Monument integrale visie in Balans op de Monument in BalansMonument

2 In h o u d Monument integrale visie in Balans op de Afsluitdijk

Samenvatting 5

1 Inleiding 17 2 Kleur bekennen 19 3 Visie 21 3.1 Een Wereldlandschap 21 3.2 Dijk als duurzame drager voor gebiedsontwikkeling 25 3.3 Een dijk van een monument 39 3.4 Koppen en Kunstwerken 45 4 Haalbaar en Betaalbaar 59 4.1 Technische en economische haalbaarheid 59 4.2 Financiële haalbaarheid 59 4.3 Draagvlak 65 4.4 Flexibiliteit en adaptief vermogen 67 5 Vervolgproces 69 5.1 Het Kabinetsbesluit 69 5.2 Publiek-publieke samenwerking 71 5.3 Publiek-private samenwerking 73 6 Colofon 75 Monument in BalansMonument Deskundigenpanel 75 Gebiedsbijeenkomsten 75 3 Experts 77 Consortium 77 7 Literatuur 79 Monument in BalansMonument

4 SAMENVATTING Onze belofte Met trots en genoegen presenteren wij u onze visie: de Afsluit- Er is ambitie en focus nodig om de dijk veilig te maken en opnieuw dijk in een Wereldlandschap! Een uniek stukje Nederlandse kust- op de kaart te zetten. Om van een achterkant weer een voorkant lijn waar de geschiedenis van de strijd tegen het water zichtbaar te maken. En om van het monument uit het verleden weer een wordt. Een landschap van internationaal niveau dat beleefd kan monument van de toekomst te maken. Een plek waar Nederland worden toeristen. Daar laat Nederland zien waar zij goed in is; aan de wereld kan laten zien wat wij konden én kunnen. Waar we technische hoogstandjes, innovatie, duurzame energie en water- tot 2100 veilig zijn voor het water. En waar de wereldtoeristen technologie. het unieke contrast tussen natuurlijke en gemaakte landschap- pen, tussen geschiedenis en toekomst kunnen beleven. De belangrijkste ingrediënten voor het Wereldlandschap zijn aan- wezig. De Afsluitdijk zelf, als uniek waterstaatkundig bouwwerk, Wij zien drie essentiële randvoorwaarden om dat succesvol te maar ook de Marinestad Den Helder en oude havenstad Harlin- kunnen doen: gen. Het voormalige eiland Wieringen en het Friese terpenland- 1. Maak van de dijk geen kerstboom schap. En typisch Hollandse attracties zoals de bruine vloot en de 2. Koppel de dijk aan de landschappen porseleinfabriek van Tichelaar. 3. Toon ambitie. Toeristen weten het gebied dan ook te vinden. Maar eigenlijk is er nauwelijks iets te beleven. De dijk is sleets geworden. Het ver- Met andere woorden: Kleur bekennen! haal van Nederland komt nauwelijks over. Ook de relatie tussen dijk en achterland (de halters) is verslapt. De Afsluitdijk en de zeedijk langs de waddenkust zijn aan de ‘achterkant’ van Fries- land en Noord-Holland komen te liggen. Zowel in als Noord-Holland is de verpaupering zichtbaar. De dijk lijkt nergens bij te horen, los te liggen in het landschap. En dat is zonde. Want de dijk is uniek en mag gezien worden. Nu al, maar na een fikse opknapbeurt zeer zeker. Monument in BalansMonument

5 Eiland van innovatie Monument in BalansMonument

6 1. Geen kerstboom 2. De dijk én de halters 3. Ambitie Wij zorgen in onze visie voor samenhang tussen het verleden Ook zorgen we voor samenhang tussen de opgaven en kansen Wij gaan voor een absoluut veilige dijk, voor een Wereldland- en de toekomst, door het DNA van de dijk, de identiteit en de voor de dijk en die van de beide regio’s die door de dijk verbonden schap, een energieproducerende dijk, verbetering van de dyna- kernkwaliteit als inspiratie te gebruiken en te versterken. De zijn (de halters). De ontwikkelingen op de dijk zijn van invloed op miek van het ecologische systeem, voor nieuwe exportproducten rechtheid, weidsheid, het ritme op de dijk en het contrast tussen de economie, ecologie en leefbaarheid van de halters. Het storm- op het gebied van watertechnologie en duurzame energie én voor gemaakt en natuurlijk vormen voor ons de kernkwaliteiten van schild op de dijk is een robuuste en flexibele maar ook een relatief een integraal proces met Rijk, regio’s en markt. Dat is ambitieus de dijk. De keuzes die wij hebben gemaakt dragen bij aan die kwa- goedkopere oplossing voor het garanderen van de veiligheid en en realistisch tegelijk, want de basisvoorwaarden zijn aanwezig liteiten en zorgen ervoor dat de dijk geen kerstboom wordt. Op blijft er geld over om te investeren in de beide regio’s. Voor het en we blijven binnen het al gereserveerde budget voor de basis- die manier wordt de dijk ontwikkeld met respect voor zijn huidige versterken van de economie, een forse ecologische impuls en leef- veiligheid. Door integraal en vanuit één wenkend perspectief te kwaliteit. bare dorpen. Wij laten zien dat die integrale aanpak een positief werken komen we met concrete voorstellen voor kleine en grote effect heeft. De dijk kan de halters versterken, maar de halters stappen nu en in de toekomst op het gebied van veiligheid, na- versterken ook de aantrekkingskracht van de dijk door uitbrei- tuur, duurzame energie, economie en leefbaarheid. En we kun- ding van de verblijfs- en belevingsmogelijkheden. Zo ontstaat er nen - bij wijze van spreken - morgen beginnen! weer samenhang tussen de dijk en de halters en kan het gebied uitgroeien tot een duurzame regio met een hoge ruimtelijke kwa- liteit: een Wereldlandschap. Monument in BalansMonument

7 Monument in BalansMonument

8 Wat doen we op de dijk? Om aan de basisfunctionaliteit te voldoen kiezen wij voor het Breezanddijk moet het middelpunt worden van het Wereldland- plaatsen van een stormschild op de huidige dijk. Een betonnen schap en de dijk. Breezanddijk wordt daarom omgevormd tot constructie, die als een gekromde boog over de volledige lengte een Eiland van Innovatie. Op het Eiland van Innovatie komt een van de dijk loopt, die de golfoploop tegengaat en voldoet aan de Duurzaamheidscentrum en proefopstellingen voor de Blue ener- Huidig profiel veiligheidseisen voor 2100. Het stormschild past bij het water- gycentrale en andere vormen van duurzame energie. Als blijkt dat staatkundige karakter van de dijk, versterkt het gevoel van recht- de nieuwe methoden op grotere schaal toegepast kunnen worden, heid, weidsheid en contrast en is bovendien fors goedkoper dan kan de techniek uitgerold worden op de dijk of in de halters. Beide andere door ons onderzochte oplossingen. regio’s hebben grote ambities op het gebied van duurzame ener-

gie. Het Eiland van Innovatie wordt het kenniscentrum van waar- Stormschild Om de doorstroming van weg- en waterverkeer te verbeteren kie- uit aan die ambities wordt gewerkt. De toepassingen van duur- zen we voor 2 naviducten. Eén bij het Wieringerrandmeer en één zame energie zelf hoeven niet allemaal op de dijk. Alleen als de in de knik van de dijk. Dit laatste naviduct wordt gekoppeld aan dijk de meest geëigende plek is met de beste randvoorwaarden. een nieuw spuicomplex én er wordt ruimte gereserveerd voor een Blue energy, zonne-energie en stromingsenergie passen bij de Plint 21e eeuw Blue energycentrale. De schutsluizen in het nieuwe naviduct zul- dijk. Windenergie in de huidige vorm niet. De molens verstoren len groter en dieper worden uitgevoerd dan de huidige schutsluis teveel de kernkwaliteiten van de dijk. Voor windenergie kijken bij , als capaciteitsuitbreiding voor de scheep- we daarom naar de halters. Wij zien daarbij mogelijkheden in de vaart vanuit Makkum en de haven van Harlingen. Wieringermeer. De Afsluitdijk en de halters kunnen op termijn de hele regio van duurzame elektriciteit voorzien. De huidige schutsluis bij Kornwerderzand wordt een vispassage, Het Duurzaamheidscentrum en de proeftuin voor duurzame waarbij de oude spuisluis bij hoog peil gebruikt wordt om een lok- energie vormen niet alleen een kenniscentrum, maar ook een stroom te creëren, die de vis weer naar het IJsselmeer lokt. De toeristische attractie van formaat. Hier kan Nederland laten zien vissterfte kan door deze oplossing, in combinatie met de brakke waar wij goed in zijn: innovatie, watermanagement, watertechno- zones, sterk teruggedrongen worden. De nieuwe brakke zone in logie en nieuwe toepassingen voor duurzame energie. Voor de we- het IJsselmeer voor een forse impuls in natuurwaarden, zonder reldtoerist is het Eiland van Innovatie een recreatieve steppings- dat de zoetwatervoorraad in gevaar komt. tone in het Wereldlandschap. Maar ook voor de waterrecreant en de waddengasten is het Eiland van Innovatie een aantrekkelijke slechtweervoorziening en pleisterplaats op de dijk. Monument in BalansMonument

9 Monument in BalansMonument

10 Als de proefopstelling van de Blue energycentrale op het Eiland Wij gaan in onze visie voorlopig uit van een ligging van de Blue Door de stabiele zoet-zoutovergang in de Waddenzee wordt te- van Innovatie een succes blijkt, kan bij het naviduct een volwaar- energycentrale ten westen van de nieuwe sluis, zodat het brakke vens de zoute kwel in het landbouwgebied ten zuiden van Har- dige Blue energycentrale gebouwd worden. Deze centrale zorgt restwater uit de Blue energycentrale direct geloosd kan worden in lingen teruggedrongen. Het brakwatergebied kan verder gevoed ervoor dat de dijk energieproducent wordt voor de beide regio’s. de Waddenzee. Hierdoor ontstaat voor de kust van Harlingen een worden door in de Waddendijk inlaten te maken die zoet water Windenergie op de koppen van de dijk, getijdenturbines, zonne- uniek brakwatergebied. Een mooi voorbeeld van synergie. Of de spuien op de Waddenzee. In combinatie met vistrappen wordt energie en de Blue energycentrale samen zorgen in 2050 voor centrale aan de Waddenkant of de IJsselmeerkant van de Afsluit- ook hier de ecologische relatie tussen zee en land hersteld. 100% duurzame opwekking van de elektriciteitsbehoefte in de dijk komt, is nog niet te zeggen. Voordeel van de Waddenzeekant Ook ten zuiden van de dijk, in het gebied tussen Makkum en regio. van de dijk is dat het uitzicht op het beschermde dorpsgezicht Kornwerderzand wordt een stabiel brakwatergebied gecreëerd. van Kornwerderzand niet wordt aangetast en er geen risico’s wor- Door strekdammen in de vorm van drempels aan te leggen vanaf den gelopen ten aanzien van zoutwaterinlaat in het IJsselmeer. Kornwerderzand naar Makkum wordt voorkomen dat het brakke Nadeel van de locatie in de Waddenzee is de bescherming van de water de zoetwatervoorrad van het IJsselmeer aantast. De na- fabriek bij hoog water en de Natura 2000-wetgeving. In de testfa- tuurwaarden in de Makkumer Noordwaard kunnen zo verder se van de Blue energycentrale zal daarom opnieuw naar de meest versterkt worden. geschikte locatie gekeken moeten worden. De beide brakke kweldergebieden vormen een zachtere kust, die zorgt voor een sterkere ecologische binding tussen land en zee. Een volgende stap in de evolutie van afgesneden zeearmen. Monument in BalansMonument

11 Monument in BalansMonument

12 Wat doen we in ‘de halters’ De gebieden aan de koppen van de dijk, de haltergebieden, kun- De visserij die door de strengere natuurwetgeving in het nauw is se Merengebied een watersportcentrum van formaat. Versterken nen wel een impuls gebruiken. De leefbaarheid in de kleine dor- gekomen kan worden omgevormd naar een duurzame visserijsec- van de terpenstructuur en het verzachten van de overgangen pen staat onder druk, er is behoefte aan een economische impuls tor die past in haar omgeving en wiens kennis en expertise van tussen zoet en zoet in de Friese kust kunnen het landschap haar en de gebieden zijn verrommeld en op plekken zelfs verpauperd. duurzame vangst- en teeltmethoden wereldwijd wordt toegepast. oude glorie teruggeven. Door het opknappen van verpauperde ge- Het gebied is een achterkant geworden. Wij hebben de ambitie Op die manier kan de sector op Wieringen behouden blijven. Het bieden en kleinschalige woonimpulsen wordt de leefbaarheid in om van de halters weer de voorkant van het Wereldlandschap te uitgestrekte en open landschap van de Wieringermeer zien we als de kleine Friese dorpen versterkt. Het opnieuw inrichten van het maken. een ideale plaats voor de plaatsing van grote windmolens. Verder gebied bij het dijkdorp Zurich, met een buitendijkse polder, heeft In de halters werken we vanuit de eigen identiteit van de regio’s zien wij in de Kop van Noord-Holland kansen voor een sociaal- daarbij prioriteit. Dit moet weer een echte poort van Friesland toe naar het gezamenlijke perspectief van het Wereldlandschap. economische impuls, door met name de bereikbaarheid te verbe- worden. In de dorpen kunnen kleinschalige overnachtingsmoge- Er wordt aangesloten bij de al lopende initiatieven en projecten teren, de kenniseconomie (offshore, visserij en marine, maritiem lijkheden voor de wereldtoerist ontwikkeld worden. uit de regio’s, maar het ontwikkelperspectief voor het Wereld- en milieutechnologie) te versterken en recreatie en toerisme te landschap moet het afwegingskader vormen om de samenhang bevorderen. te garanderen. Als je over de Afsluitdijk bij Zurich Friesland binnenkomt en je Wieringen was en wordt weer een -eiland. In de weidse bent het verrommelde gebied rond het restaurant van Zurich polder ligt een kleinschalig landschap, met een eigen geschiedenis, voorbij, herken je het typisch Friese landschap van weidse groene een sterke sociale cohesie en een ‘eigen economie’ vanuit de vis- vergezichten en kleine dorpjes in het open land, de groene dij- serij. Wieringen is in de eigen beleving altijd een eiland gebleven. ken, de oude terpen en de belofte van de meren. Het water hoort Niet voor niets hechten zij aan de uitspraak ‘op’ Wieringen. Het bij Friesland en Friesland hoort aan het water. Wij willen de ver- eiland-profiel wordt door de aanleg van het Wieringerrandmeer bondenheid tussen land en water versterken. Door de nautische al versterkt. Maar door infrastructurele barrières te slechten, het economie een impuls te geven en door de dorpen weer aan de dijk landschap terug te brengen in oude staat en door de recreatieve te koppelen. Door een nieuwe sluis in de Afsluitdijk kunnen de economie te versterken kan dit profiel verstevigd worden. Daar- Haven van Harlingen en de jachtbouw in Makkum zich verder voor zijn wel keuzes nodig. De identiteit van het landschap en de ontwikkelen. Door een nieuwe vaarverbinding van Makkum naar cultuurhistorie moeten leidend worden in alle beslissingen die op de en het herstel van voormalige meren, worden de mo- Wieringen genomen worden. Bouwen in eilandstijl, omschakeling gelijkheden voor watersport verder uitgebreid. Makkum wordt naar beheerslandbouw en zeker geen nieuwe bedrijventerreinen. door haar ligging op de grens van IJsselmeer, Waddenzee en Frie- Monument in BalansMonument

13 Monument in BalansMonument

14 Kleur bekennen! Onze visie biedt een samenhangend pakket van maatregelen die uiteindelijk leiden tot een Wereldlandschap waar Nederland trots op kan zijn. Door de ruimtelijke kwaliteit en identiteit van de dijk te herkennen en benoemen. En door de samenhang tussen dijk en halters te erkennen. Alleen door kleur te bekennen kan een visie ontstaan die een basis biedt voor samenhang en samenwerking.

Wij adviseren het kabinet een integrale structuurvisie op te stel- len voor de Afsluitdijk én beide halters. Deze structuurvisie moet het gezamenlijke ontwikkelingsperspectief gaan vormen voor Rijk en regio’s voor de ontwikkelingen tot ca. 2030. Om inzicht te geven in de gewenste ontwikkelingen voor de periode daarna - en te voorkomen dat toekomstige ontwikkelingen worden geblok- keerd door keuze voor de korte termijn - adviseren we om voor de periode na 2030 een verkenning uit te voeren.

Om eind 2009 met een gedragen structuurvisie te komen advise- ren wij het kabinet zo snel mogelijk kleur te bekennen. En door uw ambities neer te leggen. Wij zijn gegaan voor een energiepro- ducerende dijk en een Wereldlandschap. Natuurlijk realiseren we die ambities niet binnen 10 jaar. Maar we beginnen ook niet bij nul, want de regio’s zijn al actief met hun opgaven en ambities aan de slag. Maak gebruik van die energie en laat de investeringen in de dijk de motor zijn achter een gezamenlijke gebiedsontwik- keling!

Monument in BalansMonument

15 Monument in BalansMonument

16 1 Inleiding

De Afsluitdijk. Een icoon van de Nederlandse waterstaatkundige In deze integrale visie zoeken we allereerst naar realistische en geschiedenis. Een voorbeeld voor de wijze waarop Nederland al haalbare oplossingen voor de veiligheid en klimaatbestendigheid eeuwen de strijd aan gaat met het water. Een voorbeeld ook van van de dijk. Haalbaarheid is in deze tijd van gebiedsontwikkeling de ‘maakbaarheid’ van het landschap. Een technisch hoogstandje. en publiek-private samenwerking meer dan een kwestie van re- Een omvangrijk en ingewikkeld project. Een uitdaging om nieuwe kenen en tekenen. Het is een kwestie van een gedeeld beeld over technologie en kennis toe te passen. hetgeen moet, hetgeen kan en hetgeen we willen met de dijk. Nu 75-jaar later zoeken Rijk en provincies naar een integrale We zoeken naar een koppeling van maatregelen op het gebied van visie op de Afsluitdijk. De Afsluitdijk opnieuw als project, maar veilig waterbeheer met andere maatschappelijke vraagstukken als nadrukkelijk óók als proces. De betrokkenheid van de maatschap- energiewinning, recreatie en natuurontwikkeling. En we kijken pij bij dit type projecten is groter geworden. We zoeken integrale daarbij verder dan de dijk alleen. Ook in regio’s die de dijk ver- oplossingen en publiek-private samenwerking. Door deze aanpak bindt liggen opgaven en vooral kansen om tot een kwaliteitsim- kunnen we van de Afsluitdijk opnieuw een icoon maken. Niet al- puls te komen. Naast technisch haalbare oplossingen zoeken we leen als voorbeeld van Neerlands kunnen op waterstaatkundig dus ook naar draagvlak en ruimtelijke kwaliteit. Een zoektocht gebied, maar ook als voorbeeld voor een nieuwe planningstradi- naar balans. Balans tussen de verschillende ruimtevragers. Balans tie, waarin publiek, privaat en particuliere partijen elkaar weten tussen de cultuurhistorische waarde van de dijk en innovatieve te vinden en versterken. nieuwe plannen.

In de visie die voor u ligt hebben wij balans gevonden. Met be- houd van de karakteristieke architectonische en landschappelijke waarden van de dijk, ligt er een visie die van de dijk een icoon voor de toekomst kan maken. Een landmark op zich. Door op voor- hand kleur te bekennen en de kwaliteiten die we willen behouden centraal te stellen, zijn we tot een visie gekomen waarin - met be- houd van het goede uit het verleden- ruimte is voor vernieuwing en duurzame verbetering.

Monument in BalansMonument

17 1. De dijk als wereldlandschap 2. De dijk: tussen twee 3. De dijk als waterscheiding 4. Rechtheid, weidsheid , ritme 5. Icoon van maakbaarheid én De Afsluitdijk is méér dan een water- landschappen De dijk is aangelegd in een tijd dat be- en contrast duurzaamheid staatkundig kunstwerk dat het achter- De dijk is een dam. Een verbinding tus- scherming tegen de zee voorop stond. De beleving van de dijk begint pas echt De Afsluitdijk stamt uit een tijd van land beschermt tegen de zee. En het is sen twee landschappen. De dijk zelf is De harde scheiding tussen zee en achter- na Kornwerderzand, na de knik. In het maakbaarheidsdenken. Zee werd land, méér dan een verbindingsweg tussen een functioneel object. Wonen, natuur, land gaf een veilig gevoel. De gevolgen gebied tussen de sluizen staat bij ons zout werd zoet en de techniek stond Noord-Holland en Friesland. De Afsluit- verblijfsrecreatie en bijvoorbeeld kunst voor natuur, landschap en bijvoorbeeld rechtheid, weidsheid en het ritme van voor niets. De dijk is voor ons een icoon dijk is een icoon voor Neerlands kunnen zijn functioneel niet aan de dijk gebon- de visserij waren ondergeschikt. Ook de dijk centraal. Het ritme van de dijk van dit typisch Hollandse maakbaar- van de vorige eeuw. Een icoon van het den en zouden in onze visie dan ook niet nu is de veiligheid in het geding. De dijk wordt bepaald door de vaste ijkpunten heidsdenken. Stoer en sterk. Een ge- maakbaarheidsdenken en de strijd te- verder ontwikkeld moeten worden op de voldoet niet meer aan de veiligheidsei- op de dijk: Kornwerderzand, Breezand- denkteken uit de vorige eeuw. De keuze gen het water. De Afsluitdijk vormt de dijk. Wonen, verblijfsrecreatie en natuur sen voor de komende eeuw. Maar tegen- dijk, het Monument en de sluizen bij voor veiligheid die 75 jaar geleden werd poort naar Friesland, maar ook het be- horen thuis in landschappen. Door ze in woordig kijken we breder dan veiligheid . Deze momenten van aflei- gemaakt heeft geleid tot een enorme gin van het Waddengebied. Nu Wierin- de halters een plek te geven, kunnen ze alleen. We vinden de harde scheiding ding verrassen je bij de reis over de dijk. achteruitgang van natuurwaarden. Het gen weer een eiland wordt, wordt deze een bijdrage leveren aan het versterken tussen zout en zoet vanuit ecologisch Ook het contrast tussen zout en zoet, estuariene karakter van het IJsselmeer binding met het waddengebied alleen van de economie, leefbaarheid en land- oogpunt ongewenst. Ook de belangen tussen een natuurlijk en een gemaakt is verdwenen. Inmiddels hebben wij maar groter en kan de kop van Noord- schappelijke kwaliteit in de halters. Ook van het wegverkeer en het scheepvaart- landschap bepaalt mede de kwaliteit manieren gevonden om de veiligheid Holland haar verloren landschappelijke voor de functie duurzame energie kijken verkeer wegen mee; de waterscheidende van de dijk. We kiezen er voor de recht- te garanderen, maar ook de natuur- identiteit herstellen. we kritisch naar de functionele betrok- functie zorgt immers voor oponthoud. heid, weidsheid, schaal en contrast niet waarden te versterken. Brakke zones, Voor het waddengebied is de Werelderf- kenheid bij de dijk en zoeken wij ook Toch kiezen wij er in onze visie voor de te doorbreken, maar juist te versterken. kwelderontwikkeling en nieuwe zoet- goedstatus aangevraagd. De Afsluitdijk naar mogelijkheden in de halters. dijk dé waterscheiding te laten blijven De huidige mo(nu)menten op de dijk waterbekkens kunnen een enorme im- kan daar niet los van worden gezien. Op deze manier geeft de dijk een impuls en de veiligheid leidend te laten zijn in blijven het ritme op de dijk bepalen. puls betekenen voor de natuur. De dijk Nu al is de Afsluitdijk een toeristische in de beide halters. al onze keuzes. Uit het rapport Veerman Deze mo(nu)menten moeten voor alle wordt op die manier niet de plek waar de trekpleister. Wij willen van het gebied blijkt immers dat op het gebied van vei- gebruikersgroepen van de dijk beleef- natuurwaarden eindigen, maar juist de opnieuw een Wereldlandschap maken. ligheid opnieuw grote uitdagingen te momenten worden. plek waar de natuur een impuls krijgt. verwachten zijn. Daarnaast is de identi- Ook de ambitie om van de dijk een duur- teit van de dijk als waterscheiding cru- zame energie producent te maken, laat ciaal voor de cultuurhistorische waarde zien dat maakbaarheid en duurzaam- van de dijk. Binnen dat uitgangspunt heid hand in hand gaan. zijn wij op zoek naar eigentijdse oplos- singen die ook recht doen aan de belan- gen van natuur en landschap, economie en leefbaarheid. Duurzame oplossingen Monument in BalansMonument dus.

18 2 Kleur Bekennen

De dijk is een uniek monument van de Nederlandse waterstaat- Wij zijn op zoek gegaan naar die elementen die de kwaliteit van kundige geschiedenis. De Afsluitdijk trekt dan ook bezoekers van- de dijk bepalen. Door het DNA van de dijk te bepalen. En op basis uit de hele wereld. De roep om de dijk te houden zoals hij is wordt van die analyse ‘kleur te bekennen’. Het DNA van de dijk bevat de sterker. Hoe meer innovatieve plannen er zijn voor de dijk, hoe kernkwaliteiten van de dijk waarbinnen we naar oplossingen zoe- ‘mooier’ de huidige dijk in de ogen van sommige mensen wordt. ken voor de veiligheid, klimaatbestendigheid, waterhuishouding Maar we moeten reeël zijn: de dijk is sleets geworden. De beleving en andere opgaven en ambities voor de dijk én de halters. Met dit van de openheid, weidsheid en de maakbaarheid zijn nog steeds ruimtelijk kader ‘beperken’ we ons zelf in de kansen en oplossin- prachtig, maar met name de mo(nu)menten op de dijk zijn ver- gen die mogelijk zijn. Maar door de beperking zorgen we voor ba- ouderd en weinig aantrekkelijk voor recreanten. Ook mist de dijk lans tussen de kwaliteiten uit het verleden en de kwaliteiten voor het contact met het omliggende landschap. Zurich is vanaf de dijk de toekomt. En zien we nieuwe kansen voor duurzame ontwik- nauwelijks zichtbaar en ook Den Oever wordt grotendeels aan het kelingen op de dijk en in de halters. Op het gebied van veiligheid zicht onttrokken. De hele dijk van Den Helder tot Harlingen is en mobiliteit, maar ook op het gebied van leefbaarheid en ruimte- een achterkant van het landschap geworden. Het hoort niet echt lijke kwaliteit. Zo komen we tot een monument in balans. bij Friesland, maar ook niet echt bij Noord-Holland.

Wij kiezen er voor om van de dijk geen kerstboom te maken. Maar we kiezen er ook voor om de huidige dijk niet heilig te verklaren. Er liggen opgaven voor de dijk. We willen de kwaliteit van de dijk en de halters versterken. Niet alleen op het gebied van veiligheid en klimaatbestendigheid, maar óók op het gebied van ruimtelijke kwaliteit. Monument in BalansMonument

19 Onze visie op de Afsluitdijk bestaat uit vier schaalniveaus. Het hoogste schaalniveau, de dijk en de halters als onderdeel van een wereldlandschap, de dijk als duurzame drager voor ge- biedsontwikkeling, de gekozen oplossingen voor de dijk zelf en de koppen Den Oever en Zurich en de vormgeving van de kunstwerken op de dijk. Monument in BalansMonument

20 3 Visie

3.1 Een Wereldlandschap De Afsluitdijk is een uniek stukje van de Nederlandse kustlijn. De geschiedenis van Wieringen als Zuiderzee-eiland en het Friese Bij Den Helder gaat het landschap van duinen over in een land- terpenlandschap kunnen beleefbaar worden gemaakt. Door her- schap van dijken en dammen. Een landschap van eilanden en stel van het landschap en door informatie en educatie. estuarium. Hier begint het Waddengebied, dat van Den Helder Lely’s unieke monument in de Nederlandse strijd tegen het water tot Denemarken loopt. Hier werd door Lely van de zee een bin- kan in oude glorie hersteld worden. Duurzame energie en innova- nenmeer gemaakt. Van zout naar zoet, van water naar land. Lely’s tie als functies van de 21e eeuw toegevoegd aan de dijk. Zo kan kunstwerk trekt nog dagelijks mensen vanuit de hele wereld naar de dijk van een icoon uit het verleden, weer een icoon van de toe- dit unieke gebied . komst worden. Een plek waar Nederland trots op kan zijn.

Het gebied van Den Helder tot Harlingen kan zich de komende Om de internationale toerist, die ook nu al de Afsluitdijk komt decennia verder ontwikkelen als onderdeel van dat Wereldland- bezoeken, beter van dienst te zijn én langer vast te houden in schap. Een estuarium met internationale allure dat, in aanvulling het gebied, kunnen recreatieve attracties, arrangementen en op de Wadden als Werelderfgoedgebied, mensen vanuit de hele overnachtingsmogelijkheden ontwikkeld worden in het gebied wereld trekt om haar unieke landschappelijke kwaliteit, techni- van Den Helder tot Harlingen. Een Unesco Dijkenroute voor de sche hoogstandjes en voorbeeldfunctie op het gebied van duur- wereldtoerist. Een lint waarin cultuur, natuur, educatie en ver- zaamheid. maak op elkaar zijn afgestemd en een aantrekkelijk arrangement voor de wereldrecreant vormen. De Afsluitdijk kan zo bijdragen De Nederlandse strijd tegen het water vormt in dit landschap de aan een economische impuls in Friesland en de Kop van Noord- rode draad. In het gebied is te zien hoe wij hier in de afgelopen Holland. Beide gebieden hebben al plannen en projecten lopen op eeuwen mee om zijn gegaan. Een landschap van dijken, dammen het gebied van recreatie en toerisme. Maar door ook deze plannen en duinen. Een landschap van inpoldering en ontpoldering. Een meer te focussen op de wereldrecreant kan een uniek nieuw pro- landschap van zoete, zoute en brakke milieus. Maar ook een land- duct ontstaan. Het ontwikkelen van een huisstijl voor de dijk en schap waarin iets te beleven valt. Contrasten tussen een natuur- zijn omgeving moet eenheid brengen in het verhaal dat we willen lijke en gemaakte omgeving kunnen verder worden uitvergroot. vertellen en willen laten zien. Monument in BalansMonument

21 Monument in BalansMonument

22 Wereldlandschappen Concrete stappen om tot een Wereldlandschap te komen: De bekendste Wereldlandschappen zijn natuurlijk de Wereld- • een huisstijl ontwikkelen erfgoedgebieden van UNESCO. Aan een aantal van die gebieden • dijkroute aanleggen op de kruin van de dijk kunnen wij een voorbeeld nemen. • gastvrije poorten in beide provincies Aan Toscane, waar het ruimtelijk beleid in het teken staat van • organiseren van dagarrangementen het unieke landschap en het behoud daarvan, onder andere voor • ontwikkelen van de dorpen en plekken aan de dijk recreatie en toerisme. • toevoegen van een recreatieve trekpleister Aan Brugge, waar een Werelderfgoed-huisstijl werd ontwikkeld • scheiden van snel en langzaam verkeer op de dijk en in de voor de stad. halters Aan Parcs Canada, de nationale parken in Canada die uitblinken • promotie en marketing in hun eenduidige informatievoorziening aan bezoekers. • aanvragen status Werelderfgoed Aan Angkor Wat in Cambodje waar jaarlijks 2.000.000 bezoekers versteld staan van hetgeen de mens kan maken. Of aan Chichen Itza in Mexico waar voor iedere toerist een pas- send aanbod is gevonden door talloze verblijfsmogelijkheden. Monument in BalansMonument

23 Ontwikkelprofiel Noord-Holland Ontwikkelprofiel Friesland Voor Wieringen is dat het profiel van Zuiderzee-eiland. In het weidse polder Als je over de Afsluitdijk bij Zurich Friesland binnenkomt, herken je onmid- ligt opeens een leemhoogte, een eiland, met een eigen geschiedenis, een ster- dellijk het typisch Fries terpenlandschap met weidse groene vergezichten en ke sociale cohesie en een ‘eigen economie’ vanuit de visserij. Wieringen is in kleine dorpjes in het open land, de groene dijken, de oude terpen en de belofte de eigen beleving altijd een eiland gebleven. Niet voor niets hechten zij aan de van de meren. Het water hoort bij Friesland en Friesland hoort aan het water. uitspraak ‘op’ Wieringen. Wij willen de verbondenheid tussen land en water versterken. Door de nau- Het eiland-profiel wordt door de aanleg van het Wieringerrandmeer al ver- tische economie een impuls te geven en door de dorpen weer aan de dijk te sterkt. Maar door infrastructurele barrières te slechten, het landschap terug koppelen. Door een nieuwe sluis in de Afsluitdijk kunnen de Haven van Har- te brengen in oude staat en door de recreatieve economie te versterken kan dit lingen en de jachtbouw in Makkum zich verder ontwikkelen. Door een nieuwe profiel echt verstevigd worden. Daarvoor zijn wel keuzes nodig. Het landschap vaarverbinding van Makkum naar de Workum en het herstel van oude droog- en de cultuurhistorie moeten leidend worden in alle beslissingen die op Wie- gemalen meren, worden de mogelijkheden voor watersport verder uitgebreid. ringen genomen worden. Bouwen in eilandstijl, omschakeling naar beheers- Makkum wordt door haar ligging op de grens van IJsselmeer, Waddenzee en landbouw en zeker geen nieuwe bedrijventerreinen. De visserij die door de Friese Merengebied een watersportcentrum van formaat. Het verzachten van strengere natuurwetgeving in het nauw is gekomen kan worden omgevormd de overgangen tussen zoet en zout in de Friese kust kunnen het landschap naar een duurzame visserijsector die past in haar omgeving en wiens ken- haar oude glorie teruggeven. En door het opknappen van verpauperde gebie- nis en expertise van duurzame vangst- en teeltmethoden wereldwijd wordt den en kleinschalige woonimpulsen wordt de leefbaarheid in de Friese dorpen toegepast. Op die manier kan de sector op Wieringen behouden blijven. Het versterkt. contrast tussen het oude en nieuwe land wordt versterkt door windenergie in de Wieringermeer.

Infrastructurele opgaven voor Wieringen: Wieringen is nu een doorgangsplaats, maar moet in de toekomst een verblijfsplaats worden. De grootste obstakels daarbij zijn de A7 en de N99. Beide wegen dragen niet bij aan de zichtbaarheid en de identiteit van Wieringen. In tegendeel. De Rijksstraatweg N99, ooit levensader, is steeds meer een barrière tussen de twee delen van het eiland. De A7 raakt ter plaatse van Den Oever het eiland en maakt een optimale relatie met het IJsselmeer onmogelijk. Ook de eiland-beleving wordt hierdoor beperkt. Bovendien Monument in BalansMonument vormt de kruising van wegverkeer met scheepvaartverkeer een belemmering.

24 3.2 Dijk als duurzame drager voor gebieds- ontwikkeling De keuzes die gemaakt worden voor de dijk kunnen een impuls Door het opstellen van een gezamenlijke structuurvisie van Rijk zijn voor de economie, ecologie en leefbaarheid van de beide hal- en regio’s kan een gedeeld ontwikkelingsperspectief worden ge- ters. Essentieel is dat ontwikkelingen op de dijk de ontwikkelin- creëerd, waaraan vervolgens een uitvoeringsprogramma wordt gen in de halters versterken. Bijvoorbeeld door de ontsluiting te gehangen. Wij stellen voor daarbij onderscheid te maken tussen verbeteren, meer toeristen naar de regio te trekken en als proef- het programma voor de dijk en de programma’s voor de halters. tuin te fungeren voor nieuwe vormen van duurzame energie. An- Het programma voor de dijk zal immers grotendeels onder regie derzijds kunnen de ambities en ontwikkelingen in de halters ook van het Rijk tot stand moeten komen, terwijl de programma’s in de dijk versterken. Door overnachtingsmogelijkheden te bieden de halters aan kunnen sluiten bij al bestaande structuren in de en belevingsmomenten toe te voegen. beide halters, zoals het Ontwikkelbedrijf Noord-Holland Noord, het projectbureau Friese Meren, de Westergozone, Plattelânspro- Het is belangrijk dat beide halters complementair worden aan el- jecten en bijvoorbeeld subsidies en fondsen als het Waddenfonds, kaar, om afzonderlijk uit te kunnen blinken in hetgeen ze zijn en Leader en ILG. Een dergelijke aanpak werkt echter alleen als de gezamenlijk een onderdeel van het Wereldlandschap te vormen. gezamenlijke structuurvisie en sterke regie zorgt voor samen- Het Wereldlandschap als gedeeld einddoel, met de eigen identi- hang tussen de projecten op de dijk én in de halters. teit als leidraad. Monument in BalansMonument

25 Randvoorwaarden brakwatergebied De voorgestelde locatie voor het brakwatergebied is een ondiepe zone in het IJsselmeer die goed geïsoleerd kan worden. Er zijn na- melijk geen scheepvaartroutes en de bestaande schut- en spuisluis in dit gebied kunnen aangewend worden om de brakwaterzone te realiseren en in stand te houden. Bij het ontwerp van het brakwater- gebied hebben wij onszelf een drietal randvoorwaarden gesteld die ook gerealiseerd zijn:

1. Het brakwater moet beperkt blijven tot de vooraf gedefinieerde zone. Deze grens moet strikt gerespecteerd worden: het IJsselmeer doet dienst als zoetwaterreservoir voor een (groot) deel van Ne- derland; 2. Vissen moeten kunnen migreren van de Waddenzee naar het brakwatergebied en verder naar het IJsselmeer; 3. Door het vastleggen van een gecontroleerd spuiregime in dit brakwatergebied wordt het zoutgehalte gereguleerd. Monument in BalansMonument

26 Harde dijk, zachte kust De kop van Noord-Holland en Friesland maakt onderdeel uit van Aan de IJsselmeerkant kan in de ondiepe baai tussen Kornwer- de eilandenreeks langs de west-, oost- en noord Friese eilanden. derzand en Makkumer Noordwaard een geïsoleerde brakwater- De kustlijn is een reeks van estuariumbekkens zoals de voorma- zone gecreëerd worden om de ecologische waarden een nieuwe lige Zuiderzee, (de IJsseldelta), de voormalige Middelzee met de impuls te geven. Dit brakwatergebied heeft als doel te fungeren Marne, de voormalige Lauwerzee met de Lauwers, die tot in De- als overgangszone voor vismigratie en dient als basis voor ecolo- nemarken van grote internationale betekenis zijn. Dit type brak- gische ontwikkeling. Voor trekvissen als aal, fint, zalm, spiering, watersystemen zijn sterk dynamisch als gevolg van de afvoer van driedoornige stekelbaars en zeeforel. Biotopen als zeegrasvelden zoet naar zout water en de getijdenwerking. Deze systemen zijn krijgen weer een kans en de kraamkamerfunctie van het gebied zeer voedselrijk en daardoor bijzonder aantrekkelijk voor intrek voor platvissen wordt versterkt. Brakke soorten als zuiderzee- van vis en broedvogels en essentieel onderdeel van een duurzaam krab, steurgarnaal en snavelruppia zullen verschijnen en deze ecosysteem, vooral voor de instandhouding van soorten en het voedselrijkdom zal vervolgens weer vogels trekken. vergroten van de biodiversiteit. Het verbrakken van dit binnendijkse gebied sluit bovendien goed Maar de Afsluitdijk heeft de dynamiek en de kleur van deze estu- aan bij de ontwikkeling van zilte teelt waarmee aan Friese zijde ariumbekkens en de variatie aan inhammen afgedamd. Om de wordt geëxperimenteerd. Het brak maken van deze zone wordt dynamiek en soortenrijkdom van het estuariene landschap weer gerealiseerd door het inlaten van zout water door de huidige kleur te geven is het van belang de harde dijk van steen en klei in spui- en schutsluis. Om de zouttong binnendijks controleerbaar de halters te transformeren naar zachte groene kusten met na- te houden wordt de brakke zone afgebakend door een strekdam tuurlijke vooroevers. Een harde dijk, met zachte kusten. waarvan de kruin rond het waterpeil in het IJsselmeer ligt en wordt een gecontroleerd spuiregime vastgesteld. In de strekdam De Makkumer Waard en de Kooiwaard zijn botanische juweel- zullen enkele openingen gemaakt worden om migratie van vis tjes en bijzonder omdat deze waarden zijn drooggevallen in een tussen brakwater en zoetwater mogelijk te maken, zonder dat er zoetwateromgeving van het IJsselmeer. De grens tussen zout en risico’s zijn voor verdere verbrakking van het IJsselmeer. zoet is momenteel gescheiden door de Afsluitdijk. Versterken van de gradiënt van zoet naar zout door het verbrakken van de Mak- kumer noordwaard (IJsselmeer) en het Kornwerderzand (Wad- denzee, nieuwe uitlaat Pingjumerhalsband) zal leiden tot een bij- zonder toegevoegde waarde van het ecologische systeem van de kustlijn, een nieuwe broedplaats voor vissen en vogels. Monument in BalansMonument

27 Monument in BalansMonument

28 Op basis van de gehouden gebiedsessies in beide provincies hebben wij ter illustratie een gebiedsprogramma opgesteld:

Structuurvisie Ontwikkelingsperspectief Wereldlandschap

Rijk - basisfunctionaliteit dijk: veiligheid en mobiliteit - betere scheiding doorgaand en recreatief verkeer op de dijk - toevoegen van nieuwe attractie: Eiland van Innovatie (recreatieve steppingstone én kennisimpuls) - ontwikkelen van arrangementen wereldtoerist (Unesco dijkenroute) - huisstijl voor de dijk

Projectenveloppen Friesland Noord-Holland

economie - versterken haven Harlingen - verbeteren bereikbaarheid Den Helder - versterken jachtbouw Makkum - nieuwe jachthavens Wieringen - verbinding Makkum- Friese meren - hotels & conferentiecentra Wieringen - kenniscluster watertechnologie - kenniscluster duurzame visserij (inclusief aquacultuur) - duurzame energie - windmolenpark in Wieringermeer - impuls wooneconomie (wonen aan zee) - kenniscluster off shore windenergie - zilte teelt

ecologie - verzachten kust (vispassages, brakke zones en - schorrenplan stabiele zoet/zoutovergang) - noordboog - versterking terpenlandschap - herstel sjanen en walsloten - ontwikkeling van zoetwaterbekkens / meren - beheerslandbouw

sociale cohesie - opruimen verpaupering - behoud culturele identiteit Wieringen - kleinschalige woonimpuls dorpen - bruine vloot - visserij - dorpen aan de dijk - N99 wordt eilandboulevard Monument in BalansMonument

29 Opgaven Friesland Gebiedskenmerken: terpenlandschap, kleine dorpen, watergebonden economie (havens, recreatie, jachtbouw), economie en leefbaarheid onder druk.

Opgaven: versterken (watergebonden) economie , leefbaarheid kleine kernen, kwaliteitsslag recreatie / slechtweervoorziening watersport.

Kansen vanuit de dijk: een nieuw naviduct biedt mogelijkheden voor de haven van Harlingen en de jachtbouw in Makkum, de snellere verbinding via de dijk biedt aantrekkelijk woonmilieu voor nieuwkomers.

Kansen vanuit het gebied: oude droogmakerijen bieden kansen voor zoetwaterbuffer en recreatie, Leeuwarden heeft al sterk kenniscluster watertechnologie, Haven van Harlingen wil zich specialiseren in duurzaamheid, Friese taal en cultuur passen bij een Wereldlandschap, kleine dorpen bieden aantrekkelijke en authentieke overnachtingsplaatsen voor wereldrecreant, herstel unieke landschappelijke kwaliteiten.

Toekomstperspectief Wereldlandschap 1. Versterken watergebonden economie - Haven Harlingen - jachtbouw Makkum - watersport - kenniscluster water 2. Terpenlandschap - brakwatergebieden - herstel getijdenlandschap - verbinding binnendijks/buitendijks versterken 3. Leefbare dorpen en steden - restaureren verpauperde boerderijen - verbeteren zichtbaarheid dorpen - kleinschalige woonimpulsen - concentreren van voorzieningen Monument in BalansMonument

30 Wetterlân Projecten gebiedsprogramma Friesland In de traditie van verdwenen en herstelde land- 1. versterken watergebonden economie schappen kan ook een aantal drooggemalen korte termijn: meren tussen Makkum en Workum hersteld - nieuwe vaarroute en nieuw naviduct (breder en dieper) worden. Een kans om zoetwaterbuffers in de - vergroten Tjerk Hiddessluizen en spuicapaciteit Friese boezem te ontwikkelen . Door de drie - ontwikkeling Harlingen tot duurzame groene haven drooggemalen meren, het Makkumermeer, het - koppeling glastuinbouw aan haven (Waddenglas en Waddenkas, Parragaastermeer en het Workumermeer, in - jachthavencapaciteit Harlingen ere te herstellen wordt een unieke recreatieve - Harlinger Visserijdagen vaarverbinding gerealiseerd tussen het Wad- - Wadden-doe-centrum (kwelderontwikkeling en educatiecentrum) dengebied, het IJsselmeer en de Friese Meren. - verdiepen geul Makkumer-noordwaard (voor jachtbouw) Makkum ontwikkelt zich als watersportpoort - traditionele scheepswerf Makkum van waaruit straks alle drie deze watersportge- - Opleidingsinstituut jachtbouw bieden gemakkelijk te bereiken zijn. Makkum - aanleggen vaarverbinding Makkum-Workum als meetingpoint van de Friese watersport: de - uitbreiden jachthavencapaciteit Makkum plek waar Waddenzeilers, IJsselmeerzeilers en - verder uitbouwen Kenniscluster water Wetsus Friese Meren-gangers elkaar treffen. - Universiteit Franeker: WaterUniversiteit Met het herstel van de meren worden tevens lange termijn: opgaven op het gebied van waterretentie en be- - uitbreiden zeehaven Harlingen / tweede havenmond scherming van het veenweidegebied ingevuld. - aanleg Parregaastermeer, Makkumermeer, Workumermeer (vaarverbinding uitbreiden tot meren) Door het herstel van de meren, krijgen ook de 2. Terpenlandschap dorpen aan deze meren een sociaal economi- korte termijn: sche impuls. In veel kleine dorpen zijn nauwe- - aanleg brakke zone Makkum lijks meer voorzieningen aanwezig. De opbouw - Pilotproject Heecherwiersterfjield; verbinding water en land versterken van de economie is verouderd in het gebied en - Natte As (Fryske Gea) leegloop ligt op de loer. En dat terwijl dit gebied lange termijn: prachtig gelegen is ten opzichte van de verbin- - herstel oude terpen ding met Noord-Holland en door de A7 goed - Pingjumerhalsband ontsloten wordt. Door selectief rode opgaven 3. Leefbare dorpen en steden toe te voegen aan de dorpen, kan de ruimtelijke - restaureren vervallen boerderijen in BalansMonument kwaliteit, de leefbaarheid en de economische - kleinschalige woonimpulsen en dorpsherstel dorpen Wunseradiel structuur van het gebied versterkt worden. - Waterfront Harlingen / concentreren zorgvoorzieningen ouderen 31 - concentratie van voorzieningen in Makkum - erfgoedlogies in dorpen Monument in BalansMonument

32 Monument in BalansMonument

33 Opgaven Kop van Noord-Holland Gebiedskenmerken: contrast tussen polders en een keileem eiland, landschap van duinen gaat hier over in landschap van dijken en dammen, koppeling tussen Noordzee, Waddenzee en IJsselmeer ontbreekt, binding met de zee is sterk, sterke culturele identiteit.

Opgaven: infrastructuur zorgt voor barrières en vertraging, verloren identiteit van Wieringen, huidige visserij niet duurzaam, recreatieve kwaliteit is matig, plan- nen komen vaak niet van de grond.

Kansen vanuit de dijk: Afsluitdijk trekt bezoekers naar de regio, duurzame energie op de dijk biedt kansen voor ambities duurzame energie in de regio, momentum dijk kan plannen regio impuls geven, Wieringen als startpunt van internationaal waddengebied.

Kansen vanuit de regio: Wieringerrandmeer impuls voor wonen en recreatie, duurzame visserij is in ontwikkeling (nieuw exportproduct), Wieringen uniek klein- schalig landschap.

Toekomstperspectief 1. Verbeteren bereikbaarheid - ontsluiting Den Helder - Staande Mast route Wieringerrandmeer 2. Herstel Wieringen als eiland - Landschapsontwikkeling - Verblijfsrecreatie - Aanleg van een dijkroute - contrast tussen eiland en polders vergroten 3. Kenniscluster duurzame visserij - nieuwe vangstmethoden - aquacultuur - van vissershaven naar recreatiehaven Monument in BalansMonument

34 Projecten gebiedsprogramma Noord-Holland 1. Verbeteren bereikbaarheid korte termijn - doorstroomweg Den Helder en A7 bij Middenmeer en afwaardering N99 - Staande mastroute Wieringerrandmeer lange termijn - tunnel vanaf A7 naar Afsluitdijk - verplaatsen Teso Den Helder

2. Herstel Wieringen als eiland - Schorrenplan - Noordboog west: 150 hectare nieuwe natuur: verbinding tussen ecosystemen - Noordboog oost: natuur in Wieringerrandmeer - herstel sjanen en walsloten - aanleg van een dijkroute - uitplaatsen agrariërs / grondbank Wieringen - conferentiecentra en hotels - oude waddenhaven wordt nieuwe jachthaven - landgoedontwikkeling - versterken kenmerkende architectuur - uitplaatsen bedrijventerrein - vaarverbindingen met de andere eilanden (eiland-hoppen) - aanvragen status Nationaal Landschap

3. Kenniscluster duurzame visserij - clustervorming duurzame visserij - Stichting Innovatieve garnalen visserij - Geïntegreerde Visserij - Visafslag Noord Hollands Noorden - kenniscluster mosselzaadinvang - bevorderen aquacultuur in BalansMonument

35 Monument in BalansMonument

36 Duurzame energie Energie korte termijn De Afsluitdijk en de beide halters vormen bij uitstek een regio • We stellen voor om op de koppen van de Afsluitdijk enkele (3 tot 7) grote windmolens te plaatsen. We denken die potentie heeft voor het opwekken van duurzame energie. aan windmolens van 3-5MW (masthoogte ca. 100 m en rotordiameter ca. 90 meter) die tevens als landmark Onze ambitie is de regio voor het elektriciteitsgebruik in 2050 dienen om de Friese en Wieringermeerkust te markeren. De molens worden niet op de Afsluitdijk geplaatst maar klimaatneutraal te maken. Dat wil zeggen dat het gemiddelde iets landinwaarts, zodat de vogeltrekroute langs de kust en Afsluitdijk wordt gevrijwaard. jaarlijkse elektriciteitsgebruik volledig wordt gedekt door de elek- • We stellen voor om een groot windmolenpark in de Wieringermeer te bouwen. Het gaat om een gebied van ca. 50 triciteitsproductie uit duurzame bronnen. Deze ambitie past in km2 (= een kwart van de opper vlakte van de polder). Hier is plaats voor ca. 250 windmolens van 3MW. Deze het streven van het Rijk om in 2020 20% van de energiebehoefte molens leveren ongeveer 1600 GWh per jaar (= jaarlijks elektriciteitsverbruik van ca. 440.000 huishoudens) uit duurzame bronnen te betrekken en de CO2-emissie met 30% • Breezand-eiland wordt de experimenteerlocatie en informatiecentrum voor duurzame energie, het Eiland van te verlagen. Innovatie. De duurzame elektriciteitsproductie in de regio Alkmaar-Leeu- Breezand is de meest geschikte locatie voor het opstellen van een prototype van de Blue energy centrale. Zoet warden is in 2050 voldoende om ca. 750.000 huishoudens van water aan de IJsselmeerkant en geschikt zout water op korte afstand in de Doove Balg aan de Waddenzeekant en duurzame elektriciteit te voorzien (= 3000 GWh). voldoende ruimte op het huidige eiland. • Daarnaast is Breezand een geschikte locatie om de werking van zonnecellen in een zilte omgeving te testen. De De strategie: opgewekte energie van de Blue energycentrale en zonne-cellen kunnen het informatiecentrum in de energie- 1. Meters maken met rendabele toepassingen van duurzame voorziening zelfvoorzienend maken. Het bezoekerscentrum wordt dan de icoon van de toekomstige (duurzame) energie (windmolens op land en stromingsturbines) energievoorziening. 2. Meters voorbereiden voor toepassingen die naar verwacht op • Wij stellen voor om in de spuikokers stromingsturbines te plaatsen. Per spuigat is een energieopbrengst van 100 middenlange termijn rendabel zullen worden (zonne-ener- MWh per jaar te realiseren. Grootschalige toepassing in de spuiopeningen kan de stromingsenergie ca. 3000 gie) huishoudens van elektriciteit voorzien. 3. Onderzoek en proefprojecten met mogelijke vormen van duurzame energie. (Blue energy) Energie lange termijn • In het ontwerp reserveren we ruimte voor een grootschalige Blue energy centrale. Deze centrale kan het beste geplaatst worden ten westen van de nieuwe scheepvaartsluis. Zout water kan via een toevoerleiding de Doove Balg en afvoerleiding voor brak water naar de sluis bij Kornwerderzand. De brakwaterstroom uit de Blue energy- centrale (max. 400 m3/s) wordt gebruikt om een stabiele zoet-zoutovergang in stand te houden. Als we uitgaan van de beschikbaarheid van 200 m3/s zoet water uit het IJsselmeer kan de Blue energycentrale (vermogen van 600 MW) per jaar ca. 1200 GWh leveren (= jaarlijks elektriciteitsverbruik van ca. 330.000 huishoudens). • Zonne-energie; Op het talud van de dijk of op de plint houden we rekening met de plaatsing van zonnepanelen over een grote lengte. De zonne-centrale heeft een energieopbrengst van ca. 10 GWh en kan ca. 3000 huishou- dens van elektriciteit voorzien. in BalansMonument • Windenergie; In onze visie passen geen windmolens op de Afsluitdijk. Maar op de lange termijn kunnen maat- schappelijke wensen en prioriteiten veranderen. Wij reserveren in onze visie daarom ruimte voor eventueel ver- 37 anderende inzichten. Huidig profiel

Stormschild Monument in BalansMonument

38 3.3 Een dijk van een monument Voor de dijk zelf liggen de grootste opgaven in de veiligheid en het kundige karakter van de dijk, versterkt het gevoel van rechtheid, verbeteren van de mobiliteit. Vanuit ons ruimtelijk kader hebben weidsheid en contrast en is bovendien fors goedkoper dan alle wij gekozen voor oplossingen die de verschijningsvorm van de andere onderzochte oplossingen. Nederland staat internatio- dijk, de rechtheid, de weidsheid, het ritme en het contrast, niet naal bekend om zijn waterbouwkundige historie en gaat nog al- aantasten maar juist versterken. Voor robuuste en duurzame op- tijd voorop in de zoektocht naar innovatieve waterbouwkundige lossingen, maar waarbij aspecten als haalbaarheid en betaalbaar- technieken. De aanleg van een stormschild op de Afsluitdijk past heid een belangrijke rol spelen. helemaal in die traditie: opnieuw een staaltje Hollandse kunde als Ook kiezen wij voor een fasering in de tijd. Wij kiezen nu voor een exportproduct! robuuste en doelmatige oplossing voor de veiligheid tegen over- Wij zien het stormschild dan ook als een kroon op Lely’s werk. Al- stromingen. De mogelijkheid tot het creëren van extra ruimte in leen door zijn robuuste oplossing toen, kan een dergelijke toevoe- het dijkprofiel voor functies anders dan de veiligheid, zien wij als ging als het stormschild nu zonder problemen aan de dijk worden een wens voor de toekomst. Wel houden wij in onze oplossing toegevoegd. rekening met de toekomstige ruimtewens, dus zowel in geld als in ruimte een reservering voor de toekomst te maken. Een groot voordeel van het toepassen van het stormschild is de relatief beperkte investering om tot het doel te komen. De duur- Het stormschild zame betonnen onderdelen worden als prefab element uitgevoerd, Als oplossing voor de basisfunctionaliteit veiligheid tegen over- hetgeen gunstig is voor de bouwkosten. Er is bovendien relatief stroming kiezen wij voor het toepassen van een innovatieve keer- weinig grondverzet nodig en er worden geen grote ingrepen aan constructie, een zogenaamd stormschild, op de Afsluitdijk. Deze de bestaande infrastructuur gepleegd. oplossing zorgt voor een veilige oplossing tot 2100, zonder extra ruimte te claimen. De plaatsing en vormgeving van de constructie zijn zodanig vormgegeven dat golfaanvallen worden opgevangen en worden teruggeworpen. De teruggeslagen golven dempen de volgende golf, waardoor water het water keert. Een stormschild op de dijk over een dergelijke lengte is niet alleen veilig, maar ook een absolute noviteit. Het stormschild past bij het waterstaat- Monument in BalansMonument

39 Monument in BalansMonument

40 Specificaties stormschild Door de keerwand wordt het lijnvormige element Afsluitdijk niet aangetast, eerder versterkt. De beleving van de fietser en de recreant gaat er sterk op vooruit. Ook wordt voldaan aan de behoefte van recreanten om door de openingen op het buitentalud te komen. Het wegverkeer zal geen visuele hinder ondervinden van de aanwezigheid van de keerwand: de zichtlijn van automobilisten snijdt de keerwand niet of nauwelijks. Vanaf de Waddenzee zal de keerwand ook nauwelijks ervaren worden: de afstand vanaf de varende schepen is te groot. De kleur van het stormschild kan worden beïnvloed door het gebruik van gewassen beton of een andere methode dit landschappelijk fraai in te passen.

Voor het beheer en onderhoud van het binnentalud kan gebruik gemaakt worden van het fiets-/onderhoudspad op de kruin. Met behulp van een grijparm kan op het binnentalud gemaaid worden. Voor het beheer en onderhoud van het buitentalud (reparatie bekledingen, onderhoud aan keerwandconstructie, etc.) dienen doorgangen door de keerwand te worden gemaakt. Deze doorgangen worden gesitueerd met tussenafstanden van circa 5 km, zoveel mogelijk samenvallend met de huidige mo(nu)menten in de dijk. Het onderhoudsverkeer kan aan de buitenzijde van de keerwand gebruik maken van het onderhoudspad of van het talud, zoals nu ook gebeurt. Ter plaatse van de doorgangen wordt gebruik gemaakt van een extra keerwand die enkele meters naar voren staat op het buitentalud. Tussen de keerwanden bevindt zich de opening met aan de voorzijde dezelfde hoogte als achter de keerwand (plateau). Aan weerszijden van dit plateau loopt het pad naar beneden tot op het buitentalud. Het ontwerp van de keerwandconstructie is onderhoudsarm, mogelijk zelfs bijna onderhoudsvrij (bijvoorbeeld door het toepassen van speciale coating) en kan met een gesloten grondbalans worden uitgevoerd.

Aan de binnenzijde van de keerwandconstructie zouden in de toekomst ten behoeve van duurzame energiewinning zonnepanelen kunnen worden geplaatst. Kabelkokers, verlichting en schakelkasten kunnen eenvoudig aan het stormschild worden bevestigd. Een dergelijke toepassing is ook op het binnentalud goed mogelijk.

Technische gegevens stormschild De keerwand voldoet aan de volgende criteria:

• Keren van een waterstand met een kans van voorkomen 10-4; • Het overslagdebiet moet in overeenstemming zijn met de ‘bekleding’ van het binnentalud; • De constructie en de dijk moeten stabiel zijn.

De keerwand bestaat uit een gekromde schaal met een aanleghoogte van NAP +9,60 m die de golfbelastingen op dient te vangen. Permanente horizontale belastingen op de keerwand zullen als gevolg van extreme waterstanden niet optreden, omdat het toetspeil beneden de onderkant van de vloerplaat ligt. Er treedt daarom alleen een dynamische belasting op de keerwand op, geen statische belasting. De dikte van de keerwand is berekend op de maatgevende golfbelasting.

De keerwand is gefundeerd op een brede vloerplaat. Een betonnen verankeringswand zorgt in combinatie met de achterliggende grondmassa voor voldoende weerstand tegen optredende in BalansMonument schuifkrachten en levert eveneens voldoende weerstand tegen een door de golfbelasting geïnduceerd moment. Het toepassen van een “neus” (de kromming aan bovenzijde van de keerwand) en een berm aan de voorzijde van de keerwand heeft een grote reductie op de benodigde hoogte tot gevolg. 41

Op de dijk wordt een fietspad aangelegd met een breedte van 3,00 m. Dit fietspad zal bestaan uit een fundering van puin met als toplaag milieubeton of menggranulaatbeton (niet milieubelas- tend). De fietsers op de dijk kunnen vanaf het fietspad, in tegenstelling tot de huidige situatie ook de Waddenzee vanaf de Afsluitdijk beleven, omdat de hoogte van het fietspad 1,20 m onder de bovenkant van de keerwand ligt. Commissie Veerman In de adviezen van de commissie Veerman zijn twee aspecten genoemd die relatie houden met de Afsluitdijk:

- Het veiligheidsniveau moet een factor 10 omhoog; - Een peilstijging van maximaal 1,5 m op het IJsselmeer wordt voorzien om onder vrij verval te kunnen lozen op de Waddenzee.

De adviezen van de commissie Veerman zijn weliswaar nog niet het vastgestelde beleid, maar hebben de toch al breed gevoerde maatschappelijke discussie verder op gang gebracht. De twee genoemde aspecten zijn nu nog niet van invloed op de huidige ontwerprandvoorwaarden, maar er dient terdege rekening ge- houden te worden met de implementatie van de adviezen van de commissie Veerman in het beleid rondom veiligheid tegen overstromingen. Daarom hebben de adviezen toch een grote impact op de ontwerpopgave: er wordt een enorme robuust- heid en duurzaamheid van het ontwerp gevraagd.

In onze visie wordt ruime aandacht besteed aan de flexibili- teit voor veranderende ontwerprandvoorwaarden. Er wordt aangetoond dat de verschillende onderdelen van het ontwerp robuust zijn. Het aanpassen van een keerwand, de flexibele in- richting van de plint van de 21e eeuw en het faciliteren van meer spuicapaciteit zijn allemaal voorbeelden van een ruime blik in de toekomst. Ons ontwerp is Veermanproof! Monument in BalansMonument

42 De plint van de 21e eeuw; versnellen en vertragen Breedte en hoogte van de plint Met het stormschild wordt geen extra ruimte gecreëerd op de De breedte van de plint is afhankelijk van de ruimtebehoefte in de toekomst. Voor het bepalen van de uiteindelijke dijk voor andere functies. Om voor toekomst toch extra ruimte breedte moet daarnaast ook het behoud van het ‘langgerekte’ karakter van de dijk worden meegewogen. Wij gaan te creëren voor bijvoorbeeld een snelle OV-verbinding, een slow- daarom uit van een maximale breedte van 50 m. route voor het recreatieverkeer of toepassing van nieuwe vormen Hoewel de plint van de 21e eeuw niet bijdraagt aan de verbetering van de veiligheid bij stormen vanaf de Wad- van duurzame energie stellen wij voor ruimte te serveren voor de denzee, dient de plint wel op een zodanige hoogte aangelegd te worden dat voldaan wordt aan de hydraulische plint van de 21e eeuw. randvoorwaarden vanuit het IJsselmeer. Hierbij moet ook rekening gehouden worden met de adviezen van de com- Met de plint kan het principe van versnellen en vertragen ver- missie Veerman, waarin een peilstijging van 1,5 m is voorzien voor het IJsselmeer. De aanleghoogte en exacte sterkt worden door snelle functies in het midden van de dijk te vormgeving van de plint zal dus afhankelijk zijn van de benodigde ruimte en het vigerend beleid ten aanzien van leggen en de langzame functies aan weerszijden aan te brengen: veiligheid tegen overstromingen. het fi etspad op de kruin van de dijk en de recreatieve stroken aan De plint kan zodanig worden aangelegd dat de automobilist de weidsheid van het IJsselmeer kan blijven beleven de rand van de plint. Hierdoor wordt de beleving van de dijk voor door de A7 te verhogen. Dit is echter een vrij kostbare oplossing. Een andere mogelijkheid is de aanleg van een rand- alle gebruikers geoptimaliseerd. Wij stellen voor een ruimtelijke dijkje. Een dergelijke randdijk zal echter voor de automobilist het zicht op het IJsselmeer wegnemen. Een besluit en fi nanciële reservering te maken voor de plint, zodat als de be- voor de toekomst. Bij de diverse nieuw aan te leggen constructies in de Afsluitdijk dient op voorhand al ruimte hoefte aan extra ruimte op de dijk er is, de plint uitgerold kan gereserveerd te zijn voor de functies die de plint van de 21e eeuw zal hebben. worden.

Maximale breedte: 50 m Aanleghoogte: afhankelijk van vigerend beleid veiligheid tegen overstromingen en impact adviezen commissie Veerman Vormgeving: versnellen en vertragen Functies: duurzame energie, snelle verbindingen, recreatieverkeer Inschatting benodigde hoeveelheden grond: 210 m3/m +/- 40% De plint kan worden gefi nancierd van de besparingen als gevolg van het toepassen van het relatief goedkope storm- schild. Monument in in Balans Monument

43

Plint 21e eeuw Monument in BalansMonument

44 3.4 Koppen en Kunstwerken Het bijzondere karakter van de Afsluitdijk wordt naast de recht- chitectonisch landmark. Wij denken dan aan een Poort van Hol- heid, de weidsheid, het ritme en het contrast , ook bepaald door land in Den Oever. De voorgestelde infrastructurele ingrepen bij de monumentale kunstwerken op de dijk. De sluizencomplexen Den Oever creëren ruimte voor een dergelijke rode impuls. Door en het Monument van Dudok, de kazematten en het beschermde de nieuwe verbinding tussen Den Helder en de A7 via de Wierin- dorpsgezicht van Kornwederzand zijn waardevolle aanvullingen germeer, kan de N99 ingericht worden als eilandboulevard. Een op de dijk. Het tegendeel kan worden gezegd van de beide koppen nieuw naviduct in de A7 bij Den Oever maakt het mogelijk voor van de dijk. Den Oever en Zurich zijn vanaf de dijk nauwelijks de recreatievaart om van het IJsselmeer het Wieringerrandmeer zichtbaar en lijken vooral ingericht te zijn als verkeersknoopkunt te bereiken en andersom. Dit zal voor een stevige recreatieve im- en zeker niet als toegangspoorten naar de beide provincies. Een puls zorgen. De Waddenhaven kan recreatiehaven worden en de forse ruimtelijke kwaliteitsimpuls is hier op zijn plaats. uitvalsbasis worden voor waterrecreanten die de Wadden gaan ontdekken. Poort Noord-Holland Den Oever wordt nu aan het zicht onttrokken door een dienstge- bouw van Rijkswaterstaat. En dat terwijl de haven van Den Oever met haar vissersboten en visrestaurantjes enorm bijdraagt aan de maritieme sfeer van het gebied en glimp geeft van het verleden, Naviduct Wieringerrandmeer toen Wieringen nog een eiland was en leefde van de zee. De haven De verdiepte snelweg A7 heeft in het naviduct een dusdanig van Den Oever verliest aan belang als vissershaven, maar zou als ruimtebeslag dat de aansluiting op de bestaande helling richting recreatiehaven en haven voor de bruine vloot een flinke impuls Afsluitdijk precies past in het huidige lengteprofiel van de weg. kunnen krijgen. Hierdoor kan een gezellig en levendig havenge- De beleving van de automobilist is daardoor bijzonder: vanuit bied ontstaan. Een goed beginpunt voor een vaarvakantie op het een diepe ligging rijdt men ineens de Afsluitdijk op en wordt de Wad. weidsheid van het landschap des te meer ervaren. Door het strategisch toevoegen van rode opgaven kan ook aan de De sluis in het naviduct is ontworpen op de grootste scheeps- Zuidzijde de relatie tussen Den Oever en het water, in dit geval klasse in de recreatievaart. Met regelmaat zal een onderhouds- het IJsselmeer, versterkt worden en de ruimtelijke kwaliteit ver- vaartuig de sluis moeten passeren, maar beroepsvaart kan via het beterd worden. Bijvoorbeeld door aan te sluiten bij de specifieke naviduct bij Kornwerderzand passeren. bouwstijl van Wieringen, maar ook door toevoeging van een ar- Monument in BalansMonument

45 Monument in BalansMonument

46 Stevinsluizen Het Monument Wij kiezen voor het concentreren van de spuicapaciteit bij een Het Monument op de dijk is een belangrijk herkenningspunt en nieuw complex: ESIII. Door het concentreren van de spuicapaci- attractiepunt bij de reis over de dijk. Met name bij buitenlandse teit bij het nieuwe complex ESIII, zal de vaargeul bij Den Oever toeristen is het monument in trek als fotomoment. Een kwali- minder vaak schoongespoeld worden en de geul zal daarom lang- teitsimpuls is noodzakelijk, maar met behoud van het goede zaam minder diep worden. De sluizen bij Den Oever zijn daarmee uit het verleden. Een duidelijke huisstijl voor de dijk die oud en voor de grotere scheepvaart niet meer interessant. Bij ESIII is nieuw met elkaar verbindt is hier van essentieel belang. Vernieu- echter een nieuwe, bredere en diepere sluis voor de beroepsvaart wing van de horeca, de souvenirwinkel en de buitenruimte moe- beschikbaar. De recreatievaart zal wel van de doorgang bij Den ten binnen deze huisstijl ingevuld worden. Oever gebruik kunnen blijven maken, maar de sluis zal minder vaak per dag gebruikt worden. Door middel van monitoring wordt de waterkwaliteit goed in de gaten gehouden, in verband met de zoetwaterinlaat bij Andijk. Door middel van een vensteroplossing worden brug en sluis op vaste tijden, buiten de spits geopend voor de recreatievaart. Het huidige sluizencomplex wordt gerenoveerd en klimaatbestendig gemaakt. Monument in BalansMonument

47 Eiland van innovatie Monument in BalansMonument

48 Eiland van Innovatie Breezanddijk is nu het meest saaie en verrommelde gebied van de dijk. Een eenzame bezinepomp en een aantal stacaravans marke- ren nu het midden van de dijk. Onze ambitie is om van deze plek het middelpunt van het Wereldlandschap te maken; als Eiland van Innovatie. Verschillende innovatieve initiatieven op gebied van energie en ecologie vinden hier hun plek. Proefopstellingen zijn er om kennis te ontwikkelen en te tonen in hèt science park op het gebied van water, energie en natuur. Verschillende bedrij- ven, onderwijsinstellingen en kenniscentra zullen hier samen hun kunnen tonen. Een sterk ruimtelijk grid zorgt voor grote eenheid en flexibiliteit. Op het Eiland van Innovatie kan de proefopstel- ling voor de Blue energycentrale een plek krijgen, maar ook expe- rimenten met nieuwe vormen van windenergie en zonne-energie. Als blijkt dat de nieuwe methoden kansrijk zijn, kan het concept op grotere schaal uitgerold worden op de dijk of in de halters. Het Eiland van Innovatie is zo enerzijds een kenniscentrum, maar anderzijds ook een recreatieve steppingstone voor zowel wereldtoeristen als waterrecreanten, die het eiland vanaf het wa- ter kunnen bereiken.

Duurzaamheidcentrum Henk Kroes Een van de diverse functies die op het Eiland van Innovatie een plek kan vinden is het Duurzaamheidscentrum. Dit ambitieuze in- nitiatief om bij de Afsluitdijk een publiekscentrum op gebied van Energie, Water en Natuur te realiseren kan op veel bijval rekenen. Hier worden innovatieve technieken op gebied van water en ener- gie getoond. Het zal als aanjager fungeren voor diverse duurzame projecten in de regio. Energy Valley en het Carthesiusinstituut zijn in BalansMonument partner van het Duurzaamheidscentrum. ( http://www.duurzaam- heidscentrum.nl ) 49 Monument in BalansMonument

50 ESIII De spuicapaciteit concentreren wij in een nieuwe spui: ESIII. Dit complex bevat de al geplande spui ESII, een naviduct en een Spuiregime Kornwerderzand Den Oever ESII (nieuwe spuisluis in ESIII) ruimtelijke reservering voor een Blue energycentrale. ESIII com- bineert extra spuicapaciteit, ecologische samenhang en op ter- Oude situatie Wens verdeling: 1/3 Wens verdeling: 2/3 n.v.t. mijn energie productie. Het totale complex bestaat uit een Blue Jaargemiddelde: 205 m3/s Jaargemiddelde: 245 m3/s energycentrale, een naviduct en nieuwe spuisluis. Nieuwe situatie Zoveel als nodig is om brak- Minimale afvoer om zoutin- Overige benodigde afvoer (bij In de huidige situatie ondervinden zowel scheepvaart als wegver- lage afvoeren watergebied controleerbaar te dringing controleerbaar te extreem lage afvoeren kan de keer veel oponthoud. Om de doorstroming te verbeteren wordt houden houden en geul enigszins door Blue Energy Centrale minder een naviduct gebouwd. Een naviduct met stormvloedkerende te spoelen energie produceren) werking draagt niet alleen bij aan een betere afwikkeling van scheepvaart- en autoverkeer, maar ook aan de toekomstige vei- Nieuwe situatie Zoveel als nodig is om brak- Minimale afvoer om zoutin- Overige benodigde afvoer ligheid van de dijk. Bij de vormgeving van het naviduct kan de gem. afvoeren watergebied controleerbaar te dringing controleerbaar te ‘Poort van Fryslân’-gedachte betrokken worden. Een vorm van houden houden en geul enigszins door nieuwe nautische architectuur. te spoelen

Het ruimtebeslag van het naviduct is aanzienlijk omdat het weg- Hoge afvoeren Zoveel als nodig is om brak- Hoge afvoeren gebruiken om Overige benodigde afvoer verkeer een hoogteverschil van ruim 16 meter dient te overbrug- watergebied controleerbaar te periodiek zout weg te spoelen gen. De maximale snelheid kan echter over het gehele traject 120 houden en geul door te spoelen km/uur blijven. Extreme afvoeren Vol benutten, maar deze spui- Maximale capaciteit Maximale capaciteit Schepen passeren door de sluiskolk, die dusdanig ruime afmetin- sluis als laatste inzetten gen heeft (zowel kolkbreedte als -diepte) dat ook de in Makkum gebouwde schepen kunnen passeren (deze schepen varen mo- menteel om via het en het Noordzeekanaal). Daar- naast wordt de capaciteit van de sluis uitgebreid. Door deze in- Afmetingen Navidict grepen neemt de aantrekkelijkheid van de scheepvaartroute door Lengte verdiept traject: 2,1 km de Afsluitdijk toe, hetgeen een positieve economische impuls zal Laagste vloerpeil snelweg: NAP -12,0 m geven aan de havenactiviteiten in bijvoorbeeld Harlingen, Mak- Vloerpeil sluiskolk: NAP -6,0 m kum en zelfs de vissersvloot in Urk. Deze route zien wij dan ook Afmetingen sluiskolk (l*b*h): 250*17,5*4 m (gedimensioneerd op scheepvaartklasse CEMT Vb) in BalansMonument als dé vaarroute voor de beroepsvaart door de Afsluitdijk. Dit in Afmetingen wachtruimtes: ca. 750*200 m tegenstelling tot de route via de schutsluis in Den Oever, die zal Doorrijhoogte wegverkeer: 4,60 m 51 worden herbestemd als route voor de recreatievaart. Ruimte reservering Blue energycentrale Om in de toekomst deze vraag naar duurzame energiewinning door middel van een Blue energycentrale te kunnen faciliteren, stellen wij voor om binnen ESIII aan Friese zijde een ruimtereservering te maken. Voor deze Blue energycentrale is een aantal zaken van cruciaal belang: • Een zo hoog mogelijke zoet-zout gradiënt levert het hoogste rendement; • Aanvoer van zowel zoet als zout water door pompcapaciteit te installeren, lozen onder vrij verval; • De mogelijkheid om brakwaterdebieten van max. 400 m3/s te lozen; • Voldoende debiet uit het IJsselmeer om rendement te kunnen halen; • Continu in bedrijf (wellicht onder extreme weersomstandigheden tijdelijk buiten bedrijf te stellen). Monument in BalansMonument

52 De locatie van het naviduct sluit goed aan bij de huidige bathy- De keuze voor de locatie van het zoekgebied voor de Blue energy- Beide locaties hebben voor- en nadelen: metrie ter plaatse (een voldoende diepe bodemligging). Ook sluit centrale is ingegeven door het feit dat de brakwaterstroom die uit de locatie van het naviduct goed aan op de scheepvaartroutes aan de Blue energycentrale vrijkomt een positieve impuls kan hebben Binnendijks (lozen brakwater via ESII) beide zijden. Het naviduct is zodanig gesitueerd dat de scheep- op de ontwikkeling van een brakwatergebied in de Waddenzee. De Voordeel: beschermde en veilige ligging vaart vanaf de vaargeulen in het IJsselmeer direct in de vaargeu- inname van het zoute water wordt gerealiseerd door middel van Nadeel: aanleg van reservoir binnendijks bij ESII om continu len in de Waddenzee kan komen. leidingen naar de Doove Balg, waar de invloed van het gespuide onder verval te kunnen lozen, wellicht aanpassing ESII, moge- zoete water van de ESII niet tot nauwelijks merkbaar is. Aan de lijke aantasting beschermd dorpsgezicht Kornwerderzand Voor het vergroten van de spuicapaciteit vanaf het IJsselmeer IJsselmeerzijde is zoet water beschikbaar. Het zoekgebied omvat naar de Waddenzee wordt de huidige maximale capaciteit van zowel de Waddenkant als de IJsselmeerkant van de dijk. Buitendijks (lozen onder vrij verval op de Waddenzee) 5000 m3/s vergroot naar 10000 m3/s. Dit wordt gerealiseerd Voordeel: geen reservoir aan te leggen, combinatie met recrea- door middel van een groot spuicomplex, ESII, dat zal gaan functi- tieve functies beter mogelijk (wachtruimte sluis) oneren naast de bestaande spuicomplexen in Den Oever en Korn- Nadeel: extra maatregelen veiligheid nodig a.g.v. buitendijkse werderzand. De huidige geplande locatie voor de ESII is in de knik ligging van de dijk. Vanwege het ruimtebeslag van het aan te leggen navi- duct positioneren wij de ESII ten westen van de knik. Monument in BalansMonument

53 Monument in BalansMonument

54 Kornwerderzand en Kazematten Vismigratie Door het nieuwe complex ESIII blijft het beschermde dorpsge- Stabiele zout zoet overgangen in combinatie met vispassages verbeteren de vismigratie (paling, spiering, zee- zicht van Kornwerderzand in tact. De huidige schutsluizen van forel, e.d.). Momenteel zijn dergelijke overgangen in de Afsluitdijk ‘harde’ overgangen, waardoor naar zee trek- Kornwerderzand krijgen een functie als vispassage en de huidige kende vis geen tijd krijgt om zich aan te passen aan de veranderde omstandigheden. Bovendien zijn sommige spuisluis krijgt een functie als zoetwaterlokstroom voor de vis- vissoorten (fint, elft) juist afhankelijk van estuariene overgangszones en zolang deze niet voorhanden zijn, passage. De kommen kunnen ingericht worden als jachthaven. zullen de populaties zich niet herstellen. Stabiele zout zoet overgangen zijn dus noodzakelijk voor de trekvis Hierdoor blijft Kornwerderzand een belevingsmoment op de dijk en zullen uiteindelijk bijdragen aan een verbetering van de ecologische verbindingen tussen het stroomgebied voor alle doelgroepen; het autoverkeer herkent Kornwerderzand van de Rijn en de Waddenzee. als vast oriëntatiepunt, de wandelaars en fietsers hebben een at- De spuisluis zou daarom moeten worden gekoppeld aan een vispassage. De uitstroom van de spuisluis (zoet) tractie die in het teken staat van de natuur, voor de buitenlandse fungeert daarbij als lokstroom voor de terugkerende zoetwatervis en de trekvis via de vispassage. toeristen is de vispassage een bewijs van duurzaamheid en ver- Bij Kornwerderzand wordt de meeste trekvis gevonden, doordat de vloedstroom in die richting het grootst is. nieuwende oplossingen en voor de waterrecreanten ontstaat een nieuwe aanlegplaats. Op termijn kan gekeken worden of de huizen bij Kornwerderzand een andere bestemming kunnen krij- gen, zonder dat het beschermde dorpsgezicht wordt aangetast. Gedacht kan worden aan een informatiepunt, VVV-gebouw of horeca-voorziening. Monument in BalansMonument

55 Monument in BalansMonument

56 Poort van Friesland De entree van Friesland kan beter. Nu wordt de eerste indruk van de provincie bepaald door een sleets wegrestaurant en verouder- de en willekeurig geplaatste windmolens. Deze molens zijn aan vervanging toe en moeten landschappelijk beter ingepast moeten worden. Daarmee kunnen ze historische verbondenheid gecom- bineerd met technologische en ecologische vooruitstrevendheid tonen. De plek waar nu het wegrestaurant zich bevindt zou de stepping-stone kunnen zijn tussen de gebieden die nu door de A7 van elkaar worden gescheiden. Hier kan via langzame verbin- dingen met maximale beleving het terpenlandschap rond Ping- jum en Witmarsum verbonden worden met de IJsselmeerkust boven Makkum. Kleinschalige recreatie, een informatiecentrum en diverse zakelijke faciliteiten zouden hier kunnen worden ge- combineerd tot de Poort van Fryslân. Een mooie opgave voor het gebiedsprogramma in de Friese halter. Buitendijks bij Zurich kan een natuurgebied gecreëerd worden zoals de Kroonpolders op Vlieland. De beleving van het Wad begint zo bij Zurich. Monument in BalansMonument

57 Monument in BalansMonument

58 4 Haalbaar en Betaalbaar

4.1 Technische en economische Onderdelen waar haalbaarheid vooral afhangt van exploitatie 4.2 Financiële haalbaarheid haalbaarheid zijn met name die onderdelen die samenhangen met recreatieve, Onze visie geeft optimaal invulling aan de basisfunctionaliteit educatieve en toeristische ontwikkelingen. Deze ontwikkelingen én de ambities van Rijk, provincies en gemeenten. Deze optimale Haalbaarheid kan worden beschouwd vanuit meerder perspec- staan niet op zichzelf en zijn sterk afhankelijk van de kwaliteit van invulling van de publieke opgaven kunnen wij realiseren door be- tieven, wij willen hieronder stilstaan bij technische en financiële de omgeving (bijvoorbeeld wereldlandschap of niet). De potenties wust om te gaan met de beschikbare middelen. De publieke op- haalbaarheid. In het hoofdstuk vervolgproces worden aspecten voor deze ontwikkelingen zijn aanwezig. Naast de grote aantallen gaven zijn groot en de private inverdiencomponenten zijn, zeker als juridische en organisatorische haalbaarheid nader beschre- toeristen die nu reeds de Afsluitdijk bezoeken, maar daar zeer be- relatief gezien, klein. Onze visie richt zich dan ook vooral op een ven. perkt faciliteiten aantreffen, zijn ook in nabijgelegen toeristische efficiënte inzet van de publieke middelen. gebieden (Waddeneilanden, Noordzeekust, Friese merengebied) De oplossingen die betrekking hebben op de basisfunctiona- grote aantallen toeristen die met voldoende interessante arran- Onze visie op financiële haalbaarheid bestaat uit de volgende pei- liteit van de dijk zijn nader uitgewerkt vanuit het oogpunt van gementen van passant recreant kunnen worden. lers: dimensionering, robuustheid, uitvoerbaarheid en effectiviteit. 1. Reken je niet rijk: de beschikbare (Rijks)middelen zijn uit- De belangrijkste onderdelen: het stormschild, ESIII (combina- Specifiek voor het Eiland van Innovatie is een combinatie van gangspunt en dienen efficiënt ingezet te worden voor de ba- tie van kunstwerken nabij Kornwerderzandcomplex), zoet-zout ‘het verhaal van de Afsluitdijk’, kennisuitwisseling over innova- sisfunctionaliteit; overgang langs de Friese kust zijn in dit rapport als tekstkaders tie, duurzaamheid en energie en daadwerkelijk gebruik voor deze 2. Inverdieneffecten inzetten voor hogere ambities in de halters opgenomen. Uit deze nadere uitwerking is gebleken dat de prin- functies zeer kansrijk. Het werkeiland Neeltje Jans is een voor- (katalysator-geld); cipeoplossingen en combinatieoplossingen effectief en technisch beeld hoe een invulling er uit kan zien. Maar er zou ook geko- 3. Maak gebruik van de tijdfactor. realiseerbaar zijn. zen kunnen worden voor een meer ‘Guggenheim’achtige aanpak, waar juist de plek zelf in combinatie met architectuur een trekker Tevens is nader onderzocht hoe reëel de aangedragen oplossingen van wereldformaat wordt. voor duurzame energie zijn. Gebleken is dat grootschalige toepas- sing van zonne-energie en Blue energy vooralsnog niet haalbaar Transformatie van het huidige Breezanddijk naar een Eiland van is. Gezien de technologische ontwikkelingen lijkt daadwerkelijke Innovatie achten wij economisch haalbaar, mits het juiste pro- grootschalige toepassing over 15-20 jaar haalbaar. Het bieden gramma en de juiste regie op de ontwikkeling wordt gerealiseerd. van ruimte voor proefopstellingen op Breezanddijk is technisch Voor dit onderdeel is een publiek-private aanpak denkbaar en goed haalbaar en gewenst om technologische ontwikkelingen te wenselijk. in BalansMonument versnellen. 59 Met het beschikbare budget voor basisfunctionaliteit in het achterhoofd hebben we een maximaal programma (maximaal haalbare doelen op Rijksniveau) ingezet. De tabel toont een overzicht van dit programma:

Kostenpost Kosten in miljoen € (incl. VAT, excl. BTW) Beheer en onderhoudskosten in miljoen € (per jaar) Onzekerheid

Stormschild 162,0 0,75 +/-20%

ESII 250 p.m. p.m.

Ophoging spuisluis DO 60,3 0,329 - 30% + 10%

Ophoging schutsluis DO 3,9 0,021 - 30% + 10%

Ophoging spuisluis KWZ 40,2 0,219 - 30% + 10%

Ophoging schutsluis KWZ 7,8 0,043 - 30% + 10%

totaal basisfunctionaliteit 524.2

Naviduct Kornwerderzand 307,0 1,674 - 30% + 10%

Geleidedammen naviduct Waddenzeezijde 10,6 0,15 +/-20%

Geleidedammen naviduct IJsselmeerzijde 3,3 0,05 +/-20%

Ruimtereservering Blue Energycentrale 11 p.m. +/-20%

Vispassage 6,5 0,035 - 30% + 10%

Strekdam brakwaterzone 7,5 0,075 +/-20%

Baggeronderhoud scheepvaartroutes 3 0,6 +/-50%

Naviduct Wieringerrandmeer 131,8 0,719 - 30% + 10%

Monument in BalansMonument Bouwrijp maken Eiland van Innovatie 3,4 0,15 +/-20%

60 Inrichting openbare ruimte 0,5 0,02 +/-20%

totaal basisfunctionaliteit en ambities 1.008.8

Optioneel: plint van de 21e eeuw 125 1 +/- 40% (excl. evt. ophoging A7) 1. Efficiënt inzetten Rijksmiddelen 2. Gebiedsprogramma voor dijk en halters In de businesscase van een integrale ontwikkeling van de Af- Binnen de gebiedsontwikkeling als geheel, de dijk en de halters, De investeringsomvang voor de regio bedraagt in ons voorbeeld sluitdijk wordt meer dan een miljard euro publieke investering ontstaan wel mogelijkheden voor verevening tussen projecten die (zie bijlagerapport) ongeveer € 750 miljoen. Van dit bedrag is gedaan. Hiertegenover staan maximaal enkele miljoenen ontwik- geld opbrengen (ontwikkellocaties voor recreatie, energie, wonen, reeds een groot deel vanuit regionale gelden en bestaande subsi- kelinkomsten. Het primaat van de integrale ontwikkeling ligt werken) en projecten waarvoor geld benodigd is (infrastructuur, dies en stimuleringsfondsen gedekt. Een aanvullend budget om dan ook bij publieke partijen. De grootste winst kan in onze ogen natuur, cultuurhistorie). In de beide halters moet daarom toe- vanuit het perspectief van een Wereldlandschap functionaliteit, worden bereikt door te focussen op kostenefficiency. De prikkel gewerkt worden naar een integraal programma, waarin publiek, economie en ruimtelijke kwaliteit samen op te pakken kan juist voor de markt ligt in de mogelijkheid zich door een effectieve op- privaat en particuliere partijen tot overeenstemming komen de katalysator zijn om de Afsluitdijk en haar omgeving opnieuw lossing te onderscheiden van de ander. De marktpartijen zijn zeer over de opgaven en oplossingen. Door innovatief om te gaan met op de kaart te zetten. goed in staat om binnen randvoorwaarden tot efficiënte oplos- maatregelen voor basisfunctionaliteit ontstaat financiële ruimte singen te komen en willen zich daar ook garant voor stellen. Een om ook impulsen te geven voor andere doelen en ambities. Dit 3. Tijdsfactor: Slim omgaan met kosten en baten goede definitie van de basisfunctionaliteit geeft de ruimte aan budget kan dienen als katalysator. Op het niveau van een gebiedsexploitatie kan financiering ook de markt om met die innovatieve oplossingen te komen. Omdat worden gevonden door investeringen later te doen. De rente- kostenefficiency over meerdere jaren moet worden gemeten is De financiering van de programma’s in de halters zal verder moe- winst die hierdoor ontstaat kan worden ingezet ten behoeve van het meenemen van een Meerjarig onderhoudstermijn naar onze ten komen uit: uitgaven in het project. Zeker bij grote bedragen zoals voor de mening kansrijk. - Aanvullend provinciaal en gemeentelijk budget voor eigen Afsluitdijk aan de orde zijn, kan op deze manier een completer doelen en ambities (Friese merenproject, Fryske Fiersich- programma worden gerealiseerd. Ter aanvulling van het Rijksbudget zien wij op de schaal van de ten); dijk en de halters mogelijkheden voor: - Beschikbare fondsen voor co-financiering (Europees Fonds Fasering maakt een belangrijk onderdeel uit van onze visie. Daar - Zandwinning in het IJsselmeer. Door zandwinning in het voor Regionale Ontwikkeling, l’Instrument Financier pour waar ruimte niet direct gebruikt hoeft te worden voor urgente IJsselmeer te verbinden met het project Afsluitdijk (functio- l’Environnement (LIFE), Investeringsbudget Landelijk Ge- maatregelen, stellen we voor om de ruimte (en eventueel bijbe- neel vanwege zandbehoefte en kwaliteitverbetering van het bied (ILG), Waddenfonds, Energie Onderzoek Subsidie); horende budgetten) pas in de toekomst in te zetten. Een mooi IJsselmeer (door slibvang van zandwinputten)) kan het die- - Beperkte inkomsten uit ontwikkeling van woningbouw en re- voorbeeld hiervan is de Plint van de 21e eeuw. Deze binnendijkse per gelegen industriezand worden aangewend als inverdien- creatie. De visie biedt goede mogelijkheden voor kwaliteits- gebruikszone is niet direct noodzakelijk en de gewenste invulling component; verbeteringen in de halters, die inkomsten genereren. De om- kan in de komende decennia veranderen. Wij stellen dan ook voor - Uitgifte van concessies voor privaat gebruik (Eiland van In- vang van deze ontwikkelwinsten zal echter beperkt zijn, om ruimte en budget te reserveren voor later. novatie). Innovatieve gedachte op dit punt is het verstrekken zeker op schaalniveau van het gehele Afsluitdijkproject. van een concessie voor winning van energie op de Afsluitdijk (vgl. UMTS masten). Grote energiespelers zullen zeer geïnte- resseerd zijn in een dergelijke unieke duurzaamheidslocatie, met alle exposure van dien. in BalansMonument

61 Monument in BalansMonument

62 Fondsen en subsidies Wij denken dat er vanuit het Friese Merenproject een bijdrage geleverd zou kunnen worden aan het herstel van een vaarverbinding tussen Makkum en Workum. Ook de realisatie van een naviduct zou deels vanuit dit programma gefinancierd kunnen worden.

Voor de natuurprojecten aan de Waddenzijde zien wij mogelijkheden in het Waddenfonds. De projecten maken onderdeel uit van een integraal plan, zijn robuust en dragen bij aan het vergroten van de natuurwaarden in het Waddengebied. Daarnaast dienen de projecten niet alleen de natuur, maar ook de recreatie en veiligheid van respectievelijk de Friese en Texelse kustlijn.

Het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO) kan ingezet worden om structurele problemen in bijvoorbeeld werkge- legenheid tegen te gaan. Het gaat bijvoorbeeld om de omvorming van agrarische bedrijven naar recreatieve ondernemingen (zie ‘Objective II’ van EFRO, ‘decline in traditional activities in rural areas’). Hiernaast heeft EFRO in Noord-Nederland als doel de economische structuren van de noordelijke regio te versterken en met elkaar te verbinden en een corridor tot stand te brengen die de regio met de economische centra in West-Nederland, Noord-Duitsland en Scandinavië verbindt.

LIFE heeft als doel: bijdragen aan de ontwikkeling van innoverende technieken en methoden op milieugebied en aan de verdere ontwikkeling van het milieubeleid van de Europese Unie. Om deze doelstelling te bereiken, worden demonstratieprojecten onder- steund. LIFE bestaat uit verschillende programma’s waarvan ‘LIFE Nature’ en ‘LIFE Biodiversity’ goede aanknopingspunten bieden.

Het Investeringsbudget Landelijk Gebied (ILG) biedt subsidiemogelijkheden op het gebied van; recreatie (hoogwaardige recreatieve routes), infrastuctuur, werkgelegenheid en natuur. Voor integrale gebiedsgerichte projecten (gebiedsontwikkeling) biedt het ILG kansen. ‘Groen’ ondernemersschap wordt door het ILG gestimuleerd. Recreatief medegebruik (van natuur) en (natuur)educatie maar ook grootschaligere gebiedsontwikkelingsprojecten (vaak in combinatie met natuurontwikkeling) kunnen in aanmerking ko- men voor gelden uit het ILG. Voor met name ontwikkelingen in de halters biedt het ILG goede aanknopingspunten. in BalansMonument

63 Monument in BalansMonument

64 4.3 Draagvlak Het programma laat zien dat: In de afgelopen maanden is concreet met stakeholders gesproken • Nu al veel projecten worden geïnitieerd die aansluiten bij de over de invulling van een dergelijk gebiedsprogramma. In overleg overkoepelende visie met de stakeholders is een gebiedsprogramma opgesteld dat illu- • Er draagvlak is voor de ontwikkelingsrichting in deze visie stratief is voor een gedragen programma in de regio. Het laat zien • Op korte termijn gestart kan worden met invulling van het hoe urgenties en ambities van nationaal tot lokaal niveau elkaar ontwikkelperspectief kunnen versterken en gezamenlijk het overkoepelende ontwik- • Veel projecten passend zijn binnen bestaande stimulerings- kelperspectief Wereldlandschap vormgeven. regelingen en fondsen, maar momenteel toch niet financieel niet rondkomen In paragraaf 3.2 is als illustratie een gebiedsprogramma uitge- • Een aantal projecten blijft steken in het besluitvormingspro- werkt. De projecten in het programma zijn grotendeels actuele ces tussen overheden of tussen publiek en private partijen, initiatieven van stakeholders in de halters en kunnen dus nu al waardoor kansen gemist worden op actieve steun rekenen en veelal binnen de huidige beleidska- • Vanuit dit ontwikkelperspectief doelen op alle schaalniveaus ders passen. In dit voorbeeld zijn met name de projecten die in de gezamenlijk gerealiseerd kunnen worden periode van nu tot 2025 realiseerbaar zijn opgenomen. Monument in BalansMonument

65 Monument in BalansMonument

66 4.4 Flexibiliteit en adaptief vermogen Plint van de 21e eeuw Belangrijke aspecten van ons ontwerp zijn de flexibiliteit en het Op het moment dat de behoefte ontstaat naar extra ruimte in adaptief vermogen. Onze visie gaat niet uit van een vast eind- het dwarsprofiel van de Afsluitdijk, kan worden overgegaan tot beeld, maar van een procesaanpak met een stevig ruimtelijk ka- de aanleg van de plint van de 21e eeuw. In de vorige paragraaf zijn der waardoor ook toekomstige kansen en ontwikkelingen op een de ingrediënten geschetst, waarmee de plint zou kunnen worden goede manier afgewogen en ingepast kunnen worden. ingericht. Afhankelijk van de wensen en voorkeuren kunnen de Het ontwerp is robuust voor de toekomst. Zo bestaat de mogelijk- nieuw toe te passen functies in het dwarsprofiel worden ingepast. heid om in te kunnen spelen op veranderende eisen en behoeften, In de huidige constructies in de Afsluitdijk is de benodigde ruimte op ieder gewenst moment! Zo kan het stormschild relatief een- voor dergelijke functies al gereserveerd, al zullen de oude spui- en voudig in hoogte aangepast worden, afhankelijk van de geldende schutsluizen nog een relatief eenvoudige aanpassing moeten on- hydraulische randvoorwaarden. De plint van de 21e eeuw is op dergaan (bijvoorbeeld het verlengen van de doorstroomkokers). diverse manieren in te richten, naar gelang de behoefte. Ook na aanleg van de plint blijft deze flexibiliteit van kracht: tech- nisch is de plint probleemloos breder te maken en functies kun- Stormschild nen naar gelang de voorkeur worden ingepast. Een belangrijke eis aan de keerwand is de robuustheid naar de toekomst. Zo is het onwenselijk dat wanneer de hydraulische randvoorwaarden nog hoger worden dan verwacht (bijvoorbeeld wanneer uitgegaan wordt van een scenario waarin maximale zeespiegelrijzing optreedt), de keerwand inflexibel blijkt en een oplossing van andere aard moet worden gezocht. Daartoe is een berekening uitgevoerd met een toetspeil van NAP + 6,53 m en is de huidige constructie gedimensioneerd op de bijbehorende randvoorwaarden (de constructie is hiermee ook Veermanproof). Er dient daarnaast niet alleen in de constructieve berekeningen, maar ook in de uitvoering rekening gehouden te worden met deze robuustheidsoplossing (bijvoorbeeld door de afwerking van wapening en vormgeving van de elementen). De keerwand is na- melijk zelf relatief eenvoudig uit te breiden. Hiertoe kan een pre- fab betonnen element worden toegevoegd in de reeds bestaande keerwand. De keerwandconstructie heeft zo als plus dat alleen dan moet worden geïnvesteerd wanneer daar aanleiding toe is (in in BalansMonument verband met zeespiegelstijging). Dat betekent dat er niet meer geld wordt uitgegeven dan strikt noodzakelijk. 67 Monument in BalansMonument

68 5 Vervolgproces

5.1 Het Kabinetsbesluit 3. Procedurele keuze voor nWRO-spoor: Wij kiezen er in onze visie voor de Afsluitdijk in combinatie met De volgende stap in het vervolgproces is een kabinetsstandpunt Om proces, inhoud en procedure optimaal te kunnen koppelen haar omliggende regio’s te benaderen. Het ligt dan ook voor de tussen maart en medio 2009. In onze optiek is een aantal keuzes is het van belang snel helderheid te hebben over het te volgen hand om het project als een gebiedsontwikkeling te zien. Bij ge- in dat standpunt van belang: procedurele spoor. Helderheid over verdeling van verantwoor- biedsontwikkeling is het van essentieel belang dat inhoud, proces delijkheden en volgorde van procedurestappen, zijn voorwaarde en procedures in samenhang worden doorlopen. Hieronder zet- 1. Proceskeuze voor gebiedsontwikkeling: voor een efficiënte gebiedsontwikkeling. In onze optiek biedt de ten we graag onze visie op het vervolgproces uiteen. We staan De keuze voor gebiedsontwikkeling is een keuze om samen met nieuwe WRO een uitstekend kader voor een gebiedsontwikkeling, achtereenvolgens stil bij kabinetsbesluit, publiek-publieke sa- alle stakeholders een ruimtelijke ontwikkeling tot stand te bren- waarbinnen diverse overheden hun eigen verantwoordelijkheden menwerking, en publiek-private samenwerking. gen. Hierbij worden meerdere urgenties en ambities in samen- kennen. Voor de kortere termijn kan een Structuurvisie worden hang gerealiseerd. Voor de Afsluitdijk en omgeving zijn er van opgesteld, met daarin voor de langere termijn een ruimtelijke nationaal tot lokaal niveau urgenties die elkaar versterken en in verkenning. samenhang kunnen worden aangepakt. Het is hierbij van belang de scope van het project juist te kiezen: breed genoeg voor echte Overigens kan deze visie ook via het veiligheidsspoor versneld co-productie en met voldoende focus om onnodige vertraging te- worden uitgevoerd. De veiligheidsmaatregelen (het stormschild gen te gaan. en de opwaardering van de kunstwerken) zijn grotendeels los van de andere ambities uit te voeren. 2. Beken kleur op de inhoud door het benoemen van ambities en prioriteiten: De huidige integrale visies voor de Afsluitdijk behelzen een breed scala aan concepten en thema’s, over een zeer lange looptijd. In onze optiek is het zinvol om stil te staan bij de periode waarvoor nu besluiten worden genomen (bijvoorbeeld 2030) en vast te stellen voor welke onderdelen nu niet. Voor focus op de nadere onderzoeksvragen is het zinvol op voorhand te benoemen welke ambities wel en niet dienen te worden meegenomen. Monument in BalansMonument

69 Monument in BalansMonument

70 5.2 Publiek-publieke samenwerking De basis voor de gebiedsontwikkeling van de Afsluitdijk ligt in Naast een overkoepelende visie die als kader dient voor verdere Moeten, willen en kunnen urgenties op nationaal niveau. De gekozen aanpak om samen met uitwerking in projectbesluiten en bestemmingsplannen, advise- Voor ‘moeten’ is het zaak om vast te stellen welke de direct betrokken overheden (provincies en gemeenten) een ren wij om ook publiek-publiek een gebiedsprogramma vast te urgenties er (naast de basisfunctionaliteit) op Rijks, (voor)verkenning op te starten ondersteunen wij van harte. Wij stellen. In dit programma kunnen projecten op lokaal, regionaal provinciaal en lokaal niveau bestaan. Voor de halters adviseren de afronding van de voorverkenning vast te leggen in en nationaal niveua in samenhang worden opgepakt. Uit onze denken wij bijvoorbeeld aan de leefbaarheid, het eco- een gezamenlijke startverklaring tussen betrokken overheden. gebiedsbijeenkomsten is gebleken dat er veel ontwikkelingen en nomisch belang van bijvoorbeeld jachtbouw in Mak- Wij zouden hierbij nog willen aanraden om te onderzoeken of wensen zijn in de beide regio’s. Die energie kan benut worden. Er kum en de Haven van Harlingen en een duurzame vis- er nog extra overheden zouden willen aanschuiven (waterschap- worden veel projecten opgezet die prima aansluiten op de ambi- serijsector in Wieringen. Het ambitiedocument dat als pen, omringende gemeenten). De startverklaring wint aan kracht ties voor een integrale visie op de Afsluitdijk. Hierin liggen grote startpunt voor de Marktverkenning is opgesteld, is in wanneer ook belangrijke particuliere en private belanghebbenden kansen om ook op de kortere termijn successen vanuit de geza- dit kader een goed vertrekpunt. Vervolgens is het no- (belangenverenigingen, bedrijfsleven) hierbij worden betrokken. menlijk aanpak te zien. De regio’s helpen het Rijk met energie en dig vast te stellen welke ambities samenvallen met ur- Dit betekent een stevige processtap op de korte termijn. goede plannen. Het Rijk kan straks de regio’s helpen met kataly- gente vraagstukken. Het aspect ‘willen’ is hier namelijk satorgeld, dat door effecient inzetten van het beschikbare budget nauw mee verbonden. Zodra een belang groot genoeg Na een gezamenlijke startverklaring voor de gebiedsontwikkeling voor de basisfunctionaliteit beschikbaar komt. is en genoeg urgent zal echt commitment bestaan om kunnen inhoud, proces en procedure nader worden uitgewerkt. het vraagstuk actief op te lossen en er dus ook mensen Een integrale structuurvisie is daarbij een zeer bruikbaar over- Tenslotte zal in de verkennende fase ook de organisatievorm voor en middelen voor in te zetten. Bij ‘willen’ moet ook de koepelend kader. het project in overleg moeten worden vastgesteld. Voorkomen vraag aan de orde komen ‘wat willen we absoluut niet’. moet worden dat in de planuitwerkings- en uitvoeringsfase diver- Het is van belang dat zowel Rijk als regio’s hierover Integrale structuurvisie se overheden binnen hun eigen verantwoordelijkheid onsamen- tijdig ‘kleur bekennen’. Tenslotte gaat het aspect ‘kun- In een interprovinciale Structuurvisie die onder de verantwoor- hangend opereren. Gezien de lange doorlooptijd van het project is nen’ vooral over kansen en dilemma’s. Op dit vlak zijn delijkheid van het Rijk wordt opgesteld, kan een gedeeld Ontwik- het tevens van belang te zorgen voor een autonome organisatie, de 4 marktverkenningen zeer waardevol, zij laten zien kelingsperspectief de basis vormen voor verdere samenwerking die niet afhankelijk is van politieke verschuivingen. welke reële perspectieven er bestaan. tussen Rijk, regio’s én markt. Om tot het ontwikkelingsperspec- tief te komen moeten de opgaven en urgenties van zowel het De verkenningsfase resulteert in een samenwerkingovereen- Rijk als de regio geïnventariseerd worden en tegen elkaar worden komst tussen betrokken publieke en eventueel particuliere/pri- afgezet. Daarbij kan onderscheid worden gemaakt in de kortere vate stakeholders, waarin tenminste visie, aanpak (inclusief pro- termijn (tot 2030) en de langere termijn. cedureel spoor), gebiedsprogramma’s en organisatievorm worden overeengekomen. Heldere afspraken tussen publiek-publiek over De bijbehorende onderzoeken (Plan MER, MKBA en busines- inhoud, proces en procedure. scase) ondersteunen bij de uiteindelijke besluitvorming. Gedu- in BalansMonument rende deze meer inhoudelijk georiënteerde uitwerking is het van groot belang de dialoog aan te gaan met stakeholders om ook 71 belangenafwegingen en procesafspraken mee te kunnen nemen in de uiteindelijke besluitvorming. Dit zorgt voor betrokkenheid en draagvlak. Een ‘marktbewaker’ kan in deze fase zorgen dat de markt voldoende kans krijgt haar creativiteit en oplossend ver- mogen in te brengen. Monument in BalansMonument

72 5.3 Publiek-private samenwerking De Marktverkenning Afsluitdijk heeft geresulteerd in een opti- Het project Afsluitdijk is vooral gericht op publieke thema’s. De male inbreng van de markt ten aanzien van mogelijkheden en invulling conform onze visie laat beperkte private ontwikkelin- ontwikkelrichtingen. De kracht van deze betrokkenheid moet gen zien. Daarmee ligt het niet voor de hand om het totale project gewaarborgd blijven in het vervolgproces. Het risico van een op te pakken vanuit een PPS-achtige benadering, maar veel meer met name publiek-publiek proces is dat de speelruimte waarin te kiezen voor het inschakelen van de markt op basis van een op- de markt op zoek kan gaan naar innovatieve oplossingen voor dracht, eventueel in de vorm van een geïntegreerd contract. ontwerp, aanleg, beheer en onderhoud door publieke besluitvor- ming te veel wordt beperkt. Daarom stellen wij voor om juist in Ook bij het uitzetten van een ‘opdracht’ kan het takenpakket van de volgende verkenningsfase, die inhoudelijk en procedureel van de markt groot zijn. Binnen het project Afsluitdijk kunnen zaken aard is, betrokkenheid vanuit marktpartijen te organiseren. Dit als ontwerp, aanleg, beheer en onderhoud, exploitatie van plan- zou bijvoorbeeld kunnen door een ‘marktbewaker’ aan te stel- onderdelen allen in een dergelijk contract worden ingebracht. len, die als taak heeft te bewaken of voldoende bewegingsruimte Juist de heldere projectgrenzen en relatief weinig interactie met resteert of aandacht bestaat voor marktinvulling gedurende de omgeving, maakt het wellicht mogelijk om de Afsluitdijk als func- ruimtelijke verkenning. Deze bewaker volgt het proces en geeft tionele eenheid uit te besteden. een signaal af als wordt geconstateerd dat binnen de publieke besluitvorming marktkansen dreigen te worden uitgesloten. De Voor die planonderdelen waar private partijen wel in eerste in- bewaker gaat op zoek naar mogelijke inverdieneffecten, zonder stantie zelf aan zet zijn, kan worden gewerkt met concessies. de scope aan te tasten, door naar private partijen te kijken die wil- Hierbij denken wij aan het “Eiland van Innovatie”, toekomstige len investeren in ontwikkeling. De ruimte en kansen die aan een grootschalige energieopwekking en in de ‘halter-gebieden’ aan publiekprivate samenwerking wordt gegeven zal ruimte creëren toeristisch-recreatieve ontwikkeling. Voor deze deelgebieden zou voor inverdieneffecten. met een projectenveloppe-benadering een specifieke wijze van marktbenadering kunnen worden gekozen. Monument in BalansMonument

73 Monument in BalansMonument

74 6 Colofon

Zowel in de 1e fase als in de 2e fase van deze Marktverkenning Gebiedsbijeenkomsten Integrale Visie Afsluitdijk hebben we op input kunnen rekenen In de 2e fase van de Marktverkenning hebben we een tweetal ge- van een groot aantal deskundigen. Een woord van dank is op zijn biedsbijeenkomsten georganiseerd; één voor het halter Kop van plaats. Noord-Holland en één voor het halter Friesland. Twee zeer ge- slaagde bijeenkomsten waarin we de opgaven en urgenties van Deskundigenpanel de beide haltergebieden hebben besproken en mogelijke projec- Het deskundigenpanel hebben wij in aanvulling op de publiek- ten hebben geïnventariseerd voor de gebiedsprogramma’s in de private dialoog in de 1e fase van de Marktverkenning gebruikt halters. om ons van kritische feedback en input te voorzien. De deskun- Aanwezig bij de gebiedsbijeenkomsten waren: digen hebben in twee bijeenkomsten hun reactie gegeven op het door ons gehanteerde ruimtelijk kader, onze visie op hoofdlijnen Friesland en de economische en procesmatige haalbaarheid van onze visie. De heer Kingma LTO-Noord De heer Bosklopper Plattelânsprojecten Leden van het deskundigenpanel : De heer Boersma Gemeente Harlingen Frans Evers expert gebiedsontwikkeling De heer De Boer Gemeente Harlingen Wim de Ridder futuroloog Mevrouw Eringa Gemeente Wûnseradiel Dirk Jan de Rouwe bouwbedrijf Dijkstra-Draisma De heer Boomsma KvK Friesland Ton Baas oud-gedeputeerde Verkeer & Milieu De heer Kleijsen Provincie Fryslân Provincie Fryslân De heer Bijmans Wetsus George Verberg voorzitter Energy Delta Institute De heer Duursma Friese Meren-project Nynke Rixt Jukema architect De heer Mensonides DuTeF De heer Offinga DuTeF

Noord-Holland Mevrouw De Kok Stichting Landschapszorg Wieringen De heer Schouten Stichting Landschapszorg Wieringen De heer Prins LTO-Noord Haarlem

+ FOTO in BalansMonument De heer Rotgans LTO Wieringerland De heer Kooijmans Visserijvereniging DETV Mevrouw De Graaff Kamer van Koophandel 75 De heer Nijpels Noordwest 8 Mevrouw Van Vuuren Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noo rd Monument in BalansMonument

76 Experts Consortium Collega’s In aanvulling op de gebiedsbijeenkomsten hebben wij met een aantal stakeholders een verdiepingsslag gemaakt:

Eddy Wymenga Altenburg en Wymenga CE Delft Pieter Janse Martien Berk Vera van Vuuren Ontwikkelbedrijf Noord-Holland Noord GDArchitecten Bauke Tuinstra Joost de Nooijer Geert Boesjes Projectbureau Westergo-zone NoordPeil Els van der Laan Alexander Lont Flos Fleischer Stichting tot Behoud IJsselmeer landschap&stedenbouw Jan-Hendrik de With Henk Kroes Duurzaamheidscentrum Ingenieursbureau Anne-Wil Lucas Bart Jacobs Oranjewoud B.V. Henri Deelstra Klaas Pascha Werner Spekkink Harmen van Meekeren Robert Coffeng Geert Roovers Luc van Poucke Ben Fit Wiepkje Elsinga Hensen Trenning Marcel van der Werff Monument in BalansMonument

77 Monument in BalansMonument

78 7 Literatuur

Comcoast, 2007. Effectiveness of Comcoast measures. Delft Hydraulics, Den Heijer, Verslag H2014,Golfoverslag en krachten op verticale waterkeringsconstructies, WL | 1998.MER ES2 Deltares, 432660-0007, Geotechnische risico-evaluatie van vijf basisreferentievarianten voor versterking Afsluitdijk, september 2008 Deodatus F., 2008. Verkenning natuurontwikkeling kustgebied Kornwerderzand - Harlingen, Altenburg & Wymenga Ecologisch Onderzoek, Veenwouden. Ecorys NEDERLAND EB/BvU /TR16473, Economische baten van drempelverwijdering Boontjes - 20 juni 2007 Essink K., Vlas J.de, 2000. Visie kwlderontwikkeling in het Noord-Hollands deel van de Waddenzee. RIKZ/2000.054 InnovatieNetwerk Groene ruimte en Agrocluster, Zilte perspectieven. Janssen G.M., 2000. Herstel van estuariene gradiënten in het waddengebied. RIKZ/2000.021 Lenselink G., Gerits R., 2000. Kansen voor herstel van zout-zoet overgangen in Nederland. RIZA/2000.032. Ministerie van Economische Zaken, Energierapport 2008,2008. Ministerie V en W, Rijkswaterstaat IJsselmeergebied RDIJ rapport nr. : 2001 - 23, Verkenning vaarweg Amsterdam-Harlingen, dec. 2001 Min VROM, V&W, LNV, OCW, N&|||V WWI, Nota Een cultuur van Ontwerpen, visie architectuur en ruimtelijke ontwerpen, juli 2008 Molenbroek, E.C., Energie uit zout en zoet water met osmose; een visualisatie bij de Afsluitdijk, Ecofys, 2007. Nederlands Normalisatie-instituut, NEN 6740, Geotechniek - TGB 1990 - Basiseisen en belastingen, Delft, september 2006. Nederlands Normalisatie-instituut, NEN 6744, Geotechniek - Berekeningsmethode voor funderingen op staal, Delft, maart 2007. Nota ruimte PKB Derde Nota Waddenzee Oost A.P., Kleine Punts P.A.H., 2004. Autonome morfologische ontwikkeling westelijke Waddenzee. RIKZ/2004.021 Palmboom & van den Bout, 2007. Het Schorrenplan. Masterplan en beeldkwaliteitsplan Wieringerrandmeer. Strootman Landschapsarchitecten. Projectorganisatie Westergozone, ACRB, Voorstudie effecten drempelverwijdering Boontjes - Juni 2007 Regionaal College Waddengebied, Beheer- en ontwikkelingsplan Waddengebied, 2008 Stichting De Nieuwe Kijk, Nieuwe Kijk op Dorpsplannen, ontwikkelen van Dorps|DNA, 2008 Technische Adviescommissie voor de Waterkeringen, Leidraad Kunstwerken, Delft, mei 2003. Technisch Rapport Golfoploop en golfoverslag bij Dijken, Technische Adviescommissie voor de Waterkeringen, Delft, mei 2002. Wanningen H., Herk J. van, 2007. Van zee, naar IJsselmeergebied en verder. Verbetering vismigratie in en rond het IJsselmeergebied. LINKit consult, Amsterdam. Monument in BalansMonument

79 Grafisch ontwerp: Advies- en ingenieursbureau Oranjewoud, afdeling PR & Communicatie