e grote stille heide als Denorme schapenweide

Jan Wierenga

Ooit was een groot deel van de voormalige De geschiedenis van de schaapskudde in gemeente Odoorn bedekt met heide, waarop de Exloo, waarover het in deze Spitwa(a)rk schepers van Valthe, Odoorn en Exloo hun gaat, heeft net als die van alle andere kud- schaapskudden weidden. Schapen waren van den in Drenthe, alles te maken met de ge- groot belang voor een dorpsgemeenschap en schiedenis van de heidevelden. Heide was datzelfde gold daarom ook voor de heidevelden. er in vroeger tijden ook in overvloedige In bijgaand artikel in vogelvlucht de geschiede- mate aanwezig in het kerspel Odoorn. Dat nis van de heide, die al heel lang geleden begon is mooi te zien op de zogeheten Franse en tot op de dag van vandaag voortduurt, ook al is er niet veel heide meer over. Op de Drentse heide. (Collectie B.J. Mensingh)

32 Historische Vereniging Carspel Oderen De grote stille heide als enorme schapenweide

kaarten uit 1811, die werden gemaakt in het Valtherveen liggen er dan nog onaan- opdracht van niemand minder dan keizer getast bij. De drie dorpen maken een haast Napoleon Bonaparte van Frankrijk, die het verloren indruk te midden van de heide- in die tijd ook bij ons voor het zeggen had. velden en venen. Valthe, Exloo en Odoorn Napoleon wenste om militair-strategische hadden alle drie een schaapskudde. Meer redenen dat ook van de Landschap Dren- dorpen telde het kerspel nog niet. De ove- the goede kaarten bestonden. Op de Fran- rige plaatsen ontstonden pas ten tijde van se kaarten vind je ook Exloo, Odoorn en de ontginningen. Overigens is de situa- Valthe. Rondom de dorpen liggen de es- tie ook mooi weergegeven op andere sen, daaromheen de heidevelden - min of kaarten: zie hieronder. meer zover het oog reikte - en op de lager gelegen gronden gelegen in het oosten, Geen uitgestrekte heidevelden meer vooral langs het Achterste of Oude Diep Van de uitgestrekte heidevelden van wel- (Hunze) de groenlanden, verdeeld in per- eer is niet veel meer over. Het mooist blijft celen van geringe omvang. Het Exloër- en de herinnering aan de paarse vlakte be-

Uitsnede uit de kaart van Schoonloo, Exloo en Odoorn. (uit Kaarten van Drenthe 1500- 1900 H.J. Versfelt)

12e jaargang - nummer 3 - september 2010 33 Schapen op de heide, rond 1920. (Collectie B.J. Mensingh)

waard op het Molenveld tussen Odoorn en treffelijke boek Jeneverbes - Natuur en Exloo, ook heden ten dage nog een prach- cultuurhistorie in verhalen, gedichten en tig heideveld. Een restant heide is ook nog beelden schetst Jan van Ginkel het vol- te zien ten noordoosten van Odoorn. Veel gende beeld. ‘Het Drentse landschap, dat kleiner dan het Molenveld, maar in ar- wij nu zo graag romantiseren, ontstond in cheologisch opzicht zeer interessant van- de loop van de middeleeuwen. De oerbos- wege het voorkomen van een grafheuvel sen maakten steeds meer plaats voor het uit de prehistorie en de restanten van een bouwland. In deze bossen ontstonden eeuwenoud karrenpad. De grafheuvel is dorpen met het achtervoegsel loo in hun te dateren in het Neolithicum (Nieuwe naam, zoals Dwingeloo en Exloo. De Steentijd) of in de Bronstijd en moet ergens moerasbossen in de beekdalen richtten de tussen 2500 en 1100 v. Chr. zijn opge- boeren in tot hooi- en weilanden. Grote worpen. Het karrenpad stamt uit de tijd dat moerasbossen werden ‘wolden’ genoemd. er over de heide nog geen gebaande we- Op het hooggelegen veld, aanvankelijk gen liepen. De voerman stuurde zijn trek- nog bebost, lieten de herders runderen, dieren simpelweg de uitgestrekte vlakte paarden en later ook schapen grazen. De tussen Valthe, Exloo en Odoorn op, an- varkenshoeders leidden varkens door het deren volgden dit voorbeeld en zo ont- bos waar deze wroeters eikels vraten. Het stond er een soort pad, eigenlijk niet veel in het bos weidende vee nam langzamer- meer dan een wagenspoor. Bij slecht weer hand de plaats in van de wilde diersoor- werd dit spoor onbegaanbaar en kozen de ten, die zeldzaam werden door de veran- voerlieden een route ernaast. Zo ontstond deringen in hun leefgebied en de jacht. er in de loop der eeuwen een ’bundel’ van De begrazing en het verzamelen van bos- wel twaalf karrensporen naast elkaar. La- strooisel voor de potstallen putten de grond ter werd dit pad vervangen door de be- uit. De restanten bos, bosjes en struwelen kende kasseienweg van Valthe naar Exloo. verdwenen en de heide kwam er voor te- rug. Uitgestrekte ‘schapenweiden’ De heidevelden, enorme uitgestrekte Hoe was de heide ontstaan? In zijn voor- schapenweiden, bepaalden het aangezicht

34 Historische Vereniging Carspel Oderen De grote stille heide als enorme schapenweide

Een Drentse van de provincie steeds meer. De ont- scheper. wikkeling van dit landschap zette door (Collectie tot het einde van de 19e eeuw’. B.J. Mensingh) In dat tijdsgewricht waren de zandgron- den van Drenthe voor het grootste deel bedekt met heide. Aan de oostflank van de provincie had je bovendien nog het hoog- veen, behorend tot het immense Bour- tanger Moeras, dat zich uitstrekte van Coevorden tot diep in het Groningerland. In het veenkoloniale deel dat behoorde bij de gemeente Odoorn – dat sinds de Franse Tijd geen kerspel meer was – ontstonden nu welbekende dorpen als Valthermond, 1e Exloërmond en 2e Exloërmond. Voor die tijd werd het zompige, verende hoog- veen in toenemende mate gebruikt voor de boekweitteelt. Kortom: woeste gronden te over in de provincie en het grootste deel daarvan werd in beslag genomen door de heide. Aan het begin van de 19e eeuw besloeg de heide 179.748 hectare. Dat de heide zo kon groeien, had alles te maken met mest. In de 13e eeuw nam de bevolking sterk toe en was het noodzakelijk om de essen uit te breiden, teneinde voldoende voedsel te kunnen verbouwen. De behoefte aan mest groeide daarom in snel tempo. In de eeu- wen die volgden gingen de boeren steeds gonnen in de 13e eeuw, ging steeds meer meer vee houden; eerst vooral runderen ten koste van de bomen en de struiken die en paarden, later in hoofdzaak schapen. er nog waren en zo ontstonden in de 18e Schapen werden de belangrijkste mest- eeuw de nagenoeg boomloze heidevlak- leveranciers; de kudden waren onmisbaar, ten die voor velen hét gezicht van Dren- want zonder mest kon er niet genoeg voed- the waren. De heide werd niet alleen ge- sel worden verbouwd voor de groeiende bruikt voor het weiden van schapen, maar bevolking. En om veel schapen te kunnen ook voor het steken van plaggen. Deze houden had je veel heide nodig. deden dienst als dakbedekking, ook wel In Drenthe nam het aantal schapen tijdens als brandstof en vooral als humus- de 17e en de 18e eeuw enorm toe. Het kers- rijke vulling in de potstallen. De schaaps- pel Odoorn telde in 1800 gemiddeld 32 kudden werden elke dag door de scheper schapen per veehouder, meldt het boek de kooi binnengeleid en wat zij daar in de Rond Hunze en Hondsrug, geschiedenis ochtend van de andere dag achterlieten van Odoorn (H. Gras e.a., 1997). In 1838 was een mix van mest en strooisel, die liepen er in totaal 3.770 dieren rond. De vruchtbaarheid bracht op de essen. Van kudden werden steeds groter en er was heidestruiken werden ook bezems ge- steeds meer heide nodig. maakt. Dit proces van heidevorming, reeds be- Exloo, Valthe en Odoorn hadden als ge-

12e jaargang - nummer 3 - september 2010 35 Bij de schaaps- kooi in Exloo van Julius Jacobus van de Sande Bakhuij- zen. (Collectie Drents Museum, Assen, olieverf op doek 105 x 89 cm)

zegd elk hun eigen schaapskudde(n). de vlakte officieel werd opgedeeld tussen Eeuwenlang was de heide vrij en onge- de boermarken, veranderde er in de da- deeld gebied en ook toen in de 19e eeuw gelijkse praktijk niet zoveel. Nog niet ten-

Wolprijzen Maar met die wolhandel was het omstreeks 1900 vrijwel gedaan. Schapenhouden voor de mest had sterk aan betekenis verloren door de opkomst van de kunstmest. De krant van 14 juni 1900 bevat een artikel, misschien geschreven door Harm Tiesing, waaruit we citeren: ‘De beste woljaren zijn voorbij en keren wellicht nooit meer terug. Door de buitenlandse concurrentie is de prijs al sedert vele jaren heel laag en beloopt ook thans weer het luttele bedrag van ongeveer 30 cent per halve kilo. Hierbij houde men in het oog, dat men geen geld in handen krijgt, doch met manufacturen wordt betaald, welke men met contant geld veel goedkoper, mis- schien wel voor de helft kan bekomen. Om de opbrengst van de wol behoeft de boer dan ook geen schapen te houden.’

De wol moet nog voor de hooiing naar de opkoper. De schapenhouder haast zich met zijn ega, dikwijls vergezeld van een paar spruiten, naar de koopman. Moeder de vrouw moet bij de afleve- ring tegenwoordig zijn. Weken te voren kan men al horen: “Als we de wol wegbrengen, krijgt onz’Geert een nieuwe broek. Jantje een nieuwe jurk,” enz. Het gaat met de verkoop van de wol zoals het vroeger met die van de boter ging, ’t is ruilhandel. Lange tijd te voren worden al inkopen gedaan, die met de wol vereffend zullen worden en als dan de afrekening nog wat meevalt, wordt er nog een en ander bijgekocht.

Uit: C. van Dijk, Aold Neis, aflevering 10, september 2000

36 Historische Vereniging Carspel Oderen De grote stille heide als enorme schapenweide

Een ansichtkaart met Tienus Kaspers en zijn kudde, gefoto- grafeerd in 2003 door Boudewijn Benting. (Collectie R. Hoving)

minste; pas toen de heideontginningen op zo op de zenuwen dat zij in nevelflarden gang kwamen, werd het anders. die voorbij trokken onder het vale licht van Zo was dus de heide ontstaan: intensief de maan, zwevende vrouwenfiguren gebruik van de grond putte de bodem uit, meenden te herkennen. Deze witte wie- waardoor er op den duur alleen maar ven, die overigens niet kwaadaardig van heide wilde groeien. De menselijke in- karakter waren, huisden volgens het volks- vloed leidde uiteindelijk door het inzetten geloof in jeneverbessen. Deze struik, in van steeds grotere schaapskudden rond het Drents dambeern, behoort tot het cul- 1850 tot een landschap dat bestond uit tuurhistorisch erfgoed van Drenthe. Enige onafzienbare heidevelden, zoals tussen zorg hieromtrent is op zijn plaats, omdat Valthe, Odoorn en Exloo. Door het af- de struik zich niet of nauwelijks nog lijkt plaggen van de heide kwam het zand bloot voort te planten. Alles over de jeneverbes te liggen en ontstonden er zandverstui- staat te lezen in het hierboven al aange- vingen. Uit dit alles blijkt dat de heide geen haalde boek van Jan van Ginkel. natuurlijk landschap was, wat veel men- Dwaallichten, moordverhalen, geruchten sen denken, maar een cultuurlandschap, over grouwelicke reusen: de heide heeft ontstaan door menselijke bemoeienis. altijd de fantasie van de mensen geprik- keld. Ook kunstenaars kwamen er graag. Wolvenjacht In Spitwa(a)rk 2002/3 besteedde Roel De heide is altijd een bron geweest van Sanders in het artikel ‘Schilders en teke- sagen en legenden. De mooiste is wellicht naars in Exloo rond 1900’ hieraan uitvoe- die van de witte wieven. De eindeloze rig aandacht. Kunstenaars die graag naar vlakte, waar het bij nacht en ontij inder- Drenthe, in dit geval dus Exloo kwamen, daad onherbergzaam en bepaald grieze- waren onder anderen Julius Jacobus van lig geweest moet zijn, werkte de mensen de Sande Bakhuijzen, Willem Roelofs,

12e jaargang - nummer 3 - september 2010 37 Lodewijk Mulder, Jo Metelerkamp, Marie Scheper met schapen, eind jaren dertig bij de spoorbaan aan de Cremers en Phieke van den Wall Bake. Ze Buinerweg. Rechts op de foto is de woning van het gezin van Pieter lieten zich inspireren door het landschap Hulshof en Willemtien Hulshof-Hof te zien. De twee kinderen op het weggetje tussen de Buinerstraat en de spoorlijn zijn Egge en Willem rond Exloo. Dit gevoegd bij het gegeven Hulshof. Helemaal rechts is de zuivelfabriek te zien. Op de achtergrond dat het rustige Drenthe een aangename is het station afgebeeld. (Gemeentearchief Borger-Odoorn) wijkplaats was voor het drukke kunstleven in het westen van het land, deed de schil- Zweeloo, Dalen-Oosterhesselen, Coe- ders steeds weer naar d’Olde Lantschap vorden en Schoonebeek. De mannen kwa- terugkeren. Zij waren in het oog sprin- men bijeen, namen hun posten in en trok- gende figuren, over wie uiteraard veel ken op naar het baken dat was opgericht gesproken zal zijn door de dorpsgenoten. in het midden van het Bargerveen. Uit Ploegen. Ook het verhaal van de laatste wolvenjacht Rond Hunze en Hondsrug: ‘Op een gege- (Collectie in de regio werd nog vaak verteld in het ven moment kwam de wolf in het vizier. B.J. Mensingh) kerspel Odoorn. In september 1765 vorm- de het landschap van het dingspil Zuiden- veld het decor voor een echte wolvenjacht, een van de allerlaatste van de provincie. Zo´n jacht was een spektakel zonder weerga. Mannen uit aangrenzende schult- ambten (het rechtsgebied van de schulte, de voorloper van de burgemeester) trok- ken samen op om het ondier te doden. Ze waren verdeeld in rotten, dorpsgenoten bij elkaar en aangevoerd door de eigen schulte. In een aaneengesloten linie kam- den de mannen de heide uit, in de richting van een baken. Zo ook die gedenkwaar- dige dag in september 1765. Er was een gerucht verspreid dat een wolf de schaaps- kudde van Emmen had aangevallen. On- middellijk schreef het Landschapsbestuur een wolvenjacht uit voor de schultambten van Emmen-Odoorn-Roswinkel, Sleen,

38 Historische Vereniging Carspel Oderen De grote stille heide als enorme schapenweide

Scheper Jan Eding (1979) tijdens de jaarlijkse Scheperswandel- tocht. (Gemeentearchief Borger-Odoorn)

De mannen uit Emmen losten enkele scho- paarden, later zelfs met stoomlocomobie- ten, maar ze misten. Nu grepen de buren len. Vooral na 1920 werd veel heide ont- van Exloo hun kans en zij doodden het gonnen in het kader van de werkverschaf- dier. Tot ongenoegen van de Emmenaren fing (Encyclopedie van Drenthe). eisten zij daarna de dode wolf en de eer Al met al verdween ook de heide uit de voor zich op. Dominee Witsenborg uit voormalige gemeente Odoorn, op enkele Emmen verhitte de gemoederen met de restanten na. Het waren aanvankelijk woorden: Zoo jongens hout vast, weij wil- vooral kleinere, particuliere ontginningen len de wolf hebben en als het an ’t slaan waarbij nieuwe boerenbedrijven ontston- gaat, dan weert U. Rake klappen vielen, den. Ook werden op uitgestrekte percelen waarbij Emmen aan het langste eind trok. ontgonnen heide staatsbossen aangelegd. Een poging om de wolf via gerechtelijke Ze zijn te vinden van Gieten tot en met weg terug te vorderen was tot mislukken Odoorn. Ook particulieren deden aan gedoemd, aangezien zelfs een rechter van bosbouw; de familie Duintjer bijvoorbeeld de Etstoel zich had laten verleiden om aan die tussen Odoorn en Ees rond 1910 ruim het gevecht deel te nemen….’ 120 hectare aanlegde. Dit was in kort bestek de opkomst, bloei Kali en slakkenmeel en ondergang van de heide. Wat er nog De uitvinding van de kunstmest luidde het over is, moet zorgvuldig worden beheerd. einde in van de uitgestrekte heidevelden. Daarin speelt ook de schaapskudde van Schapenmest was niet meer nodig en daar- Exloo een belangrijke rol. mee werden de schapen zelf ook overbo- dig. Bovendien werd het nu mogelijk om de heide te ontginnen. Dankzij de kunst- mest kon zelfs de arme, uitgemergelde Noten heide worden ontgonnen tot bruikbare 1 Deze foto prijkt in 2002/3 op de voorkant landbouwgrond, zowel akker- als groen- van Spitwa(a)rk. land. De kunstmest bereikte rond 1880 2 Overigens staat vast dat de laatste wolf in e Drenthe; aanvankelijk ging het vooral om Drenthe eind 18 eeuw in het zogenaamde Meerbos in Weerdinge is gesignaleerd. In kali en slakkenmeel, later nam het gebruik 1879 is in het Brabantse Heeze de laat- van stikstof een hoge vlucht. De heide ste wolf gezien. De laatste keer dat een werd puur op handkracht ontgonnen, wolf in Nederland werd gedood, was in maar ook wel met behulp van ossen en 1881 in het Branbantse Helvoirt.

12e jaargang - nummer 3 - september 2010 39