Bulletin Winshem HISTORISCHE VERENIGING WINSUM-OBERGUM

Infobulletin Winshem HISTORISCHE VERENIGING WINSUM-OBERGUM

april 2014 achttiende jaargang nummer 2 Februari 2014 achttiende jaargang nummer 2 Dit informatiebulletin is een periodieke uitgave Woord Vooraf van de Historische Vereniging Winsum-Obergum De redactie heeft zich ingespannen om zo snel mogelijk een nieuw In dit bulletin worden artikelen en berichten nummer van het Infobulletin Winshem te doen verschijnen. Zowel opgenomen met betrekking tot het werkterrein en de opmaak als de eindredactie hebben wij nu in eigen hand. Met de activiteiten van de vereniging, de ingestelde de nieuwe werkwijze hopen we de verschijningsfrequentie weer werkgroepen, individuele leden of derden. Een op peil te kunnen brengen. Uiteraard zijn we daarvoor wel af- ieder, al dan niet lid van de vereniging, kan idee- hankelijk van voldoende kopij; vandaar dat wij leden oproepen en, suggesties en materiaal aanleveren op onder- staand redactieadres. De redactie zal beoordelen om artikelen, historische wetenswaardigheden of - vondsten die of het aangeboden materiaal voor plaatsing in betrekking hebben op Winsum-Obergum aan ons door te geven. aanmerking komt. In dit nummer duikt Melle Meijer opnieuw in de geneeskundige geschiedenis van Groningen, waarbij hij nu de Nederlandse Maat- Dit bulletin verschijnt drie keer per jaar en wordt gratis aan de leden van de vereniging verstrekt. schappij ter bevordering van de Geneeskunde belicht. Voor niet-leden is het bulletin tegen betaling van Paul de Vos vertelt verder over zijn zoektocht naar de bewonings- €7,- per exemplaar verkrijgbaar bij: geschiedenis van ‘De Valk’. In dit artikel staat de familie Siersema C. Tersteeg, Freesialaan 30, 9951 GM Winsum centraal. U treft ook een verslag aan van de lezing door het Ensemble Super Redactie: J.A. Groothof Librum over middeleeuwse muziek in de Noordelijke Nederlan- J. Huitsing den. De Winsumer orgeltabulatuur uit 1431, Mariahymnes en M. Meijer gezellenliederen stonden centraal op deze avond. T. van der Schoor In twee tuinen in het centrum van Winsum en Obergum zijn C. A. Tersteeg J. Wicherts- van Dijken pijpaarden beeldjes aangetroffen. Jacques Tersteeg doet uit de doe- ken waar deze beeldjes vandaan komen en waarvoor ze gebruikt Redactieadres: werden. Artikelen, materiaal, mededelingen of oproepen Van de Historische Kring Ubbega mochten we een artikel van Ben over de historie van Winsum-Obergum kunt u Westerink overnemen over het landschap van Ubbega. sturen naar: J.A. Groothof, Tenslotte graag uw aandacht voor een oproep; journaliste Tialda Dahliastraat 8, 9951GG Winsum, Hoogeveen is op zoek naar vrouwen die als dienstmeisje hebben T: 0595-442127 gewerkt. E: [email protected] Veel leesplezier gewenst, Of naar: [email protected]

Website: De redactie www.winshem.nl

Bestuur: J. Tersteeg, voorzitter Inhoud B.J. Haak, waarnemend voorzitter G. Frumeau, secretaris I. van der Molen-Huisman, penningmeester De Nederlandse Maatschappij tot bevordering der Genees- 2 J. Venhuizen, algemeen adjunct kunst en haar Groningse afdelingen H. Bolhuis C. de Ranitz C. Tersteeg Lezing en concert door het middeleeuwse Muziek Ensemble 6 E. Visser Super Librum

Kosten lidmaatschap: €17,50 per jaar, bij verzending €21,50 per jaar. Bij beëindiging van Vijftiende eeuwse pijpaarden beeldjes uit de wierden van 10 het lidmaatschap dient u dit vóór de verschijning Obergum en Winsum van het Infobulletin nummer 1 van het volgende jaar kenbaar te maken bij de secretaris van de vereniging, G. Frumeau, Westerstraat 20, 9951 Doudestieds 11 BL Winsum

Bankrelatie: ABN-AMRO Winsum Rond De Valk in de periode 1850 -1990 12 Rekeningnr. 612336174 Dienstbodes gezocht! Een oproep. 16 ISSN 1386-1530

Vormgeving: Tineke van der Schoor Het landschap van Ubbega: een toplocatie! 17 Druk: DePrint, Winsum

INFOBULLETIN WINSHEM 1 Februari 2014 achttiende jaargang nummer 2 Dit informatiebulletin is een periodieke uitgave Woord Vooraf van de Historische Vereniging Winsum-Obergum De redactie heeft zich ingespannen om zo snel mogelijk een nieuw In dit bulletin worden artikelen en berichten nummer van het Infobulletin Winshem te doen verschijnen. Zowel opgenomen met betrekking tot het werkterrein en de opmaak als de eindredactie hebben wij nu in eigen hand. Met de activiteiten van de vereniging, de ingestelde de nieuwe werkwijze hopen we de verschijningsfrequentie weer werkgroepen, individuele leden of derden. Een op peil te kunnen brengen. Uiteraard zijn we daarvoor wel af- ieder, al dan niet lid van de vereniging, kan idee- hankelijk van voldoende kopij; vandaar dat wij leden oproepen en, suggesties en materiaal aanleveren op onder- staand redactieadres. De redactie zal beoordelen om artikelen, historische wetenswaardigheden of - vondsten die of het aangeboden materiaal voor plaatsing in betrekking hebben op Winsum-Obergum aan ons door te geven. aanmerking komt. In dit nummer duikt Melle Meijer opnieuw in de geneeskundige geschiedenis van Groningen, waarbij hij nu de Nederlandse Maat- Dit bulletin verschijnt drie keer per jaar en wordt gratis aan de leden van de vereniging verstrekt. schappij ter bevordering van de Geneeskunde belicht. Voor niet-leden is het bulletin tegen betaling van Paul de Vos vertelt verder over zijn zoektocht naar de bewonings- €7,- per exemplaar verkrijgbaar bij: geschiedenis van ‘De Valk’. In dit artikel staat de familie Siersema C. Tersteeg, Freesialaan 30, 9951 GM Winsum centraal. U treft ook een verslag aan van de lezing door het Ensemble Super Redactie: J.A. Groothof Librum over middeleeuwse muziek in de Noordelijke Nederlan- J. Huitsing den. De Winsumer orgeltabulatuur uit 1431, Mariahymnes en M. Meijer gezellenliederen stonden centraal op deze avond. T. van der Schoor In twee tuinen in het centrum van Winsum en Obergum zijn C. A. Tersteeg J. Wicherts- van Dijken pijpaarden beeldjes aangetroffen. Jacques Tersteeg doet uit de doe- ken waar deze beeldjes vandaan komen en waarvoor ze gebruikt Redactieadres: werden. Artikelen, materiaal, mededelingen of oproepen Van de Historische Kring Ubbega mochten we een artikel van Ben over de historie van Winsum-Obergum kunt u Westerink overnemen over het landschap van Ubbega. sturen naar: J.A. Groothof, Tenslotte graag uw aandacht voor een oproep; journaliste Tialda Dahliastraat 8, 9951GG Winsum, Hoogeveen is op zoek naar vrouwen die als dienstmeisje hebben T: 0595-442127 gewerkt. E: [email protected] Veel leesplezier gewenst, Of naar: [email protected]

Website: De redactie www.winshem.nl

Bankrelatie: ABN-AMRO Winsum Rond De Valk in de periode 1850 -1990 12 Rekeningnr. 612336174 Dienstbodes gezocht! Een oproep. 16 ISSN 1386-1530

Vormgeving: Tineke van der Schoor Het landschap van Ubbega: een toplocatie! 17 Druk: DePrint, Winsum

INFOBULLETIN WINSHEM 1 kreeg hij meer bijval, maar het duurde nog tot 1865 staanden. De Nederlandse Maatschappij tot bevordering der voordat de wet werd aangenomen. Voortaan zouden alleen diegenen bevoegd zijn de geneeskunde uit te Streven naar autonomie Geneeskunst en haar Groningse afdelingen oefenen, die door het afleggen van het door de staat De afdeling Hunsingo-Fivelingo van de Maatschappij ingestelde artsexamen de graad van genees-, heel- en tot bevordering der Geneeskunst, die tot dusver alleen In het vorig nummer ging Melle Meijer in op de geschiedenis van de geneeskunde in Winsum en Obergum. In vroedmeester hadden verkregen. De klinische scholen een zelfstandige vereniging was, wilde een zelfstandige dit artikel bespreekt hij de Nederlandse Maatschappij tot bevordering van de Geneeskunst. In de eerste jaren zijn werden opgeheven met uitzondering van die te Amster- afdeling binnen de Maatschappij tot bevordering der enkele Groninger artsen van groot belang geweest voor de ontwikkeling van de Maatschappij. In Winsum kwam dam, die in 1876 Gemeentelijke Universiteit werden. geneeskunst worden. De afdeling moest zich dan wel de vereniging Hunsingo-Fivelingo op voor de belangen van patiënten. Terugziend kunnen wij stellen, dat de Groninger af- afsplitsen van de afdeling Groningen, waarvan men Melle Meijer 1. Het bevorderen van de hervorming van de genees- delingen een zeer duidelijke invloed hebben gehad in lid was. Men dacht zo de belangen van de apotheek- kundige staatsregeling. de beginjaren van de Nederlandsche Maatschappij tot houdende plattelandsartsen beter te kunnen behartigen. Door de oprichting van de Nederlandse Maatschappij We moeten hierbij denken aan een wetswijziging. bevordering der Geneeskunst. In de volgende paragraaf Vanuit de afdeling Groningen kwam er verzet en daar- tot bevordering der Geneeskunst heeft de geneeskunst 2. Het beoefenen van de geneeskundige wetenschap. ga ik wat dieper in op de vereniging die in Winsum en om is het toen niet doorgegaan. Gevolg was wel, dat in Nederland professioneel aanzien gekregen. Haar in- We moeten hierbij denken aan de kennis van omgeving actief was, Hunsingo-Fivelingo. er meer en beter naar de afdeling Hunsingo-Fivelingo stelling en werkwijze hebben daadwerkelijk tot gevolg volksziekten en de bevordering van de kennis en de geluisterd werd. gehad, dat er voor de patiënt betere levenskansen zijn bestudering van de gezondheidsregeling. Vereniging Hunsingo-Fivelingo Door de goede samenwerking en de grote inzet van de gecreëerd. 3. Het behartigen van de belangen van de genees- Op 6 februari 1909 werd een vereniging van huisartsen afdeling kwamen er goede afspraken aangaande de ta- In dit artikel wil ik een beeld geven van de geschiedenis kunstbeoefenaars. wonende tussen tussen het Damsterdiep en het Reit- rieven en salariëring van de gemeenteartsen. Zij kregen van deze Maatschappij, in het bijzonder van de afdelin- diep opgericht, die de naam Hunsingo-Fivelingo kreeg. daarnaast van de Hervormde en Gereformeerde kerken gen in Groningen. De periode van 1847 tot 1945 staat Genootschappen in Groningen In Winsum was de arts R.P. Brons hiervan lid. Deze vergoedingen voor vaccinatie en een betaling voor in deze aflevering centraal. Er bestonden reeds twee geneeskundige genootschap- vereniging nam het initiatief tot het oprichten van een behandeling van arme kerkleden. pen in Oost-Groningen: in Winschoten en in Zuid- Ziekenfonds. Men ging zich steeds meer toeleggen op scholing, Van lokale genootschappen naar Nederlandse maat- broek. Het genootschap in Zuidbroek was actief, want De motivatie was om de gemeenschappelijke belangen bijvoorbeeld over bloedtransfusie en fysische therapie. schappij zij diende al snel een voorstel in bij de Nederlandse van de artsen te behartigen en niet in een situatie te be- Ook met preventie werd een begin gemaakt: zuigelin- In 1848 voelde koning Willem II, dat ook Nederland Maatschappij om over te gaan tot oprichting van een landen zoals die in Duitsland was ontstaan, waar ieder genzorg, t.b.c.-bestrijding en een schoolartsendienst niet langer achter kon blijven na de revoluties in Frank- algemeen wezen- en weduwenfonds voor geneeskun- voor zich vanuit zijn eigen visie bezig was. werden in het leven geroepen. Er werd gepleit voor het rijk en Duitsland. Thorbecke kreeg in maart de op- digen. Het later opgerichte genootschap van Oldambt Aanleiding voor de oprichting was de Wet op het Ar- aanleggen van waterleiding, omdat water uit de regen- dracht een grondwetswijziging door te voeren, die grote pleitte reeds in 1857 voor verplichte pokkenvaccinatie, beidscontract, waarin de werkgever verplicht is in geval en waterputten niet geschikt was als drinkwater. consequenties had. maar pas in 1884 werd een “pokkenbriefje” verplicht van ziekte of ongeval voor de verpleging en genees- In 1928 wist men via een andere weg toch een zekere In de 19e eeuw heeft de geneeskunst de nodige ver- gesteld voor toelating tot de scholen. In 1875 diende kundige behandeling van zijn werknemers zorg te dra- zelfstandigheid te bewerkstelligen. Een aanvraag om anderingen doorgemaakt; in de dertiger jaren van die Oldambt een verzoek in tot lijkverbranding. gen. Hiertegenover stond, dat de kosten op de arbeider als huisartsenvereniging in de Maatschappij tot bevor- eeuw waren er al verschillende geneeskundige genoot- In de stad Groningen bestond sinds 1836 het “Gezel- verhaald konden worden, wanneer ziekte of ongeval dering van de Geneeskunst te worden opgenomen werd schappen opgericht. Het Zutphense genootschap had schap van Groninger geneeskundigen”, dat zich enkel door opzet of onzedelijkheid was veroorzaakt. gehonoreerd. het idee om de lokale genootschappen centraal te gaan bezighield met wetenschappelijke zaken. De artsen van het Westerkwartier sloten zich in 1930 organiseren. In 1847 ging er dan ook een schrijven uit In 1882 fuseerde bovengenoemd gezelschap met een in De volgende besluiten werden genomen door de Neder- aan bij Hunsingo-Fivelingo, waardoor de naam veran- naar deze genootschappen, waarin zij werden opgeroe- 1849 opgerichte afdeling van de Nederlandsche Maat- landse Maatschappij: derde in Hunsingo-Fivelingo-Westerkwartier (HFW). pen om zich aaneen te sluiten. In 1849 werd de oprich- schappij tot bevordering der geneeskunst. • De werkgever zal het risico overdragen aan een tingsvergadering van de gewenste nationale organisatie De voorzitter van de afdeling Onderdendam, dr. L.H. • verzekeringsmaatschappij. Broodnijd gehouden. Schleurholts, maakte gewag van de slechte collegiale • Een consult kost f 0.50 en een visite f 1.- (tussen In Bedum vestigde zich in 1923 een niet-gereformeerde De doelstellingen van de Maatschappij waren: verhoudingen, met name tussen de academisch ge- 19.00 en 7.00 uur geldt een dubbel tarief). huisarts. Maar toen daar een jaar later een huisarts van schoolde artsen en de geneeskundigen van • Voor een recept wordt f 0.50 in rekening gebracht. gereformeerde signatuur een praktijk startte, waren de 2e stand (chirurgijns). Het ergerde hem • Voor de werkgevers, die het risico voor eigen reke- de poppen aan het dansen. Ook werd kort daarna een zeer, dat er in 1855 nog geen wetswijziging ning hebben gehouden, zal hetzelfde tarief worden nieuw ziekenfonds op godsdienstige grondslag opge- was doorgevoerd voor de geneeskundigen. berekend dat zij zelf ook geven. richt, genaamd Patrimonium. Zij hanteerde lagere tarie- Bovendien hadden de klinische scholen, waar ven. Het gevolg was dat veel mensen overstapten naar de chirurgijns werden opgeleid, meer rechten In 1913 werd door de leden ingestemd met de oprich- de gereformeerde huisarts en zich lieten inschrijven bij dan de Hogescholen. Daarom diende hij zelf ting van een Maatschappij- Ziekenfonds in Groningen Patrimonium. een voorstel in bij de overheid. Besloten werd dat aan de gestelde eisen van het Hoofdbestuur van Hunsingo-Fivelingo wendde zich tot de Centrale Over- om een gesprek aan te vragen met minister de Maatschappij voldeed. Die eisen waren als volgt. leg Commissie van de Maatschappij voor de bena- Thorbecke. Ten eerste moest er aan het hoofd van het Ziekenfonds deelde huisartsen. Het gevolg was, dat de gedupeerde Toen Thorbecke in 1862 weer minister werd, een financieel belangeloos bestuur staan dat gelijkelijk huisartsen gedurende drie jaren een schadevergoeding diende hij al snel een wetsvoorstel in, waarin moest zijn samengesteld uit personen gekozen uit en hebben gekregen. HFW wist steeds de autonomie te de opleiding tot arts werd vastgelegd. Het door de leden, personen gekozen uit en door de deelne- behouden; zij vocht voor haar rechten. mocht niet baten, en Dr. L.T. Schleurholts mende geneeskundigen en personen gekozen uit en door klom weer in de pen. Langzaam maar zeker de deelnemers .Ten tweede moest er een welstandsgrens Invoering Ziektewet Gevelplaatje voor ziekenfondsbode ASPGZ (foto Jannie Wicherts) worden vastgesteld voor zowel gezinnen als alleen- In 1931 werd de ziektewet ingevoerd; er was vaak aan-

2 INFOBULLETIN WINSHEM INFOBULLETIN WINSHEM 3 kreeg hij meer bijval, maar het duurde nog tot 1865 staanden. De Nederlandse Maatschappij tot bevordering der voordat de wet werd aangenomen. Voortaan zouden alleen diegenen bevoegd zijn de geneeskunde uit te Streven naar autonomie Geneeskunst en haar Groningse afdelingen oefenen, die door het afleggen van het door de staat De afdeling Hunsingo-Fivelingo van de Maatschappij ingestelde artsexamen de graad van genees-, heel- en tot bevordering der Geneeskunst, die tot dusver alleen In het vorig nummer ging Melle Meijer in op de geschiedenis van de geneeskunde in Winsum en Obergum. In vroedmeester hadden verkregen. De klinische scholen een zelfstandige vereniging was, wilde een zelfstandige dit artikel bespreekt hij de Nederlandse Maatschappij tot bevordering van de Geneeskunst. In de eerste jaren zijn werden opgeheven met uitzondering van die te Amster- afdeling binnen de Maatschappij tot bevordering der enkele Groninger artsen van groot belang geweest voor de ontwikkeling van de Maatschappij. In Winsum kwam dam, die in 1876 Gemeentelijke Universiteit werden. geneeskunst worden. De afdeling moest zich dan wel de vereniging Hunsingo-Fivelingo op voor de belangen van patiënten. Terugziend kunnen wij stellen, dat de Groninger af- afsplitsen van de afdeling Groningen, waarvan men Melle Meijer 1. Het bevorderen van de hervorming van de genees- delingen een zeer duidelijke invloed hebben gehad in lid was. Men dacht zo de belangen van de apotheek- kundige staatsregeling. de beginjaren van de Nederlandsche Maatschappij tot houdende plattelandsartsen beter te kunnen behartigen. Door de oprichting van de Nederlandse Maatschappij We moeten hierbij denken aan een wetswijziging. bevordering der Geneeskunst. In de volgende paragraaf Vanuit de afdeling Groningen kwam er verzet en daar- tot bevordering der Geneeskunst heeft de geneeskunst 2. Het beoefenen van de geneeskundige wetenschap. ga ik wat dieper in op de vereniging die in Winsum en om is het toen niet doorgegaan. Gevolg was wel, dat in Nederland professioneel aanzien gekregen. Haar in- We moeten hierbij denken aan de kennis van omgeving actief was, Hunsingo-Fivelingo. er meer en beter naar de afdeling Hunsingo-Fivelingo stelling en werkwijze hebben daadwerkelijk tot gevolg volksziekten en de bevordering van de kennis en de geluisterd werd. gehad, dat er voor de patiënt betere levenskansen zijn bestudering van de gezondheidsregeling. Vereniging Hunsingo-Fivelingo Door de goede samenwerking en de grote inzet van de gecreëerd. 3. Het behartigen van de belangen van de genees- Op 6 februari 1909 werd een vereniging van huisartsen afdeling kwamen er goede afspraken aangaande de ta- In dit artikel wil ik een beeld geven van de geschiedenis kunstbeoefenaars. wonende tussen tussen het Damsterdiep en het Reit- rieven en salariëring van de gemeenteartsen. Zij kregen van deze Maatschappij, in het bijzonder van de afdelin- diep opgericht, die de naam Hunsingo-Fivelingo kreeg. daarnaast van de Hervormde en Gereformeerde kerken gen in Groningen. De periode van 1847 tot 1945 staat Genootschappen in Groningen In Winsum was de arts R.P. Brons hiervan lid. Deze vergoedingen voor vaccinatie en een betaling voor in deze aflevering centraal. Er bestonden reeds twee geneeskundige genootschap- vereniging nam het initiatief tot het oprichten van een behandeling van arme kerkleden. pen in Oost-Groningen: in Winschoten en in Zuid- Ziekenfonds. Men ging zich steeds meer toeleggen op scholing, Van lokale genootschappen naar Nederlandse maat- broek. Het genootschap in Zuidbroek was actief, want De motivatie was om de gemeenschappelijke belangen bijvoorbeeld over bloedtransfusie en fysische therapie. schappij zij diende al snel een voorstel in bij de Nederlandse van de artsen te behartigen en niet in een situatie te be- Ook met preventie werd een begin gemaakt: zuigelin- In 1848 voelde koning Willem II, dat ook Nederland Maatschappij om over te gaan tot oprichting van een landen zoals die in Duitsland was ontstaan, waar ieder genzorg, t.b.c.-bestrijding en een schoolartsendienst niet langer achter kon blijven na de revoluties in Frank- algemeen wezen- en weduwenfonds voor geneeskun- voor zich vanuit zijn eigen visie bezig was. werden in het leven geroepen. Er werd gepleit voor het rijk en Duitsland. Thorbecke kreeg in maart de op- digen. Het later opgerichte genootschap van Oldambt Aanleiding voor de oprichting was de Wet op het Ar- aanleggen van waterleiding, omdat water uit de regen- dracht een grondwetswijziging door te voeren, die grote pleitte reeds in 1857 voor verplichte pokkenvaccinatie, beidscontract, waarin de werkgever verplicht is in geval en waterputten niet geschikt was als drinkwater. consequenties had. maar pas in 1884 werd een “pokkenbriefje” verplicht van ziekte of ongeval voor de verpleging en genees- In 1928 wist men via een andere weg toch een zekere In de 19e eeuw heeft de geneeskunst de nodige ver- gesteld voor toelating tot de scholen. In 1875 diende kundige behandeling van zijn werknemers zorg te dra- zelfstandigheid te bewerkstelligen. Een aanvraag om anderingen doorgemaakt; in de dertiger jaren van die Oldambt een verzoek in tot lijkverbranding. gen. Hiertegenover stond, dat de kosten op de arbeider als huisartsenvereniging in de Maatschappij tot bevor- eeuw waren er al verschillende geneeskundige genoot- In de stad Groningen bestond sinds 1836 het “Gezel- verhaald konden worden, wanneer ziekte of ongeval dering van de Geneeskunst te worden opgenomen werd schappen opgericht. Het Zutphense genootschap had schap van Groninger geneeskundigen”, dat zich enkel door opzet of onzedelijkheid was veroorzaakt. gehonoreerd. het idee om de lokale genootschappen centraal te gaan bezighield met wetenschappelijke zaken. De artsen van het Westerkwartier sloten zich in 1930 organiseren. In 1847 ging er dan ook een schrijven uit In 1882 fuseerde bovengenoemd gezelschap met een in De volgende besluiten werden genomen door de Neder- aan bij Hunsingo-Fivelingo, waardoor de naam veran- naar deze genootschappen, waarin zij werden opgeroe- 1849 opgerichte afdeling van de Nederlandsche Maat- landse Maatschappij: derde in Hunsingo-Fivelingo-Westerkwartier (HFW). pen om zich aaneen te sluiten. In 1849 werd de oprich- schappij tot bevordering der geneeskunst. • De werkgever zal het risico overdragen aan een tingsvergadering van de gewenste nationale organisatie De voorzitter van de afdeling Onderdendam, dr. L.H. • verzekeringsmaatschappij. Broodnijd gehouden. Schleurholts, maakte gewag van de slechte collegiale • Een consult kost f 0.50 en een visite f 1.- (tussen In Bedum vestigde zich in 1923 een niet-gereformeerde De doelstellingen van de Maatschappij waren: verhoudingen, met name tussen de academisch ge- 19.00 en 7.00 uur geldt een dubbel tarief). huisarts. Maar toen daar een jaar later een huisarts van schoolde artsen en de geneeskundigen van • Voor een recept wordt f 0.50 in rekening gebracht. gereformeerde signatuur een praktijk startte, waren de 2e stand (chirurgijns). Het ergerde hem • Voor de werkgevers, die het risico voor eigen reke- de poppen aan het dansen. Ook werd kort daarna een zeer, dat er in 1855 nog geen wetswijziging ning hebben gehouden, zal hetzelfde tarief worden nieuw ziekenfonds op godsdienstige grondslag opge- was doorgevoerd voor de geneeskundigen. berekend dat zij zelf ook geven. richt, genaamd Patrimonium. Zij hanteerde lagere tarie- Bovendien hadden de klinische scholen, waar ven. Het gevolg was dat veel mensen overstapten naar de chirurgijns werden opgeleid, meer rechten In 1913 werd door de leden ingestemd met de oprich- de gereformeerde huisarts en zich lieten inschrijven bij dan de Hogescholen. Daarom diende hij zelf ting van een Maatschappij- Ziekenfonds in Groningen Patrimonium. een voorstel in bij de overheid. Besloten werd dat aan de gestelde eisen van het Hoofdbestuur van Hunsingo-Fivelingo wendde zich tot de Centrale Over- om een gesprek aan te vragen met minister de Maatschappij voldeed. Die eisen waren als volgt. leg Commissie van de Maatschappij voor de bena- Thorbecke. Ten eerste moest er aan het hoofd van het Ziekenfonds deelde huisartsen. Het gevolg was, dat de gedupeerde Toen Thorbecke in 1862 weer minister werd, een financieel belangeloos bestuur staan dat gelijkelijk huisartsen gedurende drie jaren een schadevergoeding diende hij al snel een wetsvoorstel in, waarin moest zijn samengesteld uit personen gekozen uit en hebben gekregen. HFW wist steeds de autonomie te de opleiding tot arts werd vastgelegd. Het door de leden, personen gekozen uit en door de deelne- behouden; zij vocht voor haar rechten. mocht niet baten, en Dr. L.T. Schleurholts mende geneeskundigen en personen gekozen uit en door klom weer in de pen. Langzaam maar zeker de deelnemers .Ten tweede moest er een welstandsgrens Invoering Ziektewet Gevelplaatje voor ziekenfondsbode ASPGZ (foto Jannie Wicherts) worden vastgesteld voor zowel gezinnen als alleen- In 1931 werd de ziektewet ingevoerd; er was vaak aan-

2 INFOBULLETIN WINSHEM INFOBULLETIN WINSHEM 3 leiding tot conflict met de bedrijfsverenigingen en de tingen aan burgemeester en het college van B&W over Raad van Arbeid; scheiding van controle en behande- de uitoefening van de armenpraktijk en de volksgezond- ling waren de oorzaak. De artsen moesten een verkla- heid verplicht gesteld. ring afgeven van arbeidsongeschiktheid. Zij wilden alleen inlichtingen geven aan de medisch adviseurs van Preventie de instellingen. De maatschappij ontwikkelde zich; het gevolg was, dat De ziektewet kende ook enkele onduidelijkheden; het accent van de geneeskundige hulp werd verplaatst. HFW pleitte ervoor dat aan de adviseur van de be- Centraal kwamen te staan: sociaal-hygiënische aspec- drijfsverenigingen geen mededelingen zouden worden ten, het verrichten van preventieve zorg, het houden gedaan. De artsen wilden autonoom blijven. van voordrachten en cursussen onder andere aan EHBO en Rode Kruis. Zuiver drinkwater, woningverbetering HFW een zelfstandige afdeling en riolering waren items waar veel aandacht aan werd In de loop van 1932 werd een verzoek ingediend bij het besteed. hoofdbestuur om de huisartsenvereniging om te zetten De gemeentearts diende toe te zien op de uitvoering van in een afdeling van de Nederlandsche Maatschappij de wetten op de lijkverbranding, op het kisten en het tot bevordering der Geneeskunst. Ditmaal werd het verzegelen van de kist, inclusief het afgeven van een verzoek wel toegestaan, want de vereniging werd nu zo verklaring. Herinneringsbordje 50 jarig bestaan ASPGZ (foto Jannie Wicherts) groot, dat zij niet langer door de Maatschappij gene- Onder preventieve maatregelen verstaan we bijvoor- er zo weinig respons kwam. Er volgde een hernieuwd geerd kon worden. Hunsingo-Fivelingo-Westerkwartier beeld: • hervorming van het Nederlandse stelsel van sociale schrijven. Sancties waren het gevolg: 80 artsen werden (HFW) werd vanaf 1 januari 1933 een zelfstandige • de aanleg van waterleiding, waardoor zich minder zekerheid voor de tuchtrechtspraak gedaagd. Ze kregen boetes afdeling binnen de Maatschappij. Vanaf nu had men sterftegevallen zullen voordoen • voorbereiding van oprichting van een Nederlandse van 1000 gulden, die MC betaalde. Dit kon natuurlijk een afgevaardigde bij de Nederlandsche Maatschappij • kindervakantiekolonies: Ondervoede of ziekelijke Artsenkamer niet eindeloos zo doorgaan. De Duitsers pasten een ver- tot bevordering der Geneeskunst. Deze afgevaardigde kinderen gingen naar zee of naar de zandgronden • uitsluiting van Joodse bestuursleden gaande sanctie toe wanneer een arts zich niet aanmeld- mocht meebeslissen. om aan te sterken • overname van praktijken van Joodse artsen door de bij bij de AK, namelijk ontzegging van de bevoeg- Voor de daadwerkelijke toetreding tot de Maatschappij niet-Joodse artsen dheid tot uitoefening van het beroep arts,. 6200 artsen had Hunsingo-Fivelingo nog enkele problemen met het Zuigelingenbescherming • aanvaarden van het leidersbeginsel in de Maat- verloren op deze wijze hun bevoegdheid. Ze boden nog ziekenfonds op te lossen. Specialisten wilden een snel- Belangrijk was voorlichting over hygiëne en het instel- schappij wel geneeskundige hulp, maar dit werd niet beschouwd lere weg van patiënt naar specialist, maar de huisartsen len van consultatiebureaus. Het Groene Kruis kreeg het Kritiek werd niet toegestaan. De huisartsen protesteer- als werk, maar als het geven van advies. De Duitsers van Hunsingo-Fivelingo wisten dit te voorkomen; een werk van de zuigelingenbescherming en ook werd een den samen; ze bedankten als lid van de Maatschappij. kregen geen vat op de artsen. verwijzing bleef nodig. schoolartsendienst ingesteld. De kwaliteit van het werk Officieel werd de Nederlandsche Maatschappij tot be- Intussen ging het in Duitsland steeds slechter; in van de kraamverpleegster en de baker kregen prioriteit. vordering der Geneeskunst op 19 december 1941 opge- Nederland ontstond onrust: het Amsterdamse bevol- Crisisjaren In het volgend artikel ga ik hier dieper op in. heven. Haar rechten, goederen en verplichtingen gingen kingsregister werd opgeblazen, studenten weigerden de In de crisisjaren waren veel mensen zonder inkomen in Het consultatiebureau had als taak om het eerste en over op de Nederlandsche Vereniging van Ziekenfond- loyaliteitsverklaring te tekenen. De Duitsers grepen in: slechte levensomstandigheden terecht gekomen. Geluk- periodiek onderzoek van zuigelingen uit te voeren. Ook sartsen, aldus een beschikking van de Artsenkamer en op 1 april moest de oude toestand zijn hersteld; 5500 kig zorgde de overheid ervoor, dat deze mensen niet was het bureau verantwoordelijk voor het opsporen van de leider van de Nederlandsche Ziekenfondsartsen. De artsen schreven in een brief dat ze met de actie geen verstoken bleven van geneeskundige hulp. besmettingsbronnen en -contacten. Nederlandse artsen werden in de Nederlandsche Artsen- andere bedoeling hadden dan zich te onttrekken aan de De gemeentearts werd verplicht in de volgende geval- HFW zorgde ervoor, dat de schoolarts uitsluitend een kamer (AK) ondergebracht. AK. Eind mei liet Seyss Inquart weten dat onttrekking len gratis hulp te bieden: adviserende rol zou hebben. Alleen de huisartsen waren aan de artsenbevoegdheid tuchtkamer of doodstraf tot • genees- en heelkundige hulp en verloskundige hulp bevoegd tot het geven van adviezen en behandeling van Artsen in verzet: het Medisch Contact gevolg kon hebben. Nog ging het Medisch Contact niet aan armen die een bewijs voor gratis hulp hadden; tuberculose. Vanaf nu organiseerden de Nederlandse artsen zich in overstag; 360 artsen werden gearresteerd en naar het • verstrekken van de nodige genees- en verbandmid- het pas opgerichte Medisch Contact (MC); ze werden concentratiekamp Amersfoort gestuurd. Anderen doken delen; De oorlogsjaren illegaal.Via een estafettesysteem gingen de berichten onder. Er volgde een compromis. Veel artsen kregen • aan mensen voor wie hulp door het hoofd van de Aanvankelijk bleven drastische maatregelen uit. per koerier naar districtsvertrouwensartsen (DVM), die tenslotte een boete van 50 gulden. De gevangenge- politie werd ingeroepen; Op 18 mei 1941 werd het hoofdbestuur voor een keuze deze berichten doorgaven aan groepsvertrouwensart- nomen artsen werden weer vrijgelaten. • (her)inenting tegen de pokken, volgens voorschrif- gesteld. Men kon kiezen voor het aanstellen van een sen (GVM). Samen schreven ze een brief aan Seyss De Artsenkamer werd opgeheven. De Duitsers gin- ten van de B&W; Kommissar in het kader van de herordening op het Inquart, waarin ze protesteerden tegen politieke inmen- gen nu te rade bij de vroegere bestuursleden van de • verstrekken van overlijdensverklaring, indien daar- gebied van niet-commerciële verenigingen, of voor ging. Deze brief werd door 4261 artsen ondertekend. medische organisaties. Het Medisch Contact heeft toe door de gemeente verzocht. deelname van de leider van het Nationaal-Socialistische De Artsenkamer werd duidelijk gemaakt, dat ze geen tijdens de oorlog doorgewerkt. Zij wist haar werk- Daarnaast kon de gemeentearts op last van de bur- medisch front aan de Hoofdbestuursvergaderingen met steun hoefde te verwachten. De Stichting Verenigde wijze te handhaven, en beperkte zich tot het geven van gemeester worden belast met de uitvoering van de adviserende stem en de bevoegdheid het woord te ne- Maatschappij Ziekenfonds was geliquideerd. Men adviezen. Trots kan het MC stellen, dat zij in 1941 een Besmettelijke Ziektewet. Het geneeskundig onderzoek men. De laatste mogelijkheid heeft men op een enkele vreesde, dat alles geruisloos over zou gaan naar Vereni- van de eerste georganiseerde verzetsgroepen was. van ambtenaren en ander personeel in gemeentedienst uitzondering na aanvaard. Een week later, op 26 mei ging van Ziekenfondsartsen van de NSB. Na de Tweede Wereldoorlog ontstond een situatie, met het oog op aanstelling, ziekteverlof, voortvloei- 1941, werden de regels aangescherpt. Nieuwe verplich- Van actief verzet werd overgegaan op passief verzet: de waarin het peil van de artsen door betere wetgeving en ende uit regelingen betreffende de rechtstoestand van tingen volgden: brieven van de Artsenkamer werden niet beantwoord. scholing op een hoger niveau kwam te staan. Hierover personeel in gemeentedienst werd verplicht gesteld. • werving en scholing van Nederlandse artsen voor Het leek op een overwinning van het MC. wil ik in een volgend artikel meer vertellen. Tenslotte werd het verstrekken van adviezen en inlich- tewerkstelling in Duitsland In 1943 stuurde de AK aanmeldingsformulieren, omdat

4 INFOBULLETIN WINSHEM INFOBULLETIN WINSHEM 5 leiding tot conflict met de bedrijfsverenigingen en de tingen aan burgemeester en het college van B&W over Raad van Arbeid; scheiding van controle en behande- de uitoefening van de armenpraktijk en de volksgezond- ling waren de oorzaak. De artsen moesten een verkla- heid verplicht gesteld. ring afgeven van arbeidsongeschiktheid. Zij wilden alleen inlichtingen geven aan de medisch adviseurs van Preventie de instellingen. De maatschappij ontwikkelde zich; het gevolg was, dat De ziektewet kende ook enkele onduidelijkheden; het accent van de geneeskundige hulp werd verplaatst. HFW pleitte ervoor dat aan de adviseur van de be- Centraal kwamen te staan: sociaal-hygiënische aspec- drijfsverenigingen geen mededelingen zouden worden ten, het verrichten van preventieve zorg, het houden gedaan. De artsen wilden autonoom blijven. van voordrachten en cursussen onder andere aan EHBO en Rode Kruis. Zuiver drinkwater, woningverbetering HFW een zelfstandige afdeling en riolering waren items waar veel aandacht aan werd In de loop van 1932 werd een verzoek ingediend bij het besteed. hoofdbestuur om de huisartsenvereniging om te zetten De gemeentearts diende toe te zien op de uitvoering van in een afdeling van de Nederlandsche Maatschappij de wetten op de lijkverbranding, op het kisten en het tot bevordering der Geneeskunst. Ditmaal werd het verzegelen van de kist, inclusief het afgeven van een verzoek wel toegestaan, want de vereniging werd nu zo verklaring. Herinneringsbordje 50 jarig bestaan ASPGZ (foto Jannie Wicherts) groot, dat zij niet langer door de Maatschappij gene- Onder preventieve maatregelen verstaan we bijvoor- er zo weinig respons kwam. Er volgde een hernieuwd geerd kon worden. Hunsingo-Fivelingo-Westerkwartier beeld: • hervorming van het Nederlandse stelsel van sociale schrijven. Sancties waren het gevolg: 80 artsen werden (HFW) werd vanaf 1 januari 1933 een zelfstandige • de aanleg van waterleiding, waardoor zich minder zekerheid voor de tuchtrechtspraak gedaagd. Ze kregen boetes afdeling binnen de Maatschappij. Vanaf nu had men sterftegevallen zullen voordoen • voorbereiding van oprichting van een Nederlandse van 1000 gulden, die MC betaalde. Dit kon natuurlijk een afgevaardigde bij de Nederlandsche Maatschappij • kindervakantiekolonies: Ondervoede of ziekelijke Artsenkamer niet eindeloos zo doorgaan. De Duitsers pasten een ver- tot bevordering der Geneeskunst. Deze afgevaardigde kinderen gingen naar zee of naar de zandgronden • uitsluiting van Joodse bestuursleden gaande sanctie toe wanneer een arts zich niet aanmeld- mocht meebeslissen. om aan te sterken • overname van praktijken van Joodse artsen door de bij bij de AK, namelijk ontzegging van de bevoeg- Voor de daadwerkelijke toetreding tot de Maatschappij niet-Joodse artsen dheid tot uitoefening van het beroep arts,. 6200 artsen had Hunsingo-Fivelingo nog enkele problemen met het Zuigelingenbescherming • aanvaarden van het leidersbeginsel in de Maat- verloren op deze wijze hun bevoegdheid. Ze boden nog ziekenfonds op te lossen. Specialisten wilden een snel- Belangrijk was voorlichting over hygiëne en het instel- schappij wel geneeskundige hulp, maar dit werd niet beschouwd lere weg van patiënt naar specialist, maar de huisartsen len van consultatiebureaus. Het Groene Kruis kreeg het Kritiek werd niet toegestaan. De huisartsen protesteer- als werk, maar als het geven van advies. De Duitsers van Hunsingo-Fivelingo wisten dit te voorkomen; een werk van de zuigelingenbescherming en ook werd een den samen; ze bedankten als lid van de Maatschappij. kregen geen vat op de artsen. verwijzing bleef nodig. schoolartsendienst ingesteld. De kwaliteit van het werk Officieel werd de Nederlandsche Maatschappij tot be- Intussen ging het in Duitsland steeds slechter; in van de kraamverpleegster en de baker kregen prioriteit. vordering der Geneeskunst op 19 december 1941 opge- Nederland ontstond onrust: het Amsterdamse bevol- Crisisjaren In het volgend artikel ga ik hier dieper op in. heven. Haar rechten, goederen en verplichtingen gingen kingsregister werd opgeblazen, studenten weigerden de In de crisisjaren waren veel mensen zonder inkomen in Het consultatiebureau had als taak om het eerste en over op de Nederlandsche Vereniging van Ziekenfond- loyaliteitsverklaring te tekenen. De Duitsers grepen in: slechte levensomstandigheden terecht gekomen. Geluk- periodiek onderzoek van zuigelingen uit te voeren. Ook sartsen, aldus een beschikking van de Artsenkamer en op 1 april moest de oude toestand zijn hersteld; 5500 kig zorgde de overheid ervoor, dat deze mensen niet was het bureau verantwoordelijk voor het opsporen van de leider van de Nederlandsche Ziekenfondsartsen. De artsen schreven in een brief dat ze met de actie geen verstoken bleven van geneeskundige hulp. besmettingsbronnen en -contacten. Nederlandse artsen werden in de Nederlandsche Artsen- andere bedoeling hadden dan zich te onttrekken aan de De gemeentearts werd verplicht in de volgende geval- HFW zorgde ervoor, dat de schoolarts uitsluitend een kamer (AK) ondergebracht. AK. Eind mei liet Seyss Inquart weten dat onttrekking len gratis hulp te bieden: adviserende rol zou hebben. Alleen de huisartsen waren aan de artsenbevoegdheid tuchtkamer of doodstraf tot • genees- en heelkundige hulp en verloskundige hulp bevoegd tot het geven van adviezen en behandeling van Artsen in verzet: het Medisch Contact gevolg kon hebben. Nog ging het Medisch Contact niet aan armen die een bewijs voor gratis hulp hadden; tuberculose. Vanaf nu organiseerden de Nederlandse artsen zich in overstag; 360 artsen werden gearresteerd en naar het • verstrekken van de nodige genees- en verbandmid- het pas opgerichte Medisch Contact (MC); ze werden concentratiekamp Amersfoort gestuurd. Anderen doken delen; De oorlogsjaren illegaal.Via een estafettesysteem gingen de berichten onder. Er volgde een compromis. Veel artsen kregen • aan mensen voor wie hulp door het hoofd van de Aanvankelijk bleven drastische maatregelen uit. per koerier naar districtsvertrouwensartsen (DVM), die tenslotte een boete van 50 gulden. De gevangenge- politie werd ingeroepen; Op 18 mei 1941 werd het hoofdbestuur voor een keuze deze berichten doorgaven aan groepsvertrouwensart- nomen artsen werden weer vrijgelaten. • (her)inenting tegen de pokken, volgens voorschrif- gesteld. Men kon kiezen voor het aanstellen van een sen (GVM). Samen schreven ze een brief aan Seyss De Artsenkamer werd opgeheven. De Duitsers gin- ten van de B&W; Kommissar in het kader van de herordening op het Inquart, waarin ze protesteerden tegen politieke inmen- gen nu te rade bij de vroegere bestuursleden van de • verstrekken van overlijdensverklaring, indien daar- gebied van niet-commerciële verenigingen, of voor ging. Deze brief werd door 4261 artsen ondertekend. medische organisaties. Het Medisch Contact heeft toe door de gemeente verzocht. deelname van de leider van het Nationaal-Socialistische De Artsenkamer werd duidelijk gemaakt, dat ze geen tijdens de oorlog doorgewerkt. Zij wist haar werk- Daarnaast kon de gemeentearts op last van de bur- medisch front aan de Hoofdbestuursvergaderingen met steun hoefde te verwachten. De Stichting Verenigde wijze te handhaven, en beperkte zich tot het geven van gemeester worden belast met de uitvoering van de adviserende stem en de bevoegdheid het woord te ne- Maatschappij Ziekenfonds was geliquideerd. Men adviezen. Trots kan het MC stellen, dat zij in 1941 een Besmettelijke Ziektewet. Het geneeskundig onderzoek men. De laatste mogelijkheid heeft men op een enkele vreesde, dat alles geruisloos over zou gaan naar Vereni- van de eerste georganiseerde verzetsgroepen was. van ambtenaren en ander personeel in gemeentedienst uitzondering na aanvaard. Een week later, op 26 mei ging van Ziekenfondsartsen van de NSB. Na de Tweede Wereldoorlog ontstond een situatie, met het oog op aanstelling, ziekteverlof, voortvloei- 1941, werden de regels aangescherpt. Nieuwe verplich- Van actief verzet werd overgegaan op passief verzet: de waarin het peil van de artsen door betere wetgeving en ende uit regelingen betreffende de rechtstoestand van tingen volgden: brieven van de Artsenkamer werden niet beantwoord. scholing op een hoger niveau kwam te staan. Hierover personeel in gemeentedienst werd verplicht gesteld. • werving en scholing van Nederlandse artsen voor Het leek op een overwinning van het MC. wil ik in een volgend artikel meer vertellen. Tenslotte werd het verstrekken van adviezen en inlich- tewerkstelling in Duitsland In 1943 stuurde de AK aanmeldingsformulieren, omdat

4 INFOBULLETIN WINSHEM INFOBULLETIN WINSHEM 5 vooral door beeldenstorm in 1526 en het hierop volgen- in de vorm van een Lezing en concert door het middeleeuwse Muziek de proces van de reformatie. Vanuit de kloosters zijn vierkant, ruit, apostrof, ons door de monniken niet alleen fraaie gekalligrafeerde paralellogram en vlag. Ensemble Super Librum - 22 januari 2013 teksten en afbeeldingen overgeleverd, maar ook partitu- Daarnaast kent men ren. De kloosters hadden veelal in de stad een refugium verschillende samen- Op 22 januari 2013 vond in zalencentrum de Hoogte in Winsum een bijzondere lezing annex concert plaats door (een toevluchtsoord), waar in tijden van oorlog een gestelde neumen, die het middeleeuwse ensemble Super Librum, deze avond vertegenwoordigd door het duo Jankees Braaksma (por- veilig onderkomen kon worden gezocht. Dit heeft ertoe combinaties vormen tatief) en Marian van der Heide (sopraan). bijgedragen, dat er nog een deel van de handschriften en van twee of drie noten, andere bezittingen bewaard is gebleven. Veel is echter welke met een enkel te- Cees de Ranitz ook verloren gegaan, enerzijds door oorlogsgeweld en ken worden aangeduid anderzijds door de overgang naar de hervormde religie en die met 19 verschil- De voorzitter J. Tersteeg opent de vergadering en heet als staatsgodsdienst in de Republiek, hetgeen gepaard lende Latijnse benamin- de aanwezigen welkom, in het bijzonder beide solis- ging met de afbraak van de kloosters. gen worden aangeduid. ten, die nog druk doende zijn met de opstelling van Sinds de 14e eeuw is het meegebrachte orgel. Dit betreft een portatief orgel Partituren en instrumenten het huidige notenschrift voorzien van een balginrichting, noodzakelijk voor de Daar geen van de middeleeuwse instrumenten de tand Portatief orgel luchtvoorziening, welke handmatig aan de achterzijde des tijds heeft overleefd is de herbouw van instrumen- wordt bediend. Het aantal toehoorders bedraagt ruim 35 ten en intonatie van de pijpen een kwestie van giswerk personen. geworden. In de Groninger kerken klonk in de Middel- algemeen geworden. De voorzitter meldt dat er een begin is gemaakt met het eeuwen voornamelijk de gregoriaanse zang al of niet in Uit de stad Groningen zijn twee mooie zestiende-eeuw- overbrengen van de archieven naar ons kantoor in het combinatie met orgelspel. Daarnaast werd wel gebruik se aan elkaar verwante handschriften bewaard. Het ene Jacobijnenhuis, waar ook de aan te schaffen scanner gemaakt van een klokkenspel. Niet alleen in, maar ook is een cantuale, een vesper- en lofboek voor de Marti- voor het beeldbankproject wordt opgesteld. De secre- buiten de kerk klonk er muziek: wanneer in Groningen nikerk, het andere een processionale, eveneens voor de taris meldt dat ook op de volgende lezing, die op de Ensemble Super Librum na zonsopgang de stadspoorten opengingen, improvi- Martinikerk. Deze bevat gregoriaanse gezangen voor de jaarvergadering wordt gehouden, de middeleeuwen op seerden de stadspijpers (blazers) vanaf de Martinitoren jaarlijkse processies en heiligenfeesten. De Martinikerk Groningen is in het bijzonder gestimuleerd door het het programma staan. Prof. D. de Boer zal dan spreken bekende wereldlijke of geestelijke liederen. Verder was was aanvankelijk gewijd aan Johannes de Doper (Sint onderzoek van wijlen prof. Jos. Hermans, die mede de over de voetreis naar Rome van abt Emo van Wittewie- er bepaald, dat wanneer de burgerwacht ’s middags op Jan) en pas later aan de heilige Martinus (Sint Maarten). middeleeuwse orgeltabulatuur uit het Winsumer kloos- rum in het jaar 1211. de markt verscheen, de torenwachter psalmen of leer- De kerk bezat namelijk een relikwie in de vorm van ter op het spoor kwam. In 1996 is deze muziek in de rijke liederen uit het westerraam diende te blazen. De een (bloedende!) arm van Johannes de Doper, welke Torenkerk uitgevoerd door organist Klaas Veltman. Laatmiddeleeuwse muziek uit Groningen en de Om- stadspijpers gebruikten daartoe instrumenten als een- werd getoond aan bezoekende pelgrims, die vervolgens Bij de uit te voeren werken is teruggegrepen op de melanden handsfluit, schalmei, pommer, schuiftrompet en doedel- (uiteraard na betaling van de aflaatsom) konden worden vondsten van partituren uit verschillende kloosters, zo- Nadere kennismaking met de beide solisten en hun zak. Daarnaast werd op straat gebruik gemaakt van de verlost van hun zonden. De huidige Sint Jansstraat is als ook het dominicaner klooster te Winsum. Door het relatie tot onze voorzitter. Jankees Braaksma bespeelt viool, de lier en kleine percussie-instrumenten als bellen naar Johannes de Doper vernoemd. gezag van de kerk kwam vrijwel de gehele bevolking de blokfluit en is verbonden als docent aan de Stedelijke en met huiden bespannen trommels. Muziekschool te Groningen. Hij kreeg zijn opleiding in contact met deze vorm van instrumentale muziek Geluidsvoorbeelden gecombineerd met zang. Niet in alle Groninger kloos- aan het Prins Claus conservatorium en een vervolgop- De gebruikte muziekstijl Het duo van Super Librum vertolkte een aantal liederen. ters waren aanvankelijk orgels toegestaan; in Winsum leiding in Amsterdam. Hij specialiseerde zich vervol- De volgende vraag is: wat speelden ze dan voor muziek Op de website van Super Librum zijn geluidsfragmen- waren wel orgels aanwezig, getuige het feit, dat bij de gens in de middeleeuwse muziek. Daarnaast bespeelt en in welke stijl gebeurde dat in het laatmiddeleeuwse ten te vinden, ook is het mogelijk de cd’s te bestellen. beeldenstorm rond 1550 de echtgenotes van de gebroe- hij een portatief. Dit is een draagbaar orgel naar mid- Groningen? De kerkelijke muziek ontstond vooral in ders Ripperda op het orgel quatre-mains speelden en deleeuws model, waarvan hij drie verschillende uitvoe- kloosters, waarbij aanvankelijk anonieme priesters en 1. Het Paasspel van Hellum geuzenliederen ten gehore brachten. Zowel het Gronin- ringen bezit, welke door de Nederlandse orgelbouwer monniken als componisten fungeerden. De melodie Super Librum heeft in 2003 voor het eerst een passie- gerland als het aangrenzende Oost-Friesland, die samen Winold van der Putten werden gebouwd. bestond uit een enkele melodielijn met teksten in het spel uit Hellum opgevoerd tijdens de manifestatie “Hel ook wel met de “orgeltuin van Europa” worden aange- Marian van der Heide studeerde eveneens aan het Prins Latijn. De gregoriaanse zang kreeg pas vorm onder paus en Hemel” in het Groninger Museum. Van dit passiespel duid, staan bekend om de vele bewaard gebleven oude Claus conservatorium en specialiseerde zich als solo- Gregorius de Grote (sinds 596). De term gregoriaans is de oorspronkelijke lijnloze partituur teruggevonden, orgels, waarvan sommige onderdelen zelfs dateren uit zangeres in barokmuziek. Ook zij is als docent verbon- werd pas algemeen na 850; de uitvoering is eenstem- die zich thans bevindt in het museum het Catharijne de het begin van de zestiende eeuw. Twee voorbeelden den aan de Stedelijke Muziekschool. Samen met enkele mig, waarbij de melodie niet aan maat is gebonden. Convent in Utrecht. Na overbrenging van de gevonden andere collega’s spelen zij sinds 2002 in het ensemble daarvan zijn het orgel van de kerk in Krewerd uit 1531, melodie naar het toen gangbare vierlijnige notenschrift alsmede het orgel van de Groninger Martinikerk, alwaar Super Librum, dat vanavond in kleine bezetting op- Middeleeuwse partituur. door dr. Ike Loos kon aan de herinterpretatie worden nog pijpwerk is teruggevonden van de vermaarde Ru- treedt. Hierbij wordt een fraaie afbeelding getoond van een begonnen. Hiervoor moest bovendien het juiste orgel- dolph Agricola uit Baflo (1444-1585), die er orgeladvi- Jacques Tersteeg studeerde in Nijmegen middeleeuw- gregoriaans muziekstuk, zoals dat door de kloosterlin- type worden gemaakt, dat overeenstemt met de tijd van seur was. De gebruikte orgels bezaten in die tijd niet de se Nederlandse taal en Letterkunde. Als bijvak nam gen is opgetekend. De gebruikte notatie is anders dan herkomst van de partituur. Het spel werd oorspronkelijk grote afmetingen van thans; veelal waren het kleine of hij musicologie, waarvoor hij op de Universiteit van de hedendaagse. De notenbalk bestaat uit vier lijnen. opgevoerd in de St. Walfriduskerk te Hellum en kan middelgrote instrumenten. Oxford gedurende een jaar middeleeuwse kerkmuziek Het aantal sleutels is beperkt tot die van C en F. Het worden beschouwd als een voorbeeld van de oudste bestudeerde. Bij een aantal concerten van Super Librum notenschrift wordt aangegeven met de zgn. neumen, die vorm van Europees christelijk muziektheater. Het spel Middeleeuwse muziek (kerkmuziek en volksmuziek) was hij betrokken als verteller. hetzij enkele noten aangeven dan wel groepen van twee is grotendeels gebaseerd op vondst van de drie Maria’s Met de Middeleeuwen wordt de periode van 400-1400 De belangstelling voor middeleeuwse muziek in of drie in een teken. Er zijn zes enkelvoudige neumen, van het lege graf van Christus in de vroege morgen van aangeduid. In de zestiende eeuw verandert er veel, Pasen. Hiervan wordt een cd-opname ten gehore ge- 6 INFOBULLETIN WINSHEM INFOBULLETIN WINSHEM 7 vooral door beeldenstorm in 1526 en het hierop volgen- in de vorm van een Lezing en concert door het middeleeuwse Muziek de proces van de reformatie. Vanuit de kloosters zijn vierkant, ruit, apostrof, ons door de monniken niet alleen fraaie gekalligrafeerde paralellogram en vlag. Ensemble Super Librum - 22 januari 2013 teksten en afbeeldingen overgeleverd, maar ook partitu- Daarnaast kent men ren. De kloosters hadden veelal in de stad een refugium verschillende samen- Op 22 januari 2013 vond in zalencentrum de Hoogte in Winsum een bijzondere lezing annex concert plaats door (een toevluchtsoord), waar in tijden van oorlog een gestelde neumen, die het middeleeuwse ensemble Super Librum, deze avond vertegenwoordigd door het duo Jankees Braaksma (por- veilig onderkomen kon worden gezocht. Dit heeft ertoe combinaties vormen tatief) en Marian van der Heide (sopraan). bijgedragen, dat er nog een deel van de handschriften en van twee of drie noten, andere bezittingen bewaard is gebleven. Veel is echter welke met een enkel te- Cees de Ranitz ook verloren gegaan, enerzijds door oorlogsgeweld en ken worden aangeduid anderzijds door de overgang naar de hervormde religie en die met 19 verschil- De voorzitter J. Tersteeg opent de vergadering en heet als staatsgodsdienst in de Republiek, hetgeen gepaard lende Latijnse benamin- de aanwezigen welkom, in het bijzonder beide solis- ging met de afbraak van de kloosters. gen worden aangeduid. ten, die nog druk doende zijn met de opstelling van Sinds de 14e eeuw is het meegebrachte orgel. Dit betreft een portatief orgel Partituren en instrumenten het huidige notenschrift voorzien van een balginrichting, noodzakelijk voor de Daar geen van de middeleeuwse instrumenten de tand Portatief orgel luchtvoorziening, welke handmatig aan de achterzijde des tijds heeft overleefd is de herbouw van instrumen- wordt bediend. Het aantal toehoorders bedraagt ruim 35 ten en intonatie van de pijpen een kwestie van giswerk personen. geworden. In de Groninger kerken klonk in de Middel- algemeen geworden. De voorzitter meldt dat er een begin is gemaakt met het eeuwen voornamelijk de gregoriaanse zang al of niet in Uit de stad Groningen zijn twee mooie zestiende-eeuw- overbrengen van de archieven naar ons kantoor in het combinatie met orgelspel. Daarnaast werd wel gebruik se aan elkaar verwante handschriften bewaard. Het ene Jacobijnenhuis, waar ook de aan te schaffen scanner gemaakt van een klokkenspel. Niet alleen in, maar ook is een cantuale, een vesper- en lofboek voor de Marti- voor het beeldbankproject wordt opgesteld. De secre- buiten de kerk klonk er muziek: wanneer in Groningen nikerk, het andere een processionale, eveneens voor de taris meldt dat ook op de volgende lezing, die op de Ensemble Super Librum na zonsopgang de stadspoorten opengingen, improvi- Martinikerk. Deze bevat gregoriaanse gezangen voor de jaarvergadering wordt gehouden, de middeleeuwen op seerden de stadspijpers (blazers) vanaf de Martinitoren jaarlijkse processies en heiligenfeesten. De Martinikerk Groningen is in het bijzonder gestimuleerd door het het programma staan. Prof. D. de Boer zal dan spreken bekende wereldlijke of geestelijke liederen. Verder was was aanvankelijk gewijd aan Johannes de Doper (Sint onderzoek van wijlen prof. Jos. Hermans, die mede de over de voetreis naar Rome van abt Emo van Wittewie- er bepaald, dat wanneer de burgerwacht ’s middags op Jan) en pas later aan de heilige Martinus (Sint Maarten). middeleeuwse orgeltabulatuur uit het Winsumer kloos- rum in het jaar 1211. de markt verscheen, de torenwachter psalmen of leer- De kerk bezat namelijk een relikwie in de vorm van ter op het spoor kwam. In 1996 is deze muziek in de rijke liederen uit het westerraam diende te blazen. De een (bloedende!) arm van Johannes de Doper, welke Torenkerk uitgevoerd door organist Klaas Veltman. Laatmiddeleeuwse muziek uit Groningen en de Om- stadspijpers gebruikten daartoe instrumenten als een- werd getoond aan bezoekende pelgrims, die vervolgens Bij de uit te voeren werken is teruggegrepen op de melanden handsfluit, schalmei, pommer, schuiftrompet en doedel- (uiteraard na betaling van de aflaatsom) konden worden vondsten van partituren uit verschillende kloosters, zo- Nadere kennismaking met de beide solisten en hun zak. Daarnaast werd op straat gebruik gemaakt van de verlost van hun zonden. De huidige Sint Jansstraat is als ook het dominicaner klooster te Winsum. Door het relatie tot onze voorzitter. Jankees Braaksma bespeelt viool, de lier en kleine percussie-instrumenten als bellen naar Johannes de Doper vernoemd. gezag van de kerk kwam vrijwel de gehele bevolking de blokfluit en is verbonden als docent aan de Stedelijke en met huiden bespannen trommels. Muziekschool te Groningen. Hij kreeg zijn opleiding in contact met deze vorm van instrumentale muziek Geluidsvoorbeelden gecombineerd met zang. Niet in alle Groninger kloos- aan het Prins Claus conservatorium en een vervolgop- De gebruikte muziekstijl Het duo van Super Librum vertolkte een aantal liederen. ters waren aanvankelijk orgels toegestaan; in Winsum leiding in Amsterdam. Hij specialiseerde zich vervol- De volgende vraag is: wat speelden ze dan voor muziek Op de website van Super Librum zijn geluidsfragmen- waren wel orgels aanwezig, getuige het feit, dat bij de gens in de middeleeuwse muziek. Daarnaast bespeelt en in welke stijl gebeurde dat in het laatmiddeleeuwse ten te vinden, ook is het mogelijk de cd’s te bestellen. beeldenstorm rond 1550 de echtgenotes van de gebroe- hij een portatief. Dit is een draagbaar orgel naar mid- Groningen? De kerkelijke muziek ontstond vooral in ders Ripperda op het orgel quatre-mains speelden en deleeuws model, waarvan hij drie verschillende uitvoe- kloosters, waarbij aanvankelijk anonieme priesters en 1. Het Paasspel van Hellum geuzenliederen ten gehore brachten. Zowel het Gronin- ringen bezit, welke door de Nederlandse orgelbouwer monniken als componisten fungeerden. De melodie Super Librum heeft in 2003 voor het eerst een passie- gerland als het aangrenzende Oost-Friesland, die samen Winold van der Putten werden gebouwd. bestond uit een enkele melodielijn met teksten in het spel uit Hellum opgevoerd tijdens de manifestatie “Hel ook wel met de “orgeltuin van Europa” worden aange- Marian van der Heide studeerde eveneens aan het Prins Latijn. De gregoriaanse zang kreeg pas vorm onder paus en Hemel” in het Groninger Museum. Van dit passiespel duid, staan bekend om de vele bewaard gebleven oude Claus conservatorium en specialiseerde zich als solo- Gregorius de Grote (sinds 596). De term gregoriaans is de oorspronkelijke lijnloze partituur teruggevonden, orgels, waarvan sommige onderdelen zelfs dateren uit zangeres in barokmuziek. Ook zij is als docent verbon- werd pas algemeen na 850; de uitvoering is eenstem- die zich thans bevindt in het museum het Catharijne de het begin van de zestiende eeuw. Twee voorbeelden den aan de Stedelijke Muziekschool. Samen met enkele mig, waarbij de melodie niet aan maat is gebonden. Convent in Utrecht. Na overbrenging van de gevonden andere collega’s spelen zij sinds 2002 in het ensemble daarvan zijn het orgel van de kerk in Krewerd uit 1531, melodie naar het toen gangbare vierlijnige notenschrift alsmede het orgel van de Groninger Martinikerk, alwaar Super Librum, dat vanavond in kleine bezetting op- Middeleeuwse partituur. door dr. Ike Loos kon aan de herinterpretatie worden nog pijpwerk is teruggevonden van de vermaarde Ru- treedt. Hierbij wordt een fraaie afbeelding getoond van een begonnen. Hiervoor moest bovendien het juiste orgel- dolph Agricola uit Baflo (1444-1585), die er orgeladvi- Jacques Tersteeg studeerde in Nijmegen middeleeuw- gregoriaans muziekstuk, zoals dat door de kloosterlin- type worden gemaakt, dat overeenstemt met de tijd van seur was. De gebruikte orgels bezaten in die tijd niet de se Nederlandse taal en Letterkunde. Als bijvak nam gen is opgetekend. De gebruikte notatie is anders dan herkomst van de partituur. Het spel werd oorspronkelijk grote afmetingen van thans; veelal waren het kleine of hij musicologie, waarvoor hij op de Universiteit van de hedendaagse. De notenbalk bestaat uit vier lijnen. opgevoerd in de St. Walfriduskerk te Hellum en kan middelgrote instrumenten. Oxford gedurende een jaar middeleeuwse kerkmuziek Het aantal sleutels is beperkt tot die van C en F. Het worden beschouwd als een voorbeeld van de oudste bestudeerde. Bij een aantal concerten van Super Librum notenschrift wordt aangegeven met de zgn. neumen, die vorm van Europees christelijk muziektheater. Het spel Middeleeuwse muziek (kerkmuziek en volksmuziek) was hij betrokken als verteller. hetzij enkele noten aangeven dan wel groepen van twee is grotendeels gebaseerd op vondst van de drie Maria’s Met de Middeleeuwen wordt de periode van 400-1400 De belangstelling voor middeleeuwse muziek in of drie in een teken. Er zijn zes enkelvoudige neumen, van het lege graf van Christus in de vroege morgen van aangeduid. In de zestiende eeuw verandert er veel, Pasen. Hiervan wordt een cd-opname ten gehore ge- 6 INFOBULLETIN WINSHEM INFOBULLETIN WINSHEM 7 aanwezig in de UB te Groningen (Incunabulum 70). van Selwerd. Roelof studeerde in Erfurt, Keulen, Pavia Lezing en concert worden afgesloten met een groot Tevens worden in dit handschrift de basisbegrippen van en Ferrara en ontwikkelde zich tot van de belangrijkste applaus voor de beide solisten.Voorzitter Tersteeg dankt muzieknotatie uitgelegd. vroeg-humanistische geleerden van de noordelijke Lage de beide leden van Super Librum hartelijk voor hun Landen. Hij beheerste als geen ander de klassieke talen komst naar Winsum, waarbij de leden van de HVWO 5. De Winsumer orgeltabulatuur uit 1430/1431 Grieks en Latijn. Daarnaast was hij muzikaal begaafd in de unieke gelegenheid werden gesteld om zowel de Het bestaan van orgelcomposities uit Groningerland muziek als de uitleg erbij te kunnen beluisteren. De werd duidelijk door de vondst van een vijftal verschil- cultuurschat van de middeleeuwse orgelmuziek in de lende orgelcomposities van de hand van pater Ludolf vele Romaanse kerken in Groningerland is bewaard Wilkes ( Ludolphus Wylkini) uit Winsum. De stukken gebleven als een stem uit een ver verleden. zijn betrekkelijk eenvoudig van aard. Eén ervan lijkt op het begin van een dans (basse danse (zie onder), waar- Bronnen: van het tempo in de herhaling versnelt. 1. Akkerman, A., Rudolph Agricola, Six lives and Erasmus, Van Gorcum, Assen, 2013 Door onderzoek door Prof. J. Hermans, die als bijzon- 2. Boomsma, C., Rudolf Agricola, Alumni magazine RU Groningen, der hoogleraar westerse handschriftkunde en boekwe- 17de jaargang, no. 3 tenschap verbonden was aan de RU te Groningen, kon 3. Braaksma, J en E. Huizing, Klinkende Klei, Groningen 2012 onder meer door analyse van de handschriften worden 4. Infobulletin Winshem, Eerste jaargang nr. 2, 1996 5. http://www.superlibrum.nl/ vastgesteld, dat deze muziek afkomstig moest zijn 6. http://nl.wikipedia.org/wiki/Pijporgel uit het Winsumer dominicanerklooster. Verder bleek Gregoriaans hem dat veel orgelmuziek uit de middeleeuwen en de bracht, welke werd opgenomen in de kerk van Zeerijp. renaissance een dominicaner signatuur draagt. Door Ave spes et salus infirmorum de vondst van een in het prekenboek mee ingebonden Marialied 2. Ad cantus leticie brief van 6 april 1431 van de dominicaner prior Frater Ad Cantus Leticie is de titel van een uit de dertiende Thidericius Suidbert, welke betrekking heeft op een Gegroet hoop en genezing van zieken, eeuw stammende tweestemmige kersthymne, welke reispas voor de bovengenoemde pater Ludolphus, is u die de wanhopigen terugroept. afkomstig is uit het klooster van Aduard. Het bijzon- de toeschrijving van de gevonden tabulatuur aan het Gegroet, stralend hemels licht, dere is, dat dit het enige bewaarde muziekstuk is van Winsumer klooster buiten twijfel. Uit het feit dat bij u, overvloeiende troosteres. dit klooster. Dat de muziek bewaard is gebleven is te Rudolph Agricola de oplevering van het orgel in Marienhafe (Oost-Fries- U beheerst de omwenteling danken aan Albertus Hardenberg (1510-1574), die na land) het opschrift vermeldt “Magistrum Thidericum en speelde op fluit, luit en orgel. Ook ontwierp hij van de hemel en de aarde zijn vertrek uit het klooster predikant werd in Emden en de Dominis”, blijkt de betrokkenheid van de Winsumer orgels; pijpen van zijn hand zijn teruggevonden in het zeer lovenswaardige Maagd, een grote collectie boeken meenam, welke zich thans in prior als adviseur bij de bouw van dit orgel. Verder is orgel van de Martinikerk te Groningen. In Ferrara werk- eerbiedwaardige moeder, die zonder man. de Johannes a Lasco Bibliotheek aldaar bevinden. Het bekend dat dominicaner broeders uit Leeuwarden tot in te hij als organist aan het hof van hertog Ercole d’Este. Laten wij allen uw maagdelijkheid eren is een vreugde- en danklied ter gelegenheid van de ge- Rostock reisden, getuige de herkomst van het volgende Terug in Groningen in 1479 werkte hij enige jaren als opdat wij ons verheugen zonder einde boorte van Immanuel, wiens komst reeds was voorspeld Marialied. stadssecretaris. In 1482 vertegenwoordigde hij de stad Moeder van de hoogste koning door de aartsengel Gabriël. Vervolgens worden drie stukken ten gehore gebracht, Groningen aan het hof van keizer Maximiliaan I. Daar- Wij zijn afgedwaald op deze weg, waarvan de laatste via een cd van het gezelschap: na vertrok hij in 1484 op verzoek van de bisschop van maagd Maria, wij staan er slecht voor 3. Het gezellenlied uit Winsum • Ave Pulcherrima (een hymne) uit het Rostocker Worms naar Heidelberg, waar hij onderwijs verzorgde. Geef uw heerlijke hulp om de verlokkingen Het lied ‘Wol up ghesellen’ komt vrij veel voor in ma- Liederbuch uit 1465-1485) Na een reis naar Rome overleed hij in Heidelberg. van het vlees te weerstaan nuscripten uit de 15e eeuw. De tekst van ‘Wol up ghe- • de Winsumer orgeltabulatuur gespeeld op het por- Van zijn muziek zijn geen grote collecties bewaard ge- Opdat wij zonder moeilijkheden sellen’ uit de Winsumer orgeltabulatuur kon helaas niet tatief bleven. Veelal begeleidde hij zijn zang door te spelen op op de jongste dag kunnen staan worden gereconstrueerd. Super Librum speelde voor de • Basse danse “Frysicum”, door Jankees Braaksma de luit. De teksten geschreven in de moedertaal werden Voor de rechter, ons verheugend cd een improvisatie op de oorspronkelijke melodie waar gereconstrueerd naar aanleiding van het 15e eeuwse wijd en zijd gewaardeerd in de stad Groningen. De me- en niet wenend met de verdoemden. het orgelstuk uit Winsum op is gebaseerd. Deze impro- manuscript met Basse Danses van Margaretha van lodieën werden vierstemmig uitgevoerd. Onder de naam De geneugten van dit korte leven visatie wordt uitgevoerd op een reconstructie van een Oostenrijk. Roelkin (als verbastering van kleine Roelof) vinden we De dood die hierna komt ….. middeleeuws carillon. Dit carillon werd vervaardigd Het lied Frysicum is zowel een volkslied als een basse in het Cancionero Musical de la Catedral de Segovia De korte genietingen zijn zoet voor de zondaars door klokkengieter Simon Laudy uit Finsterwolde. danse. Bij de uitvoering van deze dans wordt het (muziekverzameling van de kathedraal van Segovia) De helse straf die daarna volgt is lang. bovenlichaam stil gehouden, terwijl het onderlichaam een virtuoze instrumentale versie van het stuk “De tous Behoed ons hiervoor, Maria, 4. Musici en hun instrumenten in het Groningse beweegt. Verondersteld wordt dat deze muziek ook in bien playne” en twee driestemmige werken getiteld: maak dat wij wandelen met de gezegenden. klooster Feldwerd uit 1491 de regio van Groningen bekend was en tot het dansen “Zart reijne vrucht” en “Vrugt en moet ic gaen dahin”, Het klooster van Feldwerd of Oldenclooster behoorde Vertaling: Lydia Wierda uitnodigde. Na de statige basse danse volgt meestal een die worden toegeschreven aan Agricola. Vervolgens tot de benedictijner orde; het was gelegen op een wierde tweede snellere versie van Frysicum. worden deze werken op cd ten gehore gebracht. ten noordwesten van Holwierde. De afgebeelde instru- Tenslotte wordt een hymne in de vorm van een gedicht menten zijn: luit, portatieforgel (!), schalmei en vedel. 7. Muziek van Rudolf Agricola voorgedragen, welke betrekking heeft op Allerheiligen, Een tweede muziekstuk uit Feldwerd, dat door Super Giften Roelof Huesman (Rudolphus Agricola ( 1444-1485) waarna de voordracht wordt afgesloten met een Maria- De HVWO heeft van de heer P. Noord, Kloosterstraat Librum op cd is uitgebracht, betreft een handgeschre- was afkomstig uit Baflo, waar zijn vader proost of per- lied getiteld: Ave spes et salus infirmorum (zie elders op 8 te Winsum, twee dvd’s ontvangen met als onderwerp ven partituur met klaviermuziek uit de 14e eeuw. Deze sona was van de kerk. Spoedig na de geboorte van zijn deze pagina). “Herdenking treinramp Winsum 25-7-1980”. Namens partituur is teruggevonden in de perkamenten kaft van zoon werd zijn vader benoemd tot abt van het klooster de Vereniging danken wij hem daar hartelijk voor. een incunabel (wiegedruk uit het eind van de 15e eeuw) 8 INFOBULLETIN WINSHEM INFOBULLETIN WINSHEM 9 aanwezig in de UB te Groningen (Incunabulum 70). van Selwerd. Roelof studeerde in Erfurt, Keulen, Pavia Lezing en concert worden afgesloten met een groot Tevens worden in dit handschrift de basisbegrippen van en Ferrara en ontwikkelde zich tot van de belangrijkste applaus voor de beide solisten.Voorzitter Tersteeg dankt muzieknotatie uitgelegd. vroeg-humanistische geleerden van de noordelijke Lage de beide leden van Super Librum hartelijk voor hun Landen. Hij beheerste als geen ander de klassieke talen komst naar Winsum, waarbij de leden van de HVWO 5. De Winsumer orgeltabulatuur uit 1430/1431 Grieks en Latijn. Daarnaast was hij muzikaal begaafd in de unieke gelegenheid werden gesteld om zowel de Het bestaan van orgelcomposities uit Groningerland muziek als de uitleg erbij te kunnen beluisteren. De werd duidelijk door de vondst van een vijftal verschil- cultuurschat van de middeleeuwse orgelmuziek in de lende orgelcomposities van de hand van pater Ludolf vele Romaanse kerken in Groningerland is bewaard Wilkes ( Ludolphus Wylkini) uit Winsum. De stukken gebleven als een stem uit een ver verleden. zijn betrekkelijk eenvoudig van aard. Eén ervan lijkt op het begin van een dans (basse danse (zie onder), waar- Bronnen: van het tempo in de herhaling versnelt. 1. Akkerman, A., Rudolph Agricola, Six lives and Erasmus, Van Gorcum, Assen, 2013 Door onderzoek door Prof. J. Hermans, die als bijzon- 2. Boomsma, C., Rudolf Agricola, Alumni magazine RU Groningen, der hoogleraar westerse handschriftkunde en boekwe- 17de jaargang, no. 3 tenschap verbonden was aan de RU te Groningen, kon 3. Braaksma, J en E. Huizing, Klinkende Klei, Groningen 2012 onder meer door analyse van de handschriften worden 4. Infobulletin Winshem, Eerste jaargang nr. 2, 1996 5. http://www.superlibrum.nl/ vastgesteld, dat deze muziek afkomstig moest zijn 6. http://nl.wikipedia.org/wiki/Pijporgel uit het Winsumer dominicanerklooster. Verder bleek Gregoriaans hem dat veel orgelmuziek uit de middeleeuwen en de bracht, welke werd opgenomen in de kerk van Zeerijp. renaissance een dominicaner signatuur draagt. Door Ave spes et salus infirmorum de vondst van een in het prekenboek mee ingebonden Marialied 2. Ad cantus leticie brief van 6 april 1431 van de dominicaner prior Frater Ad Cantus Leticie is de titel van een uit de dertiende Thidericius Suidbert, welke betrekking heeft op een Gegroet hoop en genezing van zieken, eeuw stammende tweestemmige kersthymne, welke reispas voor de bovengenoemde pater Ludolphus, is u die de wanhopigen terugroept. afkomstig is uit het klooster van Aduard. Het bijzon- de toeschrijving van de gevonden tabulatuur aan het Gegroet, stralend hemels licht, dere is, dat dit het enige bewaarde muziekstuk is van Winsumer klooster buiten twijfel. Uit het feit dat bij u, overvloeiende troosteres. dit klooster. Dat de muziek bewaard is gebleven is te Rudolph Agricola de oplevering van het orgel in Marienhafe (Oost-Fries- U beheerst de omwenteling danken aan Albertus Hardenberg (1510-1574), die na land) het opschrift vermeldt “Magistrum Thidericum en speelde op fluit, luit en orgel. Ook ontwierp hij van de hemel en de aarde zijn vertrek uit het klooster predikant werd in Emden en de Dominis”, blijkt de betrokkenheid van de Winsumer orgels; pijpen van zijn hand zijn teruggevonden in het zeer lovenswaardige Maagd, een grote collectie boeken meenam, welke zich thans in prior als adviseur bij de bouw van dit orgel. Verder is orgel van de Martinikerk te Groningen. In Ferrara werk- eerbiedwaardige moeder, die zonder man. de Johannes a Lasco Bibliotheek aldaar bevinden. Het bekend dat dominicaner broeders uit Leeuwarden tot in te hij als organist aan het hof van hertog Ercole d’Este. Laten wij allen uw maagdelijkheid eren is een vreugde- en danklied ter gelegenheid van de ge- Rostock reisden, getuige de herkomst van het volgende Terug in Groningen in 1479 werkte hij enige jaren als opdat wij ons verheugen zonder einde boorte van Immanuel, wiens komst reeds was voorspeld Marialied. stadssecretaris. In 1482 vertegenwoordigde hij de stad Moeder van de hoogste koning door de aartsengel Gabriël. Vervolgens worden drie stukken ten gehore gebracht, Groningen aan het hof van keizer Maximiliaan I. Daar- Wij zijn afgedwaald op deze weg, waarvan de laatste via een cd van het gezelschap: na vertrok hij in 1484 op verzoek van de bisschop van maagd Maria, wij staan er slecht voor 3. Het gezellenlied uit Winsum • Ave Pulcherrima (een hymne) uit het Rostocker Worms naar Heidelberg, waar hij onderwijs verzorgde. Geef uw heerlijke hulp om de verlokkingen Het lied ‘Wol up ghesellen’ komt vrij veel voor in ma- Liederbuch uit 1465-1485) Na een reis naar Rome overleed hij in Heidelberg. van het vlees te weerstaan nuscripten uit de 15e eeuw. De tekst van ‘Wol up ghe- • de Winsumer orgeltabulatuur gespeeld op het por- Van zijn muziek zijn geen grote collecties bewaard ge- Opdat wij zonder moeilijkheden sellen’ uit de Winsumer orgeltabulatuur kon helaas niet tatief bleven. Veelal begeleidde hij zijn zang door te spelen op op de jongste dag kunnen staan worden gereconstrueerd. Super Librum speelde voor de • Basse danse “Frysicum”, door Jankees Braaksma de luit. De teksten geschreven in de moedertaal werden Voor de rechter, ons verheugend cd een improvisatie op de oorspronkelijke melodie waar gereconstrueerd naar aanleiding van het 15e eeuwse wijd en zijd gewaardeerd in de stad Groningen. De me- en niet wenend met de verdoemden. het orgelstuk uit Winsum op is gebaseerd. Deze impro- manuscript met Basse Danses van Margaretha van lodieën werden vierstemmig uitgevoerd. Onder de naam De geneugten van dit korte leven visatie wordt uitgevoerd op een reconstructie van een Oostenrijk. Roelkin (als verbastering van kleine Roelof) vinden we De dood die hierna komt ….. middeleeuws carillon. Dit carillon werd vervaardigd Het lied Frysicum is zowel een volkslied als een basse in het Cancionero Musical de la Catedral de Segovia De korte genietingen zijn zoet voor de zondaars door klokkengieter Simon Laudy uit Finsterwolde. danse. Bij de uitvoering van deze dans wordt het (muziekverzameling van de kathedraal van Segovia) De helse straf die daarna volgt is lang. bovenlichaam stil gehouden, terwijl het onderlichaam een virtuoze instrumentale versie van het stuk “De tous Behoed ons hiervoor, Maria, 4. Musici en hun instrumenten in het Groningse beweegt. Verondersteld wordt dat deze muziek ook in bien playne” en twee driestemmige werken getiteld: maak dat wij wandelen met de gezegenden. klooster Feldwerd uit 1491 de regio van Groningen bekend was en tot het dansen “Zart reijne vrucht” en “Vrugt en moet ic gaen dahin”, Het klooster van Feldwerd of Oldenclooster behoorde Vertaling: Lydia Wierda uitnodigde. Na de statige basse danse volgt meestal een die worden toegeschreven aan Agricola. Vervolgens tot de benedictijner orde; het was gelegen op een wierde tweede snellere versie van Frysicum. worden deze werken op cd ten gehore gebracht. ten noordwesten van Holwierde. De afgebeelde instru- Tenslotte wordt een hymne in de vorm van een gedicht menten zijn: luit, portatieforgel (!), schalmei en vedel. 7. Muziek van Rudolf Agricola voorgedragen, welke betrekking heeft op Allerheiligen, Een tweede muziekstuk uit Feldwerd, dat door Super Giften Roelof Huesman (Rudolphus Agricola ( 1444-1485) waarna de voordracht wordt afgesloten met een Maria- De HVWO heeft van de heer P. Noord, Kloosterstraat Librum op cd is uitgebracht, betreft een handgeschre- was afkomstig uit Baflo, waar zijn vader proost of per- lied getiteld: Ave spes et salus infirmorum (zie elders op 8 te Winsum, twee dvd’s ontvangen met als onderwerp ven partituur met klaviermuziek uit de 14e eeuw. Deze sona was van de kerk. Spoedig na de geboorte van zijn deze pagina). “Herdenking treinramp Winsum 25-7-1980”. Namens partituur is teruggevonden in de perkamenten kaft van zoon werd zijn vader benoemd tot abt van het klooster de Vereniging danken wij hem daar hartelijk voor. een incunabel (wiegedruk uit het eind van de 15e eeuw) 8 INFOBULLETIN WINSHEM INFOBULLETIN WINSHEM 9 Vijftiende eeuwse pijpaarden beeldjes uit de wierden van Obergum en Winsum Jacques Tersteeg

Enige jaren geleden vond Klaas Kracht (Westerstraat) tijdens een verbouwing in zijn tuin een onooglijk, gehavend (geen voeten en hoofd), doormidden gebro- ken beeldje, waarover achterbuurman Jan Bijsterveld (Nieuwstad) zich ontferm- de. Hij borg Voorbeelden Christuskindjes het gedurende Mal met beeldje enkele jaren op achterhalen. in een brillen- Op de foto links is de incomplete voor- en achterkant koker en legde van het uit de vijftiende eeuw stammende Christus- het in een kast. kind uit de Westerstraat afgebeeld. Hierboven een foto Toen ik het van de voorzijde van twee complete elders gevonden Christuskind uit Winsum (foto Jacques Tersteeg) onlangs onder Christuskindjes en een foto van hetzelfde type beeldje ogen kreeg, was met links de mal voor de voorzijde. De beeldjes waren DoudestiedsDoudestieds ik blij verrast.1 veelal hol van binnen. Het beeldje, dat nu zonder hoofd en voetjes nog zo’n Er is in Winsum nog een tweede pijpaarden beeldje 7½ cm. hoog is, is gemaakt van zogenaamde pijpaarde. teruggevonden, namelijk door Berend Raangs (Ha- Pijpaarde of pijpklei is een fijne, taaie, blauwachtige venstraat) in zijn tuin. Helaas is ook dit beeldje ont- en witbakkende klei, die in Nederland veelal vanuit hoofd en grotendeels ontvoet en van een dubbele sokkel het Rijnland werd ingevoerd en die we kennen van de ontdaan. Het elegante, ook holle beeldje draagt ook iets latere ‘Goudse’ pijpen (zeventiende tot begin twintigste in de handen, al is niet meer vast te stellen wat dat is eeuw). geweest. Het gewaad vertoont aan de bovenzijde een Reeds in de vijftiende en zestiende eeuw werd pijpaar- V-hals. Op de rug lijkt een tweetal letters te zijn inge- Winsum en Obergum gezien vanaf De Ster de ook veelvuldig gebruikt voor het maken van klei- kerfd: een Griekse hoofdletter gamma (Γ) en omikron ne, betaalbare heiligenbeeldjes, die vaak als souvenir (Ο), beide gevolgd door een punt. Het gewaad van dit Hans Huitsing tijdens jaarmarkten, bedevaarten en processies verkocht beeldje is aan de rugzijde zeer summier gehouden (twee werden en mee naar huis werden genomen en daar een plooien), aan de voorzijde vertoont het, naast de V-hals, Vanaf de molen “de Ster” een panoramafoto. speciale plaats kregen. Soms droeg men het beeldje ook bij de rechter knie een opvallende naar links lopende Op de voorgrond zien we de voormalige Openbare Lage- wel op zak, als een soort talisman. In geval van nood, plooi en het restant van een schoentje. re School, thans in gebruik als bibliotheek; 2 ziekte en ander onheil wendde men zich dan tot de Het is niet gelukt dit beeldje nader te identificeren. Vervolgens een transformatorhuis; het winkelpand van R. favoriete pijpaarden heilige, die vaak ‘gespecialiseerd’ Martini, waarin later de verfwinkel van Jitze Sennema, was in de genezing van bepaalde kwalen. later door zijn zoon Bob Sennema uitgebreid tot een Doe Voor het vervaardigen van deze beeldjes gebruikten de Het Zelf - winkel; daarachter het vroegere gemeentehuis pijpmakers veelal twee mallen (voor- en achterkant) die (gebouwd in 1907), met torentje en daarachter het Lo- door een pen-en-gatverbinding werden samengevoegd. gement Alderts, (Kremer, Til, Bron, thans zijn hierin de De naad tussen de voor- en achterkant van het beeldje Wereldwinkel en café J & A gehuisvest.) uit de Westerstraat is nog goed zichtbaar. Ook zijn er nog veel daken van huizen in Obergum te Het assortiment heiligen (soms ook engelen of gees- zien, o.a. het pand van vroeger schoenmaker Oostenrijk telijken) was beperkt. Veruit het meest geliefd waren in de Westerstraat, met het ronde dak. de beeldjes van Christus(kind) en Maria, gevolgd door De toren van de Obergumer kerk steekt fier boven alles de heilige Barbara en Catharina. Het beeldje uit de Heiligenbeeldje uit Winsum,achter- en voorzijde (foto Jacques Tersteeg) uit, en helemaal achteraan is de boerderij van de fam. Westerstraat behoort tot het type van het Christuskind, Hekma Wierda nog waarneembaar. een naakt en staand jongetje dat met beide handen een Noten 1. Zie Dagblad van het Noorden, donderdag 19 september 2013, 22. duif (symbool van de H. Geest) tegen zijn borst houdt. 2. Voor literatuur over pijpaarden beeldjes verwijs ik onder andere Vaak werd dit type beeldje wel bij een baby in de wieg naar: google, pijpaarden beeldjes, www.pijpaardenbeeldjes.nl, Giften gelegd, ter bescherming tegen allerlei ziektes en kwade www.museumkennis.nl, W.H.Th. Knippeberg, in: Brabants Heem Van de heer C. de Ranitz heeft de Historische Vereni- geesten. Het beeldje zal omstreeks 1450 zijn vervaar- (jg. 25 1973) 74 en A. Clazing, ‘Santen uit zand. Pijpaarden ging een statief, een overheadprojector, een projectieta- beeldjes uit Amersfoortse bodem’, in: Flehite Jaarboek (2002) 100- digd. Waar het precies gemaakt is, is niet nauwkeurig te fel en een stekkerdoos ontvangen. Het bestuur zegt de 113. heer De Ranitz hierbij zeer hartelijk dank daarvoor.

10 INFOBULLETIN WINSHEM INFOBULLETIN WINSHEM 11 Vijftiende eeuwse pijpaarden beeldjes uit de wierden van Obergum en Winsum Jacques Tersteeg

10 INFOBULLETIN WINSHEM INFOBULLETIN WINSHEM 11 Het winkeltje in serviesgoed Rond De Valk in de periode 1850 -1990 Gerrit vertelt in zijn brief over het leven in De Valk. Douwe heeft de bakkerij en later een winkel in servies- In het vorig nummer van Winshem verscheen het eerste deel van de bewoningsgeschiedenis van Hoofdstraat goed en nog weer later servies en speelgoed. Aaltje Winsum 45, het voormalig logement De Valk. Huidig bewoner Paul de Vos heeft in de archieven veel informatie moet voor moeder Grietje Hopma zorgen en doet de opgedoken over de bewoners van De Valk, maar ook de omringende panden hebben zijn aandacht. huishouding. Anne is boerin, zij melkt de koeien samen In dit artikel volgen we de familie Siersema. Daarna de recente geschiedenis vanaf 1960, waarin het pand ach- met Rika. Er stonden vijf koeien in de schuur, die regel- tereenvolgens dienst doet als winkel, dierenartsenpraktijk en atelier. matig in het weiland stonden bij het nieuwe gemeente- Paul de Vos Vergunning voor een schuurkerk huis. Rika is psychisch niet in orde; ze is schreeuwerig en Initialen dochter in de muur van het aangebouwde huis Geert Willem Siersema Eind juni 1843, bijna negen jaar na het begin van de loopt wel eens zwaaiend met een bijl door het huis. Als In de geschiedenis van de bouw van de kerk van de Afscheiding (1834) werd in Winsum-Obergum een ze op de driewieler naar Hamming gaat, moet Gerrit Het logement had achter de tap een eigen waterput, Christelijke Afgescheiden gemeente duikt de naam op Christelijk Afgescheiden gemeente gesticht. Tot 1845 haar ‘t laatste stuk de brug op trekken. Toch heeft ze deze moet minimaal zeven meter diep zijn geweest. In van Geert Willem Siersema. Hij is de schakel tussen het beschikte men niet over een eigen gebouw. In april haar eigen muzieksysteem; ze speelt mondharmonica. de schuur van de doorrit zat een kelder van drie bij drie pand De Valk en de schuurkerk. In januari 1871 wordt 1845 gaat de Christelijke Afgescheiden gemeente over Voor Rika is later het huisje er naast gebouwd, omdat ze meter, twee meter hoog, deze is in 1979 volgestort met het huis van steenfabrikant Roelof Leggelo met 400 tot aankoop van perceel sectie E97, Hoofdstraat 32. zo’n herrie maakt, dat kan hier niet in de herberg. puin. Ook is in die tijd de betonnen vloer in de herberg m2 grond verkocht aan zoon Geert Willem Siersema, Het perceel met bebouwing wordt gekocht van uur- De jongste, Aafke, heeft tbc tussen haar 14e en haar gestort met daaronder drainagebuizen. voorheen koopman in Obergum. Hij verhuist met zijn werkmaker Berend Gerrits Klok en zijn echtgenote 20e jaar. De dames Siersema hebben gestudeerd. Gerrit Gerrit Siersema sr. heeft later het huis verkocht aan kinderen naar de Hoofdstraat nr. 30, nu nr. 36. (Meer Anje Rypkes Beukema, die het in 1830 op een openba- Ame, de vader van mijn zegsman, is het buitenbeentje Bouwes. De spullen, horren en toonbank zijn naar het informatie over de kerkbouw in nevenstaand kader.) re veiling hadden verworven. van de familie, want hij wilde niet studeren. openluchtmuseum te Warffum gegaan. Veel is door han- Wie is nu Geert Willem Siersema? Een brief van een Op 18 juni 1846 werd door Koning Willem II vergun- De overdracht van het huis na het overlijden van Gerrit delaren meegenomen, en ook hebben dorpelingen, zoals nazaat, Gerrit Siersema jr., verschaft meer duidelijk- ning gegeven voor het oprichten van een ‘schuurkerk’ Siersema aan de kinderen vindt plaats op 20 december gewoonlijk, even buiten het dorp, veel verbrand. heid. aan de familie Antuma, die het pand voor een groot 1924. Op 23 januari 1925 vindt de boedelscheiding In 1813 wordt Gerrit Allershoff Hopma geboren, deel had gefinancierd. De woning werd ingericht als plaats. Douwe woont op dat moment in Ezinge. Gerrit Wachthuis zoon van Pieter Bartelts Hopma en Aafke Swaagman armenhuis. In 1867 werd de woning verbouwd tot pas- is winkelier in Amsterdam. Aaltje, Anna en Aafke zijn Het kleine huisje heeft (overleden in 1862). Gerrit Hopma is molenaar op De torie, qua bouw gespiegeld aan de Valk. Het huis van samen caféhoudster in De Valk. Een van hen drijft de vervolgens een tijd dienst Vriendschap en trouwt in 1839 met Aaltje Ames van Antuma werd in 1914 afgebroken, op dezelfde plaats winkel, waar serviesgoed en pannen worden verkocht. gedaan als wachthuis van Ham (1807-1857). Uit dit huwelijk worden 4 kinderen werd toen een nieuwe pastorie gebouwd. Later is dit nog een bibliotheekje geweest. de busverbindingen van geboren. Het tweede kind, dochter Grietje, geboren in Al snel ontstaat de wens om een grotere kerk te bou- Achter de ingang van het logement zat een gordijn, de Gado die door de straat 1813, is de grootmoeder van mijn zegsman Gerrit Sier- wen. Op 9 maart 1868 wordt melding gemaakt van direct daarachter liep een trap naar boven. liepen, nadat de treinver- sema. Grietje trouwt op 28 mei 1869 met Gerrit Willem plannen voor het bouwen van een nieuw groter kerkge- Alleen rechts in het pand waren op de begane grond binding met Zoutkamp in Siersema, die te boek staat als hotelhouder. Mogelijk bouw. Het bestaande kavel is daarvoor echter te klein. twee slaapvertrekken voor gasten. Door het luikje 1938 eindigde. Deze spoor- pacht Gerrit in die tijd al De Valk van Pieter Alderts. Daarom wordt besloten de tuin achter het huis van de werden de bestellingen doorgegeven bij het raam aan lijn was de opvolger van Hij koopt in 1871 van de kerk het huis met grond op nr. buurman (Abraham Kuipers, thans van Bolhuis) aan de de zuidwestkant, eerste verdieping. Boven waren aan de paardentram Winsum 30. zuidkant te kopen. Toch geeft ook dit bezwaren. de zuidoostzijde twee bedsteden. Verteller Gerrit kwam - Ulrum die van 13 novem- Gerrit Willem Siersema en Grietje Hopma kopen het In 1870 besluit men dan om het pand van steenfabri- alle vakanties logeren, hij sliep tussen de ramen op zuid. ber 1897 tot 31 maart 1922 huis ‘De Valk’ op 27-3-1897 van Hendrik Reyer, kaste- kant Leggelo te kopen. Dit pand ligt kadastraal sectie dienst deed. Klein huisje naast de schuur lein, en Antje Oldehove voor 4564,- en verhuizen naar E 98 Hoofdstraat nr. 30. Op het kavel staat een vrij de overkant. Op 21-6-1897 dient Siersema een aan- nieuwe behuizing en een lange schuur. Het doel is deze vraag in voor het oprichten van een bakkerij op Hoofd- schuur af te breken en de vrijkomende oppervlakte straat Winsum 45. Uit aktes blijkt dat de kastanjeboom te betrekken bij de bestaande schuurkerk. Men mag Harddraverijen in de Hoofdstraat er in ieder geval vanaf 1900 stond. een kerk bouwen als Al sinds 1804 worden er in de Hoofdstraat van Win- de uitoefening van sum harddraverijen gehouden. Eens per jaar op een Uit het huwelijk van Gerrit en Grietje worden zes godsdienst niet hoor- zaterdag en zondag vindt dit evenement plaats. Deze kinderen geboren: baar zal zijn in de draverij wordt gehouden in een deel van de Hoofd- • Douwe, geboren op 10 maart 1870. Hoofdstraat te Win- straat en de weg door Bellingeweer. De baan heeft Hij wordt bakker en heeft een bakkerij in het sum. Tot december een lengte van 280 meter. In 1904 wordt het 100-jarig pand Hoofdstraat 45. worden tijdelijk de bestaan van de harddraverij uitbundig gevierd. De • Aaltje Martini, geboren op 23 mei 1872 kerkdiensten gehouden laatste harddraverij vond plaats in 1930. • Anna Frederika, geboren op 4 februari 1874 in de openbare lagere Daarnaast wordt ook in die tijd rond oktober ‘baisten- • Gerrittina Henderika, geboren op 4 september school. maart’ in de Hoofdstraat gehouden. Hier vindt ook de 1877 (Tekst op basis van Gerefor- stierenkeuring plaats, georganiseerd door de afdeling meerde Kerk van Win- • Gerrit Ame, geboren op 27 december 1878. Winsum van de Groninger Maatschappij van Land- sum-Obergum 1843-1993 bouw. Die dag kwamen boeren uit de wijde omtrek Dit is de vader van Gerrit jr. Siersema van H.B.Gerritsma • Aafke, geboren op 17 december 1885 om vee te kopen en verkopen. Logement de Valk zat Hek bij ingang Gereformeerde kerk dan barstensvol. Stierenkeuring 1927 12 INFOBULLETIN WINSHEM INFOBULLETIN WINSHEM 13 Het winkeltje in serviesgoed Rond De Valk in de periode 1850 -1990 Gerrit vertelt in zijn brief over het leven in De Valk. Douwe heeft de bakkerij en later een winkel in servies- In het vorig nummer van Winshem verscheen het eerste deel van de bewoningsgeschiedenis van Hoofdstraat goed en nog weer later servies en speelgoed. Aaltje Winsum 45, het voormalig logement De Valk. Huidig bewoner Paul de Vos heeft in de archieven veel informatie moet voor moeder Grietje Hopma zorgen en doet de opgedoken over de bewoners van De Valk, maar ook de omringende panden hebben zijn aandacht. huishouding. Anne is boerin, zij melkt de koeien samen In dit artikel volgen we de familie Siersema. Daarna de recente geschiedenis vanaf 1960, waarin het pand ach- met Rika. Er stonden vijf koeien in de schuur, die regel- tereenvolgens dienst doet als winkel, dierenartsenpraktijk en atelier. matig in het weiland stonden bij het nieuwe gemeente- Paul de Vos Vergunning voor een schuurkerk huis. Rika is psychisch niet in orde; ze is schreeuwerig en Initialen dochter in de muur van het aangebouwde huis Geert Willem Siersema Eind juni 1843, bijna negen jaar na het begin van de loopt wel eens zwaaiend met een bijl door het huis. Als In de geschiedenis van de bouw van de kerk van de Afscheiding (1834) werd in Winsum-Obergum een ze op de driewieler naar Hamming gaat, moet Gerrit Het logement had achter de tap een eigen waterput, Christelijke Afgescheiden gemeente duikt de naam op Christelijk Afgescheiden gemeente gesticht. Tot 1845 haar ‘t laatste stuk de brug op trekken. Toch heeft ze deze moet minimaal zeven meter diep zijn geweest. In van Geert Willem Siersema. Hij is de schakel tussen het beschikte men niet over een eigen gebouw. In april haar eigen muzieksysteem; ze speelt mondharmonica. de schuur van de doorrit zat een kelder van drie bij drie pand De Valk en de schuurkerk. In januari 1871 wordt 1845 gaat de Christelijke Afgescheiden gemeente over Voor Rika is later het huisje er naast gebouwd, omdat ze meter, twee meter hoog, deze is in 1979 volgestort met het huis van steenfabrikant Roelof Leggelo met 400 tot aankoop van perceel sectie E97, Hoofdstraat 32. zo’n herrie maakt, dat kan hier niet in de herberg. puin. Ook is in die tijd de betonnen vloer in de herberg m2 grond verkocht aan zoon Geert Willem Siersema, Het perceel met bebouwing wordt gekocht van uur- De jongste, Aafke, heeft tbc tussen haar 14e en haar gestort met daaronder drainagebuizen. voorheen koopman in Obergum. Hij verhuist met zijn werkmaker Berend Gerrits Klok en zijn echtgenote 20e jaar. De dames Siersema hebben gestudeerd. Gerrit Gerrit Siersema sr. heeft later het huis verkocht aan kinderen naar de Hoofdstraat nr. 30, nu nr. 36. (Meer Anje Rypkes Beukema, die het in 1830 op een openba- Ame, de vader van mijn zegsman, is het buitenbeentje Bouwes. De spullen, horren en toonbank zijn naar het informatie over de kerkbouw in nevenstaand kader.) re veiling hadden verworven. van de familie, want hij wilde niet studeren. openluchtmuseum te Warffum gegaan. Veel is door han- Wie is nu Geert Willem Siersema? Een brief van een Op 18 juni 1846 werd door Koning Willem II vergun- De overdracht van het huis na het overlijden van Gerrit delaren meegenomen, en ook hebben dorpelingen, zoals nazaat, Gerrit Siersema jr., verschaft meer duidelijk- ning gegeven voor het oprichten van een ‘schuurkerk’ Siersema aan de kinderen vindt plaats op 20 december gewoonlijk, even buiten het dorp, veel verbrand. heid. aan de familie Antuma, die het pand voor een groot 1924. Op 23 januari 1925 vindt de boedelscheiding In 1813 wordt Gerrit Allershoff Hopma geboren, deel had gefinancierd. De woning werd ingericht als plaats. Douwe woont op dat moment in Ezinge. Gerrit Wachthuis zoon van Pieter Bartelts Hopma en Aafke Swaagman armenhuis. In 1867 werd de woning verbouwd tot pas- is winkelier in Amsterdam. Aaltje, Anna en Aafke zijn Het kleine huisje heeft (overleden in 1862). Gerrit Hopma is molenaar op De torie, qua bouw gespiegeld aan de Valk. Het huis van samen caféhoudster in De Valk. Een van hen drijft de vervolgens een tijd dienst Vriendschap en trouwt in 1839 met Aaltje Ames van Antuma werd in 1914 afgebroken, op dezelfde plaats winkel, waar serviesgoed en pannen worden verkocht. gedaan als wachthuis van Ham (1807-1857). Uit dit huwelijk worden 4 kinderen werd toen een nieuwe pastorie gebouwd. Later is dit nog een bibliotheekje geweest. de busverbindingen van geboren. Het tweede kind, dochter Grietje, geboren in Al snel ontstaat de wens om een grotere kerk te bou- Achter de ingang van het logement zat een gordijn, de Gado die door de straat 1813, is de grootmoeder van mijn zegsman Gerrit Sier- wen. Op 9 maart 1868 wordt melding gemaakt van direct daarachter liep een trap naar boven. liepen, nadat de treinver- sema. Grietje trouwt op 28 mei 1869 met Gerrit Willem plannen voor het bouwen van een nieuw groter kerkge- Alleen rechts in het pand waren op de begane grond binding met Zoutkamp in Siersema, die te boek staat als hotelhouder. Mogelijk bouw. Het bestaande kavel is daarvoor echter te klein. twee slaapvertrekken voor gasten. Door het luikje 1938 eindigde. Deze spoor- pacht Gerrit in die tijd al De Valk van Pieter Alderts. Daarom wordt besloten de tuin achter het huis van de werden de bestellingen doorgegeven bij het raam aan lijn was de opvolger van Hij koopt in 1871 van de kerk het huis met grond op nr. buurman (Abraham Kuipers, thans van Bolhuis) aan de de zuidwestkant, eerste verdieping. Boven waren aan de paardentram Winsum 30. zuidkant te kopen. Toch geeft ook dit bezwaren. de zuidoostzijde twee bedsteden. Verteller Gerrit kwam - Ulrum die van 13 novem- Gerrit Willem Siersema en Grietje Hopma kopen het In 1870 besluit men dan om het pand van steenfabri- alle vakanties logeren, hij sliep tussen de ramen op zuid. ber 1897 tot 31 maart 1922 huis ‘De Valk’ op 27-3-1897 van Hendrik Reyer, kaste- kant Leggelo te kopen. Dit pand ligt kadastraal sectie dienst deed. Klein huisje naast de schuur lein, en Antje Oldehove voor 4564,- en verhuizen naar E 98 Hoofdstraat nr. 30. Op het kavel staat een vrij de overkant. Op 21-6-1897 dient Siersema een aan- nieuwe behuizing en een lange schuur. Het doel is deze vraag in voor het oprichten van een bakkerij op Hoofd- schuur af te breken en de vrijkomende oppervlakte straat Winsum 45. Uit aktes blijkt dat de kastanjeboom te betrekken bij de bestaande schuurkerk. Men mag Harddraverijen in de Hoofdstraat er in ieder geval vanaf 1900 stond. een kerk bouwen als Al sinds 1804 worden er in de Hoofdstraat van Win- de uitoefening van sum harddraverijen gehouden. Eens per jaar op een Uit het huwelijk van Gerrit en Grietje worden zes godsdienst niet hoor- zaterdag en zondag vindt dit evenement plaats. Deze kinderen geboren: baar zal zijn in de draverij wordt gehouden in een deel van de Hoofd- • Douwe, geboren op 10 maart 1870. Hoofdstraat te Win- straat en de weg door Bellingeweer. De baan heeft Hij wordt bakker en heeft een bakkerij in het sum. Tot december een lengte van 280 meter. In 1904 wordt het 100-jarig pand Hoofdstraat 45. worden tijdelijk de bestaan van de harddraverij uitbundig gevierd. De • Aaltje Martini, geboren op 23 mei 1872 kerkdiensten gehouden laatste harddraverij vond plaats in 1930. • Anna Frederika, geboren op 4 februari 1874 in de openbare lagere Daarnaast wordt ook in die tijd rond oktober ‘baisten- • Gerrittina Henderika, geboren op 4 september school. maart’ in de Hoofdstraat gehouden. Hier vindt ook de 1877 (Tekst op basis van Gerefor- stierenkeuring plaats, georganiseerd door de afdeling meerde Kerk van Win- • Gerrit Ame, geboren op 27 december 1878. Winsum van de Groninger Maatschappij van Land- sum-Obergum 1843-1993 bouw. Die dag kwamen boeren uit de wijde omtrek Dit is de vader van Gerrit jr. Siersema van H.B.Gerritsma • Aafke, geboren op 17 december 1885 om vee te kopen en verkopen. Logement de Valk zat Hek bij ingang Gereformeerde kerk dan barstensvol. Stierenkeuring 1927 12 INFOBULLETIN WINSHEM INFOBULLETIN WINSHEM 13 laat hier een nieuw huis bouwen. Hier gaat hij met zijn voorterrein verdween waardoor een terras en voortuin Warenhuis De Valk vrouw wonen. Na wat grondruil in 1967 breekt Siete met sierhek kon worden aangelegd. Vijf jaar lang is Siete Bouwes (Winsum, 22-2-1912/21-6-2001) en zijn Bouwes ook het schuurtje aan de zuidoostkant van het per twee maanden het uithangbord van Gerrit Willem vrouw Tetje Bijlstra (Franekeradeel, 29-4-1911) kopen complex af. In 1969 bouwt hij een grotere schuur, waar- Siersema, stammend uit 1908, voorzien van limericks, de Valk op 21 juni 1965. Zij zijn in 1959 in de Geert in hij zijn oude ambacht als timmerman weer oppakt en totdat te vaak vrachtwagens het bord en ophangbeugel Reindersstraat komen wonen. Siete Bouwes had al een houtwerkplaats begint. beschadigden. contact met Siersema omdat hij de paardenstal gebruik- In 1977 wordt Bouwes 65 jaar. Mogelijk is hij met de In de doorrit ruimte heeft Paul een tijd creatieve kinder- te. Door dit contact heeft hij dit pand kunnen kopen; het winkel en werkplaats gestopt en verhuurt de winkel en cursussen gegeven. Nu wordt de winkelruimte gebruikt was geen publieke veiling, de prijs was al afgesproken bovenverdieping aan een meubelmaker die hier zijn als atelier, waarin vandaag de dag portretten worden voor de dood van Siersema. In 1966 verplaatst Siete toonzaal had. Zijn vrouw kon hier niet goed aarden en vervaardigd. zijn winkel naar de overkant. ze verhuisden op hun oude dag naar Norg. Siete Bou- De ruimte van de herberg wordt nu een winkel in keu- wes overlijdt op 21 juni 2001 te Norg. ken-, huis-, tuinen doe-het-zelf benodigdheden; Er wordt op 14 mei 1969 een nieuwe boom geplant; een Dierenartsen praktijk Noord West langzaam groeiende eik. De ramen aan de straatzijde In 1979 is het complex na een grondige verbouwing worden tijdelijk tot etalages samengevoegd en zullen in verhuurd aan de Dierenartsenmaatschap Noord West, de 1979 in de oorspronkelijke staat worden teruggebracht. heren Bruins, Nicolai en Lusink. Veel Winsumers kennen het pand dan ook als dierenartsenpraktijk. Toen zijn ook de etalageramen aan de straatzijde op last van de gemeente weer in originele situatie teruggebracht. Het kleine huisje werd als vergaderruimte gebruikt. In bijna twintig jaar tijd groeit deze praktijk uit zijn jasje. De huur wordt ontbonden en de dierenartspraktijk verhuist naar Lombok. Bronnen: Gronings verleden, Winsum Gedenkboek 1982, Wolters-Noordhoff/ Bouma’s Boekhuis, Groningen 1982 Winshem 1057-2007, Winsum in ansichten I en II Gereformeerde kerk van Winsum-Obergum, 1843-1993, H.B. Ger- ritsma Winshem (Tijdschrift van de historische vereniging Winsum) Gesprekken met Siete Bouwes en Gerrit Siersema ( jr) Foto’s mevr. Zwerver Foto’s Paul de Vos Winkel Bouwes in De Valk Groninger Archieven www.watwaswaar.nl www.genlias.nl Schuurtje Koopaktes Hoofdstraat 47 Voordat hij de winkel bezat was Siete timmerman op de Het huis staat kadastraal eerst bekend onder nummer 73 en nr steenfabriek. Al in 1904 was zijn vader bedrijfsleider op 74, dit wordt nr 583 in 1965, later gesplitst in nr 794 en nr 795, de steenfabriek Timmer in de Brake. Het gezin woonde vervolgens nr 1789. midden in de fabriek. De steenfabriek is in de jaren 70 gesloten en gesloopt. Vergunning G.W. Siersema De fabriek maakte voornamelijk drainagebuizen voor de landbouw. Deze buizen zijn gebruikt bij de latere Op 2-5-1994 wordt het complex in tweeën gesplitst. verbouwing tot dierenartspraktijk onder de betonnen Het huis aan de Kerkstraat met werkplaatsschuur aan vloeren, dit om het wellend grondwater tegen te gaan. de Hoofdstraat, wordt verkocht aan de familie Schol- Siete gebruikt bovendien de rails van het smalspoor als ma. De praktijkruimte wordt verkocht aan de Willard spanten in de doorrit (de grote schuur achter de her- Bax en Eveline Dreven. Zij verkopen de praktijkruimte berg). Over dit smalspoor liep een kleitreintje, waarmee op 15 augustus 1995 aan de de klei van het land naar de fabriek werd gebracht. familie De Vos. Zijn zoon, inmiddels technisch constructeur, helpt hem hierbij en maakt hier de berekeningen voor. Deze zoon Vosart heeft na zijn militaire dienst vanaf 1961 met zijn vrouw De kunstenaars Paul en Anja in het kleine huisje gewoond. de Vos – Bullinga runnen samen al 20 jaar het kunst- Detail spanten Rond 1967 sloopt Siete het pand aan de Kerkstraat bedrijf Vosart. Zij regelden nummer 2, indertijd gebouwd voor Rika Siersema, en dat de mandeligheid van het Atelier Hoofdstraat 45

14 INFOBULLETIN WINSHEM INFOBULLETIN WINSHEM 15 laat hier een nieuw huis bouwen. Hier gaat hij met zijn voorterrein verdween waardoor een terras en voortuin Warenhuis De Valk vrouw wonen. Na wat grondruil in 1967 breekt Siete met sierhek kon worden aangelegd. Vijf jaar lang is Siete Bouwes (Winsum, 22-2-1912/21-6-2001) en zijn Bouwes ook het schuurtje aan de zuidoostkant van het per twee maanden het uithangbord van Gerrit Willem vrouw Tetje Bijlstra (Franekeradeel, 29-4-1911) kopen complex af. In 1969 bouwt hij een grotere schuur, waar- Siersema, stammend uit 1908, voorzien van limericks, de Valk op 21 juni 1965. Zij zijn in 1959 in de Geert in hij zijn oude ambacht als timmerman weer oppakt en totdat te vaak vrachtwagens het bord en ophangbeugel Reindersstraat komen wonen. Siete Bouwes had al een houtwerkplaats begint. beschadigden. contact met Siersema omdat hij de paardenstal gebruik- In 1977 wordt Bouwes 65 jaar. Mogelijk is hij met de In de doorrit ruimte heeft Paul een tijd creatieve kinder- te. Door dit contact heeft hij dit pand kunnen kopen; het winkel en werkplaats gestopt en verhuurt de winkel en cursussen gegeven. Nu wordt de winkelruimte gebruikt was geen publieke veiling, de prijs was al afgesproken bovenverdieping aan een meubelmaker die hier zijn als atelier, waarin vandaag de dag portretten worden voor de dood van Siersema. In 1966 verplaatst Siete toonzaal had. Zijn vrouw kon hier niet goed aarden en vervaardigd. zijn winkel naar de overkant. ze verhuisden op hun oude dag naar Norg. Siete Bou- De ruimte van de herberg wordt nu een winkel in keu- wes overlijdt op 21 juni 2001 te Norg. ken-, huis-, tuinen doe-het-zelf benodigdheden; Er wordt op 14 mei 1969 een nieuwe boom geplant; een Dierenartsen praktijk Noord West langzaam groeiende eik. De ramen aan de straatzijde In 1979 is het complex na een grondige verbouwing worden tijdelijk tot etalages samengevoegd en zullen in verhuurd aan de Dierenartsenmaatschap Noord West, de 1979 in de oorspronkelijke staat worden teruggebracht. heren Bruins, Nicolai en Lusink. Veel Winsumers kennen het pand dan ook als dierenartsenpraktijk. Toen zijn ook de etalageramen aan de straatzijde op last van de gemeente weer in originele situatie teruggebracht. Het kleine huisje werd als vergaderruimte gebruikt. In bijna twintig jaar tijd groeit deze praktijk uit zijn jasje. De huur wordt ontbonden en de dierenartspraktijk verhuist naar Lombok. Bronnen: Gronings verleden, Winsum Gedenkboek 1982, Wolters-Noordhoff/ Bouma’s Boekhuis, Groningen 1982 Winshem 1057-2007, Winsum in ansichten I en II Gereformeerde kerk van Winsum-Obergum, 1843-1993, H.B. Ger- ritsma Winshem (Tijdschrift van de historische vereniging Winsum) Gesprekken met Siete Bouwes en Gerrit Siersema ( jr) Foto’s mevr. Zwerver Foto’s Paul de Vos Winkel Bouwes in De Valk Groninger Archieven www.watwaswaar.nl www.genlias.nl Schuurtje Koopaktes Hoofdstraat 47 Voordat hij de winkel bezat was Siete timmerman op de Het huis staat kadastraal eerst bekend onder nummer 73 en nr steenfabriek. Al in 1904 was zijn vader bedrijfsleider op 74, dit wordt nr 583 in 1965, later gesplitst in nr 794 en nr 795, de steenfabriek Timmer in de Brake. Het gezin woonde vervolgens nr 1789. midden in de fabriek. De steenfabriek is in de jaren 70 gesloten en gesloopt. Vergunning G.W. Siersema De fabriek maakte voornamelijk drainagebuizen voor de landbouw. Deze buizen zijn gebruikt bij de latere Op 2-5-1994 wordt het complex in tweeën gesplitst. verbouwing tot dierenartspraktijk onder de betonnen Het huis aan de Kerkstraat met werkplaatsschuur aan vloeren, dit om het wellend grondwater tegen te gaan. de Hoofdstraat, wordt verkocht aan de familie Schol- Siete gebruikt bovendien de rails van het smalspoor als ma. De praktijkruimte wordt verkocht aan de Willard spanten in de doorrit (de grote schuur achter de her- Bax en Eveline Dreven. Zij verkopen de praktijkruimte berg). Over dit smalspoor liep een kleitreintje, waarmee op 15 augustus 1995 aan de de klei van het land naar de fabriek werd gebracht. familie De Vos. Zijn zoon, inmiddels technisch constructeur, helpt hem hierbij en maakt hier de berekeningen voor. Deze zoon Vosart heeft na zijn militaire dienst vanaf 1961 met zijn vrouw De kunstenaars Paul en Anja in het kleine huisje gewoond. de Vos – Bullinga runnen samen al 20 jaar het kunst- Detail spanten Rond 1967 sloopt Siete het pand aan de Kerkstraat bedrijf Vosart. Zij regelden nummer 2, indertijd gebouwd voor Rika Siersema, en dat de mandeligheid van het Atelier Hoofdstraat 45

14 INFOBULLETIN WINSHEM INFOBULLETIN WINSHEM 15 Overzicht bewoners en eigenaren van De Valk Het landschap van Ubbega: Jaar Eigenaar een toplocatie! ca. 1800 Gerrit Valk Ben Westerink voorbij gegaan? Dit heeft alles te maken met de Hunze, tot 1815 Willem Jacobs van Weerden en Pietertje Derks de verdwenen rivier die ooit door dit gebied stroomde. 1815 Jacob van Weerden en Trijntje Jacobs Hylkema Het Groninger wierdengebied is onderdeel van een oud De rivier werd al vanaf de 13e eeuw gekanaliseerd, cultuurlandschap. Het werd meer dan tweeduizend jaar waarbij de meeste bochten werden rechtgetrokken. De 1824 Jacob Jans Vonk en Trijntje Jacobs Hylkema geleden in gebruik genomen en sindsdien hebben tallo- afgesneden meanders bleven goed herkenbaar in het ca. 1820 Wessel Borgman en Trijntje Jans van Nooten ze generaties bewoners er elementen aan toegevoegd. landschap bewaard. In de jaren ‘70 van de twintigste Het landschap werd een collage van woonheuvels, eeuw werden ingrijpende plannen gemaakt voor het 1830 Aldert Jans Alderts en Jantje Pieters Martini verhoogde huisplaatsen, vergraven waterlopen, sloten, Reitdiepgebied van Adorp, Sauwerd en Wetsinge. Zo oude wegen, dijken, kloosterterreinen, zijlen, sluizen, was er een voorstel om een snelweg dwars door de 1852 Pieter Alderts kerkenpaden en fietspaden. Iedere vierkante meter is meanders ten westen (!) van Adorp aan te leggen, maar 1893 Hendrik Reyer en Antje van Oldehove functioneel ingericht, met recht een cultuurlandschap. er kwam ook een alternatief plan om de beddingen uit Gemaakt door boeren en dorpelingen, maar vooral door te graven tot een merengebied waarin stadjers in hun 1897 Gerrit Willem Siersema en Grietje Hopma boeren. Een natuurgebied was het nimmer. zeilbootjes massaal zouden kunnen recreëren. Toen Aafke, Aaltje, Rika en Douwe Siersema De rijke geschiedenis van het Groninger landschap is kwamen de landschapsbeschermers in het geweer. De 1924 - Verhuur aan Gado en onderwijzeres helaas op veel plaatsen uitgewist. Onze grootschalige bekende RONO-natuurmedewerker Fop I. Brouwer - Verhuur schuur aan Siete Bouwes stijl van leven heeft zijn tol geëist. Maar er zijn uit- was één van hen. Toen in 1974 de voorbereiding voor Siete Bouwes zonderingen. Het landschap rondom Adorp, Sauwerd de Ruilverkaveling Sauwerd van start ging, moesten er 1966 - Verhuur aan meubelmaker - Verhuur aan dierenartsenpraktijk Noord West Groningen en Wetsinge zit nog vol cultuurhistorie. Er zijn weinig keuzes worden gemaakt. De provinciale politiek koos Kavel wordt gesplitst in twee delen: plekken in onze provincie waar de ontstaansgeschiede- toen voor de bescherming van de meanders. In de jaren 1993: 1. doorrit, schuur en ‘kleine huisje nis van het gebied zo goed bewaard gebleven is als in ‘80 werden de meanders onderdeel van de zogenaam- 2. Kerkstraat 2 en daarachter liggende schuur ons gebied. de Relatienota waardoor er beperkingen kwamen voor 1993: Willard Dreven en Eveline Bax 1993: fam. Scholma Rond 1730 brachten de stad en de provincie de kloos- de landbouw en er gelden beschikbaar kwamen voor tergoederen in kaart. Dankzij deze inventarisatie aankoop van reservaatgronden en aangepast beheer. 1997: Richard Beereboom en Annet 1995: Paul, Anja en Jerry de Vos-Bullinga bezitten we gedetailleerde historische kaarten van grote De stichting Het Groninger Landschap werd de nieuwe Dijkstra delen van het agrarisch gebied van de provincie. De eigenaar van de aangekochte meanders. Koningslaagte en de Paddepoel zijn door de landme- ters compleet weergegeven. Zelfs de dobben en dam- Oude dijken nabij Adorp men zijn ingetekend. Als we de kaart met een huidige In de loop van de veertiende eeuw werden de bochten luchtfoto vergelijken, zien we weinig verschillen. Het van de rivier de Hunze tussen Groningen en Adorp Oproep: dienstbodes gezocht! slotenpatroon, de boerderijplaatsen, de wegen; het ligt afgesneden. De oude rivier veranderde in een kanaal allemaal nog op z’n plaats. dat het Reitdiep werd genoemd. In de bedding bleef De redactie van Winshem ontving een oproep van journaliste Tialda Hoogeveen. Zij werkt aan een boek voor Uit- Maar waarom is het landschap van Ubbega zo weinig een waterloopje achter: het Selwerderdiepje. Het diepje geverij Thomas Rap over dienstmeisjes in Nederland. Het boek verschijnt dit najaar. Daartoe interviewt zij enkele veranderd? Waarom is de kaalslag die grote delen van kronkelde van Westerbroek via Euvelgunne langs de vrouwen die dit werk vroeger hebben gedaan. Jonge meiden die toen ze 12 à 14 waren het ouderlijk huis verlieten het Groninger kleigebied heeft getroffen aan dit gebied oostrand van de stad nabij Noorderhoogebrug en zocht om een huishouden te draaien bij de notabelen, zoals boeren, advocaten, artsen, middenstanders, en adel. In totaal zullen zes à zeven vrouwen uit heel Nederland worden geportretteerd. Voor de geografische spreiding van het boek zoekt zij nog iemand die in Groningen als dienstbode heeft gewerkt, bij voorkeur in dienst van een herenboer. Heeft u als dienstbode gewerkt op een boerderij in Groningen en bent u bereid mee te werken aan een interview? Of kent u iemand die als dienstbode in de eerste helft van de twintigste eeuw heeft gewerkt? Uw bijdrage kan onder pseudoniem in het boek worden opgenomen, indien u dit wenst. U kunt contact opnemen met Tialda Hoogeveen, [email protected]

16 INFOBULLETIN WINSHEM INFOBULLETIN WINSHEM 17 Overzicht bewoners en eigenaren van De Valk Het landschap van Ubbega: Jaar Eigenaar een toplocatie! ca. 1800 Gerrit Valk Ben Westerink voorbij gegaan? Dit heeft alles te maken met de Hunze, tot 1815 Willem Jacobs van Weerden en Pietertje Derks de verdwenen rivier die ooit door dit gebied stroomde. 1815 Jacob van Weerden en Trijntje Jacobs Hylkema Het Groninger wierdengebied is onderdeel van een oud De rivier werd al vanaf de 13e eeuw gekanaliseerd, cultuurlandschap. Het werd meer dan tweeduizend jaar waarbij de meeste bochten werden rechtgetrokken. De 1824 Jacob Jans Vonk en Trijntje Jacobs Hylkema geleden in gebruik genomen en sindsdien hebben tallo- afgesneden meanders bleven goed herkenbaar in het ca. 1820 Wessel Borgman en Trijntje Jans van Nooten ze generaties bewoners er elementen aan toegevoegd. landschap bewaard. In de jaren ‘70 van de twintigste Het landschap werd een collage van woonheuvels, eeuw werden ingrijpende plannen gemaakt voor het 1830 Aldert Jans Alderts en Jantje Pieters Martini verhoogde huisplaatsen, vergraven waterlopen, sloten, Reitdiepgebied van Adorp, Sauwerd en Wetsinge. Zo oude wegen, dijken, kloosterterreinen, zijlen, sluizen, was er een voorstel om een snelweg dwars door de 1852 Pieter Alderts kerkenpaden en fietspaden. Iedere vierkante meter is meanders ten westen (!) van Adorp aan te leggen, maar 1893 Hendrik Reyer en Antje van Oldehove functioneel ingericht, met recht een cultuurlandschap. er kwam ook een alternatief plan om de beddingen uit Gemaakt door boeren en dorpelingen, maar vooral door te graven tot een merengebied waarin stadjers in hun 1897 Gerrit Willem Siersema en Grietje Hopma boeren. Een natuurgebied was het nimmer. zeilbootjes massaal zouden kunnen recreëren. Toen Aafke, Aaltje, Rika en Douwe Siersema De rijke geschiedenis van het Groninger landschap is kwamen de landschapsbeschermers in het geweer. De 1924 - Verhuur aan Gado en onderwijzeres helaas op veel plaatsen uitgewist. Onze grootschalige bekende RONO-natuurmedewerker Fop I. Brouwer - Verhuur schuur aan Siete Bouwes stijl van leven heeft zijn tol geëist. Maar er zijn uit- was één van hen. Toen in 1974 de voorbereiding voor Siete Bouwes zonderingen. Het landschap rondom Adorp, Sauwerd de Ruilverkaveling Sauwerd van start ging, moesten er 1966 - Verhuur aan meubelmaker - Verhuur aan dierenartsenpraktijk Noord West Groningen en Wetsinge zit nog vol cultuurhistorie. Er zijn weinig keuzes worden gemaakt. De provinciale politiek koos Kavel wordt gesplitst in twee delen: plekken in onze provincie waar de ontstaansgeschiede- toen voor de bescherming van de meanders. In de jaren 1993: 1. doorrit, schuur en ‘kleine huisje nis van het gebied zo goed bewaard gebleven is als in ‘80 werden de meanders onderdeel van de zogenaam- 2. Kerkstraat 2 en daarachter liggende schuur ons gebied. de Relatienota waardoor er beperkingen kwamen voor 1993: Willard Dreven en Eveline Bax 1993: fam. Scholma Rond 1730 brachten de stad en de provincie de kloos- de landbouw en er gelden beschikbaar kwamen voor tergoederen in kaart. Dankzij deze inventarisatie aankoop van reservaatgronden en aangepast beheer. 1997: Richard Beereboom en Annet 1995: Paul, Anja en Jerry de Vos-Bullinga bezitten we gedetailleerde historische kaarten van grote De stichting Het Groninger Landschap werd de nieuwe Dijkstra delen van het agrarisch gebied van de provincie. De eigenaar van de aangekochte meanders. Koningslaagte en de Paddepoel zijn door de landme- ters compleet weergegeven. Zelfs de dobben en dam- Oude dijken nabij Adorp men zijn ingetekend. Als we de kaart met een huidige In de loop van de veertiende eeuw werden de bochten luchtfoto vergelijken, zien we weinig verschillen. Het van de rivier de Hunze tussen Groningen en Adorp Oproep: dienstbodes gezocht! slotenpatroon, de boerderijplaatsen, de wegen; het ligt afgesneden. De oude rivier veranderde in een kanaal allemaal nog op z’n plaats. dat het Reitdiep werd genoemd. In de bedding bleef De redactie van Winshem ontving een oproep van journaliste Tialda Hoogeveen. Zij werkt aan een boek voor Uit- Maar waarom is het landschap van Ubbega zo weinig een waterloopje achter: het Selwerderdiepje. Het diepje geverij Thomas Rap over dienstmeisjes in Nederland. Het boek verschijnt dit najaar. Daartoe interviewt zij enkele veranderd? Waarom is de kaalslag die grote delen van kronkelde van Westerbroek via Euvelgunne langs de vrouwen die dit werk vroeger hebben gedaan. Jonge meiden die toen ze 12 à 14 waren het ouderlijk huis verlieten het Groninger kleigebied heeft getroffen aan dit gebied oostrand van de stad nabij Noorderhoogebrug en zocht om een huishouden te draaien bij de notabelen, zoals boeren, advocaten, artsen, middenstanders, en adel. In totaal zullen zes à zeven vrouwen uit heel Nederland worden geportretteerd. Voor de geografische spreiding van het boek zoekt zij nog iemand die in Groningen als dienstbode heeft gewerkt, bij voorkeur in dienst van een herenboer. Heeft u als dienstbode gewerkt op een boerderij in Groningen en bent u bereid mee te werken aan een interview? Of kent u iemand die als dienstbode in de eerste helft van de twintigste eeuw heeft gewerkt? Uw bijdrage kan onder pseudoniem in het boek worden opgenomen, indien u dit wenst. U kunt contact opnemen met Tialda Hoogeveen, [email protected]

16 INFOBULLETIN WINSHEM INFOBULLETIN WINSHEM 17 vervolgens zijn weg richting Adorp. Het Selwer- sloot van hooguit een paar meter breed. Op een aantal - was verplicht de brug te onderhouden. Een interessant derdiepje is de afgelopen eeuw niet ongeschonden locaties heeft - bij hoog water - de oude Hunzebedding vraagstuk is of deze brug er al lag toen (vóór 1200) de doorgekomen, een aantal bochten is compleet nog wel enige allure, maar op sommige plaatsen kan Hunze nog in open verbinding stond met de zee. In dat verdwenen, maar vooral aan de noordkant van de men (met enige oefening) gemakkelijk over het diepje geval zou dit wel eens de locatie kunnen zijn van de stad is de loop nog goed te volgen. Het diepje komt springen. brug die Walfridus - althans volgens de legende - ooit in ons gebied tevoorschijn nabij de Oude Adorper- over de Hunze bouwde. weg. Het steekt bij Klein Klooster de N361 over Een knik in de weg We moeten nog één raadsel oplossen. Waarom resteert en slingert langs Harssens richting Adorp, passeert Tot slot nog een opmerkelijk feit dat de hoogtekaart ons er van de dertig meter brede Hunze slechts een paar mede tuinen van het dorp en stroomt van daar met toont. In de reconstructie van figuur 2 is het oorspron- ter brede kleisloot? Op het moment van de afdamming een ruime bocht richting Wierumerschouw. Heel kelijke tracé van de verbindingsweg tussen Adorp en moet de rivier tussen de dijken evenals in de Koning- bijzonder is dat op veel plaatsen langs het diepje Groningen (de kleiweg naar Winsum, thans rechtge- slaagte toch ook zo’n dertig meter breed zijn geweest? de oude Hunzedijken nog herkenbaar zijn. Het gaat trokken tot de N361) als een groene stippellijn ingete- Vermoedelijk heeft men na de afdamming bij Wieru- om dijkrestanten die vaak niet meer dan een halve kend. Op diverse plaatsen blijkt de oude kleiweg over merschouw nog dikwijls vloedwater toegelaten tot het meter hoog zijn. Het zijn maar kleine welvingen de voormalige Hunzedijk te lopen. Bij Adorp had vroe- afgesneden stroombed. Bij hoog water moet de lege in het kleiland. Om deze oude dijktracés zichtbaar ger de Zuiderstraat - nu doodlopend - zijn vervolg over bedding een welkome overloop zijn geweest. Waterber- te maken is een moderne hoogtekaart zeer behulp- de Hunzedijk die via de Harsema’s laan aansloot op het ging was toen ook al aan de orde. Het meegevoerde slib zaam. Figuur 1 toont ons een hoogtekaart van het huidige tracé. Een goed bewaard gebleven deel van de zorgde voor een gestage opvulling van de brede Hun- landschap tussen Adorp en de stad. De hogere oude verbindingsweg is de Oude Adorperweg. Hier is zebedding. Daar stroomde uiteindelijk alleen nog wat delen zijn oranje en geel, de lagere delen groen en de relatie tussen de Hunzedijk en de loop van de oude lokaal water. Dat werd het Selwerderdiepje. blauw weergegeven. De wierden liggen als don- kleiweg ter plekke goed zichtbaar. Nabij de boerderij kerrode vlekken op de kaart. Het Selwerderdiepje Nadorst knikt de weg plotseling en verspringt (komend Ben Westerink is lid van de Historische Kring Ub- slingert als een dun groen lint langs de wierden. vanuit Adorp) van de oostelijke naar de westelijke Hun- bega. Dit artikel is eerder verschenen in Diepgang, zedijk. Op deze plek kruist de oude weg de voormalige het tijdschrift van de Historische Kring Ubbega. De Geen stroomdal maar een kleiruggetje Hunze. Hier moet ooit een brug over de rivier hebben redactie van Winshem is de Historische Kring Ubbega Een aantal zaken op de hoogtekaart valt onmid- gelegen. Om vanuit Adorp in de stad te komen moest erkentelijk voor de toestemming tot herplaatsing van dit dellijk op. Allereerst is daar de hoge ligging van men immers ergens de Hunze passeren. Volgens de ar- artikel. de gronden tussen de dijken langs het diepje in Figuur 2. Loop van de Hunze chieven heeft op deze plek inderdaad een brug gelegen. vergelijking met de lager gelegen wijde omgeving (die Het klooster Selwerd - dat op een steenworp afstand lag in lichtgroene tot donkergroene tinten is weergege- De meander in de Koningslaagte ven). De verhoging van het land tussen de dijken werd Een tweede opvallend verschijnsel op de hoogtekaart is veroorzaakt door de aanvoer van slib uit de Waddenzee. de brede donkerblauwe band die, aan de oostzijde van De Hunze stond immers in open verbinding met de de N361, door het gebied loopt dat als Koningslaagte zee. Langs de oevers van de Hunze vormde zich een wordt aangeduid. Van dit stuk afgesneden Hunze is strook kwelderland dat hoog opslibde tegen de dijk. Op de bedding goed bewaard gebleven; de breedte is hier sommige plaatsen zijn de uiterwaarden (in Groningen zo’n 30-50 meter. De afgedamde Hunzemeander in buitendijks land genoemd) tot aan de kruin van de dijk de Koningslaagte werd nooit bedijkt en behield daar- opgevuld. Dit fenomeen wordt inversie genoemd en is door het oorspronkelijke profiel. Men spreekt wel van nog veel duidelijker waar te nemen rondom de mean- een fossiele meander. Wanneer deze bochten werden ders tussen Sauwerd, Wetsinge en Winsum. De diepjes afgesneden, is onbekend. Het kan een spontane afsnoe- van Ubbega lijken in een soort kleidal te liggen, maar ring zijn, maar naar alle waarschijnlijkheid hebben de in werkelijkheid liggen ze te midden van een kleirug Groningers en Ommelanders een handje geholpen. De die ontstaan is doordat de bewoners hier dijken hebben afdamming is in ieder geval gebeurd tijdens of vóór de aangelegd. De dijken zijn verdwenen maar de opho- bedijking van de Hunze. De bedijking van de Hunze gingen tegen de dijken bleven bewaard. Het is daarom heeft vermoedelijk in de 12e eeuw plaatsgevonden. onjuist om dit landschap als Reitdiepdal aan te duiden. De dijken langs de Hunze vormden één geheel met de Langs het door opslibbing opgehoogde land is de loca- sluitende zeedijk die omstreeks deze periode rond de tie van de verdwenen dijken nog goed te herkennen. De Ommelanden werd gelegd. dijkrestanten ten zuiden van Adorp zijn te herkennen De middeleeuwse bedijking van de Hunze werd tot aan de rode randen op de hoogtekaart. Ook in het veld dichtbij de stad uitgevoerd. De noordelijke uitbreiding zijn ze nog zichtbaar. Op tal van plaatsen in het land van de stad heeft hier de restanten uitgewist. De rivier liggen welvingen waar ooit de dijken lagen. Soms zijn stroomde onder meer rondom de woonwijk de Hoogte. ze nog maar enkele decimeters hoog. Maar in feite zijn Tegenwoordig zijn de dijkrestanten en het Selwerder- ze gelijkwaardig aan de huidige 3-4 meter hoge Reit- diepje nog te volgen vanaf de begraafplaats het Selwer- diepdijken. De hoogtekaart maakt duidelijk dat het bijna derhof. Het Selwerderdiepje is dus slechts een schaduw verdwenen dijktracé onder Adorp perfect aansluit op de van de brede rivier die het ooit is geweest. Van de huidige dijken ten noorden van Wierum. dertig meter brede waterloop resteert slechts een klei- Figuur 1. Hoogtekaart 18 INFOBULLETIN WINSHEM INFOBULLETIN WINSHEM 19 vervolgens zijn weg richting Adorp. Het Selwer- sloot van hooguit een paar meter breed. Op een aantal - was verplicht de brug te onderhouden. Een interessant derdiepje is de afgelopen eeuw niet ongeschonden locaties heeft - bij hoog water - de oude Hunzebedding vraagstuk is of deze brug er al lag toen (vóór 1200) de doorgekomen, een aantal bochten is compleet nog wel enige allure, maar op sommige plaatsen kan Hunze nog in open verbinding stond met de zee. In dat verdwenen, maar vooral aan de noordkant van de men (met enige oefening) gemakkelijk over het diepje geval zou dit wel eens de locatie kunnen zijn van de stad is de loop nog goed te volgen. Het diepje komt springen. brug die Walfridus - althans volgens de legende - ooit in ons gebied tevoorschijn nabij de Oude Adorper- over de Hunze bouwde. weg. Het steekt bij Klein Klooster de N361 over Een knik in de weg We moeten nog één raadsel oplossen. Waarom resteert en slingert langs Harssens richting Adorp, passeert Tot slot nog een opmerkelijk feit dat de hoogtekaart ons er van de dertig meter brede Hunze slechts een paar mede tuinen van het dorp en stroomt van daar met toont. In de reconstructie van figuur 2 is het oorspron- ter brede kleisloot? Op het moment van de afdamming een ruime bocht richting Wierumerschouw. Heel kelijke tracé van de verbindingsweg tussen Adorp en moet de rivier tussen de dijken evenals in de Koning- bijzonder is dat op veel plaatsen langs het diepje Groningen (de kleiweg naar Winsum, thans rechtge- slaagte toch ook zo’n dertig meter breed zijn geweest? de oude Hunzedijken nog herkenbaar zijn. Het gaat trokken tot de N361) als een groene stippellijn ingete- Vermoedelijk heeft men na de afdamming bij Wieru- om dijkrestanten die vaak niet meer dan een halve kend. Op diverse plaatsen blijkt de oude kleiweg over merschouw nog dikwijls vloedwater toegelaten tot het meter hoog zijn. Het zijn maar kleine welvingen de voormalige Hunzedijk te lopen. Bij Adorp had vroe- afgesneden stroombed. Bij hoog water moet de lege in het kleiland. Om deze oude dijktracés zichtbaar ger de Zuiderstraat - nu doodlopend - zijn vervolg over bedding een welkome overloop zijn geweest. Waterber- te maken is een moderne hoogtekaart zeer behulp- de Hunzedijk die via de Harsema’s laan aansloot op het ging was toen ook al aan de orde. Het meegevoerde slib zaam. Figuur 1 toont ons een hoogtekaart van het huidige tracé. Een goed bewaard gebleven deel van de zorgde voor een gestage opvulling van de brede Hun- landschap tussen Adorp en de stad. De hogere oude verbindingsweg is de Oude Adorperweg. Hier is zebedding. Daar stroomde uiteindelijk alleen nog wat delen zijn oranje en geel, de lagere delen groen en de relatie tussen de Hunzedijk en de loop van de oude lokaal water. Dat werd het Selwerderdiepje. blauw weergegeven. De wierden liggen als don- kleiweg ter plekke goed zichtbaar. Nabij de boerderij kerrode vlekken op de kaart. Het Selwerderdiepje Nadorst knikt de weg plotseling en verspringt (komend Ben Westerink is lid van de Historische Kring Ub- slingert als een dun groen lint langs de wierden. vanuit Adorp) van de oostelijke naar de westelijke Hun- bega. Dit artikel is eerder verschenen in Diepgang, zedijk. Op deze plek kruist de oude weg de voormalige het tijdschrift van de Historische Kring Ubbega. De Geen stroomdal maar een kleiruggetje Hunze. Hier moet ooit een brug over de rivier hebben redactie van Winshem is de Historische Kring Ubbega Een aantal zaken op de hoogtekaart valt onmid- gelegen. Om vanuit Adorp in de stad te komen moest erkentelijk voor de toestemming tot herplaatsing van dit dellijk op. Allereerst is daar de hoge ligging van men immers ergens de Hunze passeren. Volgens de ar- artikel. de gronden tussen de dijken langs het diepje in Figuur 2. Loop van de Hunze chieven heeft op deze plek inderdaad een brug gelegen. vergelijking met de lager gelegen wijde omgeving (die Het klooster Selwerd - dat op een steenworp afstand lag in lichtgroene tot donkergroene tinten is weergege- De meander in de Koningslaagte ven). De verhoging van het land tussen de dijken werd Een tweede opvallend verschijnsel op de hoogtekaart is veroorzaakt door de aanvoer van slib uit de Waddenzee. de brede donkerblauwe band die, aan de oostzijde van De Hunze stond immers in open verbinding met de de N361, door het gebied loopt dat als Koningslaagte zee. Langs de oevers van de Hunze vormde zich een wordt aangeduid. Van dit stuk afgesneden Hunze is strook kwelderland dat hoog opslibde tegen de dijk. Op de bedding goed bewaard gebleven; de breedte is hier sommige plaatsen zijn de uiterwaarden (in Groningen zo’n 30-50 meter. De afgedamde Hunzemeander in buitendijks land genoemd) tot aan de kruin van de dijk de Koningslaagte werd nooit bedijkt en behield daar- opgevuld. Dit fenomeen wordt inversie genoemd en is door het oorspronkelijke profiel. Men spreekt wel van nog veel duidelijker waar te nemen rondom de mean- een fossiele meander. Wanneer deze bochten werden ders tussen Sauwerd, Wetsinge en Winsum. De diepjes afgesneden, is onbekend. Het kan een spontane afsnoe- van Ubbega lijken in een soort kleidal te liggen, maar ring zijn, maar naar alle waarschijnlijkheid hebben de in werkelijkheid liggen ze te midden van een kleirug Groningers en Ommelanders een handje geholpen. De die ontstaan is doordat de bewoners hier dijken hebben afdamming is in ieder geval gebeurd tijdens of vóór de aangelegd. De dijken zijn verdwenen maar de opho- bedijking van de Hunze. De bedijking van de Hunze gingen tegen de dijken bleven bewaard. Het is daarom heeft vermoedelijk in de 12e eeuw plaatsgevonden. onjuist om dit landschap als Reitdiepdal aan te duiden. De dijken langs de Hunze vormden één geheel met de Langs het door opslibbing opgehoogde land is de loca- sluitende zeedijk die omstreeks deze periode rond de tie van de verdwenen dijken nog goed te herkennen. De Ommelanden werd gelegd. dijkrestanten ten zuiden van Adorp zijn te herkennen De middeleeuwse bedijking van de Hunze werd tot aan de rode randen op de hoogtekaart. Ook in het veld dichtbij de stad uitgevoerd. De noordelijke uitbreiding zijn ze nog zichtbaar. Op tal van plaatsen in het land van de stad heeft hier de restanten uitgewist. De rivier liggen welvingen waar ooit de dijken lagen. Soms zijn stroomde onder meer rondom de woonwijk de Hoogte. ze nog maar enkele decimeters hoog. Maar in feite zijn Tegenwoordig zijn de dijkrestanten en het Selwerder- ze gelijkwaardig aan de huidige 3-4 meter hoge Reit- diepje nog te volgen vanaf de begraafplaats het Selwer- diepdijken. De hoogtekaart maakt duidelijk dat het bijna derhof. Het Selwerderdiepje is dus slechts een schaduw verdwenen dijktracé onder Adorp perfect aansluit op de van de brede rivier die het ooit is geweest. Van de huidige dijken ten noorden van Wierum. dertig meter brede waterloop resteert slechts een klei- Figuur 1. Hoogtekaart 18 INFOBULLETIN WINSHEM INFOBULLETIN WINSHEM 19 -Winsum nr. 1 2013 21-09-1904 02:23 Pagina 24

P e d i c u r a medisch pedicure gediplomeerd voetverzorgster aantekening diabetische voet aantekening reumatische voet voetreflexzonetherapeute massage-therapeute en stoel shiatsu

fennie braad nieuwstraat 48 9952 ej winsum

06 - 20 43 7849 behandeling opafspraak

Al bijna een halve eeuw van Winshems historie hét adres voor tapijt ende gordijnen ende rest -Winsum nr. 1 2013 21-09-1904 02:23 Pagina 24

Herberg De Gouden Karper, één van de oudste horecabedrijven van Noord- Nederland, ademt nog steeds de sfeer van weleer. U kunt smakelijk en gevarieerd eten in ons eetcafé, P e d i c u r a dat 7 dagen per week geopend is.

gediplomeerd voetverzorgster Herberg De Gouden Karper waar de gast nog koning is. aantekening diabetische voet Hoofdstraat Winsum 5, 9951 AA Winsum, Tel.: 0595 44 14 26 aantekening reumatische voet voetreflexzonetherapeute massage-therapeute en stoel shiatsu

fennie braad nieuwstraat 48 9952 ej winsum

06 - 20 43 7849 behandeling opafspraak

Al bijna een halve eeuw van Winshems historie hét adres voor tapijt ende gordijnen ende rest De Noord electronica sinds 1890 uw vertrouwd adres voor Huishoud, Electro en speelgoed Hoofdstraat Obergum 3 , 9951 AG Winsum Tel. 0595-441 459