Schaapskudde Exloo in dienst van de gemeente

chaapskudde Exloo Sin dienst van de gemeente

Roelof Hoving

Op zaterdag 1 oktober 1960 werd de kudde van In juni schrijft de Noord-Ooster: ‘Dat nu Roelof Steenbergen officieel overgedragen aan de het Ruinen is gelukt om de schaapskudde gemeente Odoorn. De genodigden verzamelden te behouden en nu in Havelte een poging zich om 15.00 uur bij het gemeentehuis. Men tot oprichting van een kudde is geslaagd, haalde de kudde op bij de schaapskooi van Steen- is ook in Exloo een actie voor behoud bergen en vertrok daarna met hem naar de van de schaapskudde op gang gekomen’. nieuwe schaapskooi. In hotel Bussemaker werd Exloo heeft altijd behoord tot de Drentse de aanwezigen vervolgens nog een kopje thee aan- dorpen, die op het bezit van een schaaps- geboden. Aan deze feestelijke aangelegenheid kudde konden bogen. In de tijd dat de ging echter veel vooraf. gemeente de kudde van Steenbergen

De laatste keer dat Roelof Steenbergen met zijn kudde vertrekt uit zijn eigen kooi aan de Zuider- hoofdstraat. Samen met Harm Meringa is hij op weg naar de nieuwe schaapskooi aan de Hoofdstraat. (Gemeente- archief Borger- Odoorn)

12e jaargang - nummer 3 - september 2010 3 overnam was de Drentse schapenstal aanzienlijk uitgedund. In die tijd waren er in Drenthe nog slechts enkele honder- den schapen die gescheperd werden. In 1960 liepen daarvan in Exloo nog ruim vijftig. Om te voorkomen dat de kudde verkocht zou worden, omdat Steenber- gen had aangekondigd de breikous en herdersstok neer te leggen, kwam burge- meester J. van Roijen met het plan de kudde over te nemen, uit te breiden en in de boerderij midden in het dorp te huis- vesten. Voor dat plan moest eerst de raad akkoord gaan met een voorstel van bur- gemeester en wethouders en bovendien werd daarna de bevolking gevraagd geld te doneren.

Volgens gegevens telde Drenthe in zeggingen op voor jaarlijkse bijdragen van Burgemeester 1863 meer dan 114.000 schapen, in totaal ruim f. 900,--. Daarna is een Johan van Roijen. waarvan alleen al in de gemeente soortgelijk verzoek gericht aan de ove- Hij was burge- meester van 1938 Odoorn ruim 6200 liepen. Weliswaar rige inwoners der gemeente met het tot juni 1943. Na waren er toen ook in Valthe en Odoorn resultaat,dat nogmaals f. 600,-- aan jaar- de oorlog keerde grote kudden, maar deze zijn al lange lijkse bijdragen is toegezegd, terwijl aan- hij terug op zijn tijd verdwenen. Exloo telde altijd twee genomen wordt, dat dit laatste bedrag post en beëindigde kudden. De ene van de familie Eding nog hoger wordt door nog te verwach- zijn carrière in 1964. Deze foto is is in de jaren veertig van de vorige ten bijdragen. Tenslotte zijn nog enkele van 1960. eeuw verdwenen. De kudde van Roe- incidentele giften toegezegd c.q. ontvan- (Gemeentearchief lof Steenbergen bleef. (Bron: De gen en wel tot een bedrag van f. 168,--. Borger-Odoorn) Schakel, 24 augustus 1960) Vervolgens is een andere exploitatieopzet gemaakt voor 100 schapen, waardoor Raadsvergadering juli 1960 een gunstiger exploitatie mogelijk wordt In de notulen van de gemeenteraad van (zie kader blz 5). 29 juli 1960 lezen we het volgende: ‘De De schaapskooi is gedacht in de bijschuur voorzitter deelt mede, dat in een besloten van de aan de gemeente in eigendom toe- zitting van de raad al eens is gesproken behorende, tegenover het gemeentehuis over het behoud van de schaapskudde te staande boerderij. Een gedeelte van deze Exloo, welke gevaar liep te gaan verdwij- schuur kan door een betrekkelijk laag nen in verband met de hoge ouderdom van bedrag geschikt gemaakt worden voor de huidige scheper en bij gebrek aan een het onderhavige doel, waardoor een op- opvolger. Aanvankelijk was een opzet pervlakte wordt verkregen van 11.00 x gemaakt voor 50 schapen, waarvan de 6.50 meter, is rond 80 m², voldoende exploitatie een tekort opleverde van naar voor 100 schapen. schatting rond f. 2700,--. Vervolgens is in Spreker geeft vervolgens nog een voor- eerste instantie aan de inwoners van het beeld van ter zake van het streven tot be- dorp Exloo gevraagd jaarlijks bijdragen houd der schaapskudde ontvangen reac- te willen verlenen in de exploitatie der ties en wijst nog op de gunstige plaats der kudde. Het resultaat daarvan leverde toe- schaapskooi middenin het dorp tegenover

4 Historische Vereniging Carspel Oderen Schaapskudde Exloo in dienst van de gemeente

Uitgaven: Bezoldiging f. 4.275,-- Inrichting schaapskooi (7% van f.750,-- voor rente en afschrijving) f. 0.050,-- Krachtvoer f. 0.100,-- Hooiwinning f. 0.200,-- Stro (100 pak à 50 kg. = 5000 kg, à f. 50,-- per 1000 kg) f. 0.250,-- Bestrijdingsmiddelen f. 0.080,-- f. 4.955,--

Inkomsten: Verkoop lammeren en schapen (70 stuks ad. f.30,-- f. 2.100,-- Wol (100 schapen à f. 4,--) f. 0.400,-- Mest (100 m³ à f. 6,--) f. 0.600,-- f. 3.100,--

Nadelig saldo f. 1.855,--

het gemeentehuis, waardoor het oude en te stellen voor de inrichting van de schaaps- het nieuwe Drenthe wel zeer karakteris- kooi. tiek tegenover elkaar worden geplaatst. Na een korte discussie, wordt zonder In verband met het vorenstaande stellen hoofdelijke stemming besloten conform burgmeester en wethouders voor een het voorstel. krediet van f. 4000,-- beschikbaar te stel- De voorzitter meldt nog wel zijn gedach- len voor overname van de schaapskudde ten te laten gaan over de mogelijkheden te Exloo en uitbreiding daarvan tot rond tot het weer invoeren van het schaap- 100 schapen en daarboven een eventueel scheren en -wassen als jaarlijks evene- nadelig saldo op de exploitatie voor re- ment. kening der gemeente te nemen en voorts Nadien wekt de voorzitter de raadsleden nog een krediet van f. 750,-- beschikbaar op, die nog geen jaarlijkse bijdrage heb-

De boerderij, midden jaren vijftig, aan de Hoofdstraat met rechts de schuur, die later als schaapskooi in gebruik werd genomen. Voor op de foto de fraaie bushalte. (Gemeente- archief Borger- Odoorn)

12e jaargang - nummer 3 - september 2010 5 ben toegezegd, dit alsnog te doen. van Gedeputeerde Staten: ‘De door u ge- Kijkend naar de lijsten met toegezegde vraagde machtiging inzake nevenver- bijdragen in 1960 zien we dat in Exloo meld ontwerp wordt u bij deze verleend, veelal f. 1,-- of f. 2,50 wordt toegezegd. terwijl geen bezwaar bestaat tegen het Maar ook wordt door verschillende in- voor rekening van uw gemeente nemen woners tien gulden bijgedragen. Burge- van een eventueel nadelig saldo van de meester Van Roijen, veearts Conrad exploitatie van de schaapskudde, nu dit Holzhauer en Otto Wichers staan elk ge- saldo door medewerking van particuliere noteerd voor f. 25,--, maar ook buiten zijde zo laag mogelijk wordt gehouden.’ Exloo en buiten de gemeente worden flinke bedragen toegezegd door particu- Uitbreiding kudde lieren en bedrijven. Ruim vijf jaar later Halverwege september 1960 plaatste het is de totale bijdrage van particulieren al gemeentebestuur in de Emmer - en in de opgelopen tot ruim f. 2.100,--. Voor Coevorder Courant de volgende adver- 1969-1970 zijn de toezeggingen echter tentie: Het gemeentebestuur van Odoorn een stuk minder. De gemeente ontving vraagt ter aanvulling van de over te ne- toen nog geen duizend gulden. men schaapskudde te Exloo een aantal fokooien (enters of overjarige schapen) te Toestemming van de provincie koop (Schoonebeker ras). Aanbiedingen Vervolgens doen burgemeester en wet- te richten tot Harm Rengers, scheper te houders op 30 juli aan Gedeputeerde Valthe, Vlintweg 1 of telefonisch gemeen- Staten per brief het verzoek om in te tehuis Exloo 0591-9031. stemmen met het voorstel. In die brief Of de advertentie veel heeft opgeleverd wordt vermeld dat van de bevolking een geeft het dossier niet prijs. Wel gaat een jaarlijkse bijdrage te verwachten is van week, nadat de advertentie is geplaatst, f. 1.500,--. een brief van burgemeester Van Roijen Op 12 augustus 1960 schrijft het college naar de Ruiner schaapherder W. Hui-

De aankomst van de schapen uit Ruinen. (Gemeentearchief Borger-Odoorn)

6 Historische Vereniging Carspel Oderen Schaapskudde Exloo in dienst van de gemeente

Overdracht Reeds lang voor drie uur, de vastgestelde tijd voor de officiële overname, hadden zich op de brink in Exloo velen verza- meld om toch maar niets van het histo- risch moment te missen. Tegen drie uur gingen jong en oud naar de oude schaaps- kooi van de oude scheper Roelof Steen- bergen, voorafgegaan door muziekver- eniging TAV. Steenbergen ging die dag nog eenmaal met zijn kudde over de straat naar de brink. Onder zijn supervisie werden hier de dieren bewaakt door een aantal sche- pers uit andere delen van Drenthe. De schaapskudde kreeg bij de overdracht tegelijk een uitbreiding. Op de brink stond een vrachtwagen met 28 schapen. Daarvan waren er 23 afkomstig van de Ruiner kudde en vijf van die van Wester- bork. Ze werden direct bij de oude kudde gevoegd. Ook Harm Rengers stond voor de kooi. Vervolgens hield burgemeester Van Roijen een toespraak, die hieronder is afgedrukt. Hij bracht onder meer nog eens naar voren waarom de kudde door het gemeentebestuur moest worden over- genomen en wat de consequenties daar- De uitnodiging zing. Uit die brief blijkt niet alleen dat van zijn geweest. Scheper Roelof Steen- van de gemeente Odoorn aan Harm Rengers een neef van de herder uit bergen werd bedankt voor al het werk dat scheper Roelof Ruinen is, maar ook dat de gemeente een hij aan de schapen had besteed. Burge- Steenbergen. twintigtal enterweers koopt tegen de prijs meester Van Roijen bood hem een flinke van f. 30,-- per stuk. Ook was al eerder kist met sigaren aan. Tijdens de over- telefonisch afgesproken dat ook twee ram- dracht werd nog het woord gevoerd door men en een weer waren gekocht.1 De to- W. Prakken, de voorzitter van de plaat- tale koopsom bedroeg f. 720,-- Afge- selijke VVV, die een herdersstaf en twee sproken wordt dat op zaterdag 1 oktober schaapsbellen overhandigde aan de bur- om 13.00 uur een vrachtwagen in Rui- gemeester. Hij wees vooral op het grote nen zal zijn om de schapen op te halen. belang, dat de kudde heeft voor het toe- Harm Rengers zal daar bij zijn, aldus de risme in de gemeente Odoorn. Harm burgemeester. Huizing wordt ook uitge- Rengers kreeg op zijn beurt uit handen nodigd bij de festiviteiten aanwezig te van de burgemeester de schepersuitrus- zijn. Gevraagd wordt of hij evenals zijn ting. Wethouder K.H. Hartman bood tot collega’s uit Elp en Westerbork, te weten slot namens de raad en personeel, een De Wit en Noordhuis, in compleet sche- ram aan. Deze zou, aldus de wethouder, perskostuum komt. Ook van hun kudden binnenkort aan de kudde worden toege- was een aantal schapen gekocht. voegd. Nadat de schoolkinderen enige liederen, waaronder ‘Op de grote stille

12e jaargang - nummer 3 - september 2010 7 De overdracht van de kudde. Burgemeester Johan van Roijen spreekt de vele belangstellen- den toe. (Gemeente- archief Borger- Odoorn)

heide’, hadden gezongen, muziekvereni- kunnen opbrengen voor het behoud van ging TAV vrolijke noten over de brink de schaapskudde die men elke dag het had laten klinken en het bordje ‘Schaaps- dorp kon zien uittrekken en weer zien kooi’ aan de muur was bevestigd, ging binnenkomen. het gezelschap naar hotel Bussemaker En wanneer men daar niet steeds het no- (Zie ook hierna het artikel uit het Nieuws- dige oog voor heeft gehad, dan is men in blad van het Noorden, 3 oktober 1960). gezelschap van vreemdelingen of fami- lie van buiten er wel terdege op geatten- Toespraak burgemeester Van Roijen deerd, dat het bezit van zo’n kudde scha- ‘Geachte aanwezigen. Het is mij een pen een rijk bezit is, waar velen afgun- groot voorrecht namens het gemeentebe- stig op waren. stuur U hartelijk welkom te heten, ter ge- Maar ieder dorpeling kon weten dat de legenheid van de overname van de tijd wel eens snel kon aanbreken, dat schaapskudde. scheper Roelof Steenbergen wegens zijn Hoewel de weersomstandigheden welis- bijna tachtigjarige leeftijd, zijn beroep waar gunstiger hadden kunnen zijn en een eensklaps zou moeten neerleggen en geen zonnetje dit festijn nog meer aspect zou opvolger bezittend, de kudde de vol- hebben gegeven, prijzen wij ons al lang gende dag zou zijn opgeruimd. gelukkig met dit milde weer zonder re- Een toevallige samenloop van gunstige gen. factoren heeft het mogelijk gemaakt dat wij Dat zo velen zijn gekomen om van deze gezamenlijk het ogenblik beleven, dat gebeurtenis getuige te willen zijn, vindt deze particuliere kudde vanmiddag eigen- zijn oorzaak in de omstandigheid dat dit dom van de gemeente Odoorn zal worden een uniek feit is, wat niet dikwijls in ie- en met vrijwillige jaarlijkse bijdragen van mands leven valt te beleven. de inwoners van ons dorp als eerste aan- De vraag kan hier worden gesteld, door loop tot dit mooie resultaat heeft geleid. welke omstandigheid wij hier tezamen Bij mijn komst in het jaar 1938 trof ik hier zijn gekomen. een niet fraai en ondoelmatig gemeente- Het antwoord op deze vraag kan kort huis met weinig zon voor het personeel, maar krachtig zijn: Door de gemeen- enkel voor de secretaris en mij hierop een schapszin van onze ingezetenen, die voor uitzondering. het grootste deel goed begrip hebben Voor de veurdeur met een smalle rijweg

8 Historische Vereniging Carspel Oderen Schaapskudde Exloo in dienst van de gemeente

er tussen een transformatorstation, terwijl heeft de gemeente met Koop, die hiervan het hekwerk van de tuin van deze boer- niet beter werd, in tegendeel, een nieuwe derij tot bij het midden van een plantsoen- huurovereenkomst aangegaan, waarbij tje stond. het brinkje in gemeentehanden overging, Een contact met de heer Zegering Had- gescheiden door een hek. ders leidde tot het resultaat dat deze be- Met naoorlogsche woningbouw aan de reid bleek gratis een belangrijke strook Hofakkersweg bleek dit goed gezien, voortuin aan de gemeente af te staan on- want hierdoor kreeg men doorloop naar der voorwaarde dat de gemeente een de hoofdweg en snelle bereikbaarheid behoorlijk hek plaatste en in de toekomst van de bushalte, met daarnaast een veel netjes had te onderhouden. fraaier aanzien van het gehele dorp. Transformatorstation opgeruimd achter In 1943 is het gemeentehuis zoals u be- het oude gemeentehuis, een verademing kend, door de illegaliteit in brand gesto- gelijk. ken, helaas met meerdere slachtoffers. In het jaar 1952 leidde het gesprek tus- In 1958 kregen wij het nieuwe raadhuis sen de heer Zegering Hadders en mij tot op mooie afstand van de weg, daarna een aanbod tot aankoop van deze boer- garagecomplex annex badhuis, veearts- derij met boschhof waar wij ons thans woning, postkantoor naar het centrum en bevinden, maar toen in gebruik bij de zo kwam Jan in de broek. Door marke- huurder en dienende als opslag van mest, genoten in staat gesteld deze bushalte te ingekuild voer en opslag van alle moge- bouwen, een sieraad en grote aanwinst lijke materialen. voor het dorp. De koop werd aangegaan onder voor- Geachte aanwezigen. Iedere keer op- waarde dat de boer mee moest worden nieuw werd mijn oog prettig getroffen bij overgenomen en ieder die Koop kent, de aanblik van de schaapskudde en dik- begrijpt dat dit geen bezwaar kon hebben. wijls heb ik een praatje met scheper Roelf Na beëindiging van lopende huurperiode gemaakt of hem de stuipen op het lijf

Roelof Steen- bergen ontvangt een grote doos sigaren van burgemeester Van Roijen. (Gemeente- archief Borger- Odoorn)

12e jaargang - nummer 3 - september 2010 9 gejaagd, wanneer ik met grote snelheid bestuur had nog niet in deze vacature Roelof Steen- per auto kwam aangereden, zodat hij weer voorzien, want een mannetje met bergen: “Ik bin meende ternauwernood de schapen van zoveel hart en zorg voor het gemeente- bliede dat de burgemeester de de weg te kunnen krijgen, maar mij tij- bos waren evenmin voor het oprapen, scholders er dig zag stoppen, of met hem opliep om kwam hij bij mij volgens afspraak van under zet hef.” de schapen in de kooi te brengen. eerder om mij zijn ervaringen als scheper (Gemeentearchief Zo af en toe stond ik er bij stil dat deze in Laren mede te delen. Borger-Odoorn) schaapskudde binnen afzienbare tijd van Het bleek mij al schielijk dat het beroep het toneel zou gaan verdwijnen, geen aldaar niet geheel aan zijn verwachtingen raad wetend hoe dit te kunnen voorko- had beantwoord en op mijn vraag of hij men, want zoon Geert nam wel eens een wel terug wilde, ook zonder aanbod van dagje waar voor vader Roelf, maar wilde een woning, accepteerde hij dit na een het beroep en de traditie van scheper niet paar dagen overdenking. doorzetten. Hij kwam terug per 1 september en vatte Gelukkig voor ons dorp bleef onze sche- zijn oude beroep weer op, eerst wat on- per vitaal en was in de loop der vele ja- wennig, maar alras wendde dit weer. In ren zo onafscheidelijk met zijn kudde Laren regelmatig met een ieder aan de verbonden, dat hij er geen afstand van praat en hier een hele dag in het bos zon- kon doen. der een sterveling te ontmoeten. Ik had evenwel goed begrip dat aan alles eenmaal een einde komt en waar de sche- Het afgelopen voorjaar Rengers gepolst per van lieverlee 80 jaren oud is, werd over zijn bereidheid tot combinatie van het risico, ook vanwege het steeds toene- functies van voorwerker en halve dagen mend verkeer steeds groter dat het einde scheper en zo waar gevoelde hij hier- spoedig in zicht dreigde te komen. voor. Maar bij alle overdenking helaas geen Veel problemen en moeilijkheden waren oplossing voor dit probleem, totdat onze nog te overwinnen, maar na de raad de- voorwerker van de gemeentelijke bebos- zer gemeente in besloten (zitting red.) te sing uit een groot aantal sollicitanten werd hebben gepolst over overname van deze benoemd tot scheper in het Gooische Na- schaapskudde, greep ik de gelegenheid tuurreservaat, ingaande 1 Januari 1959. aan tijdens het bevrijdingsfeest gevierd Midden mei van dat jaar, het gemeente- op het gemeentelijk garagecomplex om

10 Historische Vereniging Carspel Oderen Schaapskudde Exloo in dienst van de gemeente

Harm Rengers aan het einde der bijeenkomst toen een ie- lijke commissie. Van de 50 genodigden met de kudde der zich opmaakte naar huis te gaan een kwam er plusminus de helft, maar deze op de heide. prevelement over de schaapskudde te hou- kern bleek bereid na nog enige schrifte- (Collectie H. Geerts) den, met als uiteindelijke vraag aan de lijke voorlichting, ieder een bepaalde 350 feestvierenden of zij bereid waren tot buurt af te werken. wederopzegging toe een jaarlijkse bij- In een week werd het verrassend resul- drage in het tekort voor hun rekening te taat van f. 900,-- geboekt. nemen. Dit gaf de burger moed: Een verrassend Geen der aanwezigen verklaarde zich resultaat. Snel de actie vervolgd per lijf- daartegen. Snel een aantal inwoners uit- blad De Schakel, denkend de rest komt genodigd voor het vormen van een tijde- wel uit de gemeente. Maar nee, zulks bleek helaas niet ’t ge- De opening van het Schapeninformatiecentrum was op 30 mei 1990. val. Met uitzondering van wier namen ik Gedeputeerde Dineke van As wordt na de opening geïnformeerd als men mij ’s nachts wakker maakt uit het door Elzo Hofman (van het ontwerpbureau In Ontwerp uit Assen) hoofd kan opzeggen, deed het overige V.l.n.r.: wethouder Jan Willem Kuipers, voorlichter Roelof Hoving, wethouder Bé Trip (achter mevrouw Van As). Rechts van de deel van de gemeente niet mee. gedeputeerde wethouder Geert van Delden. (Gemeentearchief De industrieën en bedrijven van binnen Borger-Odoorn) en buiten de gemeente hebben echter de helpende hand geboden en zo is het mo- gen gelukken het exploitatietekort gedekt te krijgen, waarvoor ik een ieder die hier- aan heeft meegewerkt buitengewoon dank en erkentelijkheid breng namens het gemeentebestuur, dat terdege beseft wat dit bezit voor de gemeente en met name voor het dorp Exloo voor de toekomt betekent. Waren wij hiermee een eind op de goede weg, restte nog een belangrijk punt: De schaapskooi. Ik kan hier niet anders verklaren dat de onderhandelingen met onze huurboer

12e jaargang - nummer 3 - september 2010 11 Koop Oosting bijzondere vlot en prettig zijn verlopen. Wij pasten elkander precies. Hij wilde graag de boerderij opgeknapt zien, met ouderwetse, gans uit de tijd zijnde stallen, de gemeente moest de schaapskooi ter beschikking hebben. En zo hebben wij zonder moeilijkheden een oplossing gevonden waarmede beide partijen gediend waren. En zo kunt u geachte aanwezigen het re- sultaat van een en ander hedenmiddag aanschouwen. De spectaculaire ligging van deze schaaps- kooi, haar volgens schapenbegrip riante woning, dit boschhofje, kortom een ie- der is tevreden met de gevonden oplos- sing en het thans bereikte resultaat.’ Zo beëindigde burgemeester Van Roijen zijn toespraak. (De toespraak van de burgemeester is nagenoeg ongewijzigd overgenomen. red.)

Na 1960 Natuurlijk gebeurde er na deze over- dracht nog meer. De kudde kreeg na Harm Rengers, nog drie andere herders. Eerst Geert Steenbergen. Hij was de zoon van Roelof Steenbergen. Geert is waar- schijnlijk het meest bekend geworden van de Steenbergens. Op vele Exloër ansichtkaarten prijkte hij. Zelfs is hij te zien met het opschrift ‘Groeten van de Veluwe’. Geert Steenbergen stopte op 1 januari 1976 en werd opgevolgd door Jan Eding. In 1986 volgde Tienus Kas- pers Jan Eding op. Over de overname van de Larense kudde en de verbouwing van de kooi in 1962 leest u verderop meer. In 1985 is de kooi voorzien van een rie- ten dak. In dat jaar kwamen het woonhuis en het schuurgedeelte vrij en op dat mo- ment werd nagedacht om in het schuur- gedeelte een informatiecentrum te vesti- gen. Vijf jaar later, op 30 mei 1990 werd in de boerderij naast de kooi het Schapen- De kosten van de overname van de kudde en de verbouwing van de informatiecentrum geopend. Hier wordt schaapskooi in het dienstjaar 1960.

12 Historische Vereniging Carspel Oderen Schaapskudde Exloo in dienst van de gemeente

de bezoeker onder andere geïnformeerd over de geschiedenis van het schaap, de ontwikkeling van schapenrassen, de be- tekenis van de schapenhouderij, de pro- ducten van het schaap, over het Odoor- ner schapenpark en de relatie van de kudde met het mooie Molenveld. Het gratis toegankelijke informatiecentrum trekt elk jaar duizenden bezoekers. In 2005 werd de 500.000e bezoeker ver- welkomd. Op 1 augustus 1994 werd het beheer van de gemeentelijke Exloër kudde overge- dragen aan de stichting schaapskudde Exloo.

Noot Artikel over de overdracht van de kudde (Nieuwsblad van het Noor- 1 Enterweer of weer is een éénjarige gecas- den, 3 oktober 1960) treerde ram.

12e jaargang - nummer 3 - september 2010 13