So- Sjogren-Gulve, P. (1994): Distribution and extinction uth Africa. - African Zoology, 7020: 1-26. patterns within a northern metapopulation of the pool frog, Rana lessonae. - Ecology, 75: 1357-1367. Teplitsky, C., Plénet, S., Joly, P. (2003): Tadpoles’ res-

100 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

ponses to risk of fish introduction. -Oecologia, 134: Vojar, J., Havlíková, B., Solský, M., Jablonski, D., Iko- 270-277. vić, V., Baláž, V. (2017): Distribution, prevalence and amphibian hosts of Batrachochytrium dendrobatidis Thurnheer, S., Reyer, H-U. (2001): Spatial distribution in the Balkans. - Salamandra, 55: 44-49. and survival rate of waterfrog tadpoles in relation to biotic and abiotic factors: a field experiment. - Amphi- Vucić, M., Jelić, D., Klobučar, G.I.V., Prakljačić, B., Je- bia-Reptilia, 22: 21-32. lić, M. (2018): Molecular identification of species and hybrids of water frogs (genus Pelophylax) from Lake UNEP-WCMC (2007): Review of Non-CITES amphibia Skadar, Southeast Adriatic drainages (Amphibia: Ra- species that are known or likely to be in international nidae). - Salamandra, 54: 147-157. trade. Report prepared for the European Commissi- Wheeler, K., Nauright, J. (2006): A global perspective on. Cambridge: UNEP World Conservation Monitoring on the environmental impact of golf. - Sport in So- Centre. ciety, 9 (3): 427-443.

Uprava Carina Crne Gore (s.a.). Spisak zaštićenih bilj- Whitfield, S. M., Geerdes, E., Chacon, I., Ballestero nih i životinjskih vrsta i njihovih proizvoda sa njihovim Rodriguez, E., Jimenez, R., Donnelly, M., Kerby, J. tarifnim oznakama. (2013): Infection and co‐infection by the amphibian chytrid fungus and ranavirus in wild Costa Rican Uprava za statistiku Crne Gore (2020) : Prosječne za- frogs. - Diseases of Aquatic Organisms, 104: 173- rade (plate) Decembar 2019. godine. Saopštenje br. 6. 178. 10.3354/dao02598.

Uzzell, T., Crnobrnja Isailovic, J. (2009): Pelop- hylax shqipericus. The IUCN Red List of Thre- atened Species 2009: e.T58715A11829016. https://dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2009.RLTS. T58715A11829016.en. Downloaded on 21 April 2020.

101 102 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

DODATAK

KRATAK PRIRUČNIK ZA MONITORING sa gornje strane svijetlo smeđe ili u različitim SKADARSKE ŽABE nijansama zelene boje, često sa krupnim tamnim mrljama i tankom linijom po sredini leđa. Bokovi i unutrašnja strana butina su sa sum- Preporuke su preuzete iz Priručnika za moni- porno-žutim mrljama. Ženke i mlade jedinke su toring jezerskih vrsta i staništa (Deutsche Ge- često smeđe obojene, dok kod mužjaka u doba sellschaft für Internationale Zusammenarbeit parenja u proljeće glava i gornji dio tijela zna biti (GIZ) GmbH) dijela posvećenog vodozemcima žućkaste boje. (Ljubisavljević i sar. 2019). Priručnik je rezultat projekta “Očuvanje i održivo korišćenje biodi- Skadarska žaba dijeli stanište sa drugom slič- verziteta na područjima Prespanskog, Ohrid- nom vrstom – velikom zelenom žabom od koje skog i Skadarskog jezera” implementiranog od se razlikuje po osobinama navedenim u donjoj strane GIZ organizacije. tabeli (Tabela A1). Kako se oglašava skadarska, a kako velika zelena žaba možete poslušati na Gdje možete vidjeti i čuti skadarsku sajtu posvećenom skadarskoj žabi https://ska- žabu? darskazaba.netlify.app/#/watcher?lang=me

Skadarsku žabu možete vidjeti tokom proljeća i Kako odabrati lokaciju gdje ćete proma- ljeta na močvarnim terenima Skadarskog jeze- trati skadarsku žabu? ra, Buljarice, područja delte Bojane (npr. Šasko jezero, Ada Bojana, zaleđe Velike plaže, Knete). Treba odabrati lokaciju koja je blizu vas ili gdje Zbog toga je za dugoročno posmatranje ove vr- često odlazite. To može biti obala jezera, mo- ste idealno ukoliko živite u blizini ovih područja čvare, većih lokvi, gdje utvrdite da je skadarska ili tamo često odlazite. žaba prisutna na osnovu karakteristika navedenim u gornjoj tabeli. Trebalo bi da obala, nasip, Skadarska žaba se javlja u stajaćim vodama staza uz vlažno područje gdje vršite posmatra- obraslim vodenom vegetacijom, kao što su je- nje bude dovoljno dugačka da se može uspo- zera, močvare, bare, mrtvaje, kanali. Povremeno staviti ruta -transekt (min 50 metara). se može naći i u mirnijim, obraslim obalnim dijelovima sporotekućih rijeka. Kada posmatrati skadarsku žabu?

Možete je zapaziti kako se sunča na lokvanjima Odabrane lokacije možete obići četiri puta to- i drugoj vodenoj vegetaciji bliže obali, kao i na kom proljeća, od sredine marta do sredine juna, samoj obali. U doba parenja u proljeće, mužjaci u pravilnim mjesečnim intervalima. Izvodljivije naduvavaju svijetlo sive vokalne kese koje se je da posmatranje vršite tokom dana, iako su nalaze u uglovima usana i proizvode dugi kvr- žabe aktivne i noću. Monitoring treba sprovoditi čeći zvuk. tokom toplih, sunčanih dana, sa malo ili nima- lo vjetra. Pogodni vremenski uslovi uključuju Kako izgleda skadarska žaba? tople, vlažne dane nakon kiše. Noćna temperatura vazduha treba da bude iznad 5 °C za prvi Skadarska žaba pripada grupi zelenih žaba. Ti- proljećni izlazak na teren. jelo joj je male do srednje veličine (do 7.5 cm),

103 DODATAK

Šta vam je potrebno za monitoring Kako vršiti monitoring skadarske žabe? skadarske žabe? Na lokaciji koju ste odabrali, jasno definišite Olovka, odštampani terenski obrazac (vidjeti rutu kojom ćete ići (transekt), tako da je možete dole), mobilni telefon ili fotoaparat. Opciono, sa sigurnošću ponavljati pri svakom sljedećem ukoliko imate možete ponijeti GPS, termometar obilasku terena (npr. od početka do kraja neke za vodu i vazduh. Takođe, preporučujemo da staze, nekog uočljivog drveta, table, znaka i sl.). odštampate i uputstvo za monitoring (vidjeti Rutu postavite duž obale, nasipa i sl., što bliže dole), koje će vam biti potrebno za prve izlaske vodi. Krećite se polako i oprezno da bi što mana teren, dok vam monitoring ne postane rutina. nje uznemirili jedinke (otprilike 50 metara za 10 minuta) i beležite u protokol broj žaba koje Popunjene tereske obrasce skenirajte/fotogra- ste uočili do oko 2 m udaljenosti od trase (sa fišite i pošaljite na adresu Crnogorskog društva strane okrenute ka vodi) sve do kraja transekta. ekologa [email protected] Kada ste došli do kraja transekta, pri povratku

Tabela A1. Neke od osnovnih razlika između skadarske i velike zelene žabe koje se mogu uočiti u prirodi, bez hvatanja životinja. osobine Skadarska žaba Velika zelena žaba Mala do srednja Velika Veličina tijela (do oko 7 cm) (10-16 cm) Koža Glatka Gruba sa kvržicama Boja gornjeg dijela nogu i bokova (u proljeće za vrijeme Žuta Siva do bijela, rijetko žuta sezone parenja) Zelena do zelenkasto-braon, Boja bubne opne Braon ponekad bronzana Vokalne kese mužjaka Sive do maslinaste Tamno sive do crne Glasno, jasno razdvojeno Dugo, glasno kvrčeće Oglašavanje mužjaka oglašavanje u serijama, oglašavanje kreštavi kreket

SKADARSKA ŽABA Foto: Aleksandar Urošević ZELENKASTE BUBNE OPNE GLATKA KOŽA

SIVE VOKALNE KESE

ŽUTA OBOJENOST

104 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

VELIKA ZELENA ŽABA Fotografije: Nenad Preradović i Katarina Ljubisavljević

TAMNE VOKALNE KESE

HRAPAVA KOŽA

BRAON BUBNE OPNE

BJELIČASTO-SIVA OBOJENOST

krećući se koracima od metar dužine, izmerite • Ukoliko je to moguće, ponesite termometar dužinu transekta (broj koraka) i zapišite u te- i zapišite temperaturu vazduha na početku renski obrazac. Ukoliko imate GPS pređeni put opservacije. Ako nemate termometar, upišite možete odmah izmeriti prilikom brojanja žaba. temperaturu vazduha iz pouzdanog izvora (npr. Na jednoj lokaciji možete imati više transekata. lokalna meteorološka stanica ili vanjski termo- Ukupan broj jedinki po linijskom transektu može metar koji imate kod kuće). se koristiti za izračunavanje relativnog indeksa brojnosti kao koeficijenta uočenih jedinki i duži- • Ukoliko je to moguće i dostupno, evidentirajte ne transekta. Taj jednostavni indeks omoguća- temperaturu vode (na dubini od 10 cm). va poređenje brojnosti populacija na različitim lokacijama. Redovnim monitoringom može se • Utvrdite brzinu vjetra i oblačnost na osnovu ocjeniti da li relativna brojnost na određenoj lo- skale na terenskom obrascu. kaciji tokom vremena varira. Takođe može se pratiti i prisustvo i uticaj prijetnji po populaciju • Evidentirajte vrstu staništa. skadarske žabe. • Odredite transekt unutar lokaliteta za monitoring. Popunjavanje terenskog obrasca • Obilježite početnu tačku. Najbolje je započeti • Prije početka obilaska rute, unesite potrebne transekt od nekog postojećeg vidljivog znaka informacije u zaglavlje terenskog obrasca. Na- (npr. početak nasipa, staze, itd) radi lakše orjen- vedite naziv oblasti, lokaliteta, ime posmatrača, tacije tokom narednih obilazaka. Zapišite pri- datum i broj obilaska. kladni naziv transekta, i/ili ga slikajte radi bolje orjentacije tokom narednih obilazaka. • Za svaki transekt se koristi poseban terenski obrazac. • Evidentirajte početne koordinate transekta uz pomoć GPS-a, ili Google Earth. Ukoliko postoje

105 DODATAK

jasna obilježja početka i kraja transekta koje se ali se ne može utvrditi da li se radi o mužjaku vide u Google Earth, onda možete koordinate ili ženki), mužjak prilikom oglašavanja (samo preuzeti i nakon obilaska terena. se mužjaci oglašavaju), jedinke u ampleksusu (ženka i mužjak u zagrljaju prilikom parenja), • Evidentirajte vrijeme početka obilaska tran- mlada jedinka, jedinka bez detaljnijeg određe- sekta. nja da li se radi o odrasloj ili mladoj jedinki. Na primjer, kad se našim prilaskom žaba uznemiri, • Kada dođete do kraja transekta, upišite dužinu obično skoči u vodu, što otežava utvrđivanje transekta, vrijeme završetka i koordinate. Ukoli- da li se radi o mužjaku, ženki ili mladoj jedinki. ko niste imali GPS kojim se može mjeriti dužina U ovom slučaju, crtica se upisuje u posljednju pređenog puta, dužinu transekta izmjerite pri kolonu. Zbog toga se treba polako i pažljivo povratku, krećući se koracima metar dužine. kretati.

• Dok lagano hodate, evidentirajte svaku uoče- • U dijelu za napomene upišite eventualne pro- nu jedinku i unesite podatak u tabelu terenskog bleme na koje ste naišli i bilo koje druge komen- obrasca. Takođe, evidentirajte i aktivnost jedin- tare za koje smatrate da mogu biti korisni, kao ki i moguće prijetnje po vodozemce (smeće, pri- što su napomene o nedavnim poplavama, isuši- sustvo otpadnih voda, urbanizacija, zatrpavanje vanju vodenih i močvarnih staništa, itd. staništa, turistički objekti, itd.). • Opciono, možete i fotografisati bilo što što • Treba upisati crticu za svaku izbrojanu jedin- smatrate važnim ili korisnim. ku u odgovarajuću kolonu: odrasla jedinka (u slučaju da se evidentno radi o odrasloj jedinki,

106 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

Protokol za monitoring skadarske žabe (Pelophylax shqipericus)

Ime i prezime posmatrača:

Oblast: Lokalitet: Datum: obilazak 1, 2, 3, 4 (zaokružiti) Temperatura vazduha: Temperatura vode (opciono): Oblačnost (zaokružiti) izgled neba 0 Vedro ili sa nekoliko oblaka 1 Djelimično oblačno 2 Oblačno

Vjetar (zaokružiti) Indikatori jačine vjetra 0 Tiho, bez vjetra (dim se diže vertikalno) 1 Lahor, (dim se pokreće) 2 Povjetarac, vjetar se osjeća na licu, lišće treperi 3 Slab, lišće i grančice stabala stalno se njišu 4 Umjeren,vjetar uzdiže prašinu i listove papira, pokreće male grane

Naziv transekta: Početne koordinate transekta: Završne koordinate transekta: Vrijeme početka obilaska transekta: Vrijeme završetka obilaska transekta: Dužina transekta (m):

Broj neodređenih Broj odraslih jedinki Broj mužjaka koji jedinki Broj parova Broj mladih se oglašava (* nije određeno da li (*nije određeno da li (prilikom parenja) (juvenilnih) jedinki su mužjaci ili ženke) (krekeće) su odrasle ili mlade jedinke)

*stavljati crtice u određenu kolonu

Tip staništa (zaokružiti) Aktivnost jedinki (zaokružiti sve opažene aktivnosti) 1 Privremena bara 1 Love plijen 2 Stalna bara 2 Sunčaju se na obali, skaču pri prilaženju 3 Močvara 3 Sunčaju se na vodenoj vegetaciji 4 Drugo (odrediti) 4 Parenje 5 Oglašavaju se (krekeću)

Prijetnje (smeće, otpadne vode, urbanizacija, zatrpavanje staništa, turistički objekti, itd):

Druga zapažanja:

107 POLAZNE OSNOVE

108 ZAŠTITA I OČUVANJE UGROŽENE SKADARSKE ŽABE I NJENIH STANIŠTA NA PROSTORU DELTE RIJEKE BOJANE

109 POLAZNE OSNOVE

110