Herindelingsadvies

I Vooraf Herindelingsadvies

II Vooraf Voorwoord Herindelingsadvies

III Vooraf Voor u ligt het herindelingsadvies voor de vrijwillige her- Wij zijn verheugd en trots dat de raden van de vier gemeen- indeling van de gemeenten Bedum, De Marne, Winsum en ten uiteindelijk op 13 oktober 2016 unaniem hebben beslo- Eemsmond (BMWE) tot één nieuwe gemeente per 1 januari ten het voornemen te bekrachtigen om per 1 januari 2019 2019. Een gemeentelijke herindeling vindt plaats bij wet. In te gaan herindelen. De raden van de gemeenten Bedum, De de Wet algemene regels herindeling zijn de procedures en Marne, Winsum en Eemsmond hebben vervolgens respectie- bevoegdheden van gemeenten, provincies en het Rijk vast- velijk op 16 januari 2017, 17 januari 2017, 17 januari 2017 en gelegd om te komen tot een herindelingsvoorstel. De vast- 19 januari 2017 het herindelingsontwerp vastgesteld. stelling van het herindelingsadvies door de vier betrokken raden maakt onderdeel uit van de Arhi-procedure en heeft De nieuwe gemeente vertoont landschappelijk, bestuurlijk als doel een succesvolle gemeentelijke herindeling van de en historisch een grote verwantschap. Het is een uitgestrekte gemeenten Bedum, De Marne, Winsum en Eemsmond te be- gemeente, liggend aan het Werelderfgoed Waddenzee, met werkstelligen. de Eemshaven en de haven van Lauwersoog en de agrarische sector als economische motoren. Ze heeft 48.350 inwoners, De keuze voor deze herindeling kent een lange voorgeschie- een oppervlakte van 907,6 km2 en 50 kernen. Er is binnen denis. Er is veel gesproken en gediscussieerd over de wijze alle vier raden unaniem draagvlak voor ‘Het Hogeland’ als waarop de bestuurskracht van gemeenten in de provincie naam voor de nieuw te vormen gemeente. Groningen versterkt kan worden. Bedum, De Marne, Winsum en Eemsmond werken al op veel terreinen samen, maar zijn Naast unaniem politiek-bestuurlijk draagvlak in alle gemeen- van mening dat de mogelijkheden voor samenwerking het ten kan de samenvoeging van de vier gemeenten op een eindpunt hebben bereikt en dat daarin een volgende stap breed maatschappelijk draagvlak in de vier gemeenten re- moet worden gezet. kenen. Herindelingsadvies

IV Vooraf

De samenvoeging van Bedum, De Marne, Winsum en Eems- mond tot één gemeente is een logische stap na de jarenlan- ge samenwerking tussen deze gemeenten. Met deze herin- deling ontstaat een gemeente die sterk en robuust genoeg is om te zorgen voor meer bestuurskracht, vermindering van de ambtelijke kwetsbaarheid en een toename van de kwa- liteit van dienstverlening aan inwoners, maatschappelijke organisaties en bedrijven. Een gemeente die beter in staat is om op een juiste wijze om te gaan met de complexe en maatschappelijke opgaven voor het gebied. Eensgezind wer- ken de vier gemeenten samen aan de vorming van de nieu- we gemeente die qua omvang van bestuur en organisatie alle kansen heeft om haar taken adequaat en professioneel uit te voeren en die ook in staat is om nog beter samen te werken met en meer invloed uit te oefenen op overheden, marktpartijen en andere partners. Herindelingsadvies

V Vooraf Inhoud Herindelingsadvies

Inleiding De nieuwe gemeente Het Hogeland 1.1 Ingediende zienswijzen...... 3 5.1 Kenmerken van het gebied en de sociale structuur . . 70 1.2 Naamgeving...... 3 5.2 Ruimtelijke opgave...... 74 1.3 De visie voor de nieuwe gemeente...... 4 5.3 Naamgeving...... 75 1.4 Middag-Humsterland en grenzen nieuwe gemeente. . 4 5.4 Visie ...... 76 1.5 Leeswijzer ...... 5 VI 1.6 Bijlagen ...... 5 Toetsing aan het beleidskader Vooraf 6.1 Draagvlak...... 83 De weg naar herindeling van de vier 6.2 Interne samenhang, dorps- en kernenbeleid . . . 87 gemeenten 6.3 Bestuurskracht ...... 90 2.1 Gemeenschappelijke voorgeschiedenis . . . . . 9 6.4 Evenwichtige regionale verhoudingen...... 92 2.2 Voorgeschiedenis van 6.5 Duurzaamheid ...... 93 de individuele gemeenten ...... 16 6.6 Provinciale criteria ...... 94 6.7 Conclusie ...... 97 Motieven en achtergronden voor herindeling Financiële aspecten 3.1 Landelijke ontwikkelingen...... 31 7.1 Financiële positie van de 3.2 Provinciale context ...... 32 BMWE-gemeenten ...... 101 3.3 Onderbouwing van de samenvoeging ...... 33 7.2 Uitkering uit het Gemeentefonds...... 107 3.4 Geografische uitwerking 7.3 Preventief toezicht op grond van de Wet algemene van de samenvoeging ...... 37 regels herindeling...... 110 7.4 Harmonisatie ...... 111 Geschiedenis en situatiebeschrijving van 7.5 Personele gevolgen van de herindeling. . . . 112 de vier gemeenten 4.1 Situatiebeschrijving Bedum...... 46 Vervolg-procedure 115 4.2 Situatiebeschrijving De Marne...... 50 4.3 Situatiebeschrijving Winsum ...... 55 4.4 Situatiebeschrijving Eemsmond ...... 59 Herindelingsadvies

Bijlagen Afkortingen herindelingsvarianten 1. Logboek met overzicht van draagvlakonderzoek van de vier gemeenten G4/G3 Twee nieuwe gemeenten voor de regio 2. Overzicht verbonden partijen Noord-Groningen 3. Kerngegevens Bedum, De Marne, Winsum en G7/ Appingedam, Bedum, De Marne, Eemsmond Noord-Groningen Delfzijl, Eemsmond, Loppersum en Win- 4. Ruimte! Toekomstvisie op de nieuwe sum VII Vooraf gemeente Het Hogeland (2017) BMW: Bedum, De Marne en Winsum 5. Reactienota ingediende zienswijzen BMWE: Bedum, De Marne, Winsum en Eemsmond herindeling Bedum, De Marne, Winsum en DAL: Delfzijl, Appingedam en Loppersum Eemsmond DAL+: Delfzijl, Appingedam en Loppersum, inclu- 6. Kaartmateriaal sief Eemshaven 7. Eindrapport Grenzeloos Gunnen van de DEAL: Delfzijl, Eemsmond, Appingedam en Visitatiecommissie Bestuurlijke Toekomst Loppersum Groningen (2013) Hogeland: Bedum, De Marne, Winsum en Eems- mond, zonder Eemshaven (benaming in advies Commissie Jansen) Eemsdelta: Delfzijl, Appingedam en Loppersum, inclusief Eemshaven (advies Commissie Jansen) Hoogeland Gehanteerde werknaam in het herinde- lingsontwerp van de gemeenten Bedum, De Marne, Winsum en Eemsmond Het Hogeland De door de inwoners van Bedum, De Mar- ne, Winsum en Eemsmond gekozen naam voor de nieuwe BMWE-gemeente Herindelingsadvies

VIII Vooraf Herindelingsadvies

1 Inleiding 1Inleiding Herindelingsadvies

2 Inleiding Op 13 oktober 2016 hebben de raden van Bedum, De Marne, Winsum en Eemsmond unaniem het voorne- men bekrachtigd om samen over te gaan tot herin- deling. In de Wet algemene regels herindeling is ge- regeld welke procedure gemeenten daarvoor in acht moeten nemen en welke formele besluiten genomen moeten worden om tot een herindeling te komen. De raden van de gemeenten Bedum, De Marne, Winsum en Eemsmond (BMWE) hebben als eerste formele stap het herindelingsontwerp op respectievelijk 16 januari 2017, 17 januari 2017, 17 januari 2017 en 19 januari 2017 vastgesteld. Dit vastgestelde herindelingsontwerp is het uitgangspunt voor het opstellen van het herinde- lingsadvies. Met het herindelingsadvies verklaren de raden van Bedum, De Marne, Winsum en Eemsmond ook formeel samen op te willen gaan in één nieuwe gemeente. Herindelingsadvies

1.1 Ingediende zienswijzen

Gedurende acht weken, in de periode van 23 januari 2017 t/m 20 maart 2017, heeft het herindelingsontwerp ter inzage 3 Inleiding gelegen. In die periode was het voor een ieder mogelijk een zienswijze in te dienen. De negen ingediende zienswij- zen met de reactie daarop van de BMWE-gemeenten zijn betrokken bij het herindelingsadvies en zijn als bijlage 5 bij het herindelingsadvies gevoegd. De ingediende zienswijzen geven geen aanleiding om ten opzichte van het vastgestel- de herindelingsontwerp inhoudelijke veranderingen door te voeren in het herindelingsadvies.

1.2 Naamgeving

In het herindelingsontwerp is ‘Hoogeland’ als werknaam voor de nieuwe gemeente gehanteerd. Vervolgens zijn in het traject naamgeving nieuwe BMWE-gemeente, dat liep van januari 2017 tot en met eind maart 2017, de inwoners van de huidige gemeenten nauw betrokken. Uit het traject is de naam voor de nieuwe gemeente voortgekomen: Het Ho- geland. Die naam is vastgelegd in dit herindelingsadvies. In hoofdstuk 5, onder punt 5.3 gaan we nader in op het traject naamgeving nieuwe gemeente. Herindelingsadvies

4 Inleiding 1.3 De visie voor de nieuwe gemeente 1.4 Middag-Humsterland en grenzen nieuwe gemeente Het formuleren van de strategische visie voor de nieu- we gemeente heeft in de periode van december 2016 Het Nationaal Landschap Middag-Humsterland ligt op dit tot en met begin april 2017 een prominente plek in de moment in twee gemeenten: Winsum en Zuidhorn. Voor voorbereidingen voor de herindeling gekregen. Het pro- dit gebied wordt een aanpassing van de grens tussen ces van visieontwikkeling waarin de vier gemeenten, de de beide huidige gemeenten voorgesteld. In hoofdstuk inwoners, maatschappelijke instellingen en het bedrijfs- 3 gaan we daar nader op in. Voor het overige zullen de leven samen hebben opgetrokken, heeft de visie voor de buitengrenzen van de nieuwe gemeente Het Hogeland nieuwe gemeente Het Hogeland opgeleverd. De raden bestaan uit de buitengrenzen van de op te heffen ge- van de BMWE-gemeenten hebben de visie vervolgens meenten Bedum, De Marne, Winsum en Eemsmond. vastgesteld op 18 mei 2017. De visie is als bijlage 4 aan het herindelingsadvies toegevoegd. Herindelingsadvies

5 1.5 Leeswijzer 1.6 Bijlagen Inleiding

Hoofdstuk 2 schetst welk proces de BMWE-gemeenten Aan het herindelingsadvies zijn de volgende documenten zowel gezamenlijk als individueel hebben doorlopen toegevoegd: het logboek met het overzicht van draag- om tot samenvoeging van hun gemeenten te komen. vlakonderzoek van de vier gemeenten, het overzicht In hoofdstuk 3 noemen de vier gemeenten de motieven verbonden partijen, de financiële kerngegevens van de en argumenten waarom juist zij samen willen opgaan gemeenten Bedum, De Marne, Winsum en Eemsmond, in de gemeente Het Hogeland. Hoofdstuk 4 geeft een de visie ‘Ruimte! Toekomstvisie op de nieuwe gemeente beschrijving van de voorgeschiedenis en een korte situ- Het Hogeland’ (2017), de Reactienota op de ingediende atiebeschrijving van elke gemeente. Hoofdstuk 5 schetst zienswijzen, kaartmateriaal en het eindrapport Grenze- het beeld hoe de nieuwe gemeente er uit gaat zien. In loos Gunnen van de Visitatiecommissie Bestuurlijke Toe- hoofdstuk 6 toetsen de BMWE-gemeenten de vorming komst Groningen (2013). van hun nieuwe gemeente aan de criteria uit het Beleids- kader gemeentelijke herindeling van het kabinet en aan de drie aanvullende criteria die het provinciebestuur van Groningen voor gemeentelijke herindeling in de provin- cie Groningen heeft vastgesteld. In hoofdstuk 7 komen financiële aspecten van de herindeling aan bod. Ten slot- te is in hoofdstuk 8 de vervolgprocedure opgenomen. Herindelingsadvies

6 Inleiding Herindelingsadvies

7 De weg naar herindeling van de vier gemeenten De weg naar herindeling van de vier gemeenten Herindelingsadvies

8 De weg naar herindeling van de vier gemeenten De gemeenten Bedum, De Marne, Winsum en Eemsmond delen veel gemeenschappelijk in het doorlo- pen van het proces om te komen tot het besluit samen op te gaan in de gemeente Het Hogeland. Een korte schets daarvan is hieronder opgenomen. Daarna volgt de lokale inkleuring per gemeente. Op diver- se momenten is ook de bevolking van alle vier gemeenten betrokken bij de discussie over gemeentelijke herindeling. Dat is in bijgaand log- boek voor het toetsen van het maat- schappelijk en politiek draagvlak voor de herindeling opgenomen. Het logboek is tot aan de vaststel- ling van het herindelingsadvies ge- actualiseerd. Herindelingsadvies

9 2.1 Gemeenschappelijke voorgeschiedenis De weg naar herindeling van de vier gemeenten

2.1.1 Onderzoek naar de bestuurskracht Eind 2006 hebben de gemeenten Bedum, De Marne, Winsum en Eemsmond meegewerkt aan een bestuurskrachtonder- zoek bij de Groninger gemeenten en de provincie Groningen. Dit onderzoek werd geïnitieerd door de provincie Groningen en de Vereniging van Groninger Gemeenten (VGG). In juni 2008 heeft BMC, het bureau dat het bestuurskrachtonder- zoek heeft uitgevoerd, daarover een rapport uitgebracht. Het provinciebestuur en de Groninger gemeenten verbonden aan de uitkomsten hiervan de conclusie dat gemeenten meer in clusters zouden moeten samenwerken om de bestuurskracht in Groningen te vergroten. De BMWE-gemeenten werken op aangeven van het provinciebestuur al geruime tijd samen, nadat onderzoeken in de provincie Groningen hadden uit- gewezen dat dit nodig was voor de versterking van de be- stuurskracht. Eemsmond sloot zich met name in relatie tot het sociaal domein in toenemende mate hierbij aan. Het provinciebestuur was zich ervan

Herindelingsadvies bewust dat opschaling van het lokaal bestuur niet een oplossing voor alles is

10 De weg naar herindeling van de vier gemeenten 2.1.2 Van samenwerken naar 2.1.3 Grenzeloos Gunnen is en de financiële positie van gemeen- herindelen Aanvullend heeft de Visitatiecommissie ten zorgwekkend is; dit laatste voor een Op initiatief van de VGG is in 2012 door Bestuurlijke Toekomst Groningen (Com- groot deel ook door de opgaven die op middel van een zelfevaluatie onder- missie Jansen) in opdracht van het pro- de gemeenten afkomen: meer taken zocht in hoeverre de uitkomsten van de vinciebestuur en de VGG ook onderzoek uitvoeren door onder andere de ver- bestuurskrachtonderzoeken uit 2008 de verricht naar de effectiviteit van de schillende decentralisaties met minder gewenste uitwerking hebben gehad en samenwerking in gemeentelijke clus- geld. Er moet nu en in de toekomst fors tot adequate samenwerking in clusters ters en naar de bestuurlijke toekomst bezuinigd worden, terwijl de opgaven hebben geleid. Op basis van de zelfe- van de Groninger gemeenten in relatie in de provincie mede door de aardbe- valuatie concludeerden de meeste Gro- tot de forse maatschappelijke opgaven vingen en de hoge werkloosheid bo- ninger gemeenten dat een ambtelijke waarvoor de individuele gemeenten vengemiddeld groot zijn. De Commissie en bestuurlijke fusie met het oog op de zich geplaatst zien (2013, rapport Gren- Jansen concludeerde dat de samenwer- taakverzwaring van gemeenten op den zeloos Gunnen). De Commissie conclu- king in gemeentelijke clusters niet de duur onontkoombaar was. deerde o.a. dat het aantal inwoners dat gewenste effectiviteit had opgeleverd voorzieningen ‘draagt’ afneemt, de ge- en stelde voor de bestuurlijke toekomst middelde leeftijd van de inwoners ver- van de Groninger gemeenten vast dat geleken met de landelijke cijfers hoog gemeentelijke opschaling noodzakelijk Een herindelingscluster van Bedum,

De Marne, Winsum en Eemsmond Herindelingsadvies mét de Eemshaven is een betere, evenwichtige en ook haalbaar gebleken variant

11 De weg naar herindeling van de vier gemeenten is om de complexe maatschappelijke 2.1.4 Clustering van gemeenten ten vanaf mei 2013 tot het voorjaar opgaven het hoofd te kunnen bieden in Noord-Groningen van 2016 leidden niet tot een gedeelde en kansen te benutten. De provincie en In 2013 onderschreven de zeven koers en voldoende draagvlak voor een gemeenten moesten samen toewerken Noord-Groninger gemeenten (Appin- alternatief voor het advies van de Com- naar een nieuwe bestuurscultuur in gedam, Bedum, De Marne, Delfzijl, missie Jansen. In een poging om alsnog de provincie Groningen met bestuur- Eemsmond, Loppersum en Winsum) meer draagvlak te verkrijgen voor de lijk volwassen verhoudingen en een in meerderheid de noodzaak van ge- G7-variant (samenvoeging van de ze- cultuur die gebaseerd is op gunnen, meentelijke opschaling en een andere ven gemeenten in Noord-Groningen) is vertrouwen en goed partnerschap. Ver- bestuurscultuur. Maar ze deelden de advies gevraagd aan de heer P.L.B.A. volgens nam het provinciebestuur in conclusie van de Commissie Jansen van Geel en zijn de verschillende op- de zomer van 2013 de conclusies en over de vorming en clusterverdeling lossingen en afwegingen opnieuw aanbevelingen over als een tussenstap van twee gemeenten in Noord-Gro- besproken in de raden van de zeven in het proces van vergroten van de be- ningen niet. De Commissie Jansen had gemeenten. In november 2015 bleek stuurskracht in de provincie en niet als namelijk voorgesteld om twee nieuwe dat dit overleg geen wijziging bracht eindbeeld. Het provinciebestuur was gemeenten te vormen: een samenvoe- in de eerder ingenomen standpunten zich ervan bewust dat opschaling van ging van Bedum, De Marne, Winsum en van de gemeenten. De raden van Be- het lokaal bestuur niet een oplossing Eemsmond zonder de Eemshaven (‘Ho- dum, De Marne, Eemsmond en Appin- voor alles is. geland’) en een samenvoeging van gedam vonden de G7-variant de bes- Deflzijl, Appingedam en Loppersum, te optie, maar die bleek bij herhaling inclusief de Eemshaven (‘Eemsdelta’). politiek-bestuurlijk niet haalbaar. Bij de Gesprekken tussen de zeven gemeen- raden van Delfzijl en Loppersum, die Herindelingsadvies

12 De weg naar herindeling van de vier gemeenten uiteindelijk eind september 2016 op- niet tot een eenduidig beeld onder de teerden voor de DEAL-variant (te weten zeven gemeenten in Noord-Groningen. Delfzijl, Eemsmond, Appingedam en Loppersum), bestond er geen draag- De gemeente Eemsmond heeft steeds vlak voor de G7-variant en de raad van aangegeven dat het gehele gebied van Winsum is steeds voorstander geweest Eemsmond, dus inclusief de Eemsha- van een BMWE-gemeente. ven, moet opgaan in één nieuwe ge- meente, omdat de Eemshaven onlos- Vervolgens heeft overleg plaats gevon- makelijk verbonden is met Eemsmond. den met en op initiatief van Gedepu- Een herindelingscluster van Bedum, De teerde Staten. In dat bestuurlijke over- Marne, Winsum en Eemsmond mét de leg heeft de provincie haar primaire Eemshaven is een betere, evenwichti- voorkeur voor een cluster van zeven ge en ook haalbaar gebleken variant gemeenten, de G7-variant, ingebracht. dan de door de Commissie Jansen Dit gebeurde ook vanuit het perspec- genoemde optie zonder Eemshaven. tief van overheveling naar de nieuwe Eind september 2016 erkennen ook de gemeenten van taken die geen provin- gemeenten Delfzijl en Loppersum in ciale kerntaken zijn, inclusief financiële een door hen opgesteld visiedocument middelen en ondersteuning. voor DEAL, en later ook Appingedam, dat de Eemshaven onlosmakelijk is ver- In vier rondes leidde ook dit overleg bonden met Eemsmond. Herindelingsadvies

13 De weg naar herindeling van de vier gemeenten 2.1.5 De tweesporenstrategie van de provincie om de G7-variant te Na het langdurige overleg over de clus- realiseren. Daarbij bleek de raad van tervorming in Noord-Groningen en de Winsum bereid te zijn mee te gaan met patstelling daarin sloegen de colleges de tweesporenstrategie in geval er bij van de gemeenten Bedum, De Marne, alle andere gemeenten in Noord-Gro- Winsum en Eemsmond de handen in- ningen toch draagvlak zou komen om een om de raden het nieuwe voorstel met zeven gemeenten te gaan fuse- te doen per 1 januari 2019 te fuseren ren. De vier gemeenten hebben in hun vanuit het gedeelde gevoel van ur- tweesporenstrategie bij de gemeenten gentie en op grond van de nauwe sa- Delfzijl, Appingedam en Loppersum uit- menwerking die er al op verschillende drukkelijk en herhaaldelijk aangegeven terreinen tussen de gemeenten was dat aansluiting mogelijk was, maar dat gegroeid. Vanuit deze gemeenschap- deze handreiking in tijd begrensd was; pelijkheid hebben de vier raden op 22 dit laatste omdat anders de beoogde en 24 maart 2016 de tweesporenstra- datum van 1 januari 2019 voor de ef- tegie vastgesteld. Het ene spoor was fectuering van de herindeling niet zou het uitwerken van de samenvoeging worden gehaald. van Bedum, De Marne, Winsum en Eemsmond, de BMWE-variant, en het andere spoor was gelijktijdig te blij- ven meewerken aan de inspanningen Een gemeente die, zo concluderen

Herindelingsadvies Gedeputeerde Staten, ook een sterke interne samenhang zal hebben

14 De weg naar herindeling van de vier gemeenten 2.1.6 Open overleg provinciale Arhi en verzoek om 2.1.7 Groen licht van Gedeputeerde Staten voor de een verkennend startdocument BMWE-variant Kort voor de behandeling van het voorstel van de tweespo- In het open overleg concludeerden Gedeputeerde Staten dat renstrategie in de raden besloten Gedeputeerde Staten van de G7-variant voor een herindeling in Noord-Groningen de- Groningen op 10 maart 2016 om per 21 april 2016 een open finitief niet haalbaar is. Het door de BMWE-gemeenten in overleg op grond van artikel 8 van de Wet algemene regels het verkennend startdocument geschetste perspectief beoor- herindeling met de zeven gemeenten te starten. In de pe- deelden Gedeputeerde Staten positief op basis van de inhoud riode van het open overleg hebben de BMWE-gemeenten van de verkenning en het draagvlak voor de BMWE-variant vervolgens op expliciet verzoek van Gedeputeerde Staten bij alle vier gemeenten. Op verzoek van Gedeputeerde Sta- het verkennend startdocument opgesteld. Daarin beschrijven ten hebben de vier gemeenten vervolgens op 13 oktober ze hoe de nieuwe gemeente volgens de BMWE-variant er 2016 een eensluidend Bekrachtigingsbesluit genomen ter zou kunnen uitzien. Dit document is in september 2016 met bekrachtiging van en als basis voor de uitwerking van de unanieme steun van de vier raden aan Gedeputeerde Staten herindeling; dit besluit is unaniem in de vier betrokken raden aangeboden. aangenomen. Op 25 oktober 2016 bevestigen Gedeputeerde Staten schriftelijk dat de BMWE-gemeenten in hun verken- nend startdocument overtuigend hebben onderbouwd dat Herindelingsadvies

15 De weg naar herindeling van de vier gemeenten met de samenvoeging van Bedum, De Marne, Winsum en Eemsmond een duurzame bestuurskrachtige gemeente in regionaal perspectief wordt gevormd. Een gemeente die, zo concluderen Gedeputeerde Staten, ook een sterke interne samenhang zal hebben en die in staat wordt geacht haar taken, maatschappelijke opgaven en gebiedsopgaven op een adequate manier te kunnen oppakken. In de brief mel- den Gedeputeerde Staten dat ze met onmiddellijke ingang (25 oktober 2016) het open overleg als bedoeld in artikel 8 van de Wet algemene regels herindeling beëindigen voor de zeven gemeenten in Noord-Groningen en de gemeenten Bedum, De Marne, Winsum en Eemsmond in de gelegenheid stellen zelf de voorbereiding van het wettelijke spoor, zoals bedoeld in artikel 5 van de Wet algemene regels herindeling, ter hand te nemen. Herindelingsadvies

16 De weg naar herindeling van de vier gemeenten 2.2 Voorgeschiedenis van de individuele gemeenten

Hierna volgt een beschrijving van het proces dat in de indivi- duele gemeenten is gevoerd om te komen tot de keuze voor een BMWE-herindeling. Die omvatten een compacte

gemeente met een solide financieel Herindelingsadvies beheer en positie

17 De weg naar herindeling van de vier gemeenten 2.2.1 Bedum ters voor de hele provincie Groningen. weest met de Bedrijvenvereniging en De grenzen van Bedum zijn sinds 1808 Door samenwerking wilde Bedum de is er toen een enquête gehouden. Op- vrijwel ongewijzigd gebleven. Die om- kwetsbaarheid verminderen en de komst en respons waren bescheiden. vatten een compacte gemeente met benaderbaarheid van raadsleden, be- Tweederde deel van de aanwezigen een solide financieel beheer en positie. stuurders en ambtenaren in stand hou- en degenen die de enquête hadden Om verschillende reden is de herinde- den vanuit de visie dat het in grote ge- ingevuld, bepleitte zelfstandigheid en lingsgolf van de provincie Groningen meenten niet vanzelf beter gaat en het samenwerking. Als herindeling onver- eind tachtiger jaren aan Bedum voorbij (aangetoond) niet goedkoper is. Deze mijdelijk zou blijken, werd vooral naar gegaan. lijn en aanpak zijn terug te vinden in het Noorden gekeken; de plattelands- de raadsbesluiten van 19 maart en 19 kenmerken werden zwaarder gewogen In de daarop volgende decennia wer- september 2013. Hierin werd de eerder dan de nodale verbindingen: deze ver- den de taken en uitdagingen voor klei- uitgezette koers van zelfstandigheid en anderen door de feitelijke ligging toch nere gemeenten complexer. Bedum samenwerking bevestigd. Het vormde niet. zette daarom in op zelfstandigheid in met andere kanttekeningen tevens de combinatie met samenwerking. Deze reactie op het rapport Grenzeloos Gun- Daarna dienden zich drie decentralisa- keuze heeft met name gestalte gekre- nen van de Commissie Jansen. ties aan (jeugd, zorg en participatie). gen in de wijze van werken met De Daarbij voegde zich begin 2013 de Marne en Winsum in het cluster BMW. Op weg naar en tussen beide raadsbe- opdracht en een jaar later de afleve- Dit was conform de door het provincie- sluiten van 19 maart en 19 september ring van een lading rapporten naar bestuur in 2008 aangegeven verdeling 2013 in zijn in elk dorp informatieavon- oorzaken, oplossingen en aanpak van van gemeentelijke samenwerkingsclus- den gehouden, is er apart overleg ge- de gaswinning; de aanleiding was de Herindelingsadvies

18 De weg naar herindeling van de vier gemeenten aardbeving in Huizinge in augustus het belang van de inwoners. ook besproken in de raad van Bedum. 2012. Deze ontwikkelingen hadden Deze strategie verenigt de raad. De invloed op de wijze waarop het ge- Deze constatering van het gemeen- meerderheid van de raad die voor G7 meentebestuur van Bedum tegenover tebestuur vindt begrip en steun bij was, wilde tempo en resultaat berei- herindeling stond en daardoor ging het inwoners in de drie dorpen en wordt ken bij het herindelen en zag na de ingenomen standpunt van zelfstan- ondersteund door de uitkomsten van beschreven herhaalde pogingen een dig blijven kantelen. Bezwaren tegen een enquête die in dezelfde periode herindeling van zeven gemeenten in schaalvergroting werden gehandhaafd, over dit onderwerp onder de inwoners Noord-Groningen niet in het verschiet. maar in 2015 (raadsvergaderingen van van de gemeente wordt gehouden. Uit De bestuurlijke minderheid die voor sa- 31 maart en 15 oktober) ziet het ge- de uitkomst bleek dat als herindeling menwerking was, zag om Bedum heen meentebestuur van Bedum door deze onontkoombaar is, de G7-variant het geen steun voor de intensieve samen- dossiers een herindeling juist in toe- hoogst scoort. Opgemerkt moet wor- werking en wilde niet dat Bedum al- nemende mate als onvermijdelijk. Na- den dat de deelname aan de raadple- leen kwam te staan. Vrijwel unaniem burige gemeenten vinden de samen- gingen bescheiden was. werd daarom op die gronden steun werking in de toekomst niet genoeg. betuigd aan de uitwerking van de BM- Bovendien blijkt die samenwerking in Eind 2015 nam het provinciebestuur WE-variant. Op 13 oktober 2016 stelde de praktijk tijdrovend en niet effec- het initiatief over; het wil een gedra- de raad van Bedum unaniem het Be- tief (genoeg). De buurgemeenten zijn gen oplossing voor de bestuurlijke krachtigingsbesluit voor samenvoeging ronduit voor herindeling. Bedum zou schaalvergroting in Noord-Groningen. van Bedum met De Marne, Winsum en daarmee een eenling worden, kan zich Op 24 maart 2016 wordt de onder punt Eemsmond vast. dat niet veroorloven en vindt dat niet in 2.1.5 genoemde tweesporenstrategie Herindelingsadvies

19 De weg naar herindeling van de vier gemeenten 2.2.2 De Marne De afgelopen jaren heeft gemeentelijke herindeling vaak op de agenda gestaan van de raad van De Marne, bij- voorbeeld op momenten waarop een jaarrekening en programmabegroting werden besproken. Binnen het ge- meentebestuur van De Marne is een unaniem besef aan- wezig dat herindeling noodzakelijk is om de complexe en urgente opgaven het hoofd te kunnen bieden.

Op 8 april 2013 was er een brede informatiebijeenkomst voor de inwoners van De Marne. Ook in regulier overleg tussen het college en de verschillende dorpen heeft het onderwerp altijd op de agenda gestaan. Uit het gevoerde overleg bleek dat het niet een onderwerp is dat met grote belangstelling door de bevolking van De Marne wordt gevolgd. Tegelijkertijd werd wel de noodzaak voor herindeling herkend en onderschreven zonder dat zich daarbij een duidelijke voorkeur aftekende voor een her- indelingsvariant. De Marne kan het als kleine

Herindelingsadvies gemeente met deze grote dossiers niet volhouden

20 De weg naar herindeling van de vier gemeenten Voor De Marne is samenwerking niet een grotere gemeenteschaal dan die weest en geïnformeerd. De eindresul- de oplossing. Samenwerking kan, met van De Marne. De schaal van de huidi- taten van deze verkenningsfase zijn op het risico van vrijblijvendheid, stagnatie ge bestuurlijke en ambtelijke capaciteit 31 maart 2015 in de raad besproken. en uitstel, bij een gebrek aan een hel- is niet groot genoeg om de belangen De raad besloot vanwege de grote ge- der perspectief geen antwoord meer van de burgers in deze gremia op de biedsopgaven in grote meerderheid om zijn op de gezamenlijke aanpak van de lange termijn te kunnen borgen en in principe over te gaan tot de samen- grote gebiedsopgaven. Onduidelijkheid daarmee het vertrouwen van burgers voeging van de gemeenten Delfzijl, en discussie over de koers kan ook ne- in de gemeente als eerste overheid te Appingedam, Loppersum, Eemsmond, gatieve gevolgen hebben voor het sa- kunnen behouden. De Marne kan het Bedum, De Marne en Winsum (G7). Al- menwerkingsklimaat in deze regio. Dit als kleine gemeente met deze grote leen de PvdA-fractie opteerde voor de wordt ook al deels zo door De Marne dossiers niet volhouden. Al met al wa- BMWE-variant. gevoeld. Adequaat inspelen op de ge- ren deze overwegingen en ervaringen volgen van krimp, gaswinning, de drie voor de raad van De Marne aanleiding Doordat Delfzijl, Loppersum en Win- decentralisaties (jeugd, zorg en werk/ om het uitgangspunt van zelfstandig- sum bleven opteren voor een klei- inkomen) en het zich in een hoog tem- heid en samenwerking los te laten en nere gemeentelijke opschaling bleek po voltrekken van ontwikkelingen, niet te kiezen voor herindeling. het draagvlak voor de G7-variant on- alleen inhoudelijk en qua aanpak, maar voldoende en duurde de discussie zeker ook bij de nieuwe bestuurlijke Raad en bewoners van De Marne zijn over de clustering in Noord-Gronin- (ondersteunings)-structuren, en het be- ten tijde van het opstellen van onder- gen voort. Deze verdeeldheid zorgde trokken worden bij steeds complexere zoeken in relatie tot de G7-variant op ervoor dat er geen stappen meer op samenwerkingsverbanden vragen om meerdere momenten betrokken ge- weg naar herindeling werden gezet. Herindelingsadvies

21 De weg naar herindeling van de vier gemeenten Bovendien zou verdeeldheid aan de standpunt daarvoor was dat er in elk basis tussen gemeenten ervoor zorgen geval volgens het tweede spoor ze- dat de eindstreep van een wetsvoor- kere, haalbare en toekomstbestendige stel over de bestuurlijke inrichting in stappen konden worden gezet voor de de Tweede Kamer en Eerste Kamer schaalvergroting die voor De Marne niet zou worden gehaald. De Marne nodig is, indien het G7-spoor niet bin- heeft zich daarom binnen de intensie- nen afzienbare termijn tot resultaat zou ve BMWE-samenwerking in met name leiden,. Eind september 2016 bleek de het sociaal domein de vraag gesteld G7-variant definitief niet haalbaar. Ver- hoe zij vorderingen richting duurzame volgens heeft de raad van De Marne op schaalvergroting kon maken zonder de 13 oktober 2016 unaniem gekozen voor inspanningen gericht op de G7-variant samenvoeging van haar gemeente met te blokkeren. De Marne ging daarbij uit Bedum, Winsum en Eemsmond. van de ondeelbaarheid van Eemsmond, dus inclusief de Eemshaven.

In de raadsvergadering van 22 maart 2016 is besloten een tweesporenstra- tegie te hanteren zoals die is be- schreven onder paragraaf 2.1.5. Het Herindelingsadvies

22 De weg naar herindeling van de vier gemeenten 2.2.3 Winsum tie op mogelijke fusiepartners. Daarbij De raad van Winsum behandelde het waren er twee opties: de nieuwe ge- rapport van de Commissie Jansen op 9 meenten Hogeland en Eemsdelta, zoals april 2013 en besloot toen om het rap- voorgesteld door de Commissie Jansen port in een viertal bijeenkomsten met (met een goede onderbouwing voor de inwoners te bespreken. Het meren- de toekomstige indeling van het Mid- deel van de aanwezige inwoners vond dag-Humsterland), en de optie van de dat Winsum bij een mogelijke herinde- samenvoeging van Winsum, De Marne ling samen moest gaan met de huidige (mogelijk ook Bedum) en (een deel buurgemeenten Bedum, De Marne en van) het Westerkwartier. Verder diende Eemsmond. Dit was in lijn met de visie onderzocht te worden of een samen- van de raad die continu en unaniem werking (dus geen gemeentelijke her- zijn voorkeur voor de BMWE-variant indeling) volgens een Nieuw Groninger heeft uitgesproken. Model mogelijk was. Volgens dat mo- del blijven de bestaande gemeenten in Op 30 mei 2013 besloot de raad wel stand, maar worden de bovengemeen- dat er een nader onderzoek moest ko- telijke taken door een kerngemeen- men dat zich in ieder geval zou moeten te uitgevoerd. Die kan daarnaast als richten op een mogelijke vergroting shared servicecenter gebruikt worden van de omvang van de herindelingsge- voor de gemeentelijke taken, zowel in meente en verbreding van de oriënta- BMWE-verband als in G7-verband. De BMWE-variant mét de

Eemshaven is altijd de keuze van Herindelingsadvies Winsum geweest

23 De weg naar herindeling van de vier gemeenten De raad heeft op 3 december 2013 Op 31 maart 2015 sprak de raad zijn kennisgenomen van de resultaten van voorkeur uit voor een herindeling het onderzoek en besloot op basis hier- met de gemeenten Bedum, De Mar- van een verdere verkenning te doen ne en Eemsmond en verzocht de raad naar een mogelijke herindeling van de betrokken gemeenten om daaraan zeven gemeenten in Noord-Groningen verder invulling te geven. Op dit ver- tot één Hogeland-Eemsdelta-gemeente zoek gingen de andere raden niet in. (benamingen cf. de Commissie Jansen), Toen er in het voorjaar van 2016 nog alsook deze verkenning te verbreden steeds geen draagvlak voor de G7-va- naar de varianten BMWE zonder de riant was, heeft de raad van Winsum Eemshaven en DAL met de Eemshaven op 22 maart 2016 ingestemd met de conform de Commissie Jansen, en de tweesporenstrategie, genoemd onder BMWE-variant inclusief de Eemsha- punt 2.1.5. Eind september kregen de ven en de DAL-gemeenten zonder de vier gemeenten informeel en op 25 ok- Eemshaven. Tevens besloot de raad in tober 2016 formeel van Gedeputeerde december 2013 geen verdere verken- Staten toestemming om de herinde- ning te doen naar de Westerkwartier- ling volgens de BMWE-variant mét de variant. Er is uiteindelijk geen onder- Eemshaven verder uit te werken; die zoek gedaan naar een Nieuw Groninger variant is altijd de keuze van Winsum Model, omdat deze variant niet op (be- geweest. stuurlijk) draagvlak kon rekenen. Herindelingsadvies

24 De weg naar herindeling van de vier gemeenten De bevolking gaf ook aan dat ze wil

dat Eemsmond met de Eemshaven Herindelingsadvies in één gemeente opgaat

25 De weg naar herindeling van de vier gemeenten 2.2.4 Eemsmond wil dat Eemsmond met de Eemshaven robuuste regiogemeente in Noord-Gro- Op 28 maart 2013 heeft de raad van in één gemeente opgaat. ningen. Argumenten hiervoor waren te Eemsmond naar aanleiding van het vinden in keuzes die Eemsmond in de advies van de Commissie Jansen een Op 11 april 2013 is het rapport van de afgelopen jaren heeft gemaakt om de communicatieplan vastgesteld op basis Commissie Jansen opiniërend bespro- samenwerking op bepaalde terreinen waarvan in april en mei van dat jaar ken in de raad ter voorbereiding op de met zowel de BMW-gemeenten als vijf bijeenkomsten voor een raadple- volksraadpleging. Voor Eemsmond was met de DAL-gemeenten bewust aan te ging van de bevolking hebben plaats- samenwerking altijd een ‘must’, maar gaan. Met name na de opheffing van gevonden. Ook is er toen een enquête herindeling nooit. Eemsmond sprak de voormalige ‘regioraad’ (waar Eems- uitgezet. Een redelijk aantal inwoners zich ook steeds tegen een gemeente- mond zich tegen had verklaard) werd heeft gereageerd. Ze gaven aan dat ze lijke herindeling uit. Zo heeft de raad het ontbreken van deze regiobrede het liefst wilden dat de gemeente zelf- op 13 oktober 2011 een motie ‘tegen samenwerking als een omissie gezien. standig bleef, maar dat uitgaande van gedwongen herindeling van bovenaf’ Grondslag hiervoor was dat deze sa- de huidige realiteit een herindeling niet aangenomen. Ook werd duidelijk aan- menwerking binnen Noord-Groninger voorkomen kon worden. Hun voorkeur gegeven dat herindeling voor Eems- verband vaak de juiste schaal bleek te ging uit naar een robuuste gemeente in mond niet hoefde en dat afstand geno- zijn om in te spelen op een aantal (toe- Noord-Groningen met als voorwaarde men werd van de door de Commissie komstige) taken en maatschappelijke dat de menselijke maat, overheidsna- Jansen voorgestelde herindeling van opgaven. Vanuit deze achtergrond was bijheid en een goede dienstverlening Eemsmond zonder Eemshaven met Be- het dan ook een logische keuze voor niet uit het oog mochten worden ver- dum, de Marne en Winsum. Eemsmond de raad van Eemsmond om op 23 mei loren. De bevolking gaf ook aan dat ze gaf aan voorstander te zijn van één 2013 te kiezen voor een regiogemeen- Herindelingsadvies

26 De weg naar herindeling van de vier gemeenten te ‘Van Lauwerszee tot Dollard tou’. kenning van een mogelijke herindeling Gelet op de huidige realiteit zou Eems- van de BMW-DEAL-gemeenten tot één mond zich niet langer (kunnen) verzet- Hogeland-Eemsdelta-gemeente, ‘Van ten tegen herindeling. Dat was niet in Lauwerszee tot Dollard tou’, met daar- het belang van de gemeente en haar bij tevens uitgewerkt een aantal opties inwoners. Daarbij stelde de raad van van kleinere clusters. Eemsmond tevens bij raadsbesluit vast dat het zich sterk zou blijven maken Op 31 maart 2015 sprak de raad una- voor een blijvende goede verhouding niem uit dat Eemsmond en de Eemsha- tussen bestuur en burger, het behoud ven onlosmakelijk met elkaar zijn van voorzieningen en de Eemshaven. verbonden; door de kleinst mogelijke Het standpunt van Eemsmond is aan meerderheid is toen uitgesproken dat Gedeputeerde Staten en in afschrift uit de uitkomsten van de verkenning aan Provinciale Staten van Groningen bleek dat de schaal van G7 het bes- kenbaar gemaakt voor de vorming van te paste bij de opgaven waarvoor de provinciale visie op de bestuurlijke Noord-Groningen de komende decen- organisatie in Groningen. nia staat en dat Eemsmond daarom op- teerde voor een herindeling die zou lei- Op 3 december 2013 besloot de raad den tot een robuuste gemeente tussen van Eemsmond unaniem in te stemmen het Lauwersmeer en de Dollard (G7), met het uitvoeren van een verdere ver- bestaande uit de huidige gemeenten Op 31 maart 2015 sprak de raad

unaniem uit dat Eemsmond en Herindelingsadvies de Eemshaven onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden

27 Inleiding Bedum, De Marne, Delfzijl, Appinge- dat Gedeputeerde Staten in het eerste dam, Loppersum, Winsum en Eems- kwartaal 2016 besloten om de provin- mond. Op 15 oktober 2015 stelde de ciale Arhi-procedure te starten, stemde raad dit besluit nogmaals vast, waarbij de raad van Eemsmond op 24 maart het college bovendien werd gevraagd 2016 in met de tweesporenstrategie. het Drechtsteden Model in te brengen Op basis van het gegeven dat er onvol- in de bespreking met de andere ge- doende draagvlak voor de G7-variant meenten. De gemeente Eemsmond zag was, koos de raad van Eemsmond op in de in dat model gebruikte samen- 7 september 2016 zonder voorbehoud werking een opmaat naar een mogelij- voor een herindeling met Bedum, De ke herindeling. Marne en Winsum. De keuze werd be- krachtigd met het vaststellen van het Vanwege onvoldoende draagvlak bij Bekrachtigingsbesluit op 13 oktober gemeenten voor de G7-variant kwam 2016. er geen schot in de herindeling. Na- Herindelingsadvies

28 De weg naar herindeling van de vier gemeenten 3 Herindelingsadvies

29 Motieven en achtergronden voor herindeling

Motieven en achtergronden voor 3herindeling Herindelingsadvies

30 Motieven en achtergronden voor herindeling Dit hoofdstuk schetst achtereenvol- gens de motieven en achtergron- den voor de samenvoeging van de BMWE-gemeenten gerelateerd aan landelijke ontwikkelingen, de pro- vinciale context en de argumenten van de vier gemeenten om samen in één nieuwe gemeente verder te gaan. Herindelingsadvies

31 3.1 Landelijke ontwikkelingen Motieven en achtergronden voor herindeling

De afgelopen jaren zijn er verschillende ontwikkelingen geweest die een groter beslag op de bestuurskracht van gemeenten hebben gelegd. Zo zijn landelijke ta- ken, bijvoorbeeld de decentralisaties in het sociaal domein, overgeheveld naar de gemeenten vanuit de visie ‘lokaal wat lokaal kan’ (VNG rapport De eerste overheid, 2007). De complexiteit van de samenleving en de opgaven waaraan de gemeenten het hoofd moeten bieden, nemen steeds meer toe. In dit verband noemen we ook het gaswinningsdossier met zijn vele facetten. Gemeenten ervaren steeds meer de mondiger geworden inwoners die graag over hun eigen leefomgeving willen (mee)beslissen. De gemeenten zetten vaker in op burgerparticipatie en beperken zich in toenemende mate tot die taken die wettelijk zijn opgelegd. Taken die de burger direct aangaan, beleggen ze meer en meer zo dicht mogelijk bij de burgers (cf. Regeerakkoord Bruggen slaan 2012). Deze tendens wordt mede ingegeven door de beperkte financiële middelen waarover overheden beschikken. Al deze ontwikkelingen vragen om een bestuurskrachtig lokaal bestuur, met als logisch gevolg opschaling. De Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties stelt - uiteindelijk, na aanvankelijke normerende uitspraken over de gemeentegrootte - als voorwaarde daarvoor dat het primair aan gemeenten zelf is om te werken aan versterking van hun bestuurskracht en te bepalen op welke wijze ze dat doen: zelf- standig, door samenwerking of door een gemeentelijke herindeling van onderop. Herindelingsadvies

32 Motieven en achtergronden voor herindeling 3.2 Provinciale context Gelet op de maatschappelijke opgaven en in het belang van de inwoners van het gebied is het noodzakelijk dat Groninger gemeenten opschalen en de bestuurscultuur in de provincie Groningen vernieuwt. Net als de Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties stellen ook Gedeputeerde Staten dat er bij gemeenten politiek-bestuurlijk draagvlak nodig is om samen te fuseren. Dat draagvlak is in de gemeenten Be- dum, De Marne, Winsum en Eemsmond aanwezig. Ze trekken samen eensgezind en enthousiast op om efficiënt en ade- quaat toe te werken naar een duurzame, bestuurskrachtige en regionaal evenwichtige bestuurlijke organisatie voor de gemeente Het Hogeland. Landschappelijk, bestuurlijk en

historisch vertonen de Herindelingsadvies BMWE-gemeenten een grote verwantschap

33 Motieven en achtergronden voor herindeling 3.3 Onderbouwing van de samenvoeging 3.3.2 Samenwerking De gemeenten werken op verschillende beleidsterreinen al 3.3.1 Verwantschap intensief samen. In het sociaal domein is het beleid gehar- Landschappelijk, bestuurlijk en historisch vertonen de BM- moniseerd, eenduidig voorbereid en vindt de uitvoering ge- WE-gemeenten een grote verwantschap. Landschappelijk zamenlijk plaats. De regie op de Centra voor Jeugd en Gezin gezien is Het Hogeland een open gemeente met veel dorpen (CJG’s) wordt door de gemeenten gezamenlijk gevoerd. Voor op wierden en/of hoger gelegen kwelderwallen. De bestuur- de uitvoering van de Participatiewet is een GR Uitvoerings- lijke indeling in de Middeleeuwen is in grote lijnen nog her- organisatie Participatie Noord-Groningen opgericht, waarin kenbaar. In de Middeleeuwen maakten de vier gemeenten de GR Ability (Wsw-bedrijf) en de gezamenlijke afdelingen grotendeels deel uit van Hunsingo. De gemeenten hebben Sociale Zaken en Werk van de BMWE-gemeenten zijn opge- identieke plattelandskenmerken. Qua bevolkingsomvang, gaan. Momenteel werken de BMWE-gemeenten aan de sa- samenstelling van de bevolking en spreiding van de voorzie- menvoeging van de backoffice WMO/Jeugd. In BMW-verband ningen zijn de gemeenten vergelijkbaar en in de toekomst zijn jaren geleden de afdelingen P&O en ICT samengevoegd. krijgen de gemeenten min of meer in gelijke mate te maken De rechtspositieregelingen voor medewerkers zijn nagenoeg met ontgroening en vergrijzing. geharmoniseerd. De gemeente Eemsmond sluit zich daar steeds meer bij aan.

In de gemeenten Bedum, De Marne, Winsum en Eemsmond zijn twee grote schoolbesturen voor het openbaar primair onderwijs actief, evenals het grote Protestants-Christelijke schoolbestuur voor primair onderwijs. Daarnaast is in het ge- Herindelingsadvies

34 Motieven en achtergronden voor herindeling bied ook een Katholieke en een Gere- gelijk gezamenlijk optrekken richting Door deze intensieve samenwerking formeerde koepel werkzaam. Het grote woningbouwcorporatie Wierden en heeft er al een forse cultuurverande- openbaar primair onderwijsbestuur Borgen vindt afstemming plaats. Ver- ring plaatsgevonden op basis van ver- Lauwers & Eems (L&E) en de Vereni- der zijn alle vier gemeenten bezig met trouwen en gunnen. Dit geldt zowel ging voor Christelijk Primair Onderwijs kernenbeleid op basis van kenmerken bestuurlijk als ambtelijk. De advies- Noord-Groningen (VCPO Noord-Gronin- van de fysieke inrichting van de dor- raden in de BMWE-gemeenten over- gen) hebben een gezamenlijke toe- pen. Die kenmerken bieden eigen ont- leggen regelmatig en komen bij veel komstvisie opgesteld in afstemming wikkelingsmogelijkheden en aankno- thema’s met een eensluidend advies. met de gemeenten. De gemeenten pingspunten om gezamenlijk een goed De dorpencoördinatoren van de BM- hebben daarop vervolgens hun huis- dorpenbeleid te ontwikkelen. WE-gemeenten hebben een gezamen- vestingsplan ingericht. Deze visie be- lijk overleg opgestart om elkaar te ver- treft de schaal van de BMWE-gemeen- De vier gemeenten staan ook op ande- sterken met als doel de leefbaarheid in ten. re terreinen (o.a. gevolgen aardbevin- de BMWE-gemeenten te vergroten. gen) voor dezelfde complexe ontwik- Op velerlei (beleids)terreinen zoeken kelingen en uitdagingen die van grote de BMWE-gemeenten waar mogelijk invloed zijn op de toekomst van het de samenwerking met elkaar. Voor- gebied en inwoners. Door de bestuur- beelden hiervan zijn de gezamenlijke lijke krachten te bundelen kunnen de aanbesteding van accountantsdiensten BMWE-gemeenten beter inspelen op en inkoop. Adviesraden zijn groten- deze complexe opgaven. deels samengevoegd. Over het mo- Bij samenwerking moeten de

gemeenten rekening houden met Herindelingsadvies onderlinge verschillen

35 Motieven en achtergronden voor herindeling 3.3.3 Grens aan samenwerken van mening dat de mogelijkheden voor deze inhoud, onverlet de aanvankelijk Bij samenwerking moeten de gemeen- samenwerking het eindpunt hebben uiteenlopende insteek van de raden, ten rekening houden met onderlinge bereikt en delen de conclusie van de dat een bestuurskrachtige gemeente verschillen. Ook al worden compro- Commissie Jansen en het provinciebe- Het Hogeland een reëel perspectief is missen in goed onderling overleg ge- stuur dat het tijd is om de volgende na hun samenwerking. Deze gemeente sloten, toch kan dit bij besluitvorming stap te nemen: herindelen in plaats ligt qua omvang in lijn met andere te in het eigen gemeentehuis leiden tot van samenwerken. Samen opgaan in herindelen gemeenten of al geëffec- vertraging in het proces. Ook zijn de de nieuwe gemeente Het Hogeland tueerde herindelingen in de provincie democratische invloed en controle bij van de gemeenten Bedum, De Mar- Groningen. samenwerking van tijd tot tijd punt ne, Winsum en Eemsmond inclusief de van discussie. Bij intensieve samen- Eemshaven vinden de gemeenten een werkingsprocessen zoals dat bij de logisch vervolg op de bestaande in- BMWE-gemeenten het geval is, stu- tensieve samenwerking tussen de vier ren de partijen als collectief. Er blijft gemeenten. Het bestuur en de mede- minder ruimte over voor sturing door werkers van de BMWE-gemeenten ken- individuele gemeentebesturen. De vier nen elkaar. Ze trekken in verschillende gemeenten hebben de afgelopen jaren gremia frequent met elkaar op en me- intensief samengewerkt in relatie tot dewerkers werken vaak ook voor een maatschappelijke opgaven die ze niet andere gemeente binnen BMWE. De meer adequaat alleen konden oppak- gemeenten Bedum, De Marne, Win- ken. Ze hebben veel bereikt, maar zijn sum en Eemsmond concluderen vanuit Herindelingsadvies

36 Motieven en achtergronden voor herindeling 3.3.4 Een bestuurskrachtige gemeente Er ontstaat na de BMWE-herindeling de gemeente Het Hogeland kunnen de een gemeente met 48.350 inwoners BMWE-gemeenten meer invloed uitoe- die robuust genoeg is om te zorgen fenen op overheden, marktpartijen en voor meer bestuurskracht, verminde- andere partners. Er ontstaat een groter ring van de ambtelijke kwetsbaarheid maatschappelijk draagvlak voor beleid en toename van de kwaliteit van de en positionering. De nieuwe gemeente dienstverlening aan inwoners, maat- verbetert de toegang tot die partijen. schappelijke partners en het bedrijfs- Er ontstaat een ambtelijke organisatie leven. De BMWE-variant beschikt over waarbinnen aan de ene kant meer spe- een financieel perspectief, omdat naast cialisatie mogelijk is en aan de ande- de haven van Eemsmond als een be- re kant medewerkers een rol kunnen langrijke economische motor, verschil- innemen die past bij de veranderende lende andere dragers, waaronder de maatschappij en de gewijzigde positie agrarische sector, in een verdienmo- van gemeenten daarin. Maatwerk kan del voorzien. Door de gemeentelijke beter worden geleverd. De slagkracht opschaling van de vier gemeenten tot neemt zo toe en de kwetsbaarheid af. Met de Eemshaven wordt Het

Hogeland een sterke speler op Herindelingsadvies het gebied van de economische ontwikkeling in Noord-Nederland

37 Motieven en achtergronden voor herindeling 3.4 Geografische uitwerking 3.4.1 De Eemshaven ten al direct na het verschijnen van het van de samenvoeging De Eemshaven is van grote beteke- rapport Jansen ingenomen en toege- nis voor Het Hogeland, omdat hij als licht. Met de Eemshaven wordt Het Ho- Deze paragraaf beschrijft de positie belangrijke economische motor zorgt geland een sterke speler op het gebied van de Eemshaven en de grenswijzi- voor versterking van de economische van de economische ontwikkeling in ging van Middag-Humsterland. ontwikkeling van het hele gebied. De Noord-Nederland, versterkt zij haar po- Eemshaven levert werkgelegenheid op sitie in de ‘Regiovisie Groningen-Assen’ voor een gebied waarin de werkloos- en geeft zij kansen voor de ontwikke- heid groot is. Ook zorgt de Eemshaven ling hiervan. voor een financieel perspectief en daar- mee voor een evenwichtige en haalba- De gemeente Eemsmond heeft in ge- re herindelingsvariant. De Eemshaven sprekken over herindeling steeds aan- zet sinds enkele jaren grote stappen gegeven dat de Eemshaven bij Eems- vooruit en is in relatief korte tijd uitge- mond hoort en bij een herindeling groeid tot dé energiehaven van Neder- samen met Eemsmond moet opgaan land. Het Hogeland zonder Eemshaven in één nieuwe gemeente. Het gebied is financieel kwetsbaar en heeft geen van de Eemshaven behoort historisch bestaansrecht. Het standpunt dat de gezien bij Eemsmond. In 1979 zijn de Eemshaven als economische motor toenmalige gemeenten Uithuizen en van groot belang is voor de nieuwe Uithuizermeeden samengevoegd om gemeente, is door de BMWE-gemeen- een draagkrachtige gemeente te vor- Herindelingsadvies

38 Motieven en achtergronden voor herindeling men voor deze haven. men te liggen. Ze hebben altijd aan- haven van Delfzijl zijn geformuleerd in gegeven dat om tot een herindeling in een formeel besluit middels een aan- Ook de inwoners van Eemsmond zijn Noord-Groningen te komen, betrokken deelhoudersinstructie voor Groningen trots op ‘hun’ haven. Die is een posi- overheden (ook de provincie) bereid Seaports, waarbij er eenduidiger ge- tief onderdeel geworden van hun we- moeten zijn om te kijken naar alterna- stuurd wordt op Groningen Seaports. reld en hun gemeente. Met name de tieven, dat de praktische voordelen van Onderdeel daarvan is dat er onafhanke- inwoners rond de haven hebben zich een meer eenduidige aansturing voor lijke commissarissen worden benoemd altijd welwillend opgesteld bij alle ont- beide havens ook op een andere wij- en het politiek-bestuur op afstand wikkelingen in de Eemshaven. Tijdens ze kunnen worden ondervangen door wordt gezet. Daarmee is ook de positie de bewonersavonden bleek duidelijk goede afstemming en samenwerking, van de beide havens niet alleen ruim- dat de opsplitsing van Eemsmond niet en dat er van de aanstaande Structuur- telijk, maar ook qua betekenis en aan- op draagvlak onder de bevolking van visie en de aandeelhoudersinstructie sturing – de facto via deze instructies Eemsmond kan rekenen. voor Groningen Seaports een meer en de Structuurvisie – beter geregeld. sturende werking uitgaat. Gedeputeerde Staten hebben bij de be- De Eemshaven heeft zich stormach- oordeling van het verkennend startdo- In 2017 wordt een Structuurvisie op- tig ontwikkeld in een periode waarin cument van de BMWE-gemeenten de gesteld waarin de ruimtelijke ordening de havens van Groningen Seaports in afweging gemaakt dat met de vorming voor de havens is vastgelegd. Dit biedt twee gemeenten liggen. Dit is voor de van een BMWE-gemeente de Eemsha- een duidelijker kader voor de verschil- ontwikkeling duidelijk geen probleem ven en de haven van Delfzijl niet samen lende autoriteiten. De sturing en ont- geweest. Eemsmond heeft haar ruim- in één nieuw te vormen gemeente ko- wikkeling van de Eemshaven en de telijke ordening goed op orde. Voor het Herindelingsadvies

39 Motieven en achtergronden voor herindeling De Eemshaven heeft hele gebied van de Eemshaven is een als WO Deal, steeds meer regiobreed, beheersverordening vastgesteld. Dit mede in het licht van het aardbevings- zich stormachtig weerhoudt Eemsmond er niet van om dossier. Groningen Seaports is in 2013 ontwikkeld in een op dit terrein steeds meer de samen- verzelfstandigd tot een overheids-NV. werking met Delfzijl te zoeken. Samen- De gronden zijn in eigendom bij de periode waarin werking is er al voor vergunningverle- Gemeenschappelijke Regeling (GR) ning, toezicht en handhaving, veiligheid Groningen Seaports waarin Eemsmond de havens van en economische ontwikkelingen. Zo participeert, samen met Delfzijl en de Groningen Seaports worden de vergunningen voor de ha- provincie Groningen. vens afgegeven door Werkorganisatie in twee gemeenten (WO) Deal en/of Omgevingsdienst Gro- ningen (ODG) en is de veiligheid, voor liggen zover dit niet door Groningen Seaports zelf wordt geregeld, een taak van de Veiligheidsregio. Binnen het EZ bureau (samenwerking Delfzijl, Appingedam, Eemsmond en Loppersum) wordt vorm en inhoud gegeven aan de economi- sche ontwikkelingen in het havenge- bied. Ook werkt het EZ bureau, even- Middag-Humsterland is een van

Herindelingsadvies de oudste cultuurlandschappen van West-Europa

40 Motieven en achtergronden voor herindeling 3.4.2 Middag-Humsterland de provincie Groningen is er een plei- van de inwoners, ook die van Ezinge, Het gebied Middag-Humsterland ligt dooi gehouden voor aansluiting van Feerwerd en Garnwerd, dat het gehe- op dit moment in twee gemeenten: het gehele gebied Middag-Humster- le gebied Middag-Humsterland in de Winsum en Zuidhorn. Middag-Hum- land bij de nieuw te vormen gemeente toekomstige gemeente Westerkwar- sterland is een van de oudste cultuur- Westerkwartier (samenvoeging van tier moet komen te liggen. Vervolgens landschappen van West-Europa. Dit Grootegast, Leek, Marum en Zuidhorn). hebben de raden van Winsum en Zuid- leidde in 2005 tot de aanwijzing van Dit op basis van de cultuurhistorische horn respectievelijk op 6 en 7 decem- het gebied tot Nationaal Landschap. Bij verbanden tussen Westerkwartier en ber 2016 de beoogde nieuwe grens de vorige gemeentelijke herindeling in Middag-Humsterland, natuurlijke gren- voor Middag-Humsterland vastgesteld. 1990 in de provincie Groningen is een zen, het watersysteem, samenhangen- Daarbij wordt de grens van de voor- klein deel van Middag-Humsterland de gebiedsopgaven, oriëntatie van de malige gemeente Ezinge als de nieuwe toegevoegd aan de huidige gemeente inwoners op voorzieningen en de ver- gemeentegrens tussen de beide toe- Winsum. Het gaat hier om het gebied keersverbindingen. komstige gemeenten Westerkwartier van de voormalige gemeente Ezinge, en Het Hogeland gehanteerd en gaan het noordelijk deel van Middag-Hum- In de door Winsum en Zuidhorn eind de woonplaatsen (en het daarbij be- sterland, met de plaatsen Ezinge, Feer- oktober 2016 tot begin november 2016 horende buitengebied) Ezinge, Feer- werd en Garnwerd. In de discussie na gehouden volksraadpleging in Mid- werd en Garnwerd van de gemeente 2013 over gemeentelijke herindeling in dag-Humsterland vond de meerderheid Winsum over naar het toekomstige Herindelingsadvies

41 Motieven en achtergronden voor herindeling Westerkwartier op de beoogde datum die van de BMWE-gemeenten procedu- van herindeling van 1 januari 2019. Nu reel met elkaar verbonden. Dit is voor die nieuwe grens tussen de gemeenten de provincie Groningen aanleiding ge- Westerkwartier en Het Hogeland wordt weest om de gemeenten te verzoeken, gevormd door het Reitdiep, wordt op zorg te dragen voor een eenduidige de beoogde herindelingdatum 1 januari tekst over Middag-Humsterland en een 2019 het midden van het Reitdiep de kaart met de juiste aansluitende geo- nieuwe buitengrens tussen de gemeen- grafische grenzen voor het Landschap ten Westerkwartier en Het Hogeland. in beide herindelingsontwerpen, als- Het aantal inwoners dat van Winsum ook de termijn voor het indienen van overgaat naar Westerkwartier bedraagt zienswijzen qua tijdpad gelijk op te 1.581 (opgave november 2016). laten lopen. Ook de herindelingsadvie- zen van de Westerkwartier-gemeenten Door de beoogde grenswijziging in en van de BMWE-gemeenten zijn voor Middag-Humsterland en dezelfde be- het onderdeel Middag-Humsterland op oogde herindelingsdatum (1 januari elkaar afgestemd. 2019) zijn de voorgenomen herindeling van de Westerkwartier-gemeenten en Herindelingsadvies

42 Motieven en achtergronden voor herindeling Herindelingsadvies

43 Geschiedenis en situatiebeschrijving van de vier gemeenten

Geschiedenis en situatie- beschrijving van de 4vier gemeenten Herindelingsadvies

44 Geschiedenis en situatiebeschrijving van de vier gemeenten Bedum, De Marne, Winsum en Eemsmond hebben qua landschap veel gemeen. Het landschap van de vier ge- meenten is ontstaan onder invloed van de getijden. Dit gebied van Noord-Groningen was oorspronkelijk een grote kwelder, een onbedijkt gebied waar eb en vloed vrij spel hadden. De kwelder werd doorkruist door de rivier de Hunze, waarvan de benedenloop tegenwoordig het Reitdiep heet. De kweldervlaktes en de dichtgeslib- de zeearmen van de Hunze vormen het laaggelegen ge- deelte van het oude kwelderlandschap. Op de oostelijke oever van de rivier ontstonden vanaf de vierde eeuw voor Christus wierden, deels door slib dat bleef liggen na overstromingen, deels door mensenwerk. Op de wierden gingen mensen wonen en zo ontstonden er dorpen. De fraaie wierdendorpen op de eeuwenoude kwelderwallen laten door hun ligging zien hoe de kustlijn zich in noor- delijke richting heeft verplaatst. Herindelingsadvies

45 Geschiedenis en situatiebeschrijving van de vier gemeenten Eeuwenlang hebben de bewoners strijd tegen het water gevoerd. Uit gemeenschappelijk belang ontstonden water- schappen, de zogeheten ‘zijlvesten’. Ondanks al deze inspan- ningen bleven overstromingen het land teisteren. Zo kwa- men bij de Sint Luciavloed in 1287, de Allerheiligenvloed van 1570, de Sint Maartensvloed van 1686 en de Kerstvloed van 1717 vele mensen om. Rond 1200 na Christus werden de eerste dijken aangelegd en vanaf 1700 kwamen er meer. Steeds meer gebied kon worden ingepolderd; dit ingepolder- de land was zeer vruchtbaar en geschikt voor het telen van uiteenlopende gewassen. Na de laatste watersnoodramp in 1717 werden er onder leiding van Thomas van Seeratt weer nieuwe dijken aangelegd.

In de paragrafen 4.1 t/m 4.4 wordt de situatie per gemeen- te kort samengevat met aandacht voor specifieke ruimtelij- ke kenmerken, maatschappelijke kenmerken, economie en werkgelegenheid, en bereikbaarheid. Herindelingsadvies

46 Geschiedenis en situatiebeschrijving van de vier gemeenten 4.1 Situatiebeschrijving Bedum

De gemeente Bedum beslaat een op- pervlakte van 44,95 km² (waarvan 0,41 km² water) en heeft vier offici- ële dorpskernen, waarvan Bedum de hoofdplaats is. De andere kernen zijn Onderdendam, Noordwolde en Zuid- wolde. Daarnaast kent de gemeente een aantal buurtschappen: Koning- slaagte, Lutjewolde, Menkeweer, On- derwierum, Plattenburg, Rodewolt, Sint Annerhuisjes, Westerdijkshorn, Willemsstreek, Ellerhuizen, Ter Laan en Het Reitland.

Rond de eeuwwisseling

kwam de industriële Herindelingsadvies ontwikkeling van Bedum

47 Geschiedenis en situatiebeschrijving van de vier gemeenten 4.1.1 Ruimtelijke Kenmerken en zijn zoon Radfridus door de Noormannen vermoord. Het vroegmiddeleeuwse Bedum was een redelijk welvarende LANDSCHAP gemeente en genoot de status van bedevaartsoord; die sta- Rond de zesde eeuw voor Christus vestigden de eerste be- tus verdween in latere eeuwen. Centraal in Bedum stond woners zich in het onbewoonde moerasgebied dat doorsne- en staat de Walfriduskerk met bijna de scheefste toren van den werd door de Fivel en de Hunze. Ze waren afkomstig van Europa. In 1659 werd op gezag van de provincie het Bo- de zandgronden in Drenthe en Zuidoost Groningen. De exac- terdiep geschikt gemaakt voor scheepvaart. Hiervan profi- te ontstaansdatum van de plaats Bethdem, thans Bedum, teerde de baksteenindustrie in het Groningerland. Dit bracht in het wierdenlandschap is door historici niet achterhaald, de plaats Onderdendam, gelegen aan een knooppunt van maar zeker is dat dit vóór het jaar 1000 is geweest. Vanuit waterwegen, tot bloei. Onderdendam groeide uit tot het ad- Bethdem wordt land ontgonnen en zo ontstaan de dorpen ministratief - en handelscentrum van de regio Hunsingo. Al Zuidwolde en Noordwolde. in 1621 werd Onderdendam de hoofdzetel van het water- schap Schaphalsterzijlvest. Later volgden nog de rechtbank, GESCHIEDENIS het postkantoor, de gevangenis en het bestuur toen in de Centraal in de Bedumer geschiedenis staat een vrome boer, Franse tijd de prefect van de regio Hunsingo in Onderdendam genaamd Walfridus, die rond 900 in Bethdem woonde en zetelde. Vanaf 1884 kwam aan deze bloei een einde met de groot aanzien bij de lokale bevolking genoot; hij bracht hier aanleg van de spoorlijn Groningen - Delfzijl langs Bedum. het Christendom, zorgde voor een rechtssysteem en gaf de Rond de eeuwwisseling kwam de industriële ontwikkeling aanzet tot de verzwaring van de dijk die het gebied ont- van Bedum op gang en in 1921 vestigde zich een moderne sloot. Op een van hun dagelijkse voettochten zijn Walfridus zuivelfabriek ten noorden van het dorp. Voor alle dorpen in de gemeente Bedum

Herindelingsadvies vormen goed wonen, een goede sociale infrastructuur met ontmoetingsmogelijkheden en een goede bereikbaarheid de basis

48 Geschiedenis en situatiebeschrijving van de vier gemeenten BESTUURLIJK 4.1.2 Maatschappelijke kenmerken De gemeente Bedum is tot op heden nog niet betrokken ge- Voor alle dorpen in de gemeente Bedum vormen goed wo- weest bij een herindeling. Sinds 1808 zijn de gemeentegren- nen, een goede sociale infrastructuur met ontmoetingsmo- zen bij gemeentelijke herindelingen in de provincie Gronin- gelijkheden en een goede bereikbaarheid de basis. Vooral in gen geëerbiedigd. Wel is de grens met Ten Boer gecorrigeerd de plaats Bedum zijn voldoende mogelijkheden voor ‘zorg- rond de Eemshavenweg en is in 1969 Noorderhoogebrug aan wonen’ en medische zorg door huisartsen aanwezig. Ver- het grondgebied van de stad Groningen toegevoegd. der is er basisonderwijs, zijn er kindvoorzieningen en zijn er winkels voor de dagelijkse en niet-dagelijkse boodschappen. De raad van Bedum bestond na de verkiezingen in 2014 uit 5 fracties met de volgende zetelverdeling: het CDA 4 zetels, 4.1.3 Economie en werkgelegenheid Gemeentebelangen 4 zetels, de PvdA 3 zetels, de Christen Er zijn veel sectoren in Bedum gevestigd : de zakelijke dienst- Unie 3 zetels en de VVD 1 zetel. De coalitie wordt gevormd verlening, landbouw, agro-business, handel, overige dienstver- door de Christen Unie, de PvdA, het CDA en de VVD. De frac- lening, bouw, zorg, het onderwijs, de industrie, ICT en horeca. ties van de Christen Unie, de PvdA en het CDA zijn elk met een wethouder in het college vertegenwoordigd. De zuivelcoöperatie van Bedum is nu uitgegroeid tot een van de grootste kaas- en weiproducenten voor West-Europa. Ze WONEN staat aan de vooravond van een grote uitbreiding aan de over- Bedum is de centrumplaats van de gemeente en heeft een kant van het Boterdiep. De afvoerleiding naar de Waddenzee regionaal verzorgende functie. De andere dorpen Onderden- en de voorziene aanleg van een rondweg rond Bedum lijken dam, Zuidwolde en Noordwolde zijn woondorpen zonder of belangrijke randvoorwaarden voor de uiteindelijke realisatie met een beperkt voorzieningenniveau. van deze plannen. Herindelingsadvies

49 Geschiedenis en situatiebeschrijving van de vier gemeenten Er zijn veel kleine bedrijven in Bedum: bijna 90% van de 4.1.4 Bereikbaarheid bedrijven heeft 1 tot 9 werknemers, circa 10% heeft 10 tot De N994 zorgt voor de meest directe verbinding van Bedum 50 werknemers en een beperkt aantal heeft meer dan 100 met de stad Groningen; deze sluit aan op de N46 (Eemsha- werknemers. De bedrijven hebben in het algemeen een re- venweg). De weg ligt in het open gebied tussen Bedum en gionaal karakter, doch enkele bedrijven zijn internationaal Groningen en loopt parallel aan het Boterdiep. Tussen On- werkzaam. De sectoren met de meeste banen zijn, in afne- derdendam en Bedum ligt de N995. Aan de oostkant van mende volgorde: de commerciële dienstverlening, niet-com- Bedum ligt de weg N993 die ook aansluit op de N46. Bedum merciële dienstverlening, overheid en zorg, handel, nijver- ligt aan de spoorlijn Groningen - Delfzijl. De buslijn 61 (Gro- heid, zakelijke dienstverlening, landbouw en cultuur (bron: ningen - Delfzijl) loopt door de dorpen Zuidwolde, Bedum en CBS). Op basis van gegevens uit het provinciaal werkgele- Onderdendam, waarmee alle dorpen verbonden zijn met het genheidsregister blijkt dat het aantal banen in de gemeente openbaar vervoer. Bedum tussen 2011 en 2015 met 6% is afgenomen tot net onder 4.140 (bron: LISA). Herindelingsadvies

50 Geschiedenis en situatiebeschrijving van de vier gemeenten 4.2 Situatiebeschrijving De Marne 4.2.1 Ruimtelijke kenmerken De gemeente De Marne is een agrarische plattelandsge- meenschap, ontstaan in het kleilandschap van de noordelijke LANDSCHAP kuststreken en heeft een oppervlakte van 240,32 km² (waar- Door de eeuwen heen is de zeewering steeds verder naar van 34,88 km² water). De Marne kent een groot buitenge- het noorden verschoven en werden steeds nieuwe gebieden bied en heeft 21 officiële dorpskernen. De grootste dorpen ingepolderd. Het cultuurlandschap van De Marne wordt in het zijn Leens, Ulrum, Eenrum, Kloosterburen en Zoutkamp. De noorden begrensd door de natuur van het Waddengebied dat andere dorpen zijn: Warfhuizen, Schouwerzijl, Zuurdijk, Men- met zijn zand- en slikplaten en kwelders, de status van We- singeweer, Wehe-den Hoorn, Pieterburen, Westernieland, relderfgoed heeft. Het Lauwersmeergebied, de jongste kust- Broek, Lauwersoog, Niekerk, Vierhuizen, Houwerzijl, Kleine polder van de gemeente, is sinds 2003 Nationaal Park. Het Huisjes, Hornhuizen, Kruisweg en Molenrij. grootschalige polderlandschap kenmerkt de jongere kustpol- ders. Mede door de zavelige, vruchtbare grond is De Marne Gehuchten en wierden zijn: Groot Maarslag, Roodehaan, uitgegroeid tot een bloeiend landbouwgebied. In 1878 werd Ewer, Schouwen, Grijssloot, Nijenklooster, ’t Stort, Douwen, het Reitdiep bij Zoutkamp afgesloten door een dijk waar- Wierhuizen, Oudedijk, Kaakhorn, Westerklooster, De Houw in zeesluizen werden aangelegd. Na de watersnoodramp in en Klei. 1953 werd aangedrongen op een betere bescherming tegen de zee en als gevolg daarvan werd in 1969 de Lauwerszee door middel van een dijk afgesloten van de Waddenzee. Zo ontstond het Lauwersmeer. Mede door de zavelige, vruchtbare grond

is De Marne uitgegroeid tot een bloeiend Herindelingsadvies landbouwgebied

51 Geschiedenis en situatiebeschrijving van de vier gemeenten GESCHIEDENIS beklemrecht; daarmee kreeg een pachter een erfelijk over- De bevolking van De Marne heeft in de vijftiende eeuw en draagbaar gebruiksrecht op grond van een pacht die niet zestiende eeuw ten tijde van de Tachtigjarige Oorlog roerige mocht worden verhoogd en waarbij de grond niet mocht wor- tijden gekend door de komst van de Watergeuzen, de plun- den gesplitst. Zo werd de basis gelegd voor grote welvaart deringen van de Spaanse soldaten en de komst van de Friese van de boeren, die in de negentiende eeuw verder toenam. troepen onder leiding van Willem Lodewijk van Nassau. De Er ontstonden imposante boerenhofsteden, met het ‘recht bevolking in het Marnegebied werd bovendien schatplichtig van opstrek’ groter wordend door uitbreiding in noordelijke gemaakt. In de rechtspraak eisten ‘redgers’, met een eigen richting met omdijkt kweldergebied. De dorpen in gemeente heerd en ongeveer 15 ha land, een belangrijke rol voor zich De Marne hebben een rijke historie. In bijvoorbeeld Leens en op. Het jaarlijks wisselende redgerrecht, de ommegaande Ulrum trokken de landbouwers zich na hun pensioen terug. stoel, werd steeds meer een staande rechtstoel toen land- Kloosterburen, een katholieke enclave in het overwegend jonkers heerden gingen opkopen. Landjonkers gingen wonen protestantse Noord-Groningen, heeft een kloosterverleden. in borgen. Van de vele borgen in het Marnegebied resteert De grote katholieke kerk, gebouwd naar een ontwerp van alleen nog de in de 14e eeuw aangelegde Borg Verhildersum de architect P.J.H. Cuypers, heeft de hoogste kerktoren van in Leens. De borg werd in 1953 verkocht aan de toenmalige het Groninger Ommeland. Pieterburen is door het zeehon- gemeente Leens. Vooral na 1775 nam de macht en rijkdom dencentrum wereldwijd bekend, evenals het Pieterpad en van de landadel af, deels door het in Groningen geldende het wadlopen. Hendrik Werkman, die deel uitmaakte van Herindelingsadvies

52 Geschiedenis en situatiebeschrijving van de vier gemeenten de kunstkring De Ploeg, heeft in de gemeente De Marne WONEN gewoond. Hendrik de Cock, predikant in Ulrum, scheidde zich Leens heeft een compleet aanbod aan voorzieningen en in 1834 met het grootste deel van zijn Nederlands Hervorm- heeft daarmee een regionaal verzorgende functie. Zout- de gemeente af; daardoor werd Ulrum de bakermat van de kamp, Ulrum, Kloosterburen en Eenrum hebben een beperkt Gereformeerde Kerkgenootschappen. voorzieningenniveau. De kleinere kernen zijn aangewezen op de voorzieningen in andere dorpen. BESTUURLIJK De huidige gemeente De Marne is ontstaan op 1 januari 1990 4.2.2 Maatschappelijke kenmerken uit een samenvoeging van de gemeenten: Ulrum, Klooster- De Marne is een van de dunst bevolkte gemeenten van Ne- buren, Eenrum en Leens. derland. Het aantal inwoners daalt sinds 1984 onafgebroken. De verwachting is dat het aantal inwoners in 2040 iets meer De raad van De Marne bestaat uit 5 fracties met de volgende dan 8000 zal bedragen (bron: Prognose-, Informatie- en zetelverdeling: het CDA 4 zetels, de PvdA 3 zetels, de VVD MonitoringSysteem). In de woonkernen van de gemeente is 3 zetels, Groen Links 3 zetels en de Christen Unie 2 zetels. veelal sprake van krachtige, hechte gemeenschappen waar- De coalitie wordt gevormd door het CDA, de PvdA en Groen binnen ook het verenigingsleven zich afspeelt. Links. Ze zijn elk met een wethouder in het college verte- genwoordigd. Tegen deze achtergrond zet de gemeente in op het vitaal en leefbaar houden van het gebied. De Marne wilde de krimp Van oudsher is de agrarische sector,

en dan met name de akkerbouw, sterk Herindelingsadvies vertegenwoordigd in De Marne. Daarnaast is de visserij een belangrijke economische factor

53 Geschiedenis en situatiebeschrijving van de vier gemeenten niet afwachten, maar heeft hier op ingespeeld door daarvoor 4.2.3 Economie en werkgelegenheid tijdig keuzes te maken. Kwaliteit is belangrijker dan nabij- In De Marne bevinden zich 995 bedrijven. Bij de bedrijven in heid. De gemeente kiest voor concentratie van voorzienin- De Marne werken 3.593 mensen (opgave van het Landelijk gen in hoofddorpen als dit om kwalitatieve redenen nodig InformatieSysteem Arbeidsplaatsen en vestigingen; bron- is. Versterken van sociale samenhang en eigen inzet van be- houder Provincie). Van oudsher is de agrarische sector, en woners is nodig. Waar voorzieningen verdwijnen, neemt de dan met name de akkerbouw, sterk vertegenwoordigd in De betekenis van sociale samenhang en eigen inzet toe. Daarbij Marne. Daarnaast is de visserij een belangrijke economische bouwt de gemeente voort op de sterke sociale samenhang factor. In de haven van Lauwersoog en in Zoutkamp zijn veel in de dorpen. De Marne ondersteunt de dorpsgemeenschap- bedrijven te vinden die aan de visserij gelieerd zijn. De toe - pen bij het ontwikkelen van nieuwe praktische vormen van ristische sector is sterk in opkomst. Belangrijke toeristische onderlinge betrokkenheid en inzet. De Marne neemt daarin trekkers in De Marne zijn het Nationaal Park Lauwersmeer, actief de regie. Dit betekent dat de gemeente knelpunten de Zeehondencrèche Pieterburen, de haven van Lauwersoog signaleert en samen met betrokkenen in gesprek gaat om en het Werelderfgoed Waddenzee. met elkaar op zoek te gaan naar (financiële) mogelijkheden en instrumenten om gezamenlijk invulling te geven aan de lokale opgave. Elke partij vanuit haar eigen verantwoorde- lijkheid. Kortom, het leefbaar en vitaal houden van de dor- pen in De Marne is een opgave van alle inwoners, bedrijven, maatschappelijke instanties en de gemeente samen. Herindelingsadvies

54 Geschiedenis en situatiebeschrijving van de vier gemeenten 4.2.4 Bereikbaarheid De stad Groningen, een grootstedelijke voorziening, ligt op een half uur rijden afstand. Ook andere stedelijke voorzie- ningen zijn vanuit De Marne snel bereikbaar, zoals Dokkum en Drachten. Belangrijke verbindingswegen zijn de N388, N361, N983 en de N984. Goede busverbindingen zijn er met de veerdiensten en de regionale en landelijke spoorwegen. Over het water is de gemeente via de Waddenzee, het Lau- wersmeer en het Reitdiep bereikbaar. De beroepsvaart vindt vooral zijn route via deze hoofdaders en het Van Starken- borghkanaal. De kanalen in de gemeente zijn voornamelijk recreatief bevaarbaar. In de gemeente liggen twee sluizen (Lauwersoog en Abelstok bij Mensingeweer). Herindelingsadvies

55 Geschiedenis en situatiebeschrijving van de vier gemeenten 4.3 Situatiebeschrijving Winsum 4.3.1 Ruimtelijke Kenmerken De gemeente beslaat een oppervlakte van 102,53 km2 (waarvan 1,56 km2 water). De gemeente bestaat uit de LANDSCHAP volgende dorpen: Adorp, Den Andel, Baflo, Ezinge, Feer- Het landschap in de gemeente Winsum is rijk aan nog zicht- werd, Garnwerd (de laatste 3 plaatsen maken onderdeel uit bare cultuurhistorisch waardevolle structuren en elementen, van Nationaal Landschap Middag-Humsterland), Rasquert, zoals historische waterlopen, wierden, dijken en fraaie boe- Saaxumhuizen, Sauwerd, Groot Wetsinge, Klein Wetsinge, en renerven. De ontstaansgeschiedenis van het gebied is nauw (het hoofddorp) Winsum. Daarnaast bestaat de gemeente uit verbonden met de ligging aan open zee. In de gemeente de volgende gehuchten en buurtschappen: Abbeweer, Aduar- Winsum ligt het stroomgebied van de Hunze/het Reitdiep derzijl, Alinghuizen, Allersma, Antum, Arwerd, Bellingeweer, tussen Middag en de brede kwelderflank van Adorp in de Beswerd, Bolshuizen, Dingen, Duisterwinkel, Ernstheem, richting van Baflo en Warffum. Onder deze kwelderwal ligt Klein Garnwerd, Hammeland, Hardeweer, Harssens, Hekkum, een pleistocene opduiking, het Hoog van Winsum, met be- Hiddingezijl, Krassum, Lutje Marne, Lutke Saaxum, Maarhui- woningssporen uit de Nieuwe Steentijd (Neolithicum; 5300 zen, Obergum, Oldenzijl, Oostum, De Raken, Ranum, Scha- – 2000 voor Christus). Er is een procedure in gang gezet pehals, Schaphalsterzijl, Schifpot, Schilligeham, Het Schoor, om een deel van de bodem onder Wetsinge tot nationaal Suttum, Takkebos, Tijum, Tinallinge, Valkum, De Vennen, aardkundig monument te verklaren. Het merendeel van de Wierum, Wierumerschouw (gedeeltelijk) en ’t Wildeveld. dorpen in het gebied zijn wierdedorpen. Winsum-Obergum ontwikkelde zich tot een belangrijke handelsnederzetting. Aduarderzijl is een kruisdorp, ontstaan vanwege de bedrijvig- heid op het kruispunt van (water)wegen. Den Andel vertoont de kenmerken van een dijkdorp. Middag maakt deel uit van De ontstaansgeschiedenis van het

Herindelingsadvies gebied is nauw verbonden met de ligging aan open zee

56 Geschiedenis en situatiebeschrijving van de vier gemeenten het gemeentegrens overschrijdende gebied Middag-Hum- rij met onder meer kalkbranderijen, een touwslagerij, een sterland. Middag en Humsterland vormden aanvankelijk een bierbrouwerij, molens, steenbakkerijen, een stoomzuivel- en schiereiland respectievelijk een eiland in de monding van vlasbereidingsfabriek, scheepswerven en een groentecon- de Hunze, met de voormalige zeearm van de Oude Tocht/ servenfabriek. Kliefsloot als scheiding tussen Middag en Humsterland en het Reitdiepgebied als oostelijke en noordelijke begrenzing BESTUURLIJK van Middag. Het huidige Winsum is in 1990 ontstaan door samenvoeging van de gemeenten Ezinge, Adorp, Winsum en Baflo. GESCHIEDENIS In 1057 gaf de Duitse koning Hendrik IV toestemming voor De raad van Winsum bestaat uit 8 fracties met de volgende een markt met munt- en tolrecht. De stichting van het Do- zetelverdeling: Gemeentebelangen 3 zetels, het CDA 2 zetels, minicanenklooster in 1275 maakte het stadse karakter van de PvdA 2 zetels, de Christen Unie 2 zetels, Groen Links 2 Winsum compleet. Dit veranderde in de vijftiende eeuw toen zetels, de Christen Democratie Winsum 2.0 ook 2 zetels, de de stad Groningen de Winsumer stapel- en marktrechten VVD 1 zetel en D66 1 zetel. De coalitie wordt gevormd door in handen kreeg. Toen het staatsgezinde Winsum in 1581 het CDA, de Christen Unie, Groen Links, de VVD en D66. De tijdens de Tachtigjarige Oorlog werd platgebrand door het fracties van de Christen Unie, het CDA en Groen Links zijn elk Spaansgezinde Groningen, ging het stedelijke karakter nog met een wethouder in het college vertegenwoordigd. verder verloren. Winsum en Obergum bleven in de daarop volgende eeuwen een bescheiden regionale centrumfunctie WONEN vervullen op het gebied van handel, industrie en vervoer. Winsum is het centrumdorp van de gemeente en heeft een In en na de 19e eeuw kwam er nieuw leven in de brouwe- regionaal verzorgende functie. De dorpen Baflo, Ezinge en Herindelingsadvies

57 Geschiedenis en situatiebeschrijving van de vier gemeenten Sauwerd zijn complete dorpen. Dit zijn dorpen met een ta- kleinste dorpen aanwezig zijn, aanvullend nog de volgende melijk compleet aanbod aan (niet)dagelijkse voorzieningen. voorzieningen van belang: er zijn voldoende zorgwoningen Voorzieningen in complete dorpen bedienen het dorp en de in de vorm van verzorgd wonen waarbij er zorg op afroep directe omgeving. Feerwerd, Den Andel, Adorp en Garnwerd is. Ook is eenvoudige zorg (huisarts, eerstelijnszorg) zoveel zijn woondorpen. Dit zijn plaatsen met een beperkt voorzie- mogelijk in het dorp aanwezig. Dagelijkse boodschappen ningenniveau. Inwoners zijn daardoor hoofdzakelijk aange- kunnen in het dorp gekocht worden en er is basisonderwijs wezen op naburige complete dorpen of Winsum. Wetsinge, met kindvoorzieningen aanwezig. De dorpen zijn bereikbaar Rasquert, Saaxumhuizen, Aduarderzijl en Tinallinge zijn klei- via het regionale wegennet en waar mogelijk met de trein. ne kernen. Ze bezitten geen of nauwelijks eigen voorzie- Het centrumdorp Winsum heeft naast de voorzieningen die ningen en zijn volledig aangewezen op naburige complete genoemd zijn bij voorgaande dorpen, aanvullend nog de dorpen of Winsum. volgende voorzieningen: voldoende mogelijkheden voor ‘zorgwonen’ (wonen in een beschermde omgeving in een 4.3.2 Maatschappelijke kenmerken aanleunwoning, verzorgingshuis, verpleeghuis), gespeciali- Voor de kleine kernen Wetsinge, Rasquert, Saaxumhuizen, seerde zorg of anderhalf lijnsvoorzieningen en winkels voor Aduarderzijl, Tinallinge, en de woondorpen Feerwerd, Den niet dagelijkse boodschappen zoals kledingwinkels en vor- Andel, Adorp, Garnwerd vormen goed wonen, een goede so- men van voortgezet onderwijs. ciale infrastructuur en ontmoetingsmogelijkheden de basis. Een goede bereikbaarheid naar dorpen met meer gespecia- liseerde voorzieningen is aanvullend belangrijk, evenals een goede digitale infrastructuur. Voor de complete dorpen Baflo, Ezinge en Sauwerd zijn naast de voorzieningen die in de De sectoren met de meeste banen

Herindelingsadvies zijn, in afnemende volgorde: de zorg, handel, zakelijke dienstverlening, landbouw en het onderwijs

58 Geschiedenis en situatiebeschrijving van de vier gemeenten 4.3.3 Economie en werkgelegenheid 4.3.4 Bereikbaarheid Veel sectoren zijn gevestigd in Winsum: de zakelijke dienstver- De N361 zorgt voor de verbinding met de stad Groningen. lening, landbouw, handel, overige dienstverlening, bouw, zorg, De weg ligt in het open gebied en loopt tot Winsum min het onderwijs, de industrie, ICT en horeca. Er zijn veel kleine of meer parallel aan de spoorlijn Groningen - Roodeschool, bedrijven: 58% van de bedrijven heeft slechts 1 werknemer en gaat door diverse dorpen, zoals Adorp en Sauwerd, en loopt nog eens 30% heeft 2 tot 4 werknemers. De sectoren met de door tot Nationaal Park Lauwersmeer en de Waddenzee waar meeste banen zijn, in afnemende volgorde: de zorg, handel, de veerverbinding met het Waddeneiland Schiermonnikoog zakelijke dienstverlening, landbouw en het onderwijs. Groei is is. Bij de Lauwerssluizen gaat de N361 door naar Friesland. te zien in de zorg en in de horeca; de overige sectoren krim- De N361 sluit aan op de N996 en de N363 en vormt de pen, vooral transport, bouw en industrie (bron: LISA/PWR). ontsluiting voor enkele plaatsen die tot gemeente De Mar- ne behoren, geeft aansluiting op de N984 naar het noorden Op basis van gegevens uit het provinciaal werkgelegen- richting Eenrum en Pieterburen, en op de N983 en N388 naar heidsregister kan een beeld worden gegeven van de ont- respectievelijk Zuidhorn en Zoutkamp. Via de N363 kunnen wikkeling in het aantal banen van 2011 t/m 2015. Het aantal inwoners van de gemeente Winsum de gemeente Eems- banen is tussen 2011 en 2015 met 6% afgenomen tot net mond goed bereiken. onder de 3.500. Dit komt vooral door de afname van de parttime banen met een omvang van minder dan 12 uren per week. Slechts 20% van de werkende inwoners werkt in de gemeente Winsum zelf. Het grootste aantal werkt in de stad Groningen (46%), de rest werkt in andere delen van de provincie of daarbuiten. Herindelingsadvies

59 4.4 Situatiebeschrijving Eemsmond Geschiedenis en situatiebeschrijving van de vier gemeenten

De gemeente Eemsmond beslaat een oppervlakte van 543,35 km² (waarvan 353,05 km² water, vooral Waddenzee) en be- staat uit zestien officiële dorpskernen, waarvan Uithuizen, de hoofdplaats, als regionaal centrumdorp gepositioneerd is. Uit- huizermeeden en Warffum zijn de centrumdorpen; de woon- dorpen zijn Oosteinde, Roodeschool, Oosternieland, Oldenzijl, Oudeschip, Eppenhuizen, Zandeweer, Doodstil, ‘t Lage van de Weg, Usquert, Rottum, Stitswerd en Kantens. Daarnaast kent de gemeente talloze buurtschappen, gehuchten en woonbuur- ten: Breede, Eemshaven, Hefswal, Katershorn, Koningsoord, Noordpolderzijl, Oldorp, Paapstil, Startenhuizen, Valom, Wad- werd, Zevenhuizen en de Waddeneilanden Rottumeroog en Rottumerplaat. De gemeente Eemsmond kenmerkt

Herindelingsadvies zich door rust en ruimte enerzijds en door veel dynamiek anderzijds

60 Geschiedenis en situatiebeschrijving van de vier gemeenten 4.4.1 Ruimtelijke kenmerken GESCHIEDENIS De adel speelde net als elders in de Ommelanden een toon- LANDSCHAP aangevende rol in het politieke leven. Vanaf de dertiende De gemeente Eemsmond kenmerkt zich door rust en ruimte eeuw verrezen steenhuizen, waarvan de belangrijkste uit- enerzijds en door veel dynamiek anderzijds. Het landschap groeiden tot borgen of kleine kasteeltjes. Een stelsel van is te herkennen aan wierden en ten noorden van het oude trekvaarten en wegen zorgde ervoor dat de boeren hun land ligt een dijkenlandschap van nieuwe zee- en kustpol- producten gemakkelijker naar de stad Groningen konden ders, aanwas- en zeeboezemvlakten. Eemsmond wordt aan vervoeren. De welvaart van de boerenstand uitte zich in de noordkant omzoomd door het Waddengebied dat door zijn de bouw van statige boerderijen. De dorpskernen bestaan kwaliteiten een internationale status (Werelderfgoed) heeft vooral uit voormalige winkels, herbergen en werkplaatsen gekregen als natuurgebied. Aan de zijde van de Noordzee uit de tijd rond 1900, met rentenierswoningen aan de rand, liggen de eilanden Rottumeroog en Rottumerplaat. De ha- zoals in Usquert. De nijverheid was nauw verbonden met vens aan het Wad spreken aan: van de kleine, in de win- de landbouw: melkfabriekjes, vlasverwerking en mechani- ter verstilde, haven van Noordpolderzijl tot het economisch satiebedrijven. Rond Uithuizen en Zandeweer ontstonden kerngebied en de dynamiek van de Eemshaven. De dorpen honderden tuinbouwbedrijfjes, waarvan het grootste deel in vormen eilandjes in het landschap met een historisch-ruim- de tweede helft van de twintigste eeuw weer teloorging. In telijke structuur en bebouwingskarakteristiek. Zandeweer bevindt zich nog een kassencomplex. In de loop van de twintigste eeuw stagneerde de economische ontwik- keling van de regio. Het werk van de landarbeiders werd overbodig door de mechanisatie. Dit had ontgroening, emi- gratie en het sluiten van middenstandsbedrijven tot gevolg. Herindelingsadvies

61 Geschiedenis en situatiebeschrijving van de vier gemeenten Schaalvergroting in de landbouw (akkerbouw) zette zich wordt gevormd door Gemeentebelangen Eemsmond, de SP, steeds verder door. Aan de zuidkant van het gebied van de het CDA en de Christen Unie. De fracties zijn elk met een gemeente is er overwegend veeteelt. Veel dorpen behielden wethouder in het college vertegenwoordigd. hun authentieke karakter. Uithuizen ontwikkelde zich echter tot een nieuwe centrumplaats met uitgestrekte nieuwbouw- WONEN wijken en bedrijventerreinen. In 1959 verscheen het gerucht- Uithuizen heeft als regionaal centrumdorp een regionaal makende rapport ‘Bedreigd Bestaan’ dat een voorschot nam verzorgende functie. Uithuizermeeden en Warffum zijn cen- op de verwachte - maar niet uitgekomen - ontvolking van trumdorpen met een compleet aanbod aan (niet-) dagelijk- het gebied. Als antwoord daarop werd tussen 1968 en 1973 se voorzieningen. Voor de woondorpen Oosteinde, Roode- de Eemshaven aangelegd, die als een nieuwe economische school, Oosternieland, Oldenzijl, Oudeschip, Eppenhuizen, motor voor de regio fungeert. Zandeweer, Doodstil, ‘t Lage van de Weg, Usquert, Rottum, Stitswerd en Kantens en de buurtschappen, gehuchten en BESTUURLIJK woonbuurten Breede, Eemshaven, Hefswal, Katershorn, Ko- De gemeente Eemsmond is in 1990 ontstaan door samen- ningsoord, Noordpolderzijl, Oldorp, Paapstil, Startenhuizen, voeging van de gemeenten Hefshuizen, Kantens, Usquert en Valom, Wadwerd en Zevenhuizen vormen goed wonen, een Warffum en kreeg in 1992 de huidige naam. goede sociale infrastructuur en ontmoetingsmogelijkheden de basis voor wonen. De raad van Eemsmond bestaat uit 7 fracties met de volgen- de zetelverdeling: Gemeentebelangen Eemsmond 5 zetels, de SP 3 zetels, het CDA 3 zetels, de PvdA 2 zetels, de Chris- ten Unie 2 zetels, de VVD 1 zetel en D66 1 zetel. De coalitie Economisch gezien is de gemeente

Herindelingsadvies Eemsmond een gemeente met twee gezichten

62 Geschiedenis en situatiebeschrijving van de vier gemeenten 4.4.2 Maatschappelijke kenmerken 4.4.3 Economie en werkgelegenheid De inwoners wonen in dorpen met krachtige en vitale ge- Economisch gezien is de gemeente Eemsmond een gemeen- meenschappen met vele culturele activiteiten. Bewoners te met twee gezichten. Aan de ene kant een plattelands- denken volop mee over hoe hun dorp, woonomgeving, gemeente met een fors landbouwareaal en aan de andere leefbaarheid en landschap eruit moeten zien. De gemeen- kant de bedrijvigheid in de Eemshaven: een diepzeehaven te heeft diverse musea zoals het openluchtmuseum en de met nationale en internationale bekendheid als Energy- en Menkemaborg, bibliotheken en sportvoorzieningen. Een DataPort, een zeehaven met een bedrijventerrein, een zee- goede bereikbaarheid naar centrumdorpen met meer gespe- haven die sterk in de belangstelling staat door de vestiging cialiseerde voorzieningen is belangrijk, evenals een goede van energiecentrales en de bedrijven voor de bouw van digitale infrastructuur. In de centrum- en woondorpen zijn offshore windenergie en datacentra. Met de vestiging van voldoende zorgvoorzieningen, zorg op afroep en basisonder- deze nieuwe bedrijven is een aanzienlijke economische dy- wijs met kindvoorzieningen aanwezig. De centrumdorpen en namiek ontstaan. Deze ontwikkeling op de havengebonden de woondorpen Usquert en Roodeschool zijn bereikbaar via bedrijventerreinen in de Eemshaven heeft een direct gunstig het provinciaal wegennet en met de trein. De centrumdorpen effect op toeleveranciers en op de lokale dienstverlening. In en het woondorp Usquert hebben naast de voorzieningen die de gemeente Eemsmond zijn relatief veel bedrijven geves- genoemd zijn, aanvullend nog de volgende voorzieningen: tigd, zoals Rixona in Warffum, Ranksmeel en Landjuweel in voldoende mogelijkheden voor ‘zorgwonen’ (zoals wonen Uithuizermeeden en in de Eemshaven de drie energiecentra- in een beschermde omgeving en/of aanleunwoning, verzor- les (Engie, RWE en Nuon), Theo Pauw, Vopak, Holland Malt gingshuis, verpleeghuis), gespecialiseerde zorg of anderhalf en Google datacenter. Naast een fors aantal landbouwbedrij- lijnsvoorzieningen. Uithuizen en Warffum beschikken over ven (ca. 219 stuks, peildatum 2015) kenmerkt de gemeente vormen van voortgezet onderwijs. Eemsmond zich door de aanwezigheid van relatief veel am- Herindelingsadvies

63 Geschiedenis en situatiebeschrijving van de vier gemeenten bachtsbedrijven, zoals stukadoors en een traditioneel winkel- Winsum en De Marne goed te bereiken. Deze weg ligt in het bestand. Opvallend is de ondervertegenwoordiging van de open gebied min of meer parallel aan de spoorlijn Groningen zakelijke dienstverlening (adviesbureaus, accountants, ban- - Winsum - Warffum - Usquert - Uithuizen - Uithuizermeeden ken, etc.). Het beleid is gericht op het verbinden van weder- - Roodeschool en loopt daarmee door diverse Eemsmonder zijdse kansen van de haveneconomie, de agrarische sector dorpen. In voorbereiding is het doortrekken van de spoorlijn en dienstverlening/het MKB. Roodeschool – Eemshaven voor personenvervoer. Vanuit de Op de peildatum 1 juni 2015 had de gemeente Eemsmond Eemshaven loopt de veerverbinding met het Duitse eiland 5.365 werkzame inwoners. Op basis van gegevens uit het Borkum. provinciale werkgelegenheidsregister blijkt dat het aantal banen in de gemeente Eemsmond tussen 2011 en 2015 met 3% is toegenomen tot 5.460 (bron: LISA). Van de werkende inwoners werkt 39% in de gemeente Eemsmond zelf. De overige werkende inwoners werken in de stad Groningen, in de rest van de provincie of daarbuiten (bron CBS).

4.4.4 Bereikbaarheid De infrastructuurlijnen vanuit de gemeente zijn vooral op de stad Groningen gericht. De Eemshavenweg N46 verbindt de gemeente en Eemshaven met de stad Groningen. De N33 zorgt voor de verbinding met het brede achterland en Duits- land. Via de provinciale weg N363 zijn de gemeenten Bedum, Herindelingsadvies

64 Geschiedenis en situatiebeschrijving van de vier gemeenten Herindelingsadvies

65 De nieuwe gemeente het hogeland

De nieuwe gemeente 5Het Hogeland Herindelingsadvies

66 De nieuwe gemeente het hogeland Dit hoofdstuk noemt de kenmerken van het gebied en de sociale struc- tuur van de nieuwe gemeente, geeft informatie over de nieuwe Omge- vingswet, het traject van de naam- geving en de visie voor de nieuwe gemeente. Herindelingsadvies

67 De nieuwe gemeente het hogeland De gemeente Het Hogeland heeft een oppervlakte van 907,632412 km2 waarvan 485,722635 km2 uit land en 421,909777 km2 uit water bestaat. De gemeente heeft 50 kernen en telt per 2019 naar verwachting 48.350 inwoners.

Inwoners Oppervlakte Kernen Raadszetels 48.350 907,6 km2 50 29

Tabel 5: gegevens Het Hogeland over inwoners, oppervlakte, kernen en raadszetels.

De buitengrens van gemeente Het Hogeland is op de hierna gepresenteerde kaart in blauw aangegeven. De rode lijnen binnen de blauwe lijn geven de huidige gemeentegrenzen van Bedum, De Marne, Winsum en Eemsmond aan; de in rood aangegeven grenzen binnen de blauwe lijn komen na de herindeling uiteraard te vervallen. De gemeente Het Ho- geland grenst aan de gemeenten Schiermonnikoog, Donge- radeel, Kollumerland c.a., Westerkwartier, Stad Groningen, Loppersum en Delfzijl. Voor de grenswijziging tussen Het Hogeland en Westerkwartier in Middag-Humsterland is een detailkaart opgenomen. Herindelingsadvies

68 De nieuwe gemeente het hogeland

Figuur 1: kaart met de gemeentegrens van Het Hogeland en de oude BMWE-grenzen. Herindelingsadvies

69 De nieuwe gemeente het hogeland

Figuur 2: detailkaart Middag-Humsterland. Herindelingsadvies

70 De nieuwe gemeente het hogeland 5.1 Kenmerken van het gebied ontstaan uit de golven (Ex Un- het zich door het landschap slingeren- gebied en de sociale dis). Cultuurhistorisch gezien is dit het de Reitdiep. De Waddenzee is UNESCO structuur oudste landschap van Nederland. Het Werelderfgoed. Vanuit Lauwersoog en is al eeuwenlang door mensenhanden de Eemshaven zijn er vaarverbindingen 5.1.1 Ruimtelijke kwaliteit bewerkt. Het gebied geeft letterlijk en naar respectievelijk Schiermonnikoog Kenmerkend voor het gebied van de figuurlijk ‘ruimte’. Het landschap heeft en Borkum. nieuwe gemeente en door velen ge- zich ook gevormd door de grootscha- roemd, is de weidsheid met verge- lige agrarische sector. De landbouw De inwoners zijn bescheiden en trots zichten en mooie wolkenpartijen in heeft een mooi landschap gecreëerd op hun gebied; ze tonen cultureel en combinatie met meerdere landschap- met landschapsstructuren, gekenmerkt historisch zelfbewustzijn. Het aantal stypologieën. Het oudste landschap is door een eigentijdse bebouwing en culturele activiteiten is groot en groei- het marenlandschap, ontstaan in een toonaangevende inrichting. ende. Zo bezien is er toch nog een pa- tijd dat de zee een sterke invloed had. rel ‘boven Groningen’. Er worden klein- Op steeds meer plekken ontstonden Aan de Waddenzee liggen verschillen- schalige culturele activiteiten, passend kleine woongemeenschappen op het de havens: van de getijdenhaven van bij het gebied georganiseerd. Het ge- opgehoogde land. Uiteindelijk heeft het Noordpolderzijl tot de dynamiek van bied heeft talrijke mooie wandelpaden gebied zich noordelijk gevormd tot een de Eemshaven. Zoutkamp en Lauwer- waarvan de bekendste, het Pieterpad, stoer dijkenlandschap en meer zuidelijk soog zijn visserijhavens met daarnaast in dit gebied begint. Veel inwoners tot het wierdenlandschap, onderbroken ruimte voor toeristisch vaarverkeer. Op spreken naast het Nederlands als eer- door een zandrug of een kwelderwal tal van plaatsen liggen kleine dorpen ste rijkstaal nog de Groningse taal. van aangevoerd zand van de zee: een aan het water, zoals Roodehaan aan Veel inwoners spreken naast het

Nederlands als eerste rijkstaal nog Herindelingsadvies de Groningse taal

71 De nieuwe gemeente het hogeland Trots zijn de inwoners ook op de stad ven, bijvoorbeeld op het gebied van in- VOORZIENINGEN Groningen, kortweg ‘Stad’ genoemd, formele zorg, ontwikkeld. De inwoners De gemeente Het Hogeland kent vitale waar velen van hen werken en waar hebben een leefstijl van ‘we lossen het dorpen. Voor leefbaarheid zijn allerlei de grotere voorzieningen zoals het Uni- samen wel op en we zien naar elkaar aspecten van belang. Het voorzienin- versitair Medisch Centrum Groningen om’. Er staan helpende handen klaar genniveau in de dorpen is er daar één (UMCG), de Rijksuniversiteit Groningen om elkaar te ondersteunen. van. De dorpen kennen diversiteit in (RUG) en de hogescholen voor de inwo- het voorzieningenniveau, passend bij ners van het gebied zijn te vinden. Aan De samenstelling van de bevolking ver- het schaalniveau van het dorp. Een de universiteit en de hogescholen wordt andert door vergrijzing en ontgroening. kwalitatief goede woonomgeving met veel kennis ontwikkeld rond thema’s die Dat legt druk op de vitaliteit van de een goede spreiding en bereikbaarheid in dit deel van Noord-Nederland van be- gemeenschappen, wonen, de leefbaar- van voorzieningen is voor alle dorpen lang zijn (o.a. energie en healthy ageing) heid, het onderwijs en voorzieningen van belang. en die in het gebied kan worden toege- in het gebied. Deze thema’s zijn uitge- past. Hierbij past een goede infrastruc- werkt in een visie op basis van input uit ARBEIDSPARTICIPATIE tuur, bereikbaarheid en ontsluiting. gesprekken met inwoners, maatschap- Een deel van de beroepsbevolking pelijke organisaties en ondernemers. heeft een uitkering. Dit kan komen 5.1.2 Maatschappelijke Daarbij is hen uitdrukkelijk gevraagd doordat iemand zijn baan verloren heeft kenmerken hoe zij in het gebied willen leven, wel- en daarom tijdelijk een uitkering op De dorpen hebben krachtige en vitale ke rol ze daarin zelf kunnen oppakken grond van de Participatiewet ontvangt. dorpsgemeenschappen met eigen vi- en ook is gekeken wat gemeente Het Iedereen die kan werken maar daarbij sies en daar worden nieuwe initiatie- Hogeland daarin kan betekenen. ondersteuning nodig heeft, valt sinds Tabel 6: uitsplitsing uitkeringen naar regeling per 31 maart 2016 Bedum De Marne Winsum Eemsmond Het Hogeland

Herindelingsadvies IOAZ 1 1 4 4 10 IOAW 18 12 23 19 72 Participatiewet 145 261 261 433 1.100 Wsw 358 Bbz 3 15 8 4 30 Totaal 167 279 296 460 1.560

Bron: 1e kwartaalrapportage Monitor Sociaal Domein BMWE 72 De nieuwe gemeente het hogeland 1 januari 2015 onder de Participatie- 5.1.3 Economie en haven van Lauwersoog en de Eemsha- wet. Die Wet is er om zoveel mogelijk werkgelegenheid ven. Die dragen, evenals de visserij, mensen met of zonder arbeidsbeper- Ondernemers met ideeën zijn er volop, ook bij aan de werkgelegenheid en de king werk te laten vinden en vervangt van watersporters die waterroutes wil- economische dynamiek. Met name de de Wet werk en bijstand (WWB), de len verbinden tot en met bedrijven die Eemshaven vormt een belangrijke eco- Wet sociale werkvoorziening (Wsw) en kansen zien in toerisme en recreatie. nomische motor voor de nieuwe ge- een groot deel van de Wet werk en ar- Ook de agrarische ondernemers en de meente. Winsum en Bedum vormen de beidsondersteuning jonggehandicapten vissers geven ‘smaak en smoel aan het schakels tussen Stad en Ommeland en (Wajong). Inwoners die kunnen werken gebied’. De agrarische sector is sterk. onderhouden een forensenrelatie met maar die daarbij hulp nodig hebben, Haar kennis en producten, bijvoor- de stad Groningen. krijgen ondersteuning van de gemeen- beeld de pootaardappelsector, gaan de te Het Hogeland. De BMWE-gemeenten hele wereld over. Dat geldt ook voor 5.1.4 Bereikbaarheid hebben al een gezamenlijke uitvoe- de ondernemers in het midden- en Bij bereikbaarheid gaat het om ver- ringsstructuur opgezet en werken in kleinbedrijf, die soms heel verrassen- schillende vormen. Bereikbaarheid is de ondersteuning van de doelgroepen de beroepen op onverwachte plekken belangrijk als het gaat om de voorzie- al geruime tijd samen. In de volgende uitoefenen. De betaalbare ruimte in het ningen in de verschillende dorpen. Van tabel staat het aantal uitkeringen per gebied maakt dergelijke initiatieven Groningen loopt de N361 via Adorp, gemeente, uitgesplitst naar de verschil- goed mogelijk. Het gebied kent een Sauwerd en Winsum richting Mensin- lende regelingen. Daarbij is de huidige aantal grote bedrijven en industrieën, geweer, Wehe-den Hoorn, Leens en Wsw-populatie nog apart vermeld. zoals de zuivelfabriek in Bedum, de Ulrum om vervolgens bij Lauwersoog garnalenverwerking in Zoutkamp, de de provinciegrens over te gaan naar Dat legt druk op de vitaliteit van

de gemeenschappen, wonen, de Herindelingsadvies leefbaarheid, het onderwijs en voorzieningen in het gebied

73 De nieuwe gemeente het hogeland Friesland. Via de N361 zijn er goede op langere termijn. Deze technologie sociaal-maatschappelijk en economisch verbindingen met Zoutkamp, Kloos- biedt veruit de hoogste snelheden en gebied en op een andere rolinvulling. terburen en Eenrum. Vanaf Ranum kan de fors toenemende behoefte aan De opgaven van werkgelegenheid, loopt de N363 richting Baflo, Warf- internetsnelheid aan. De provincie Gro- vergrijzing, en gaswinning reiken ver- fum, Usquert, Uithuizen, Uithuizer- ningen maakt van Noord-Groningen de der dan de gemeentegrens van Het meeden en Roodeschool en de N363 proeftuin voor de nieuwe generatie Hogeland. Ze gelden voor de hele pro- sluit aan op de Eemshavenweg (N46). mobiel internetten. vincie of het overgrote deel daarvan. De Eemshavenweg is de verkeersader Het Hogeland kan een stevige bijdrage van Groningen naar de Eemshaven. Het 5.1.5 Bestuurlijke opgave leveren aan werkende oplossingen. gebied is bereikbaar via bus- en trein- De landelijke trend is dat het zwaar- Daarnaast blijft goede samenwerking verbindingen. Verder kent het gebied tepunt bij gemeenten verschuift van nodig. Binnen het sociaal domein belangrijke vaarwegen, deels voor de zelf doen en regelen naar ruimte geven wordt op verschillende opschalingni- beroepsvaart maar vooral voor de ple- en condities scheppen voor burgers, veaus met andere gemeenten samen- ziervaart. Te noemen zijn het Reitdiep maatschappelijke instellingen en on- gewerkt. Op het gebied van economi- en het Boterdiep. Onderdendam is in dernemers om vanuit eigen kracht pro- sche ontwikkeling en wonen, zorg en dit gebied het knooppunt van vaarwe - blemen op te lossen en resultaten te leefbaarheid zoeken we, overigens net gen. Ook de digitale bereikbaarheid is bereiken. Er is in gemeente Het Hoge- als nu, met name de samenwerking en belangrijk voor dit gebied, zeker waar land een groot potentieel aanwezig om afstemming met de DAL-gemeenten. het gaat om de onrendabele gebieden. de kracht van de vitale samenleving te Het project breedband Noord-Gronin- benutten. Deze ontwikkelingen vragen gen gaat over de aanleg van glasvezel om een fundamentele heroriëntatie op Zo kunnen zij hun omgevingsbeleid

Herindelingsadvies afstemmen op hun eigen behoeften en doelstellingen

74 De nieuwe gemeente het hogeland 5.2 Ruimtelijke opgave pen meer ruimte geven. Zo kunnen zij moeten zij rekening houden met de Naar verwachting treedt de nieuwe hun omgevingsbeleid afstemmen op verschillende belangen in een gebied. Omgevingswet binnen afzienbare tijd hun eigen behoeften en doelstellingen. Nu beslissen de overheden vaak alleen in werking. Dit betekent dat er veel Verder biedt de Wet meer ruimte voor over een deelproject. Ze kijken vaak verandert. Het kabinet maakt het om- particuliere ideeën. Dit komt omdat er niet naar de andere plannen voor het gevingsrecht makkelijker en voegt alle meer algemene regels gaan gelden, in gebied (bron: website Rijksoverheid). regelingen voor ruimtelijke projecten plaats van gedetailleerde vergunnin- De veranderingen in de besluitvorming samen in de nieuwe Omgevingswet. gen. Het doel staat voorop en niet het en de bevoegdheden zorgen ook voor Zo wordt het makkelijker om ruimtelij- middel om er te komen. De houding bij andere verhoudingen, bijvoorbeeld tus- ke projecten te starten. Met de nieu- het beoordelen van plannen is ´ja mits´ sen gemeente en Rijk, tussen raad en we Omgevingswet wil het kabinet de in plaats van ´nee tenzij´. Zo ontstaat college en tussen de gemeente en haar verschillende plannen voor ruimtelijke er ruimte voor bijvoorbeeld bedrijven inwoners. De BMWE-gemeenten onder- ordening, milieu en natuur beter op en organisaties om met ideeën te ko- zoeken in gezamenlijkheid welke im- elkaar afstemmen, duurzame projecten men. De Omgevingswet verplicht het pact de nieuwe Omgevingswet heeft. (zoals windmolenparken) stimuleren en Rijk, de provincie en gemeenten om gemeenten, provincies en waterschap- een omgevingsvisie te maken. Hierin Het Hogeland Hunsingo Marenland Chique naam en klinkt poëtisch. Het is Een historische naam, al eeuwen verbonden Maren zijn een belangrijk natuurhistorisch

een bekende historische naam. Wordt veel met deze regio. Komt grotendeels overeen met kenmerk en vormen het landschap. Grotendeels Herindelingsadvies gebruikt. Naam met een positieve uitstraling het gebied van de nieuwe gemeente. Krachtige natuurlijk ontstane waterlopen die het gebied en ambitie. naam. Naam met karakter die de gemeente op afwateren. De maren zijn het verbindend de kaart zet. element tussen de vier oude gemeenten. Een sterke en heldere naam.

75 De nieuwe gemeente het hogeland

5.3 Naamgeving vrouwen en naar een gespreide verte- houden, uit te spreken en te schrijven Inwoners, maatschappelijke partners genwoordiging uit diverse organisaties zijn, moest hij passen bij de identiteit en instellingen zijn nauw betrokken ge- en sectoren. Vanaf 12 januari 2017 tot van de nieuwe gemeente en daarnaast weest bij de keuze van de naam voor en met 7 februari 2017 kon iedereen herkenbaarheid en aantrekkingskracht de nieuwe gemeente. Daarnaast heb- een naam voor de nieuwe gemeente in- uitstralen. De selectiecommissie heeft ben de vier raden een onafhankelijke zenden. Er zijn 670 inzendingen met 243 ook gekeken naar het aantal keren dat selectiecommissie naamgeving nieuwe unieke namen binnengekomen. Daarna een naam is ingediend. De commissie gemeente ingesteld die drie namen heeft de selectiecommissie naamge- heeft de onderstaande namen geselec- diende te selecteren uit alle naamsug- ving aan de hand van een aantal vooraf teerd en in alfabetische volgorde met gesties. Bij het samenstellen van de bepaalde criteria drie namen gekozen de beschrijving gepresenteerd. selectiecommissie hebben de BM- die in de stemronde aan alle inwoners WE-gemeenten gekeken naar verschil- van 16 jaar en ouder zouden worden Na de selectie van de drie namen door len in leeftijd tussen de leden, naar een voorgelegd. Zo moest de naam van de de selectiecommissie hebben alle inwo- evenwichtige verdeling van mannen en nieuwe gemeente gemakkelijk te ont- ners van 16 jaar en ouder die straks in Herindelingsadvies

76 De nieuwe gemeente het hogeland de nieuwe gemeente wonen, een persoonlijke brief met een 5.4 Visie unieke code gekregen waarmee ze digitaal of schriftelijk kon- den aangeven welke naam van de drie geselecteerde namen De visie is leidend voor de wijze waarop de dienstver- hen het meeste aansprak. Van de 39.696 inwoners die zijn lening en de nieuwe gemeentelijke organisatie wor- uitgenodigd om te kiezen, hebben 17.543 inwoners (44%) hun den ingericht. De visie kan bijdragen aan een goede favoriete naam opgegeven. Dit is een mooie opkomst voor en vlotte start van de nieuwe gemeente. een naamgevingstraject. De inwoners hebben daarmee posi- tieve betrokkenheid getoond bij de nieuwe BMWE-gemeente. 5.4.1 Het proces Op 28 maart 2017 werd bekend dat ‘Het Hogeland’ de abso- Direct nadat de vier raden de intentie hebben uitge- lute voorkeur had met 71% van de totaal uitgebrachte geldige sproken om tot herindeling over te gaan, is een start stemmen. In alle vier BMWE-gemeenten had de naam ook gemaakt met het traject van visieontwikkeling voor de absolute meerderheid van de stemmen. Voorafgaand aan de nieuwe gemeente. Een herindeling is immers meer het herindelingsadvies hebben de raden van Bedum, De Mar- dan een organisatorische operatie. Het biedt ook de ne, Winsum en Eemsmond ingestemd om ‘Het Hogeland’ als kans om de nieuwe gemeente en haar beleid krach- naam in het herindelingsadvies op te nemen voor de nieuw te tig neer te zetten en zo vorm te geven dat zij goed vormen BMWE-gemeente. aansluit bij wat nodig is in het gebied, bij de wensen en behoeftes van inwoners en maatschappelijke part- ners en bij de te verwachten ontwikkelingen in de samenleving. De verzamelde data, inzichten en

ideeën zijn door de werkgroep Herindelingsadvies gebruikt bij het opstellen van een aantrekkelijk vorm gegeven conceptvisie

77 De nieuwe gemeente het hogeland Het voortouw in dit proces lag bij de bedrijven, maatschappelijke instellin- De verzamelde data, inzichten en idee- werkgroep visieontwikkeling die eind gen, bestuurlijke partners, deskundigen ën zijn door de werkgroep gebruikt november 2016 is ingesteld door de en medewerkers. Dit is op verschillen- bij het opstellen van een aantrekkelijk stuurgroep. De werkgroep bestond uit de manieren gebeurd: via interviews, vorm gegeven conceptvisie, die begin zes personen afkomstig uit de vier ge- rondetafelgesprekken, digitale burger- april 2017 is opgeleverd. Vervolgens meenten en een externe procesbege- peilingen (enquêtes) en bijeenkomsten heeft toetsing hiervan plaats gevonden, leider als voorzitter. In de werkgroep op verschillende plaatsen in het gebied. o.a. bij de colleges van burgemeester waren strategische, inhoudelijke en Er was veel belangstelling om inbreng en wethouders, en de klankbordgroep communicatieve competenties aanwe- te leveren. Inwoners, dorpsbelangen, van de vier raden. De definitieve vi- zig. Daarnaast was een van de vier ge- maatschappelijke organisaties en het sie was eind april 2017 gereed voor meentesecretarissen lid van het team bedrijfsleven gaven blijk van een po- behandeling in de vier raden. Na de om de verbinding naar de projectorga- sitieve insteek. Ze zien kansen in de vaststelling zal de visie als leidraad die- nisatie te borgen en nam een van de nieuwe BMWE-gemeente. Het visietra- nen voor het vervolg van het herinde- vier griffiers deel om de verbinding ject is afgesloten met een congres op lingsproces. Zo vormt de visie de basis naar de raden te leggen. 23 maart 2017. Vanzelfsprekend zijn ook voor het sturingsconcept, het dienstver- de raden en colleges van burgemeester leningsmodel en de inrichting van de In de maanden december 2016 tot en en wethouders betrokken in dit proces, ambtelijke organisatie. Tevens willen de met maart 2017 heeft de werkgroep o.a. door college- en raadsconferenties, BMWE-gemeenten het visiedocument een aantal activiteiten georganiseerd de klankbordgroep van raadsleden en graag aan het nieuwe bestuur van de waarmee in de volle breedte input is de mogelijkheid om deel te nemen aan nieuwe gemeente overdragen, zonder verzameld voor de visie: bij inwoners, breder georganiseerde activiteiten. daarmee de ruimte voor eigen wensen Het is van belang om na te denken

Herindelingsadvies over de vraag hoe de nieuwe gemeente kan investeren in sociale samenhang

78 De nieuwe gemeente het hogeland en ambities van de nieuwe raad en het eerder vastgestelde verkennend start- gemeester en wethouders, burgemees- nieuwe college van burgemeester en document van september 2016 voor ter) nieuwe verbindingen zal weten te wethouders te willen beperken. Een de provincie zijn inventarisaties, ver- leggen tussen de steeds meer verschil- aangedragen visie meteen bij de effec- kenningen en aanzetten beschreven. lende vormen van maatschappelijke tuering van de herindeling kan bijdra- Dit was ook mogelijk, omdat diverse democratie en politiek. gen aan een goede en vlotte start van onderzoeken daarvoor al het nodige de nieuwe gemeente Het Hogeland, bruikbare materiaal hadden opgele- De visie gaat ook in op de heroriën- omdat ambities die er leven en opga- verd. tatie en de gewenste rolinvulling van ven al duidelijk zijn. De visie geeft Het de lokale overheid. Het is van belang Hogeland houvast voor de ontwikke- 5.4.2 Belangrijke opgaven om na te denken over de vraag hoe ling, implementatie en uitvoering van De strategische visie geeft antwoord de nieuwe gemeente kan investeren in beleid en het nemen van besluiten en op vragen over belangrijke thema’s sociale samenhang en in mechanismen het besturen van de gemeente. voor bewoners, ondernemers, maat- van binding en verbinding. Hoe kan Het schappelijke organisaties, bestuurders Hogeland de vitaliteit van de gemeen- De BMWE-gemeenten zullen de ko- en ambtenaren van gemeente Het schap optimaal inzetten om successen mende periode over de vastgestelde Hogeland: wat is de identiteit van de tot stand te brengen? Hoe kunnen visie in gesprek gaan met bestuurlijke nieuwe gemeente, wat bindt ons en korte lijnen tussen de samenleving en gesprekspartners als de provincie en wat voor gemeente willen we zijn? gemeente tot stand komen, hoe kan buurgemeenten. de dienstverlening aan inwoners, be- Het traject van visieontwikkeling is Gekeken is naar hoe het nieuwe ge- drijfsleven en maatschappelijke instel- niet vanaf een nulpunt gestart: in het meentebestuur (raad, college van bur- lingen worden geborgd in een grotere Herindelingsadvies

79 De nieuwe gemeente het hogeland gemeente, en hoe kan informatie- en en rangorde beschreven. Met z’n allen visietraject. Ruimte geven, ruimte krij- communicatietechnologie daarbij hel- ervaringen en inzichten delen heeft gen en ruimte voelen. pen? Op al deze vragen wilden de een band gesmeed en heeft geleid tot BMWE-gemeenten een antwoord for- vertrouwen in elkaar. Daarmee wordt De visie ‘Ruimte! Toekomstvisie op muleren. Maar daarvoor wilden ze in voor Het Hogeland een belangrijk fun- de nieuwe gemeente Het Hogeland’ het traject van visievorming eerst we- dament gelegd voor haar welslagen. (2017) is als bijlage 4 bij het herinde- ten wat de wensen en behoeftes van lingsadvies gevoegd. bewoners, bedrijfsleven, maatschap- Ruimte is de kern van de visie. Ruim- pelijke partners en het politiek-bestuur te in al haar betekenissen. Uiteraard zijn. Deze bepalen voor een belangrijk de ruimte van het landschap van Het deel de manier van inrichten van de Hogeland, maar ook de ruimte die de dienstverlening en de gemeentelijke inwoners nodig hebben om hun eigen organisatie. ideeën en dromen vorm te geven, ruimte voor ondernemers om kansen In het visietraject dat in de maanden te benutten, ruimte voor de samenle- december 2016 tot en met begin april ving om zich te ontwikkelen en ruimte 2017 heeft plaatsgevonden, hebben de voor ambtenaren om pragmatische op- BMWE-gemeenten draagvlak gezocht lossingen te bedenken en uit te voeren. en gevonden voor gemeenschappelij- De kracht van ruimte en de behoefte ke uitgangspunten, toevoegingen en aan ruimte kwamen beide prominent verrijkingen opgehaald en een volg- naar voren in alle activiteiten van het Herindelingsadvies

80 De nieuwe gemeente het hogeland Herindelingsadvies

81 Toetsing aan het beleidskader

Toetsing aan het 6beleidskader Herindelingsadvies

82 Toetsing aan het beleidskader Toetsing van een voorgenomen herindeling vindt plaats aan de Wet algemene regels herindeling en het vigerende Beleidskader gemeentelijke herinde- ling (28 mei 2013) dat de Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties aan de Tweede Kamer heeft gezonden. Naast de vijf criteria uit het Beleids- kader heeft de provincie voor de specifieke situatie in Groningen in ‘Visie op de bestuurlijke organisa- tie van de provincie Groningen’ (2013) drie aanvul- lende criteria opgenomen: het nodale principe, de schaalgrootte van de gemeente die aansluit op het schaalniveau van de regionale vraagstukken en sa- menhangende gebiedsopgaven en/of kansen door transport-logistieke assen. Onderstaand onderbou- wen Bedum, De Marne, Winsum en Eemsmond de herindeling op basis van deze toetsingscriteria. Herindelingsadvies

83 6.1 Draagvlak Toetsing aan het beleidskader

6.1.1 Lokaal-bestuurlijk draagvlak Bestuurlijk draagvlak betekent ‘de democratische legitimatie van het voorstel tot herindeling’. Alle vier betrokken raden staan, ondanks aanvankelijk verschillende vertrekpunten, achter de samenvoeging van Bedum, De Marne, Winsum en Eemsmond tot de gemeente Het Hogeland per 1 janu- ari 2019. Een herindeling van de BMWE-gemeenten is het resultaat van een vooral politiek-bestuurlijk proces waarbij uitdrukkelijk ook naar de haalbaarheid van andere opties is gekeken. Die zijn definitief niet haalbaar gebleken. De sa- menvoeging van Bedum, De Marne, Winsum en Eemsmond bleek dat wel. Die heeft het unanieme politiek-bestuurlijke draagvlak in alle vier gemeenten. Met het unaniem vaststel- len van het eensluidende Bekrachtigingsbesluit op 13 okto- ber 2016, het herindelingsontwerp, en daarna het vaststellen van het herindelingsadvies voldoen de gemeenten Bedum, De Marne, Winsum en Eemsmond aan het criterium van lo- kaal bestuurlijk draagvlak. De voorbereiding en invulling

Herindelingsadvies van het vervolgoverleg geven de BMWE-gemeenten zoveel mogelijk samen vorm

84 Toetsing aan het beleidskader 6.1.2 Maatschappelijk draagvlak indeling van de BMWE-gemeente is al alle vier gemeenten actief betrokken Voor het maatschappelijke draagvlak een indicatie voor draagvlak onder de bij de BMWE-variant. Middels persbe- geldt als uitgangspunt dat gemeenten bevolking. Verder kan worden gesteld richten, aankondigingen in de (regiona- zelf verantwoordelijk zijn voor het be- dat opkomst en respons van inwoners- le) kranten, op het internet van de vier trekken van inwoners en andere be- bijeenkomsten vóór 2016 voornamelijk gemeenten, via facebook en twitter, langhebbenden bij het proces van een bescheiden waren. Uit inwonersbijeen- interviews en redactionele artikelen voorgenomen herindeling. De voorbe- komsten die aan het opstellen van het zijn de diverse soorten inwonersbijeen- reiding en invulling van het vervolg- herindelingontwerp BMWE en het her- komsten die in alle vier gemeenten zijn overleg geven de BMWE-gemeenten indelingsadvies BMWE vooraf gingen, gehouden, uitgebreid aangekondigd. zoveel mogelijk samen vorm. In hoofd- blijkt dat de noodzaak en meerwaarde De positieve belangstelling voor de stuk 2 paragraaf 2.2 is beschreven wat van herindelen door de inwoners van nieuwe BMWE-gemeente en de actieve de voorgeschiedenis van de individuele de vier gemeenten wordt herkend en inbreng bij het opstellen van de visie, gemeenten is op weg naar de nieuw op een breed maatschappelijk draag- het bedenken van een naam voor de te vormen gemeente Het Hogeland. vlak kan rekenen. Voor de inwoners nieuwe BMWE-gemeente en het kiezen Daarin en ook in het logboek voor zijn bij een herindeling garantie van van de definitieve naam in de stemron- draagvlakonderzoek (bijlage 1) wordt behoud van plattelandskenmerken, de de onder inwoners waren groot, even- verwezen naar de inwonersbijeenkom- menselijke maat, overheidsnabijheid als het getoonde draagvlak. Dat laatste sten die over mogelijke herindeling zijn en een goede dienstverlening be- blijkt ook uit het beperkte aantal ziens- gehouden. Het gegeven dat er in geen langrijk. En dat kan de gemeente Het wijzen dat inwoners hebben ingediend: enkele gemeente weerstand is geor- Hogeland de inwoners bieden. Vanaf slechts twee. Dit na de uitgebreide pu- ganiseerd tegen de voorgenomen her- september 2016 zijn de inwoners van blicatie van de vier gemeenten van en Herindelingsadvies

85 Toetsing aan het beleidskader over het herindelingsontwerp (zowel schriftelijk als digitaal) en over de mogelijkheid om zienswijzen in te dienen. Op verzoek hebben de BMWE-gemeenten aan belangstellenden het herindelingsontwerp uitgereikt. Ook hebben de vier ge- meenten gezamenlijk een publieksversie uitgebracht.

6.1.3 Regionaal draagvlak In de provincie Groningen is er na het verschijnen van het rapport ‘Grenzeloos Gunnen’ in 2013 van de Commissie Jansen een ontwikkeling in gang gezet waarbij gemeenten steeds meer overgaan tot bestuurlijke schaalvergroting om de (boven)lokale bestuurskracht te vergroten en te werken aan vernieuwing van de bestuurscultuur in de provincie. Dit heeft geresulteerd in het elkaar vinden van de gemeenten Bedum, De Marne, Winsum en Eemsmond. Ze werken nu eensgezind en met enthousiasme, en met goedkeuring van de provincie, samen om per 1 januari 2019 de gemeente Het Hogeland te effectueren. De BMWE-gemeenten hebben de omliggende of naburige gemeenten na vaststelling van het herindelingsontwerp in staat gesteld hun zienswijze te geven op de voorgenomen herindeling en hen het herindelingsont- werp toegezonden. Herindelingsadvies

86 Toetsing aan het beleidskader Zes gemeenten hebben gereageerd, waarvan vier met de mededeling dat het niet om een formele zienswijze maar meer om een informele reactie op de voorgenomen herinde- ling van BMWE gaat. Deze gemeenten hebben geen zienswij- ze ingediend om aan te geven dat zij het geheel of op onder- delen niet eens zouden zijn met het voornemen van Bedum, De Marne, Winsum en Eemsmond om samen te gaan her- indelen, maar ze attenderen bijvoorbeeld op consequenties van de herindeling voor de (toekomstige) samenwerking. De formeel door twee gemeenten ingediende zienswijzen en de door de gezamenlijke ondernemingsraden BMWE ingediende formele zienswijze zijn niet gekant tegen de BMWE-variant. In totaal zijn er slechts 9 zienswijzen ingediend. Die zijn met de reactie daarop van de BMWE-gemeenten opgenomen in de Reactienota en als bijlage 5 bij het herindelingsadvies gevoegd. Herindelingsadvies

87 6.2 Interne samenhang, dorps- en kernenbeleid Toetsing aan het beleidskader

Tussen de BMWE-gemeenten bestaat sinds oudsher verwantschap en er is een grote samenhang in maatschappelijke opgaven. Er zijn grote overeenkomsten qua bevolkingsomvang, samenstelling van de bevolking, spreiding van de voorzienin- gen, landschap, cultuur, kerndorpen, economische dragers en oriëntatie op de stad Groningen voor grotere culturele activiteiten en hoger en universitair onderwijs, en een ziekenhuis. Het gebied van de BMWE-gemeenten vormde in het verleden de bestuurlijke eenheid Hunsingo. In de toekomst krijgen de gemeenten min of meer in gelijke mate te maken met ontgroening en vergrijzing. Het zijn de inhou - delijke opgaven in het gebied die leidend zijn geweest bij de keuze voor eerdere intensieve samenwerking en de keuze om nu samen op te gaan in gemeente Het Hogeland.

De BMWE-gemeenten hebben nu in hun rol als zelfstandige gemeenten oog voor het karakter van de sociale samenhang, voor de burgers en voor kleine initia- tieven. Dat zal in de nieuwe gemeente niet veranderen. De manier waarop de nieuwe, grotere gemeente contact legt en onderhoudt met de inwoners is heel belangrijk, evenals een werkwijze die daaraan vorm en inhoud geeft. Het uit- gangspunt is dat Het Hogeland er is voor de burgers en niet andersom. Een be- langrijke opgave, het organiseren van burgernabijheid en kleinschaligheid ligt Het De voorbereiding en invulling

Herindelingsadvies van het vervolgoverleg geven de BMWE-gemeenten zoveel mogelijk samen vorm

88 Toetsing aan het beleidskader Hogeland nauw aan het hart. Op dit Het bij de inwoners aanwezige ster- en de inzet van dorpscoördinatoren punt kunnen de BMWE-gemeenten ke gevoel van verbondenheid draagt verder uitbouwen. Dit vanuit de visie, putten uit het rapport van Kleinschalig- eraan bij dat ze zich willen inzetten zoals genoemd in subparagraaf 5.4.2, heid en overheidsnabijheid (2014) over voor hun gemeenschap en de eigen om ruimte in de verschillende beteke- dit onderwerp. Dienstverlening zo dicht leefomgeving. Dat kan met maatwerk nissen te geven met een daarbij voor mogelijk bij de mensen in het gebied en ruimte geven aan inwoners om de gemeente Het Hogeland behorende organiseren met korte lijnen tussen de mee te denken over de inrichting van passende rol. ‘Ruimte! Toekomstvisie samenleving en de overheid, is een hun woon- en leefomgeving. Dorpen op de nieuwe gemeente Het Hogeland’ ander belangrijk thema. Gemeente Het en kernen hebben een eigen karak- (bijlage 4, hoofdstuk 4) geeft een eer- Hogeland zal zorg dragen voor een uit- ter. Inwoners zullen zich meer blijven ste blik op hoe Het Hogeland dat zou stekende toegankelijkheid en kwaliteit identificeren met de eigen kernen en kunnen doen: door de dienstverlening van dienstverlening. Dit vraagt om een hun directe leefomgeving waarmee samenhangend en dicht bij de inwoners inrichting van de organisatie die aan- ze verbonden zijn: ze kennen elkaar, te organiseren, met een open en con- sluit bij de wensen van haar inwoners; onderhouden persoonlijke relaties en structieve houding ruimte bieden aan die wensen hebben de vier gemeen- nemen deel aan het plaatselijke ver- initiatieven uit de samenleving, diffe- ten ‘opgehaald’ in het visietraject. As- enigingsleven. Het Hogeland kan dus rentiëren in regelgeving, als verbinder pecten als accommodatie en moderne op verschillende manieren burgerna- actief deelnemen aan netwerken, met informatie- en communicatiemiddelen bijheid en kleinschaligheid organiseren. dienstbaarheid en een maatwerkbena- zijn daarbij meegenomen. De gemeenten willen hierbij de reeds dering in de dienstverlening, met een opgedane ervaringen rond bewoner- passende en flexibele organisatie, en sinitiatieven, gebiedsgericht werken een passende organisatiecultuur. Daar- Herindelingsadvies

89 Toetsing aan het beleidskader bij laten de BMWE-gemeenten uiter- ondernemers en bedrijven binnen de aard de keuze aan Het Hogeland hoe nieuwe gemeente zal hetzelfde beleid ze dit daadwerkelijk vorm gaat geven. van toepassing zijn. Hierdoor wordt een level playing field gecreëerd. Gemeen- Het Hogeland kijkt bewust naar haar te Het Hogeland zal klanttevredenheid rolinvulling en naar het schaalniveau over de dienstverlening blijvend moni- van de gebiedsopgaven: met welke rol- toren. verdeling kunnen die het beste worden opgepakt. Bij een andere rolinvulling kan het gaan om loslaten, faciliteren, stimuleren, regisseren en reguleren. Dit gaat volgens de participatieladder van de Raad voor Openbaar Bestuur. De gemeente zal het organiseren van netwerksamenwerking bevorderen. Het stimuleren van ondernemerschap vraagt aandacht op lokaal niveau en krijgt nadrukkelijk een plaats in het kernenbeleid. Een optie kan zijn dat ondernemers binnen de gemeente een vast aanspreekpunt krijgen. Voor alle De nieuwe schaalgrootte biedt

Herindelingsadvies de mogelijkheid om integraal te werken

90 Toetsing aan het beleidskader 6.3 Bestuurskracht hun eerdere positieve samenwerking- gesprekspartner voor andere grote par- servaringen het volste vertrouwen in. tijen en anderzijds kan ze juist aanslui- De keuze van de BMWE-gemeenten Een verantwoord financieel perspec- ten bij kleinschaligheid en maatwerk voor deze herindeling is gebaseerd op tief is haalbaar in een gemeente met bieden. De herindeling resulteert in de inhoudelijke opgaven en oriëntaties voldoende schaalgrootte en met een een gemeente met voldoende schaal- van de inwoners. De BMWE-gemeen- verdienmodel om keuzes te kunnen grootte en slagkracht om belangrijke ten concluderen dat zelfstandig blijven maken in een evenwichtige spreiding taken zelf uit te voeren. of blijven samenwerken in een cluster van voorzieningen. Bij de implementa- voor de BMWE-gemeenten geen optie tie van de Participatiewet, het CJG en Ook de regievoering op samenwer- meer is in relatie tot de maatschappe- de decentralisaties in het overig sociaal kingsverbanden voor de gebiedsop- lijk opgaven waarvoor de gemeenten domein hebben de BMWE-gemeenten gaven voor de gehele provincie wordt zich geplaatst zien. Als de vier ge- al laten zien waartoe ze gezamenlijk beter mogelijk door verdergaande meenten zelfstandig blijven, zijn ze in staat zijn. De nieuwe schaalgrootte specialisatie binnen de ambtelijke or- financieel en ambtelijk te kwetsbaar biedt de mogelijkheid om integraal te ganisatie. De opschaling van de BM- om de maatschappelijke opgaven werken. De gemeentelijke opschaling WE-gemeenten past in het provinciaal adequaat op te pakken. Herindeling is komt ook tegemoet aan de wens van streven om meer taken die nu op het een noodzaak om de urgentie van die de BMWE-gemeenten om de samen- provinciehuis worden uitgevoerd, over opgaven goed aan te kunnen pakken. werkingsverbanden te verminderen en te dragen aan krachtige gemeentebe- Dat doen de gemeenten door samen beleid en uitvoering onder directere sturen. Daarbij zijn de gemeenten in op te gaan in de nieuwe gemeente democratische controle te brengen. Het de lead om aan te geven welke taken Het Hogeland. Ze hebben daar gezien Hogeland is enerzijds groot genoeg als passend zijn binnen een bestuurskrach- Het Hogeland kan zich beter

focussen op grote strategische Herindelingsadvies opgaven en een grotere bijdrage leveren aan opgaven die haar gemeentegrenzen overstijgen

91 Toetsing aan het beleidskader tige gemeente c.q. wat een passende vooral voor de Eemshaven en de land- De positie van de gemeente als werk- taakverdeling tussen gemeenten en de bouw, beter worden en kan de werk- gever zal verbeteren in zowel absolute provincie is. gelegenheid in het gebied een extra als relatieve zin. In absolute zin, omdat impuls krijgen. het mogelijk wordt functies aan te bie- Het Hogeland kan zich beter focussen den met inhoudelijk een grotere uitda- op grote strategische opgaven en een Goede samenwerking met andere ging. In relatieve zin blijven de arbeids- grotere bijdrage leveren aan opgaven overheden en maatschappelijke orga- voorwaarden in evenwicht met die van die haar gemeentegrenzen overstij- nisaties en het bedrijfsleven is nodig de omringende gemeenten. gen. Dat kan ze ondersteunen door om alle sociale opgaven aan te kun- te initiëren, faciliteren, stimuleren en nen. Dat geldt ook voor gemeente Het De beoogde gemeentelijke herindeling te regisseren. De inzet van de nieu- Hogeland. Samenwerking is nodig om resulteert in minder bestuurlijke drukte we gemeente Het Hogeland is om te denkend en handelend vanuit de lan- voor zover het om de bestaande sa- participeren in de Regiovisie Gronin- ge termijn de belangen voor het Het menwerking tussen de BMWE-gemeen- gen-Assen. Daarmee wordt ook na- Hogeland-gebied te behartigen en om ten gaat. Dat geeft een positieve impuls drukkelijk de verbinding gelegd tussen krachtig op te kunnen treden naar ex- aan de bestuurskracht in de provincie. de stad Groningen en de Eemshaven. terne partijen. Uitdrukkelijk zoekt de Bij herindeling zal de Gemeenschappe- De gemeente Het Hogeland investeert gemeente vanuit een aantal inhou- lijke regeling Participatie Noord-Gro- actief in goede verhoudingen met de delijke gemeenschappelijke opgaven ningen worden opgeheven. Dit leidt buurgemeenten. Door in te zetten op de samenwerking met specifiek de tot vergroting van de democratische contacten met de EU-regio en Europa gemeenten Delfzijl, Loppersum en Ap- legitimiteit van en controle op het be- kunnen economische perspectieven, pingedam. leid. Een overzicht van de overige ge- Herindelingsadvies

92 Toetsing aan het beleidskader meenschappelijke regelingen waaraan 6.4 Evenwichtige regionale verhoudingen de gemeenten deelnemen is als bijlage bij het herindelingsadvies gevoegd. Bij De voorgestelde herindeling sluit aan bij de provinciale opschaling van effectuering van de herindeling per andere gemeenten in de provincie Groningen en past bij de grootte van 1 januari 2019 treedt de gemeente de opschaling van andere gemeentelijke herindelingsclusters in Gronin- Het Hogeland voor de toepassing van gen. De effectuering van de BMWE-variant vormt geen belemmering voor de regelingen als rechtsopvolger in de de ontwikkeling van omliggende gemeenten. Verschillende herindelingen plaats van de BMWE-gemeenten. De in de provincie zijn in wording. Die van gemeente Het Hogeland zal mede deelnemers aan een gemeenschappe- bijdragen aan een stabieler bestuurlijk evenwicht en meer slagkracht om lijke regeling treffen conform artikel 41 ontwikkelingen tot stand te brengen in de provincie Groningen, doordat van de Wet algemene regels herinde- het aantal gemeenten waarmee dient te worden samengewerkt, zal af- ling binnen zes maanden na de datum nemen. van herindeling de uit de gewijzigde gemeentelijke herindeling voortvloei- ende voorzieningen, met toepassing van de Wet gemeenschappelijke rege- lingen. Uiteraard beginnen de voorbe- reidingen daartoe eerder. Het Hogeland is meer dan de

optelsom van de afzonderlijke Herindelingsadvies gemeenten

93 Toetsing aan het beleidskader 6.5 Duurzaamheid en volwassen bestuurlijke verhoudin- gen die ook het bestuur van de provin- De toekomstbestendigheid van de cie Groningen wil bewerkstelligen. De nieuwe gemeente Het Hogeland wordt voorgestelde herindeling leidt tot een aan het criterium ‘duurzaamheid’ ge- bestuurskrachtige en duurzame nieu- toetst. De BMWE-variant levert met de we gemeente. Het Hogeland is meer haven van Eemsmond als een van de dan de optelsom van de afzonderlijke belangrijke economische motoren een gemeenten. Er is vertrouwen tussen verdienmodel en economische ontwik- de vier gemeenten en de politiek-be- keling van de BMWE-gemeenten op. stuurlijke slagkracht is duurzaam. Ge- Door de schaalvergroting kan de nieu- let op de veranderende bestuurlijke we gemeente haar taken adequater en omgeving in de provincie Groningen duurzamer uitvoeren dan de individue- die wordt gekenmerkt door de vor- le gemeenten. ming van duurzaam bestuurskrachti- ge nieuwe gemeenten (dan wel een De herindeling van Bedum, De Marne, nog lopende oriëntatie daarop), is de Winsum en Eemsmond heeft de una- verwachting gerechtvaardigd dat de nieme instemming van alle raden. Dit nieuwe gemeente Het Hogeland niet is een enorme stimulans om samen de binnen afzienbare tijd opnieuw bij een nieuwe gemeente vorm te geven en herindeling zal worden betrokken. het bevordert de cultuur van gunnen Herindelingsadvies

94 Toetsing aan het beleidskader Net als de provincie zijn de BMWE-ge- 6.6 Provinciale criteria behouden. Voor grotere culturele ac- meenten van mening dat de regionale tiviteiten en voorzieningen als een maatschappelijke vraagstukken om een 6.6.1 Nodale principe ziekenhuis, universitair en hoger gezamenlijke aanpak van provincie en Het nodale principe gaat over de ori- onderwijs, een schouwburg en ook gemeenten vragen en dat er solidariteit ëntatie van inwoners op voorzienin- voor werk richten de inwoners van tussen de Groninger gemeenten moet gen of stedelijke kernen en de nog de individuele gemeenten zich over- zijn. Gezien een aantal gebiedsover- levende cultuurhistorische verban- wegend op de stad Groningen. Dat stijgende opgaven dat is opgenomen den in het gebied. Het gebied van verandert bij de herindeling door de in een verkenning daarover uit 2014, de nieuwe gemeente was in het ver- feitelijke ligging niet. ligt samenwerking in de regio voor de leden een van de drie Ommelanden hand. De samenwerking kan zowel de met de naam Hunsingo. Het gebied 6.6.2 Schaalgrootte van de DAL-gemeenten betreffen als het basis- kenmerkt zich door een aantal sterke gemeente die aansluit op team bij de politie of de provincie. Van- kerndorpen met voldoende voorzie- het schaalniveau van de wege het toegenomen takenpakket, ningenniveau zoals sportvoorzie- regionale vraagstukken zowel in omvang als in complexiteit, ningen, scholen, kindvoorzieningen, De schaalgrootte van gemeente Het van de Groninger gemeenten pakt Het bibliotheken en zorg & welzijn. De Hogeland sluit aan op die van andere Hogeland de opgaven gezamenlijk met schaalvergroting kan ertoe bijdragen gemeentelijke herindelingsclusters in andere overheden en maatschappelijke dat, ondanks krimp of veranderende de provincie. Gemeente Het Hogeland partners op. bevolkingssamenstelling, de huidi- heeft te maken met grote gebiedsop- ge voorzieningen die nu aanwezig gaven zoals het aardbevingsdossier, zijn zoveel mogelijk kunnen worden krimp, zorgondersteuning, onder- De schaalgrootte van gemeente Het

Hogeland sluit aan op die van andere Herindelingsadvies gemeentelijke herindelingsclusters in de provincie

95 Toetsing aan het beleidskader wijsontwikkeling, werkgelegenheid onder andere de uitvoering van beleid 6.6.3 Samenhangende en economische ontwikkeling die qua op belangrijke terreinen, zoals het sti- gebiedsopgaven en/of bestuursstructuur veelal in provinciaal muleren van ondernemerschap in het kansen door transport- verband dienen te worden opgepakt. algemeen, de landbouw, het toerisme, logistieke assen Het schaalniveau van gemeente Het culturele activiteiten, de energievoor- Er zijn kansen om in samenhang op- Hogeland sluit daar beter op aan dan ziening en ontwikkeling van de beide gaven te formuleren en kansen door dat van de vier individuele gemeen- havens, de aanpassing van de woning- transport-logistieke assen volledig uit ten afzonderlijk. De gemeentelijke op- voorraad, de staat van het vastgoed, te nutten. Een goede infrastructuur is schaling resulteert erin dat de nieuwe en het zorg dragen voor voorzieningen. daarvoor onontbeerlijk. Het kleiland- gemeente een goede gesprekspartner De nieuw te vormen gemeente Het schap wordt ontsloten via de provinci- binnen de (boven)regionale verban- Hogeland heeft daarvoor specialismen, ale wegen. Aandacht voor verkeersvei- den is. Daarnaast kan Het Hogeland kennis en evaring in huis, naast loka- ligheidsaspecten (N361 Veilig) is nodig. door haar schaalgrootte adequaat in- le kennis en de beschikbaarheid om In een bredere bestuurlijke context vulling geven aan het organiseren van ondernemers en inwoners echt aan te ontstaan er in samenwerking met de kleinschaligheid, burgernabijheid en spreken. Het juist uitvoeren van deze provincie kansen voor het verbeteren toegankelijkheid van bestuur. Voor de projecten leidt tot meer versterking van de mobiliteit en verkeersveiligheid uitvoering van beleid is nabijheid bij van het gebied van Het Hogeland dan door bestaande wegen te verbeteren, de burgers en ondernemers nodig en wanneer Bedum, De Marne, Winsum nieuwe wegen aan te leggen, recrea- een schaalgrootte die maatwerk kan en Eemsmond dat individueel zouden tieve routes te verbeteren c.q. aan te bieden. De nieuwe BMWE-gemeente uitvoeren. leggen en hierdoor hogere kwaliteit heeft een passende schaalgrootte voor te realiseren voor de functie, vorm en Een aansluiting van het

Herindelingsadvies buitengebied op het glasvezelnetwerk wordt nog ernstig gemist

96 Toetsing aan het beleidskader het gebruik van het huidige en hogere van samenwerking en zo groeiende Een aansluiting van het buitengebied wegennet. mogelijkheden om de (plattelands)mo- op het glasvezelnetwerk wordt nog biliteit te verdiepen en de kwaliteit van ernstig gemist. Hier ligt nog een grote Gemeenten met een overwegend agra- bereikbaarheid te verbeteren door aan- regionale opgave. Een ander belangrijk risch gebruik kennen qua logistieke be- vullende voorzieningen samen te faci- thema is het bereikbaar houden van wegingen eenzelfde problematiek. De literen. Hoe breder de context waarbij de zeehaven van Lauwersoog via het toegangswegen hebben vooral in het nadrukkelijk wordt samengewerkt met water. Door dichtslibbing van het West- onderliggende wegennet naar de er- bestaande lokale/burgerinitiatieven, gat (vaargeul nabij Schiermonnikoog) ven een te smal profiel en een te lichte hoe effectiever initiatieven kunnen dreigt de haven steeds moeilijker be- wegconstructie/fundatie. Het zou goed worden gefaciliteerd. Het verbinden reikbaar te worden voor grote (vissers) zijn om in samenwerking tussen over- van routes door spoorrails (Roode- schepen. heden eenduidige oplossingen voor school - Delfzijl - Groningen - Bremen) het verbeteren van de infrastructuur letterlijk op elkaar aan te sluiten is een door te voeren. Een aanzet daartoe is voorbeeld van ruimer gebruik. Dit is al gemaakt met de pilot agrologistiek die een bestaand initiatief (provincie). Het gemeente De Marne heeft doorlopen spoor Bremen - Groningen wordt op en die breed is gecommuniceerd. Kan- het hoofdstation verbonden met de lij- sen ontstaan in een bredere context nen Groningen - Roodeschool - Delfzijl. Er is unaniem politiek-bestuurlijk draagvlak,

breed maatschappelijk en regionaal Herindelingsadvies voldoende draagvlak voor de vorming van de gemeente Het Hogeland

97 Toetsing aan het beleidskader 6.7 Conclusie en draagt bij aan evenwichtiger regi- gedeelde cultuurhistorische achter- onale bestuurlijke verhoudingen in de grond waarin aandacht is voor zaken De herindeling van Bedum, De Mar- provincie Groningen. als natuurschoon, goed wonen (met ne, Winsum en Eemsmond past ruim- aandacht voor zorgwoningen in ver- schoots binnen de toetsingscriteria van De samenvoeging van de BMWE-ge- band met de vergrijzing en aandacht het Rijk (Beleidskader gemeentelijke meenten leidt tot een bestuurskrachti- voor veiligheid in verband met de aard- herindeling) en de provincie Gronin- ge nieuwe gemeente Het Hogeland die bevingen), een goede infrastructuur, gen. Er is unaniem politiek-bestuurlijk qua omvang van bestuur en organisatie bereikbaarheid en ontsluiting, goede draagvlak, breed maatschappelijk en alle kansen heeft om haar wettelijke onderwijsvoorzieningen, economische, regionaal voldoende draagvlak voor de taken adequaat en haar ambities pro- agrarische en toeristische ontwikke- vorming van de gemeente Het Hoge- fessioneel uit te voeren. Het is een lingen, het werkgelegenheidsaspect land. De nieuw te vormen gemeente gemeente waarin de optelsom meer en de bedrijvigheid. Maar ook een is duurzaam, kent een grote interne is dan het totaal van de afzonderlijke gemeente die waarde hecht aan een verwantschap en samenhang, zal een delen. Er ontstaat een middelgrote ge- goede samenwerking met de regio. actief dorps- en kernenbeleid voeren, meente van 48.350 inwoners met een Herindelingsadvies

98 Toetsing aan het beleidskader Herindelingsadvies

99 Financiële aspecten

Financiële 7aspecten Herindelingsadvies

100 Financiële aspecten In de afgelopen periode zijn verschillende onderzoe- ken gedaan naar de financiële gevolgen van de her- indeling op diverse varianten. De BMWE-gemeenten hebben in de Arhi-procedure nader onderzoek ge- daan naar de financiële gevolgen van de herindeling en de financiële positie van de fusieorganisatie. Met een plan van aanpak zullen de gemeenten inzetten op het kwalitatief en financieel laten welslagen van de herindeling en daarop sturen. Herindelingsadvies

7.1 Financiële positie van de BMWE-gemeenten

Alle onzekerheden bij de maatschappelijke ontwikkelingen die op de gemeenten afkomen, kunnen invloed hebben op de financiële positie. Deze onzekerheden komen voort uit de volgende ontwikkelingen: 101 Financiële aspecten • de decentralisaties; veel gemeenten hebben het eerste jaar met een positief saldo afgesloten; maar één jaar is nog niet representatief voor de werkelijke structurele las- ten; daarnaast is onduidelijk hoe het Rijk omgaat met de rijksvergoedingen en welke besluiten nog in Den Haag zullen worden genomen met financiële effecten op de gemeentelijke huishouding; • de grondexploitaties staan nog steeds onder druk; hoe- wel de afname van de economische crisis een positieve invloed heeft op de huizenmarkt, staan de huizenprijzen en daarmee ook de nieuwbouw onder druk als een na- delig gevolg van de aardbevingen; • uit eerder verricht onderzoek is gebleken dat in het meerjarenperspectief van de gemeenten nog taakstel- lende bezuinigingen waren opgenomen. Uit de gemeen- tebegrotingen 2017 van de BMWE-gemeenten blijkt dat het merendeel van de taakstellende bezuinigingen is geëffectueerd dan wel achterwege kan blijven door een verbeterde financiële positie; • er is weinig stabiliteit in de ontwikkeling van de algeme- ne uitkering; voor gemeenten betekent dit risico’s. Herindelingsadvies

102 Financiële aspecten Er zijn de afgelopen twee jaar ontwik- 7.1.1 Bedum kelingen geweest waardoor de toen De gemeente Bedum is financieel tevens middelen gereserveerd voor benoemde onzekerheden zijn afgeno- gezond en kent een solide financi- het herstel van kademuren. Met de men. Vooral het groot onderhoud van ële- en vermogenspositie. De ge- samenwerkingspartners wordt de sa- het Gemeentefonds heeft een positie- meentelijke belastingdruk is laag. menhang beschouwd van de effecten ve uitwerking voor de begrotingen van De beheerplannen zijn op orde en van gaswinning op dit onderhoud. de BMWE-gemeenten. Daarnaast heeft de kapitaalgoederen liggen er goed De raad heeft inmiddels ingestemd met name De Marne een forse bezuini- verzorgd bij. Op dit moment wordt met de aanpak en financiering van ging doorgevoerd. meerjarig geïnvesteerd in vervanging versterking van de schoolgebouwen. van de openbare verlichting, is een Afwaardering van gebouwen is in die Hieronder wordt per gemeente in het aantal reconstructies in voorberei- aanpak begrepen. De in november kort de financiële positie weergegeven. ding en is de aanleg van een ontslui- vastgestelde begroting 2017 sluit, na Algemene conclusie is dat de financiële tingsweg rond Bedum ter ontsluiting verwerking van alle beleidswensen, positie door de gemeenten als solide, van Friesland Campina qua plan- in 2020 met een positief saldo. In stabiel en evenwichtig wordt bestem- vorming in een gevorderd stadium. combinatie met de goede reservepo- peld. Verder wordt ingezet op de realisatie sitie is er voldoende ruimte om even- van het centrumplan in de kern Be- tuele risico’s op te vangen. dum. In het meerjarig perspectief zijn Herindelingsadvies

103 Financiële aspecten 7.1.2 De Marne 7.1.3 Winsum De op 1 november 2016 vastgestelde saldo en laat zien dat de financiële Winsum presenteert de begroting 2017 begroting 2017 en de daarop geba- positie van de gemeente De Marne met een meerjarenraming die voor het seerde meerjarenraming 2018-2020 in evenwicht is en dat er zelfs be- jaar 2017 een tekort laat zien, maar van gemeente De Marne geeft aan perkt ruimte is voor nieuwe ontwik- in alle latere jaren een positief saldo dat er veel op stapel staat. De bezui- kelingen. Nadrukkelijk is er aandacht geeft. In de begroting 2017 zijn de nigingen zijn afgerond en hebben ge- voor onderhoud van de kapitaalgoe- lasten van een aantal grote projecten leid tot een financieel evenwicht voor deren. Dit onderhoud is opgenomen meegenomen. Doordat de afgelopen de komende jaren, behalve voor het in beheerplannen; de jaarlijkse kos- jaren is ‘gespaard’, kan de uitvoering jaar 2017 waarin geen sprake is van ten hiervan zijn opgenomen in de van het ambitieuze investeringspro- een sluitende begroting. Dit heeft al- begroting en meerjarenramingen. De gramma snel wordt opgepakt. Lang les te maken met de te verwachten ontwikkelingen in Lauwersoog gaan gekoesterde wensen kunnen hiermee versnelde afwaardering van een aan- door. Gemeente De Marne heeft de worden ingevuld, terwijl er nog steeds tal schoolgebouwen in relatie tot de zaken financieel op orde, maar zal ze- sprake is van een robuust financieel uitvoering van het Integraal Huisves- ker in de jaren tot aan de herindeling perspectief. Dit robuuste financieel per- tingsplan (IHP). De meerjarenraming alert moeten blijven om dat ook zo spectief was het uitgangspunt bij het geeft vanaf 2018 steeds een positief te houden. opstellen van de begroting 2017. Dit zal ook het uitgangspunt blijven. Herindelingsadvies

104 Financiële aspecten 7.1.4 Eemsmond De gemeente Eemsmond heeft een fi- nieuw scholencomplex, sportvoorzie- nancieel stabiele positie en een goede ningen, jongerencentrum en een eve- vermogenspositie. Het meerjarenper- nemententerrein in een parkachtige spectief in de gemeentelijke begroting omgeving. Ook komen de ontwikkelin- is vanaf 2018 sluitend. De lastendruk gen rond de scholen in een versnelling in Eemsmond is laag. Wel zijn de ta- door het Scholenfonds. Het saldo van rieven de laatste jaren extra gestegen, de algemene reserve in relatie tot de mede als gevolg van extra verhoging begroting 2017 en de weerstandscapa- van de afvalstoffenheffing. De beheer- citeit leidt tot een ratio weerstandsca- en bestemmingsplannen zijn actueel paciteit van 2,31. Een ratio die als ‘uit- en op orde en het maatschappelijk stekend’ aangeduid wordt. Opgemerkt vastgoed heeft een voldoende onder- dient te worden dat in deze inventari- houdsniveau. Op dit moment wordt in satie nog geen rekening is gehouden Uithuizen gewerkt aan het ontwikkelen met de risico’s bij de overgedragen van de reconstructie van het centrum taken aan de gemeente vanuit de drie van Uithuizen, het ontwikkelen en aan- decentralisaties. leggen van het Boukemapark met een Herindelingsadvies

105 Financiële aspecten 7.1.5 Lastendruk Voor de BMWE-gemeenten is een analyse gemaakt van de lastendruk. Deze is deels ontleend aan het rapport dat door COELO is opgesteld voor de G7-variant en de daaraan gespiegelde varianten. Verder zijn onderstaande gegevens ontleend aan de Atlas gemeentelijke lasten van het COELO.

Gemeente Woonlasten Woonlasten Rangnummer Rijbewijs Paspoort ID-kaart (1-persoons) (meerpersoons) landelijk Bedum E 728,- E 728,- 160 E 38,80 E 64,75 E 50,65 De Marne E 801,- E 850,- 347 E 38,95 E 64,75 E 50,65 Winsum E 712,- E 783,- 267 E 38,- E 64,75 E 50,65 Eemsmond E 699,- E 7771,- 237 E 38,95 E 64,75 E 50,60

Tabel 7: overzicht lastendruk per gemeente (bron: COELO) De wijziging van de bestaande

Herindelingsadvies grenzen brengt ook financiële gevolgen met zich mee

106 Financiële aspecten Uit de eerdere analyse van COELO zijn voor de BMWE – variant onderstaande waarnemingen vastgesteld: • het verschil in lastendruk voor meerpersoonshuishoudens • in algemene zin stijgen de woonlasten sterker in een indi- ontstaat met name door het verschil in tarieven voor ri- viduele gemeente naarmate deze ten opzichte van de an- oolrechten en afvalstoffenheffing. Het tarief 2017 voor dere gemeenten lager zijn bij aanvang van de herindeling; rioolrechten bedraagt in De Marne € 363 per aansluiting, verder geldt voor de WOZ en de OZB dat deze een factor in Winsum € 210, in Bedum € 215 en in de gemeente van betekenis zijn vanwege de omvang van de WOZ van Eemsmond € 263. Uitgegaan wordt van een dekkingsper- objecten in de Eemshaven en de betekenis daarvoor voor centage van 100% voor alle gemeenten. De verschillen de OZB- opbrengst. De gemeenten zijn een deel van de in de tarieven voor de afvalstoffenheffing voor de meer- OZB-opbrengsten weer kwijt via de verplichte negatieve persoonshuishoudens zijn in de BMW-gemeenten minder correctie voor niet-woningen op de algemene uitkering groot. Ze variëren van € 213 in de Marne tot € 227 in uit het Gemeentefonds. Anderzijds zijn de bedrijfsmatige Winsum. Deze gemeenten hebben een dekkingspercen- objecten in de Eemshaven, waaronder de energiecentra- tage van 100%. In Eemsmond wordt (nog) geen 100% les, gevoelig voor fluctuaties in de waarde vanwege de dekking gehanteerd. Het tarief ligt daar lager t.w. € 154; geldende taxatieregels. De waarde van centrales is name- • voor het rioolrecht zal het tarief in Bedum stijgen en in De lijk afhankelijk van hun draaiuren. Op dit moment staan Marne dalen, omdat in Bedum de toegerekende lasten het de gasgestookte centrales vanwege de hoge aardgasprijs laagst zijn en in De Marne het hoogst; stil en draait de kolencentrale bijna op volle capaciteit, • blijkens COELO stijgt in alle varianten de OZB in Bedum, omdat kolen nu goedkoop zijn. Versnelde afschrijving en De Marne en Winsum, en daalt deze in Eemsmond; de geen of verminderd gebruik hebben grote invloed op de combinatie van referentiewoning met tarief zal tot de wij- WOZ-waarde van centrales en daarmee op de OZB-bedrij- zigingen leiden. ven. En dat leidt dus tot onzekere en vooraf moeilijk in te schatten opbrengsten voor de OZB. Herindelingsadvies

107 Financiële aspecten

7.1.6 Consequenties van de grenswijziging in 7.2 Uitkering uit het Gemeentefonds Middag-Humsterland De colleges van Zuidhorn en Winsum inventariseren 7.2.1 Algemene uitkering welke afspraken en verplichtingen met inwoners en Frontin PAUW BV heeft een berekening gemaakt van de al- maatschappelijke instellingen zijn gemaakt en aange- gemene uitkering uit het Gemeentefonds voor 2019 op basis gaan. Ook worden samenwerkingsverbanden tegen het van de septembercirculaire 2016. Zonder rekening te hou- licht gehouden. De wijziging van de bestaande grenzen den met de correctie voor inflatie is een ontvangst voor- brengt ook financiële gevolgen met zich mee. Dit vertaalt zien voor de vier gemeenten c.q. Het Hogeland van in totaal zich in de hoogte van de algemene uitkering, maar ook in € 81.704.27. Als gevolg van de fusie daalt de uitkering met bijvoorbeeld de WOZ-waarde van woningen en niet-wo- € 1.385.161. Gerelateerd aan het bedrag van de algemene ningen en daarmee in de Onroerende Zaakbelastingen. uitkering is dat een daling van 3% ofwel € 26 per inwoner. Daarnaast moeten er afspraken worden gemaakt over de Deze daling ligt in lijn met de gemiddelde daling bij herin- overdracht van eventuele gemeentelijke eigendommen deling. In tabel 8 zijn de oorzaken van de lagere uitkering en de verrekening daarvoor. Zowel aan de kosten- als uit het Gemeentefonds voor de gemeente Het Hogeland ten aan de batenkant zal er dus een verrekening moeten opzichte van de BMWE-gemeenten afzonderlijk op basis van plaatsvinden. Deze gevolgen en de daarover te maken de gegevens van Frontin PAUW (september 2016) voor het afspraken worden in kaart gebracht en geëffectueerd. jaar 2019 afgerond weergegeven.

Factoren van invloed op lagere uitkering (september 2016) Het Hogeland

Vast bedrag E 1.048.000,-

Herindelingsadvies Vastbedrag Wmo E 48.000,- Oppervlakte buitenwater E 185.000,- Bodemfactoren E 55.000,- Overige kleine aanpassingen E 41.000,- Totaal E 1.385.000,-

Tabel 8: oorzaken lagere uitkering uit het Gemeentefonds op basis van berekening Frontin PAUW september 2016

108 Financiële aspecten Deze daling van de uitkering laat zich als volgt verklaren: ten bij aanleg van wegen en riolen. De uitkering daalt • bij een fusie van vier gemeenten vervalt drie keer de door daling van het percentage slechte bodem, omdat vaste voet. Dat geldt eveneens voor de Wmo-verdeel- de - qua oppervlakte - grootste gemeenten het laagste maatstaf. In totaal derft de fusiegemeente € 1.1 miljoen. percentage slechte bodem hebben. Dit kost € 55.000; Het vaste bedrag is bedoeld als dekking voor de be- • door overige factoren, omgevingsadressendichtheid, stuurskosten. Deze kosten dalen na de herindeling door woonruimten, klantenpotentieel en extra groei leerlin- vermindering van het aantal burgemeesters, gemeen- gen VO daalt de uitkering als gevolg van de herindeling tesecretarissen, griffiers en raadsleden. Grosso modo met € 41.000. weegt de inkomstenderving op tegen de vermindering van de bestuurskosten; 7.2.2 Uitkering sociaal domein • voor de maatstaf buitenwater geldt een maximum van De uitkering voor het sociaal domein is voor de vier gemeen- 10.000 hectare. In de nieuwe gemeente zijn twee ‘wa- ten voor 2019 becijferd op € 29.947.338. Voor Het Hogeland tergemeenten’ opgenomen: Eemsmond en De Marne. wordt gerekend op de dezelfde uitkering. Weliswaar kunnen Doordat Eemsmond alleen al boven het voor de maatstaf zich schaaleffecten voordoen, maar dit betreft decentralisa- geldende maximum zit, leidt dit ertoe dat de inkomsten tie-uitkeringen die geen van de vier gemeenten ontvangt. uit de maatstaf voor buitenwater voor De Marne in de Effecten voor de Wmo kunnen optreden, maar aangenomen gemeente Het Hogeland achterwege zullen blijven. Dat wordt dat deze effecten elkaar opheffen, omdat ze tegenge- leidt per saldo tot een nadeel van € 185.000; steld werken (de één positief, de ander negatief). • voor slappe bodems ontvangen gemeenten in de alge- mene uitkering een vergoeding vanwege de hogere kos- De gemeente Het Hogeland ontvangt

een uitkering op grond van de Herindelingsadvies tijdelijke verdeelmaatstaf herindeling in het Gemeentefonds

109 Financiële aspecten 7.2.3 Maatstaf herindeling Op basis van de laatste berekening van Frontin PAUW De gemeente Het Hogeland ontvangt een uitkering op grond BV(2016) bedraagt de totale frictie-uitkering voor de BM- van de tijdelijke verdeelmaatstaf herindeling in het Gemeen- WE-gemeenten en de gemeente Het Hogeland € 15.750.000. tefonds. Dit gebeurt om de frictie- en projectkosten van de Conform de in de vorige alinea genoemde verdeling ontstaat herindeling op te kunnen vangen. Frictiekosten zijn kosten dan de verdeling van de frictie-uitkering herindeling over die zonder herindeling niet gemaakt zouden zijn en die per de BMWE- gemeenten en gemeente Het Hogeland zoals is definitie extra en tijdelijk zijn. Het Rijk keert de verdeelmaat- weergegeven in tabel 9. staf in vier termijnen uit. Het eerste jaar ontvangt Het Ho- De BMWE-gemeenten zullen deze uitkeringen in onderling geland 40% van het toegekende bedrag. In de drie jaren overleg bestemmen en administreren. daarna elk jaar 20%. Omdat frictiekosten al voorafgaand aan de effectuering van de herindeling worden gemaakt, is daarvoor een regeling getroffen die per 1 januari 2015 is in- gegaan. Om gemeenten te faciliteren bij herindelingen is de maatstaf herindeling vervroegd en verruimd: een deel van de tegemoetkoming wordt voorafgaand aan de herindeling uitgekeerd. De omvang van de uitkering is nu 25% vóór de herindeling, 40% van het toegekende bedrag in het eerste jaar na effectuering van de herindeling en 20% in de drie daaropvolgende jaren. Dat is dus in totaal 125% uitkering van de tijdelijke verdeelstaf herindeling. Gemeente Jaar Percentage Uitkering

Bedum 2018 25/4 E 788.000,-

Herindelingsadvies De Marne 2018 25/4 E 788.000,- Eemsmond 2018 25/4 E 788.000,- Winsum 2018 40 E 5.040.000,- Het Hogeland 2019 20 E 2.520.000,- 2020 20 E 2.520.000,- 2021 20 E 2.520.000,- 2022 20 E 2.520.000,- Totaal E 15.750.000,- 110 Financiële aspecten Tabel 9: verdeling frictie-uitkering herindeling over de BMWE-gemeenten en voor de nieuwe gemeente

7.3 Preventief toezicht op grond van de Wet Gedeputeerde Staten van Groningen hebben in hun brief van algemene regels herindeling 7 februari 2017 aan de BMWE-gemeenten gemeld dat op de herindeling van Bedum, Winsum, De Marne en Eemsmond de Vanaf de datum van vaststelling van het herindelingsontwerp lichte procedure van toepassing is. Dit betekent dat een in- staan de BMWE-gemeenten op grond van artikel 21 eerste dividuele gemeente de college- en raadsbesluiten die (kun- lid van de Wet algemene regels herindeling van rechtswege nen) leiden tot nieuwe uitgaven, verhoging van bestaande onder een bijzondere vorm van preventief toezicht, het zoge- uitgaven, verlaging van bestaande inkomsten of tot vermin- heten financieel Arhi-toezicht. Dit geeft Gedeputeerde Staten dering van vermogen naar de andere drie colleges stuurt. van Groningen de bevoegdheid om voor de BMWE-gemeen- Tenzij een college binnen tien werkdagen reageert, mag de ten financiële besluiten aan te wijzen die de goedkeuring desbetreffende gemeente ervan uitgaan dat er geen bezwa- van Gedeputeerde Staten behoeven. Hiermee zullen zij erop ren zijn. Bij het inzenden van het besluit ter goedkeuring aan toezien dat ‘potverteren’ wordt voorkomen. De provincie de provincie verklaart het betrokken college dat de andere toetst de financiële besluiten van de individuele gemeenten: colleges geen bezwaar hebben. Als een van de colleges van deze mogen niet in strijd zijn met het financiële belang van de andere gemeenten wel bezwaar maakt tegen het besluit, de nieuw te vormen gemeente Het Hogeland. Het toezicht moet een afschrift van het bezwaar aan Gedeputeerde Sta- op grond van de Wet algemene regels herindeling blijft van ten worden meegezonden. kracht tot de datum van herindeling. Herindelingsadvies

111 Financiële aspecten De lichte procedure heeft betrekking op de volgende in 7.4 Harmonisatie te zenden bescheiden: • begrotingen, Kadernota’s , Voorjaarsnota’s, Najaars- De BMWE-gemeenten bereiden in het proces van herindeling nota’s en jaarrekeningen; de harmonisatie van de belastingverschillen voor. Dit gebeurt • begrotingswijzigingen; conform de voorschriften die de Wet algemene regels her- • beleidsnota’s met financiële gevolgen; indeling daarvoor geeft in de artikelen 28 tot en met 30. Ui- • aankopen van onroerend goed; teraard is de bepaling en vaststelling van de OZB-tarieven na • rechtspositiebesluiten; een herindeling een taak van de nieuwe raad. Die moet de • wijziging van financiële systematiek;. tarieven op grond van de Wet algemene regels herindeling • geldleningen: vooralsnog niet voorleggen, wel on- binnen drie maanden na de herindeling met terugwerkende derling afstemmen; vanaf een jaar voor de feitelijke kracht vaststellen. De voorbereiding van de besluitvorming herindeling voorleggen; geschiedt door een ambtelijke werkgroep in het traject tot • belastingverordeningen. herindeling.

In alle gevallen worden de besluiten ter goedkeuring De overige belastingen en bestemmingsheffingen (ook wel naar Gedeputeerde Staten gestuurd. Gedeputeerde Sta- retributies genoemd), waarvan de belangrijkste de afval-/ ten geven in hun brief van 7 februari 2017 over het in- reinigings- en rioolheffingen zijn, blijven van kracht tot twee stellen van het toezicht als bedoeld in artikel 21 van de jaar na de datum van effectuering van de herindeling, ten- Wet algemene regels herindeling tevens de wijze van zij nieuwe tarieven worden vastgesteld. De vier gemeenten toetsen in praktische en pragmatische zin aan. zullen voorafgaand aan de herindeling overwegen om de tarieven zoveel mogelijk te harmoniseren, zodat vanaf de Herindelingsadvies

112 Financiële aspecten herindelingsdatum sprake kan zijn van uniforme tarieven. 7.5 Personele gevolgen van de herindeling Naast de harmonisatie van het financiële beleidsterrein c.q. de financiële verordeningen (zie de Gemeentewet) zal er Door Berenschot (2014) is een benchmark uitgevoerd aandacht zijn voor de financiële gevolgen van bijvoorbeeld naar de formatie van de BMWE-variant. Deze variant is beheer en onderhoud van kapitaalgoederen, gemeenschap- vergeleken met 13 gemeenten met vergelijkbare ken- pelijke regelingen, harmonisatie van gemeentelijke beleid- merken in de referentiegroep om inzicht te krijgen in de sterreinen en financiële consequenties van de inrichting van formatieve effecten van de schaalsprong. De belangrijk- de ambtelijke organisatie. ste conclusie vanuit organisatorisch oogpunt is dat ten opzichte van de referentiegroep de gemiddelde bruto for- In de voorbereidingsfase van het herindelingsproces wordt matie iets lager is (3%) en de gemiddelde netto forma- via een programmaorganisatie op alle gemeentelijke beleid- tie hetzelfde percentage (3%) hoger. Het verschil schuilt sterreinen de herindeling voorbereid. vooral in de formatie voor de uitvoerende taken die 18% lager is dan het gemiddelde van de referentiegemeenten. Dit betekent dat in de BMWE-gemeenten veel uitvoeren- de taken door externe partijen, zoals de Milieudienst Gro- ningen en Ability, worden verricht. Verdere conclusies zijn De personele gevolgen van de

herindeling krijgen nadrukkelijk Herindelingsadvies aandacht in het proces van herindeling

113 Financiële aspecten op dit moment minder relevant, omdat deze moeten worden BOR is op 22 maart 2017 ingesteld. De voorbereidingen voor beschouwd in de context van de discussie die later wordt het BGO zijn gestart. Het streven is om het BGO voor de gevoerd over de inrichting van de nieuwe organisatie. Een zomer van 2017 in te stellen. Afspraken over rechts- en ar- voorgenomen fusie van de BMWE-gemeenten tot de gemeen- beidsmarktpositie van het overgaande personeel (omgaan te Het Hogeland zal vanwege de schaalsprong grosso modo met boventalligheid ten gevolge van herindeling, uniforme geen onoverkomelijke formatieve effecten opleveren. uitgangspositie, voorrangsbeleid bij invullen vacatures, niet meer in vaste dienst nemen van medewerkers tijdens het De personele gevolgen van de herindeling krijgen nadruk- proces van vorm geven van de nieuwe gemeente c.q. het kelijk aandacht in het proces van herindeling. De BMWE-ge- werken met tijdelijke contracten, etc.) zijn leidend bij de uit- meenten trekken in relatie tot de verschillende thema’s nu al werking van de personele aspecten en vormen de basis voor steeds meer gezamenlijk op en stemmen hun personeelsbe- de besprekingen in het BGO. In het proces van vorm geven leid en personeelsbeheer al op elkaar af. aan de gemeente Het Hogeland werken de BMWE-gemeen- ten aan een sociaal statuut dat aansluit op de strategische De BMWE-gemeenten zullen de Ondernemingsraden tijdig visie en dat de overgang van medewerkers naar de nieuwe en adequaat informeren c.q. betrekken bij de besluitvorming organisatie goed regelt. De BMWE-gemeenten investeren in over de herindeling en de voorbereidende werkzaamheden de gewenste organisatiecultuur voor de nieuwe gemeente. voor de inrichting van de nieuwe ambtelijke organisatie. De Herindelingsadvies

114 Financiële aspecten Herindelingsadvies

115 Vervolgprocedure

Vervolg- 8procedure Herindelingsadvies

116 Vervolgprocedure Na eensluidende vaststelling van dit herindelings- advies door de raden van Bedum, De Marne, Win- sum en Eemsmond wordt het herindelingsadvies doorgezonden naar het College van Gedeputeerde Staten van de provincie Groningen met het verzoek om het herindelingsadvies te behandelen en het ad- vies met een positieve zienswijze door te geleiden naar de Minister van Binnenlandse Zaken en Ko- ninkrijksrelaties (artikel 5 lid 3 en 4 Wet algemene regels herindeling). Herindelingsadvies

117 Vervolgprocedure De Minister toetst het herindelingsad- wezen een feit, maar de effectuering vies met de zienswijze van de provin- van de herindeling vindt van rechts- cie aan het vigerende Beleidskader ge- wege plaats op 1 januari van het jaar meentelijke herindeling (28 mei 2013) volgend op de inwerkingtreding van de en besluit binnen vier maanden of hij wet, in dit geval 1 januari 2019. een voorstel van wet aan de Minister- raad voorlegt. Na goedkeuring door de Op basis van de formele totstandko- Ministerraad gaat de conceptwet voor ming van de herindelingsregeling hou- advies naar de Afdeling advisering van den de vier gemeenten in november de Raad van State. Na de uitbrenging 2018 raadsverkiezingen voor de nieu- van dat advies, wordt het wetsvoor- we gemeente conform de voorgeschre- stel ingediend bij de Tweede Kamer ven regels in de Wet algemene regels en volgt de parlementaire behandeling herindeling. in de Tweede Kamer en Eerste Kamer der Staten-Generaal. Zodra die hebben In de periode vanaf de vaststelling van ingestemd met de wet, wordt de wet het herindelingsadvies tot 1 januari bekrachtigd door de Koning, wordt de 2019 werken de BMWE- gemeenten wet gepubliceerd in het Staatsblad en verder aan het vorm geven van de krijgt de herindelingsregeling de kracht nieuwe gemeentelijke organisatie. van wet. Daarmee is de herindeling in Herindelingsadvies

118 Vervolgprocedure Colofon Herindelingsadvies

119 Vervolgprocedure

Fotografie: Bas Meelker, Marjan Woudstra, Annet Eveleens, Koos Boertjens en anderen.

Vormgeving: Studio Rob Pentinga

© mei 2017 Ruimte!

120 Colofon