I n f o b u l l e t i n W i n s h e m orne-ee shtblei,tgnbtln van betaling tegen bulletin, het is niet-leden verstrekt. Voor vereniging gra- de wordt van en leden verschijnen de jaar tisaan per keer drie zal bulletin Dit komt. aanmerking in plaatsing voor aangebo- materiaal het den of beoordelen zal redactie onderstaand De redactieadres. op kan aanleveren vereniging, materiaal de en van suggesties lid ideeën, niet dan al ieder, Een of derden. leden de individuele werkgroepen, van ingestelde activiteiten de de vereniging, en werkterrein het tot opgenomen betrekking berichten met en artikelen worden bulletin dit In de van Winsum-Obergum. Vereniging Historische uitgave periodieke een is informatiebulletin Dit jaar- zestiende 1 nummer / gang 3 nummer jaargang vijftiende 2011 mei orne-ee shtblei ee eaigvan betaling tegen bulletin het is niet-leden Voor secre- de bij maken vereniging. te de kenbaar van jaar taris volgende num- het Infobulletin van het 1 van verschijning mer de vóór dit u dient € lidmaatschap: Kosten Winsum GL 9951 29, Freesialaan Haak B.J. Groningen AS 9714 63, Singelweg Visser E. Winsum EL 9951 12, Schoolstraat VeltmanJ. Winsum GM 9951 30, Freesialaan Tersteeg C.A. Winsum EX 9951 1, Hofje ‘t Bolhuis H. Leden 0595-441574 telefoon: Winsum BL 9951 56, Schepperijlaan VenhuizenJ. Adjunct Algemeen 0595-443050 telefoon: Winsum MD 9951 6, Werkmankade Hendrik Molen-Huisman der van I. Penningmeester 0595-441921 telefoon: Winsum AM 9951 10, Bellingeweer Ranitz de C. Ir. Jhr. Secretaris 0595-442456 telefoon: Winsum EM 9951 31, Westerstraat Tersteeg J. Drs. Voorzitter [email protected] e-mail: www.winshem.nl Winsum GM 9951 30, Freesialaan Redactieadres: Tersteeg A. C. Stevens J. Schoor der van T. Huitsing J. Groothof A. J. Meijer M. Dijken Wicherts-Van J. Redactie Winsum. CE 9951 8, Kloosterstraat Noord, P. bij: verkrijgbaar exemplaar, rpese rk rkei a Denderen van Drukkerij druk: en Prepress Stevens Jaap Vormgeving: 1386-1530 ISSN 174 36 23 61 rekeningnr. Winsum; ABN-AMRO Bankrelatie: Winsum. GM 9951 30, Freesialaan Tersteeg, C. : bij verkrijgbaar exemplaar, 15 e ar i eidgn a e lidmaatschap het van beëindiging Bij jaar. per 21,50 : € 75 e ar i verzending bij jaar, per 17,50 € € , per 7,- , per 7,- o r vooraf Woord eredactie. De druk de tijdens gewenst. kijkplezier Loer en lees- Jakob Veel wils. van wat elk lezing voor Kortom, de 2010. van oktober van verslag 10 van het ledenvergadering Visser er bezochte is Emiel de en opgenomen over loco-secretaris aanvullingen en onze enthousiast correcties hij enkele er verhaalt zijn Tenslotte Win- trekken, Vereniging de Winsum, willen van IJsbaan. vereniging sumer te bestaande kennen nog te terug oudste onlangs de hij van wat Hoewel geschiedenis niet. zich de Noord gegeven Piet Bazuin, nummer heeft De dit in muziekvereniging ook geliefde ontbreekt Bakema. redac- Guit Uiteraard zijn van en hand Rias over bloemisterijgebroeders de eerste de van over tweede de aan bijdragen Huitsing: lijvige Hans twee Franse dubbelnummer tielid en dit de in Groningen hoe u in zien treft Voorts ook laat Broederschap’ en gegeven. werden gebleven), en vorm Winsum ook Gelijkheid ‘Vrijheid, genoeg merkwaardig van koninkrijk een Revolutie-idealen daarna Napoleon onder het oorsprong tijdelijk zijn van toen waren Nederlanden, en wereld, (De ter Republiek republiek volkstel- Bataafsche oudste landelijke de de echte van wel eerste tijde de ten in 1795, zich van verdiept ling scheiden Schoor der zou van definitief Tineke opzicht Redactielid in cultuurhistorisch ouders zuiderburen. en zijn dierbare Opstand’, politiek aan onze ‘Belgische in van Obergum de van genoeg, uit tijde triest jongen ten ons, een soldaat van die een duikt van 1831 dus) familieleven uit en lustrum briefje persoonlijke- derde het een zijn van ook hand (NB. de Tersteeg aan Jacques voorzitter herkozen een vers beide nummer. bovendien De wij komende wat die het met, in ‘hoofdartikelen’, opent krijgen twéé dat zullen nummer, vervolg liefst lijvige maar dit ‘voorafjes’, overheerlij- u de geen wij door noemen, presenteren vertraagd Jan, wat kok ook van ogen gerechten uw ke in wellicht de maar door van, konden nagenietend Nog Meijer, dessert Melle geheten. het worden en welkom Dijken Na Pieter- hartelijk Wicherts-Van Anneke voorzitter Jannie Karper. en leden, Dussen Gouden der nieuwe van de De Barbara man. in van worden naar etentje genomen redactieleden 15 afscheid smakelijk de helaas jaargang bestuur moest een jawel, het op heeft van, lustrum overgangsnummer getrakteerd derde het onlangs ons van -, gelegenheid pagina’s! Ter Infobulle- 28 16. ons jaargang liefst van aflevering maar dikke - extra deze tin, vormt vertraagd oorzaken diverse Door esa a elzn a ao oroe bekoikAduard Abtenkroniek over Loer Jakob van lezing de van Verslag Bakema Guit en Rias gebroeders de met gesprek In WWWeetjes en Triton Doudestieds, Aanvullingen IJsbaan Winsumer Vereniging Bazuin De Muziekvereniging Chr. Jubileum 1795 Volkstellingen de in Winsum 1831 uit Obergum uit soldaat een van brief Een Inhoud 1 26 24 23 20 19 14 2 I n f o b u l l e t i n W i n s h e m bru idn eBliceopstand Belgische de tijdens Obergum u.Dz erg e nto adecetppe ecrvnbifwr p1 e 81door 1831 mei 11 op werd brief geschreven papier handgeschept op inkt met keurig, Deze gum. re a onls o ee‘egsh ptn’ eednzjd nadg aoursvan manoeuvres onhandige de dankzij mede Opstand’, ‘Belgische deze zou Kornelus, van brief ng idgldnotigd eatevnd erJA om i ihie e handgeschre- een Uithuizen uit Dobma J.A. heer de van redactie de ontving geleden tijd Enige eeed nnewakn‘oigWle .I uuts13,dscrave ane ade na maanden vier circa dus 1831, augustus In I. ‘koning’Willem nieuwbakken en regerende eohogvle tdodrvnOaj,zj lmxvne nd oeame‘Tiendaagse zogenaamde de in vinden climax zijn Oranje, van stadhouder omhooggevallen de e re a e eeeKreu atlsHpaanzj ues rese usni Ober- in zussen en broers ouders, zijn aan Hopma Bartelds Kornelus zekere een van brief ven e ct‘ouethmi’ etal a ehn a esm nreed nodg kop ik ga inhoud ontroerende soms de van hand de Aan centraal. humain’, ‘document echt een okna inpronik ee nzj aii.I e origa eli e verduidelijking ter ik deel voorbijgaan het In familie. zijn en leven persoonlijke zijn naar zoek nd evlbjrg a kpoee eahehlnwa e ei atlsHpai Ober- in Hopma Bartelds gezin het waar achterhalen te proberen ik zal vervolgbijdrage de In ndz idae eert a we ta einmnebifvnKreu atlsHopma, Bartelds Kornelus van brief innemende de staat twee, van eerste de bijdrage, deze In ee ane aror nspebr13,wrnd egn i onngmtNederland met nog toen die Belgen, de waren 1830, september in daarvoor, maanden Zeven eeidwrn nosadgkmntgnd nhnoe ies uoiare conservatief en autoritair uiterst ogen hun in de tegen gekomen opstand in waren, verenigd ueirKreu a e rilreaajnvrodnvni e ro ik opta te Hospitaal Rijks Groot het vanuit verzonden artilleriebataljon een van Kornelus fuselier teh,wa i pdtmmn eadl edanenanonn nzj lies. zijn in aandoening een aan werd behandeld moment dat op hij waar Utrecht, nhtja13 a infamilie zijn aan jaar1831 het in e nadrmeoe eognstevnd iii ndespih ndejaren. die in dienstplicht en militie de van organisatie de over mee ander en een u onee o e onlsasatleiti eNtoaeMlteverging. Militie Nationale de in artillerist als Kornelus het hoe en woonde gum edlg 21 uuts,deutidlj o ednttd onafhankelijkheid de tot leiden zou uiteindelijk die augustus), (2-12 Veldslag’ e re a e oda uit soldaat een van brief Een a nezuiderburen. onze van feeig1. Aflevering De brief als brief W i n s h e m b u l l e t i n I n f o Aangezien de originele brieftekst vrijwel zonder leestekens is De adressering van de brief van Kornelus Bar- geschreven, heb ik omwille van de leesbaarheid in vet naar telds Hopma op de achterzijde. Duidelijk zijn de hedendaags gebruik en eigen interpretatie enige interpunctie vouwlijnen zichtbaar. Links en rechts van het aangebracht. Tevens heb ik de tekst in de rechter marge van adresseringsvenster zijn nog restanten van een annotatie voorzien (via verwijzingen met sterretjes *), waarin ik rood lakzegel, waarmee de brief verzegeld was, geprobeerd heb enkele, vandaag onbekende of onduidelijke aanwezig (foto Jacques Tersteeg). woorden, talige constructies of onduidelijkheden wat nader te verklaren. De in onze ogen nogal wispelturige spelling van het origineel, die grotendeels de spreektaal volgt, heb ik gehand- haafd. De regels van de brieftekst heb ik met het oog op de ver- wijzingen in de bespreking hierna om de drie in een vetje van een nummer voorzien.

[4v. adressering]

Aan de E Bartheld H. Hopma te Obergum in het Provintie Groninggen

3 Eerste bladzijde (1 recto) van de brief van Kornelus Bartelds Hopma (foto Jacques Tersteeg). W i n s h e m b u l l e t i n I n f o [1r. brieftekst]

1 Uregt*, Den 11 Mei 1831. *Uregt = Utrecht

Geliefde Vader en Moeder, Zusters en 3 Broeders.Ik laat weten als dat ik nu te Uitregt* *Uitregt = Utrecht in het huspietaal* ben [ik ben].Op den eersten Mei *huspietaal = hospitaal ben ik vertrokken met de wagen na* Uitregt.Ik leg** *na = naar, **leg = lig 6 in den nieuwwe kazernen in zikezaal*.Als gij nu eens *zikezaal = ziekenzaal schrijft, dan moet gij daar aan schrijven.Ik ben nu redelijk goed en order*, maar die dikte en mijn leesk** is *en order = in orde, **en mijn leesk = 9 nog niet weg en het zal nog wel gesneden moeten worden. in mijn lies Het is zekerlijk een zinkkens* geswel en verdwijnen met *zinkkens = uitpuilend, neerhangend1 zalf wil het niet.Ik ben er altijd nog wat koorsig* aan. *koorsig = koortsig 12 Dat snijden zal nog niet makkelijk of lopen, maar anders wil het zeker niet weg.Ik kan u nu zegen* dat ik te Uitregt *zegen = zeggen in het rijkse huspitaal bin en* de nuwe** *en = in, **nuwe = nieuwe 15 kazernen*.De hospitalen bennen vol.Nu liggen *kazernen = kazerne wij en* kazernen.Er legt** zekerlijk wel vijftienhondert *en = in, **legt=liggen man zieken en gebluzeerden*.Het is een groote *gebluzeerden=gewonden 18 mooije stad*. *stad [= Utrecht?]

4 Tweede bladzijde (1 verso) van de brief van Kornelus Bartelds Hopma met ondertekening (foto Jacques Tersteeg). W i n s h e m b u l l e t i n I n f o [1v. vervolg brieftekst]

19 Schittema*,Roelf en Pit** Benes en Harke Melles *Schittema = Schuitema?, **Pit = Piet en de broer van hem en Eilke Dokes is er door* *er door = door/voorbij Utrecht? 21 getrokken.Die legt* er digt bij**.En Melle Albert *legt = liggen, **er digt bij = dichtbij Utrecht? het* ook en** Nijmwegen geweest, maar ik heb hem *het = is, **en = in niet gezien.Den oorlog is nog niet gedaan, maar 24 was ik maar weer bij mijn barteljon*.Dan was *barteljon = bataljon het nog niets.Lieve ouders, het zal er zekerlijk wel mooi bij u wezen, maar vast volk gebrek*.Als *volk gebrek = gebrek aan landarbeiders 27 gij nu eens schrijft, dan moet (gij)* mij schrijven of er *gij [ingevoegd] goen* gestorven zijn of getrouwt zijn, hoe het met *goen = sommigen Terhaars huishouden is, in* het op Ranum is, *in = en 30 of anderemerakels*? Nu, lieve ouders, hoop *of anderemerakels = of er nog andere ik dat gij en familie nog gezond zijt en al bijzondere dingen zijn gebeurd? mijn goeje bekenden. Nu doet de groenis* *groenis = groeten 33 aan al mijn famieli en bekennen*.Bewaart *famieli en bekennen = familie en bekenden mijn goed* toch goed, Lieve ouders. *goed = kleren, spullen Uitregt Kornelus B: Hopma 1831

Materiaal De brief van Kornelus Bartelds Hopma is geschreven op twee poortje, waarbinnen de Nederlandse leeuw met in de rechter ‘kantjes’ (bladzijden) van een over de lengte gevouwen blad voorpoot een zwaard en in de linker een bundel pijlen (de pro- geschept papier, dat 33,5 cm. lang en 20,5 cm. breed is. Als vincies). Achter de leeuw zit een vrouwspersoon (ook wel ‘De men het vel papier tegen het licht houdt, zijn er in de lengte nog maagd van Dort’ of ‘De Hollandse maagd’ genoemd) met op acht lichter gekleurde zeeflijnen (onderlinge afstand van 2,5 haar hoofd een helm en in haar rechterhand een (vrijheids)mast, cm.) zichtbaar. Ongeveer op het midden van het blad bevindt bekroond met een hoge hoed. zich een watermerk, voorstellende een ronde palissade met

5 I n f o b u l l e t i n W i n s h e m vrd desrn sngennueik/itme leesbaar meer nauwelijks/niet aangebracht. inkt een bruine nog in (post)stempel is adressering verbreken. de te brieftekst zegel Over de het zonder zodat was verzegeld, toegankelijk lak meer niet met sporen, blij- rode zijflappen enkele bladzijde). omgevouwen volgende kens achter bovenaan naar tekening de (zie werden cm Vervolgens 9 ontstond x adresseringsvenster 7 breedte een circa de over van er vervolgens dat en omgevouwen lengte de zodanig over eerst 2v) achterzij- (folio de vanaf de en dubbelblad 1recto het (folio werd bladzijden geschreven, twee was eerste 1verso) de bijge- op brieftekst zijn de wat Nadat nog vervolgens dubbelgevouwen. blad werd het sneden. lengte moet randen de de in Langs reste- wederom lengte de over de breedte, vervolgens in en rende globaal geknipt of dan waarschijnlijk gesneden dat dus is blad, is doormidden dergelijk brief standaardfor- Onze een cm. op gebruikelijk 43,0 geschreven toen x 34,5 een, circa met van frequent maat papier zeer men bladen treft in leeuw brief aan Hollandse deze de In van watermerk maken. Het te reclame papier initialen. populaire dergelijke eigen ontbreken en hun initialen voor hun voorkomende vaak om ook bij veel er plaatsten maakten, dit gebruik watermerk van en achttiende de eeuw in die ‘PROPATRIA’negentiende papiermakers, tekst De de vaderland). kapitalen het voor in (= staat leeuw de boven Links re a onlsBred Hopma. Bartelds Kornelus van de brief van papier geschepte het in Propatria-watermerk Het 6 nd ateed es emnt wevrcilnetaallagen verschillende twee tenminste tekst er zijn vastgelegde dan de gedicteerd, min- in heeft of mondeling meer schrijver boven een er geoefende aan ik der verhaal zijn zoals zijn aan, taal Kornelus een dat we gebezigde schrift veronderstelde, Nemen het de aanwezig. in zaken in opmerkelijke alleen ook niet tweedeling, vertoont merkwaardige Kornelus van brief De dialect het en taal De gezin, broer? jongere het een Kornelus van had de samenstelling dan: luidt vraag geformuleerd de Concreter naar geboren. werd gaan Kornelus kun- waarin zoek zou soldatenbrief op zo’n gaan, om veron- mijn eens nen van wel grond hier op het ik dat zal derstelling werd bijdrage deze deze van vervolg zodat het ingeloot. oudere was, In worden een wapens kon meer reeds de niet er en onder dat vrijgesteld en bewijs, volgende ingeloot een de was als dus broer van gezin inschrijving een uit de ‘soldaten- broer bij geschreven beroepsschrijvers functioneerden zonen brieven’ door aantal het vaak wapens. Was de de dienst. onder Welnu, deel in kleinere het helft moest de dan aan- oneven moest even een dan uit zonen, gezin een tal mid- Bestond door aangewezen. militielid loting één van vervolgens del iede- dan Op er ouders. werd inwoners zijn 100 van wor- woonplaats re zou de negentien in jaar inschrijven iedere zich bepaald moest den, een loting in die de inwoner Voor mannelijke dienstplichtigen. bij vrijwilligers ingelote 1814 naast uit in namelijk ook die bestond meer Militie, opgericht, gezin Nationale werd een Grondwet De in waren. er indien aanwezig vrijstelling, zoons speelden bij genoemd, rol ‘soldatenbrieven’ belangrijke een wel ook brieven, gelijke e menbift unnvrednanhtthuisfront. het aan verzenden leger kunnen toenmalige te brief het een solda- om dat ongeletterde ten aan wij stelde weten beschikking wijzen ter bronnen dialect) beroepsschrijvers het andere en vele taal Uit richting. De die in onder: duidelijk (zie inziens mijns zonder taal de vrijwel eigenaar- opvallende in die meer enkele digheden en Het brieftekst, doorgeschreven, hebben. is de interpunctie moet van gedicteerd handschrift Obergum geoefende in aan relaas het familie gehad hij hebben wie zijn aan moet schrijver, hulp ‘professionele’ meer schrijven, uit een kon van jongens nauwelijks zoveel of zoals niet schoolopleiding die zelf gebrekkige Kornelus, een vanwege dat waarschijnlijk op tijd een zijn dus van er middel lijkt Het door onderbreking enkele hoofdletter. doorgepend, een elkaar achter van grotendeels dus afgezien is 1v, tekst (fol. komma’s De vraagteken (punten, kent. één interpunctieteken e.d.) en ander een- 17) enkel en 1v geen 16 fol. 12), 14, op regel 12, en 11, 3 7, grammaticaal t/m regel in 1 van negen maal regel 1r, uitzondering in kapitalen fol. met structurerende op niet brieftekst, (namelijk de hoofdletters dat enkele verder is indruk. ‘kinderlijke’ mijn Opvallend ietwat in geoefende, althans minder wat adressering, een en ogen, ondertekening maakt de Daardoor van hoofdletters. schrift de overdadige het van door uiteinden wordt de aan gekenmerkt schrift krulletjes mede donkerder betreft dat inkt neergepend, wat zijn groter, rechte en wat getekende jaartal een met in niet ondertekening adressering de op terwijl hand, keurig geschreven geoefende want -, waarschijnlijk regels - 1831, regelmatige, een jaartal door en De volgende ondertekening handschriften. de daarna van of het uitzondering handen met sprake werd, onderscheiden er zelf twee lijkt brieftekst brief van de in zijn schrift te het van bestudering nadere Bij Schrift 2 Der- grammaticaal natuurlijk wel is. - ‘het….geweest’ (22.) zal, aldus Siemon Reker, ‘bepaalde Gro- ningers verheugen, die graag iemand corrigeren dat "geweest" met "het" gecombineerd moet worden’. - ‘goen’ (28.), uit ‘goent’, is in principe een meervoud. - In ‘groenis’ (32.), in ouder Gronings ‘groutenis’ = de groeten, verbaast de zoveelste weggelaten –t. Reker vraagt zich grappen- derwijs af ‘wat dit zegt over het gebit van de schrijver of Korne- lus?’. - De vormen 30. ‘anderemerakels’ < ander meroakels en 12. ‘of lopen’ klinken mij wel erg Gronings in de oren. Door deze verwerking van Groningse dialecteigenaardigheden en het ontbreken van andere typische dialectkenmerken valt mijns inziens niet na te gaan of de schrijver van de brief ook een dialect sprak en waar hij vandaan kwam. verwerkt. De eerste taallaag is het mondelinge dictaat van onze ongetwijfeld Gronings sprekende Obergumer Kornelus zelf. De Toelichting op de inhoud tweede die van de degene die zijn relaas, naar zijn interpretatie, Naast het materiaal, schrift en de taal/het dialect roept de brief op het geschepte papier neerpende op basis van zijn eigen ook inhoudelijk de nodige vragen op, die ik althans voor een gehoor en taalvaardigheid. Welk dialect sprak hij? Kwam hij uit deel zal proberen te beantwoorden. Ik volg hierbij in eerste Utrecht of van elders? En hoe verstond of begreep hij de taal instantie de brieftekst vanaf het begin en geef vervolgens bij van Kornelus? diverse passages meer of minder uitgebreid commentaar of Het keurige handschrift doet vermoeden dat de schrijver alle enige historische informatie. moeite heeft gedaan recht te doen aan hetgeen hem werd gedic- teerd. De relatief korte, dus wel typerend Groningse zinnen De begroeting W i n s h e m heeft hij vrijwel zonder interpunctie aan het papier toever- Na de opvallend t-loze plaatsnaam (r.1. ‘Uregt’) en datering trouwd. volgt de gebruikelijke begroeting (r. 2-3). Ik stel vast dat Kor- Opvallend in de spelling van de brieftekst is wel dat de schrij- nelus hier naast zijn vader en moeder in het meervoud zijn zus- ver, zoals gezegd, vaak de spreektaal volgt (17. gebluzeerden, sen en broers aanspreekt. In de volgende paragraaf zal ik, zoals 24. barteljon). Her en der vergeet hij een letter, met name de –t boven reeds aangekondigd, de samenstelling van het gezin b u l l e t i n (13. zegen < zeggen, 1. Uregt < Utregt, 11. koorsig < koorstig, Hopma te Obergum in de meimand van 1831 nader onderzoe- 32. groenis < ouder Gronings: groutenis) of verschreef hij zich ken. Daar zal ook duidelijk worden dat de in 1811 gekozen ach- 3 I n f o wellicht (19. Schittema < Schu(i)tema). ternaam van het Obergumse gezin nogal wat vraagtekens Zelfs lijkt hij oor gehad te hebben voor een aantal opvallende opwerpt en tot verwarring kan leiden, omdat er tezelfdertijd Groningse dialecteigenaardigheden van die tijd. Omdat ik me, nog een ander gezin Hopma kan worden aangewezen, dat echter als geboren Gelderlander, op dit punt, zelfs na 40 jaar in Gro- niet in Obergum, maar in Winsum woonde. ningen geleefd te hebben, niet helemaal vertrouwde, heb ik oud- vakgenoot en neerlandicus Siemon Reker, nu hoogleraar Gro- Het hospitaal ninger Taal en Cultuur van de Rijksuniversiteit Groningen, de Kornelus laat vervolgens weten, ‘als dat’ (r. 3) hij zich op dat brief van Kornelus voorgelegd met het verzoek de typisch Gro- moment in Utrecht bevindt in het ‘huspitaal’ (toentertijd ook ningse taligheden erin aan te wijzen. Hij somde in zijn vriende- wel geschreven als ‘huispitaal’), waarheen hij op 1 mei per lijke reactie onder andere de volgende eigenaardigheden op: wagen is vertrokken (r.4-5). Niet geheel duidelijk wordt uit de - Kornelus gebruikt drie maal ‘leggen’ in plaats van ‘liggen’ (5. brief waar hij zich op dat moment, dus 10 dagen eerder, bevond ik leg, 16. Er legt, 21. Die legt). Noord- en West-Gronings en hoelang de reis per wagen heeft geduurd. Op grond van r. kende in die tijd inderdaad ‘leggen’ voor ‘liggen’. 21-23: ‘En Melle Albert het ook (!) en (=in) Nijmwegen - Opvallend is ook de spelling ‘en’ voor ‘in’, en eenmaal anders- geweest, maar ik heb hem niet gezien’, vermoed ik dat Korne- om (8. en order, 8. en mijn leesk, 16. en kazernen, 22. en Nijm- lus vanwege zijn kwaal vanuit Nijmegen, waar hij dan gelegerd wegen, 29. in het op Ranum is). Volgens Siemon Reker liepen moet zijn geweest, naar het hospitaal in Utrecht is getranspor- ‘en’ en ‘in’ tot ergernis van de schoolmeesters in deze tijd, lang teerd. door elkaar. Ook irriteerden de meesters zich wel aan ‘order’ < Een regel verder specificeert hij de locatie in de domstad (r. 5- orde (8.) en ‘na’ < naar (5.). Welke schoolmeester niet? Zag 6): ‘in den nieuwwe kazernen in zikezaal’. In regel 13-14 her- vanmorgen nog bij bakker Kloosterhof als reclamebord in Win- haalt hij wat ten overvloede dat hij in Utrecht in het ‘rijkse sum: ‘Drie broden na keuze’. huspitaal’ is ‘en (=in) de nuwe kazernen’. Uit de daarop volgen- - De spelling ‘kazernen’ (6. en 15.), dat een meervoud lijkt, de regels (r. 15-17) valt af te leiden dat hij met vele andere zie- luidt in ouder Noord-Gronings ‘kezèrn’, dat klinkt als een vorm ken en gewonden, in totaal zo’n 1500 man, in de ziekenzaal van van ‘kezèrnen’ in het meervoud, terwijl hier toch wel een enkel- deze kazerne is ondergebracht en dat (of omdat?) de hospitalen voud wordt bedoeld. overvol zijn. - Het Groningse ‘laisk’ (8. ‘leesk’) betekent inderdaad gewoon Het hospitaal of de nieuwe kazerne in Utrecht werd negen jaar lies. De schrijver heeft een ee-klank verstaan. voor de brief van Kornelus, in 1822, gebouwd aan de westzijde - ‘Er legt’ (16.) is een in Noord-Groningen zeldzaam enkelvoud, van de stad. In feite ging het hier om een uitbreiding door tenzij ‘man’ (19.) destijds nog het enkelvoud was, wat het hier nieuwbouw van het zogenaamde ‘Duitse huis’ aan de Spring-

7 weg, dat daarvoor al een hospitaalfunctie had gehad. Het huis boven) naar Utrecht werd gebracht. met nieuwbouw kregen daarna de naam ‘Groot Rijks Hospitaal’ Hij vermoedt dat de dikte nog wel door middel van insnijding of (vgl. r. 14), dat uiteindelijk, zij het onder andere namen, nog tot incisie behandeld zal moeten worden, omdat het een ‘zinkkens 1991 in stand bleef.4 geswel’, dus een soort ontsteking is, die met zalf of op een Interessant in dit verband is het te vermelden dat het Utrechtse andere manier niet zal verdwijnen (r. 9-13). In ieder geval gaat Rijks Hospitaal overigens pas in 1964 de naam ‘Militair Hospi- zijn liesgezwel gepaard met koorts (r. 11), en heeft Kornelus zo taal Dr. A. Matthijsen’ kreeg. Antonius Mathijsen, leeftijdge- zijn bedenkingen bij of huiver voor de voorgenomen insnijding noot van Kornelus, werd in 1805 in het Brabantse Budel gebo- (r. 12). ren als zoon van een chirurgijn en studeerde geneeskunde in Aangezien mijn medische kennis zeer beperkt is, nam ik tijdens Utrecht, onder andere aan de Rijkskweekschool voor Militaire het schrijven van dit artikel contact op met twee voormalige Geneeskundigen, die aan hetzelfde Groot Rijks Hospitaal was huisartsen te Winsum, Joost Beukema en Willem de Boer, in de verbonden. Als Officier van Gezondheid nam hij in augustus stellige hoop dat zij mij wat meer zouden kunnen vertellen over 1831, - dus circa drie maanden na de brief van Kornelus -, deel de in de brief summier beschreven fysieke toestand van Korne- aan de zogenaamde Tiendaagse veldtocht tegen de Belgen. lus. Nadat ik hen de boven beschreven passage had voorgelezen, Mede wellicht op grond van zijn militaire ervaring ontwikkelde verzekerden beiden mij dat het gezwel in de lies in veel gevallen hij als een van de eersten in de jaren hierna het gipsverband. In het gevolg is van ontstoken lymfeklieren. De latijnse medische 1852 verscheen zijn verhandeling Nieuwe wijze van aanwen- term voor dergelijke zwellingen in de lies luidt ‘bubo(nes)’, of ding van het gipsverband bij beenbreuken, waarvoor hij diverse ook wel ‘bubonocèle’, dat meer specifiek een liesbreuk aan- nationale en internationale onderscheidingen ontving. duidt. Deze zwellingen treden ook wel op in de oksels. De gezwollen lies-lymfklieren kunnen veretteren, abcederen en doorbreken met fistulavorming.6 Er zijn tenminste voor die tijd drie oorzaken voor de lieszwel- ling aan te wijzen:7 1) een beklemde liesbreuk, die vanwege infectie is gaan etteren en vervolgens moest worden weggesne- den, 2) een bacteriële infectie, bijvoorbeeld ten gevolge van een W i n s h e m geïnfecteerde wond in de omgeving, zoals in het been of, 3) een chronische geslachtsziekte, met name dan syfilis/lues of gonor- roe, die ook het gevolg zijn van een bacteriële infectie, waarte- gen toentertijd nog geen geneesmiddel bestond. In de brief is nergens sprake van andere wonden. Evenmin lijkt b u l l e t i n er op dat moment van verettering sprake te zijn, zodat de eerste twee oorzaken van de lies-lymfklierenzwelling bij Kornelus niet

I n f o erg waarschijnlijk zijn. Ook is er geen sprake van pijn, want Kornelus voelt zich verder wel goed, maar heeft alleen wat koorts. In medische termen gaat het in de meimaand van 1831 bij Kor- nelus zeer waarschijnlijk om een zogenaamde ‘indolente’ = pijnloze en niet veretterende bubo. Dergelijke indolente bubo- nen zijn meestal een gevolg van een zogenaamde ‘weke sjanker’ ten gevolge van verkregen of aangeboren syfilis. Hoewel het uiteraard op grond van de wat vage briefinhoud nooit uit te sluiten valt dat Kornelus een andere, zo men wil, onschuldiger infectie had opgelopen, zijn er ten minste nog drie andere en deels samenhangende factoren die vrij sterk in de richting van geslachtsziekte wijzen, namelijk zijn overlijden zeven maanden later in het Rijks Hospitaal, het verloop van de Gezicht op de toegangspoort van het Groot Rijks Hospitaal te Utrecht- geslachtsziekte syfilis en het gegeven dat bijna één vijfde deel omstreeks 1860. Kleurenlitho.5 van de in het Rijks Hospitaal verpleegde soldaten ‘behept’ was met deze aandoening. In het vervolg zal ik aantonen dat Kornelus circa zeven maan- den na zijn brief van 11 mei 1831, namelijk op 25 december De kwaal van Kornelus 1831, in het Groot Rijks Hospitaal aan zijn slepende kwaal is Kornelus vervolgt zijn brief met de beschrijving van zijn overleden. gezondheidstoestand. Nadat hij heeft meegedeeld redelijk goed Wat het verloop van de ziekte betreft: Syfilis, Lues Venerea of in orde te zijn (r. 8), - ik maak hieruit op dat hij geen andere Morbus Gallicus is een chronische geslachtsziekte, die veroor- verwondingen of iets dergelijks had en geen opvallende last had zaakt wordt door een bacterie (spirochacta pallida), waartegen van pijn -, verhaalt hij dat ‘die dikte en (= in) mijn leesk (= in die tijd nog geen enkele medicatie bestond. De besmetting lies)’ nog steeds niet verdwenen is. Kennelijk heeft hij reeds vindt vrijwel altijd plaats door geslachtelijk verkeer, maar er eerder aan zijn ouders en broers en zussen mededeling gedaan bestaat ook een aangeboren vorm.8 van deze, al enige tijd bestaande kwaal, die het noodzakelijk De verkregen of opgelopen vorm ontwikkelt zich via drie of maakte dat hij op 1 mei waarschijnlijk vanuit Nijmegen (zie vier stadia. In het eerste stadium ontstaat er 2 tot 4 weken na de

8 besmetting op de besmette plaats een ‘primair affect’, namelijk Aan het begin van het tweede kantje van zijn brief somt Korne- een zweer met harde omgeving, een zogenaamde ‘sjanker’. In lus een aantal mannennamen op, kennelijk medesoldaten, van de liezen ontwikkelen zich weldra onpijnlijke, indolente lymf- wie hij weet dat ze (door Utrecht?) verder getrokken zijn. klierzwellingen. Twee of drie maanden later vangt het tweede ‘Schittema’, ongetwijfeld Schutema of Schuitema, Roelf en stadium aan. De smetstof heeft zich dan verder verspreid en de Piet Benes, Harm Melles en zijn broer en Eilke Dokes. Boven- patiënt krijgt vaak over het hele lichaam een rood tot roodbruine dien weet hij dat Melle Albert NB. óók (zoals Kornelus zelf?) uitslag (syfilide of syphiloderma). Deze uitslag kan bestaan uit in Nijmegen is geweest, maar ‘ik heb hem niet gezien’. knobbeltjes, rode vlekjes of grotere schilferende plekken, voor- Wie zijn deze jongens? Kennelijk goede bekenden uit Winsum al in de handpalmen en onder de voetzolen. Ook kunnen zich en omgeving? Zijn ouders, broers en zussen moeten hen in etterende puistjes en blaasjes of grotere zweren en blazen ont- ieder geval ook gekend hebben. In de vervolgbijdrage kom ik wikkelen. Op het voorhoofd verschijnen de knobbeltjes of vlek- daar uitvoeriger op terug. jes soms als een krans, de zogenaamde ‘venuskrans’, terwijl grotere zwellingen en plekken kunnen voorkomen op het slijm- Heimwee vlies van lichaamsopeningen. Na circa een à anderhalve maand Na Kornelus’ verzekering dat de oorlog nog niet voorbij is en verdwijnen de meeste verschijnselen en treedt er een periode zijn verzuchting dat hij wel weer graag, gezond natuurlijk, bij van rust in. In het derde stadium richt de ziekte zich vaak meer zijn bataljon terug zou willen zijn, hoewel dat natuurlijk ook beperkt op bepaalde organen, zoals hart, ruggenmerg, hersenen, niet alles is, klinkt zijn heimwee door naar Obergum en Ranum, lever, ogen of bloedvaten. In deze fase is de ziekte veelal dode- waar het in die meimaand ‘wel mooi’, maar ook erg druk zal lijk of leidt hij tot blijvende invaliditeit. Tenslotte kan er nog een zijn op de landerijen en in de weilanden. Graag wil hij op de vierde fase optreden, tijdens welke met name het centrale hoogte gebracht worden van de laatste locale nieuwtjes. zenuwstelsel (hersenen, ruggenmerg) wordt aangetast. Het boven beschreven verloop van de kwaal doet sterk vermoe- Besluit den dat Kornelus’ aandoening zich in mei 1831 nog in het eerste Kornelus besluit zijn brief met de hoop uit te spreken dat fami- stadium bevond en dat hij eind december 1831, dus ruim 7 lie en bekenden allen gezond zijn en vraagt zijn ouders hen de maanden later, tijdens het derde, en veelal fatale stadium hier- groeten te doen. Innemend is ook zijn verzoek ondertussen W i n s h e m aan is overleden. goed op zijn spullen te passen. Tijdens mijn onderzoek naar patiënten en ziektes in het Groot Rijks Hospitaal te Utrecht rond 1830 stuitte ik via het internet Kornelus Bartelds Hopma en zijn familie op een publicatie uit 1830, waarin een Officier van Gezondheid Tijdens mijn genealogische zoektocht naar een familie Hopma der Eerste Klasse, J.F. Kerst, verslag doet van ‘hetgeen in de in de Doop-, Trouw- en Begrafenisboeken van de Hervormde b u l l e t i n Heelkundige Afdeeling van het Rijks- Militair- Hospitaal’ te Gemeente Obergum (afgekort ‘DTB Oberg.’), in het archief van Utrecht gedurende het jaar 1829 is voorgekomen.9 Uit zijn de in 1811 bij de instelling van de Gemeente Winsum tot stand

I n f o ‘Algemeen en bijzonder overzigt der behandelde lijders’, waar- gekomen Burgerlijke Stand van Winsum (o.a. via de geweldige mee Kerst zijn verhandeling opent, blijkt dat er in 1829 in totaal genealogische website www.genlias.nl) en enkele andere bron- 461 patiënten zijn behandeld. Van deze 461 behandelden was nen, kwam ik een aantal zeer verrassende zaken tegen. verreweg het grootste aantal, namelijk 88, ‘behept’ met ‘Morbi Blijkens de onderstaande inschrijving werd ‘Cornelis Bartelts’, syphylitici’.10 als ‘zoontje van Bartelt Hindriks (NB. de achternaam Hopma is Ter vergelijking geef ik de door Kerst ná syfilis vier meest nog niet genoteerd, want er bestond op dat moment nog geen voorkomende kwalen: 68 patienten hadden ‘Morbi cutanei’ = huidziekten (zoals Herpes, Pso- riasis, Acne etc.), 66 patiënten ‘Ulcus cruris’ = zweren aan het onderbeen of een ‘open been’, 50 ‘Ophthalmia acuta’ = acute oogziekten (zoals ont- stekingen aan het regenboogvlies of oogbind- vlies) en 25 ‘Morbi organici oculi’ = organische oogziekten (zoals hoornvlies- of ooglidaandoe- ningen e.d.). Het aantal van alle overige ziektes ligt rond de 10 gevallen en is veel vaker veel lager. Inschrijving van de doop van Cornelis Bartelts op 6 september 1807 in Naast de verkregen vorm van syfilis bestaat er, als vermeld,ook DTB Obergum 343, fol. 32v (Fotofragment ontleend aan de zogenaamde aangeboren, ‘hereditaria’ of ‘heredosyfilis’. Het http://www.menneglas.nl/ledematen/Obergum.htm). kind is dan geboren uit een zieke kiem of werd besmet in het moederlichaam. De verschijnselen kunnen zeer verschillend zijn, zoals een gebrekkige ontwikkeling van lichaam en ver- Burgerlijke Stand!) en Trientje Klaassen’ op 26 augustus van stand, misvormingen aan het lichaam, gezicht of de tanden, oor- het jaar 1807 geboren en werd hij op 6 september, dus 11 dagen en oogaandoeningen en huiduitslag. In 70 % van de gevallen later, in de Nicolaaskerk van Obergum gedoopt. wordt het kind dan dood geboren. Hoewel het onwaarschijnlijk Iets meer dan drie maanden eerder, namelijk op Pinkstermaan- is dat Kornelus aan deze vorm van de ziekte heeft geleden, zijn dag 18 mei 1807, waren zijn ouders, ‘Bartelt Hindriks, J[ong]. er in de volgende paragraaf wel enkele gegevens die in die rich- M[an]. van hier, wonende op Maarhuizen, en Trijntje Klaassen ting zouden kunnen wijzen. J[onge]. D[ame]. van Maarslag, wonende te Ranum’ in dezelfde kerk ‘in den Huwelijken staat bevestigd’. Bekenden uit de buurt? Het lukte me helaas nog niet de exacte woonplaats van vader

9 Inschrijving van het huwelijk van Kornelus’ vader en moeder in DTB Obergum 343, fol. 81. (Fotofragment ontleend aan http://www.menneglas.nl/ledematen/Obergum.htm).

Barteld Hindriks op Maarhuizen, - NB. nog steeds zonder ach- ternaam -, op te sporen. Na enige verwarring, want ook in Win- sum woonde er tezelfdertijd, zoals vermeld, een andere familie Hopma, vond ik de inschrijving van zijn doop in hetzelfde DTB Obergum 343 terug. ‘Den 20 Junij 1784 is gedoopt Bartelt Hindriks zoontje van

Inschrijving van de doop van Kornelus’ vader Bartelt Hindriks in DTB W i n s h e m Obergum 343, fol. 20. (Fotofragment ontleend aan http://www.menneglas.nl/ledematen/Obergum.htm).

Grietje Cornelis in onecht geboren’. Blijkbaar was Kornelus’ vader dus een buitenechtelijk kind. Dit wordt bevestigd in de b u l l e t i n akte van het tweede huwelijk van Bartelt Hindriks Hopma met Grietje Mennes Rikkerts (zie verder).11 Achter ‘vader bruideg-

I n f o om’ staat daar ‘NN’ ingevuld. Achter ‘moeder bruidegom’ ‘Grietje Cornelis’, staat genoteerd, ‘zou later trouwen met Gosen Harkes Zant’. Wie was deze Grietje Cornelis eigenlijk? En wat bewoog haar precies haar buitenechtelijke, maar uiteraard niet vaderloze zoontje Bartelt Hindriks te noemen? En waarom zou zoonlief zichzelf na 1811 de achternaam Hopma geven? Om het begin van een antwoord te kunnen geven op deze intri- gerende vragen, - ik kom er in mijn vervolgbijdrage op terug -, deel ik hier tot besluit van deze bijdrage de nadere genealogi- sche gegevens van Barteld Hindriks mee. Barteld Hindriks, na 1811 Barteld Hindriks Hopma geheten, boerenarbeider, dagloner en ook enige tijd kastelein te Ober- gum, blijkt tweemaal getrouwd te zijn. Soldaat Korne- lus/Kornelis Bartelts was het eerste kind uit zijn eerste huwelijk met Trijntje Klasen (Borgman), bij wie wat later nog twee doch- ters werden geboren, Pieterke (1811) en Grietje (1815). Na het overlijden van Trijntje Klasen Borgman op 16 december

Het eerste huwelijk van Bartelt Hindriks Hopma, boerenarbei- der/dagloner te Obergum, met Trijntje Klasen Borgman. 1807-1816.

10 Het eerste huwelijk van Bartelt Hindriks Hopma, boerenarbeider/dagloner te Obergum, met Trijntje Klasen Borg- man. 1807-1816.

NN x Grietje Cornelis geb. ca. 1760

18 mei 180712 Bartelt Hindriks x Trijntje Klasen Hopma Borgman geb. 20 juni 1784 geb. 7 maart 1786 +. ? na 183213 +. 16 dec. 181614

KORNELIS BARTELTS Pieterke Bartelts Grietje Bartelts HOPMA Hopma Hopma geb. 26 aug. 180715 geb. 1 dec. 181116 geb. 12 juni 181517 +. 25 dec. 183118 +. ?? +. 26 apr. 189319 1) x ?? Hendrik Zomer geb. 9 jan. 1814 Den Andel +. 30 mei 1861 Zoutkamp W i n s h e m 2) x 5 sept. 1863 Ulrum20 Jan Batema geb. 1 juli 1835 Ulrum +. ?? b u l l e t i n I n f o

NB. Grietje Cornelis hertrouwt in 1818 met Gozen Harkes Zant (vgl. BS Winsum 1818, nr. 21). Uit het eerste huwelijk van Kornelus’ zus Grietje Hopma met Hendrik Zomer wordt 1 kind geboren, Trijntje (g. 15 febr. 1856 te Zoutkamp, +. 29 april 1917 te Houwerzijl). Uit haar tweede huwelijk met Jan Batema eveneens 1 kind, Reeuwert (g. 7 februari 1863), 7 maanden voor de huwelijkssluiting.

1816, - Kornelus was toen 9 jaar oud -, hertrouwde Bartelt Geert in leven zijn. Hindriks bijna twee jaar later met Grietje Mennes Rikkerts. Indien Kornelus’ brief als ‘soldatenbrief’ gefunctioneerd heeft, Uit dit tweede huwelijk werden vier kinderen geboren, een dan zou deze wellicht tot vrijstelling van militaire dienst hebben dochter Jantje (1819), gevolgd door drie zoons, Geert (1822), geleid van halfbroer Geert óf, als deze reeds vroeg overleden Menne Drewes (1826) en tenslotte, opmerkelijk genoeg in was, van halfbroer Menne Drewes. 1832, dus een kleine vier maanden na het overlijden van Korne- lus in Utrecht (25 december 1831), wederom een Kornelis Vervolgbijdrage (1832)! Op basis van de hier uitgegeven en besproken brief en genealo- gische gegevens wil ik in de vervolgbijdrage nader ingaan op Toen Kornelus op 11 mei 1831 vanuit het Rijks Hospitaal in de, soms intrigerende familieachtergronden van Kornelus. Ook Utrecht zijn brief verstuurde naar zijn ‘Geliefde Vader en Moe- ga ik in Obergum op zoek naar het huis waar het gezin Hopma der’ in Obergum, was zijn eigen moeder Trijntje Klasen Borg- woonde en probeer ik te achterhalen wanneer Kornelus voor de man dus reeds zo’n vijftien jaar overleden en was zijn vader al Nationale Militie werd ingeloot en hoe het hem daar als infante- zo’n dertien jaar met zijn stiefmoeder Grietje Mennes Rikkerts rist tijdens de beginmaanden van de Belgische Opstand kan zijn gehuwd. Van zijn ‘Zusters en Broeders’ leefden op dat moment vergaan. zeker nog één volle zus, Grietje (15 jaar oud), één halfzus, Jan- tje (12 jaar) en met zekerheid één halfbroer, Menne Drewes (5 jaar). Onzeker is of dan nog zijn volle zus Pieterke en halfbroer

11 Het tweede huwelijk van Bartelt Hindriks Hopma, kastelein en dagloner te Obergum, met Grietje Mennes Rikkerts. 1818 - ca. 1832

28 nov. 181821 Bartelt Hindriks x Grietje Mennes Hopma Rikkerts geb. 20 juni 1784 geb. 2 jan. 1793 +. na 1832 +. 5 febr. 1849

Jantje Bartelts Geert Bartelt Menne Drewes Kornelis Bartelts Hopma Hopma Bartelt Hopma Hopma geb. 7 dec. 181922 geb. 12 sept. 182223 geb. 17 jan. 182624 geb. 10 apr. 183225 +. 3 febr. 188226 +. ?? +. 19 febr. 189527 +. 1 juni 185528 30 mei 1) x 186329 14 aug. x 1858 Eenrum Geert Wierema Trientje Reenders geb. 10 okt. 182330 geb. 19 dec. 1828 Eenrum +. 6 apr. 1882 +. 22 mei 1912 2 mei 2) x 185031 Ekke Sjoerts Schuitema geb. 23 aug. 1821 Oldehove32 +. 25 aug. 1929 W i n s h e m Het tweede huwelijk van Bartelt Hindriks Hopma, kastelein en dagloner te Obergum, met Grietje Mennes Rikkerts. 1818-ca. 1832 In de geboorte-aangiftes tussen 1819 en 1822 verschijnt vader Bartelt Hindriks Hopma met het beroep van kastelein. Trijntje Klasen is in 1818 dienstmeid, in 1846 daglonerse en in 1863 winkelierse. Jantje Hopma had uit haar eerste huwelijk met Geert Wierema geen kinderen, uit haar tweede met Ekke Sjoerts Schuitema tenminste 2: Elisabeth (+. 15 dec. 1857) en Grietje (g. 3 maart 1851 te Obergum, +. 25 mrt. 1925, 74 jaar oud te Winsum). b u l l e t i n Menne Drewes Hopma en Trientje Reenders hadden 3 kinderen, t.w. Barteld, nogmaals Barteld, en Epke (zie www.reenders.com/reenders.shtml).

I n f o Jacques Tersteeg

1‘zinkkens geswel’ = zinkend gezwel, is in die tijd ook een volkse aanduiding voor 10 J.F. Kerst, a.w., 1 en 3. een ontstoken en vaak pijnlijk gezwel (mededeling van Willem de Boer, voormalig 11 Dit wordt bevestigd in de akte van het tweede huwelijk van Bartelt Hindriks huisarts te Winsum). Hopma met Grietje Mennes Rikkerts. Vgl. BS Winsum, 1818, nr. 21. 2 Zie o.a. de inleiding in Vlaamse soldatenbrieven uit de Napoleontische tijd, uitg. 12 DTB Oberg. 343, f. 81. en van een inl., aant., register en een woordenlijst voorz. door Jan van Bakel ; met 13 DTB Oberg. 343, f. 20. medew. van Piet C. Rolf (Nijmegen/Brugge 1977). 14 DTB Oberg. 343, f. 81. 3 De dialectsprekers van Utrecht en omgeving worden wel ‘t-dieven’ genoemd, 15 DTB Oberg. 343, f. 32v. omdat zij veelvuldig de –t aan het eind van een woord niet uitspreken (bv. Utrech). 16 BS Winsum 2, 1811, p. 18. Huisnr. 97 Obergum. Deze t-loze vormen wijzen echter niet in die richting. 17 BS Winsum 2, 1815, f. 5v. Huisnr. 97 Obergum. 4 De bovenstaande en volgende gegevens over het Groot Rijks Hospitaal zijn ont- 18 BS Winsum 28, 1831, f. 1. leend aan J.J. Heeren en J.P.H. Wielders, ‘Militaire ziekenhuizen in Nederland en 19 Te Houwerzijl, BS Ulrum 1893, nr. 26. hun betekenis voor de beroepskeuze van een generatie klinische chemici’, in: 20 BS Ulrum 1863, nr. 25. Nederlands Tijdschfrift v. Klinische Chemie en Laboratoriumgeneeskunde (2006) 21 BS Winsum 1818, nr. 21. nr. 31, 53. 22 BS Winsum 2, 1819, nr. 46. 5 Zie P.P.A.M. Verhoeven, ‘Het onderwijs aan de Rijkskweekschool voor Militaire 23 BS Winsum 1822, nr. 34. Geneeskundigen’, in: Nederlands Militair Geneeskundig Tijdschrift, (2009) jrg. 24 BS Winsum 1826, nr. 5. 62,, nr. 6, 205. 25 BS Winsum 1832, nr. 18. 6 Zie ook o.a. www.encyclo.nl/Bubo en G. Kloosterhuis, Praktisch Verklarend 26 BS Winsum 1882, nr. 4. Zakwoordenboek der Geneeskunde (Den Haag 1974, 17e druk) 77. 27 BS Winsum 1895, nr. 7. 7 In vroeger tijden traden dergelijke zwellingen ook op in geval van pest. 28 BS Winsum 1855, nr. 34. 8 De technisch medische gegevens in deze paragraaf ontleen ik aan G. Klooster- 29 BS Winsum 1863, nr. 16. huis, Praktisch Verklarend Zakwoordenboek der Geneeskunde (Den Haag 1974, 30 BS Winsum 1823, nr. 50. 17e druk) 636-637 etc. Met hartelijke dank aan Willem de Boer en Joost Beukema 31 BS Winsum 1850, nr. 8. voor de door hen verstrekte informatie. 32 BS Oldehove 1821, nr. 44. 9 J.F. Kerst, Beknopt Verslag van het geen in de Heelkundige Afdeeling van het Rijks- Militair- Hospitaal ter instructie, te Utrecht: gedurende het jaar 1829, is voorgekomen, door – (Utrecht 1830).

12 BLAD-VULLING mooie bladzijden uit Winsums verleden

De hier helaas in zwart-wit afgebeelde, prachtig gekalligrafeerde bladzijde is afkomstig uit een handgeschreven boek dat in de tweede helft van de vijftiende eeuw ergens in de regio Groningen (Selwerd/Thesinge?) werd vervaardigd . Het manuscript werd naar alle waarschijnlijkheid gemaakt in opdracht van het Dominicanenklooster van Winsum (1276-1585). Momenteel wordt het 321 perkamenten bladzijden tellende boek bewaard in de Koninklijke Bibliotheek te ’s-Gravenhage onder signatuur Hs. 74 G 25. Het is een typisch kloosterboek, een zogenaamd ‘diurnale’. Een diurnale bevatte uitsluitend de teksten van het koorgebed die overdag door de monniken werden gebeden.

Literatuur: Jos.M.M. Hermans, Middeleeuwse handschriften uit Groningse kloosters (Groningen 1988), 76 en Jacques Tersteeg, Monnikenwerk in Winsum (Winsum 2003), 19.

13 Winsum in de Volkstellingen 1795

Eerste Nationale Volkstelling: 1795 De eerste telling wordt georganiseerd in 1795, een moment aan het begin van de Republiek, waar de patriottische idealen nog Van 1795 tot 1970 zijn er in Nederland op min volop aanwezig zijn. Alle ‘heerlijke rechten’ zijn vervallen, dat betekent dat de bevolking zelf zijn vertegenwoordigers in het of meer regelmatige basis volkstellingen bestuur kan gaan kiezen. Een democratisch gekozen volksverte- genwoordiging moet er gevormd worden. Daarvoor is informa- gehouden. Eerst met een tussenpoos van 35 tie nodig over het aantal inwoners van de Republiek. Een volkstelling is dus noodzakelijk. jaar, dan bijna de hele negentiende eeuw met Op basis van deze eerste telling zullen Grondvergaderingen worden gevormd, ieder 500 zielen groot. Deze worden in een een regelmaat van iedere tien jaar. De aanpak, District ingedeeld dat zal bestaan uit 30 grondvergaderingen, dus 15.000 inwoners. Vanuit iedere grondvergadering wordt een de verzamelde gegevens en thema’s van onder- ‘Kiezer’ benoemd, die voor het District een ‘Representant’ moet kiezen. Deze Representanten vormen gezamenlijk de ‘Nationale zoek waren iedere telling weer anders. De Vergadering’. Voor de eerste Nationale Vergadering worden ‘Provisionele Representanten’ benoemd. De bekende Winsumer indeling van de gemeenten en de uitsplitsing Geert Reinders wordt in 1798 gekozen als Representant vanuit het District Scheemda. Tot 1801 zal hij in de nationale politiek W i n s h e m van die gemeenten naar dorpen en gehuchten actief zijn.

zijn zeer wisselend uitgevoerd. Een systemati- Bataafsche Vryheid

sche vergelijking van de bevolking van de oude De Districten in Holland, die door de Commissie wor- b u l l e t i n den voorgesteld, zijn steeds genoemd naar de ‘rivieren gemeente Winsum door de jaren heen op basis die door dezelve stromen, of Zeeën of Meeren waaraan n f o

I zij gelegen zijn’, en niet naar de ‘volkrijkste’ plaats in van de Volkstellingen is dus het district. Dit is door de Commissie gedaan om ‘alle jalousy voor te komen, en ook in deezen het grondbe- niet mogelijk. ginsel van de gelykheid getrouw te blyven’. Zo ligt Win- sum van 1798 tot 1801 in het Departement van de Toch zijn deze tellingen een bijzondere bron Eems, een gebied dat het noorden van Friesland en Gro- ningen besloeg. van informatie. Deze bron is sinds enkele Een andere, minder welwillende verklaring voor deze naamgeving is overigens dat men hiermee zo snel jaren heel toegankelijk, namelijk via de mogelijk iedere herinnering aan de XVII Verenigde Provinciën wilde uitwissen. website www.volkstellingen.nl.

In dit eerste artikel ga ik in op de telling van De publicatie van de resultaten van de Volkstelling wordt in 1796 uitgegeven in twee delen: een deel heeft betrekking op de 1795. Eerst bespreek ik de opzet van de telling, hele Republiek, het andere uitsluitend op de provincie Holland. Het eerste deel is getiteld Generaale volksmeenigte in de vervolgens kijk ik naar de rapportage voor de Bataafsche Republiek. Dit rapport is uitgegeven ‘op last der commissie tot het ontwerpen van een plan van constitutie voor provincie Groningen, tenslotte zoom ik in op het volk van Nederland’. De resultaten van de telling zouden onder meer dienen om te komen tot een ‘geregelde keuze van Winsum. Kiezers, en door dezelven van Representanten tot eene Natio- naale Conventie, of Algemeene Nationaale Vergadering’. Kort- om, een nobel democratisch doel. In het ‘tweede Jaar der Bataafsche Vryheid’ brengt de Commissie verslag uit van haar werkzaamheden. De ‘Commissie tot het Ontwerpen van een Plan van Constitutie voor het Volk van Nederland’ heeft vervolgens een viertal Gecommitteerden verzocht ‘de Lysten der tellingen van het volk

14 in de byzondere Gewesten te doen Deze lijst bevat voor Groningen de volgende districten en plaatsen: drukken, zo als die aan de gemelde Commissie van tyd tot tyd waren Namen der Districten Namen der kiezers- Getal der representanten ingezonden’. Deze Gecommitteer- vergaderingen den brachten op hun beurt rapport Groningen Groningen 2 uit en lichtten in het Voorbericht hun werkwijze toe. De Gewesten Het Gorecht Groningen (inbegrepen bij Groningen) hebben de opdracht voor de tellin- gen niet allemaal even ‘stiptelijk’ Het Westerquartier Zuidhorn 1 opgevolgd, klagen de Gecommit- teerden. Gelukkig lezen wij dat Hunsingo Onderdendam 1 men in Groningen zijn taak serieus heeft genomen: Fivelingo Appingedam 1

‘By de telling van GRONINGEN de Oldambten Scheemda 1 hebben wy de voorgestelde inrich- De Veen-Colonien Veendam 1 ting en orde wel kunnen volgen, doch ontdekt dat by eene naauw- Westerwolde en Winschoten 1 keurige optelling het getal der Zie- Woldoldampt len van dat Gewest, zoals het zelve aan de Commissie was toegezon- Dus in het geheel uit 8 den, niet bedroeg 114.565 maar Groningen 114.655’.

De grondvergaderingen moesten volgens het Reglement ieder Kiezers-Vergadering voor de Representanten der Nationale Ver- W i n s h e m uit 500 Zielen bestaan, deze kozen een afgevaardigde, ook wel gadering, representeerende het Volk van Nederland, gehouden een Kiezer genoemd. Uit elke 15000 Zielen kwamen vervolgens zijn’. 30 Kiezers bij elkaar om tijdens een Hoofdvergadering één Winsum staat gerangschikt in het district Westerquartier. Uit de Representant te kiezen. Echter dit is niet helemaal haalbaar ‘oude gemeente Winsum’ worden verder genoemd Obergum, gebleken, ‘vermids men genoodzaakt was zig min of meer na de Bellingeweer, Maarhuizen. Ranum is in deze indeling onder b u l l e t i n bevolking of plaatselijke schikkingen te regelen’. Hunsingo te vinden. Aldus zijn er 126 in plaats van 125 representanten gekozen. In het voorstel voor de afvaardiging van representanten naar de

I n f o Evenzo zijn de districten niet helemaal volgens het uitgangs- Nationale Conventie wordt voor Het Westerquartier één afge- punt van 15000 zielen ingedeeld, maar is de plaatselijke situatie vaardigde toegewezen, terwijl de Hoofd- of Kiezersvergadering soms bepalend geweest voor de indeling. in Zuidhorn zou moeten plaatsvinden. Hunsingo heeft eveneens De Commissie sluit af met de volgende passage: recht op een afgevaardigde, terwijl de Hoofdvergadering in Onderdendam is gedacht. De Provincie Groningen krijgt in totaal 10 representanten. De totale bevolking van de Provincie Groningen bedraagt 114.555 Zielen of Ingezeetenen. Afgezien van de provinciale lijsten is er een aantal bijzondere overzichten opgenomen. Een opmerkelijke lijst is de ‘Alphabeti- sche lijst van plaatsen’, waar alle getelde plaatsen voor heel Nederland met het aantal zielen in zijn opgenomen. Vooral de Recapitulatie van deze lijst is tamelijk bizar te noemen, aange- zien men dan de totalen te zien krijgt van het aantal inwoners van bijvoorbeeld alle plaatsen beginnend met een A, met een B, enzovoorts. Het aantal inwoners is vanuit dat oogpunt gezien

Rapportage Provincie Groningen Per provincie zijn de cijfers in verschillende lijsten onderge- bracht. De gegevens waar wij naar op zoek zijn staan in de lijst ‘Generaale volksmeenigte in de Bataafsche republiek, Volkstel- ling in Groningen’. Hierin zijn per district dorpen opgenomen met het aantal zielen en Grondvergaderingen. De districten zijn: Groningen, Gorecht, Westerquartier, Hunsingo, Fievelingo, De Oldampten, Veen-Colonien en Westerwold en Woldoldampt. De illustratie van Gosch is een afbeelding van de Bataafse Maagd, met aan haar voeten een Bataafse Leeuw. Deze is in 1796 gekozen door de Verder is opgenomen een ‘Lyst der plaatsen, daar de Hoofd- of Bataafse Republiek om het welvaren van het land te verbeelden.

15 bijzonder laag in de categorie plaatsen beginnend met een Q. De afbeelding van de Republiek is een momentopname. In de Franse tijd Per provincie zijn tenslotte alle lijsten opgeteld, de totalen staan wijzigde de indeling van gebieden, provincies en gemeente zeer gere- in het overzicht ‘Volksmenigte in de Bataafsche Republiek’. geld. W i n s h e m

Hieruit blijkt dat de Bataafsche Republiek bijna 2 miljoen inwo- ners telde, 1.880.463 zielen om precies te zijn. zou moeten komen. Hiertoe zijn combinaties van dorpen gemaakt, die voor de hedendaagse beschouwer niet altijd Winsum in 1795 logisch lijken. De betreffende plaatsen grenzen in een aantal b u l l e t i n In deze eerste Volkstelling is alleen het aantal inwoners of ‘zie- gevallen niet aan elkaar. De combinatie van plaatsen die samen len’ per plaats geteld. Dit hing samen met het beperkte doel van één grondvergadering vormden wijkt bovendien op verschillen-

I n f o de telling. De begrenzing is niet op kaart terug te vinden, dus de de punten af van de huidige gemeentegrenzen of regiogrenzen. toedeling van huizen in het buitengebied is niet exact terug te Per 15000 zielen was er vervolgens een Hoofd- of Kiezersverga- vinden. dering. De afgevaardigden uit Hunsingo kwamen bijeen in In bijgaande lijst zijn de dorpen, de grondvergaderingen en het Onderdendam om een Representant te kiezen. Die uit het Wes- aantal zielen te zien van de dorpen die bij de huidige gemeente terquartier togen naar Zuidhorn, en de dorpen Adorp, Sauwert Winsum horen. Uitgangspunt van de ‘Commissie voor Telling en Harssens behoorden bij Gorecht en hadden in Groningen hun en Verdeeling’ is dat er per 500 zielen een Grondvergadering Kiezersvergadering. Er waren in onze provincie in totaal 10 Representanten te benoemen. (De indeling werd al snel weer gewijzigd, zodat we Geert Reinders in 1798 voor Scheemda in de Nationale Vergade- District plaatsen inwoners ring aantreffen en niet voor het Westerquartier.) In het overzicht hiernaast is de verdeling van De Gorecht: Adorp en Harsens, Souwert, 285+207 Districten en de plaatsen van de huidige gemeente Westerquartier Feerwert en Saaksum 231+148 Winsum in 1795 weergegeven. Esinge 416 Garnwert 443 Winsum staat gerangschikt in het district Wester- Oostum, Fransum, Den Ham 63, 127, 237 quartier. Uit de ‘oude gemeente Winsum’ vormen Wierum, Dorkwert, Hogemeden 183+119+195 Obergum en Bellingeweer samen een grondverga- Wetsinge en Noordwolde 140+ 198 dering. Ranum, onderdeel van het kerspel Bellin- Winsum 543 geweer, is onder Hunsingo te vinden en vormt Obergum en Bellingeweer 524+65 samen met Tinallinge en Rasquert een grondver- Maarhuizen, Maarslagt, gadering. Mensi-gerweer 127+173+150 De combinatie van Feerwert en Saaksum is ken- Hunsingo: Den Andel, Westernieland 244+332 nelijk gemaakt met het oog op het volmaken van Saaxumhuisen en Eenrum 154+768, dus 2 de 500 Zielen, benodigd voor een grondvergade- grondvergaderingen ring. Ezinge ligt daar weliswaar tussenin, maar is Ranum, Tinnallinge, Rasquert53+161+287 groot genoeg voor een eigen vergadering. Baflo 417 Maarhuizen, hier samengevoegd met Maarslag en Mensingeweer, is ook zo’n keuze die waarschijn-

16 lijk is bepaald door de noodzaak om combinaties van circa 500 liefst 127! Hier zijn waarschijnlijk andere gehuchten en ver- inwoners te maken. Eenrum was met maar liefst 768 zielen een spreide huizen bij opgenomen. Ook Ranum heeft vandaag niet relatief grote plaats voor die tijd. Saaxumhuizen vult redelijk meer de hier vermelde 53 inwoners. In dit overzicht ontbreken het vereiste aantal van 1000 Zielen aan, zodat voor deze combi- de buurtschappen Schilligeham en Klein Garnwerd, die in latere natie twee grondvergaderingen kunnen worden belegd. Hoe de Volkstellingen wel een aparte vermelding krijgen.

Winsum tussen 1795 en 1830 Aangezien pas in 1830 GENERAALE VOLKSMEENIGTE IN DE BATAAFSCHE REPUBLIEK - VOLKSTELLING IN GRONINGEN de eerstvolgende volks- telling in het Koninkrijk ProvincieDistrict Plaats Zielen Grondvergaderingen Nederland zal plaats- vinden, heb ik hier enige Groningen GORECHT. Adorp en Harssens 285 1 informatie opgenomen GORECHT. Souwert 207 } over de tussenliggende WESTERQUARTIER. Feerwert 231 } periode. In de Franse tijd WESTERQUARTIER. Esinge 416 1 zijn namelijk nog enkele WESTERQUARTIER. Garnwert 443 1 tellingen uitgevoerd, die WESTERQUARTIER. Oostum 63 1 niet terugkomen in het WESTERQUARTIER. Wierum 183 1 overzicht dat op Volks- WESTERQUARTIER. Wetsinge 140 1 tellingen.nl te vinden is. WESTERQUARTIER. Winsum 543 1 In 1798 werden besturen WESTERQUARTIER. Obergum 425 1 gevormd voor gebie- WESTERQUARTIER. Bellingeweer 65 } den met circa 2000 WESTERQUARTIER. Maarhuizen 127 } inwoners. Winsum (1816 HUNSINGO. Den Andel 332 } inwoners) omvatte Win- HUNSINGO. Saaxumhuisen 154 } sum, Adorp, Harssens, HUNSINGO. Ranum 53 1 Sauwerd, Zuidwolde, HUNSINGO. Tinnallinge 161 } Noordwolde en Wetsin- HUNSINGO. Rasquert 287 } ge. Het bestuur bestond HUNSINGO. Baflo 417 1 uit G.W.G. van der Tuuk, predikant, Jonathan Gre- 4532 ben, horlogemaker, bei- den uit Winsum, E. Stra- ting, predikant te Adorp, J.F. Dinkgreve, predikant te Noordwolde, en zielen over de twee vergaderingen werden verdeeld is niet te Daniel Rijkens, boer te Zuidwolde. achterhalen. Obergum (1858 inwoners) bestond uit Obergum, Bellingeweer, De toedeling van Plaatsen aan Districten is voor de hedendaagse Maarslag, Maarhuizen, Ranum, Tinallinge en Rasquert.2 In het lezer af en toe vreemd: Wetsinge, Noordwolde, Winsum, Ober- bestuur zaten Pieter Visser, koopman en schutter, Gerrit Nien- gum en Bellingeweer horen in de huidige tijd bij Hunsin- go en niet bij het Westerquar- tier.

Aantal inwoners Het inwoneraantal van het grondgebied van de huidige gemeente Winsum bedraagt 4532, hoewel zoals gezegd niet precies bekend is hoe de begrenzing van de plaatsen in 1795 was. De ‘oude gemeente Winsum’ (bestaan- de uit de Plaatsen Winsum, Obergum, Bellingeweer, Maarhuizen en Ranum) heeft in 1795 1213 inwoners.1 Opvallend is het aantal inwo- ners van Maarhuizen: maar

17 I n f o b u l l e t i n W i n s h e m oa rge nomtei vrd edln a noesover inwoners van verdeling de gehandhaafd, dorpen. over de niet is informatie gehuchten zijn. geen en er aanwezig zodat dorpen 1485. kleinere Onderdendam Winsum naar in inwoners, indeling 781 maart telde formulie- 7 de Adorp voor volkstelling plaats, deze een moesten vond opnieuw 1815 ren februari decreet 22 landelijk Op per gehouden. werd negentiende 1815 gehele In de zijn. daarna de zal geval zoals het boeren in eeuw meerderheid, de de zijn predikanten 1811 in van (Patriottische) veruit gemeentebestuur verlichte het In een de omwenteling. predikanten het van hebben dit 1798 aandeel weerspiegelt in Waarschijnlijk Winsum vertegenwoordiging. van grote bestuur Wetsinge. het en In 781. Sauwerd is 1811 Harssens, in Adorp, inwoners kerspels Aantal Reitdiep), de uit (beoosten gevormd Wierum wordt Adorp gemeente was De inwoners Aantal Derks Tuuk. 1419. der Jan Formsma) (volgens van D.J. landbouwer, en Puma, landbouwer Zwart, Harms Pettinga, Wijtzes Hindrik Jan deurwaarder, landbouwer, Borgman, Pieter Sijtsema, Nicolaus pelmulder, S. landbouwer, Pest- Elema, Gerhardus Jan landbouwer, rentenier, man, Bellingeweer, van ‘Heer’ Durleu Pet- landbouwer, rus Wierda, Willems Hero waren heelmeester, raden Numan, werdmunicipale S.H. adjunct Maire hoedenmaker, Garn- Winsum. Bour, de en Klein Jacob Ranum Bellingeweer, Maarhuizen, uit Obergum, Winsum werd, gemeente kei- 1811 Franse de Vanaf gewijzigd. het opnieuw bestond van werd indeling deel lokale Holland De Koninkrijk zerrijk. het werd 1810 In Keizerrijk Franse het in Winsum Dat moeilijk. zijn. erg eenduidig heen jaren niet de over begrenzingen vergelijkingen de maakt dat wordt wel Winsum blijkt gemeente Hieruit de Reitdiep tot het wel gerekend. beoosten dat terwijl Garnwerd genoemd, bovendien niet wordt betrekking. tabel gebied de Bel- groter In en een Ranum deze op voor waarschijnlijk in inwoners heeft Het 181 lingeweer gemeld. van overtuiging totaal kerkelijke vermelde de Bijlage is III Bijlage tegen In komen voorschijn 1795. te in Bel- inwoners 65 voor 64 ligt terwijl II aangetroffen, Ranum Bijlage waren 1795 uit voor in lingeweer 57 die 53 van helaas de aantal zijn bij dicht gevonden deze maar Het het wonen, inwo- meegeteld. adres en en/of niet het echtgenotes gezinshoofd op dus het familieleden kunnen nende alleen Er kinderen. gezin Obergum, aantal per totaal Winsum, vermeldt op II Bijlage betrekking alleen Bellingeweer. en Ranum heeft dienstboden, tabel kinderen, zijn. vinden Deze te gezinshoofden, boeren en meer ambtenaren schapen, paarden, onder tellin- waarin van Formsma, in gen opgenomen statistiek een is 1808 Geert Uit secretaris en Bellingeweer, President van Reinders. Reitdiep. heer het Sauwerd, Durleu, beoosten Pieter werd Wierum Wetsinge, en Harssens Bellingeweer, Adorp, Schouwerzijl, omvat Winsum indeling. Winsum, Maarhuizen, Obergum, nieuwe Tinallinge, Ranum, een Garnwerd, Klein alweer dan er kwam Baflo. 1808 te landbouwer In Roon, Obergum, Jan land- en Tuuk, te Maarhuizen der te van J.D. bouwer beiden Maarslag, te landbouwer administratie, Egberts, Evert der hoofdbediende huis, 4 5 easi ude nu is Helaas 3 18 5 4 3 2 1 ilg I .9:Saite 88(rh eet et n.N.572). Nr. Inv. Best. Gewest. (Arch. 1808 Statistiek 97: p. II, Bijlage in: Formsma, W.J. Dr. 1850’, voor ‘Winsum Oudhof. J. en Maarseveen van en J.G.S.J. Horik, Beroeps- van M.P.M. Volks-, digitale de 1795-2001. met Woningtellingen Onderzoek geteld, Nederland eeuwen Twee Literatuurverwijzing nhtvled rie a kiga pd oktligvan Volkstelling de op ingaan ik zal artikel 1830. volgende het In inde- de gemeenten. in de wor- van wijzigingen ling conclusies voortdurende vergaande de gezien geen verbonden, kunnen den tabel deze aan inwoners Echter 272 tijd overzicht jaar 20 onderstaande erbij. in die het gestaag, zoals groeit is Winsum Winsum’ samengesteld afgedrukt. ‘gemeente werd de 1811 van vanaf verzameld. grondgebied overtuiging het godsdienstige gezinssamenstelling, Voor de de en over beroep informatie het enige leeftijd, is tel- de 1808 In van verzamelen. te ling zon- bevolking geteld, de Plaats over per gegevens inwoners verdere aantal der het uitsluitend is 1795 In Afsluitend ieevndrSchoor der van Tineke anedboRide othe oeikngbjwre eed(93). geteld worden bij nog mogelijk hier moet Reitdiep b/o Garnwerd eFas idi Ubbega, in Tijd Franse De Heer, en Boer 97. p. ibidem, in: Formsma, W.J. 1850’, voor ‘Winsum ism11 4011 1485 1419 1410 1213 Winsum neBotke. Ynte 7510 811815 1811 1808 1795 r ..Bke,Sued dr 2000. Adorp Sauwerd/ Bakker, J.G. Ir. ne eatevnOWA onta ..Doorn, P.K. Boonstra, O.W.A. van redactie Onder ism eekok1982. Gedenkboek Winsum, daarin 1982, Gedenkboek Winsum, Op de foto van links naar rechts: Bovenste rij: W. Reker, G. Huitsing, H.J. Schuilenberg, P.E.Drewes, G. Maring, H..Venhuizen, M. Maring Azn; 2e rij: N. Knoop, L. Heerema, Jant. Huitsing, F.Heerema, J. Poppen, J. Brouwer, H. Brink, H. Zeldenrust, P.J. Evenhuis, M. Maring Mzn; 3e rij: dirigent M. Hammingh, J.B. Oosterhof, J. de Vries, J. van Dijk, G. Venhuizen, J. Schuilenberg, R.K. van W i n s h e m Dijk, K. Kasper, E. Mollema, A. Maring Mzn; voorzitter H.. Heerema; 4e rij: F.Kooijinga, H. Heerema, M. Brander, M.F.Brands, Th. Bos, G. Heerema, J. Kooijinga, R..Reker, E. van der Veen, J.J. Siegers, W.R. Boiten. b u l l e t i n Jubileum Christelijke Muziekvereniging

I n f o De Bazuin: 90 jaar!

Reeds eerder werd in dit blad onder de kop ‘82 jaar en nog steeds jong’ weer feestelijk de straat op. een uitvoerig verslag gepubliceerd over de Christelijke Muziekvereni- Ook na het vertrek van dirigent Hammingh ging het met de ver- ging De Bazuin te Winsum (namelijk in nummer 3 van jaargang 2002). eniging (en gaat het nu ook nog) heel goed. Thans staat de ver- Omdat De Bazuin vorig jaar (2010) 90 jaar bestond, is in dit nummer eniging onder de bezielende leiding van Henk Smit. De oplei- van Info Winshem nog een foto van de vereniging in 1952 opgenomen, ding van jeugdige muzikanten is in goede handen van Janneke alsmede een korte beschrijving van de geschiedenis van De Bazuin. Kuipers. Zij heeft ook de leiding van het inmiddels opgerichte De oprichting van de vereniging vond plaats op 14 januari 1920 in de Jeugdcorps van de Bazuin, ‘Twister’genaamd. toenmalige Gereformeerde School aan de Schoolstraat te Obergum. Er Het jubileumjaar 2010 stond bol van activiteiten: werd gestart met 17 leden. In de notulen van de oprichtingsvergadering - 15 en 16 januari jubileumconcerten, -30 april het Oranjecon- staat: ‘daarna was de bespreking afgelopen en ging een ieder echt muzi- cert, -12 juni concert op een podium (ponton) in het Winsumer- kaal huiswaarts’. Dat ging dus zeer snel! diep bij De Boog, -16 oktober open presentatie en reünie en op De jonge vereniging kreeg in februari 1920 de naam De Bazuin (afge- 27 november concert (Evensong/Engelse hymnes). leid van Psalm 150, in welke psalm diverse muziekinstrumenten worden In 1952 emigreerde de familie Heerke Heerema naar Canada. genoemd, waaronder ook de bazuin). Heerke Heerema was tot die tijd voorzitter van De Bazuin. Ook Instrumenten konden reeds kort na de oprichting worden aangeschaft en de gezinnen van zijn beide zoons Hendrik en Fred maakten die op 15 april 1921 werd reeds de eerste uitvoering gegeven (zie afbeel- overtocht. Vóór het vertrek werd de boven afgedrukte foto ding van het programma). gemaakt van De Bazuin. In 1923 werd een prachtig vaandel aangeboden. Dit vaandel is nog steeds in gebruik. De Bazuin heeft zich sinds de oprichting in 1920 in de daarop- De eerste dirigent van het corps was Martinus Hammingh uit Bedum. volgende 90 jaar een aansprekende en vooral welluidende plaats Onder zijn leiding (tot 1956) ging het bergopwaarts met de vereniging. in Winsum-Obergum verworven. Tijdens de oorlogsjaren moest ook De Bazuin op bevel van de Duitse bezetting zich aansluiten bij de Kunst- en Cultuurkamer, maar dat wei- Joh.Huitsing gerde de vereniging. Gedurende enkele jaren werd de vereniging daar- om verboden, maar direct na de Tweede Wereldoorlog ging De Bazuin

19 Vereniging Winsumer IJsbaan. Doudestieds

Borgman te Winsum, de 27 leden bijeengekomen en onmiddel- De Vereniging lijk is een vereniging opgericht en een reglement vastgesteld waarin werd bepaald: ‘de genoegens van het ijsvermaak te ver- Winsumer IJsbaan, de oudste nog bestaande plaatse- hoogen door zoveel mogelijk middelen aan te wenden, om de veiligheid en de bruikbaarheid van het ijs te bevorderen; hier- lijke vereniging, heeft een historierijk verleden achter toe, zoo ver oorbaar, met het Bestuur der Gemeente in overleg te treden en het toezigt op de baanvegers uit te oefenen; wijders, zich. Hieronder volgen enige bijzonderheden over om op geschikte tijden, door het uitlooven van prijzen, hardrij- derijen te doen houden, en alles aan te wenden wat in betamelij- deze vereniging. ken zin het ijs tot een veld van velerlei genoegens maken kan’. Een onderdeel der folklore had gestalte gekregen en voor wat Oprichting Winsum betreft is deze, men mag heus wel zeggen historische Er bestond in 1865 de gedachte om voor het eigen dorp, de daad gesteld door de heren H.W. Wierda, president, S.A. Schuit, medebewoners, iets te doen via de ijssport. Er was de steeds vicepresident, J. Borgman, secretaris-penningmeester, Jhr. Mr. terugkerende werkloosheid in de wintermaanden, armoede, de I.W.F.J. du Peijrord van Breugel en J.E. Knol. binnenschippers lagen ingevroren en jarenlang was het gewoon- te op het ijs gelegenheid te bieden enig geld, maar meestal Uit de historie levensmiddelen te verdienen. Naast andere steunverlening uiter- Door het bestuur is, na de oprichting van de vereniging, onmid- aard. Het kan gevoeglijk worden aangenomen, dat het ontstaan dellijk diplomatiek ‘geregeerd’, want Winsum-Obergum telde van verschillende ijsclubs met deze achtergronden te maken vier kasteleins, namelijk de heren A. Borgman, D. Hofman, J. heeft. Het is aannemelijk dat deze in de jaren gegroeide Takens en J. Henkel en omdat zij allen leden van de vereniging gewoontes ook ten grondslag liggen aan de vereniging Winsu- waren geworden, was er bij het organiseren van activiteiten van- mer IJsbaan en ertoe heeft geleid dat in ‘eene bijeenkomst, zelfsprekend een wijs beleid nodig. Daarom werd besloten dat gehouden te Winsum, den 12 Maart 1865, door 27 leden eene ‘in volgorde, zooals bij loting zal worden bepaald, de prijzen en vereniging opgerigt is, ter bevordering der ijsvermakelijkheden premiën zullen worden uitgereikt’. Maar…. tevens werd in de gemeente Winsum’, zoals in het notulenboek valt te lezen. bepaald, ‘dat door ieder hunner voor het ragt van loten vijf gul- Hoe het ook zij, op de genoemde datum zijn, ten huize van A.S. den moet worden betaald voor iedere hardrijderij, die gehouden

20 wordt, alzoo voor vier hardrijderijen twintig gulden, welke bij- verwachtingen. De scholen hadden ’s middag vrijaf gekregen. dragen telkens daags na de gehouden hardrijderij zullen worden ‘Ook des avonds was de baan geheel bezet’, zo staat geschreven ingevorderd’. in het jaarverslag 1953-’54. Later kwam er verlichting en werd Bij het uitschrijven van rijderijen mochten ‘de prijzen en pre- een ijstent bij de baan gebouwd. In 1985 is deze ijsbaan ten miën tezamen hoogstens twintig gulden bedragen’. Lang heeft offer gevallen aan de waterrecreatie. Op de plaats van de baan men dat standpunt evenwel niet kunnen handhaven en in 1867 kwam, zoals gemeld, een camping en er kwamen aanlegplaatsen reeds werd besloten de prijs op 100 gulden en de premie op voor boten. Ten oosten van de wijk Ripperda werd een noodijs- vijfentwintig gulden te stellen. De eerste wedstrijd met voor die baan aangelegd en sinds 1988 beschikt de vereniging over een tijd hoge prijzen werd gehouden op 10 januari 1868 met als nieuwe moderne ijsbaan met optimale verlichting, gelegen aan entreeprijzen 50 cent voor mannelijke ingezetenen en 25 cent de Netlaan achter het verpleeghuis De Twaalf Hoven. voor vrouwelijke en voor vreemdelingen. Aan die eerste wed- strijd namen veertig personen deel, waaronder vier uit Fries- Noorder Rondritten. land. Winnaar is geworden J. Jongsma uit Dokkum. Dit succes Eén van de belangrijkste onderdelen van de werkzaamheden heeft er toe geleid dat op vrijdag 17 januari meteen een rijderij van de Winsumer IJsbaan is ongetwijfeld de organisatie van de voor vrouwen werd uitgeschreven om prijzen van f 75,- en Noorder Rondritten geweest. Dit evenement, dat toch mag wor- f 25,-. Het ging financieel blijkbaar goed met de vereniging, den beschouwd als zeer belangrijk op wedstrijd- en toertochten- want in de vergadering van 23 januari 1869 is zelfs besloten de gebied, heeft de Winsumer IJsbaan niet alleen van nabij meege- contributie van f 2,- terug te brengen tot f 1,- . Tot 1870 is het maakt, maar ook nam de vereniging er actief aan deel. Eigenlijk daarna volgehouden de prijzen der wedstrijden niet hoger te mag worden gesteld, dat het ontstaan van de Noorder Rondrit- stellen dan f 75,- en f 20,- . Toen, ineens, ging het voor een ten grondt in de Winsumer IJsbaan, want het is de heer G. Har- wedstrijd voor mannen omhoog tot f 100,- , f 20,- , f 5,- , en kema geweest, die op 2 november 1935 (bij Til), in een vergade- f 5,- . Op 22 februari van dat jaar is zelfs een eerste prijs uitge- ring de suggestie heeft gedaan een soort Elfstedentocht, maar loofd van f 110,- met een premie van f 30,- . dan eenvoudiger, te houden. Het bestuur heeft erover nagedacht en op 8 januari 1940 is, ter gelegenheid van het vijftienjarig Kon. Ned. Schaatsenrijdersbond bestaan van de Noorder IJsbond, bij wat de eerste Noorder W i n s h e m De Vereniging Winsumer IJsbaan verleende medewerking aan Rondritten genoemd kunnen worden, Winsum als startplaats het oprichten van wat nu de Koninklijke Nederlandse Schaat- gekozen. Zowel het gemeentebestuur, als de Commissaris der senrijders Bond heet. Toen namelijk de algemene vergadering Koningin en de Wierdastichting hadden er extra prijzen voor van de vereniging op 9 augustus 1882 plaats vond ten huize van beschikbaar gesteld. Er was een 144 km lange tocht uitgezet. J. Westerdijk te Obergum, werd mededeling gedaan van het ont- Winnaar werd G. Duiker uit Groningen. Een jaar later, op 18 b u l l e t i n vangen van een brief ‘van eene commissie van leden van eenige januari 1941 werd voor de tweede maal dit schaatsevenement ijsvereenigingen, houdende toezegging van Concept-statuten gehouden, eveneens vanuit Winsum. Lou Geveke uit Leeuwar-

I n f o voor het oprichten van een schaatsenrijdersbond in Nederland, den won. Er waren 400 inschrijvingen voor de presta- ten doel hebbende het Schaatsenrijden te bevorderen en aan te tie(wedstrijd)tocht en 1300 voor de toertocht. De Noorder moedigen en de belangen bij Internationale Wedstrijden te Rondritten maakten zeer veel naam in het land en in de jaarver- bevorderen’. gadering van 7 november 1942 heeft het bestuur van de Winsu- Op 17 september 1882 is daarop te Amsterdam een vergadering mer IJsbaan besloten een aparte commissie Noorder Rondritten gehouden waarop de Winsumer IJsbaan vertegenwoordigd is te benoemen. De commissie werd later omgezet in een stich- geweest door Mr. S.M.S. de Ranitz. Het initiatief bleek geno- ting. men te zijn door de Amsterdamse Skating Club. Buiten deze en Later werd Appingedam ook startplaats voor de toertocht. Win- de Winsumer IJsbaan waren vertegenwoordigd de IJsvereniging sum bleef alleen start- en finishplaats voor de wedstrijdtocht. te Groningen, Thialf te Heerenveen, IJsclub Leeuwarden, Kra- Nadien werden nog de volgende vijf Noorder Rondritten vanuit lingen en Omstreken te Rotterdam, Studenten IJsclub Leiden, Winsum gehouden: Amsterdamse IJsclub, IJsclub Haarlem en Omstreken en de -17 januari 1942: winnaar wedstrijdtocht A.A. de Vries, Frane- Vereniging voor Volksvermaken te Steenwijk. ker; -21 december 1946: winnaar wedstrijdtocht A.A. de Vries, Fra- IJsbaan neker; In de eerste jaren van het bestaan van de Winsumer IJsbaan -3 februari 1954: winnaar wedstrijdtocht P. Kruger, Middel- moest worden gereden op het Omsnijdingskanaal bij Obergum. stum; Men was, bij gebrek aan een ijsbaan, afhankelijk van de streng- -28 december 1961: winnaar wedstrijdtocht A. Verhoeven, Dus- heid van de winter, omdat het open water betrof. Door de jaren sen; heen is meermalen gepraat over de aanleg van een ijsbaan. Dit -26 januari 1963: winnaar wedstrijdtocht J. Uitham, Noorderho- stuitte meestal af op de daarmee gepaard gaande financiën. gebrug. Later werden de wedstrijden georganiseerd op het Winsumer- De tochten werden georganiseerd vanuit hotel Til, later Bron, diep. Maar eindelijk was het dan zover. Na zevenenzestig nabij de Winsumer Boog. jaren…. Winsum–Obergum had zijn eigen ijsvlakte en in de Door een statutenwijziging is Baflo later aangewezen als start- winter 1953-1954 kon deze in gebruik worden genomen. De ijs- en finishplaats van de wedstrijdtocht. Bovendien was de zaalac- baan werd aangelegd op de plaats van de huidige camping aan commodatie niet meer voldoende in Winsum. de westzijde van het dorp. Op 7 januari 1954 kon het bestuur de ijsbaan openstellen des middags om 2 uur bij een temperatuur Eeuwfeest. van één graad onder nul. De opkomst overtrof wel de stoutste Op 12 maart 1965 werd het honderdjarig bestaan van de vereni-

21 ging Winsumer IJsbaan op grootse wijze gevierd in het toenma- lige hotel J. Bron. Voor de leden werd een cabaretprogramma gebracht met medewerking van onder meer Pieter Piekos, Annie de Reuver en De Spelbrekers. De muzikale omlijsting werd ver- zorgd door de vermaarde Groninger organist Willy Weits. Voor- afgaande aan de feestavond gaf het bestuur een receptie. Het bestuur bestond toen uit: J.C. Mekel voorzitter, G. Dekens secretaris, P.J. Beins penningmeester, J. Bruins vicevoorzitter, J.O. Timmer vicesecretaris, J. Groeneveld vice-penningmeester. Commissarissen waren: A. van der Veen, Hendrik van der Veen, R. Akker en J. Timmer Jzn.

P.Noord W i n s h e m b u l l e t i n

IJsbaangebouwtje (foto P.Noord)..

I n f o De Winsumer IJsbaan heeft in het verleden flink van zich doen Bij de oude ijsbaan, aan de westkant van het dorp, heeft een spreken. Als het ijs op het kanaal sterk genoeg was, dan aantal jaren een houten keet gestaan, ook wel genaamd de blok- schroomde men niet om hardrijderijen te gaan houden. Een hut. belangrijke gebeurtenis was het vijftigjarig bestaan van de ver- Het gebouwtje deed dienst als opbergruimte voor ijsbaanattri- eniging in 1915. Pas op 27 januari 1917 kon de jubileumrijderij buten. Ook was er een ruimte voor de schaatsers om zich even plaatsvinden. Niet minder dan driehonderd gulden aan prijzen te warmen en een consumptie te nuttigen. De belangrijkste en een zilveren medaille van de Koningin vormden de trekpleis- onderdelen van de blokhut dateren al uit 1913. Toen besloot het ter voor tal van kortebaancracks. Voor zeer veel publiek reden bestuur van de in 1910 opgerichte gymnastiekvereniging Win- mannen als Goodijk, Poepjes, Dijkhuis, Riedstra en anderen een sum-Obergum (thans Jupiter) tot de bouw van een eigen gym- zeldzaam mooie en eerlijke wedstrijd, die door Riedstra uit Oen- nastiekgebouw aan de Oosterstraat. Later, in 1931, werd het kerk werd gewonnen. Enkele weken later, op 10 februari, werd bouwwerk verplaatst naar de Wierdaweg, naast de garage van wederom een rijderij gehouden, waar de 33-jarige plaatselijke Dijkema. De gymnastiekruimte had een afmeting van tien bij favoriet, Gerrit Sissing (op de foto derde van links met pet) de acht meter. Verder bevonden zich in het gebouw twee kleedka- eerste prijs in de wacht sleepte. Bestuursleden waren toen, op de mers van drie bij twee meter elk en een toilet met ton. De ver- bovenstaande foto van links naar rechts: P. ten Hoorn, H. Tim- warming gebeurde door een kolenkachel. Toen in 1953 het mer, H. van der Veen, B. Bruins Hzn, , J. Timmer, P. Bruins, gymnastiekgebouw aan de Schouwerzijlsterweg klaar was, Kruidering, W. Louwes en B. Harkema. De meesten zijn herken- moest het houten gebouw aan de Wierdaweg plaatsmaken voor baar aan een speciaal gemaakt onderscheidingsteken op hun lin- een diepvriesgebouw. De ijsvereniging toonde wel belangstel- ker revers. ling voor het bouwwerk. Van de afbraak werd bij de ijsbaan aan de westkant van het dorp een ‘ijsbaankeetje’ gebouwd. Toen de ( Uit: Kent u ze nog de Winsumers, door P. Noord.) ijsbaan een camping werd, heeft de campinghouder het nog jaren gebruikt als kantoor- en opslagruimte. In april 2001 ver- dween de blokhut in verband met nieuwbouw bij de camping Marenland.

P.Noord.

22 I n f o b u l l e t i n W i n s h e m ctgt naPuon,saneahe invdr(Koos vader is Raangs zijn Koos en Stoepker’. achter Raangs Freerk Reinder staande tussen persoon Paulowna, De Raangs). woon- Anna Raangs, Reinder te is lid achtig jongste (rond). Achtjarige uit : de anders foto er toentertijd Onderste Ziet bespeelde waldhoorn. de niet Lantink en R.H. bariton heer naar de terug foto: 23.00 Middelste van 8). trein (Schoolstraat de (Groningen). met huis stad ging de naar en mee koffie kop vader een mijn Dronk repeti- met de Triton van afloop van na tie ging Orkest Beijer Groninger heer de De van (GOV). lid Vereniging toentertijd Beijer, heer Raangs. de (Koos) Dirigent: ik Jacobus links wil Geheel : ‘Gaarne foto meldt: Bovenste "Doudestieds" op Raangs in aanvulling v.w.b. Triton R. geven een aanvulling Dhr. een redactie Triton. de over ontving artikel Raangs het R. heer de Van 2010 2, nummer Infobulletin Triton over artikel het op Doudestieds Aanvulling 23 nwei i ? wie is wie en WWWeetjes ekn esno eeft ? foto deze op mensen bekend u niet Herkent ook is personen zijn. overige zij de Van wie waar staan. is foto bekend de niet op maar Bol- zij afgebeeld, Dhr. zijn foto Kooijenga Danhof, Lantink, Dhr. de Dhr. en B. op auto huis Dhr. moeten de Verder van Pieterburen. op vader uit staat de Verder melkrijder Lantink. is zuivelfabriek Roelf foto de de namelijk op eer- van De links genomen. melkontvangst persoon 1935 omstreeks ste is de foto De van Winsum. te e-mail Lijmpf per foto redactie de oude ontving Baflo een uit Lantink B. heer. de Van aia8 ot4 sne aggvn arhotachter hoort maar aangegeven, niet is 44 noot 8: Pagina aia1:no 2me in'n.n.13 iue van Minuten 153, nr. 'inv. zijn moet 32 noot 12: Pagina aia7 ot4 or nd ognezn ctrhet achter zin, volgende de in hoort 40 noot 7: Pagina orciso rie Ekl setnvnarmen- van aspecten ‘Enkele artikel op Correcties ezn'ugmetrHpadetd gouverneur de dient Hopma 'Burgemeester zin de inndi ee esa i ebrengen.' te uit verslag weken drie binnen ezne tke,1835'. stukken, verzonden ogi ismtussen Winsum in zorg ic 75–1835’ – 1795 circa or 'hoorde'. woord In gesprek met de gebroeders Rias en Guit Bakema

Het is al weer meer dan tien jaar geleden dat in dit op de bewuste dag van levering bleken er in de wijde omtrek geen tulpen leverbaar. Vader Bakema stapte echter bij het krie- blad een gesprek is opgenomen met Rias Bakema, ken van de dag ’smorgens om 4 uur op de fiets en ging bij kwe- kers in Bedum, Loppersum en Appingedam langs. In Appinge- bekend als gepensioneerd onderhoudsmonteur bij de dam kon hij tulpen krijgen. Inkoopprijs f. 4.-; verkocht aan mevrouw de Vries voor f. 4.25. De klant was tevreden’! PTT, amateur-klokkenmaker, (hulp)koster van de De dertiger jaren staan te boek als crisisjaren. Financieel ging het in de oorlogsjaren beter. Van overheidswege mochten er ech- Gereformeerde Kerk (later PKN), klusjesman en mole- ter minder bloemen worden gekweekt en moest er meer groente worden verbouwd in verband met de voedselvoorziening. De naar. In dat gesprek ging het voornamelijk over hem reductie tot 50% bloemen was met inbegrip van de verbouw van tabaksplanten. Er was een lijst van bestellingen. In de jaren en over de molen De Vriendschap. Nu hebben beide 1943-1945 werden er plus minus 25000 tabaksplanten gekweekt. De schreeuw om tabak was zo groot dat één van de broers Bakema nog meer te vertellen. medewerkers het papieren zakje waarin de tabak had gezeten in de mond deed en daarop kauwde, wat de opmerking ontlokte: ‘Jan Bos dut puut al ien de bek’. Op 1 februari 1927 vestigde hun vader Abel Bakema (op 27 De kwekerij gaf werk aan 3 tot 4 vaste medewerkers en soms 4 W i n s h e m oktober van datzelfde jaar getrouwd met Martje Groothuis) zich losse medewerkers. Ook zaterdags werd er gewerkt. Tuinaanleg vanuit Bedum in Winsum als kweker van bloemen en groenten. was ook een belangrijk deel van de werkzaamheden. Het devies Een strategische plaats werd uitgezocht voor hun woning annex van Bakema bij tuinaanleg was steeds: ‘De tuin moet niet vol schuur en kassen, namelijk op de hoek van de weg Schillige- gepoot worden maar moet vol groeien’. Toch verkocht vader ham/Wierdaweg. De grond (toen 8 tuinbouwakkers) werd voor Bakema graag de struiken, de heesters en de bomen! b u l l e t i n f.800.- gekocht van de gemeente Winsum. Bakema hield van humor. Jonge medewerkers (maar ook bijna De Wierdaweg (thans Provincialeweg) moest nog worden aan- eens een vooraanstaande landbouwer) stuurde hij wel op pad om

I n f o gelegd, maar de brug over het Winsumerdiep was al klaar. De een onzinnig voorwerp voor hem op te halen, zoals een steen- bouw van de woning werd na een spannende aanbesteding schaar, olieschaar of een dichte-gaatjes-zeef. gegund aan aannemer P.Bos uit Winsum, voor de som van f. Op 10 mei 1940 brak de 2e wereldoorlog uit. De bruggen in 3300.-(!). Bos troefde een paar Winsumer aannemers af. Abel Bakema functioneerde zelf als pleegsman bij de bouw van de woning. Kl. Heerema bouwde de schuur en de kassen. In de jaren 1928 t/m 1935 werden in het gezin Bakema- Groothuis zes kinderen geboren, namelijk vier jongens en twee meisjes. Rias en Guit zagen respectievelijk in 1932 en 1934 het levenslicht. Het was een gedurfde stap van de toen 26 jarige Bakema om Driewieler Tempo. zomaar een zaak in Winsum en omgeving te beginnen. Maar de zaak sloeg goed aan. Er werd hard gewerkt, geplant en gekweekt. Niet alleen bloemen maar ook groenten werden gekweekt, die vervolgens werden uitgevent in het dorp en ver daarbuiten. Dat venten gebeurde aanvankelijk met de handkar, maar later met paard en wagen en na de oorlog met bestelauto, aanvankelijk een driewielige Tempo (zie foto’s). Genomen op 31 augustus Destijds was er nog geen veiling, zodat de gekweekte bloemen 1946, hoek Schilligeham- en planten particulier of via weder-verkopers moesten worden sterweg - Wierdaweg. afgezet. Gekweekte violen werden met de handkar aan de man gebracht. Elektriciteit was vanaf het begin aanwezig evenals waterleiding. Maar de verwarming van de kassen ging door middel van cokes, later turf, bruinkool, en nog later in de oorlog (1944/5) Paard en Wagen en Wierda- stro. Elke vijf minuten een pak stro! Continue dienst dus. pleintje. De man naast Guit vertelt: ‘Vader was ook klantvriendelijk en gaf later de paard en wagen is Jb. mensen de mogelijkheid om bestellingen van bloemen te doen. Danhof uit Baflo. Ene mevrouw de Vries had een grote bos tulpen besteld, maar

24 Winsum werden opgeblazen (men dacht daardoor de Duitsers te Nog elk jaar worden op 4 mei bij het graf bloemen gelegd. kunnen weren). Aan het bedrijf van Bakema ontstond geen Aan het einde van de oorlog dachten wij dat de bevrijders van- schade. uit Groningen zouden komen, maar ze kwamen uit de richting Het volgende voorval is Rias en Guit bijgebleven: toen de eerste van Onderdendam en Baflo. Guit vertelt: ‘ik mocht op een tank Duitsers na 10 mei 1940 langs het ouderlijk huis van de Bake- meerijden; de gehele Schilligehamsterweg stond vol mensen en ma’s kwamen, stond de buurman, veldwachter J.S. Kluter, aan we kregen chocola en cigaretten’. de kant van de weg en bracht de Hitler-groet. Vader Bakema en Toen de familie Bakema in Winsum kwam te wonen was de ver- overbuurman Marten Brander constateerden toen ‘Da’s goud keersdrukte ongeveer 200 voertuigen per dag over de Provincia- mis mit dei man’. Dat bleek later in de oorlogsjaren inderdaad leweg. Thans zal dit meer dan 60 keer zoveel zijn. goed mis. Toch werd aan de jongere kinderen Bakema daarover In 1966 heeft Abel Bakema het bedrijf overgedragen aan zoon niets verteld, maar ook zij hadden wel door dat Kluter niet te Guit, die al sinds 1960 met vader een vennootschap onder firma vertrouwen was. vormde. Groenten werden toen weinig meer verbouwd. Bloe- Hortensia’s waren toen (evenals nu) dankbare bloemen. Meestal men en tuinaanleg waren de hoofdzaak. Begin september 1999 worden de knoppen met kleine bamboestokjes gesteund. In de heeft Guit het bedrijf overgedragen aan Peter Kramer. Hij zelf oorlog waren er geen stokjes te krijgen en deed men het toen woont nog in het in 1927 gebouwde huis, waarin uiteraard de met kleine wilgentakjes. Een mevrouw klaagde bij Bakema later nodige moderniseringen zijn aangebracht. over de hortensia. Er kwamen geen bloemen uit, maar de plant Op de hoek van de Schilligehamserweg en de Wierdaweg was was volgens haar zeggen wel gegroeid tot het plafond. Bakema een driehoekig parkje aangelegd (Zie foto genomen op 31 constateerde: ‘de hortensia was dood en de wilgentakjes waren augustus 1946). De Bakema’s noemden dat parkje ‘Wierda- tot het plafond gegroeid’. pleintje’. Hoe gewild de hortensia na de oorlog was bleek bij het huwe- Rias en Guit Bakema maakten met hun oudste en jongste broer lijksjubileum van een gezien echtpaar (Hofman) van de buurt- (Klaas en Gerhard) gedurende meer dan 50 jaar tussen Kerst en schap Schilligeham. Bakema kreeg opdrachten om bloemen bij Nieuwjaar gezamenlijk een kerkentocht door Friesland. Hun het bruidspaar te brengen. Het resultaat was dat hij met de fiets- zusters werden tot voor kort buiten dit jaarlijks terugkerend eve- kar 37 hortensia’s bij het bruidspaar bracht. nement gelaten. W i n s h e m Ook was er nog een boomkwekerij: achter de woning Ma Ret- Met voldoening constateren Rias en Guit dat hun ouders des- raite (van Gerke Kersaan, daarvoor Jan Huitzing AHzn) aan de tijds een goed besluit hebben genomen om vanuit Bedum en Garnwerderweg was een perceeltje grond gehuurd. Bij het hui- Loppersum naar Winsum-Obergum te gaan. Zij behoefden niet dige gemeentehuis (toen nog het huis van de fam. De Ranitz) terug te gaan. Guit vertelt over de humor van zijn vader: ‘Vader staat nog een prachtige beuk, door Bakema geplant in 1928. kwam iemand buiten Winsum tegen die hem naar de weg vroeg. b u l l e t i n Veel indruk op Rias en Guit maakte de begrafenis van de 20- De man kwam uit het antwoord van Bakema tot de conclusie jarige Engelse piloot A. Mac Pherson in juli 1941. Deze piloot dat hij de verkeerde richting uitging. Hij antwoordde: ‘Nou mot

I n f o stortte met zijn vliegtuig neer nabij Winsum. Hij werd begraven ik weer haildaal terugfietsen’, waarop Bakema antwoordde: op de Algemene Begraafplaats te Schilligeham. Bij de begrafe- ‘Nee, doe moust fiets omkeren en den weer veuroetgoan’! nis waren, naar de beleving van Guit en veel anderen, wel 1000 Winsumers aanwezig. Duitse militairen brachten een eresaluut. Joh.Huitsing

Tekening Winsum omstreeks 1900 gemaakt door Jaap Stevens

Formaat van de tekening is 52 x 43cm

U kunt deze tekening bestellen kosten € 15,-

Tel: 0595 442728 E-mail [email protected]

25 Verslag Lezing Jakob Loer ledenvergadering 10 oktober 2010

De voorzitter geeft het woord aan dhr. Jakob Loer, lid van de Conversen waren lekenbroeders: zij hadden wel een gelofte historische vereniging in Aduard. Van de hand van Jakob Loer, afgelegd, maar hoefden van alle getijden alleen het ochtend- en Jaap van Moolenbroek en Hans Mol is onlangs een boek ver- avondgebed bij te wonen. Conversen en monniken waren in schenen, getiteld De Abtenkroniek van Aduard, waarin deze kro- kerk en kloostergebouwen strikt van elkaar gescheiden. Tijdens niek werd uitgegeven en in een aantal inleidende hoofdstukken de kerkdiensten moesten zij achter een doksaal dat halverwege onderzocht. Het Aduarder cistercienzerkloosterklooster Sint de kerk stond naar de dienst luisteren, en ook in de conversen- Bernardus werd in 1192 gesticht en in 1594 opgeheven. ruimten (zoals slaap- en eetzalen) kwamen ze niet in contact In de lezing belicht de spreker voornamelijk twee onderwerpen, met de monniken. te weten : de conversen (lekenbroeders) en de waterstaatsge- De lezer toont vervolgens foto’s van Fountains Abbey in Yorks- schiedenis, waarin de abdij in Aduard een zeer grote rol heeft hire in het Verenigd Koninkrijk, waar nog de ruïnes van de con- gespeeld. versenruimten te zien zijn. Ook bij het klooster van Aduard De lezer toont een kaart van Friesland, Groningen en Ost-Fries- moeten dergelijke conversenruimtes hebben gestaan. Ondanks land, waarop alle aan ons bekende middeleeuwse kloosters te de omstandigheid dat de conversen, mede door het soms zware zien zijn (afbeelding 2). Wat aan de kaart opvalt en verbaast is werk dat zij verrichtten op het land, ervoor hebben gezorgd dat de enorme dichtheid aan kloosters in deze regio’s: rond de 120 het klooster in Aduard zeer welvarend werd en dat de klooste- hebben er tijdens de middeleeuwen in dit gebied gestaan. Het reconomie er een hoge vlucht nam, hadden ze een lage status. grote aantal is te danken aan de welvaart die in dit gebied heer- Vaak ook kwamen zij uit de onderste lagen van de bevolking. ste ten tijde van de kloosterlingen. Van al deze kloosters is nu, W i n s h e m behalve de kloosterbrouwerij in bijvoorbeeld Gerkesklooster, Op een kaart die de lezer toont is het uitgestrekte landbezit van kerken in Leeuwarden en Ten Boer en de voormalige ziekenzaal Aduard met al haar boerderijen en voorwerken goed zichtbaar. in Aduard, vrijwel niets meer over. Van de graanschuren en kloosterboerderijen is nu niets meer Naast de ziekenzaal is er nog een aantal bronnen aan de hand over: soms rest slechts een fragment. Zo bezat de voormalige waarvan het uiterlijk van het klooster van Aduard te reconstru- boerderij van Alinghuizen een gotisch venster, waaruit men kan b u l l e t i n eren valt. Helaas zijn er geen duidelijke tekeningen of platte- opmaken dat dit een kloosterboerderij moet zijn geweest. Verder gronden van het abdijcomplex overgeleverd. Omstreeks 1580 is even ten noorden van Aduard, bij Harkema’s kerkje, een oud

I n f o maakte Christian Sgrooten in opdracht van de hertog van Alva muurdeel te zien, dat wellicht een deel van een boerderij of een kaart, waarop onder andere ook het silhouet van de abdij graanschuur van het klooster was. De architectuur en construc- van Aduard en haar bijgebouwen te zien is. In 1992 is een tie van de kloosterboerderijen gaan terug op die van de prehisto- maquette gemaakt van de abdijkerk en bijgebouwen op basis rische voorgangers die in Ezinge zijn teruggevonden. van van de opgravingresultaten van professor Van Giffen (zie Door de uitgestrektheid van het kloosterbezit was het voor con- afbeelding 3). versen niet altijd mogelijk om voor en na de arbeid het gebed in Uit onder andere deze bronnen blijkt wel dat het klooster van het klooster bij te wonen. Hiervoor werden kleine kloosters Aduard een zeer belangrijke en grote instelling was. Niet alle gebouwd, de zogenaamde ‘ grangia’ of voorwerken. Over deze kloosters zijn zo groot geworden. Door de productie van bakste- voorwerken is nog erg weinig bekend. Zo zal bijvoorbeeld het nen en het bezit van uitgestrekte landbouwgebieden kon de Aduarder Voorwerk (zie afbeelding 1) omgracht moeten zijn abdij van Aduard echter uitgroeien tot het belangrijkste en rijk- geweest (dit is nog af te leiden uit bestaande waterlopen) en een ste klooster in de Nederlanden. kapel en eetzaal hebben bezeten Uit de bibliotheek van het klooster zijn weinig boeken terugge- vonden. Een boek dat wel is overgeleverd en over het klooster De jaren rond 1400 moeten voor het klooster in Aduard de zelf gaat, is de zogenaamde ‘abtenkroniek’, die rond 1500 moet zijn vervaardigd. De kroniek beschrijft voor de opeenvolgende abten van het klooster meer of minder uitvoerig allerlei bijzon- derheden en gedenkwaardige voorvallen. Zo komen onder andere het ontstaan van het klooster, de bezittingen, de opeen- volgende abbatiaten en giften aan de orde. Veel verha- len/verhaaltjes in de kroniek hebben het karakter van wonder- verhalen: zo wordt er over de stichting van het klooster verteld dat de plaats van de kerk en gebouwen werd gekozen, omdat monniken hier vreemde lichten waarnamen. Tot 1520 werden in de kroniek ook de gebouwen van het klooster beschreven. Daar- na namen andere schrijvers de pen over, waardoor het kroniek- verhaal minder gestructureerd werd en de beschrijving van de gebouwen helemaal achterwege bleef. In kloosters, dus ook in Aduard, waren conversen werkzaam. Afbeelding 1. Het Aduarder Voorwerk op een kaart uit 1675,

26 Afbeelding 2. Kaart met daarop aangegeven alle kloosters die Friesland, Groningen en Ostfriesland geteld heeft,

‘Gouden Eeuw’ zijn geweest. Hoewel waterstaatsgeschiedenis niet beschreven staat in de W i n s h e m Abtenkroniek, moeten de monniken en conversen in die tijd veel voor de waterhuishouding in Groningen betekend hebben. Onder leiding van de Aduarder monniken werd begonnen met het aanleggen van kanalen, bruggen en sluizen, zoals het Aduar- derdiep rond 1400 en een sluis bij Arbere in 1313. b u l l e t i n Tot nu toe werd altijd gedacht dat Arbere tussen Fransum en Aduard gelegen was, maar dankzij nieuwe vondsten is dat op

I n f o losse schroeven komen te staan. Onlangs werd namelijk de Steenstilbrug gerestaureerd, waarbij het diep werd leeggepompt om de werkzaamheden te kunnen verrichten. In de bedding kwamen twee rijen palen tevoorschijn, die de fundering vorm- den van een driebogige brug die hier gelegen heeft (zoals op oude kaarten nog is te zien). Lezer Jakob Loer redde zelf enige stukken hout uit de modder en liet ze dateren. De palen bleken Afbeelding 3. Een reconstructie van de kloosterkerk van de Abdij van uit de dertiende eeuw te stammen en van wilgenhout te zijn: Aduard. dezelfde houtsoort die ook werd gebruikt als fundering voor de kloosterkerk van Aduard. Deze ontdekking veranderde het hele idee van het achterland van het Aduarder klooster: Arbere moet Voor een hallenkerk pleit echter onder andere de ooggetuigen- wellicht toch niet onder Fransum gezocht worden, maar bij verklaring van Ubbo Emmius, de eerste rector van de Universi- Aduarderzijl. teit te Groningen. Aan het einde van de zestiende eeuw, als de Na de pauze toont de lezer de film ‘Licht over Aduard’, die een abdij leeg staat, meet hij de kerk op en beschrijft het gebouw antwoord probeert te geven op de vraag hoe de kloosterkerk en als een hallenkerk. Ook op de kaart van Braun en Hogenberg, de bijgebouwen van de abdij er uit hebben gezien. Hierover waar links van de stad Groningen in de verte het profiel van de bestaat nog steeds discussie: is de Aduarder kruiskerk een basi- abdij te zien is, lijkt het om een hallenkerk te gaan. liek (kerk met een middenbeuk en lagere zijbeuken) of een hal- Hiermee eindigt de lezing, en is er ruimte tot het stellen van lenkerk (kerk met zijbeuken even hoog als de middenbeuk) vragen. De voorzitter sluit de vergadering en bedankt Jakob geweest? Loer voor zijn interessante voordracht. Hij merkt op dat veel land dat nu in Winsum ligt oorspronkelijk bezit was van de Cisterciënzers bouwden over het algemeen basilieken. Zo was abdij van Aduard. Zo is het Winsumerdiep dat in 1459 vanaf de de kerk van de abdij van Clairvaux naar alle waarschijnlijkheid westelijke ingang van het dorp tot aan Schaphalsterzijl werd ook een basiliek. Aangezien de abdij van Aduard naar het voor- gegraven mede te danken aan het werk van de kloosterlingen beeld van Clairvaux is gebouwd, zou ook de Bernardusabdij een van Aduard. basiliek moeten zijn geweest. (De lekenbroeder overigens die naar Clairvaux werd gestuurd en daar de kerk opmat om deze in Emiel Visser Aduard na te bouwen kweet zich zo goed van zijn taak, dat hij de eer kreeg in de abdijkerk te worden begraven.)

27 Winsums Verleden Winshemer Dubbel Gebeide Graengenever P e d i c u r a literkruik

gediplomeerd voetverzorgster aantekening diabetische voet hotstone-massage voetreflexzonetherapeute massage-therapeute en stoel shiatsu

fennie braad nieuwstraat 48 9952 ej winsum Slijterij Guikema G a l l & G a l l www.slijterijguikema.nl 06 - 20 43 78 49 Hoofdstraat W.7 9951AA Winsum behandeling op afspraak tel. 0595 - 444032

Al bijna een halve eeuw van Winshems historie hét adres voor tapijt ende gordijnen ende rest